Przegl dy i komentarze

Z POLITYKI HISTORYCZNEJ W POLSCE LUDOWEJ W OKRESIE POSTALINOWSKIM

Wspczesnej publicystyce historycznej, a take opracowaniom majcym ambicje uchodzi za naukowe, nieobce s opinie odmawiajce historiograi polskiej z czasw Polski Ludowej wikszej wartoci poznawczej. W lad za ocenami politycznymi Polska Ludowa jest traktowana przy tym czsto w sposb statyczny1. W konsekwencji nie dostrzega si ewolucji, jak historiograa polska przechodzia od epoki stalinizmu po schykowe lata realnego socjalizmu. Na tym tle nie zauwaana pozostaje rola jak w przeamywaniu dogmatycznego, penego faszw i pprawd traktowania historii Polski odegray mimo cenzury i ideologicznej presji poszczeglne monograe historyczne. Do takich naleay midzy innymi prace A. Czubiskiego o Centrolewie oraz L. Moczulskiego na temat wojny obronnej Polski w 1939 r. Wydaniu obu ksiek towarzyszyy perturbacje majce polityczne to. Ich przedstawienie posuy moe ilustracji mechanizmw rzdzcych polityk historyczn w Polsce Ludowej w penych nadziei na zapanowanie liberalnych praktyk w tej dziedzinie zarwno w pierwszych latach po przeomie padziernikowym 1956 r., jak i w pierwszych latach po rewolcie robotniczej na Wybrzeu 1970 r. Gdy A. Czubiski rozpoczyna sw karier naukow historiograa polska zwaszcza w odniesieniu do historii najnowszej pozostawaa, mimo padziernikowej odwily, wci pod wpywem ideologicznych dogmatw uksztatowanych w czasach stalinizmu2. Naczelne miejsce zajmowaa wrd nich teza goszca, i formacja ustrojowa, ktrej gwn cech byo niemal cakowite zniesienie prywatnej wasnoci rodkw produkcji, wedug nieuchronnej logiki historii stanowi wyszy, ni dotychczas praktykowane, etap rozwoju ludzkoci. W zwizku z powyszym prawdziwym dobrodziejstwem dziejowym musiao by wkroczenie w 1944 r. przez Polsk na drog budowy socjalizmu. Trudno byo przy tym nie dostrzec, i pewien duy kraj jako jedyny zreszt na wiecie ju od 1917 r. znajdowa si na tym szlaku i to wanie dziki niemu Polska moga wyzwoli si nie tylko z pt hitlerowskiej okupacji, ale i kapitalizmu. Jak zatem mona byo okazywa czarn niewdziczno Zwizkowi Radzieckiemu, przypominajc o niezbyt szlachetnych postpkach jego wadz wobec pastwa i narodu polskiego w bardziej i mniej odlegej przeszoci. Wszelkie zjawiska i fakty mogce wiadczy na niekorzy skutecznoci socjalizmu w rozwizywaniu podstawowych potrzeb spoeczestwa polskiego, a co najgorsze przewag, jakie w tym zakresie uzyskiway kraje kapitalistyczne, mogy by wyjania1 Por. R. Stobiecki, Historiograa PRL. Ani dobra, ani mdra, ani pikna... ale skomplikowana, Warszawa 2007, s. 318. 2 Por. R. Stobiecki, Historiograa..., s. 268.

194

Przegldy i komentarze

ne wycznie w kategoriach zbytniej centralizacji zarzdzania oraz subiektywnych bdw poszczeglnych ekip kierowniczych, a nie strukturalnych ogranicze, jakie stwarza sam system opierajcy si na utopijnych zaoeniach. Bdy i wypaczenia musiay by rodzimej proweniencji, bo przecie nie mona byo obnaa negatywnego przykadu, jaki krajom wsplnoty socjalistycznej dawa Zwizek Radziecki. Histori traktowano w sposb instrumentalny. Idealizacji podlegay z przeszoci wszelkie te dziaania i siy polityczne, ktre suyy wprowadzeniu w Polsce realnego socjalizmu. Siom politycznym, ktre to sprawiy naleao okazywa nabony szacunek, gdy ich historyczne zasugi byy niewspmierne do drobnych potkni. Z drugiej strony odmawiano jakiegokolwiek sensu poczynaniom tych si politycznych, ktre w swych zaoeniach programowych nie miay na celu zbudowania w Polsce socjalizmu, a co gorsze w osigniciu tego stanu przeszkadzay. W pierwszej poowie lat 50. polityka historyczna, czyli dziaalno ideologiczno-propagandowa PZPR na rzecz ksztatowania wiadomoci historycznej spoeczestwa polskiego, bya bez reszty przepojona duchem logiki dwuwartociowej. W odniesieniu do najnowszej historii Polski sytuowano po jednej stronie rewolucyjn lewic suc dziejowemu postpowi, po drugiej ca reszt si politycznych, dla ktrych nie silono si na wyszukiwanie wewntrznych sprzecznoci. Podziay mogy przebiega tylko wzdu jednej osi. Taki nieskomplikowany wizerunek procesu dziejowego by przez sw obezwadniajc prostot nie tylko atwiejszy do zaakceptowania przez dysponujc ograniczon wiedz historyczn cz spoeczestwa, ale take by atrakcyjny psychologicznie dla osb, ktrym trudno byo odmwi przynalenoci do wczesnych elit intelektualnych. Dychotomiczna wizja historii moga z tym wiksz moc peni funkcj legitymizujc panujcy w Polsce system polityczny. Jego podstawowym larem bya kierownicza rola PZPR, mienica si spadkobierczyni wszystkiego, co w myl kryteriw materializmu historycznego byo postpowe w dziejach narodu polskiego. Wszelkie prby zdjcia negatywnego odium z przeciwstawianych rewolucyjnej lewicy innym orientacjom politycznym, byy traktowane jako zamach na ideologiczne podstawy, czy jak to wwczas okrelano pryncypia ideowe realnego socjalizmu. Dotyczyo to w szczeglnoci historii Polski w okresie midzywojennym. Instrumentalne traktowanie historii nazywane ostatnio polityk historyczn nie jest obce adnemu systemowi politycznemu z najbardziej dojrzaymi demokracjami wcznie. Tyle tylko, e w systemach totalitarnych czyni si to z pomoc zdecydowanie zwielokrotniajcej skuteczno odpowiednich dziaa instytucji cenzury. Trudno przeceni te jej wpyw na tre wydawanych legalnie przed 1989 r. opracowa historycznych dotyczcych najnowszych dziejw Polski, jak zreszt na dorobek caej polskiej humanistyki. Ale sama najbardziej sprawnie dziaajca cenzura nie wystarczyaby, gdyby nie wspieray jej instytucje krelce oblicze ideologicznych pryncypiw. Sami historycy dalecy s od fetyszyzowania roli tej instytucji3. Nie naley przy tym zapomina o roli jak w ksztatowaniu oblicza twrczoci naukowej w myl ideologicznych oczekiwa rzdzcych odgrywa ponadczasowy zwyky ludzki konformizm. W dziedzinie historii najnowszej na stray ideologicznych pryncypiw staa przede wszystkim grupa historykw skupiona w powoanym w 1949 r. Wydziale Historii Partii Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przeksztaconym w 1957 r. w Zakad Historii Partii przy KC PZPR (Tadeusz Daniszewski, Jzef Kowalski) oraz Wydziaem Historycznym utworzonego w 1950 r. Instytutu Ksztacenia Kadr Naukowych przy KC PZPR (anna Kormanowa). To z tych organw wychodziy dyrektywy dla odpowiednich zapisw cenzury. Do poowy
3

Por. R. Stobiecki, Historiograa..., s. 154.

Przegldy i komentarze

195

lat 60. Zakad Historii Partii sprawowa faktycznie monopol w zakresie publikacji na temat rewolucyjnego (komunistycznego) odamu ruchu robotniczego w Polsce i wywiera znaczny, cho po 1956 r. systematycznie sabncy, wpyw na oblicze caej polskiej historiograi XX w. W takich okolicznociach magister historii Antoni Czubiski przystpi w poowie 1957 r. do pisania pod kierunkiem prof. Janusza Pajewskiego i przy wspudziale prof. Kazimierza Piwarskiego z Krakowa pracy doktorskiej zatytuowanej Ksztatowanie si i rozwj demokratycznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930 (Centrolewu)4. Prac liczc 464 strony A. Czubiski zakoczy w kocu 1958 r. Dysertacja skadaa si z 12 rozdziaw w tym wstpu, zakoczenia, wykazu rde i literatury. Badaniom prowadzonym przez A. Czubiskiego patronowa w pewien sposb Referat Historii Partii Komitetu Wojewdzkiego PZPR, ktrym kierowa wwczas Marian Olszewski. Dziki rozlegym kontaktom M. Olszewskiego A. Czubiski mia uatwiony dostp do bazy rdowej. Formalne poparcie ze strony Referatu miao z uwagi na temat pracy A. Czubiskiego istotne znaczenie. Dziaalno opozycyjnego wobec sanacji Centrolewu bya bowiem w opracowaniach wydawanych w latach 50. minimalizowana. Odmawiano temu ruchowi w najlepszym razie autentycznoci i szczerych intencji. Wbrew oczywistym faktom inspirujc rol w rnego rodzaju protestach spoecznych w okresie midzywojennym przypisywano partii komunistycznej. Na pozytywn ocen tego rodzaju poczyna jak Centrolew w dychotomicznej wizji historii nie byo miejsca5. Opozycyjna wobec sanacji moga by tylko rewolucyjna lewica. Inne dziaania byy przedstawiane w kategorii gry pozorw. Odbiciem tego rodzaju nastawienia byo wzicie wyraenia antysanacyjnej w tytule pracy A. Czubiskiego w cudzysw. Ten pozornie niewinny zabieg mia wyranie dawa do zrozumienia, e tak naprawd to ta opozycja tak bardzo, a moe nawet wcale antysanancyjna nie bya. W przeciwnym razie tytu pracy A. Czubiskiego mgby wzbudzi zgorszenie historykw-ideologw z krgu Zakadu Historii Partii. Ju i tak operowanie w tym kontekcie wyraeniem demokratycznej opozycji bez cudzysowu byo naruszeniem propagowanych przez to grono interpretacji. Na szczcie nie oni decydowali o nadaniu A. Czubiskiemu stopnia doktora. Nie jest mimo to przypadkiem, e sowo demokratycznej miao skonno do znikania w rnych okolicznociach w dokumentach cytujcych tytu pracy A. Czubiskiego. Miao to miejsce jeszcze przed perturbacjami zwizanymi z wydaniem pracy i dotyczyo take autoreferatu A. Czubiskiego przedoonego na obronie oraz recenzji prof. Kazimierza Piwarskiego6. Wyjanienie na ile fakt ten by w odniesieniu do tych dokumentw przypadkiem, a na ile efektem rozmylnego dziaania jest dzi niemoliwe.
4 Nie by to pierwszy temat pracy doktorskiej A. Czubiskiego. Wczeniej podczas rocznych studiw aspiranckich w Moskwie (X 1955-IX 1956) A. Czubiski zbiera materiay do dziejw lewicy rewolucyjnej w Niemczech, a po powrocie rozpocz prace nad tematem Koncepcje programowe polskich stronnictw politycznych w dziedzinie polityki zagranicznej w latach 1919-1926. Archiwum Uniwersytetu im. A. Mickiewicza (dalej AUAM), sygn. 130/5. 5 Eksponowanie dziejw ruchu komunistycznego w Polsce midzywojennej w sposb nieproporcjonalny do wpyww politycznych i liczebnoci w stosunku do innych partii cechowao polsk historiogra, a zwaszcza opracowania o charakterze syntetycznym do koca istnienia PRL. Pomijano przy tym w jego dziaalnoci takie fakty, jak zamachy terrorystyczne czy nansowanie ze rde zagranicznych. Por. A. Choniawko, Reinterpretacje dziejw Polski w latach 1914-1989 na przykadzie wybranych syntez historycznych, w: 13 XII 1981 wiedza historyczna i wiadomo spoeczna po 25 latach od wprowadzenia stanu wojennego, Radzy Podlaski 2006. 6 Obrona miaa miejsce w dniu 19 VI 1959 r. AUAM, sygn. 130/5.

