Avant 2010-01 01-02

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne
Shaun Gallagher, Francisco Varela Przeoya: Beata Stawarska Przejrzeli i poprawili jzykowo: Anna Karczmarczyk i Piotr Momot
Uwaamy, e fenomenologia moe posiada centralne znaczenie dla nauk kognitywnych, a take moe czerpa z bada empirycznych prowadzonych w ramach tych nauk. Omawiamy projekt naturalizacji fenomenologii oraz drogi do jego najlepszego rozwizania. Pokazujemy na kilku przykadach, jak mog czy si badania fenomenologiczne i kognitywne. Rozwaamy gwnie kwestie ze i zwizane z ucielenionym dokadn w poznaniem analiz do oraz intersubiektywnoci. zwizanych schizofrenii utraty Przedstawiamy czasu, poczucia aspektw rozumienia pozytywne
wiadomoci
odniesieniu
sprawstwa.
Proponujemy
rozwizanie tych zagadnie, oparte na neurobiologicznym modelu systemw dynamicznych. W ostatnich latach zostao z trudem wywalczone pewne, cigle jeszcze ograniczone porozumienie co do tego, e fenomenologia moe mie centralne i pozytywne znaczenie dla nauk kognitywnych. Pojawia si ono wraz z nawrotem objaww niechci ze strony filozofw umysu, ktrzy bdnie identyfikuj metod fenomenologiczn z niewyszkolon introspekcj psychologiczn (np. Dennett 1991). Rnego rodzaju przyczyny doprowadziy
AVANT 01/2010 | www.avant.umk.pl
OPEN
ACCESS
78
do oporu rwnie po fenomenologicznej stronie tej debaty. Wielu mylicieli biegych w tradycji Husserlowskiej nie jest skonnych do przyjcia naturalistycznej nauki o umyle. Wedug nich model, na ktrym opiera si nauka kognitywna, jest zbyt komputacjonistyczny lub redukcyjny, aby umoliwi wyjanienie dowiadczenia i wiadomoci 1. Niektrzy z fenomenologw powanie zajmujcych si naukami kognitywnymi, zamiast angaowa si w pozytywne przyblianie tego trendu naukowego, zadowolili si krytycznym przedstawieniem jego ogranicze. Z jednej strony takie negatywne nastawienie zrozumiae jest z perspektywy Husserlowskiego odrzucenia naturalizmu i obecnego w fenomenologii nacisku na to, co transcendentalne. Z drugiej strony nastawienie to mona zakwestionowa z perspektywy podobnej do tej, ktr przyj Merleau-Ponty (1962; 1964). Autor ten duo wczeniej, zanim nauka kognitywna zostaa zdefiniowana jako taka, poczy analiz fenomenologiczn z przesankami wypywajcymi z nauk dowiadczalnych, np. psychologii i neurologii. Badacze kontynuujcy interdyscyplinarn tradycj zainspirowan przez Merleau-Pontyego borykaj si z wieloma problemami, do ktrych nale midzy innymi kwestie zwizane z naturalizmem. Jednak w tej sprawie naukowcy s o wiele bardziej skonni od fenomenologw do przyznania, e fenomenologia jest istotna dla naukowego zrozumienia poznania (np. Varela 1996; Varela i in. 1991). Nawet najtwardsi wrd twardych naukowcw wykonali ostatnio seri gestw pojednawczych w stron fenomenologii. Przykadowo: neurolog Jean-Pierre Changeux podczas rozmowy z Paulem Ricoeurem owiadczy, e jego celem nie jest pjcie na wojn z fenomenologi, wprost przeciwnie- zobaczy, w jaki sposb fenomenologia, w poczeniu z neurologi, moe konstruktywnie przyczyni sie do zgbienia wiedzy o psychice (Changeux i Ricoeur 2000: 85, przekad wasny). Z kolei Alain Berthoz, neurolog zajmujcy si systemami motorycznymi i percepcyjnymi, nie zawaha si
1
Sygnay tego rodzaju podejrzliwoci pojawiy si ostatnio ze strony Paula Ricoeura w jego rozmowie z Jean-Pierrem Changeux (2000). Ricoeur sugeruje, e fenomenologia stoi w opozycji do nauk kognitywnych.
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne przywoa Husserlowskiej analizy wiadomoci czasu w
79 swoich
wyjanieniach na temat uprzedzajcych aspektw kontroli motorycznej (Berthoz 2000: 16)2. W rozdziale tym przedstawimy kilka moliwoci pozytywnej i produktywnej wymiany pomidzy fenomenologi i naukami kognitywnymi. W pierwszej czci, po krtkich uwagach dotyczcych nauk kognitywnych i problemu naturalizacji, odnotujemy kilka obszarw badawczych, ktre mogyby skorzysta z takiej wymiany. W drugiej czci zadajemy pytanie, czy takie interdyscyplinarne podejcie pozwala zmierzy si z jednym z gwnych problemw fenomenologii Husserla (problemem wiadomoci czasu), a take czy analiza tego problemu, dokonana przez samego Husserla, moe by przydatna dla nauk kognitywnych.
Cz I: Definiowanie zagadnienia
Inna nauka kognitywna i inna fenomenologia
Gdyby rozpatrywa nauk kognitywn w jej pierwotnym, opozycyjnym wobec behawioryzmu sformuowaniu w kategoriach komputacyjnej analizy i przetwarzania informacji trudno byoby poj, w jaki sposb fenomenologia mogaby wzi udzia w "kognitywistycznej rewolucji". Zgodnie z nim naukowe badanie poznania zajmuje tym, w jaki sposb, przy uyciu syntaktycznych regu, subpersonalny i niefenomenologiczny umys czy abstrakcyjnie odosobnione symbole i jak mona przeoy to na kategorie neurologiczne. Jednak nie jest to aktualny obraz nauk kognitywnych. Mierzc si z rnorodnymi problemami zwizanymi z form jak przybraa w pocztkowym stadium, rewolucja kognitywistyczna podya w pnych latach 80. w zupenie innym kierunku. Korespondowao to ze wzmoonym
2
Zarwno Changeux, jak i Berthoz pracuj w College de France, gdzie najwidoczniej wpyw Merleau-Pontyego pozostaje wci ywy.
