PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 2

BOENA GRCZYSKA-PRZYBYOWICZ Pozna

PRZELADOWANIA I ZAGADA YDW POD RZDAMI NAZISTW W KRAJU WARTY

Dokonany w czasie II wojny wiatowej mord na ydach, Polakach, Cyganach oraz wielu innych narodowociach wyczerpa chyba wszelkie, najbardziej wyranowane i skuteczne metody ludobjstwa praktykowane na przestrzeni XX w. Intencja i zakres popenionych zbrodni s powszechnie znane i w peni potwierdza je liczba zgadzonych osb. wiadomo wanie tych okolicznoci nie uatwia przygotowania kolejnego artykuu o eksterminacji ydw dokonanej w Kraju Warty, czyli zaledwie czci obszaru okupowanej Polski. Liczba zamordowanych osb ydowskiego pochodzenia, w tym rwnie w Kraju Warty i z Kraju Warty, zostaa ju na miar moliwoci okrelona. W takiej sytuacji powstaj zasadne pytania o potrzeb kolejnych docieka1. Co nieznanego mona wskaza w kontekcie ju poczynionych ustale i bezmiaru potgi za urzeczywistnionego w czasie nazistowskiej okupacji oraz praktykowanej w jej czasie trwania zagady? Co trzeba wyartykuowa, aby nie powtarza znanych i oczywistych faktw oraz nie pomnaa jedynie kolejnych przykadw popenionej zbrodni? Jak wreszcie postpi, by nie ulec jedynie absolutnemu oddziaywaniu wielkoci liczb, nie podda si ich gigantycznoci oraz sile przekonywania. Z oczywistych wzgldw, majc szczeglnie na uwadze wartoci liczbowe, podjto jednak prb ponownego zwrcenia uwagi i uwydatnienia okolicznoci i zdarze, nie tak wymiernych jak liczby, lecz o niebagatelnym znaczeniu dla przeledzenia caoksztatu systemu wadzy w Kraju Warty i jej wpywie na przebieg eksterminacji. Jest to midzy innymi pytanie o zoono wydanych decyzji, ich personalnych uwarunkowa, znaczenia i celw, ktre w konsekwencji zadecydoway o konstrukcji urzeczywistnionego Holocaustu. To budowany w imi optaczej polityki rasowej cay zesp elementw zoy si w kompleksowy proces unicestwiania, ktry najpierw zniewoli oary, a nastpnie zawid je do orodkw zagady najpierw takich jak Chemno nad Nerem w Kraju Warty, a nastpnie do innych miejsc masowej kani. Jednoczenie rodzi si jednak pytanie czy egzemplikacja wybranego terenu jest waciwa do odrbnego potraktowania przez badacza? Getta i obozy pracy dla ydw byy przecie powszechnie tworzone w caej okupowanej przez Niemcw Polsce.
1 W. D ugoborski, ydzi z ziem polskich wcielonych do Rzeszy w KL Auschwitz-Birkenau,w: Zagada ydw na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, red. A. Namyso, Warszawa 2008.

78

Boena Grczyska-Przybyowicz

Jak dalece wic eksterminacja ydw w Kraju Warty posiadaa cechy specyczne i uprzednio nie praktykowane? W prowadzonych wspczenie dociekaniach na powyszy temat dominuje przekonanie, i przebieg wyniszczenia ludnoci tej nacji w Kraju Warty to absolutnie swoiste pole poznawcze i zarazem spektrum cigle otwartych pyta, co stwarza nadal due moliwoci badawcze2. Pomimo tych cech i znaczenia takich rozwaa, kwesti eksterminacji ydw w Kraju Warty czsto marginalizowano albo pomijano. Dziao si tak przypuszczalnie w wyniku przymienia tych, jak moe si pozornie wydawa lokalnych problemw, ogromem nazistowskich zbrodni popenionych na osobach ydowskiego pochodzenia w Auschwitz czy w getcie w Warszawie. By moe wpyw na taki stan rzeczy wywaro przekonanie, i na terenie Wielkopolski ludno ta nie zamieszkiwaa w tak znacznej liczbie jak w innych regionach przedwojennej Polski i w efekcie, przez dugi czas skoncentrowano dociekania gwnie nad jej modelowymi skupiskami, na co wpyna w uzasadniony sposb liczba zamordowanych i heroiczno oar3. Podjte rozwaania nad losem ydw w Kraju Warty nie stanowi prby ujcia i zaprezentowania badanej problematyki jedynie w skali mikro. To wanie na tym terenie widoczny jest wyranie pocztek pionierskich inicjatyw i rozwiza masowego tpienia ydw, realizowanych konsekwentnie a do ostatecznego unicestwienia. Obszar Kraju Warty stanowi okrg przykadowy i zarazem pole dowiadczalne, na ktrym wypracowywano rwnie nalny model postpowania z ludnoci ydowsk. Ten szablon urzeczywistniania zbrodni, sukcesywnie zastosowano pniej powszechnie rwnie na szerszym terenie. Do tego wzorca naleay nowatorsko wypracowane i szeroko praktykowane w Kraju Warty sposoby wykorzystywania niewolniczej pracy ydw, nastpnie pozbywania si caych niechcianych populacji, wyprbowane wczeniej np. w ramach szeroko realizowanego procesu eutanazji. Wspczeni badacze coraz czciej doszukuj si wanie w akcjach eutanazji pierwszego ogniwa i preludium do cakowitego pozbywania si rwnie innych niechcianych elementw, a w bezporedniej kolejnoci wanie ydw4. We wrzeniu 1939 r. obok niemieckich jednostek bojowych znalazy si w Wielkopolsce rwnie wspdziaajce z niemieck armi oddziay policji bezpieczestwa oraz cile wsppracujcy z ni sztab szefa administracji cywilnej. Jego zwierzchnikiem ju 14 wrzenia 1939 r. mianowany zosta byy prezydent senatu Wolnego Miasta Gdaska Arthur Greiser5. Do koca padziernika 1939 r. uosabia on organ wadzy cywilnej dziaajcej przy niemieckim wojsku, a od wydania zarzdzenia z dnia 8 padziernika
2 M. Alberti, Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939-1945. Wiesbaden 2006, s. 6-8. 3 M. Alberti, Nikczemna perdia, niska bezmierna chciwo oraz zimne wyrachowane okruciestwo ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej w Kraju Warty, w: Zagada ydw na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, Warszawa 2008. 4 S. Krakowski, Das Todeslager Chelmno/Kulmhof. Der Beginn der Endlsung, Gttingen 2007; Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939-1945), Pozna 1996, s. 37. 5 Artur Greiser urodzi si w 1897 r. w rodzie Wielkopolskiej, w rodzinie niskiego rang urzdnika. Od 1934 r. by prezydentem Senatu Wolnego Miasta Gdaska, zna jzyk polski i miejscowe stosunki.

