PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 2

MARIA RUTOWSKA Pozna

REPRESJE NIEMIECKIE WOBEC LUDNOCI POLSKIEJ NA ZIEMIACH WCIELONYCH DO III RZESZY W LATACH II WOJNY WIATOWEJ (1939-1945) W opracowaniach powiconych II wojnie wiatowej wikszo stosowanych przez okupanta niemieckiego represji wobec ludnoci polskiej nazywanych jest terrorem, rozumianym jako dziaanie wadz okupacyjnych sprzeczne z zasadami prawa, budzce w spoeczestwie groz i przeraenie1. Metody represji byy rne i stosowano je wobec wszystkich warstw i grup spoecznych. Zwracay si one przeciwko najwikszym dobrom czowieka, jakimi s ycie i wolno. Doprowadzay do utraty ycia oraz pozbawienia wolnoci tych Polakw, ktrych wadze nazistowskie uznay za aktualnych lub potencjalnych wrogw Rzeszy. Skazyway na opuszczanie stron rodzinnych, niewolnicz prac, pozbawiay podstaw egzystencji, zabraniay moliwoci ksztacenia i uczestniczenia we wszelkich formach ycia kulturalnego, wyrzdzay trudne do oszacowania szkody materialne. Przedstawienie w formie artykuu tak obszernego zagadnienia jest moliwe jedynie w sposb bardzo oglny, ograniczony do wskazania tylko na najczciej stosowane przez okupanta niemieckiego brutalne formy represji wobec ludnoci polskiej zamieszkaej na obszarach ziem polskich wcielonych do Rzeszy. Przygotowany artyku oparty zosta na bogatej literaturze przedmiotu, a tylko w niewielkiej czci na badaniach rdowych. Pozostay te jeszcze zagadnienia, dla ktrych brakuje publikowanych prac. Najwicej wtpliwoci budz podawane w literaturze przedmiotu dane liczbowe. Podstawow tego przyczyn jest fakt, e w wikszoci publikacji ustalenia liczbowe przedstawiajce wielkoci strat zarwno osobowych, jak i oar represji, oparte s na szacunkach przeprowadzonych przez Biuro Odszkodowa Wojennych (BOW) w latach 1945-1946 i opublikowanych w 1947 r.2 Przypomnie naley, e zgodnie z tymi ustaleniami w latach 1939-1945 stracio ycie 6028 tys. obywateli polskich, w tym okoo 3 mln ydw. W liczbach tych znalazy si oary bezporednich dziaa wo1

K.M. Pospieszalski, Terror hitlerowski w Polsce 1939-1945, Przegld Zachodni nr 1/1964, s.

17-35. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkd wojennych Polski w latach 1939-1945, Warszawa 1947, Biuro Odszkodowa Wojennych przy Prezydium Rady Ministrw.
2

60

Maria Rutowska

jennych (644 tys.), pacykacji, egzekucji, obozw zagady (3577 tys.) oraz likwidacji gett, wizie, obozw i innych miejsc odosobnienia (na skutek epidemii i wycieczenia organizmu 1286 tys.), odniesionych ran i trudw pracy niewolniczej (521 tys.) 3. Wyniki prac BOW budziy ju od momentu ich opublikowania wiele zastrzee. Std po likwidacji BOW w kwietniu 1947 r. prace i badania werykacyjne nad stratami Polski w latach II wojny wiatowej prowadzia nadal najpierw w Ministerstwie Skarbu, a pniej w Ministerstwie Finansw specjalna komisja. Pozwolio to na skorygowanie cznej liczby strat ludnociowych do 5085 tys. osb, z czego 550 tys. przypadao na dziaania wojenne, 3 mln na morderstwa, 1083 tys. na zgony w wizieniach i obozach, 274 tys. na oary miertelne pracy przymusowej, 168 tys. na zgony spowodowane wycieczeniem. Cakowita wic liczba oar bya niemal o jeden milion nisza ni w sprawozdaniu BOW. W tej liczbie ludno ydowska stanowia 3378 tys., a ludno polska 1706,7 tys. oar. Rozbieno t demografowie wyjaniali m.in. faktem, i przy ustalaniu oglnych strat ludnociowych BOW uwzgldnio kategori osb zaginionych, opierajc si na danych statystycznych z 1945 r. Tymczasem w pniejszym czasie dua liczba osb uwaanych za zaginione powrcia do kraju albo pozostaa na emigracji4. Nowe szacunki sporzdzone przez Komisj Ministerstwa Finansw na przeomie lat 1948-1949 byy ostatnimi caociowymi danymi, ktre uzyskano na podstawie analizy materiaw zgromadzonych przez BOW i uzupenianych przez Ministerstwo Administracji Publicznej. Trzeba jednak pamita, e nowych ustale Ministerstwa Finansw sporzdzonych ostatecznie w 1951 r. nie opublikowano i nadal jedynym ocjalnym rdem danych o stratach biologicznych i szkodach materialnych Polski w latach II wojny wiatowej pozostawao cytowane Sprawozdanie BOW. Jednak od pocztku lat 90. ubiegego wieku zawarte w nim ustalenia poddawane s krytyce i istotnej werykacji. Przytaczane wic niej dane liczbowe dotyczce rozmiarw represji stosowanych przez okupanta niemieckiego wobec ludnoci polskiej uwzgldniaj przyjte w literaturze zmiany w tym zakresie5. Po podpisaniu 23 sierpnia 1939 r. paktu przez niemieckiego ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa oraz radzieckiego komisarza spraw zagranicznych Wiaczesawa Mootowa i przegranej przez Polsk wojnie w 1939 r. ziemie polskie znalazy si pod okupacj III Rzeszy i Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Ponad 50% terytorium II Rzeczypospolitej przyczono do
Tame, s. 24 i n. A. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Ja sk u o w sk i , M. K r z y sz t o f o w i c z , Szkody wyrzdzone Polsce podczas II wojny wiatowej przez agresora niemieckiego. Historia docieka i szacunkw, w: Problem reparacji, odszkodowa i wiadcze w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, red. W. Gralski, t. I, Warszawa 2004. s. 32-33. 5 Cz. Madajczyk, Czy moliwy jest bilans demograczny Polski 1939-1950?, Dzieje Najnowsze nr 2/1994, s.1-3; J. Z. Holzer, Bilans demograczny Polski dla okresu 1939-1945, Dzieje Najnowsze nr 2/1994, s. 4-7; Cz. uczak, Szanse i trudnoci bilansu demogracznego Polski, Dzieje Najnowsze nr 2/1994, s. 8-14; K. Piesowicz, Waniejsze zmiany w zaludnieniu ziem polskich w czasie II wojny wiatowej, Studia Demograczne nr 3/1988.
3 4