80
zainteresowaniem neuronauk i koneksjonizmem, ktre zakwestionoway dominujc komputacjonistyczn ortodoksj, inicjujc koncepcje bazujce na nielinearnych systemach dynamicznych (zob. np. Port i van Gelder 1995). Pocztkowy redukcjonizm zosta zastpiony koncentracj na pojciach takich jak emergencja i samoorganizacja. Zasadnicze pytanie brzmiao: w jaki sposb bardziej zorganizowane struktury personalne wyoniy si z subpersonalnych, samoorganizujcych si procesw. Ten punkt zwrotny w rozwoju nauk kognitywnych wpyn rwnie na wzrost zainteresowania zjawiskiem wiadomoci. Jest pewn ironi losu, e podczas gdy wielu fenomenologw wymieniao tomy Husserla i Sartrea na teksty analizy poststrukturalnej, oddalajc si w ten sposb od samego pojcia wiadomoci, to filozofowie zaczynali umysu, ktrzy badania filozofia rozpoczli na swoje prace na gruncie przez tego wyznaczonym behawiorystycznym odrzuceniem wiadomoci przez Rylea, prowadzi Gdy terenach teoretycy opuszczonych dokonywaa nauk fenomenologw. kontynentalna
przewartociowania
zainteresowa,
kognitywnych
przygotowywali si na nieuchronne rendez-vous z fenomenologi. Obecnie na koncepcjach sytuacja charakteryzuje si rosnc i koncentracj
ekologicznych,
ucielenionych
enaktywistycznych dynamicznymi
(Bermudez i in. 1995; Clark 1997; Varela i in. 1991). Opieraj si one na koneksjonistycznym zainteresowaniu mechanizmami i samoorganizujc si emergencj, podkrelajc ponadto, e poznanie naleaoby okrela jako przynalene cielesnym, usytuowanym i bdcym w wiecie agentom. W ramach tak rozumianych nauk kognitywnych neuronaukowcy i neuropsychologowie wsppracuj z badaczami zajmujcymi si sztuczn inteligencj i robotyk, a fenomenologowie i filozofowie umysu z naukowcami dowiadczalnymi, w celu rozwinicia peniejszej i bardziej holistycznej wizji ycia, ktre nie jest po prostu yciem umysu, a ucielenionego, ekologicznie usytuowanego i enaktywnego agenta. Jeeli fenomenologia ma znale swoje miejsce w tak
przedefiniowanych naukach kognitywnych, musimy podda j analogicznej
81
redefinicji lub przynajmniej zrozumie, e cz mapy fenomenologicznej moe zosta przerysowana na podstawie konturw, ktre przekraczaj teoretyczne podziay odgraniczajce fenomenologi od nauki. Jedn z moliwoci jest naturalizacja fenomenologii. Wielu fenomenologom wyda si to wewntrznie sprzeczne i antylogiczne fenomenologia jest przecie z samej definicji nienaturalistyczna. Innym trudno sprawi pytanie o to, w jaki sposb sprosta temu zadaniu, nie zatracajc specyfiki fenomenologii. Wszystko zaley jednak od tego, co rozumie si poprzez naturalizacj. Przedstawienie tutaj wszystkich propozycji w tej kwestii jest niemoliwe, ograniczymy si wic do dwch z nich: 1. Dostarczane przez fenomenologi dane o charakterze subiektywnym powinny przej proces obiektywizacji, dziki ktremu nadawayby si do analizy naukowej. Sugestia ta przypomina zaproponowan przez Nagela (1970) fenomenologi obiektywn, ktra miaa umoliwi abstrahowanie od partykularyzmu indywidualnych sprawozda, a take Dennettowsk (1991) heterofenomenologi, traktujc fenomenologiczne sprawozdania jako cz obiektywnych danych naukowych. 2. W wersji minimalistycznej naturalizacja oznacza
nieprzywizywanie si do dualistycznej ontologii (Roy i in. 2000: 19, tumaczenie wasne). Wie si to z ide fenomenologii nie tylko deskryptywnej, ale rwnie wyjaniajcej. Mogaby ona pomc w pokonaniu luki eksplanacyjnej, a take w wyjanieniu, w jaki sposb mzg i procesy cielesne s podstaw wasnoci fenomenologicznych, ktre nie s przy tym inne ni fizyczne. Pierwsza Zrwnuje ona fenomenologiczne propozycja uznaje jest z kilku co powodw tylko problematyczna. a za dane relacjonuje.
fenomenologi z psychologi wszystko,
potoczn, podmiot
W rezultacie, niezalenie od tego, czy opiera si na strategii redukcyjnej, czy mechanicznie poda za stanem intencjonalnym, podejcie to nie jest w stanie traktowa fenomenologii na serio, poniewa nie ma zwizku
82
z metod fenomenologiczn. Naturalizacja oznacza w tym przypadku pozbycie si fenomenologii. Ponadto, jeeli w ramach tak rozumianej naturalizacji nie stosuje si metody fenomenologicznej, to poszukiwana obiektywno zostaje powanie upoledzona. Przykadowo: dokonujc translacji pierwszoosobowego dowiadczenia podmiotu na dane trzecioosobowe, naukowiec nie moe poszukiwa wskazwek interpretacyjnych we wasnym dowiadczeniu, poniewa doprowadzioby to do zanieczyszczenia pierwszoosobowych danych podmiotu przez pierwszoosobowe raporty w dane naukowca. Chcc odpowiednio i abstrakcji), zinterpretowa ugruntowanych podmiotu, naukowiec nauce. powinien W takim
odwoywa si do obiektywnie sformalizowanych znacze (uoglnie behawiorystycznej przypadku naley jednak postawi pytanie o to, skd bior si owe znaczenia, uywane jako interpretacyjne wskazwki. Rycho mona zda sobie spraw z tego, e w ktrym momencie do ich uzasadnienia niezbdne staj si kontrolowalne formy fenomenologicznego dowiadczenia. W efekcie obiektywne ramy interpretacyjne musz opiera si na refleksyjnej i metodycznej analizie fenomenologicznej, bez ktrej caa procedura moe po prostu narzuca wyniki poprzednich niekontrolowanych i anonimowych wicze fenomenologicznych (zob. Gallagher 1997). Druga propozycja, wypracowana przez Roya i wsppracownikw (1999), wymaga fenomenologicznej praktyki prowadzonej przy uyciu okrelonej metody. Husserlowska fenomenologia moga zerwa z postaw naturalistyczn, dziki zmianie nastawienia, ktra to zmiana zostaa osignita przy pomocy metodycznej praktyki (redukcja fenomenologiczna). Aby wykona krok w przeciwnym kierunku, to znaczy zaangaowa fenomenologi w naturalistyczne przedsiwzicie nauk kognitywnych, naley ponownie zmieni nastawienie. ale e Mimo Nie oznacza ich w to odrzucenia fenomenologi metod jako fenomenologicznych, naturalistycznych. uycie Husserl kontekcie wyjanie