Przeladowania i zagada ydw pod rzdami nazistw w Kraju Warty

79

1939 r., wprowadzajcego z dniem 26 padziernika 1939 r., nowy podzia administracyjny okupowanych ziem polskich, najwyszy i spjny organ niemieckiej wadzy pastwowej i partyjnej (Gauleiter i Reichstatthalter)6. Niemiecki badacz Dieter Pohl nazywa ten spjny sposb sprawowania administracji pastwowej i partyjnej, na zasadzie personalnego czenia i wykonywania wadzy, zarzdzaniem kolonialnym, albo te rozwizaniem modelowym dla przyszego administrowania wszystkimi okrgami w Rzeszy7. W nowej strukturze administracyjnej oddano Greiserowi pod cakowity zarzd nowo utworzony okrg Rzeszy Pozna (Reichsgau Posen), ktry wraz z ca Wielkopolsk zosta zaanektowany do Niemiec8. Korekt granic okrgu Rzeszy Pozna zakoczono w listopadzie 1939 r. To wwczas w jego granice wczono tereny nienalece przed I wojn wiatow do zaboru pruskiego, czyli obszar graniczcy z okrgiem od wschodu, wraz z odzi, orodkiem o ogromnym, nietypowym dla Wielkopolski skupisku populacji ydowskiej. Jak twierdzi wybitny znawca tematu Czesaw uczak fakt jej wcielenia do Rzeszy by efektem inicjatywy Artuhra Greisera i przejawem jego tendencji do gigantomanii9. Czy faktycznie jedynie ona miaa decydujce znaczenie? W przypadku odzi denia do objcia granicami okrgu jak najwikszego terytorium oznaczay jednoczenie zawadnicie jednym z najliczniejszych w Polsce skupisk ydw. Od stycznia 1940 r. nadano tak uksztatowanej jednostce administracyjnej nazw Kraj Warty (Wartheland). Kraj Warty by najwikszym okrgiem administracyjnym w Niemczech i jedynym okrgiem na ziemiach wschodnich wcielonych do Rzeszy (48,7%), w ktrego skad wchodziy wycznie rdzenne ziemie polskie10. Ostatecznie obj powierzchni 43 942,49 tys. km z 4,9 mln mieszkacw. Polacy stanowili wrd nich w 1939 r. 4189 tys. (85,1%); 325 tys. Niemcy (6,6%) i 385 tys. to ydzi (7,8%). Kraj Warty podzielony zosta na trzy rejencje: poznask z 4,5 tys. ydw (0,4%), inowrocawsk z 54 tys. ludnoci ydowskiej i dzk z 326 tys.11 Najwiksze ich zagszczenie wystpowao w odzi, bo a 223 tys., 34,5% populacji miasta12. Jak miay si
Czuwanie nad organizowaniem, a potem tworzeniem administracji cywilnej przy wojsku, a nastpnie urzd namiestnika Rzeszy i Gauleitera NSDAP powierzy Hitler Arturowi Greiserowi; M. Br o sz a t , Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945, Stuttgart 1961, s. 26. 7 J. Jrgen, H. Mller, T. Schaarschmidt (Hrsg.), Die NS-Gaue. Regionale Mittelinstanzen im zentralistischen Fhrerstaat? Mnchen 2007, Die Verfolgung und Ermordung der europischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933-1945. Bd. 1: Deutsches Reich 1933-1937, Mnchen 2008. 8 W tym dniu weszo w ycie zarzdzenie Hitlera z 8 padziernika 1939 r. wprowadzajce na ziemiach polskich nowy podzia administracyjny. Cz. u c z a k , Dzie po dniu w okupowanym Poznaniu, Pozna 1989, s.50. 9 Cz. uczak, Pod niemieckim..., s. 5. 10 Die Ostgebiete des deutsche Reiches und das Generalgouvernement der polnischen Gebiete in syntestischen Angaben, Berlin 1940, s.5-8. 11 W. D ugoborski, ydzi z ziem polskich..., s.133. 12 T. Bojanowski, d pod okupacj niemieck w latach II wojny wiatowej (1939-1945), d 1992, s. 60; Rocznik statystyczny m. odzi 1945-1947, d 1949, s. 84. Cz. u c z a k , Kraj Warty..., s. 1516; Cz. uczak, Pod niemieckim..., s. 7-8. Rejencja dzka powstaa dnia 1 kwietnia 1940 r. w zwizku z ostatecznym wcieleniem odzi do Kraju Warty. Zlikwidowaniu ulega wwczas istniejca do tej daty rejencja kaliska.W. D ugoborski, ydzi z ziem polskich..., s. 133.
6