196

Przegldy i komentarze

Recenzje pracy A. Czubiskiego nie zawieray wszake adnych zarzutw natury politycznej czynionych w duchu obowizujcych dotd propagandowych wykadni dziejw Polski w okresie midzywojennym. Wrcz przeciwnie. W. Jakbczyk podkrelajc nowatorskie ujcie przedmiotu chwali midzy innymi autora za polemik z autorami III czci wydanej w ZSRR Istorii Polszi. Zarzuty W. Jakbczyka pod adresem dysertacji dotyczyy gwnie sposobu interpretacji rde i konstrukcji pracy7. Nawet jeli byy one zasadne nie decydoway w aden sposb o oglnej wymowie rozprawy. Niektre z tych zarzutw do atwo dawao si skdind obali. Naleao do nich uoglniajce stwierdzenie recenzenta jakoby w warunkach systemw totalitarnych suby wywiadowcze i policyjne dostarczaj przeoonym takich meldunkw jakich one sobie ycz, w zwizku z czym A. Czubiski nie powinien darzy tego rodzaju rde bezkrytycznym zaufaniem. K. Piwarski zgodzi si z kocow konkluzj pracy goszc, e Centrolew mia powane osignicia w obronie demokracji. Najpowaniejszym zarzutem K. Piwarskiego bya zbyt wska baza rdowa, a zwaszcza nie wykorzystanie przez A. Czubiskiego skonskowanych przez cenzur artykuw prasy opozycyjnej przechowywanych w archiwum Zakadu Historii Partii8. Zarwno W. Jakbczyk, jak i K. Piwarski sugerujc poprawki redakcyjne wysoko ocenili walory naukowe pracy, podkrelajc jej pionierski charakter, a ten pierwszy wry autorowi byskotliw karier naukow. Podczas publicznej obrony pracy jedynym dyskutantem okaza si 24-letni dr Jerzy Fabian, adiunkt katedry prawa cywilnego UAM w Poznaniu. Poruszy on problemy periodyzacyjne i prawno-ustrojowe wystpujce w pracy. Lakonicznie zredagowany protok posiedzenia Rady Wydziau nie pozwala pozna jednak szczegw ani tego wystpienia, ani odpowiedzi A. Czubiskiego9. W kilka miesicy po udanej obronie pracy i uzyskaniu stopnia doktora, maszynopis pracy zosta z inicjatywy Referatu Historii Partii KW PZPR w Poznaniu w porozumieniu z Wydziaem Propagandy KC PZPR zoony w Wydawnictwie Poznaskim. Wraz z maszynopisem przekazano Wydawnictwu wspomniane wyej recenzje W. Jakbczyka i K. Piwarskiego. We wniosku o zawarcie umowy na tytu w brzmieniu Z dziejw ksztatowania si antysanacyjnej opozycji demokratycznej Centrolew (1926-1930) stwierdzono: midzy innymi, i praca A. Czubiskiego jest naukow prb bada istotnego ukadu si politycznych i rozwoju sytuacji w Polsce w latach 1926-1930. Na tym tle przedstawia autor histori Centrolewu i rol, jak odegra on w yciu spoeczno-politycznym Polski w tym okresie. Praca posiada powane walory naukowe, jest w znacznym stopniu prac pioniersk. Zagadnienie przedstawione jest starannie, z du trosk o wnikliw analiz i obiektywn ocen. Wydanie pracy w objtoci 21 arkuszy i nakadzie 2 tys. egzemplarzy przewidywano w lutym 1960 r.10 Jak si miao wkrtce okaza,
Recenzja W. Jakbczyka, tame. Recenzja K. Piwarskiego, tame. 9 W gosowaniu tajnym za przyznaniem tytuu doktorskiego A. Czubiskiem pado 16 gosw tak i jedn kart oddano pust. Protok posiedzenia Rady Wydziau Filozoczno-Historycznego UAM w Poznaniu z 17 VI 1959 r. AUAM, sygn. 186/8. 10 Brak cudzysowu przy wyraeniu antysanacyjnej by w tym przypadku najzupeniej przypadkowy. Sam wniosek nosi dat 30 X 1959 r. Dom Literatury Biblioteki Raczyskich, Archiwum Wydawnictwa Poznaskiego, Materiay dotyczce wydania ksiki A. Czubiskiego: Centrolew. Ksztatowanie si i rozwj demokratycznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930. (dalej: Dom Literatury..., Centrolew).
7 8

Przegldy i komentarze

197

ten rutynowo krtki okres przygotowania pracy do druku jaki przewidziao Wydawnictwo Poznaskie okaza si by zupenie nierealny. Bynajmniej nie z powodu opieszaoci Wydawnictwa. Na drodze do wydania pracy zaczy mnoy si przeszkody natury politycznej. Zaczo si z pozoru niewinnie. Dyrektor Departamentu Wydawnictw Ministerstwa Kultury i Sztuki, w ktrego kompetencjach leaa akceptacja umw wydawniczych zawieranych przez wydawnictwa pastwowe, zwrcio si pismem z dnia 5 XI 1959 r. do Wydawnictwa Poznaskiego z prob o wyjanienie czy praca A. Czubiskiego bdzie powicona dziaalnoci Centrolewu na terenie Wielkopolski czy te caego kraju11. Trudno orzec czy akurat zakres terytorialny pracy mg mie wpyw na dalszy tryb postpowania w sprawie jej wydania. W kadym razie ze wzgldu na to, e temat nie by dotychczas opracowywany Wydawnictwo Poznaskie zostao zobligowane do objcia pracy naleyt opiek recenzyjn. Miao ono zwrci si o wskazanie odpowiedniego recenzenta do Wydziau Historii Partii. Departament Wydawnictw uzna spraw jak najwaciwszego i pieczoowitego przeanalizowania pozycji przed jej wydaniem za bardzo istotn i wan12. Wydawnictwo waciwie odebrao te sugestie zwracajc si z prob o wykonanie recenzji i wydanie opinii o celowoci wydania pracy bezporednio do zastpcy dyrektora Zakadu Historii Partii przy KC PZPR Jzefa Kowalskiego. We wniosku o zawarcie umowy-zlecenia na wykonanie recenzji pojawia si wersja tytuu pracy A. Czubiskiego w brzmieniu Ksztatowanie si i rozwj opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930 (Centrolew)13. Uznano zapewne, e taki tytu bdzie bardziej strawny dla recenzenta. Termin demokratyczny by bowiem od ustanowienia w Polsce wadzy Polskiej Partii Robotniczej w 1945 r. zawarowany w jzyku propagandy politycznej dla obozu demokratycznego, jaki pod przewodem tej partii wygra w Polsce 1947 r. wybory do sejmu ustawodawczego i w oglnoci dla wyraenia kraje demokracji ludowej. Nie wiadomo natomiast z jakiego powodu liczb arkuszy wydawniczych pracy podniesiono do dwudziestu trzech. Czyby miaa to by swego rodzaju rekompensata dla autora w zwizku z pojawiajcymi si perturbacjami wok wydania pracy. Pismo z prob o sporzdzenie recenzji wystosowao Wydawnictwo Poznaskie do Jzefa Kowalskiego 31 XII 1959 r. Odpowied J. Kowalskiego otrzymao Wydawnictwo 19 II 1960 r. Ze wzgldu na nawa prac biecych J. Kowalski nie wyrazi zgody na sporzdzenie recenzji i zaproponowa Wydawnictwu, by uczyni to pracownik naukowy Zakadu Historii Partii Lucjan Kieszczyski14. Legitymujc si dyplomem magistra, peni on wwczas funkcj kierownika zespou naukowego historii ruchu robotniczego okresu 1929-1933 w Zakadzie Historii Partii, specjalizujc si w historii zwizkw zawodowych w Polsce w okresie midzywojennym. Wydawnictwo propozycj t przyjo15. Charakterystyczne dla korespondencji wok zmiany recenzenta byo dobitne podkrelanie, i Wydawnictwo oczekuje od recenzenta wyranej opinii o celowoci wydania pracy.
Pismo podpisaa Dyrektor Departamentu Helena Zatorska, tame. Notatka z rozmowy telefonicznej z dnia 12 XII 1959 r. przeprowadzonej 9 XII 1959 r. z przedstawicielem Departamentu tow. Bengem (?) Podpis przedstawiciela Wydawnictwa Poznaskiego nieczytelny, tame. 13 Wniosek nosi dat 18 XII 1959 r. tame. 14 Pismo z-cy Dyrektora Zakadu Historii Partii przy KC PZPR Jzefa Kowalskiego do Wydawnictwa Poznaskiego z 16 lutego 1960 r., tame. 15 Umowa zlecenia nr 47/60 z Lucjanem Kieszczyskim zawarta w dniu 20 grudnia 1959 r. [antydatowana], tame.
11 12

198

Przegldy i komentarze

Recenzja Lucjana Kieszczyskiego wpyna do wydawnictwa na pocztku kwietnia 1960 r. W przeciwiestwie do liczcych od 2 do 4 stron obu recenzji pracy doktorskiej tekst L. Kieszczyskiego by bardzo obszerny, gdy liczy porwnywalne 8 stron. W odrnieniu od maniery z jak pisane s na og recenzje prac na stopie naukowy, gdzie najpierw wytyka si mankamenty danej rozprawy, by niezalenie od ich wagi koczy tekst konkluzj, i dany delikwent w peni zasuguje na wpisywanie literek dr bd dr hab. przed nazwiskiem, recenzja L. Kieszczyskiego miaa inn konstrukcj. Pierwsze nie wicej, ni p strony powici on walorom pracy A. Czubiskiego podkrelajc: wysoki stopie trudnoci tematu, interesujce jego ujcie, zdolnoci pisarskie autora, miao myli i koncepcji oraz fakt, e praca jest wolna w zasadzie od dogmatyzmu i sekciarstwa, po czym na nastpnych niemal 7 i p stronie stronach wylicza jej niedoskonaoci. Na pocztek L. Kieszczyski zarzuci autorowi dalece niepene wykorzystanie bazy rdowej zwaszcza wielu tytuw prasowych wydawanych przez ugrupowania wchodzce w skad Centrolewu, zasobu aktowego przechowywanego w Ministerstwie Spraw Wewntrznych oraz meldunkw sytuacyjnych kilku Urzdw Wojewdzkich. Ograniczona baza rdowa wpyna zdaniem recenzenta na powierzchowno pracy wyraajc si na skoncentrowaniu uwagi na roli Polskiej Partii Socjalistycznej ze szkod dla innych ugrupowa wchodzcych w skad Centrolewu. Zbyt fragmentarycznie i jednostronnie negatywnie potraktowa A. Czubiski zdaniem recenzenta poczynania Komunistycznej Partii Polski w tym okresie i w oglnoci kierujcym si dogmatyzmem nurcie rewolucyjnym w ruchu robotniczym. L. Kieszczyski jako nienaleycie udokumentowane oceni scharakteryzowanie przez A. Czubiskiego lat 1926-1930 jako jednoosobowej dyktatury Pisudskiego oraz wyrazi powane zastrzeenie do koronnej w istocie tezy pracy, jakoby Centrolew wyprzedza w istocie rzeczy idee antyfaszystowskiego frontu ludowego. W podsumowaniu recenzent stwierdzi, e praca A. Czubiskiego dopiero po przepracowaniu i uzupenieniu brakw (...) moe stanowi cenn pozycj cho i wwczas winna ona by oddana do powtrnej recenzji16. W odpowiedzi udzielonej na marginesie recenzji L. Kieszczyskiego do Wydawnictwa A. Czubiski zauway, e oceny Kieszczyskiego maj charakter sloganowo-dogmatyczny, a zarzuty wynikaj z niezrozumienia analityczno-problemowego charakteru pracy. Poszerzenie pracy w myl sugestii recenzenta zmienioby cakowicie jej charakter, zamieniajc monogra w szczegowy podrcznik historii Polski tego okresu. Z tych te powodw zbdnym byo wykorzystywanie wszystkich moliwych rde, z ktrych w dodatku cz bya niedostpna (Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych). Warto w caoci zacytowa kwintesencj odpowiedzi na recenzj wiadczc o charakterologicznych cechach A. Czubiskiego: Recenzent nie jest dla autora wyroczni. Autor nie musi zgodzi si z wszystkim jego uwagami i postulatami. Dlatego nie zrozumiaym i nie moliwym do przyjcia jest kocowy wniosek recenzenta, e praca po dokonaniu poprawek przez autora winna by oddana do powtrnej recenzji. We wniosku tym naley dopatrywa si krzywdzcej rodowiska prowincjonalne tendencji monopolizowania ocen w badaniach nad histori najnowsz przez rodowiska warszawskie. Wskazujc na konieczno pewnego skrcenia i przerobienia pracy A. Czubiski zadeklarowa, e poprawki mog i gwnie w kierunku wskazanym w recenzji prof. K. Piwarskiego. Jednak podjcie odpowiednich prac uzaleni on od stanowiska Wydawnictwa Poznaskiego.
Lucjan Kieszczyski, Recenzja pracy dr Antoniego Czubiskiego pt. Ksztatowanie si i rozwj opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930 (Centrolew). Recenzja wpyna do Wydawnictwa 5 IV 1960 r., tame.
16