zdefiniowa
dyscyplin nienaturalistyczn, zastosowanie jego nauki transcendentalnej
83
do nauk przyrodniczych nie jest sprzeczne z jego intencjami. Husserl jasno stwierdzi, e kada analiza lub teoria fenomenologii transcendentalnej cznie z teori transcendentalnej konstytucji wiata Obiektywnego moe by rozwijana w dziedzinie naturalnej, jeli tylko zrezygnujemy z nastawienia transcendentalnego (1960, 57, tumaczenie wasne). Roy i wsppracownicy (1999) rozwijaj jeden z moliwych sposobw tak rozumianej naturalizacji fenomenologii. Zadanie polega na przeniesieniu w kontekst naturalistyczny wynikw metodycznej analizy fenomenologicznej bez ograniczania si do odnotowania zwykej korelacji. Autorzy proponuj kategoryzacj fenomenw w sposb na tyle abstrakcyjny, aby moliwe stao si rozpoznanie wsplnych cech pomidzy danymi fenomenologicznymi a obiektywnymi danymi naukowymi. Wymaga to osignicia takiego poziomu abstrakcji, ktry pozwoliby na objcie wszystkich rodzajw danych. Jedna moliwo polegaaby na interpretacji matematycznej: transformacji poj w algorytmy, ktra jest podobna do transformacji stosowanych w fizyce. W rezultacie, jeeli udaoby si opracowa formalny jzyk do wyraenia danych fenomenologicznych, stosujc by moe notacj fenomenologiczn zaproponowan przez Marbacha (1993), naleaoby zintegrowa go z podobnym formalnym opisem procesw fizycznych. Odwoywanie si do matematyki jest rwnoznaczne z odwoaniem si do sformalizowanych i intersubiektywnie weryfikowalnych znacze w ramach wsplnego jzyka. Inny sposb naturalizacji to spojrzenie na fenomenologi i nauki kognitywne jako na wzajemnie ograniczajce si (Varela 1996; Gallagher 1997). Rozpatrzmy przykad teorii wolicjonalnego dziaania, rozwijanych na poziomie mechanizmw poznawczych. Mechanizm taki rozumiany jest zwykle jako heurystyczny, docelowo wymagajcy wyjanienia w kategoriach procesw neurologicznych. Czy wyjanienie takie moe odnie sukces jeeli nie jest w stanie odda bogactwa fenomenologicznego dowiadczenia, towarzyszcego kognitywistyczne wolicjonalnej musz czynnoci? Nie oznacza to, e teorie identyfikowa fizyczne procesy izomorficzne
84
z danymi fenomenologicznymi. Niezbdnym minimum s natomiast pewne negocjacje midzy obydwoma omawianymi poziomami opisu w sytuacji, gdy dana koncepcja kognitywistyczna implikowaaby lub wymagaa korelacji z nieprawdopodobn bd niemoliw fenomenologi. To z kolei nie oznacza od razu wygranej lub przegranej fenomenologii. Moliwe jest za to, e wzajemne ograniczanie si doprowadzi do produktywnego wzajemnego owiecenia postp w naukach kognitywnych bdzie bodcem do dokadniejszego opisu fenomenologicznego rozwijanego zgodnie z metod fenomenologicznej redukcji, natomiast dokadniejsza fenomenologia odegra rol w ustalaniu dowiadczalnego programu badawczego. Konkretny tego przykad moemy odnale w ostatnich badaniach dotyczcych strategii przygotowawczych i percepcji wzrokowej (Lutz, Martinerie i Varela 2001). W tym studium redukcja fenomenologiczna zostaa uyta jako podstawa typowania zjawisk elektrycznych. To z kolei uprawomocnio rne rodzaje fenomenologicznych raportw dostarczanych przez badanych. Mimo e uznalimy redukcj fenomenologiczn za kluczow, musimy przyzna, e teoretyczna zgoda co do jej pragmatyki nie jest powszechna a jeszcze gorzej jest z jej bezporednim zastosowaniem. Pragmatyka naley ta powinna definiowa rol redukcji tego, fenomenologicznej w jaki sposb w kadym nieredukcjonistycznym projekcie naturalizacyjnym. Innymi sowy: wypracowa jednoznaczn koncepcj przeprowadza kolejne kroki epoche i tego, w jaki sposb nabywaj one intersubiektywnej wanoci. Jest to pierwszoplanowe zagadnienie, ktrego jednake tu nie poruszymy (ostatnie prby zdyscyplinowania fenomenologicznej pragmatyki w: Depraz i in. 2000; Depraz i in. 2001).
B. Z powrotem do samych zagadnie

Rozwamy kilka zagadnie zajmujcych fenomenologw. Jak postrzegamy przestrze? Czym rni si percepcja od pamici czy snw i fantazji? Kiedy przypominam lub wyobraam sobie co, czy moje mylenie jest obrazowe, czy te narracyjne? Czy wiadomo ma formaln struktur niezalenie
85
od swojej treci? Kiedy wykonuj wolicjonalny ruch w jakim stopniu i poprzez jakie modalnoci zmysowe jestem wiadomy mojego ciaa? Czego jestem wiadomy, gdy poruszam si w moim najbliszym otoczeniu? W jaki sposb rozumiem to, o czym myli inna osoba? Pomimo i filozofowie umysu pracuj w cakowicie odmiennej tradycji filozoficznej, interesuj si analogicznymi problemami. Wielu z nich usiuje rozwizywa je odwoujc si podobnie jak Husserl bezporednio do dowiadczenia. Inni rozpatruj je tak jak Merleau-Ponty w wietle bada empirycznych. W rzeczy samej, wielu naukowcw zajmuje si dokadnie wszystkich tymi tych samymi grup samymi zagadnieniami. w sobie, Ponadto, cel przedstawicielom chc zajmowa ludzkiego przywieca wsplny
sie problemami
zrozumie
podstawy
dowiadczenia. Co zatem powstrzymuje nas od wsplnego prowadzenia bada? By moe poszukujemy innych odpowiedzi. Wydaje si jednake jasne, e peniejsze zrozumienie tych problemw moemy osign dopiero wtedy, gdy pojmiemy, jak rnego rodzaju rozwizania pokrywaj si wzajemnie. Niemoliwe jest przedstawienie tutaj penego rejestru zagadnie wsplnych dla fenomenologii, filozofii umysu i nauk kognitywnych. Moemy za to zasugerowa, ograniczajc si do kilku z nich, w jaki sposb fenomenologia jest w stanie zarwno czerpa z innych dyscyplin, jak i by dla nich uyteczn. W tym celu zajmiemy si dwoma tematami o decydujcym znaczeniu: ucielenion samowiadomoci i intersubiektywnoci.