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

61

ZSRR, a okoo 25% zachodniej czci terytorium Polski wcielono do Rzeszy. Z pozostaych obszarw centralnej Polski okupowanych przez Niemcw utworzono na podstawie zarzdzenia Hitlera z dnia 12 padziernika 1939 r. (z moc obowizujc od 26 padziernika) Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych polskich obszarw (Das Generalgouvernement fr die besetzten polnische Gebiete), ktrego nazwa od lipca 1940 r. ulega zmianie na Generalne Gubernatorstwo (Generalgouvernement GG). Byo to terytorium cakowicie podporzdkowane Trzeciej Rzeszy i zarzdzane przez Hansa Franka jako generalnego gubernatora. W dniu 8 padziernika 1939 r. Hitler wyda dekret o wcieleniu do Rzeszy przedwojennych wojewdztw: poznaskiego, pomorskiego i grnolskiego oraz czci wojewdztw: dzkiego, kieleckiego, krakowskiego oraz warszawskiego. Na tym terytorium, obejmujcym obszar 91 974 km, wprowadzono nowy podzia administracyjny. Powstay dwa nowe okrgi Rzeszy: Prusy Zachodnie (Reichsgau Westpreussen), ktrego nazw przemianowano 2 listopada 1939 r. na Gdask-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen) oraz Okrg Rzeszy-Pozna (Reichsgau Posen), zmieniony 29 stycznia 1940 r. na Kraj Warty (Reichsgau Wartheland). Poudniowe zaanektowane ziemie polskie wczone zostay najpierw do Okrgu lskiego (Gau Schlesien), a od stycznia 1941 r. weszy w skad nowo utworzonej Prowincji Grnolskiej (Provinz Oberschlesien). Obejmoway one obszary wojewdztwa lskiego oraz powiaty przyczone z wojewdztw kieleckiego oraz krakowskiego. Z wcielonej pnocnej czci Mazowsza utworzono rejencj ciechanowsk. Po agresji niemieckiej na ZSRR prowincja Prusy Wschodnie wchona powstay 1 sierpnia 1941 r. tzw. Okrg Biaostocki (Bezirk Bialystok). Obszar wic wszystkich ziem polskich wcielonych do Rzeszy wzrs do ponad 123 km 6. Wedug Stanisawa Waszaka wczone do Rzeszy ziemie polskie zamieszkane byy w 1939 r. przez 10 139 tys. obywateli polskich, w tym 8905 tys. Polakw (87,8%), 603 tys. ydw (5,9%), 600 tys. Niemcw (5,9%), 11 tys. Ukraicw (0,2%) i 21 tys. osb innych narodowoci7. Mimo formalnego wczenia do niemieckiego obszaru pastwowego, walutowego i gospodarczego czci ziem polskich, do koca wojny byy one oddzielone od ziem dawnej Rzeszy granic policyjn, ktra miaa zapewni przede wszystkim skuteczno planowanych dziaa w zakresie polityki narodowociowej wobec zamieszkaej ludnoci polskiej.
6 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I., Warszawa 1970, s. 66-71; Cz. uczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie wiatowej. Pozna 1993, s. 91-95; Pooenie ludnoci w rejencji katowickiej w latach 1939-1945, wybr rde i oprac. W. Dugoborski, J. Molendowa, I. Srokowa, A. Szefer, red. W. Dugoborski, Documenta Occupationis, t. XI, Pozna 1983, s. VIII-XI; W. B o n u si a k , Polska podczas II wojny wiatowe, Rzeszw 2003, s. 55, 68. 7 S. Waszak , Demograpc picture of the German occupation in Poland, The Western Review Pozna, July-August 1947, s. 50-51. Na obszarze Okrgu Biaostockiego w 1939 r. mieszkao 1682 tys. obywateli polskich, w tym 1042 tys. Polakw, 198 tys. ydw, 427 tys. Ukraicw, 3800 Niemcw i 9500 osb innych narodowoci.

62

Maria Rutowska

Niemieckie plany wobec okupowanych ziem polskich w latach II wojny wiatowej w sposb zasadniczy rniy si od stosowanej w latach zaboru pruskiego polityki kolonizacyjnej. Zakaday bowiem zdobycie na wschodzie tzw. przestrzeni yciowej (Lebensraum), to jest ziemi wolnej od dotychczasowych jej mieszkacw i jej zgermanizowanie metod kolonizacji. Wybr metody wynika z faktu, e narodowy program nazistowski przeciwstawia si germanizacji ludzi obcych etnicznie, wysuwa natomiast postulat germanizacji ziemi. Usunicie zatem ludnoci polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy i zasiedlenie jej Niemcami byo podstaw przyjtych planw germanizacyjnych. Stosowane na masow skal inne represyjne instrumenty polityki narodowociowej miay rwnie na celu zmniejszenie liczby ludnoci polskiej na tych obszarach. Naleay do nich zagada ydw, eksterminacja Polakw, zwaszcza za polskiej inteligencji, osadzanie ich w obozach koncentracyjnych i wizieniach, wywzki na roboty przymusowe oraz wpisywanie na niemieck list narodow. Ponadto ograniczano si biologiczn i podstawy egzystencji polskiego spoeczestwa. Wyraao si to m.in. w podwyszeniu wieku wymaganego przy zawieraniu maestw, ograniczeniach lub braku opieki medycznej oraz lekarstw, skracaniu urlopw macierzyskich, wprowadzeniu niskich przydziaw ywnoci, tak by nie zapewniay Polakom dostatecznej regeneracji si. Wszystkie te okolicznoci powodoway wiksz zachorowalno, a w wielu przypadkach take utrat ycia. Dla realizacji celw prowadzonej na polskich obszarach wcielonych do Rzeszy polityki narodowociowej Hitler udzieli daleko idcych penomocnictw urzdujcym tutaj namiestnikom Rzeszy. Silny i bezporedni wpyw na prowadzon na tych terenach polityk narodowociow wobec ludnoci polskiej mia Heinrich Himmler jako szef SS i policji oraz Komisarz Rzeszy do spraw Umacniania Niemieckoci8. Funkcjonariusze policji i SS (Schutzstaffeln der NSDAP) wyposaeni byli w szczeglne uprawnienia, co nadawao im charakter drugiej wadzy lokalnej. Formacje policyjne i SS zajmoway si na nowych terenach przeprowadzaniem egzekucji, zakadaniem obozw koncentracyjnych, zagady, pracy i gett, wysiedleniami i przesiedleniami Polakw i ydw; take ciganiem polskich przywdcw politycznych i czonkw organizacji konspiracyjnych9. Powierzenie przeprowadzenia akcji represyjnych wobec ludnoci polskiej przede wszystkim formacjom policyjnym, w tym zwaszcza policji bezpieczestwa i wsppracujcemu z ni caemu aparatowi SS powodowao, e miay one charakter wyjtkowo brutalny. Najbardziej tragicznym skutkiem stosowanych represji bya bezporednia eksterminacja. Jak pisze Cz. uczak miaa ona na celu zyczne unicestwienie rzeczywistych i potencjalnych wrogw Rzeszy i hitleryzmu oraz caych zbiorowoci ludzkich, ktrych istnienie uznawano ze wzgldw politycznych, narodowociowych, rasowych, wiatopogldowych bd spoecznych za niepodane10.
8 Tumaczenie nazwy przyjto za Cz. Ma d a j c z y k , Faszyzm i okupacje 1938-1945, t. I, Pozna 1983, s. 70. 9 M. Broszat, 200 lat niemieckiej polityki wobec Polski, Warszawa 1999, s. 328, 329. 10 Cz. uczak , Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939-1945), Pozna 1996, s. 14.