80

Boena Grczyska-Przybyowicz

denia, konkretne decyzje i dziaania do powszechnie goszonej przez Greisera nienawici do ydw, jego aspiracji do cakowitego i niezwocznego ich usunicia z granic podlegego mu okrgu z ycia gospodarczego okrgu? Zgodnie z osobistym owiadczeniem namiestnika ju w kocu 1939 r., stolica okrgu Pozna miaa by przykadowo cakowicie wolna od ydw (Judenfrei), a administrowany przez niego obszar ulec cakowitej germanizacji13. Artur Greiser, jako szef administracji cywilnej i zwierzchnik NSDAP posiada ogromn samodzielno dziaania. Zawdzicza to swojej pozycji w partii, dowiadczeniu w walce z polskoci wyniesion z okresu midzywojennego, wreszcie osobistemu zaufaniu, jakim darzy go Hitler oraz Reichsfhrer SS Heinrich Himmler. O jego szczeglnej pozycji wrd zwierzchnikw Rzeszy decydowa w duej mierze take fakt, do niedawna prawie nieznany, albo niedoceniany, e wanie w stolicy okrgu wznoszono, w byym cesarskim zamku w Poznaniu, reprezentacyjn rezydencj wodza na wschodzie. Do owych przygotowa przystpiono z niebywaym rozmachem ju w padzierniku 1939 r., a prace adaptacyjne zamku trway prawie do koca wojny. Dzieo tej budowy powierzy Hitler osobicie Albertowi Speerowi, od 1937 r. Generalnemu Inspektorowi Budowy Stolicy Rzeszy Berlina14. O jego roli w procesie wyniszczania ydw dowiedzielimy si stosunkowo niedawno dopiero po ukazaniu si pracy historyka Matthiasa Schmidta i bada berliskiej badaczki Susanne Willms, ale dziki nim znamy obecnie prawie detale15. Albert Speer od 1942 r. peni te funkcj ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i produkcji wojskowej oraz szefa Organizacji Todta. To jego dziaaniom przypisuje si w drugiej poowie wojny fenomenalny rozwj niemieckiej produkcji zbrojeniowej, wanie dziki umiejtnoci wykorzystywania wszelkich dostpnych rodkw. Zawdzicza to niewtpliwie w duym stopniu nieograniczonemu wykorzystywaniu niewolniczej siy roboczej, w tym rwnie ydw. Tak wic rozsypana mozaika zdarze, ktr historycy ukadaj od lat w odniesieniu do losw ludnoci pochodzenia ydowskiego w Kraju Warty, pomau zaczyna zespala si w cao. Decyzja powierzenia Speerowi prowadzenia prac budowlanych na poznaskim zamku zaowocowaa od pierwszych miesicy wojCz. uczak, Arthur Greiser, Pozna 1997, s. 36-63. Byy prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdaska, by znany z wrogoci wobec Polakw i ydw. 14 A. Zi kowska, Obozy pracy przymusowej dla ydw w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej, Poznan 2005, s. 41. 15 M. Schmidt, Albert Speer: Das Ende eines Mythos: Speers wahre Rolle im Dritten Reich, Mnchen, Bern, Scherz 1982, s. 301; S. Willems, Der entsiedelte Jude: Albert Speers Wohnungsmarktpolitik fr den Berliner Hauptstadtbau, Berlin 2002; Frankfurter Allgemeine Zeitung 10 III 2007, nr 59; U. Schiele, Albert Speer und das Dritte Reich, w: Albert Speer. Alles was ich wei. Aus unbekannten Geheimprotokollen vom Sommer 1945, Mnchen 1995; A. S p e e r, Erinnerungen, Frankfurt 1969; D. van der Vat, Der gute Nazi. Albert Speer Leben und Lgen, Berlin 1997; G. S e r e n y, Das Ringen mit der Warheit. Albert Speer und das deutsche Trauma, Mnchen 1995; Badische Zeitung 30 X 1999; Frankfurter Allgemeine Zeitung 26 IV 2000; ZDF, 28 IV 2000; N. B e rg , Die Zukunft der Vergangenheit. Von Hitler Vorzugsarchitekten zum Rstungsminister und spter zum Medienstar: Die Speer Biographie von Joachim C. Fest, Badische Zeitung 30 X 1999 r.; J. C. F e st , Speer. Eine Biographie, Berlin 1999.
13

Przeladowania i zagada ydw pod rzdami nazistw w Kraju Warty

81

ny mnogoci wizyt w Poznaniu, kontaktami i owocn wspprac z namiestnikiem i Gauleiterem Greiserem. Wiele znamion wskazywa moe rwnie na jego niewtpliwy wpyw na proces postpowania z miejscowymi ydami. W tym zakresie wanie Speer mia znaczne dowiadczenia, sigajce jeszcze lat przedwojennych. To on od 1938 r. by jednym ze sprawcw, ktry jako pierwszy autoryzowa przeprowadzenie akcji antyydowskich i t swoist prywatn polityk praktykowa z powodzeniem chociaby w Berlinie16. Ju w listopadzie 1939 r., podczas jednej z jego wizyt w Poznaniu, zainicjowano prace przygotowawcze, wczajce stolic Kraj Warty do niemieckiej sieci autostrad, z zamiarem jej przeduenia a do odzi. W grudniu 1940 r. skierowano na tras budowy autostrady pierwsze transporty zniewolonych ydw z getta dzkiego, a pniej rwnie wielu innych orodkw zlokalizowanych na terenie Kraju Warty17. Kraj Warty i Pozna miay w jak najszybszym tempie sta si pod kadym wzgldem terenem osiedleczym dla Niemcw, okrgiem wzorcowym Rzeszy (Mustergau) i przykadem ksztatowania nowych stosunkw narodowosocjalistycznych. Okrelono go jako poligon narodowego socjalizmu, na ktrym wypracowywano efektywne metody postpowania z ujarzmionym narodem oraz praktykowano przydatny sposb jego wykorzystania dla rozwoju i poytku hitlerowskich Niemiec18. Funkcj polityczn okrgu na niemieckim wschodzie okrelano jako pomost midzy terenami wschodnimi i Rzesz, bastion niemieckoci i germaski wa wschodni zbudowany z ywych ludzi. Dlatego te wysiedlono std niebawem setki tysicy miejscowej ludnoci, w tym do koca lutego 1940 r. ok.100 tys. ydw, i osadzono Niemcw19. Plan oczyszczania terenu z elementw niechcianych urzeczywistniano od pierwszych dni wojny z ca bezwzgldnoci i konsekwencj, a do masowej zbrodni wcznie. Procentowo jej najliczniejszymi oarami stali si zamieszkujcy Kraj Warty ydzi. Ich wyniszczenie trwao przez cay okres okupacji, ale przebieg tego procesu badacze dziel si na trzy wyrane fazy. Pierwsza, z dwoma podokresami, trwaa do agresji Trzeciej Rzeszy na ZSRR. Wydzielono w niej: podokres trwania zarzdu wojskowego (od zajcia Wielkopolski przez wojska niemieckie do 26 padziernika 1939 r.) i okres administracji cywilnej do czerwca 1941 r. Okres drugi, nazywany czstokro cyklem zagady, trwa od rozpoczcia wojny z ZSRR, do jesieni 1944 r., a trzeci, ostatni, utrzymywa si do koca wojny. W pierwszym okresie nie mamy do czynienia z wytycznymi centralnych wadz Rzeszy na temat traktowania ludnoci ydowskiej. Jej los zalea od swobodnego uznania lokalnych dowdcw wojskowych i policyjnych oraz cile i twrczo wspdziaajcej z nimi administracji cywilnej.
16 H. Schwendemann, Speer Architekt des Todes, Die Zeit 28 X 2004. H. S c h w e n d e m a n n , W. Dietsche, Hitlers Schlo. Die Fhrerresidenz in Posen, Berlin 2003, s. 95-107. 17 Jw. 18 Cz. uczak, Kraj Warty..., s. 100. 19 Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem, s. 56.