Przegldy i komentarze

199

Gdyby miao ono uwzgldni wniosek L. Kieszczyskiego i wysa prac do ponownej recenzji A. Czubiski zgosi gotowo wycofania pracy i przekazania jej do innego wydawnictwa17. Reakcja Wydawnictwa bya natychmiastowa. Ju 2 V podjo ono decyzj o wysaniu pracy A. Czubiskiego do recenzji K. Piwarskiemu. Do tekstu doczono recenzj L. Kieszczyskiego18. Termin wykonania recenzji okrelono na 10 VI. Z uwagi na powan chorob K. Piwarskiego recenzja wpyna do Wydawnictwa dopiero w kocu lipca. Jej wymowa moga jednak usatysfakcjonowa A. Czubiskiego. Przede wszystkim K. Piwarski popar z drobnymi zastrzeeniami zasadno odpowiedzi A. Czubiskiego na zarzuty L. Kieszczyskiego i uzna, e praca po poprawkach i uzupenieniach w warunkach moliwoci autora zasuguje w peni na publikacj. Powtarzajc wczeniej wyraony pogld sugerowa autorowi zwerykowanie niektrych oglnych ocen zawartych w I rozdziale pracy pt. Polska na tle spoeczno-politycznych tendencji rozwojowych Europy XX wieku, wstpie i zakoczeniu. Polemiczne uwagi K. Piwarskiego wzbudziy zwaszcza tezy jakoby w warunkach polskich faszyzm mia poparcie drobnomieszczastwa, a zamach majowy spotka si z poparciem mas19. Poniewa A. Czubiski ju w odpowiedzi L. Kieszczyskiemu deklarowa zamiar dokonania zmian we wstpie, zakoczeniu i rozdziale I pracy recenzja K. Piwarskiego nie moga wywoa w nim wikszego dyskomfortu. Rozszerzony do 25 arkuszy wydawniczych tekst pracy znalaz si niebawem w Wydawnictwie Poznaskim. Napisanie recenzji zmodykowanej wersji dziea powierzono drowi Wadysawowi Markiewiczowi adiunktowi Zakadu Socjologii UAM, penicemu wwczas obowizki czonka egzekutywy Komitetu Uczelnianego PZPR przy Uniwersytecie im. A. Mickiewicza, w przeszoci na przeomie 1956 i 1957 sekretarza propagandy KW PZPR w Poznaniu20. W. Markiewicz z obowizku recenzyjnego wywiza si byskawicznie21. Na wstpie recenzji zauway, e praca A. Czubiskiego koryguje wiele utartych i do szeroko (zwaszcza wrd aktywu partyjnego) rozpowszechnionych, uproszczonych sdw na temat Centrolewu (...) i (...) stanowi cenny wkad do walki z pozostaociami dogmatyzmu i sekciarstwa w naszej partii i wanie z tych wzgldw wnis o zwarcie umowy autorskiej z A. Czubiskim. Zastrzeenia W. Markiewicza dotyczyy nieprecyzyjnego operowania w rozdziale pierwszym i zakoczeniu pojciami lozoczno-socjologicznymi oraz usterek stylistycznych w pozostaych rozdziaach. A. Czubiski zobowiza si do uwzgldnienia wszystkich uwag W. Markiewicza naniesionych na marginesach maszynopisu pracy22. Po ponownym przejrzeniu pracy przez W. Markiewicza w dniu 18 I 1961 r. Wydawnictwo Poznaskie zawaro z A. Czubiskim umow na wydanie w cigu 6 miesicy dziea pt. Ksztatowanie si i rozwj demokratycznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930 (Centrolew) w objtoci 25 arkuszy wydawniczych. Stawka honorarium za jeden arkusz wydawniczy miaa wynosi 1800 z23. W uzasadnieniu wniosku o zawarcie umowy stwierdzoOdpowied A. Czubiskiego wpyna do Wydawnictwa 29 IV 1960 r., tame. Wniosek o zawarcie umowy zlecenia z 3 V 1960 r., tame. 19 K. Piwarski, Uwagi do pracy dr Antoniego Czubiskiego pt. Ksztatowanie si i rozwj opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930 (Centrolew), Krakw, 19 VII 1960 r., tame. 20 Umowa zlecenia nr 120/60 z dnia 21 XI 1960 r., tame. 21 Recenzja wpyna do Wydawnictwa 1 XII 1960 r., tame. 22 W archiwum Wydawnictwa Poznaskiego nie zachoway si adne maszynopisy pracy A. Czubiskiego nt. Centrolewu. 23 Umow ze strony Wydawnictwa Poznaskiego podpisali sekretarz Wydawnictwa Edmund Makowski i kierownik Redakcji Spoeczno-Naukowej Czesaw Oarzewski, tame.
17 18

200

Przegldy i komentarze

no midzy innymi, i jest to opracowanie marksistowskie, ktre powanie wzbogaca nasz wiedz o dwudziestoleciu24. Opracowanie redakcyjne pracy mia wykona w ramach pracy zleconej w terminie do 20 IV 1961 r. Stanisaw Kope25. Zgodnie z obowizujcym wymogiem wszystkie wydawane w Polsce Ludowej publikacje od metek towarowych po encyklopedie zatwierdzaa cenzura, praca traa rwnoczenie do Wojewdzkiego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Poznaniu. Z uwagi na rang prac przesano co nie byo codzienn praktyk take do recenzji do Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie. Z ramienia WUKPPiW w Poznaniu recenzj napisa pracownik tej instytucji Kazimierz Szymi. Nie by on historykiem std te zapewne oglnikowy charakter recenzji. Skaday si na ni gwnie cytaty z pracy A. Czubiskiego dotyczce stosunku do zamachu majowego i Centrolewu Komunistycznej Partii Polski oraz roli jak w Centrolewie odgrywaa Polska Partia Socjalistyczna. K. Szymi zwrci zwaszcza uwag na te fragmenty pracy, w ktrych A. Czubiski wypowiada si polemicznie wobec konstatacji zawartych w literaturze historycznej, a zwaszcza w III tomie radzieckiej Istorii Polszi oraz pracy Andrzeja Gwidza26. Sposb w jaki recenzent przytacza cytaty wskazywa, i z pogldami A. Czubiskiego si w peni zgadza. W konkluzji K. Szymi uzna, e praca jest wartociowa i bardzo potrzebna, naley j wyda po rozwaeniu (...) drobnych uwag27. Recenzja ta nie miaa, jak si okazao adnego wpywu na decyzj Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie, gdy niemal rwnolegle z jej sporzdzeniem w kocu kwietnia 1961 r. Wydawnictwo Poznaskie zostao poinformowane przez ten Urzd o odmowie udzielenia zezwolenia na druk pracy. Trudno orzec, jakie byy bezporednie motywy tej decyzji. Mona przypuszcza, e bya ona nastpstwem naciskw politycznych pyncych z krgu wpywowych historykw skupionych w Zakadzie Historii Partii KC PZPR. Nie bez znaczenia pozostawa by przy tym mogo przygotowywanie w tym Zakadzie pracy o zblionej problematyce28. Dopiero po podjciu tej decyzji, zostaa w GUKPPiW sporzdzona recenzja pracy A. Czubiskiego. Jeli recenzja ta miaa zosta napisana na polityczne zamwienie i uzasadni decyzj GUKPPiW, to jej autor R. Sawicz nie wywiza si w naleyty sposb z postawionego zadania. Zreferowa on podstawowe tezy pracy zwracajc szczeglnie uwag na te jej wtki, w ktrych A. Czubiski dokonywa ocen celw i skutecznoci dziaania cierajcych si w latach 1926-1930 si politycznych. Sposb w jaki recenzent to czyni stwarza wraenie, e zgadza si z wywodami A. Czubiskiego. Niektre tezy pracy dotyczce relacji midzy PPS a KPP uzna recenzent za dyskusyjne nie na tyle jednak, by po wyeliminowaniu niektrych cytatw ilustrujcych sekciarstwo KPP uniemoliwiyby one wydanie pracy drukiem29.
Wniosek nosi dat 10 I 1961 r., tame. Umowa zlecenia nr 203/61 zawarta w dniu 14 II 1961 r., tame. 26 Chodzio o prac A. Gwi d a, Buruazyjno-obszarnicze konstytucje w 1921 r. w praktyce, Warszawa 1956 r. 27 Archiwum Pastwowe w Poznaniu, Wojewdzki Urzd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Poznaniu, sygn. 242, Ksztatowanie si i rozwj demokratycznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930, A. Czubiski, recenzent Kazimierz Szymi, 27 IV 1961 r., s. 18-21. 28 Stanisaw Piotr St borowski, Geneza Centrolewu 1928-1929, Warszawa 1963. Praca ta powstaa pod kierunkiem naukowym J. Kowalskiego. 29 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Gwny Urzd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie, (dalej AAN, GUKPPiW), sygn. 700, Ksztatowanie si i rozwj demokratycznej opozycji antysanacyjnej, R. Sawicz, 19 maja 1961 r., 4 ss.
24 25

Przegldy i komentarze

201

Take i ta recenzja nie miaa wpywu na stanowisko Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. W dniu 7 lipca 1961 r. zostaa sporzdzona obszerna notatka uzasadniajca dlaczego praca A. Czubiskiego nie nadaje si w obecnej postaci do opublikowania. Notatka skadaa si z uwag o charakterze oglnym oraz szczegowych propozycji ingerencji i przeredagowa tekstu pracy. Tych ostatnich byo 71, czyli formalnie ingerencje cenzury dotyczy by miay co pitej strony podstawowego tekstu pracy. Uwagi oglne sformuowano w 7 punktach. Zarzuty dotyczyy kolejno: atakowania przez autora pozostaoci dogmatycznych marksistowskich historykw radzieckich i polskich przy rwnoczesnym eksponowaniu ocen przypadajcego na lata 1926-1931 historii polskiego ruchu robotniczego zawartych w pracach Adama Prchnika i Zygmunta Zaremby, podnoszenia zasug prawicy PPS w okresie Centrolewu w oderwaniu od roli socjaldemokracji i II Midzynarodwki, nadmiernego uwypuklania rnic midzy PPS a sanacj, podwaania oceny KPP jakoby zamach majowy mia charakter przewrotu o charakterze faszystowskim, prba zrehabilitowania na gruncie teorii socjalfaszyzmu poczyna prawicy PPS, co miao mie szczeglnie negatywn wymow polityczn wobec wspczesnej obecnoci PPS w rzdzie emigracyjnym w Londynie oraz wreszcie ograniczenie si do analizy walk parlamentarnych, a nie docenianie ciaru gatunkowego walk ekonomicznych i politycznych klasy robotniczej. Rekapitulujc uwagi oglne i szczegowe stwierdzono, e praca zawiera raczej niesusznie ujty zarys historyczny PPS na czele Centrolewu, a nie w peni adekwatn, marksistowsk analiz omawianego okresu w rozwoju Polski i nie nadaje si do druku. Jej ewentualne opublikowanie uzaleniono askawie od wynikw gruntownej dyskusji na forum partyjnym z udziaem marksistw-historykw, ktrzy winni pomc autorowi we waciwym nawietleniu wzowych i najbardziej zasadniczych zagadnie historii polskiego ruchu robotniczego30. Decyzja Gwnego Urzdu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zakazujca publikacji ksiki znanego ju nie tylko w poznaskim rodowisku historyka oraz penicego od 1959 r. funkcj I sekretarza Komitetu Uczelnianego PZPR przy Uniwersytecie im. A. Mickiewicza dziaacza tej partii, wywoaa ywy oddwik w rodowisku akademickim Poznania. Pojawiy si komentarze krytycznie oceniajce nie tylko t decyzj, ale w ogle rol cenzury w Polsce. W wyniku interwencji osb zainteresowanych wydaniem pracy w tym samego A. Czubiskiego Wydzia Nauki i Owiaty KW PZPR w Poznaniu pismem z dnia 19 VII 1961 r. zwrci si w tej sprawie do zastpcy kierownika Wydziau Nauki i Owiaty KC PZPR w Poznaniu Zenona Wrblewskiego31. List ten nie wywoa w cigu kilku tygodni adnej reakcji. W tej sytuacji Komitet Uczelniany PZPR przy Uniwersytecie im. A. Mickiewicza wystosowa list do I sekretarza Komitetu Wojewdzkiego PZPR w Poznaniu Jana Szydlaka z prob o wystpienie do sekretarzy KC PZPR Edwarda Ochaba i Witolda Jarosiskiego, aby spowodowali oni zmian decyzji GUKPPiW32. Zwrcono uwag, e decyzja GUKPPiW moe zdecydowa o dalszej karierze naukowej A. Czubiskiego i stoi w jaskrawej sprzecznoci z podejmowanymi wysikami w kierunku zachcania pracownikw nauki do podejmowania tematyki wspczesnej. Na przykadzie A. Czubiskiego zasadne okazao si rozpowszechUwagi Kierownictwa Gwnego Urzdu Kontroli Prasy o pracy A. Czubiskiego na temat Centrolewu, tame, 7 ss. 31 List ten w zespole KW PZPR w Poznaniu w Archiwum Pastwowym w Poznaniu si nie zachowa, a w Archiwum Akt Nowych w Warszawie nie zdoano go odnale. 32 List noszcy dat 18 VIII 1961 r. podpisali czonkowie egzekutywy KU PZPR. Archiwum Pastwowe w Poznaniu, Komitet Wojewdzki PZPR w Poznaniu (dalej APP, KW PZPR), sygn. 1224.
30