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

63

Jeszcze przed napaci na Polsk dnia 22 sierpnia 1939 r. na tajnej naradzie Hitler mwi do dowdcw Wehrmachtu, o bezlitosnym postpowaniu z ludnoci podbitego kraju i o zycznym zniszczeniu ludnoci polskiej11. Przed 1 wrzenia 1939 r. wydane te zostay wytyczne dotyczce realizacji tego celu. Nawet wczesny szef policji bezpieczestwa (Sicherheitsdienst SD) Reinhard Heydrich okrela je jako niezwykle radykalne (ausserordentlich radikal)12. W pierwszych dniach wojny przekaday si te zalecenia na bombardowanie nie bronionych przez polskie wojsko miast, na ostrzeliwanie z broni pokadowej samolotw myliwskich uciekajcej ludnoci, na rozstrzeliwanie ludnoci cywilnej, a nawet wzitych do niewoli onierzy. Cywilna obrona miast i stawianie oporu stay si pretekstem do podejmowania kolejnych dziaa represyjnych i odwetowych wobec ludnoci polskiej. Zgodnie bowiem z zarzdzeniem Heinricha Himmlera z dnia 3 wrzenia 1939 r. oraz rozkazem naczelnego dowdcy wojsk ldowych z 6 wrzenia tego roku wszyscy biorcy w nich udzia Polacy zostali uznani za bandytw i tym samym skazani na mier. Listy osb przeznaczonych na stracenie uzupeniano dziki informacjom miejscowych Niemcw, ktrzy czsto wskazywali imiennie ludzi biorcych udzia w obronie. W tego rodzaju publicznych egzekucjach zgino w Kraju Warty okoo 900 osb13. cznie natomiast na obszarze ziem wcielonych mier ponioso ponad 1200 osb czonkw Obrony Narodowej i innych organizacji. Nie uznano za jecw wojennych 38 obrocw polskiej poczty w Gdasku, ktrych rozstrzelano. Podobnie bezporedni eksterminacj objto kilkuset jecw, w tym okoo 100 polskich ocerw14. Rwnolegle z planem agresji na Polsk wadze III Rzeszy przygotowyway si do przeprowadzenia zycznej likwidacji przywdczego elementu w Polsce. Zaraz za frontowymi oddziaami wojskowymi wkraczay na obszar ziem polskich grupy operacyjne policji bezpieczestwa (Einsatzgruppen der Sipo Sicherheitspolizei) i suby bezpieczestwa (SD), aby przeprowadzi na podstawie sporzdzonych jeszcze przed wybuchem wojny w 1939 r. list (zwanych Sonderfahndungsbuch Polen) aresztowania zamieszczonych na nich (ponad 60 tys. nazwisk) obywateli polskich. Byli na tych listach wybitni przedstawiciele ycia politycznego, spoeczno-kulturalnego i naukowego, uczestnicy powsta narodowych z lat 1918-1921 oraz wszystkie te osoby, ktre uznano za wrogo nastawione wobec Niemiec (deutschfeindlich eingestellte Personen). Dodatkowe listy dotyczce tych osb przygotowywali ponadto od pierwszych dni okupacji funkcjonariusze policji i suby bezpieczestwa na podstawie przejtych rnego rodzaju polskich akt. Caej akcji przeprowadzonej przez wspomniane wyej grupy operacyjne Sipo nadano kryptonim Unternehmen Tannenberg (Akcja Tannenberg). Wsppracoway z nimi powstae na przeomie wrzenia i padziernika 1939 r. oddziay o charakterze
11 M. Broszat, Nationalsozialistische Polenpolitik, Stuttgart 1961, s. 9 i 21; Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal. Nrnberg 1947-1949 (doc. 1014 PS). 12 Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem..., s. 14. 13 Tame, s. 20. 14 Sz. Datner, 55 dni (1.IX-25.X.1939) Wehrmachtu w Polsce, Warszawa 1967.

64

Maria Rutowska

policyjnym pod nazw Samoobrona (Selbstschutz), w skad ktrych wchodzili przedstawiciele mniejszoci niemieckiej. Polacy umieszczeni na listach proskrypcyjnych mieli po aresztowaniu zosta wywiezieni do obozw koncentracyjnych lub od razu straceni w egzekucjach15. Wedug Cz. Madajczyka bya to nastpna fala terroru policyjnego, tu po przejciu linii frontu, ktra uderzaa w przeciwnikw III Rzeszy, polskie warstwy przywdcze oraz wszelkie przejawy polskiego ruchu oporu16. Najwczeniej likwidacj elementu przywdczego rozpoczto w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie oraz w Kraju Warty i realizowano j w sposb zorganizowany pod nazw politycznego oczyszczenia gruntu (politische Flurbereinigung) od koca wrzenia do grudnia 1939 r., natomiast w Prowincji lskiej i rejencji ciechanowskiej w 1940 r. Cho t akcj objte zostay osoby przynalece do wszystkich klas i warstw spoecznych, to najwiksze straty poniosa w nich polska inteligencja. Std te zbrodnicze dziaania nazywano niekiedy ocjalnie akcj inteligencja (Intelligenzaktion). cznie podczas jej przeprowadzania zgino na ziemiach wcielonych do Rzeszy okoo 33 tys. osb, w tym najwicej, bo ok. 20 tys. w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie, ok. 10 tys. w Kraju Warty, 1,5 tys. na lsku i okoo 1000 w rejencji ciechanowskiej17. W kocu padziernika 1939 r. rozpoczto na ziemiach wcielonych akcj eutanazji, najpierw w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie. Kontynuowano j wobec osb psychicznie chorych, chorujcych na grulic, nieuleczalnie chorych i kalekich dzieci take na obszarach Kraju Warty, Prowincji lskiej i rejencji ciechanowskiej a do 1941 r. czna liczba wszystkich oar miertelnych eutanazji w spoeczestwie polskim wyniosa ok. 12 tys.18 Od pocztku 1940 r. na ziemiach wcielonych liczba masowych egzekucji publicznych malaa. Rozpoczy si natomiast masowe deportacje Polakw, zwaszcza spord tzw. elementu przywdczego, do obozw koncentracyjnych, ktre stay si narzdziem eksterminacji zycznej i dostawc niewolniczej pracy. Zadania te speniay w latach wojny wszystkie hitlerowskie obozy koncentracyjne oraz ich lie, zlokalizowane na obszarze Rzeszy i krajw okupowanych. Ogem znalazo si prewencyjnie w niemieckich obozach koncentracyjnych ponad 130 tys. Polakw. Prawie 10 tys. deportowano do obozw koncentracyjnych z Kraju Warty19, natomiast zgino
K. Radziwo czyk, Akcja Tannenberg grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce jesieni 1939 r., Przegld Zachodni nr 5/1966, s. 94-106; Einsatzgruppen im Polen. T. 1-2, Ludwigsburg 1962. 16 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. II, s. 235-236. 17 Tame, s. 236; Cz. uczak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Pozna 1979, s. 72-74; B. Bo j a rsk a , Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdaskim. Wrzesie-grudzie 1939, Pozna 1972; Pooenie ludnoci w rejencji katowickiej..., s. VI; W. Monkiewicz , Polityka narodowociowa w Rejencji Ciechanowskiej i Obwodzie Suwaki w latach 1939-1945, w: Przymus germanizacyjny na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej w latach 1939-1945, red. W. Jastrzbski, Bydgoszcz 1993, s. 155-172; A. Z i k o w sk a , Masowe egzekucje w Wielkopolsce w okresie tzw. zarzdu wojskowego (wrzesie-padziernik 1939 roku), w: Zbrodnie niemieckie w Wielkopolsce w latach 1939-1945, M. Libicki, R. Wryk (red.), Pozna 2004, s. 81-104. 18 Cz. uczak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna..., s. 84; S. Ba t a w i a , Zagada chorych psychicznie, Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. III/1947, s. 93-106. 19 Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem..., s. 19.
15