82

Boena Grczyska-Przybyowicz

W Kraju Warty na rozkaz Greisera nakazano ju w listopadzie 1939 r. oznakowanie wszystkich ydw gwiazd Dawida, ich wywaszczanie i wysiedlanie z zajmowanych pomieszcze, objcie przymusem pracy, zakazem swobodnej zmiany miejsca zamieszkania, korzystania z publicznych rodkw transportu i cznoci, natychmiastowego zaprzestania wszelkiej dziaalnoci politycznej, kulturalnej i owiatowej oraz publicznego sprawowania kultu religijnego20. Kraj Warty sta si niebawem rzeczywist przestrzeni dowiadczaln narodowosocjalistycznej polityki antyydowskiej i znalazy tam swoje odbicie wszystkie stadia wyniszczania poczwszy od psychicznych i zycznych przeladowa oraz masowych rozstrzeliwa ju w okresie zarzdu wojskowego po deportacj w granice GG i getoizacj. Na obszarze Kraju Warty utworzono 65 gett o rnej wielkoci, m. in. w Kutnie, odzi, Pabianicach, Szadku, Warcie Zagrowie i ychlinie i innych miejscowociach. Jedno powstao nawet na wsi w Kowalach Paskich21. Szczeglne miejsce wrd nich odgrywao niewtpliwie utworzone i zamknite ju w kwietniu 1940 r. skupisko ludnoci ydowskiej w odzi. Najwiksze na terenie ziem wczonych do Rzeszy i szczelnie strzeone. To gwnie w nim, a do 1942 r. rwnie i w innych miejscach odosobnienia dla ydw utworzonych w granicach okrgu, narodowi socjalici po raz pierwszy metodycznie i na szerok skal posuyli si ydami jako masow si robocz, bezimienn i bezpatn, zasobnym rdem rk do pracy eksploatowanym a do wyczerpania wszelkich witalnych si, co wiodo w konsekwencji do mierci. Dzielnic dla ydw w odzi zlokalizowano na terenie Baut, wwczas najbiedniejszej czci miasta22. W perspektywie miaa by cakowicie wyburzona, a na jej miejscu planowano usytuowanie nowej, niemieckiej czci miasta. Tak wic od pocztku tworzenia getta zaoono pozbycie si ydw z odzi. Samo przedsiwzicie i szybkie tempo odizolowania ydowskiego sektora, motywowano na rne sposoby: m. in. koniecznoci separowania nosicieli tyfusu od reszty mieszkacw, czynnikami gospodarczymi czonymi z koniecznoci pozyskania miejsc osiedleczych dla niemieckich przybyszw ze wschodu itp. Na obszarze 4 km2 zgrupowano okoo 160 000 polskich obywateli ydowskiego pochodzenia, cakowicie i hermetycznie izolujc ich od normalnego ycia. Potne getto w odzi usytuowano jednoczenie na trasie exodusu ydw i Cyganw z innych pastw europejskich, gwnie z Niemiec, Austrii i z Czech, skd ju od dawna usiowano si ich pozby. Do odzi kierowano rwnie ludno ydowsk z licznych gett okrgu. Od trzeciego kwartau 1942 r. byo ono jedynym gettem dziaajcym na terenie Kraju Warty23. Dlatego te liczba jego lokatorw miaa niebawem przekroczy
Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem Cz. uczak, jw., s. 44 22 K. Badziak, Instytut Historii U,Ocena stanu zachowania materiaw rdowych a dotyczcych strat poniesionych przez Miasto d w okresie II wojny wiatowej oraz wynikych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt Ghetto. http://bip.uml.lodz.pl 23 A. Strzelecki, Deportacja ydw z getta odzkiego do KL Auschwitz i ich zagada, Owicim 2004, s. 20.
20 21