C. Ucieleniona samowiadomo
Z kategori samowiadomoci wie si wiele specyficznych problemw. Kwestia pozostaje skomplikowana, rozumienia nawet jeli ograniczymy si do minimalistycznego samowiadomoci ucielenionej.
Rozrnienia znane z fenomenologii, np. na ciao jako rzecz ( Krper) i ciao odczuwane (Leib), nie zawsze s uznawane w naukach kognitywnych. Mog jednake zosta wzbogacone przez bardzo szczegowe dyskusje dotyczce
86
propriocepcji i schematw ciaa, prowadzone w ramach tych ostatnich. Korzyci mona oczekiwa po obu stronach przykadowo: rozrnienie pomidzy obrazem a schematem ciaa, ktre jest czsto pomijane w dyskusjach fenomenologicznych, moe zosta wyjanione dziki studiom przypadkw patologicznych, dotyczcych neurologicznych defektw i utraty propriocepcji. Przypadki empiryczne mog zainspirowa przeprowadzenie bardziej wnikliwych analiz fenomenologicznych, te z kolei umoliwi wyjanienie owych przypadkw (np. Gallagher i Cole 1996). Wyniki tak prowadzonych bada wpywaj na dyskusj nad pierwotn (niekonceptualn, przedrefleksyjn) samowiadomoci i jej rozwojem w cielesnym dowiadczeniu okresu wczesnego dziecistwa. Zagadnienia te odegray wan rol w filozofii Merleau-Pontyego (1962, 1964) i s nadal przedmiotem bada filozofw i psychologw rozwojowych (Gallagher i Meltzoff 1996). Inne zwizane z powyszym rozrnienia rwnie wymagaj wyjanienia fenomenologicznego np. dyskusje w filozofii umysu czsto skupiaj si na skomplikowanym zagadnieniu poczucia wasnoci (ownership) ruchu, dziaania i myli (zob. np. Campbell 1999a). Wymaga ono odrnienia poczucia wasnoci ciaa od poczucia wasnoci ruchu czy dziaania. Dziaanie zawiera rwnie poczucie sprawstwa (agency), ktre odrni trzeba od poczucia wasnoci, czego zwykle nie przestrzega si naleycie w dyskusjach filozoficznych. Dokonanie tego rozrnienia umoliwiaj za to fenomenologiczne analizy rnicy midzy ruchem aktywnym i biernym. Analiz mona rozpocz od wzicia w nawias wszelkich teorii naukowych o ruchu i kontroli motorycznej i zajcia si bezporednio wasnym dowiadczeniem. Jeeli zdefiniujemy poczucie sprawstwa jako poczucie, e to ja jestem tym, kto powoduje lub generuje pewne dziaanie, a poczucie wasnoci jako poczucie, e to ja przeywam pewne dowiadczenie, wwczas te dwa odczucia wydaj si nie do rozrnienia w fenomenologii dziaania dobrowolnego lub zamierzonego. Kiedy celowo sigam po szklank
87
i chwytam j, wwczas wiem, e to ja wykonuj t czynno. Dziaanie zbiega si z poczuciem wasnoci. By moe to wanie owa zbieno sprawia, e filozofowie myl o poczuciu wasnoci dziaania w kategoriach sprawstwa uznajc, e wacicielem czynnoci jest ta osoba, ktra w pewien okrelony sposb jest przyczynowo zaangaowana w wytwarzanie tego dziaania. W przypadku dziaania mimowolnego mona jednak dokona fenomenologicznego rozrnienia pomidzy poczuciem sprawstwa a poczuciem wasnoci. Mog mie poczucie, e jestem t osob, ktra porusza si lub jest poruszana, i w ten sposb potwierdzi poczucie wasnoci ruchu. Mog przypisa go sobie, jako mj wasny ruch. Jednoczenie nie musz mie poczucia powodowania czy kontroli tego ruchu, czyli poczucia sprawstwa. Przyczyn ruchu jest kto inny: osoba, ktra popchna mnie od tyu, lekarz, ktry porusza moim ramieniem w czasie badania, itd. Moje poczucie wasnoci idzie w parze z brakiem poczucia sprawstwa (Gallagher 2000). Przeprowadzenie jednak dopiero samego Jeeli rozrnienia rozrnienie fenomenologicznego to ma by to
pocztek.
przydatne
w filozoficznej analizie dziaania bd w naukowej analizie kontroli motorycznej, naley wprowadzi je z powrotem do dyskusji empirycznych sprawdzi np.: czy istniej potwierdzajce je badania dowiadczalne. Jeeli takie istniej, uzyskujemy empiryczne potwierdzenie analizy fenomenologicznej, a fenomenologiczne rozrnienie staje si z kolei jasnym kryterium do wykorzystania w dalszych badaniach naukowych. W literaturze specjalistycznej odnajdziemy potwierdzenie naszych postulatw eksperymenty dotyczce przypadkw patologicznych wskazuj na istnienie dwch rnych rodzajw kontoli motorycznej: 1. mechanizm sprzenia zwrotnego zmysw, ktry na podstawie wzrokowego i propriocepcyjnego sprzenia zwrotnego porwnuje ruch zamierzany z ruchem rzeczywistym;
88 2.
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne mechanizm uprzedzajcy przedprocesowy mechanizm,
porwnujcy zamiar motoryczny z motorycznym poleceniem (zob. np. Fourneret i Jeannerod 1998; Frith i Done 1988). W pewnych przypadkach patologicznych z brakiem uszkodzenie poczucia mechanizmu np.
uprzedzajcego
koresponduje
sprawstwa,
schizofrenik, ktry ulega zudzeniu bycia pod kontrol skary si, e jego rka porusza si (tzn. ma on poczucie wasnoci ruchu), ale e to nie on jest tym, kto j porusza (brak poczucia sprawstwa). Czowiek taki w warunkach eksperymentalnych jest w stanie kontrolowa swj ruch przy pomocy sprzenia zwrotnego zmysw, ale nie poprzez szybszy mechanizm uprzedzajcy (Frith i Done 1988). To, co wydaje si korelacj pomidzy rozrnieniem fenomenologicznym (poczucie sprawstwa i poczucie wasnoci ruchu) i neurologicznym (mechanizm uprzedzajcy i sprzenia zwrotnego zmysw), wymaga dalszych bada (zob. np. de Vignemont 2000; Franck i in. 2001). Jeeli korelacja ta zostanie potwierdzona, umoliwi nie tylko odnalezienie neurologicznych podstaw tych dwch aspektw samowiadomoci cielesnej, ale zapewni rwnie naukowo potwierdzone rozrnienie, ktre pozwoli rozjani wiele wymagajcych tego dyskusji filozoficznych.