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

65

w nich okoo 4 tys. mieszkacw Prowincji Grnolskiej20 oraz ponad 900 z Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie21. Polacy wizieni byli i ginli zarwno w obozach koncentracyjnych znajdujcych si na terytorium starej Rzeszy, jak i powstaych na obszarach Polski oraz w innych okupowanych krajach. Najwicej z nich zostao osadzonych i zgino w obozach w Auschwitz-Birkenau, Dachau, Majdanku, Mauthausen-Gusen, Ravensbrck, Gross-Rosen oraz Neuengamme. Na terenach ziem polskich wcielonych do Rzeszy powstay dwa obozy koncentracyjne. Pierwszym, zorganizowanym ju we wrzeniu 1939 r., by obz w miejscowoci Stutthof (Sztutowo) na obszarze Reichsgau Danzig-Westpreussen. W okresie od jego powstania do stycznia 1945 r. zgino w nim oraz w utworzonych podobozach i podczas ewakuacji ok. 65 tys. winiw rnej narodowoci, w tym take Polacy22. Drugi najwikszy ze wszystkich obozw Auschwitz-Birkenau (Owicim-Brzezinka) utworzony zosta na lsku w kocu kwietnia 1940 r. Stracio w nim ycie co najmniej 1,1 mln osb. W cigu niespena 5 lat istnienia obozu przywieziono tutaj blisko 1,3 mln osb, w tym okoo 1,1 mln ydw, ok. 140-150 tys. Polakw, 23 tys. Cyganw, 15 tys. radzieckich jecw wojennych oraz ok. 25 tys. winiw innych narodowoci. Spord 1,3 mln osb przywiezionych do obozu zarejestrowano jako winiw 400 tys., pozostaych natomiast niemal wycznie ydw zamordowano bezporednio po przywiezieniu do obozu w komorach gazowych. Jedn trzeci deportowanych, ponad 400 tys., stanowili obywatele polscy (ok. 300 tys. ydw i ok. 140-150 tys. Polakw). Spord wizionych tam Polakw ponioso mier ok. 70-75 tys.23 Zdecydowana wikszo Polakw znalaza si w obozie z przyczyn politycznych: w odwet lub w zwizku z podejrzeniami o konspiracyjn dziaalno niepodlegociow. Winiami byli te ludzie uznani z racji pozycji spoecznej i wyksztacenia za nalecych do warstwy przywdczej i osadzani tu prewencyjnie jako osoby niepodane. Do obozu w Auschwitz przywoono te osoby schwytane podczas apanek oraz uczestnikw konspiracji niepodlegociowej, ktrych tutaj rozstrzeliwano, podobnie jak Polakw skazanych na kar mierci przez sdy dorane oraz w trybie tzw. specjalnego potraktowania (Sonderbehandlung)24. Po wybuchu powstania warszawskiego w obozie uwiziono ponad 13 tys. mieszkacw Warszawy25.
A. Szefer, Prba podsumowania wstpnych bada nad stratami ludnoci cywilnej wojewdztwa katowickiego w latach okupacji hitlerowskiej, Zaranie lskie nr 2/1969, s. 253. 21 W. Jastrz bski, J. Sziling, Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdaskim w latach 1939-1945, Gdask 1979, s. 126. 22 Tame, s. 124. Zob. te: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 492-502; K. Dun i n -W so w i c z , Obz koncentracyjny Stutthof, Gdynia 1966. 23 F. Piper, Werykacja strat osobowych w obozie koncentracyjnym w Owicimiu, Dzieje Najnowsze nr 2/1994, s. 16; zob. J. Sehn, Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, Warszawa 1964. 24 Cz. uczak, Polska i Polacy..., s. 113; t e n e , Pod niemieckim jarzmem. (Kraj Warty 1939-1945), Pozna 1996, s. 19); W. Jastrz bski, J. Szili n g , Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdaskim..., s. 126. 25 F. Piper, Werykacja strat osobowych..., s. 15 i 16.
20

66

Maria Rutowska

Prowadzona przez Trzeci Rzesz polityka wobec ydw skutkowaa jedn z najwikszych zbrodni przeciw ludzkoci, okrelanej powszechnie Holocaustem. Zagada ludnoci ydowskiej stanowia najtragiczniejsz kart okresu II wojny wiatowej26. Wyniszczanie mieszkajcych w Polsce ydw trwao przez cay okres okupacji i mona wyrni w nim cztery nastpujce stadia: 1) do koca 1939 r.; 2) lata 1940-1941; 3) okres od 1942 r. do koca sierpnia 1944 r. i 4) od wrzenia 1944 r. do momentu wyzwolenia ziem polskich spod okupacji niemieckiej27. Na obszarze ziem wcielonych w pierwszych miesicach okupacji do likwidacji wikszych skupisk ydowskich wadze niemieckie przystpiy jedynie w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie, gdzie zamordowano ok. 7 tys. ydw. W latach 1940-1941 w Kraju Warty, w Okrgu GdaskPrusy Zachodnie oraz w rejencji ciechanowskiej skoncentrowano ludno ydowsk w gettach i obozach pracy lub wysiedlono do GG. Natomiast w Prowincji Grnolskiej zamknicie w gettach znajdujcych si tam ydw nastpio w 1942 r. Prawie do koca 1941 r. wyniszczano w nich ludno ydowsk przede wszystkim poprzez prac i gd, przeprowadzonych te zostao kilkadziesit masowych egzekucji, gwnie w Kraju Warty oraz w Okrgu Biaostockim28. Utworzony w listopadzie 1941 r. na ziemiach wcielonych orodek zagady ydw w Chemnie nad Nerem (Kulmhof) by pierwszym na ziemiach polskich obozem zagady, a tym samym pewnego rodzaju wzorcem dla wkrtce uruchamianych kolejnych takich orodkw, w tym take w Generalnym Gubernatorstwie. Zapocztkowano w nim masow eksterminacj ydw polskich, zamieszkaych gwnie w Kraju Warty. W pierwszym okresie funkcjonowania obozu, od grudnia 1941 r. do 7 kwietnia 1943 r. zgino w nim ponad 145 tys. osb, za od kwietnia 1944 r. do stycznia 1945 r. 7126. cznie zatem stracio tam ycie blisko 153 tys. ydw29. Wedug Cz. Madajczyka oraz potwierdzajcego te ustalenia Cz. uczaka spord zamieszkaych na obszarze pastwa polskiego w 1939 r. okoo 3,5 mln ydw zgino w latach II wojny wiatowej 2,7 mln. Z tej liczby okoo 2 mln umiercono w obozach zagady i koncentracyjnych, ok. 500 tys. zmaro w gettach i obozach pracy, pozostali stracili ycie w egzekucjach, mordach i innych okolicznociach. Najwicej ydw obywateli polskich zgino w GG 1 mln 800 tys.; w Kraju Warty 280-300 tys.; Prowincji Grnolskiej ok.100 tys., w rejencji ciechanowskiej i Okrgu Gdask-Prusy

26 Enzyklopdie des Holocaust. Die Verfolgung und Ermordung der europischen Juden, t. 1-3, Mnchen, Zrich 1995. 27 C. uczak, Polska i Polacy... s. 122. 28 Cz. uczak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna...s. 90-95. Zob. T. P r e k e r o w a , Wojna i okupacja, w: Najnowsze dzieje ydw w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszewski, Warszawa1993; ycie i zagada ydw polskich 1939-1945. Relacje wiadkw, wybr i oprac. M. Grynberg, M. Kotowska, Warszawa 2003. 29 S. Abramowicz, Stan polskich bada nad orodkiem zagady w Chemnie nad Nerem, w: Orodek Zagady w Chemnie nad Nerem i jego rola w hitlerowskiej polityce eksterminacyjnej, Muzeum Okrgowe, Konin 1995, s. 14.