Przeladowania i zagada ydw pod rzdami nazistw w Kraju Warty

83

200 tys. osb. Getto w odzi byo najwikszym na terenie ziem wcielonych i zarazem najhermetyczniej odizolowanym zgrupowaniem ydw w caej okupowanej Polsce, drugim co do wielkoci, po Warszawie. Osobisty majtek i kosztownoci posiadane przez ludno ydowsk wadze okupacyjne zagrabiy natychmiast po jej zgetoizowaniu. Wartociowe przedmioty, ktre zdoano jednak w jakikolwiek sposb przemyci do zamknitej dzielnicy i ukry, wadze getta przejy niebawem, zmuszajc ydw do ich obowizkowej wymiany na wydawan w getcie mark getta, jedyny uznawany w nim ocjalny rodek patniczy. Stosunek wartoci przy wymianie by oczywicie krzywdzcy dla nabywajcych marki i wanie ten element stanowi kolejn, jawn form zorganizowanej grabiey. Wycznie marki getta umoliwiay ocjalne nabywanie towarw, a poza jego granicami nie posiaday adnej wartoci. Tak wic w przypadku udanej ucieczki niemoliwe stawao si nabycie czegokolwiek, a to redukowao moliwo przeycia oary wrcz do zera. W rzeczywistoci getto w odzi stanowio ju od 1940 r. wielki obz koncentracyjny, z przeraajcymi warunkami socjalnymi i sanitarnymi, w ktrym rozprzestrzeniay si choroby, gd, wysoka miertelno i obowizywa bezwzgldny, nagminny dyktat pracy. Getto dzkie stao si tworem przypominajcym pastwo w pastwie, nadzorowane przez policj i niemieck administracj oraz wsppracujc z ni ydowsk Rad Starszych. Na czele jego niemieckiej administracji (Gettoverwaltung) stan kupiec z Bremy Hans Biebow, ydowskim zarzdem, tzw. Rad Starszych dowodzi z niebywaym rozmachem dzki kupiec Chaim Mordechaj Rumkowski (Der Alteste der Juden). To on sta si gwnym animatorem bytu w getcie, twrc lokalnej administracji, szk, szpitali, policji, sdw, wizienia itp., administratorem tryskajcym przedsibiorczoci, panem ycia, a gwnie mierci wspbraci. Z jego inicjatywy i przy osobistym zainteresowaniu Hansa Biebowa i Arthura Greisera uruchomiono w dzkim getcie wydajnie funkcjonujce zakady pracy po to, aby uwizieni w nim ydzi nie byli darmozjadami i zapracowali na wasne utrzymanie. Getto w odzi zyskao miano najbardziej uprzemysowionego getta w Europie Wschodniej, ktrego prac, od wrzenia 1942 r., ze wzgldu na jego ekonomiczne znaczenie dla gospodarki Rzeszy, nadzorowa osobicie namiestnik Kraju Warty Arthur Greiser. Wydarzenie to w znamienny sposb integruje si z objciem przez Alberta Speera funkcji ministra odpowiedzialnego za gospodark zbrojeniow24. Utrzymano je najduej spord wszystkich istniejcych gett na terenie Polski, bo a do koca lata 1944 r. Si robocz
24 W dniu 8 lutego 1942 r., w katastroe lotniczej, niedaleko Ktrzyna zgin Fritz Todt. W tym samym dniu Hitler wyznacza na nowego szefa OT Alberta Speera. Ocjalnie z dniem 15 lutego 1942 r. A. Speer przejmuje obowizki Ministra Rzeszy ds. Uzbrojenia i Amunicji. To wanie on zadba o to, by Hitler 2 wrzenia 1943 r. wyda dekret uznajcy formalnie istnienie OT (Erlass des Fhres ber die Organisation Todt). Od pocztku wiosny 1939 r. kilka tysicy berliskich ydw zostao wypdzonych przez podwadnych Speera (Gwny Urzd Przesiedleczy przy Generalnym Inspektorze Budowlanym) ze swoich mieszka. Do opuszczonych lokali mogli si teraz wprowadzi Berliczycy z domw przewidzianych do wyburzenia. Wyburzenia trway do pocztku 1942 r.(w aktach tego urzdu znajduj si wielokrotnie pochlebne komentarze, e Royal Force w zasadzie ten zamiar przyspieszyo).

84

Boena Grczyska-Przybyowicz

getta zagospodarowano nie tylko na miejscu, ale i wypoyczano na zewntrz, przekazujc wizionych do licznych obozw pracy, zapeniajc dziur zapotrzebowania Rzeszy na niezbdnych pracownikw. Jego potencja umoliwi utworzenie w Kraju Warty najbardziej rozbudowanej sieci przymusowych obozw pracy dla ydw. Czy d stanowia wic pole dowiadczalne tworzenia nazistowskiego wzorca w zakresie eksploatacji, a nastpnie likwidacji ydw? Alternatyw niezwocznego przetestowania metod ich wszechstronnego wyeksploatowania, w wyniku grabiey mienia, niewolniczej pracy, a w konsekwencji unicestwienia? Machina nazistowskiego systemu wadzy i bezgranicznej eksploatacji, planowo realizujcej w gettach i w spontanicznie urzdzonych licznych ydowskich obozach pracy, speniaa wszelkie kanony bezporedniej eksterminacji. ydzi zostali w zamierzony sposb pierwszym masowym ogniwem tego procesu. ydowskie obozy pracy urzdzano niezwykle praktycznie i prymitywnie, w uzalenieniu od biecego zapotrzebowania najczciej w pobliu orodkw przemysowych bd w okolicach rnorodnych przedsiwzi np. budowy drg i trakcji kolejowych, porzdkowaniu terenw zielonych, urzdzania cmentarzy, prac porzdkowych w miecie itp. Wszdzie stanowiy one zaplecze doranej i darmowej siy roboczej. W zalenoci od rodzaju przypisanych im zada, dozr nad winiami sprawowali najczciej miejscowi przywdcy wszelkich pionw wadzy: okupacyjnej cywilnej administracji pastwowej, policji, policji kryminalnej, tajnej policji politycznej, rm itp. Wykorzystujc wizionych jako pracownikw przymusowych, w prosty sposb pozbyto si kopotw aprowizacyjnych w getcie i zagwarantowano zysk licznym pracobiorcom, take tym dziaajcym poza odzi. Czym kierowaa si ydowska administracja getta agitujc i zmuszajc do tej pracy? Metody rekrutacji i motywy dobrowolnie podjtych decyzji o wyjedzie do obozw pracy byy rnorakie. Stoczeni w nieludzkich warunkach i godni ydzi wanie w pracy poza jego murami widzieli szans dalszego przeycia i moliwo poprawy warunkw bytu rodzin pozostawionych w jego obrbie. Teoretycznie dla nich mia zosta skierowany po czci ich potencjalny zarobek. Niemiecka administracja zapeniaa dziur zapotrzebowania na si robocz, pozbywaa si kopotw aprowizacyjnych w getcie i gwarantowaa zysk zatrudniajcym. Nie bez znaczenia byy tu wzgldy nansowe, gdy potencjalny dochd winia pracobiorcy zobowizani byli przekaza w czci rwnie na rzecz administracji getta. Z jego granic wyzbywano si jednak nie tylko ludzi najbardziej wydajnych i silnych, ale w duej mierze rwnie najbardziej biednych i bezbronnych, nie mogcych si wykupi od deportacji, skazanych w getcie na gd i rych mier w rezultacie szybszego wyczerpania si i wskutek nieludzkich warunkw w obozach. Wedug ustale Anny Zikowskiej na terenie Kraju Warty utworzono dla ydw 139 obozw pracy. Czesaw uczak szacuje ich liczb na 170, spord ktrych a 33 znajdoway si w granicach obecnego miasta Poznania25.
A. Zi kowska, Obozy pracy..., s. 59: Cz. u c z a k , Pod niemieckim jarzmem, s. 33; D. Dbrowska ich liczb w Kraju Warty szacuje na 173: Zagada skupisk ydowskich w Kraju Warty w okresie hitlerowskiej okupacji. Biuletyn IH 1955, nr 13-14, s. 146.
25