202

Przegldy i komentarze

nione w krgach historykw przewiadczenie, e zajmowanie si histori najnowsz jest zbyt ryzykowne podkrelali autorzy listu. Uznajc, e sprawa ta ma znaczenie zasadnicze z punktu widzenia rozwoju bada historycznych nad najnowszymi dziejami Polski autorzy listu zapowiedzieli, e s zdecydowani wystpowa bezporednio wobec wszystkich zainteresowanych t spraw instancji i dziaaczy partyjnych, pastwowych o zmian decyzji Urzdu w sprawie publikacji pracy A. Czubiskiego. Adresat listu poleci wyjanienie motyww decyzji GUKPPiW oraz ewentualnego na ni wpywu KC PZPR sekretarzowi propagandy KW PZPR Stefanowi Olszowskiemu. Mona przypuszcza, e podjte przez KW PZPR w Poznaniu dziaania33 przyczyniy si do zorganizowania w marcu 1962 r. na Wydziale Nauki i Owiaty KC PZPR spotkania dyskusyjnego powiconego pracy A. Czubiskiego. Wzili w nim midzy innymi udzia Leon Grosfeld (Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk), Jzef Kowalski (Zakad Historii Partii) i Czesaw Madajczyk (Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk). Szczeglnie licznie poza J. Kowalskim byli reprezentowani pracownicy Zakadu Historii Partii. Dyskusja koncentrowaa si wok zawartych w pracy ocen przewrotu majowego, charakteru rzdw J. Pisudskiego, PPS i KPP. Generalnie uznano, e praca zawiera zbyt agodne w porwnaniu z dotychczas obowizujcymi oceny przewrotu majowego, rzdw sanacyjnych i PPS, przy zbyt krytycznych ocenach KPP. W nastpstwie tego spotkania, na ktre A. Czubiski nie by zaproszony, zosta on postawiony przed wyborem: wydania pracy z uwzgldnieniem zmian bdcych nastpstwem sugestii pyncych z tego spotkania, albo nie wydania jej w ogle. A. Czubiski wybra t pierwsz moliwo. Z pracy usun budzce najwiksze kontrowersje wszelkie oceny dotyczce przewrotu majowego i charakteru rzdw J. Pisudskiego, a oceny PPS i KPP sprecyzowa uwzgldniajc uwagi wypywajce z dyskusji na tym spotkaniu oraz z bezporednich rozmw z J. Kowalskim i innymi pracownikami Zakadu Historii Partii. Znaczne fragmenty pracy zostay w zwizku z tym przeredagowane. Zmienia si take jej struktura. Autor usun cay pierwszy rozdzia pracy Polska na tle spoeczno-politycznych tendencji rozwojowych XX wieku. Dawny drugi rozdzia zosta przeredagowany i uzupeniony o podrozdzia Przyczyny i charakter przewrotu majowego w zwizku z czym zmianie ulega nazwa rozdziau z Rewolucja bez rewolucyjnych konsekwencji na Ksztatowanie si dyktatury sanacyjnej w Polsce. Zmianie ulegy take tytuy rozdziau smego i dziewitego (w nowej wersji odpowiednio sidmego i smego) z Wybory do sejmu 16 XI 1930 na Klska Centrolewu w wyborach z 16 XI 1930 oraz z Zaostrzenie faszyzacji kraju i rozpad Centrolewu na Upadek Centrolewu i formalne umocnienie systemu faszystowskiego w Polsce34. Ta ostatnia zmiana miaa najwikszy ciar gatunkowy. Gruntownie przeredagowana wersja pracy ponownie traa do oceny GUKPPiW. Na recenzentw wyznaczono, co byo praktyk niezmiernie rzadk a trzech pracownikw Urzdu. Byli nimi: Izaak Szlajfer, W. Malewski i Strasser. Recenzja Strassera ograniczaa si do szczegowych propozycji ingerencji i przeredagowa odnoszcych si do konkretnych sformuowa na poszczeglnych stronach35. Recenzje I. Szlajfera i W. Malewskiego poza propozycjami ingeren33 W opinii A. Czubiskiego to wanie na skutek interwencji sekretariatu KW PZPR podjto [z nim] dyskusj. A. Czubi ski, Spory o II Rzeczpospolit, Pozna 1983, s. 26. 34 Pismo A. Czubiskiego do Redakcji Wydawnictw Spoecznych Wydawnictwa Poznaskiego w Poznaniu z 27 VIII 1962 r. Dom Literatury..., Centrolew. 35 Byo ich w sumie 114. AAN... jw. Notatka bez podpisu i daty, 6 ss.

Przegldy i komentarze

203

cji i przeredagowa zawieray analizy pracy A. Czubiskiego o charakterze oglnym. I. Szlajfer podkreli, e zmiany dokonane przez autora przyczyniy si do znacznego zagodzenia zaczepnych uoglniajcych ocen przewrotu majowego i lat 1926-1930, zmiany niewaciwych proporcji midzy negatywnymi ocenami KPP a ocenami PPS oraz odstpienia od kilkakrotnie powtarzanej w poprzedniej wersji pracy tezy o bezprogramowoci Pisudskiego. W konkluzji zgaszajc 23 propozycje ingerencji i przeredagowa stwierdzi, e praca pisana jest z pozycji marksowskich, wydaje si ciekaw i poyteczn36. W. Malewski by zdecydowanie bardziej krytyczny. Recenzentowi szczeglnie nie podobao si hodowanie przez A. Czubiskiego tezie jakoby KPP bya parti sekciarsk, niepopularn, nie posiadajc wpyww w masach. Mimo krytyki PPS autor nie wydoby zdaniem recenzenta rnic midzy stanowiskiem KPP, a stanowiskiem PPS wobec rzdw Pisudskiego, za nacignit, wyolbrzymiajc rol, jak odegraa dziaalno Centrolewu uzna recenzent tez A. Czubiskiego, i rozprawa z opozycj parlamentarn stanowia podobnie jak przewrt majowy, etap przeomowy w historii dwudziestolecia w Polsce. Recenzent zgosi 40 propozycji ingerencji i przeredagowa, ktre powinny w znacznym stopniu zmieni niekorzystny klimat dla KPP i dopiero po dokonaniu tych zmian pozycj zwolni do druku37. Ostatecznie do ingerencji cenzury wytypowano w sumie okoo 30 propozycji zgoszonych przez wymienionych wyej recenzentw38. Praca A. Czubiskiego w objtoci 28 arkuszy wydawniczych wraz z 26 ilustracjami zostaa ostatecznie 11 III 1963 r. skierowana przez Wydawnictwo Poznaskie do druku. w Drukarni Uniwersyteckiej UAM. Proces przygotowania pracy do druku nie przebiega zbyt szybko. Podpisanie do druku nastpio bowiem dopiero 20 VII, ale ostateczny ksztat maszynopis mia nabra po uwzgldnieniu przez redaktora pracy E. Makowskiego wspomnianych skrele i przeredagowa proponowanych ze strony cenzury. Nastpio to 29 VII, ale owe skrelenia i przeredagowania nie miay wpywu na konstrukcj i tekst pracy, gdy ignorujc obowizujce procedury Drukarnia Uniwersytecka wydrukowaa cay nakad ksiki bez formalnego zezwolenia WUKP na podstawie wczeniej dostarczonego maszynopisu.39 Trudno dzi stwierdzi na ile byo to efektem przypadkowego zaniedbania ze strony Drukarni, a na ile efektem wiadomego dziaania zainteresowanych osb. Poniewa incydent ten zbieg si z odejciem dyrektora drukarni na emerytur nie wycignito wobec niego adnych konsekwencji. Do rozpowszechniania ksiki przystpiono 2 X 1963 r.40 Bardzo ciekawej modykacji uleg tytu pracy. Sowo Centrolew zostao wydrukowane du czcionk i poprzedzao reszt tekstu tytuu wyranie si od niego odrniajc ksztatem gracznym41. Zabieg ten mg by odbierany przez czytelnikw nie tylko w kategoriach marketingowych. Gdyby uzna, e o wymowie caej pracy decydowao brzmienie tytuw rozdziaw i zredukowanie odautorskich ocen w duchu proponowanym przez warszawskich recenzentw mona by uzna A. Czubiskiego za pokonanego w jego kilkuletnich zmaganiach z wczesnymi stra36 37 38

Notatka bez tytuu, I. Szlajfer, 30 X 1962 r., tame. Notatka Centrolew (wersja druga), bez podpisu i daty, 6 ss., tame. Notatka. Do ingerencji z propozycji: tow. Szlajfera, tow. Malewskiego, tow. Strassera, 1 ss.,

tame. Notatka podpisana przez W. Malewskiego z 7 VIII 1963 r., tame. Korespondencja Wydawnictwa Poznaskiego w sprawie wydania Centrolewu, tame. 41 Centrolew. Ksztatowanie si i rozwj demokratycznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926-1930, Pozna 1963, 340 ss.
39 40

204

Przegldy i komentarze

nikami witego ognia. A. Czubiski wyszed jednak z tej batalii z honorem. Wprawdzie praca zostaa okrojona i zmieniy si rdtytuy, ale czy w trudny do zlekcewaenia sposb nie zostao to zrekompensowane nowym brzmieniem tytuu caej pracy. Przed sowem opozycji pojawi si ponownie przymiotnik demokratycznej, a nastpujcy po nim przymiotnik antysanacyjnej zosta uwolniony od wypaczajcego cay sens dziaa Centrolewu cudzysowu. W sensie materiaowym praca wcale nie ucierpiaa i przez wiele lat stanowia podstawowe rdo wiedzy na temat poczyna Centrolewu. Paradoksalnie uzupenienie jej o aneksy skadajce si z najwaniejszych dokumentw Centrolewu zrwnowayo dolegliwoci spowodowane koniecznoci odcedzania w trakcie lektury tekstu, ideologiczno-politycznego sosu w jakim by on zanurzony. Ten rodzaj obowizkowego haraczu skadali w czasach Polski Ludowej wszyscy historycy zajmujcy si histori najnowsz, ale wikszo podobnie, jak A. Czubiski potrao na og dawa czytelnikowi swych prac szans na atwe oddzielenie owego ideologicznego sosu od merytorycznych treci. Dla Zakadu Historii Partii przy KC PZPR bj o Centrolew A. Czubiskiego by najprawdopodobniej ostatni tak spektakularn ingerencj w prace dotyczce historii Polski midzywojennej wydawane w innych rodowiskach. Z instytucj t w aspekcie naukowym liczono si coraz mniej. Dobitnym tego wyrazem by brak jakiegokolwiek jej przedstawiciela w Radzie Naukowej Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Pastwowego Wydawnictwa Naukowego, ktrej wydawanie rozpoczto w 1961 r. Bardzo rzadko pracownicy naukowi ZHP wystpowali w tym wydawnictwie jako autorzy poszczeglnych hase. Tre hasa Faszyzm zamieszczonego w 3 tomie WEP dowodzia, e w ocenach systemu ustrojowego II Rzeczypospolitej, ktre jeszcze zdoano narzuci pracy A. Czubiskiego, instytucja ta stawaa si osamotniona42. W hale Polska. Historia zamieszczonym w tomie 9 tego wydawnictwa wskazano jedynie, e jeden z frontw walki politycznej w Polsce midzywojennej przebiega midzy opozycj demokratyczn a faszyzujcymi grupami sanacji i prawicy opozycyjnej43. ZHP przy KC PZPR zachowywa jednak nadal wpyw na polityk historyczn. Z inicjatywy tej instytucji nie zakwalikowano do wygoszenia na X Powszechnym Zjedzie Historykw w Lublinie przygotowanego przez A. Czubiskiego referatu pt. Midzynarodowy ruch robotniczy wobec odrodzonego pastwa polskiego w 1918 r. przesanki midzynarodowe44. Ostateczna utrata znaczenia politycznego ZHP przy KC PZPR, a nastpnie jego likwidacja nastpia na pocztku lat 70. Jego funkcje na tzw. froncie ideologicznym w interesujcym nas aspekcie przejmowaa w coraz szerszym zakresie Wysza Szkoa Nauk Spoecznych przy KC PZPR. Jak miaa jednak wykaza niezbyt odlega przyszo, ani ta instytucja, ani inne z GUKPPiW na czele nie okazyway si w wystarczajcym stopniu sprawne w sytuacjach, gdy granice ideologiczno-politycznej poprawnoci dla ksiek podejmujcych problematyk historii najnowszej Polski wyznaczali mocodawcy zagraniczni. W przypadku Polski Ludowej rol t niezmiennie niemal do ostatnich lat jej istnienia penili sekretarze ideologiczni Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa jednym z najbardziej spektakularnych przykadw tego zjawiska byy losy ksiki Leszka Moczulskiego Wojna polska 1939.
O systemie faszystowskim w Polsce nie byo tu mowy. Wedug autora tego hasa faszyzacja [w Polsce] znajdowaa [jedynie]wyraz w stopniowym ograniczaniu praw wyborczych. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN 1963, t. 3, Juliusz Stroynowski, Faszyzm, s. 596. 43 Wielka Encyklopedia Powszechna PWN 1967, t. 9, Krystyna Kersten, Polska. Historia. Powstanie i dzieje II Rzeczypospolitej, s. 51. 44 A. Czubi ski, Spory..., s. 35.
42