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

67

Zachodnie 32 tys., w Okrgu Biaostockim 160-200 tys. Na pozostaych obszarach Polski prawie 300 tys.30 Miejscami represji ludnoci polskiej byy niemieckie wizienia oraz obozy wychowawcze pracy, w ktrych w latach wojny osadzonych byo na rny przecig czasu kilkaset tysicy osb. Najgorsze warunki panoway w wizieniach powstaych na terenach ziem wcielonych, gdzie wikszo z nich przeksztacono w zwyke i obostrzone zakady karne dla Polakw. We wszystkich wizieniach w okupowanej Polsce w wyniku godu, zmuszania winiw do cikiej pracy zycznej, zego ich traktowania, braku lekarstw i innych przyczyn zmaro kilkadziesit tysicy osb. Wielu te zostao zamordowanych w ostatnich dniach okupacji, przede wszystkim w zwizku z brakiem czasu na przeprowadzenie ewakuacji, ale te z chci pozbycia si wiadkw eksterminacyjnej dziaalnoci okupanta31. W Kraju Warty w latach 1939-1945 osadzono w wizieniach ponad 50 tys. osb. Najwiksze z nich znajdoway si w miejscowociach: Rawicz, Wronki, Sieradz, Pozna (Fort VII), abikowo, d (Sikawa), Ostrw Wielkopolski oraz Inowrocaw32. W wizieniu policyjnym w Poznaniu przy ul. Myskiej stracono w okresie od 1940 do stycznia 1945 r. 1639 Polakw, w Forcie VII w Poznaniu zgino 479 winiw, w obozie w abikowie 46833. Na terenie Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie w wizieniach policyjnych i aresztach w Grudzidzu, Toruniu i Bydgoszczy oraz zlokalizowanych w innych miejscowociach zgino 1117 osb. Na tym obszarze, poczwszy od 1943 r., miejscami represji wobec Polakw uznanych za dziaajcych na szkod interesw niemieckich stay si ponadto wychowawcze obozy pracy w miejscowociach Potulice, Smukaa i Toru, w ktrych liczba osadzonych signa w styczniu 1945 r. ponad 11 tys. osb. Wskutek fatalnych warunkw bytowych i zego traktowania ponioso w nich mier 2050 osb34. Na terenie Prowincji Grnolskiej najwiksze wizienia utworzono w miejscowociach: Katowice, Cieszyn, Lubliniec, Mysowice, Sosnowiec, Bdzin i Wadowice. Wedug danych niemieckich we wszystkich wizieniach na tym obszarze przebyway w listopadzie 1944 r. 5694 osoby, w tym 1942 kobiety35.

30 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. II, s. 328; Cz. u c z a k , Polska i Polacy ..., s. 127,128; J. Marsza ek, Stan bada nad stratami osobowymi ludnoci ydowskiej Polski oraz nad liczba oar obozw zagady w okupowanej Polsce, Dzieje Najnowsze nr 2/1994, s. 35. 31 Cz. uczak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna..., s. 113-114. 32 Cz. uczak, Pod niemieckim jarzmem..., s. 33-35. 33 M. Olszewski, Straty i martyrologia ludnoci polskiej w Poznaniu 1939-1945, Pozna 1973, s. 198, 97, 164, ten e, Hitlerowskie obozy, wiezienia, orodki eksterminacji i ludobjstwa w okupowanej Wielkopolsce, Kronika Wielkopolski nr 1/1985, s. 11-29; A. Wa l e n d o w sk a - G a r c z a r c z y k , Eksterminacja Polakw w zakadach karnych Rawicza i Wronek w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Pozna 1981; K. P onka, Martyrologium obozu hitlerowskiego w abikowie 1944-194, Muzeum Martyrologiczne w abikowie 2004. 34 W. Jastrz bski, J. Sziling, Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdaskim..., s. 112-127. 35 Wizienia hitlerowskie na lsku, w Zagbiu Dbrowskim i w Czstochowie 1939-1945, red. A. Szefer, Katowice 1983, s. 8.

68

Maria Rutowska

W wizieniu w Katowicach w okresie od 9 padziernika 1941 r. do 22 stycznia 1945 r. stracono 552 osadzone tam osoby, w Mysowicach 249 oraz w Sosnowcu 28736. Wanym instrumentem represyjnym w wobec ludnoci polskiej byo niemieckie prawo i sdownictwo. Ju we wrzeniu 1939 r. ustanowiono sdy specjalne (Sondergerichte); powstay te policyjne sdy dorane (Standgerichte). W poszczeglnych okrgach na ziemiach wcielonych dziaay Wysze Sdy Krajowe (Oberlandesgerichte). Od 30 grudnia 1941 r. obowizywao specjalne prawo karne dla Polakw i ydw, przewidujce kar mierci za dziaalno w konspiracji niepodlegociowej, nielegalne posiadanie broni, zamachy na Niemcw i niemieckie instytucje, dokonywanie sabotau, uchylanie si od obowizku pracy, nielegalny handel i ubj, suchanie zagranicznych stacji radiowych, udzielanie pomocy ukrywajcym si jecom wojennym, partyzantom, ydom i Cyganom oraz za wiele jeszcze innych rodzajw dziaalnoci traktowanych przez wadze okupacyjne jako przestpstwo37. Na ziemiach wcielonych obowizywao, wydane w dniu 17 wrzenia 1940 r., zarzdzenie o przeprowadzeniu konskaty polskiego mienia (Polen-Vermgensverordnung). Na jego podstawie przystpiono do przejmowania caego majtku nalecego do pastwa polskiego, a take samorzdw oraz wszystkich funkcjonujcych przed wojn polskich przedsibiorstw przemysowych, transportowych, rolnych itp. W tym celu powoano i zorganizowano specjalne instytucje i urzdy, ktre miay zarzdza zagrabionym mieniem38. Dziaania represyjne wadz niemieckich dotyczyy rwnie sfery edukacji, ycia kulturalnego, umysowego i religijnego Polakw. Ju w pierwszych tygodniach okupacji na obszarach ziem wcielonych do Rzeszy zostay zlikwidowane wszelkie istniejce polskie muzea, biblioteki, ksigarnie, wydawnictwa, teatry, kina, towarzystwa i inne placwki zajmujce si dziaalnoci owiatow i kulturaln, a mienie wszystkich tych instytucji zostao przejte przez wadze niemieckie. Przestao istnie cae polskie szkolnictwo z wyszymi uczelniami wcznie. W Kraju Warty powstay nieliczne szkoy niemiec-

Tame, Imienne spisy zmarych winiw: s. 32-44, s. 138-155, s. 162-194. A. Konieczny, Pod rzdami wojennego prawa karnego..., s.115-117 i 129-134; K.M. P o sp i e szalski, Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce. Wybr dokumentw, cz. I: Ziemie wcielone..., s. 336-339; P. Mnichowski, Hitlerowskie sdownictwo specjalne w tzw. Kraju Warty narzdziem zbrodni przeciw ludzkoci, Kronika Wielkopolski nr 1/1985, s. 30-40. 38 Byy to ekspozytury terenowe Gwnego Urzdu Powierniczego Wschd (Haupttreuhandstelle Ost HTO), ktre zorganizowano w Poznaniu, Gdasku, Katowicach oraz Ciechanowie, a pniej w Biaymstoku. Do zada HTO naleaa konskata mienia polskich placwek gospodarczych i administrowanie nim a do momentu przejcia przez niemieckiego waciciela. Natomiast majtkiem zajtym na wsi zarzdzao utworzone w 1940 r. Wschodnioniemieckie Towarzystwo Zarzdzania Ziemi (Ostdeutsche Landbewirtschaftungs-Gesellschaft G.m.b.H.-Ostland), przemianowane w lipcu 1942 r. na Towarzystwo Rzeszy dla Gospodarowania Ziemi (Reichsgesellschaft fr Landbewirtschaftung G.m.b.H Reichsland). Zob. Cz. uczak, Polska i Polacy..., s. 202, 203; T. Ja n i c k i , Wie w Kraju Warty (1939-1945), Pozna 1996, s. 29; Cz. uczak, Dzie po dniu w okupowanej Wielkopolsce i Ziemi dzkiej (Kraj Warty). Kalendarium wydarze 1939-1945, Pozna 1993, s. 93.
36 37