D. Wiedza o innych
Rwnie skomplikowany jest problem intersubiektywnoci, ktry ma dug histori w tradycji fenomenologicznej. Zajmuje on centralne miejsce w myli Schelera, Husserla, Heideggera, Sartrea, Schutza, Merleau-Pontyego, Ricoeura, czy Levinasa eby wymieni tylko kilku z wielu teoretykw borykajcych si z tym problemem. Niemniej interesujca debata toczy si na ten temat w filozofii umysu i naukach kognitywnych. Pomidzy tymi przebiegajcymi w dwch rnych tradycjach dyskusjami istniej ciekawe paralele, np. w obu sformuowano krytyk inferencji analogicznej: pogldu, e uznaj drug osob za umys jedynie dziki analogii, ktr przeprowadzam midzy jej cielesnym zachowaniem
89
a moim wasnym. Obie charakteryzuje rwnie brak konsensusu wrd wspzawodniczcych teorii. Po stronie fenomenologicznej istniej zarwno zwolennicy empatii, jak i ci, ktrzy wykraczaj poza ni (przegld w: ahavi 2001). Po stronie kognitywistycznej cz badaczy sprzyja tzw. teorii teorii (np. Baron-Cohen 1995; Leslie 2000), cz za broni podejcia bazujcego na pojciu symulacji (np. Gordon 1986, 1995a; Goldman 1989). Nieczsto napotyka si jednake na punkty wsplne dla dyskusji prowadzonych w obu tradycjach. Jak na ironi, uczestnicy debaty o poznaniu Innego wydaj si nie by wiadomi istnienia innych debat na ten sam temat (znakomity wyjtek od tej reguy stanowi prace w: Thompson 2001). Wiele z twierdze postawionych po stronie kognitywistycznej pod szyldem teorii umysu opartych jest na badaniach neurologicznych i eksperymentach przeprowadzonych w kontekcie psychologii rozwojowej. Wyjanienie tych naukowych studiw mogoby znacznie skorzysta na pomocy fenomenologii. Niemao hipotez przyjtych w interpretacji kognitywistycznej nie przetrzymaoby fenomenologicznej analizy. Jeeli na przykad uznalibymy wykadni kognitywistyczn (niezalenie od tego, czy pochodzc od zwolennikw teorii teorii, czy teorii symulacji), musielibymy zaakceptowa rwnie myl, e nasze pierwotne interakcje z innymi ludmi wi si z prbami wyjanienia ich stanw umysowych lub przewidzenia ich zachowa. Przedstawiciele teorii teorii cytuj przekonywujce dowody pochodzce z przeprowadzanych na maych dzieciach eksperymentw dotyczcych faszywego przekonania (np. Wimmer i Perner 1983). Badania te pokazuj, e trzyletnie dzieci nie s zdolne do wyjanie czy przewidywa, ktre odrniayby ich wasny punkt widzenia od perspektywy innych. W wieku czterech i wicej lat wikszo dzieci jest ju w stanie zrozumie i wyjani faszywe przekonania innych oraz co za tym idzie przewidzie ich zachowanie. Badania te s interpretowane (i czsto projektowane) tak, aby potwierdzi tez, e dzieci wypracowuj teori umysu tzn. teori o stanach umysowych i zachowaniu innych ludzi i w pewnym stadium rozwoju s w stanie wykorzysta t teori
90
do wytumaczenia przekona innych ludzi i przewidywania na tej podstawie ich zachowa. Wielu autorw uoglnia t tez do stwierdzenia, e od momentu, kiedy teoria umysu zostaje uformowana, staje si podstawow metod rozumienia innych osb (np. Changeux w: Changeux and Ricoeur 2000: 154-57; Tooby i Cosmides 1995). Niektrzy teoretycy uwaaj, e zrozumienie innych jest moliwe jedynie w sposb mentalistyczny i e jest to nasz naturalny sposb rozumienia rodowiska spoecznego (np. Baron-Cohen 1995: 3-4, tumaczenie wasne). Czy fenomenologowie, ktrzy sami walcz z przypisywaniem pierwszestwa wyjanieniom mentalistycznym, mog dostarczy rozwiza przydatnych w tym kontekcie? Wydaje nam si, e istnieje fenomenologiczny dowd potwierdzajcy przypuszczenie (od dawna obecne w fenomenologii, zob. np. Depraz 1995; Gallagher 2001), e w wikszoci sytuacji intersubiektywnych podmiot nie zakada istnienia teoretycznego bytu zwanego stanem umysowym, po to by nastpnie przypisa go drugiej osobie. Nasza interakcja z drug osob nie opiera si na tym, e pojmujemy jej umys jako zbir cogitationes zamknitych w immanencji (Merleau-Ponty 1962: 353). Mimo to zarwno teoria teorii, jak i teoria symulacji ujmuj komunikacyjn interakcj pomidzy dwiema osobami jako proces zachodzcy pomidzy dwoma kartezjaskimi umysami. Dzieci wyposaone w teori umysu rzekomo postrzegaj ludzi jako istoty przeywajce swoje ycie w wiecie umysowych treci, ktre okrelaj ich zachowanie si w wiecie rzeczywistych przedmiotw i czynw. Odbieraj one rzeczywiste ludzkie czyny raczej jako nieuchronnie przefiltrowane przez reprezentacje wiata ni jako bezporednio ze wiatem zwizane (Wellman 1993: 31-32, tumaczenie wasne). Zakada to, e rozumienie wymaga wycofania si w sfer theoria bd simulacra, w system wewntrznych procesw umysowych, ktre s nastpnie wyraane (uzewntrzniane) w mowie, gestach i interakcji. Jeeli jednak podobnie do Merleau-Pontyego