Przeladowania i zagada ydw pod rzdami nazistw w Kraju Warty

85

Podzielono je wedug rodzaju wykonywanych prac i wydzielono 22 obozy przyporzdkowane budowie autostrady i drg bitych; 12 do budowy i modernizacji szlakw kolejowych; 34 obozy, w ktrych zajcia koncentroway si wok robt melioracyjnych i rolniczych oraz pozostae dziaajce w wikszoci przy wykonywaniu robt komunalnych. Stan liczbowy wizionych w nich osb by uzaleniony od miejsca i rodzaju wykonywanej pracy, okresu dziaania obozu i wielu innych czynnikw. Generalnie jednak nie by pokany, szczeglnie obozy zaliczone do trzeciej i czwartej grupy, w wikszoci przypadkw liczyy po 20-50 winiw, tote czsto nie wzbudzay szczeglnej uwagi okolicy. Zdarzay si jednak, gwnie w Poznaniu, o liczebnoci przekraczajcej 300, a nawet 400 winiw Do najwikszych naleay przede wszystkim obozy organizowane przy szlakach komunikacyjnych. Przy budowie autostrady Frankfurt nad Odr Pozna, w okresie najwikszego natenia prac, latem 1942 r., zatrudniono nawet ponad 6000 winiw26. Analizujc zestawienia surowcw okrelanych w obozach jako wyywienie winiw, a niespeniajcych czsto norm paszy dla zwierzt i dodatkowo czsto zepsutych, naley zada pytanie jak traktowa ich warto energetyczn i przeliczenie na kalorie? Zestawienia z tego zakresu wprowadzaj wrcz w bd, gdy sugeruj, i winiowie faktycznie uzyskiwali w nich przynajmniej minimum ywieniowe. Niestety liczne przykady dowodz, i w wyniku decyzji lokalnych dostawcw ywnoci i powszechnych kradziey, te przeraliwie niskie normy dodatkowo uszczuplano. Obozy czsto nie posiaday wasnych kuchni i niezbdnych do spoywania posikw naczy, co powodowao straty pokarmowe w trakcie dostarczania posikw i nawet w przebiegu jedzenia. Naprawd nigdy nie dowiemy si ile z rzekomych porcji, obliczonych czsto zaledwie na 800-1200 kalorii dziennie, pozostao realnymi wycznie na papierze. W takich warunkach rozpowszechniay si choroby, wrd ktrych odnotowano przypadki tyfusu plamistego (grulicy, chorb serca, przewodu pokarmowego) i powszechnie panujce osabienie organizmu27. One i wiele innych przypadoci stay si przyczynami licznych zgonw, ktre nasiliy si szczeglnie w 1942 r., co prawdopodobnie czy mona rwnie z faktem, i przekazywano do nich ludzi coraz bardziej osabionych dotychczasowymi warunkami bytu w gettach. Niestety nie dysponujemy penym zestawieniem tych przypadkw lecz jedynie danymi z nielicznych obozw. Nie zdoano te dotychczas ustali oglnej liczby wizionych i zmarych w obozach osb. Wynika to z wielu niezalenych od badaczy czynnikw. Obozy funkcjonoway doranie i niekiedy bardzo krtko, czsto nie posiaday specjalnych ewidencji i nie zawsze nanoszono nazwiska wszystkich nowo przybyych. Znakiem tosamoci winia stawa si wycznie nadany mu numer, ktry skazacy dziedziczyli czsto jako znak rozpoznawczy po zmarych poprzednikach niedoli. Do obozowych strat osobowych nie mona zaliczy osb deportowanych z obozu na powrt do getta, po totalnym wyeksploatowaniu ich si witalnych,
26 27

A. Zi kowska, Obozy pracy, s. 76, tabela 12, 14, s. 82. Fort Radziwia, zmaro 300, s.165; a obz w Krzyownikach, 98 osb, jw., s. 166.

86

Boena Grczyska-Przybyowicz

jak i oar przetransportowanych bezporednio do orodkw zagady. Kade z tych przesiedle uwarunkowane byo wyeksploatowaniem winia oraz dalsz niezdolnoci do pracy i za kadym razem znamionowao mier. Przyjto wic szacunki, ktre mwi o kilkudziesiciu tysicach wizionych ydw, spord ktrych 2-6 tys. osb zmaro wskutek wyczerpania przez prac i nieludzkie warunki bytu bezporednio w obozie. Ta liczba w kontekcie oglnego rozmiaru Holocaustu paradoksalnie nie szokuje i wydaje si nie mie istotnego znaczenia w caociowych rozmiarach procesu zagady, ale jest to ocena zudna. To wanie powszednia i skrupulatnie prowadzona eksterminacja, w gettach i obozach pracy Kraju Warty, osabiaa zycznie i psychiczne, niszczya wol przetrwania, rozpowszechniaa zwtpienie, a w efekcie uatwia przeprowadzenie zagady. Motto zapoyczone z dziea Diefenbacha Praca czyni Wolnym (Arbeit macht frei), widniejce tak wyranie w Auschwitz, w swoim cynicznym znaczeniu towarzyszyo pracy zarwno w getcie dzkim, jak i w kadym z obozw pracy, a w konsekwencji cay ten system znaczco wpyn i zadecydowa o oglnych rozmiarach ludobjstwa28. Niezbdna wydaje si rwnie w tym kontekcie potrzeba reeksji na pojciem pracy, jako najwyszej wartoci. Dlaczego tym dobrem jakim jest praca, obdarzono wykluczonych z normalnie rozumianego ycia gospodarczego ydw? Osoba ludzka realizuje przecie wanie swoje czowieczestwo przez prac: wiadom, rozumn, ale i woln. Owe dobro pracy i zarazem wykluczenie z gospodarki i moliwoci korzystania z jej dobrobytu, niezaprzeczalnie nadao mu znaczenie i rozumienie wycznie cyniczne i wypaczone. Praca ydw miaa zapewni jedynie o osignicie doranego zysku okupanta, a za jej porednictwem ponownie odebrano ludziom godno. Winiowie nie byli bowiem osobami wolnymi, ani w adnym stopniu konsumentami wypracowanych korzyci. Zmieniono wic powszechne sens pojcia pracy, a ludzi zwyczajnie uprzedmiotowiono. Stanowili wic ju tylko ywe narzdzia, niezbdny przedmiot do wykonania zadania. Korzystano z ich potencjau powszechnie. Czynia to niemiecka administracja pastwowa, wojsko, policja wreszcie prywatne rmy itp. Za prac nie pacono wcale albo symbolicznie i to najczciej wycznie na rzecz administracji getta. Efektywne wynagrodzenie dzienne, ciko pracujcego ydowskiego winia, wynosio 0,10 RM z zuytego robotnika wymieniano na sprawnego29. W otwartych jeszcze badaniach moe naleaoby dokona take analizy pozycji w strukturze spoecznej i zawodowej wysyanych do obozw pracy. Jej wyniki mogyby przynajmniej czciowo, stymulowa sformuowanie czciowej odpowiedzi na pytanie o wzgldy, jakie wpyway w tym zakresie na decyzje przewodniczcego Rady Starszych getta w odzi, Rumkowskiego. Jego posta i postpowanie do dzi budz kontrowersje i pytania: kim by wyrachowanym karierowiczem i kolaborantem, bohaterem czy zwyczajnym przestpc? Do chwili obecnej niewielu
28 W 1872 r. niemiecki prawicowy pisarz Lorenz Diefenbach zatytuowa swoj ksik; Arbeit macht frei. Formua ta wywodzi si z rozpowszechnionego w tradycji protestanckiej cytatu z Ewangelii w. Jana Prawda czyni wolnym (Wahrheit macht frei). W latach trzydziestych XX w. maksyma ta bya uywana przez propagand nazistowsk w Niemczech w hasach o zwalczaniu bezrobocia. 29 A. Zi kowska, Obozy pracy ..., s.143.