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

69

kie dla dzieci polskich (Polenschulen), na og 3-klasowe, czynne 2-3 dni w tygodniu. W zakres ich nauczania wchodziy tylko trzy przedmioty: rachunki, rysunki i jzyk niemiecki, lekcje za prowadziy Niemki, na og bez wymaganych kwalikacji. W maych miastach i wsiach dzieci od 9. roku ycia uczce si w tego rodzaju szkoach zmuszane byy do wykonywania najrozmaitszych prac w rolnictwie. W Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie powstay tylko szkoy z niemieckim jzykiem wykadowym, w ktrych obowizywa bezwzgldny zakaz uywania jzyka polskiego. Staway si wic miejscem masowego germanizowania modego pokolenia Polakw. Po ukoczeniu szkoy podstawowej dzieci polskie kierowano do pracy. W Prowincji Grnolskiej obowizkiem szkolnym objtych byo 70-80% dzieci uwaanych za polskie, zatrudniano je take przy rnych pracach, cho w mniejszym zakresie ni w Kraju Warty. Na ziemiach wcielonych wikszo modych Polakw nie moga uczszcza rwnie do szk zawodowych. Zakaz ten obowizywa w Kraju Warty, rejencji ciechanowskiej i wschodniej czci Prowincji Grnolskiej. Dopiero od marca 1943 r. w Kraju Warty zezwolono na pobieranie nauki w szkoach zwodowych (Berufsschulen, Werkberufsschulen) tym polskim uczniom, ktrym do wykonywania pracy byo potrzebne teoretyczne wyksztacenie. Natomiast w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie i zachodniej czci Grnego lska modociani pracownicy uczyli si w pierwszych latach okupacji w szkoach zawodowych. Dopiero po akcji wpisywania na niemieck list narodow Polakom zabroniono uczszczania do szk zawodowych39. Na terenach wczonych jzykiem urzdowym sta si jzyk niemiecki. Uywanie jzyka polskiego w yciu publicznym przez ludno polsk okupant traktowa rnie w poszczeglnych okrgach. W rejencji ciechanowskiej mwienie po polsku nie byo zakazane, natomiast w Kraju Warty byo zwalczane, szczeglnie w zakadach pracy. W Prowincji Grnolskiej obowizywa rygorystyczny zakaz uywania jzyka polskiego przez ludno polsk wpisan na niemieck list narodow. Natomiast walka z jzykiem polskim przybraa najwiksze rozmiary w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie, gdzie zakaz uywania jzyka polskiego dotyczy zarwno ludnoci polskiej wpisanej na niemieck list narodow, jak i nie wpisanej na t list40. Zaoone plany germanizowania obszarw polskich wczonych do Rzeszy znalazy swj wyraz w rozporzdzeniu z dnia 4 marca 1941 r. o niemieckiej licie narodowej (Deutsche Volksliste DVL). Na jego mocy ludno zamieszkujca te obszary i objta
39 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. II, s. 143-146; M. P o d l a sz e w sk i , Szkolnictwo powszechne na Pomorzu Gdaskim podczas okupacji hitlerowskiej, Gdaskie Zeszyty Humanistyczne nr 14/1966; M. Walczak, Szkolnictwo zawodowe w Polsce w okresie okupacji hitlerowskiej, Wrocaw 1993; M. Bana siewicz, Polityka naukowa i owiatowa hitlerowskich Niemiec na ziemiach polskich wcielonych do Trzeciej Rzeszy w okresie okupacji 1939-1945, Pozna 1980; M. Wa l c z a k , Szkolnictwo wysze i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939-1945, Wrocaw 1978; M. R u t o w sk a , Straty osobowe i materialne kultury w Wielkopolsce w latach II wojny wiatowej, Warszawa, Pozna 1984. 40 K. Kochanowski, Walka z jzykiem polskim i zewntrznymi przejawami ycia polskiego na Pomorzu Gdaskim w latach 1939-1945, w: Przymus germanizacyjny na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej..., s. 33,34.

70

Maria Rutowska

niemieck list narodow podzielona zostaa na cztery grupy. Do pierwszej zaliczano mieszkajce tutaj osoby narodowoci niemieckiej, ktre w okresie midzywojennym dziaay aktywnie na rzecz Niemiec. Do drugiej kwalikowano tych, ktrzy zachowujc si biernie, pozostali Niemcami. Trzecia grupa miaa obejmowa a trzy kategorie ludzi. W pierwszej znalazy si osoby pochodzenia niemieckiego (deutschstammige Personen), ktre z biegiem lat ulegy polonizacji; w drugiej nie bdce Niemcami, ale pozostajce z nimi w zwizkach maeskich; do trzeciej kwalikowano Polakw skaniajcych si ku niemczynie oraz osoby jak to okrelano o niewyjanionej przynalenoci narodowej (Kaszubw, Mazurw i grali). W czwartej grupie miay si znale osoby pochodzenia niemieckiego (Deutschstmmige) cakowicie spolonizowane i manifestujce swa przynaleno do narodu polskiego41. Metody germanizowania ludnoci przy pomocy niemieckiej listy narodowej na obszarach ziem polskich wczonych w 1939 r. do Niemiec nie byy jednolite. Inne metody i rodki stosowano w Kraju Warty oraz w rejencji ciechanowskiej, inne za w Prowincji Grnolskiej i Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie. Namiestnik Kraju Warty Arthur Greiser i naczelny prezes Prowincji Prusko-Wschodniej Erich Koch uwaali, e na niemieckiej licie narodowej powinny si znale jedynie osoby majce co najmniej 50% krwi niemieckiej. Dlatego na tych obszarach nie zmuszano w zasadzie Polakw do wpisywania si na niemieck list narodow. W konsekwencji prowadzenia takiej polityki liczba Polakw wpisanych do III i IV grupy NLN wynosia w styczniu 1944 r. w Kraju Warty ok. 90 tys., a na ziemiach wcielonych do Prus Wschodnich 14 tys., co stanowio w pierwszym przypadku 2% i w drugim 1,4% zamieszkaej tam ludnoci polskiej42. Natomiast prezes Prowincji Grnolskiej i namiestnik Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie stosowali rozszerzon interpretacj zarzdzenia z dnia 4 marca 1941 r., zmuszajc rnymi sposobami ludno polsk do masowego wpisywania si na niemieck list narodow. Jak pisze Wodzimierz Jastrzbski przymus polega przede wszystkim na stworzeniu takich warunkw zastraszania, ekonomicznego nacisku i zacht materialnych, e ludzie ci nie majc innego wyjcia i posiadajc jednoczenie aprobat polskiego rzdu emigracyjnego, zdecydowali si na postawienie wnioskw o wpis do III grupy DVL43. W rezultacie tak stosowanych metod w Prowincji Grnolskiej pod koniec okupacji niemieckiej do III grupy DVL wpisanych zostao 45,7% zamieszkaej tam ludnoW. Jastrz bski, Niemiecka lista narodowa ma Pomorzu Gdaskim, w: W. Jastrzbski, J. Sziling, Okupacja hitlerowska na Pomorzu..., s. 167-170; Cz. M a d a j c z y k , Polityka III Rzeszy..., t. I, s. 440446; K.M. Pospieszalski, Niemiecka lista narodowa w Kraju Warty. Wybr dokumentw, Documenta Occupationis, t. IV, Pozna 1949. 42 W. Jastrz bski, Bilans rzdw niemieckich na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy (19391945), w: Wrzesie 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i pnocnych Drugiej Rzeczypospolitej, red. S. Siudziski, W. Jastrzbski, Toru Bydgoszcz 2001, s. 177-180; Cz. u c z a k , Pod niemieckim jarzmem..., s. 60. 43 Administracja, ludno, gospodarka, kultura i owiata na polskich ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy w wietle dokumentw, oprac. W. Jastrzbski, Documenta Occupationis, t. XIV, Bydgoszcz, Pozna 1999, s. 14.
41