91
pojmujemy interakcj jako osignit w samym procesie komunikowania si, w mowie, gestach i samej interakcji, to teza, e rozumienie drugiej osoby opiera si na prbach teoretyzowania o niewidzialnym stanie umysowym bd czytania w mylach, jest problematyczna. Nie oznacza to jednak, e w naukach kognitywnych nie mona odnale odpowiednich zasobw, ktre mogyby skorygowa mentalistyczne podejcie do teorii umysu. Wiele bada nad pierwotn intersubiektywnoci (Trevartheen 1979) pokazuje, jakie znaczenie dla zrozumienia intencji drugiej osoby maj pewne cielesne zachowania o charakterze emocjonalnym, percepcyjnym i niekonceptualnym, praktykowane przez dzieci na dugo przed osigniciem przez nie wieku czterech lat. Naley do nich umiejtno ledzenia wzroku drugiej osoby i uczestniczenia w czynnociach wymagajcych podzielania uwagi. Niewtpliwie postrzegaj te rozmaite ruchy gowy, ust, rk (oglnie ruchy ciaa) jako sensowne (wykonane w pewnym celu). Odgrywa to wan rol w percepcyjnym (niekonceptualnym) rozumieniu intencji i skonnoci innych osb, stanowic tym samym podstaw ycia spoecznego (przegld w: Allison, Puce i McCarthy 2000). Istniej rwnie dowody na afektywn i czasow koordynacj gestw i wyrazw twarzy niemowlcia oraz osb, z ktrymi znajduje si ono w interakcji. Niemowlta wokalizuj i gestykuluj w sposb, ktry wydaje si by dostrojony [afektywnie i czasowo] do wokalizacji i gestw innej osoby (Gopnik i Meltzoff 1997: 131, tumaczenie wasne). Co istotne: percepcja emocji w ruchu innych osb jest raczej percepcj cielesnego zachowania ni teori bd symulacj stanu emocjonalnego. Moore, Hobson i Lee (1997) zademonstrowali emocjonalny charakter ludzkiego ruchu, uywajc wiate punktowych pokoju badani przymocowanych obserwowali do staww. lecz W przyciemnionym abstrakcyjne,
niewtpliwie cielesne ruchy i byli w stanie rozpozna reprezentowane przez nie emocje. Emocjonalne stany innych osb nie s wic atrybutami
92
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne ktre musz zosta przez nas wywnioskowane.
umysowymi,
Emocje postrzegamy raczej w ruchu i ekspresji czyjego ciaa. Rzeczywicie, fenomenologowie mog odnie znaczce korzyci, jeli potraktuj powanie ostatnie odkrycia z dziedziny bada rozwojowych i neuronaukowych. Studia nad pierwotn intersubiektywnoci mog posuy jako poparcie lub korekta analiz fenomenologicznych. Odkrycie u noworodkw zdolnoci do pewnego rodzaju naladowania zmusza nas do zastosowania wnioskw wyciagnitych przez Merleau-Pontyego do wczeniejszego stadium rozwoju dzieci (zob. Gallagher i Meltzoff 1996). Odkrycie neuronw lustrzanych w korze przedruchowej i orodku Broki ma natomiast wane implikacje dla zrozumienia intersubiektywnej percepcji, rozwoju gestw i mowy. Wszystkie te badania naukowe mog by rdem inspiracji dla fenomenologii, ktra z kolei moe odegra zasadnicz rol w opracowywaniu odpowiednich interpretacji i wnioskw pyncych z tych bada. Zamiast wymienia dalsze przykady obszarw, w ktrych
fenomenologia moe wsppracowa z naukami kognitywnymi, zajmiemy si teraz zagadnieniem, ktre wielu fenomenologw uwaa za kluczowe dla zrozumienia wiadomoci: wiadomoci czasu. Chcemy pokaza, e w tej szczeglnej kwestii fenomenologia moe skorygowa kognitywistyczne analizy, odnoszc przy tym korzyci z otwarcia na bardziej wyrafinowane kognitywistyczne koncepcje.
Cz II: Przestawi wiadomo czasu

Prowadzone obecnie w naukach kognitywnych badania nad czasowoci i poznaniem ograniczaj si zazwyczaj do problemw pamici roboczej (krtkotrwaej) oraz problemu czenia (to znaczy tego, w jaki sposb rozproszone przetwarzanie informacji w mzgu prowadzi do powstania jednolitego obiektu percepcji lub dziaania). S to specjalistyczne problemy i w wikszoci studiuje si je na poziomie subpersonalnych mechanizmw
93
poznawczych bd w kategoriach procesw neurologicznych. W takich przypadkach problem czasowoci wydaje si by ulokowany na poziomie analizy, ktry jest odizolowany od oglniejszych zagadnie fenomenologicznych. Czsto zapomina si, e czasowo jest kluczow cech wiadomoci i powinno si j uwzgldni w szerokim wachlarzu analiz kognitywistycznych, ktre bez tego maj na og statyczny charakter. Przeoczenie to moe ponadto doprowadzi do fenomenologicznie problematycznych teorii poznania. W biecej czci chcemy rozwin dwie powizane ze sob tezy. W pierwszej zamierzamy pokaza, e fenomenologia wiadomoci czasu moe rozwiza pewne problemy statycznych kognitywistycznych koncepcji dowiadczenia. W drugiej zasugerowa, e pewne intuicje z bada nad dynamik poznania mog przyczyni si do lepszego zrozumienia wiadomoci czasu.