Przegldy i komentarze

205

W 1967 r. L. Moczulski dziennikarz pisma Stolica majcy w swoim dorobku ksiki z historii najnowszej Polski i Europy zoy w Wydawnictwie Poznaskim konspekt pracy pod roboczym tytuem Jesie 193945. Przedmiotem pracy mia by przebieg kampanii wojennej jesieni 1939 r. w Polsce. Generalnym zaoeniem ksiki miaa by rwnolega prezentacja obu walczcych stron. Na rozdzia I (Preleminaria) skada si miao omwienie genezy politycznej wojny, rozwoju sytuacji midzynarodowej, potencjaw wojskowych Polski i Niemiec, si zbrojnych ich sojusznikw, zamiarw politycznych i planw operacyjnych obu stron. Konspekt nie formuowa tytuw kolejnych trzech rozdziaw sygnalizujc wycznie zakres chronologiczny. Rozdzia II, ktrego ramy chronologiczne zamyka si miay w dniach od 1-5 IX zawiera mia omwienie rozwoju sytuacji politycznej i militarnej do wypowiedzenia wojny Niemcom przez Francj i Angli, pooenia cywilnej ludnoci polskiej ze szczeglnym uwzgldnieniem ucieczki przed nacierajcymi wojskami niemieckim oraz zbrodni wojsk niemieckich. Podobn struktur miay mie dwa kolejne rozdziay, ktrych kocow cezur bya data 6 X. Szczegln uwag zamierza autor powici w tych rozdziaach pozorowaniu interwencji wojskowej przez Francj, postanowieniom z Amiens, przejciu rzdu do Rumunii oraz pocztkom walki partyzanckiej przeciw Niemcom na ziemiach polskich. Konspekt zupenie pomija wydarzenia zwizane z wkroczeniem do Polski Armii Czerwonej 17 IX i wynik std sytuacj militarn. Rozdzia VI (Rezultaty i konsekwencje) zawiera mia omwienie strat obu stron, ocen walorw onierskich i dowdczych obu armii, analiz miejsca i wynikw kampanii w planach politycznych Hitlera, politycznych i strategicznych konsekwencji kampanii dla II wojny wiatowej oraz ocen postawy narodu polskiego podczas kampanii wrzeniowej. Na zakoczenie konspektu autor zaznaczy, e nad t problematyk pracuje od 20 lat i ksika zostanie napisana przy maksymalnym wykorzystaniu bazy rdowej. L. Moczulski zapowiada ukoczenie pracy w objtoci 25 arkuszy w cigu jednego roku od podpisania umowy46. W kilka dni po zoeniu konspektu, redaktorka redakcji spoeczno-naukowej Wydawnictwa Poznaskiego Janina Doda sporzdzia notatk subow stwierdzajca, i namawiaa ona L. Moczulskiego do napisania tego rodzaju ksiki. Rwnoczenie podkrelia konieczno omwienia przez autora take dziaa podejmowanych po 17 IX na wschodzie choby w zakresie wskim jak Turlejska i najnowsza literatura radziecka47. Rutynowy wniosek wydawniczy skierowany do Departamentu Wydawnictw Ministerstwa Kultury i Sztuki nie zyska akceptacji tej instytucji. Negatywn decyzj uzasadniono ponadregionalnym charakterem planowanej ksiki. Przypomniano, i tego rodzaju problematyk zajmuje si Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Pismo do Wydawnictwa Poznaskiego w tej sprawie MKiSz skierowao do wiadomoci tego Wydawnictwa48. Wydawnictwo Poznaskie nie dao za wygran kierujc 18 VII pismo do Departamentu Wydawnictw MKiSz z prob o ponowne rozpatrzenie. Podkrelono, i Jesie 1939, ma dotyczy gwnie poli45 Wybr Wydawnictwa Poznaskiego nie by przypadkowy. L. Moczulski kierujc si wczeniejszymi dowiadczeniami obawia si, e wydanie tego rodzaju pracy przez wydawnictwa warszawskie moe okaza si niemoliwe. Leszek Moczulski, Bez wahania [Z Leszkiem Moczulskim rozmawiali Antoni Dudek i Maciej Gawlikowski], Krakw 1993, s. 96. 46 Dom Literatury..., Materiay dotyczce wydania ksiki Wojna polska L. Moczulskiego (dalej Dom Literatury...,Wojna), Konspekt ksiki Jesie 1939, L. Moczulski, Warszawa, 24 maja 1967 r. 47 Chodzio o prac J. Turlejskiej, Prawdy i kcje, tame. Notatka subowa odrczna (podpis nieczytelny), 27 V 1967 r. 48 Pismo nosio dat 13 VII 1967 r., tame.

206

Przegldy i komentarze

tycznego aspektu klski wrzeniowej, a nie spraw militarnych49. Z faktu tego mia wynika brak kompetencji Wydawnictwa MON dla wydania tego rodzaju pracy. Departament Wydawnictw MKiSz w nastpstwie tej argumentacji wycofa uprzednie zastrzeenia50. W dniu 14 X 1967. Departament Wydawnictw MKiSz zatwierdzi ostatecznie wniosek Wydawnictwa Poznaskiego na zawarcie umowy wydawniczej z L. Moczulskim. Wydawnictwo uzasadniao we wniosku potrzeb wydania ksiki w zwizku ze zbliajc si 30. rocznic wybuchu II wojny wiatowej. Podkrelono rwnoczenie kompetencje autora legitymujcego si pracami na temat remilitaryzacji Niemiec, pracami na temat klski wrzeniowej w tym ksik Szosa piotrkowska ocenian jako jeden z najlepszych tytuw wydanych w ramach bardzo popularnej wwczas serii Z tygrysem. Objto ksiki, ktrej ukoczenie miao nastpi 15 VII 1968 r. zmniejszono do 20 arkuszy51. Nie bez znaczenia by fakt, e L. Moczulski pisywa te artykuy o wyranie propagandowym prolu52. Mimo nalega Wydawnictwa Poznaskiego na przyspieszenie pracy nad ksik, L. Moczulski nie tylko tego nie uczyni, ale nawet nie wywiza si w przyjtym terminie z ustalonego umow zobowizania. Do 15 VIII 1967 r. nadesa tylko pierwsz cz maszynopisu. Wobec przecigajcego si terminu nadesania przekazania pozostaej czci Wydawnictwo Poznaskie po uprzednich kilku monitach pismem z 14 XI 1968 r. zagrozio odstpieniem od umowy, jeli tekst nie zostanie zoony w terminie do 20 XI53. Ostatecznie maszynopis pracy pod zmienionym tytuem Wojna polska i w objtoci ponad 40 arkuszy, czyli przekraczajcej ponad wszelkie normy objto przewidzian umow autorsk, wpyn przed kocem 1968 r. do Wydawnictwa Poznaskiego. Wydawnictwo Poznaskie byo wyranie rozczarowane zarwno form, jak i treci maszynopisu. Da temu wyraz zastpca redaktora naczelnego Wydawnictwa, penicy rwnoczenie obowizki kierownika redakcji spoeczno-naukowej, Edmund Makowski w pimie skierowanym do autora w dniu 14 II 1969 r. stwierdzajc z przykroci, e obecny ksztat Jesieni 1939 nie odpowiada absolutnie ze wzgldw merytorycznych i formalnych warunkom umowy midzy Panem a Wydawnictwem. E. Makowski podkreli dalej, e przedstawienie polityki mocarstw zachodnich i Polski w dwudziestoleciu midzywojennym w objtoci ponad 15 arkuszy w czci pierwszej zachwiao proporcjami dziea nawet w obecnej objtoci. Z kolei dalej autor pisma uzna, e zasadnicza cz ksiki powicona jest zbyt drobiazgowemu obrazowi dziaa wojskowych przy braku zapowiadanych przez konspekt pracy takich problemw jak: dramat ludnoci cywilnej i jej bohaterska postawa o obronie ojczyzny, dziaalno administracji polskiej, zbrodnie Wehrmachtu, pocztki konspiracji i walk partyzanckich. Szczeglnie znamienne byo zawarte w pimie stwierdzenie: nie wydaje si nam konieczne pomieszczenie (...) tylu informacji o dyplomacji radzieckiej (np. zbyt obszerne omawianie paktu RibbentropMootow). Autor pisma postulowa w imieniu Wydawnictwa, aby publikacja w nowym opracowaniu, w objtoci zgodnej w zasadzie z umow (...) ukazaa nie tylko obie strony walczce (...) ale ukazaa cay nard, moliwie wszystkie dziedziny ycia. Przyjcie pracy Wydawnictwo
Pismo podpisa dyrektor Wydawnictwa Poznaskiego Jerzy Zioek, tame. Pismo Departamentu Wydawnictw Ministerstwa Kultury i Sztuki do Wydawnictwa Poznaskiego z 29 VII 1967 r. podpisane przez dyrektor tego Departamentu Helen Zatorsk, tame. 51 Umow z L. Moczulskim podpisano 20 X 1967 r., tame. 52 Przykadem tego rodzaju publikacji by artyku L. Mo c z u l sk i e g o , Siedem twrczych lat. Warszawska organizacja PZPR zamieszczony w yciu Warszawy nr 1, 1972. 53 Pismo Wydawnictwa Poznaskiego do L. Moczulskiego z 14 XI 1968 r., tame.
49 50

Przegldy i komentarze

207

uzalenio od przepracowania caoci zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami i obecnymi postulatami wynikajcymi z niniejszego listu. W terminie do 1 sierpnia 1969 r zaproponowano dostarczenie poprawionego maszynopisu54. L. Moczulski w krtkiej odpowiedzi zgodzi si generalnie z postulatami Wydawnictwa i przyj zaproponowany termin. Wyranie jednak sugerowa ch pozostania przy tytule Wojna polska55. Poprawiony maszynopis pod tytuem Wojna polska 1939 r. w objtoci skrconej do 27 arkuszy wpyn do Wydawnictwa 16 IX 1969 r. Struktura pracy nie ulega wszake zasadniczym zmianom. Omwienie genezy politycznej wojny i rozgrywek dyplomatycznych j poprzedzajcych zajo 5 arkuszy, a przygotowania militarne obu stron do wojny 2 arkusze. Zgodnie z sugestiami Wydawnictwa w tekcie znalazy si informacje dotyczce cywilnych aspektw kampanii wrzeniowej. Pismem z 11 X 1969 r. Wydawnictwo z prob o zrecenzowanie ksiki zwrcio si do szefa Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie Tadeusza Jdruszczaka. Ten jednak odmwi proponujc, aby w roli recenzenta wystpi jego zastpca pukownik Tadeusz Jurga na co Wydawnictwo wyrazio zgod. Zanim do wydawnictwa dotara recenzja T. Jurgi opini wewntrzn na temat maszynopisu L. Moczulskiego sporzdzia redaktor J. Kamiska. Recenzja sprowadzaa si gwnie do streszczenia pracy. Jej autorka nie ukrywaa przy tym fascynacji L. Moczulskim podkrelajc, e prowadzi on narracj z duym talentem, obrazowo, ywo, z uczuciowym zaangaowaniem, wykazuje si gruntown znajomoci przedmiotu, daje obraz wasny, przekonujcy i logiczny. Recenzentka zwrcia uwag na opini L. Moczulskiego, i losy wojny rozstrzygny si nie 17 wrzenia, lecz ju 12 wrzenia kiedy to zapada decyzja o wstrzymaniu ofensywy na froncie zachodnim. Trudne dla Polakw kwestie paktu RibbentropMootow znalazy zdaniem recenzentki w autorze rozsdnego komentatora i tekst jest cakowicie poprawny. Nie przypadkowo jednak akurat w tym miejscu, jakby przewidujc przysze wydarzenia zwizane z wydaniem ksiki Wojna polska 1939, J. Kamiska napisaa: Zdaj sobie spraw, e podpisujc protok przyjcia podejmuj pewne ryzyko. Wyraajc przekonanie, e nieuniknione przy tak szerokim temacie niecisoci bdzie mona rozstrzygn po konsultacji z recenzentem w rozmowach z autorem recenzentka wypowiedziaa si za przyjciem pracy56. Nastpio to w dniu 16 XII 1969 r. W protokole przyjcia stwierdzono, e ksika nie wymaga dalszych skrtw, jest konstrukcyjnie poprawna i nadaje si do druku57. Krtka liczca 3 strony recenzja T. Jurgi podniosa niewykorzystanie przez autora najnowszej bazy rdowej oraz subiektywizm sigajcy poza racjonalne motywy stawiania hipotez. Do takich hipotez zaliczy recenzent rozpatrywanie w kategorii zamachu stanu dokonanego przez generaa Wadysawa Sikorskiego i jego zwolennikw faktu odsunicia od wpyww politycznych obozu sanacji po klsce wrzeniowej. Za co najmniej zbdne uzna recenzent relacjonowanie przebiegu walk oddziaw polskich z radzieckimi we Wschodniej Polsce. Zastpienie tej relacji oglnym przypomnieniem nie zmieni zdaniem T. Jurgi obrazu wrzenia, natomiast odsunie negatywn politycznie jej wymow. Za pozbawion podstaw uzna recenzent sugesti autora jakoby w jakim tam bliej nieokrelonym stopniu wkroczenie ArPismo Wydawnictwa Poznaskiego do L. Moczulskiego z 14 II 1969 r., tame. Pismo L. Moczulskiego do Wydawnictwa Poznaskiego z 4 III 1969 r. skierowane byo bezporednio do redaktora E. Makowskiego, tame. 56 Recenzja pracy L. Moczulskiego Wojna polska 1939 podpisana przez J. Kamisk, tame. 57 Protok przyjcia maszynopisu L. Moczulskiego przez Wydawnictwo Poznaskie z 16 XII 1969 r., tame.
54 55