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

71

ci polskiej. Wedug danych z maja 1944 r. wicej, bo 59,5% Polakw zaliczono do III grupy DVL w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie44. Szczeglnym represjom poddani zostali na ziemiach wcielonych duchowni i koci rzymskokatolicki. O stosowanych w tym zakresie metodach decydowali namiestnicy poszczeglnych jednostek administracyjnych. Najwiksze ograniczenia w dziaalnoci kocioa miay miejsce na terytorium Kraju Warty, gdzie we wrzeniu 1941 r. ulegy rozwizaniu wszelkie istniejce jego struktury, a wczeniej konsekwentnie zmniejszano liczb polskiego duchowiestwa, gwnie poprzez egzekucje, aresztowania, zsyki do obozw koncentracyjnych i wysiedlanie do GG. Zamknito wikszo wity, a w kwietniu 1944 r. dla okoo 3,3 mln zamieszkujcych w Kraju Warty Polakw otwartych ich byo tylko 60. Podobnie na ziemiach polskich wcielonych do Prus Wschodnich ograniczano dziaalno kocioa i zamknito wikszo obiektw sakralnych. W Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie i Prowincji Grnolskiej gwnym celem polityki wyznaniowej staa si germanizacja wadz kocielnych. W 1940 r. Gauleiter Forster zabroni wygaszania kaza w jzyku polskim oraz spowiedzi. Zarzdzi te usunicie z kociow wszelkich przedmiotw z polskimi napisami i emblematami. W Prowincji Grnolskiej po wysiedleniu biskupw katowickich rzdy diecezj sprawowali wikariusze generalni narodowoci niemieckiej. Zezwalano natomiast na odprawianie naboestw w jzyku polskim w tych powiatach prowincji, ktre nie byy objte masowym wpisywaniem Polakw na niemieck list narodow45. Wedug ustale J. Wosia i W. Jacewicza w skali caej Polski 6367 duchownych doznao represji, a 2304 tracio ycie. Na okoo 2100 ksiy diecezjalnych i zakonnych sprawujcych w 1939 r. posugi kapaskie na obszarze Kraju Warty zgino 815 (prawie 39%); do obozw koncentracyjnych zesano 1092, z ktrych 682 ponioso mier, a ok. 400 ksiy wysiedlono do GG. Z Okrgu GdaskPrusy Zachodnie zgino ponad 50% mieszkajcych tutaj w 1939 r. ksiy, z Prowincji Grnolskiej 13,6% oraz rejencji ciechanowskiej i Okrgu Biaostockiego 31,4%46. Do represji obejmujcych najwiksze liczbowo grupy ludnoci polskiej naleay masowe wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa, przesiedlenia oraz wywzki na roboty przymusowe. Realizacja bowiem gwnego celu polityki niemieckiej na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy, tj. germanizacji ziemi, wymagaa usunicia
Tame, s. 15, 16; A. Szefer, Stan bada nad problematyk narodowociow okupanta hitlerowskiego na Grnym lsku ze szczeglnym uwzgldnieniem niemieckiej listy narodowej oraz hitlerowskich wysiedle Polakw i ydw, w: Przymus germanizacyjny na ziemiach polskich..., s. 107-111. Zob. te: K. Stryjkowski, Pooenie osb wpisanych w Wielkopolsce na niemieck list narodowociow w latach 1945-1950, Pozna 2004. 45 K. migiel, Koci katolicki na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy Niemieckiej (19391945). Sytuacja i podsumowanie wynikw bada, w: Wrzesie 1939 r. i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i pnocnych..., s. 190-192; J. Sziling , Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kocioa Katolickiego 1939-1945. Tzw. Okrgi Rzeszy: Gdask-Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka, Pozna 1970, s. 250-262. 46 W. Jacewicz, J. Wo , Martyrologium polskiego duchowiestwa rzymskokatolickiego, z. 1-5, Warszawa 1977-1981.
44

72

Maria Rutowska

z nich dotychczasowych mieszkacw. Masowe wysiedlenia ludnoci polskiej rozpoczto pn jesieni 1939 r. W przygotowywanych przez rne instytucje planach liczba Polakw i ydw przeznaczonych do wysiedlenia na teren Generalnego Gubernatora tylko do lutego 1940 r. miaa wynie okoo milion osb. Jednak potrzeby rynku pracy, opr wadz GG przeciwko przyjmowaniu wikszej liczby przesiedlecw, a take rozpoczcie wojny z ZSRR i zwizane z ni trudnoci transportowe zadecydoway o znacznie mniejszym rozmiarze wysiedle ludnoci polskiej do GG oraz o ich zaniechaniu pod koniec pierwszego kwartau 1941 r. Najbardziej masowe akcje wysiedle, poczone z zaborem posiadanego mienia, dotkny ludno polsk zamieszka na terenie Kraju Warty. Sprzyjao temu stanowisko namiestnika Arthura Greisera, ktry uwaa, e zarzdzany przez niego obszar jest terytorium polskim, ktry naley zgermanizowa poprzez usunicie zamieszkaych tutaj Polakw. By zdecydowanym przeciwnikiem choby czciowej ich germanizacji jako metody, ktra poniosa cakowite asko w okresie zaboru pruskiego. Do podstawowych kryteriw stosowanych przy kwalikowaniu Polakw do wysiedlenia naleay m. in.: aktywno polityczna i spoeczna oraz ewentualne predyspozycje do penienie roli przywdcw w konspiracyjnej dziaalnoci niepodlegociowej, przynaleno do warstwy polskiej inteligencji, posiadany majtek i warunki mieszkaniowe, osiedlenie si na obszarach ziem wcielonych po 1918 r., a take niechtny stosunek miejscowych Niemcw do poszczeglnych Polakw. Cz wysiedlonych Polakw i ydw wywoono od razu do GG, pozostaych przed ostateczn deportacj osadzano w specjalnie utworzonych obozach przesiedleczych. W pocztkowym okresie organizowano je na caym obszarze ziem wcielonych Do najwikszych naleay: obz na Gwnej w Poznaniu, tzw. Szmalcwka w Toruniu; ponadto obozy: w Tczewie, Potulicach, Dziadowie, Czechowicach, Kochowicach i Gorzycach. Niektre z nich od marca 1941 r. peniy rol obozw pracy. Od wiosny 1940 r. wszystkich wysiedlanych przed ostatecznym wywiezieniem wiziono najczciej przez kilka lub kilkanacie dni w kilku obozach przesiedleczych utworzonych w odzi, po czym przewoono ich transportami kolejowymi do GG47. Z obszaru Kraju Warty w organizowanych akcjach wysiedleczych wywieziono na obszar GG ponad 280 tys. osb. Natomiast z Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie ponad 41 tys., z Prowincji Grnolskiej okoo 22 tys. i rejencji ciechanowskiej prawie 21 tys. Ostatecznie na obszar GG w okresie od jesieni 1939 r. do wiosny 1941 r. zostao przymusowo wysiedlonych oraz ewakuowao si lub zbiego ponad 400 tys. Polakw i ydw z ziem polskich wcielonych do Rzeszy48.
Obozy hitlerowskie w odzi, red. A. Gowacki, S. Abramowicz, d 1998. W. Jastrz bski, Hitlerowskie wysiedlenia z ziem polskich wcielonych do Rzeszy 1939-1945, Pozna 1968; Wysiedlenia ludnoci polskiej na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy 1939-1945, wybr rde i oprac. Cz. uczak, Documenta Occupationis, t. VIII, Pozna 1969; M. R u t o w sk a , Wysiedlenia ludnoci polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941, Pozna 2003, s. 39; t e j e , Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940), Pozna 2008.
47 48