Przeladowania i zagada ydw pod rzdami nazistw w Kraju Warty

87

podjo si dokonania jednoznacznej oceny jego dziaania. Niewiele nowego do oceny tej postaci wnosi wydana w ubiegym roku ksika pt. Byam sekretark Rumkowskiego30 W kocowej fazie towarzyszy wspbraciom do Owicimia, gdzie wraz z nimi zosta zamordowany31. Likwidacja obozw pracy przymusowej nastpia jesieni 1943 r., a ostateczne zamknicie getta dzkiego rok pniej. Okres ich zagady rozpocz si jednak znacznie wczeniej i to wanie w Kraju Warty. Chocia istnienia i wielko utworzonych gett byy bardzo rnorodne, to nawet te prowizoryczne rozwizania stanowiy ewidentny etap eksterminacji i wiody konsekwentnie do wyniszczenia, najpierw przez okrutne warunki bytowania i niewolnicz prac, a zakoczono je pragmatycznym, masowym mordem. Dziao si to wszystko w toku toczonych twrczo sporw, prowadzonych przede wszystkim pomidzy Greiserem, Himmlerem, Wehrmachtem i wreszcie wadczym Speerem, oraz przy cakowitej aprobacie lokalnych wadz niszego szczebla. Koncentroway si one w gwnej mierze na pytaniach o strategi zaoonej eksterminacji, aby nie zatraci moliwoci osignicia korzyci materialnych, a zarazem skutecznie pozby si elementu niechcianego. ledzc kolejne etapy eksterminacyjnego postpowania z ydami w Kraju Warty, widzimy wic prn scen zdarze, stanowic jakby miejsce testowania i preludium ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, ywy obraz, na ktry w niepodzieln cao skada si: wspdziaanie niemieckiej administracji cywilnej, policji i wojska, tworzenie i rozpocieranie przez uczestniczce organy wsplnej, szczelnej sieci systemu kontroli nad zniewolonymi oarami, obejmujcej wszelkie dziedziny bytu oar. Stopniowo i metodycznie wprowadzano w ruch najpierw machiny szykan, a nastpnie systematycznego zniszczenia, ktrego apogeum nastpio w obozach zagady, ktrej pocztek zainicjowano w Chemnie nad Nerem. Decyzja o masowym zniszczeniu ludnoci ydowskiej zapada wanie w Kraju Warty, prawdopodobnie ju w poowie 1941 r., przy aktywnym uczestnictwie miejscowych wadz. Liczba przewidzianych do likwidacji ydw okrelona zostaa wwczas przez Greisera i Himmlera na okoo 300 tys. osb, a jednak Speer wnioskowa o wykorzystanie ydw najpierw przez prac. Miejscem wykonania zbiorowej kani wyznaczono obz w Chemnie nad Nerem. Tam te przeprowadzono pierwsz masow czystk etniczn ju w kocu 1941 r., czyli z znacznym wyprzedzeniem w stosunku do innych orodkw zagady32. Obz w Chemnie nad Nerem zacz funkcjonowa jako pierwszy niemiecki obz
E. Cherezi ska, Byam sekretark Rumkowskiego. Dzienniki Etki Daum, Pozna 2008. J. Szcz sna, Skrzyda rozpostar szeroko nad nami, Gazeta Wyborcza nr 202 (4716), 28-29 sierpnia 2004, s. 20-23. 32 W. Bednaz, Obz strace w Chemnie nad Nerem, Warszawa 1946; S. Krakowski: In Kulmhof. Sationierte Gaswagen, w: E. Kogonu (Hrsg.), Nationalsozialistische Massenttung durch Giftgas. Eine Dokumentation, Frankfurt am Main 1983, s. 110-145; L. Pawlicka-Nowak (Hrsg.), The Extermination Center fr Jews inChelmno-on-Ner in the Light of the Latest Research. Konin 2004; P. K l e i n , Kulmhof/ Chelmno, w: W. Benz, B. Diestel (Hrsg.), Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Bd. 8: Riga-Kaiserwald, Warschau, Vaivara, Kauen (Kaunas), Plaszw, Kulmhof/ Chelmno, Belzec, Sobibr, Treblinka, Mnchen 2008, s. 301-328; M. A l b e r t i , Die Verfolgung...
30 31