208

Przegldy i komentarze

mii Radzieckiej do Wschodniej Polski, na dalszym oporze zawayo. Recenzent postulowa natomiast zamieszczenie peniejszej informacji o zadaniach jakie postawiono poszczeglnym armiom hitlerowskim. W konkluzji recenzent wyrazi przekonanie, e ksika L. Moczulskiego mimo pewnych uchybie, zarwno faktogracznych, jak i interpretacyjnych, wypeni z powodzeniem zadanie rozpowszechnienia wiedzy o jednym z najciekawszych i najbardziej kontrowersyjnych okresw historycznych naszego kraju58. Niezalenie od tego recenzent nanis wiele uwag na marginesie przesanego do oceny tekstu. L. Moczulski odnis si do nich na 12 stronach maszynopisu. Odrzuci wszystkie. Nie zgodzi si midzy innymi z proponowan przez T. Jurg zmian tytuu ksiki Wojna obronna Polski. Wedug L. Moczulskiego wojna obronna skoczya si dla Polski dopiero 9 V 1945 r., a nie w 1939 r. L. Moczulski zdecydowanie odrzuci tez recenzenta, jakoby wkroczenie Armii Radzieckiej do Wschodniej Polski nie miao wpywu na rozwj pooenia militarnego59. Przychylajc si do recenzji T. Jurgi zastpca redaktora naczelnego Wydawnictwa Poznaskiego E. Makowski zasugerowa penicemu obowizki kierownika redakcji literatury spoeczno-naukowej Ryszardowi Dyliskiemu rozwaenie moliwoci wydania pracy L. Moczulskiego bez przypisw. W zamian na kocu mia by umieszczony wykaz rde i literatury. Autorowi miano zaleci wykorzystanie najnowszej literatury przedmiotu. Spraw zajcia wschodnich terenw przez wojska radzieckie mia autor ograniczy do niezbdnego minimum60. W dniu 3 II 1970 r. Wydawnictwo Poznaskie zmienio umow wydawnicz z autorem. Objto ksiki zwikszono do 27 arkuszy, przy czym w tych ramach miay si mieci szkice i mapy ilustrujce przebieg walk. W zwizku z odejciem z pracy w Wydawnictwie redaktor J. Kamiskiej rol redaktor prowadzcej ksik L. Moczulskiego przeja Aleksandra Feuer. W nastpstwie recenzji T. Jurgi i podzielajcej w tych kwestiach opini recenzenta sugestii Wydawnictwa L. Moczulski zdecydowa si na zagodzenie zarzutw pod adresem gen. W. Sikorskiego w zwizku z rumuskim zamachem stanu, skrcenie nie przemylanych pod wzgldem politycznym odnonych fragmentw dotyczcych walk polsko-radzieckich61 oraz maksymalne zagodzenie ocen militarnego aspektu wkroczenia wojsk radzieckich do Polski62. Po wielu dyskusjach w Wydawnictwie zostaa uwzgldniona wikszo uwag umieszczonych na marginesach maszynopisu dotyczca spraw cile technicznych i fachowych. L. Moczulski nie uwzgldni natomiast przy aprobacie Wydawnictwa postulowanego przez recenzenta zamieszczenia szerszej informacji o zadaniach poszczeglnych armii niemieckich. Pozostawiono wbrew recenzentowi, domagajcemu si uywania wycznie terminologii obowizujcej aktualnie w Wojsku Polskim, te terminy z dziedziny wojskowoci, ktre wystpoway w cytatach, wzgldnie nie miay wspczesnych odpowiednikw63. Rekompensat za podnoszone przez recenzenta niedostatki w bazie rdowej i nie wykorzystanie najnowszej literatury przedmiotu,
Recenzja pracy L. Moczulskiego Wojna polska podpisana przez T. Jurg, tame. Leszek Moczulski, Uwagi do uwag ppka T. Jurgi, tame. 60 Notatka podpisana przez E. Makowskiego, tame. 61 Leszek Moczulski Wojna polska 1939, Informacja o pracach redakcyjnych nad ksik, notatka podpisana przez Ryszarda Dyliskiego, tame. 62 Sprawa gen. W. Sikorskiego i oceny rzdu sanacyjnego zaja najwicej czasu w dyskusjach z autorem. Zmiany w maszynopisie Wojny polskiej wprowadzone w wyniku uwag recenzenta ppka dypl. Tadeusza Jurgi oraz na danie redakcji, notatka podpisana przez redaktor Wydawnictwa Poznaskiego Aleksandr Feuer, tame. 63 Tame.
58 59

Przegldy i komentarze

209

a zwaszcza wydanych w 1968 r. wydawnictw rdowych Wojna obronna Polski w 1939 r. i Obrona Warszawy w 1939 r., byo wyposaenie ksiki w krtk not bibliograczn i selektywn bibliogra. Po kilku monitach poprawiony maszynopis, jednak bez map i szkicw, wpyn do Wydawnictwa 6 V 1970 r. Opracowywanie redakcyjne dziea przebiegao wolniej, ni zakadao Wydawnictwo. L. Moczulski nie wywizywa si z przyjtych terminw sukcesywnego doczania do tekstu map i szkicw. Z powodu do licznych poprawek redakcyjnych konieczne okazao si przepisanie maszynopisu. Dokonano tego na koszt Wydawnictwa. Niespodziewane trudnoci nastrczyo opracowanie graczne ksiki. Wydawnictwo zaakceptowao dopiero trzeci projekt autorstwa Wojciecha Korytowskiego64. Dodatkowe opnienie z przekazaniem ksiki do druku wywoao wprowadzenie przez autora zmian do rozdziau I. Wykorzysta w nim jak stwierdzi po raz pierwszy na wiecie materiay z brytyjskich archiww wyjaniajce jak i dlaczego doszo do brytyjskich gwarancji dla Polski65. Ostatecznie maszynopis znalaz si w drukarni w styczniu 1971 r.66 Plany Wydawnictwa zakaday ukazanie si ksiki L. Moczulskiego pod tytuem Wojna polska. Dziaania obronne we wrzeniu-padzierniku 1939, w objtoci 32 arkuszy wydawniczych w pciennej oprawie w drugiej poowie 1971 r. Ksika miaa by prac popularnonaukow, przedstawiajc caoksztat wydarze wojennych we wrzeniu 1939 r. na ziemiach polskich (...), akcje militarne na wszystkich odcinkach walk, postaw i udzia ludnoci cywilnej w polskiej wojnie obronnej (...), bohaterstwo onierzy i dowdcw w tej nierwnej walce67. Kierujc si zamwieniami sieci ksigarskiej ksik zamierzano wyda w nakadzie 10 tys. egzemplarzy. Z uwagi na trudnoci poligraczne liczb egzemplarzy przewidzianych do wydania w twardej oprawie ograniczono najpierw do poowy nakadu, by ostatecznie zupenie wycofa si z tego zamierzenia68. Z uwagi na problemy z cenzur termin wydania ksiki okaza si nierealny. W maju 1971 r. zostaa sporzdzona recenzja cenzorska w WUKPPiW w Poznaniu69. Wedug L. Moczulskiego cenzor proponowa zatrzymanie ksiki w caoci i dopiero w wyniku osobistej interwencji L. Moczulskiego w GUKPPiW w Warszawie przedstawi on najbardziej race jego zdaniem fragmenty uzasadniajce decyzj zatrzymania ksiki70. Wikszo z nich, jak wspomina L. Moczulski, dotyczya Zwizku Radzieckiego. I te wanie fragmenty stay si przedmiotem uporczywych negocjacji autora z urzdnikami GUKPPiW. Cz z nich pozostawiono w kocu w tekcie ksiki skierowanym ponownie do druku71.
Wczenie odrzucono kolejno projekty autorstwa Tadeusza Piskorskiego i Zbigniewa Kaji, tame. Pismo L. Moczulskiego do Wydawnictwa Poznaskiego z 14 XII 1970 r., tame. 66 Pismo Wydawnictwa Poznaskiego do L. Moczulskiego podpisane przez redaktor prowadzc J. Kamisk z 27 I 1971 r., tame. 67 APP, KW PZPR, sygn. 2212, Wydawnictwo Poznaskie Ksiki o problematyce spoeczno-politycznej do wydania od 1 VII do 31 XII 1971 r. 68 Dom Literatury..., Wojna. Materiay dotyczce wydania ksiki Wojna polska, korespondencja. 69 Jak wynika z notatki GUKPPiW recenzja wpyna do tej instytucji na pocztku czerwca 1971 r. W zespole akt GUKPPiW nie udao si jej odnale. AAN, GUKPPiW..., jw. sygn. 922, s. 183. 70 wczesny redaktor Wydawnictwa Poznaskiego R. Dyliski w rozmowie z niej podpisanym przeprowadzonej w dniu 4 I 2008 r. zakwestionowa wiarygodno relacji L. Moczulskiego. Wedug R. Dyliskiego nie skierowano do Wydawnictwa Poznaskiego adnej recenzji odrzucajcej w caoci Wojn polsk. 71 Patrz szerzej: L. Moczulski, Bez..., s. 97.
64 65

210

Przegldy i komentarze

Ostatecznie druk ksiki liczcej 597 stron (38,7 arkuszy wydawniczych) ukoczono w kwietniu 1972 r. w zakadanym wczenie 10-tysicznym nakadzie. Jej tytu brzmia Wojna polska. Rozgrywka dyplomatyczna w przededniu wojny i dziaania obronne we wrzeniu-padzierniku 1939. Pierwszy tysic egzemplarzy sprzedano na kiermaszach w ramach Dni owiaty, ksiki i prasy w pierwszych dniach maja 1972 r. Jak wspomina sam L. Moczulski reszta nakadu rozesza si w cigu 10 dni72. Zainteresowanie ksik ze strony czytelnikw byo tej miary, e Wydawnictwo Poznaskie zwrcio si do Naczelnego Zarzdu Wydawnictw (NZW) w Warszawie z wnioskiem o wyraenie zgody na drugie wydanie ksiki. NZW zwrci wniosek do Wydawnictwa stwierdzajc, e przedtem do ksiki powinni ustosunkowa si recenzenci ze rodowiska naukowego73. Tymczasem pierwsze reakcje prasy codziennej na ksik byy pozytywne. Wrd typowych dla dziennikw rutynowych krtkich notek zwracaa uwag recenzja pira Ludwika Malinowskiego pracownika naukowego WSNS przy KC PZPR opublikowana w ocjalnym organie PZPR w Trybunie Ludu74. Recenzji towarzyszya, co zdarzao si raczej rzadko w wypadku tego rodzaju artykuw fotograa okadki ksiki. Publikacja w Trybunie Ludu nabraa szczeglnego posmaku wobec wyraenia pozytywnej opinii o ksice L. Moczulskiego przez Rozgoni Polsk Radia Wolna Europa i wymienienia przy tej okazji wanie recenzji L. Malinowskiego. Jak si miao wkrtce okaza recenzja L. Malinowskiego przesza do historii jako jedna z najwikszych tego rodzaju wpadek w dziejach Trybuny Ludu. Ocena ksiki naruszajcej, mimo wczeniejszych rozlicznych ingerencji wydawniczo-cenzorskich, w sposb istotny obowizujce niezmiennie od lat (XX Zjazd Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego nie przynis tu adnego przeomu) kanony politycznej poprawnoci w zakresie historycznych ocen polityki zagranicznej ZSRR musiaa spotka si z negatywnym przyjciem przez odpowiednie gremia w tym kraju. Trudno byo bowiem przypuszcza, aby ksika L. Moczulskiego nie zwrcia uwagi radzieckich instytucji powoanych do obserwowania tego co dzieje si na froncie ideologicznym w krajach tzw. obozu socjalistycznego, a w Polsce w szczeglnoci. Fakt ten z pewnoci zasygnalizowano, jak to byo w takich przypadkach w zwyczaju, kierownictwu PZPR75. Na tym tle recenzja w Trybunie Ludu, gdzie wszelkie enuncjacje poza prognozami pogody, byy traktowane przez kierownictwo KPZR w kategoriach ocjalnego stanowiska kierownictwa PZPR na wzr sposobu w jaki bya przez cae lata traktowana moskiewska Prawda, nabraa posmaku skandalu politycznego. Nikomu z kierownictwa PZPR uksztatowanego zaledwie kilkanacie miesicy wczeniej po grudniowej rewolcie robotniczej w grudniu 1970 r. na Wybrzeu nie zaleao jednak, by sprawa nabraa publicznego rozgosu. Pojawi by si wwTame, s. 97. Pismo Naczelnego Zarzdu Wydawnictw w Warszawie do Wydawnictwa Poznaskiego z 12 VI 1972 r., tame. 74 Autor nie wdajc si w szczegow analiz omawianej pracy stwierdzi midzy innymi, e ksika (...) jest prb wszechstronnej analizy tematu, stanowic pewnego rodzaju podsumowanie tego, co ju na ten temat napisano zawiera jednak (...) kilka nowych uj tematu i stanowi rzetelne opracowanie problemw, ktre pozostaj wci bardzo ywe. L. Ma l i n o w sk i , Cenna ksika o wrzeniu, Trybuna Ludu, 14 VI 1972. 75 Jak wspomina L. Moczulski ktry z naszych gorliwcw polecia z przetumaczonymi fragmentami do ambasady [radzieckiej]. L. Moczulski , Bez..., s. 98. Jeli nawet fakt taki mia miejsce nie wydaje si, aby dziaania wynikajce z politycznego protektoratu ZSRR nad Polsk byy inspirowane wycznie donosami polskich gorliwcw. Przyp. A. Ch.
72 73