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

73

Ponadto niemieckie wadze okupacyjne przygotoway i realizoway ju od pocztku 1941 r. inne plany usuwania ludnoci polskiej, nazywane wypieraniem lub rugowaniem (Verdrngung). Polegay one na wewntrznych przesiedleniach w obrbie poszczeglnych okrgw lub rejencji. Na wsi poszczeglne rodziny wyrzucano z posiadanych gospodarstw lub innych dotychczasowych miejsc zamieszkania i osiedlano poza dan miejscowoci, w o wiele gorszych warunkach. W miastach administracja okupacyjna eksmitowaa Polakw do budynkw na peryferiach i bocznych ulicach, aby w ten sposb pozyska lokale na pomieszczenia biurowe dla rnych instytucji oraz mieszkalne dla osiedlanych Niemcw. Przesiedlenia te byy take zwizane z koniecznoci pozostawienia na miejscu wyposaenia mieszka, narzdzi pracy i innego posiadanego mienia. Na obszarze ziem wcielonych tego rodzaju przesiedlenia objy prawie 475 tys. osb, w tym ponad 345 tys. w Kraju Warty, 70 tys. w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie, prawie 60 tys. w Prowincji Grnolskiej i 4 tys. w rejencji ciechanowskiej49. Ze wszystkich przeprowadzonych w latach okupacji przemieszcze ludnoci najwiksz liczb osb wadze niemieckie deportoway do pracy w Rzeszy i zajtych przez ni krajw. Ponad 95% obywateli polskich zatrudnionych w czasie wojny podjo tam prac pod przymusem. Za niepodporzdkowanie si bowiem imiennemu wezwaniu wadz do wyjazdu na roboty groziy pocztkowo sankcje w postaci grzywny, wstrzymanie przydziau ywnoci i konskaty mienia. Gdy takie dziaania nie przynosiy skutku, wymierzano kar wizienia lub zsyano do obozu koncentracyjnego. Deportacje ludnoci na roboty do Rzeszy odbyway si w poszczeglnych latach wojny z rn intensywnoci. Najwicej osb deportowano w 1942 r. zarwno z ziem wcielonych, jak i z GG. Od pocztku 1943 r. liczba wywoonych powanie spada w wyniku wyczerpywania si zasobw wolnej siy roboczej. Ogem do pracy w Rzeszy zmuszono w latach II wojny wiatowej 2 mln 826 tys. mieszkacw Polski (w jej granicach z 1938 r.), z ktrych ponad 700 tys. wywieziono z ziem wcielonych. Nie wszyscy z nich pracowali w Niemczech przez cay okres wojny. Niektrzy przebywali tam tylko kilka tygodni lub miesicy, gdy od duszego pobytu uwolnia ich cika choroba albo przedwczesna mier50. Stosowana w latach okupacji niemieckiej polityka w dziedzinie zatrudnienia i pac bya jedn z najbardziej dotkliwych form systemu represji. Od wiosny 1940 r. dla ludnoci polskiej w wieku od 14 do 65 lat wprowadzony zosta przymus pracy, a Polacy zatrudnieni na ziemiach wcielonych oraz w Rzeszy pozbawieni byli prawa zawierania umowy o prac oraz jej rozwizywania. W Prowincji Grnolskiej, rejencji ciechanowskiej i Okrgu Biaostockim pozbawiono prawa do urlopw robotnikw polskich
49 Cz. uczak, Polska i Polacy...s. 145-146; Cz. Ma d a j c z y k , Polityka III Rzeszy... t. I, s. 334-336; M. Rutowska, Wysiedlenia ludnoci polskiej..., s. 37; Wysiedlenia, wypdzenia i ucieczki 1939-1945. Atlas ziem Polski, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Warszawa 1008. 50 Cz. uczak, Praca przymusowa Polakw w Trzeciej Rzeszy i na okupowanych przez ni terytoriach innych pastw (1939-1945), Pozna 2001; Praca przymusowa Polakw pod panowaniem hitlerowskim 19391945, wybr rde i oprac. A. Konieczny, H. Szurgacz, Documenta Occupationis, t. X. Pozna 1976.

74

Maria Rutowska

pracujcych w rolnictwie, na pozostaych za ziemiach wcielonych ograniczono dugo urlopu do 7 dni w cigu roku. Wraz z przeduaniem si wojny zwikszano wymiar czasu pracy, a osobom uchylajcym si od niej groziy surowe sankcje, poczwszy od nakadania grzywny i wymierzania chosty a do zsyania na czas nieokrelony do obozu koncentracyjnego wcznie. Minimalna paca za godzin pracy w Kraju Warty wynosia 55,5%, w Prowincji Grnolskiej 66,6%, a w Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie 72,7% pacy robotnika niemieckiego. Od zarobkw Polakw stosowano rnego rodzaju potrcenia (m.in. tzw. danin Polakw Polenabgabe) w wysokoci 10-30%51. Charakter represyjny miao umieszczanie polskich rodzin w najgorszych mieszkaniach, niskie przydziay ywnoci i odziey, niewystarczajce wiadczenia w dziedzinie ubezpiecze spoecznych oraz opieki lekarskiej. Wszystkie te okolicznoci miay doprowadzi w duszej perspektywie do obnienia przyrostu naturalnego w polskim spoeczestwie poprzez zmniejszanie liczby urodzin, jak i zwikszenie liczby zgonw. Bardzo dotkliwie odczuwali Polacy cay system zakazw majcych na celu ograniczenia wolnoci osobistej, w tym swobody poruszania si. Obowizywaa godzina policyjna, a na wszelkie wyjazdy z miejscowoci zamieszkania trzeba byo uzyska specjalne pozwolenie. Na ziemiach wcielonych zabronione byo Polakom posiadanie telefonw, odbiornikw radiowych, wszelkiego sprztu sportowego czy rekreacyjnego. Stosowne zakazy dotyczyy te tak drobnych pozornie spraw jak na przykad posiadania pyt gramofonowych, urzdzania w prywatnych mieszkaniach wieczorkw tanecznych czy te w niektrych miejscowociach moliwoci wstpowania do parkw i siadania na ustawionych tam awkach. Obecny stan bada pozwala na okrelenie wielkoci liczbowych w kilku tylko kategoriach represji stosowanych przez niemieckiego okupanta w latach II wojny wiatowej52. Na podstawie opartych na dokumentach danych liczbowych i szacunkw zwerykowanych w czci w najnowszej literaturze przedmiotu straty osobowe Polakw w latach II wojny wiatowej na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy wyniosy ponad 200 tys. osb, co stanowio 2,8% ogu zamieszkaych tam Polakw. cznie natomiast z mieszkajc na tych terenach ludnoci ydowsk wynosiy ponad 800 tys. osb53. Moliwe jest te okrelenie w liczbach najwikszych akcji represyjnych wobec ludnoci polskiej, jakimi byy wysiedlenia, przesiedlenia oraz wywzki na roboty przymusowe. Wspomniano ju wyej, e do Generalnego Gubernatorstwa zostao

Cz. uczak, Polska i Polacy..., s. 277-293. Zestawienie Polskich Strat Biologicznych podczas II-ej wojny wiatowej, Biuro Odszkodowa Wojennych przy Prezydium Rady Ministrw, Warszawa 1947. Archiwum Instytutu Zachodniego I.Z. Dok. V-27. 53 Cz. uczak, Szanse i trudnoci bilansu demogracznego..., s.13. cznie na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy oraz w Generalnym Gubernatorstwie zgino w wyniku bezporedniej i poredniej eksterminacji oraz w trakcie dziaa wojennych okoo 1,5 mln Polakw.
51 52

Represje niemieckie wobec ludnoci polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy...

75

przymusowo wysiedlonych oraz ewakuowao si lub zbiego okoo 400 tys. Polakw oraz ydw z ziem polskich wcielonych do Rzeszy. Natomiast przesiedleniami wewntrznymi dotknitych zostao ponad 474 tys., a na roboty przymusowe do Rzeszy oraz na inne okupowane przez ni obszary wywieziono prawie 700 tys. Polakw. Razem wic wysiedleniami, przesiedleniami i wywzkami na roboty objtych zostao na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy ponad 1 mln 470 tys. osb. Wszystkie za przedstawione wyej rodzaje represji spowodoway zahamowanie naturalnych procesw demogracznych i spoecznych oraz ogromne straty materialne.

ABSTRACT The article presents the Third Reichs occupant policy in Poland which was characterized by the most extremist actions. A variety of methods was used against all social strata and groups. All of these methods were aimed against the greatest goods of the human being, such as freedom and life. People were condemned to displacement from their homeland, forced to do slave labor, deprived of the bare necessities of existence, forbidden to obtain education or participate in cultural life. Furthermore, imponderable material damages were inicted.