A. Model kognitywistyczny i pewne problemy fenomenologiczne

Zacznijmy od rozpatrzenia modelu poznania, zaproponowanego przez Christophera Fritha w jego wpywowej analizie schizofrenii (Frith 1992). W lad za Feinbergiem (1978) Frith aplikuje do analizy przey umysowych pomysy wypracowane w ramach bada nad samokontrol czynnoci motorycznych. Stawia hipotez, e pozytywne objawy schizofrenii, takie jak nasyanie myli, zudzenie bycia pod kontrol czy halucynacje suchowe, charakteryzuj si defektem samokontroli, ktry nie zdarza si u ludzi zdrowych. wyraone Frith w dostarcza terminach opisu samokontroli w kategoriach nastpujce subpersonalnych mechanizmw poznawczych, ktre maj by ostatecznie neurofizjologii. Proponuje fenomenologiczne wyjanienie nasyania myli:
Myleniu, jak wszystkim naszym czynnociom, towarzyszy zwykle poczucie wysiku i zamierzonego wyboru w przechodzeniu z jednej myli do drugiej. Jeeli znalelibymy
94 si
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne w stanie, w ktrym mylelibymy bez owego
odzwierciedlajcego centraln kontrol poczucia wysiku, moglibymy dowiadcza naszych myli jako obcych, a zatem wstawionych w nasze umysy (Frith 1992: 81, tumaczenie wasne). Model Feinberga-Fritha zakada, e mylenie jest pewnego rodzaju dziaaniem i e podobnie jak w przypadku czynnoci motorycznych towarzyszy mu zwykle wica si z pewnym wysikiem intencja. Zgodnie z t koncepcj intencja mylenia jest tym elementem, ktry gwarantuje poczucie sprawstwa myli. Gwarancja ta odnosi si jednake tylko do mechanizmw z subpersonalnego, niewiadomego poziomu. Intencjonalne tworzenie myli generuje nie tylko wiadom myl, ale rwnie dodatkowy sygna na poziomie subpersonalnym kopi eferentn (odrodkow) wysyan do mechanizmu komparatora. Ten ostatni dziaa jak centralny system monitorujcy, ktry rejestruje pojawienie si myli i w ten sposb potwierdza, e myl pokrywa si z zamiarem (patrz: rysunek 1). Jeeli kopia eferentna nie moe z jakiego powodu dotrze do centralnego systemu kontrolujcego, wwczas pojawia si myl, ktr podmiot odbiera jako niewytworzon przez siebie. Zablokowanie, zagubienie lub nieprawidowe wygenerowanie kopii nie hamuje mylenia, ale sprawia, e nie jest ono rejestrowane jako znajdujce si pod kontrol podmiotu (zamiar i myl nie pokrywaj si) myl odbierana jest jako obca lub nasana. Gallagher (2000) wykaza, e wiele aspektw modelu FeinbergaFritha jest z fenomenologicznego punktu widzenia problematycznych. Pierwsza grupa problemw dotyczy sposobu, w jaki Frith charakteryzuje intencj mylenia. Jak rol peni taka intencja mylenia lub jej eferentna kopia w przypadku mylenia lub wiadomego dowiadczenia? Trudno jest wyobrazi sobie intencj mylenia wyprzedzajc samo mylenie, chyba e jest to wiadome przygotowanie, jak wtedy, gdy decyduj si usi i przemyle jak kwesti. Jednake sama intencja mylenia jest tu ju
95
przykadem mylenia, w zwizku z czym pojawia si zagroenie regresu ad infinitum: czy potrzebuj intencji mylenia po to, by zamierza myle?
Rysunek 1: Model Feinberga-Fritha
Frith wspomina o wiadomym poczuciu wysiku w wolicjonalnym zamiarze mylenia i zrwnuje to poczucie ze wiadomym kontrolowaniem kopii eferentnej (1992: 86). Opis ten, opierajcy si nie tylko na intencji mylenia, ale rwnie na metareprezentacji zamiaru mylenia, nie jest w stanie uchwyci nieodcznego poczucia sprawstwa myli. Metareprezentacja to wiadomo refleksyjna drugiego stopnia, umiejtno refleksji nad tym, jak reprezentujemy wiat i nasze myli. Wedug Fritha umiejtno ta jest czci kontroli naszych czynw i myli, a take wanie tym, co zostao zagubione lub zakcone w przeyciach schizofrenika 3.
3
Zauwamy, e ta koncepcja wiadomoci jest do podobna do zaproponowanego przez Davida Rosenthala (1997) modelu myli wyszego rzdu, ktrego fenomenologiczn
96
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne W wikszoci przypadkw normalne mylenie nie zaczyna si od
wstpnego przy
zamiaru
mylenia
ani
nie
koczy uzna,
si e
introspektywn introspekcja Powinna pokrywa wic si
metareprezentacj. Ponadto, jeeli chcielibymy konsekwentnie obstawa modelu Fritha, sama kopi musielibymy jest procesem ktra eferentn, metareprezentacyjna wytworzy wasn mylowym. musiaaby
z oryginaem. Oznaczaoby to dodanie kolejnej warstwy wiadomoci do potwierdzenia przez mechanizm komparatora, co znw rodzi zagroenie regresem ad infinitum. W fenomenologii zazwyczaj przynajmniej w wikszoci
przypadkw nie mwi si o pojawieniu si intencji, a nastpnie mylenia, ani o myleniu z towarzyszc mu zbien cho oddzieln wiadomoci intencji mylenia. John Campbell (1999a), ktry uznaje niektre wersje modelu Feinberga-Fritha za najbardziej oszczdne z moliwych, sugeruje w przeciwniestwie do Fritha, e kopia eferentna nie jest dostpna wiadomoci. Campbell nie kwestionuje natomiast koncepcji, e musi ona pokry si z sam (obserwowan introspektywnie) myl w mechanizmie komparatora po to, by moliwe byo potwierdzenie, e jest to czyja wasna myl4. Trudno zrozumie, dlaczego co takiego jak kopia eferentna miaoby naprawd by niezbdne w wiadomym myleniu. W modelu kontroli wzrokowo-motorycznej, z ktrego Frith zapoyczy to pojcie, peni ona raczej funkcj pragmatyczn czy wykonawcz ni potwierdzajc.
krytyk znale mona u Zahaviego i Parnasa (1999).

4
Wedug Campbella mechanizm komparatora wie si z pewn form introspekcji: to zgodno myli wykrytej przez introspekcj z treci kopii eferentnej wychwyconej przez komparator odpowiedzialna jest za poczucie wasnoci myli" (1999b) .Campbell stwierdza te: Znasz tre myli wycznie dziki introspekcji. Sama tre kopii eferentnej nie jest dana wiadomoci. Ale to zgodno myli, o ktrej masz introspektywn wiedz, z kopi eferentn odpowiada za poczucie bycie sprawc tej myli. To wanie zaburzenie tego mechanizmu sprawia, e schizofrenik jest introspektywnie wiadomy myli, ale nie ma poczucia jej sprawstwa".