Przegldy i komentarze

211

czas musiao pytanie o odpowiedzialno polityczn w zwizku z wydaniem ksiki L. Moczulskiego, ktrego z czonkw Biura Politycznego odpowiadajcego za tzw. front ideologiczny76. W dalszej konsekwencji pocign by to mogo dekompozycj w szeregach cisego kierownictwa PZPR. Odpowiedzialno za bdn politycznie ocen ksiki i jej wydanie sprowadzono w zwizku z tym do moliwie najniszego poziomu. Autor recenzji w Trybunie Ludu zosta w kocu czerwca 1972 r. zwolniony z pracy w WSNS. Na osobiste polecenie J. Szydlaka redakcja Trybuny Ludu otrzymaa zakaz drukowania jakichkolwiek recenzji L. Malinowskiego77. Pocign on za sob wyraony w formie odpowiedniej noty Biura Prasy KC PZPR zakaz publikacji take w innych dziennikach i periodykach. L. Malinowski w zwizku z brakiem moliwoci kontynuowania pracy naukowej w Warszawie osiad na kilkanacie lat na prowincji78. O klimacie jaki zapanowa wok ksiki L. Moczulskiego wiadczyo usunicie jej z listy lektur pomocniczych dla uczestnikw czerwcowego nau Olimpiady o Polsce i wiecie Wspczesnym. Dziaania te byy jednak na tyle dyskretne79, e komisja nagrd Ministerstwa Obrony Narodowej zwrcia si z prob do Wydawnictwa Poznaskiego o zgoszenie ksiki L. Moczulskiego do przyznawanych corocznie nagrd tej instytucji w kategorii prac z dziedziny historii wojskowoci. Zastpca redaktora naczelnego Wydawnictwa Poznaskiego E. Makowski poinformowa telefonicznie przedstawiciela tej komisji Krglewskiego o zastrzeeniach natury politycznej, jakie wzbudzia Wojna polska 193980. Z tego powodu jak wyjani Wydawnictwo nie wnioskowao do MON o nagrod dla tej ksiki81. Ocjalnie nadal ksika L. Moczulskiego nie bya poddawana publicznej anatemie. W poowie wrzenia 1972 r. na amach opiniotwrczego czasopisma Nowe Ksiki ukazaa si recenzja, ktrej autor stwierdza, e wiele zaprezentowanych [w ksice] interpretacji spowoduje dyskusj (...), s miejsca gdzie autor kierowa si tylko intuicj, a niektre wnioski mog wywoywa protest jednak zacytowanie w kocowym fragmencie recenzji opinii o ksice W. ukrowskiego nadao jej zdecydowanie jednoznacznie pozytywny wydwik82. Przeomowa dla publicznie wyraanych ocen pracy L. Moczulskiego okazaa si recenzja opublikowana 6 X 1972 r. na amach onierza Wolnoci83. Obszerny artyku recenzyjny pira uczestnika kampanii wrzeniowej, m. in. uczestnika bitwy pod Kockiem pk. Andrzeja Zbyszewskiego nosi wymowny tytu Wbrew prawdzie historycznej. Ju na samym jego pocztku
76

Funkcj t peni wwczas czonek Biura Politycznego KC PZPR, sekretarz KC PZPR Jan Szy-

dlak. J. Sobczak, Warszawski epizod w yciu profesora Antoniego Czubiskiego. Z kart dziennika 1971-1974, Pozna 2005, s. 175. 78 Relacja ustna Ludwika Malinowskiego w dniu 19 XII 2007 r. 79 wiadczy o tym midzy innymi fakt, e przeciwko L. Malinowskiemu nie wszczto postpowania przed komisj kontroli partyjnej i nie naoono adnej kary partyjnej. 80 Poza informacjami nieformalnego charakteru jakie docieray w tej sprawie do Wydawnictwa Poznaskiego da temu midzy innymi wyraz konsul Zwizku Radzieckiego w Poznaniu podczas wizyty w tej instytucji. Relacja ustna Ryszarda Dyliskiego w dniu 18 XII 2007 r. 81 Notatka odrczna z 22 VIII 1972 r. podpisana przez E. Makowskiego, tame. 82 Chodzio o zdanie W. ukrowski powiedzia po lekturze ksiki L. Moczulskiego, e prostuje ona kark narodowy, Horodyski, Nowe Ksiki nr 17, 1972, s. 22. 83 A. Zbyszewski, Wbrew prawdzie historycznej, onierz Wolnoci nr 236, 6 X 1972. Recenzja zostaa w obszernych fragmentach przedrukowana przez organ zarzdu Gwnego Zwizku Bojownikw o Wolno i Demokracj, nr 43, 21 X 1972.
77

212

Przegldy i komentarze

autor zawar tez, e ocena wydarze politycznych [w publikacji L. Moczulskiego] daleka jest od obiektywizmu, a opis i analiza planw wojennych i dziaa bojowych granicz z fantazj. Przedmiotem recenzji bya gwnie analiza sposobu przedstawienia przez L. Moczulskiego polskiej polityki zagranicznej i planw obronnych Polski w przededniu wojny pomijajca zdaniem A. Zbyszewskiego jej gwny motyw, jakim bya obsesja antyradziecka i antykomunistyczna. A. Zbyszewski powtpiewa na tym tle o potrzebie wspominania na amach ksiki L. Moczulskiego dawno i wielokrotnie zdezawuowanej wypowiedzi Mootowa84. Recenzent zarzuci L. Moczulskiemu bezkrytyczne czerpanie z publikacji bdcej zbiorem dokumentw spreparowanych przez hitlerowskich pracownikw dyplomatycznych85. Taka praktyka w pastwie bdcej sojusznikiem Zwizku Radzieckiego musi budzi zdziwienie podsumowa ten wtek, a w kocowym fragmencie caej recenzji zada typowe dla retoryki propagandy politycznej nie tylko w Polsce Ludowej pytanie: Komu to potrzebne?. Recenzent wyranie jednak obciy odpowiedzialnoci za wydanie ksiki wycznie Wydawnictwo Poznaskie: trudno zrozumie dlaczego zasuone Wydawnictwo Poznaskie (...) zdecydowao si na wydanie tej ksiki? stwierdzi A. Zbyszewski w ostatnim zdaniu recenzji86. Nie przypadkowo tylko na tej placwce skupia si kolejna faza szukania winnych. Zapewne na danie centralnych wadz PZPR zastpca redaktora naczelnego wydawnictwa E. Makowski sporzdzi w dniu 11 X 1972 r. dla I sekretarza KW PZPR w Poznaniu notatk przedstawiajc w bardzo syntetycznej formie histori prac wydawniczych nad ksik L. Moczulskiego. Notatk w niezmienionym ksztacie przekazano nastpnego dnia dalekopisem sekretarzowi KC PZPR J. Szydlakowi87. Reakcja J. Szydlaka bya zaledwie na miar konsekwencji subowych wycignitych w stosunku do 3 redaktorw Wydawnictwa Poznaskiego w tym nagan subowych dla dwojga redaktorw, ktrzy sporzdzali recenzje wewntrzne ksiki L. Moczulskiego. Kilkakrotnie na zebraniach organizacji PZPR Wydawnictwa Poznaskiego odbywanych w padzierniku i listopadzie 1972 r. dokonano ocen tej ksiki. Najbardziej spektakularny charakter miao zebranie w dniu 30 XI 1972 r. z udziaem dyrektora Naczelnego Zjednoczenia Wydawnictw Ryszarda Paciorkowskiego. Organizacja PZPR Wydawnictwa Poznaskiego wyrazia wwczas pogld, e spenienie wymogw formalnych (recenzja zewntrzna WIH, zgoda GUKPPiW) nie zdejmuje z Wydawnictwa jako instytucji oraz POP [Podstawowa Organizacja Partyjna] odpowiedzialnoci. Stwierdzono, e szkodliwo tego opracowania nie zostaa w por zauwaona przez redaktorw. Wedug dyrekcji i organizacji PZPR Wydawnictwa Poznaskiego: Obraz tragicznego dla Polakw wrzenia w Wojnie polskiej okaza si w interpretacji autora pprawd o tamtych dniach. Ksika nie uwiadamia czytelnikowi w sposb jasny i jednoznaczny podstawowej przyczyny klski wrzeniowej Polski, a mianowicie bdnej polityki sanacji, jako wyrazicielki interesw klas posiadajcych i tym interesom sucych. Na zebraniu stwierdzano, e redaktorzy odpowiedzialni za omawian publikacj winni wykaza
84 Chodzio tu o przemwienie Mootowa, w ktrym nazwa Polsk pokracznym bkartem traktatu wersalskiego. Przyp. A. Ch. 85 Dotyczyo to wydawnictwa Nazi Soviet Relations 1939-1941, Document from the Archives of the German Foreign Ofce, Washington 1948. Strona radziecka uznaa po opublikowanie tego wydawnictwa, e jego celem jest oszkalowanie Zwizku Radzieckiego. Przyp. A. Ch. 86 A. Zbyszewski, Wbrew prawdzie historycznej, onierz Wolnoci nr 236, 1972. 87 Notatka liczya 34 wiersze i nie wskazywaa na jakiekolwiek aspekty odpowiedzialnoci Wydawnictwa za wydanie i tre ksiki L. Moczulskiego. AP w Poznaniu, KW PZPR sygn. 1228, Informacja o ksice L. Moczulskiego Wojna polska 1939, s. 192 i n.

Przegldy i komentarze

213

wicej osobistego stosunku i zaangaowania do prowadzonej pracy. Dla zabezpieczenia si w przyszoci przed podobnymi niedopatrzeniami wprowadzono wymg podwjnych recenzji zewntrznych oraz dyskutowanie wtpliwych spraw na forum organizacji partyjnej88. W kocu 1972 r. przeprowadzono kontrol dziaalnoci podstawowej organizacji partyjnej PZPR w Wydawnictwie Poznaskim. Przedmiotem kontroli by stopie tzw. upartyjnienia pracownikw, praca wychowawcza na rzecz pracownikw bezpartyjnych, szkolenie partyjne, stosunki midzyludzkie w wydawnictwie, wsppraca podstawowej organizacji partyjnej z dyrekcj i zwizkami zawodowymi oraz stanowisko podstawowej organizacji partyjnej w sprawie ksiki L. Moczulskiego. Kontrola polegaa na rozmowie anonimowego pracownika Wydziau Propagandy i Kkultury KW PZPR z I sekretarzem podstawowej organizacji partyjnej PZPR w Wydawnictwie Zbigniewem Noyskim oraz zapoznaniu si z dokumentacj organizacji. W ocenie autora notatki dziaalno podstawowej organizacji partyjnej nie budzia zastrzee. Na 53 pracownikw Wydawnictwa do PZPR naleao 14 z czego 11 osb stanowili pracownicy pionu redakcyjnego (70%). Krytycznie oceniono natomiast brak czujnoci podstawowej organizacji partyjnej w sprawie ksiki L. Moczulskiego. W kocowej czci notatki znalaza si take ocena wsppracy Wydawnictwa Poznaskiego z WUKPPiW dokonana na podstawie rozmowy z dyrektorem Delegatury GUKPPiW Antonim Sobkowiakiem. Podkrelono, e w ostatnim okresie czasu nie zaistnia wypadek ingerencji cakowitej, a ingerencje czciowe dotycz okoo 5% produkcji wydawnictwa i nie przekraczaj norm oraz nie okazuj tendencji zwykowych89. Niezalenie od wspomnianych wyej kar naoonych na pracownikw Wydawnictwa Poznaskiego w kategoriach odpowiedzialnoci politycznej za wydanie ksiki L. Moczulskiego zdyskontowano zrcznie przejcie wieloletniego zastpcy dyrektora Wydawnictwa Poznaskiego E. Makowskiego do pracy naukowej w Uniwersytecie im. A. Mickiewicza. Z zamiarem tym E. Makowski nosi si od duszego czasu. Sprawa ksiki L. Moczulskiego uatwia mu paradoksalnie zrealizowanie planw yciowych. Po recenzji w onierzu Wolnoci ksika L. Moczulskiego bya osdzana wycznie w krytyczny sposb. Charakterystyczne, e autorzy krytycznych recenzji do enigmatycznie traktowali sposb przedstawienia przez L. Moczulskiego stosunkw polsko-radzieckich na tle 17 wrzenia, zupenie pomijajc kwesti tak bardzo napitnowanego przez A. Zbyszewskiego przywoania wydawnictwa Nazi Soviet Relations 1939-1941. Lektura tych recenzji sprawia wraenie, jakby ich autorzy wiadomie unikali eksponowania tych aspektw ksiki L. Moczulskiego, ktre jak naley przypuszcza spotkay si ze szczegln dezaprobat, a by moe w ogle zadecydoway o zwrcenie uwagi na t ksik radzieckich analitykw ruchu wydawniczego w Polsce z zakresu historii najnowszej. Dalsze roztrzsanie tych kwestii ponad ustalon z gry miar naruszao zmow milczenia, jaka obowizywaa wok nich niemal do koca PRL. Jarema Maciszewski w recenzji zamieszczonej na amach organu teoretyczno-politycznego KC PZPR Nowe Drogi zarzuci autorowi pene niedomwie i przemilcze, niepenych wnioskw i nietrafnych interpretacji bezkrytyczne i niemal apologetyczne przedstawienie polskiej polityki zagranicznej, rwnie bezkrytyczne przedstawienie polskich przygotowa wo88 APP, KW PZPR, sygn. 2212, Ocena pracy i gwne kierunki dziaalnoci Wydawnictwa Poznaskiego, s. 184. 89 APP, KW PZPR sygn. 2212, Sprawozdanie z kontroli dziaalnoci podstawowej organizacji partyjnej w wydawnictwie poznaskim, s. 130 i n.