88

Boena Grczyska-Przybyowicz

zagady zlokalizowany na ziemiach polskich ju w dniach 7-8 grudnia 1941 r. Wwczas wyzbyto si tam przede wszystkim ydw z okolicznych miejscowoci oraz ok. 4 tys. Cyganw z Europy Zachodniej, czasowo przetrzymywanych w getcie w odzi. Od stycznia 1942 r. wszczto w tym orodku masow likwidacj ydw przywiezionych z getta w odzi. Bya to liczba ok.70 tys., wrd nich okoo 20 tys. wizionych w getcie obywateli ydowskich z innych pastw Europy33. W okresie do kwietnia 1943 r. umiercono tam cznie ok. 150 tys. ydw, Cyganw i Polakw, a ostatni zbiorowy mord popeniono w okresie 23 czerwca 14 lipca 1944 r. na 7196 osobach34. Tak wic pierwsze masowe mordy odbyy si w tym obozie jeszcze przed konferencj w Wannsee i ocjalnym przystpieniem do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Tymi oarami byli przede wszystkim ydzi, bezproduktywni, starzy, chorzy, dzieci, wyeksploatowani winiowie ydowskich obozw pracy i nielicznych okolicznych gett. Reichsfhrer SS Himmler, realizujc do koca polityk totalnej zagady ydw, prawdopodobnie ju na pocztku maja 1944 r. zarzdzi rwnie ostateczn likwidacj getcie w odzi, najduej utrzymanego na okupowanych ziemiach polskich skupiska. Natychmiastowej likwidacji getta sprzeciwi si ponownie Albert Speer, minister uzbrojenia i amunicji. Przemawiay za takim rozwizaniem wzgldy produkcji wojennej. Likwidacja getta zostaa przejciowo wstrzymana, jednak do koca sierpnia 1944 r. wysano do obozu koncentracyjnego w Auschwitz pozostajcych tam ydw w liczbie ok. 75 tys., gdzie zostali zgadzeni. Wojny nie rozpoczto z cakowicie gotowymi koncepcjami rozwizania kwestii ydowskiej, to dopiero jej przebieg, narastajce problemy z realizacj zaoonych wczeniej planw oraz przedsibiorczo lokalnych wadz niszego szczebla, w tym szczeglnie wszelkich wadz w Kraju Warty, napisay scenariusz konkretnych rozwiza na tym terenie, a po masowy mord wcznie. Na koniec naley wrci do postawionego na pocztku rozwaa pytania: czy w przeladowaniach i zagadzie ydw Kraj Warty spenia rol szczegln? To na obszarze Kraju Warty, w odzi, utworzono pierwsze wielkie getto na terenie ziem wczonych do Rzeszy. Getto w odzi zyskao miano najbardziej uprzemysowionego getta w Europie Wschodniej, ktrego prac, od wrzenia 1942 r., ze wzgldu na jego ekonomiczne znaczenie dla gospodarki Rzeszy, nadzorowa osobicie namiestnik i Gauleiter Kraju Warty Arthur Greiser Utrzymano je najduej spord wszystkich istniejcych gett na terenie Polski, tj. do koca lata 1944 r. W Kraju Warty istniaa te jedna z najbardziej rozbudowanych sieci przymusowych obozw pracy dla ydw.
A. Strzelecki, Deportacja ydw z getta odzkiego do KL Auschwitz i ich zagada, Owicim 2004, s. 20-21. 34 Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem, s. 46.
33

Przeladowania i zagada ydw pod rzdami nazistw w Kraju Warty

89

W getcie w odzi w innych miejscach odosobnienia dla ydw utworzonych w granicach okrgu, narodowi socjalici po raz pierwszy metodycznie i na szerok skal posuyli si ydami jako masow si robocz, eksploatowan a do wyczerpania wszelkich si. To symbolicznie w Poznaniu, w padzierniku 1943 r., pady zowieszcze sowa Heinricha Himmlera o nieodzownoci skrupulatnej likwidacji wszystkich bez wyjtku ydw, bez wzgldu na wiek, pe i stan zdrowotny. Uczestniczy w tym przemwieniu Albert Speer i niebezpodstawnie niektrzy historycy wskazuj, i jest to by moe przyczyna, dla ktrej pniej z powodzeniem kama w Norymberdze, e przemwienia tego nie sysza, a w swoich wspomnieniach nie uroni ani sowa o rezydencji wodza w poznaskim zamku35. Wreszcie i co najistotniejsze: to w Chemnie nad Nerem niemieccy nazici urzdzili i wprowadzili w ruch pierwszy w dziejach ludzkoci obz zagady, w ktrym po pioniersku przystpili do realizowania procesu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej i masowo wymordowali ok.200 tys. osb. W ten sposb jeszcze przed konferencj w Wansee i ocjalnym przystpieniem do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, rozpoczli masowy mord i systematyczn zagad. W rezultacie zastosowanych metod, spord prawie 435 tys. ydw zamieszkaych i przetransportowanych na teren Kraju Warty w czasie wojny, gehenn okupacji przeyo zaledwie ok. 8-15 tys.36 W wyniku przeprowadzonej eksterminacji przerwane zostao wielowiekowe problematyczne, ale i partnerskie wspistnienie na tym terenie Polakw i ydw. Ci drudzy stanowili pierwsze ogniwo w procesie zagady, gdy wszelkie prawida eksterminacji objy od pierwszych dni wojny cae polskie spoeczestwo.

ABSTRACT During the German occupation of Poland, the Wartheland played a distinctive role in the persecution and extermination of Jews. It is there that German Nazis developed methods of murdering people and built the rst extermination camp in the history of humanity where they partly realized the process of the nal solution of the local Jewish issue even before the Wannsee conference, murdering there about two hundred thousand people. The remaining persons of Jewish origin from the area were murdered mostly at the Auschwitz-Birkenau death camp. They were for the most part prisoners previously concentrated in the ghetto in d. Until its close-down in 1944 the d ghetto functioned as a peculiar kind of factory, operating according to the principles of a concentration camp with a large slave workforce whose labor was exploited both inside and outside the ghetto. Material evidence of the murderous exploitation of Jews during German occupation has remained even until today (e.g. in Pozna: the articial lakes Rusaka and Malta, the cemetery at Miostowo, the communication routes to Berlin and the airport at Krzesiny). The above mentioned examples are manifestations of a brutal termination of many centuries of coexistence of Poles and Jews on this territory, a coexistence which was problematic but also based on partnership.
35 FAZ 10 III 2007, nr 59, s. 33: Es besteht kein Zweifel, ich war zugegen. War Albert Speer dabei, als Himmler die Ermordung aller Juden ankndigte? In London sind unbekannte Briefe des Hitler-Architekten aufgetaucht. 36 M. Alberti, Die Verfolgung...