214

Przegldy i komentarze

jennych, a szczeglnie. idealizowanie koncepcji operacyjnych Naczelnego Wodza. W opinii recenzenta L. Moczulski w oderwaniu od faktw przedstawi moliwoci bojowe armii polskiej po 14 wrzenia na wschodzie kraju, co prowadzi do faszywych konstatacji politycznych. J. Maciszewski nie wskaza jednak ani sowem na kontekst tych konstatacji90. Naleao si domyla, e chodzi o wkroczenie do Polski w dniu 17 wrzenia Armii Czerwonej. Tezy J. Maciszewskiego powtrzy autor anonimowej recenzji zamieszczonej w przeznaczonym gwnie dla wykadowcw szkolenia partyjnego organie KC PZPR Zagadnienia i materiay stwierdzajc midzy innymi, e ksika Moczulskiego stanowi prb rehabilitacji skompromitowanych politykw sanacyjnych i skompromitowanej polityki sanacji91. Do gosw krytycznych przyczy si te Marek Marian Drozdowski. Jego recenzja miaa jednak w porwnaniu z wyej omwionymi bardziej stonowany charakter i waciwie stanowia wykadni wasnych pogldw na genez i przebieg pierwszych dni wojny. Jej autor stwierdzi w konkluzji, e do kart ksiki L. Moczulskiego wkrady si uproszczenia, ktre przez sw jednostronno i tendencyjno utrudniaj poznanie caej zoonej prawdy o polskiej wojnie obronnej 1939 roku92. Recenzent wzorem wikszoci poprzednikw zupenie pomin sposb przedstawienia przez L. Moczulskiego aspektw wojskowych wkroczenia do Polski wojsk radzieckich. Za stosowne uzna take zabra gos recenzent wydawniczy ksiki T. Jurga. Nie wspominajc ani sowem o pozytywnej skdind roli jak odegra w wydaniu pracy L. Moczulskiego T. Jurga dostrzeg nagle po jej wydaniu uomnoci, ktre wydawa si wczeniej co najmniej bagatelizowa: glorykacj przez L. Moczulskiego polityki Becka oraz sugesti tego jakoby wkroczenie Armii Radzieckiej w jakim tam bliej nieokrelonym stopniu na oporze polskim zawayo93. Po serii tych krytycznych recenzji podczas wewntrznych centralnych narad aktywu PZPR dziaajcych na tzw. froncie ideologicznym ksika L. Moczulskiego bya rutynowo wrcz wymieniana jako jeden z przykadw niezgodnych z polityk PZPR tendencji, jakie na pocztku lat 70. zaznaczay si w ruchu wydawniczym. Podczas krajowej narady dyrektorw wojewdzkich oddziaw GUKPPiW w Warszawie w dniu 23 II 1973 r. podsumowujcej dziaalno tej instytucji w 1972 r. rozpowszechnienie ksiki L. Moczulskiego Wojna polska wymieniono w kontekcie racych bdw w merytorycznej ocenie materiaw popenionych przez cenzur94. Podczas wystpienia wygoszonego na kursokonferencji z udziaem sekretarzy propagandy komitetw wojewdzkich PZPR w Jadwisinie w czerwcu 1973 r. sekretarz KC PZPR Jerzy ukaszewicz ksik L. Moczulskiego wymieni jako jeden z przykadw niezgodnych z polityk PZPR tendencji, jakie na pocztku lat 70. zaznaczay si w ruchu wydawniczym i wskaza na konieczno zaostrzenia na tym tle kontroli polityki wydawniczej95.
90 J. Maciszewski, Niezbdne skadniki patriotycznego mylenia, Nowe Drogi, listopad 1972, s. 167 i n. 91 Stare mity w nowym wydaniu, Zagadnienia i Materiay 12 II - 25 II 1973, s. 45 i n. 92 M. M. Drozdowski, Spr o polski wrzesie, Miesicznik Literacki luty 1973, s. 133 i n. 93 T. Jurga, O Wojnie polskiej kontrowersyjnie, ycie Warszawy nr 12, 1973. 94 AAN, GUKPPiW, sygn. 101, Protok z krajowej narady dyrektorw w dniu 23 II 1972, s. 132. 95 Stwierdzi tam na przykad midzy innymi: na rynku wydawniczym mamy bardzo duy baagan. (...) My waciwie nie wiemy, czy nas nie zaskoczy jaka pozycja, ktra zostanie wydana, ktra bdzie miaa bardzo dobr pras i ktra okae si pozycj szkodliw. Towarzysze wiedz, jak byo z Wojn obronn Polski L. Moczulskiego, z Rodowodami niepokornych B. Cywiskiego, z Zapisem I dekady M. Turlejskiej: mona by tu przytacza cay szereg faktw. Trzeba zwrci wiksz uwag na wewntrzne recenzje w wydawnictwach, szybko przejrze listy recenzentw i dokona ich werykacji z punktu widzenia ideologicznego, w okrelonych zwaszcza dyscyplinach. APP..., KW PZPR w Poznaniu, sygn. 1023.

Przegldy i komentarze

215

W ocjalnych wystpieniach tzw. antyradziecki wydwik ksiki L. Moczulskiego by jednak minimalizowany. Podczas Krajowej Narady Partyjno-Gospodarczej, jaka odbya si na pocztku 1973 r. J. Szydlak zasygnalizowa prby rehabilitacji endecji i sanacji i wspomnia bardzo krytycznie o Wojnie polskiej nie wymieniajc jednak L. Moczulskiego z nazwiska96. Ten sposb potraktowania autora czyni wielce prawdopodobnym cenzuralny zakaz prowadzenia polemik z L. Moczulskim, polemik mogcych w opinii autorw tego rodzaju zapisu cenzury przysparza mu niezasuonej popularnoci97. Wbrew temu co podaje w swych wspomnieniach L. Moczulski98 niej podpisanemu nie udao si natomiast mimo usilnych stara natra na jakiekolwiek lady wycofywania zakupionych egzemplarzy Wojny polskiej z bibliotek i to zarwno w przypadku bibliotek naukowych, jak i publicznych99. Ksiki nie kierowano nawet do prowadzonych przez biblioteki do 1989 r. dziaw tzw. prohibitw. Jedyn dolegliwoci, na ktr napotykali czytelnicy w odniesieniu do tej pozycji byo kwalikowanie jej do zbiorw podrcznych, co wizao si z niemonoci wypoyczania jej na zewntrz. Ewentualny zamiar wycofania Wojny polskiej z ksigar, co dotkno wydan w 1973 r. przez Iskry ksik A. Czubiskiego Kraj Rad. Lata zmaga i zwycistw, by bezprzedmiotowy, gdy ksika L. Moczulskiego zostaa sprzedana zanim znalaza si na ideologicznym indeksie. W tej sprawie, jak i wielu innych okazao si, e kontrola ycia spoecznego w Polsce Ludowej nie bya tak szczelna, jak czsto si to obecnie przedstawia. Sam L. Moczulski pracowa nadal do 1977 r. jako dziennikarz w tygodniku Stolica. Do koca istnienia Polski Ludowej nie wyda on ju w ocjalnym obiegu adnej ksiki100. Dziaalno publicystyczna L. Moczulskiego zostaa ograniczona wycznie do Stolicy101. W 1977 r. w zwizku z przejciem do dziaalnoci konspiracyjnej zmierzajcej do obalenia panujcego w Polsce systemu politycznego jego nazwisko zniko z amw legalnych wydawnictw. Nobilitacj autora ju jako dziaacza tzw. opozycji niepodlegociowej byo wydanie Wojny polskiej 1939 r. przez polskie wydawnictwo emigracyjne w Londynie102. Okolicznoci towarzyszce wydaniu ksiek A. Czubiskiego o Centrolewie i L. Moczulskiego o Wojnie polskiej 1939 dowodz jak mao skuteczna bya prowadzona przez PZPR dziaalno ideologiczna. Wytyczane przez gwnych partyjnych ideologw kanony polityki historycznej nie byy w stopniu pozwalajcym na podejmowanie odpowiednich samodzielnych restrykcyjnych decyzji przyswojone nawet przez pracownikw instytucji powoanych do kontroli ycia ideologicznego spoeczestwa. W przypadku, gdy kanony te byy produktem wyjtkowo zdogmatyzowanej
J. Sobczak, Warszawski..., s. 155. Por. L. Moczulski, Bez..., s. 99. 98 Tame. 99 I tak przykadowo w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, Bibliotece Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu, Bibliotece Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Bibliotece Gwnej Akademii Pomorskiej w Supsku, Bibliotece Publicznej m. sto. Warszawy, Miejskiej Bibliotece Publicznej w Koninie, Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej w Krakowie, Miejskiej Bibliotece Publicznej im. J. Dbrowskiej w Supsku Wojna polska 1939 L. Moczulskiego guruje w katalogach nieprzerwanie od 1972 r. 100 Wedug L. Moczulskiego wizao si z formalnym zapisem cenzury zakazujcym drukowania ksiek napisanych przez niego na jakikolwiek temat. L. Mo c z u l sk i , Bez..., s. 98. 101 Ostatni odnotowan przez Bibliogra Zawartoci Czasopism publikacj L. Moczulskiego w PRL bya jego rozmowa ze Zbigniewem Zauskim Wspczesno i historia, Stolica nr 3, 1977. 102 L. Moczulski, Wojna polska. Rozgrywka dyplomatyczna w przededniu wojny i dziaania obronne we wrzeniu padzierniku 1939, PFK, Londyn 1987, 597 ss.
96 97

216

Przegldy i komentarze

ideologii Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego i dotyczyy historii stosunkw midzynarodowych okazao si, e na ideologiczn czujno pracownikw tzw. frontu ideologicznego w Polsce nie ma w ogle co liczy. Dowiadczenie zarwno lat 1956-1957, jak i lat 1971-1972, kiedy to rwnolegle z liberalizacj w yciu gospodarczym nastpowaa liberalizacja polityki wydawniczej dowodzio, jak atwo bez wszechwadnej kontroli ycia ideologicznego mgby zosta poddany erozji jeden z podstawowych larw legitymizujcych wadz PZPR w Polsce: dogmat o braku alternatywy dla socjalizmu i tym samym wadzy partii, ktra najlepiej system ten potra zbudowa. Jeli prby tego rodzaju byy udziaem osb, ktre cieszyy si dotd politycznym zaufaniem, to czego mona by si byo spodziewa po orodkach politycznych pozostajcych w pozornym ideologicznym upieniu. Z punktu widzenia interesw PZPR wnioski jakie wycignito po wydaniu Wojny polskiej byy zupenie zrozumiae. Przez nastpne lata nie dopuszczano do tego rodzaju wpadek. Dla literatury historycznej wydawanej w ocjalnym obiegu coraz wiksz rol obok cenzury odgrywaa podszyta konformizmem autorw autocenzura, a dla zaangaowanych politycznie w dziaalno opozycyjn nielicznych skdind historykw nonkonformistw, pozostawao publikowanie w wydawniczym podziemiu.
ANDRZEJ CHONIAWKO Pozna