97
W przypadku samodzielnego poruszania si system motoryczny wysya do systemu wzrokowego i przedsionkowego eferentn kopi motorycznego polecenia, nakazujc im dokonanie pewnych korekt, majcych praktyczne efekty w postaci stabilizacji pola widzenia. Zadaniem kopii eferentnej jest tu informowanie wspomnianych systemw, e porusza si sam organizm, a nie otoczenie. Jej celem jest kontrola wzrokowo-motoryczna, a nie potwierdzanie, e ruch ma miejsce. Czy taka funkcja wykonawcza jest konieczna w procesie mylenia? Mimo i moliwe jest rozrnienie kilku systemw poznawczych, takich jak pami, percepcja itd., model Feinberga-Fritha nie przypisuje kopii eferentnej roli poredniczcej pomidzy nimi. Campbell sugeruje za Feinbergiem, e kopia eferentna spenia funkcj pragmatyczn w ledzeniu toku myli i weryfikowaniu tego, czy ukadaj si one w spjne cigi mylowe (1999: 16, tum. wasne). To ostatnie odnosi si do utrzymywania zgodnoci semantycznej, tworzeniu cigu myli o okrelonym znaczeniu. Czemu jednak przypisywa to zadanie subpersonalnym, niesemantycznym mechanizmom, kiedy jestemy zwyczajnie wiadomi wasnych myli i potrafimy je ledzi oraz nadawa im bieg na poziomie wiadomoci? Podobnie nie jest jasne, dlaczego mielibymy normalnie potrzebowa wiadomoci drugiego rzdu lub metareprezentacyjnej, aby utrzymywa myli pierwszego rzdu w toku lub upewnia si, e jestemy tymi, ktrzy myl. Kolejna seria problemw napotykanych przez model Fritha dotyczy jego statycznego charakteru (Gallagher 2000). Frith nie bierze pod uwag faktu, e myli pyn w czasie. Przyznaje wprawdzie, e funkcjonowanie subpersonalnego mechanizmu komparatora jest zwizane z wymiarem czasowym (np. dostarczenie kopii eferentnej do komparatora wie si z zarejestrowaniem wiadomej myli), jednak nie rozwaa czasowego aspektu samego mylenia. W bardziej adekwatnej wersji jego modelu, czasowa struktura wiadomoci wprowadziaby istotne ograniczenia do dziaalnoci centralnego systemu monitorujcego.
98
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne Jednym z powodw wczenia czasowoci do modelu Fritha jest ch
wyjanienia, w niektrych epizodycznej
dlaczego
centralny w
system
monitorujcy
sprawdza myli
si jako
przypadkach natury
rozpoznawaniu
wiadomej Opis
wygenerowanej przez siebie, w innych za nie. Nazwiemy to problemem symptomw pozytywnych . neurofizjologii towarzyszcej symptomom pozytywnym w schizofrenii dokonany przez Fritha nie rozwizuje tej kwestii. Pozytywne symptomy pojawiaj si poniewa struktury mzgu odpowiedzialne za zamierzone czynnoci nie przesyaj wyadowa nastpczych do tylnych czci mzgu zwizanych z percepcj. Miaoby to by spowodowane brakiem poczenia pomidzy tymi obszarami mzgu. (1992: 93). Naleaoby jednak wytumaczy, dlaczego takie braki poczenia wystpujce u pewnych pacjentw maj charakter epizodyczny, a nie stay. Mwic prociej, nie wszystkie myli s dowiadczane przez schizofrenikw jako nasane5. W tym przypadku fenomenologia kognitywnych. Nastpnym problemem, z jakim musi si zmierzy model Fritha, jest wybirczo objaww pozytywnych. W odniesieniu do tego w przypadku nasyania myli jako takie jawi si tylko niektre treci myli. adne wyjanienie pozostajce jedynie na poziomie subpersonalnym nie bdzie tu wystarczajce. Nie chodzi tu jedynie o to, e w przypadku nasyania myli pacjentom zdarza si dowiadcza myli jako przychodzcych do gowy z zewntrznego rda. Istotne jest raczej to, e ich dowiadczenia s szczeglnego rodzaju i wystpuj czasami wraz z innymi specyficznymi dowiadczeniami. Nasyane myli posiadaj okrelon, znaczeniow i dowiadczeniow spjno, ktra nie moe by wystarczajco wyjaniona
5
wyranie
stawia
ograniczenia
wyjanieniom
nauk
e tak rzeczywicie jest, wynika nie tylko z empirycznych raportw pacjentw, ale i z logicznej koniecznoci. Skargi pacjentw na to, e ich rne myli s nasane, zale od kontrastu pomidzy mylami, ktre wydaj si nasane, a tymi, ktre nie wydaj si nasane przynajmniej te, ktre skadaj si na skargi pacjenta, nie mog wydawa si nasanymi. Gdyby wszystkie myli byy dowiadczane przez pacjenta jako nasane, nie mgby on wyraa wtedy skarg w swoim imieniu.
99
jedynie przez przez opis zaburze procesw subpersonalnych. Przykadowo: schizofrenik moe twierdzi, e myli zostay mu nasane przez konkretn osob, a take e dotycz zawsze okrelonego tematu, za w przypadkach halucynacji suchowych, e gosy za kadym razem zdaj si mwi te same rzeczy. Model Fritha uwzgldniajcy pojcie czasowego strumienia myli mgby tumaczy problem poczucia sprawstwa w terminach braku czasowej synchronizacji na poziomie subpersonalnym pomidzy reprezentacj strumienia myli w komparatorze a kopi eferentn. Aby wyjani wybirczo symptomw pozytywnych, powinno si odwoa do okrelonych zdarze na poziomie personalnym lub dowiadczeniowym, ktre mogyby powodowa desynchronizacj (Gallagher 2000). Przyczyny z poziomu personalnego, ktrych opis najlepiej mona uchwyci z perspektywy analizy fenomenologicznej, mogyby by wtedy rozumiane jako element wyjanienia wybirczoci nasyania myli. Jednake nawet w mniej statycznej wersji modelu Fritha pozostaj problemy femenologiczne dotyczce zamiaru mylenia i kopii eferentnej, jak nakrelilimy to powyej. W przeciwiestwie do tego chcemy zasugerowa, e model fenomenologiczny w rodzaju wprowadzonego przez Husserla (w jego analizach wiadomoci czasu) gwarantuje znacznie bardziej oszczdne podejcie do kwestii intencjonalnoci i monitorowania siebie, pozwalajc ponadto na wyjanienie epizodycznej i selektywnej natury nasyania myli.
B. Model fenomenologiczny
Model poznania Feinberga-Fritha zapoycza wiele z wyjanie kontroli motorycznej w terminach kopii eferentnej i komparatorw. Naley jednak zaznaczy, e intencjonalne aspekty aktywnoci ruchowej oraz ksztatowanie si poczucia sprawstwa, w odniesieniu do takiego dziaania, s zwykle dowiadczane jako nieodczny element tego dziaania. Fenomenologicznie s one nieodrnialne od samego dziaania (Marcel w druku; Gallagher
100
i Marcel 1999). Badania dotyczce kontroli motorycznej pokazuj, e poczucie sprawstwa zalene jest od przewidywania dziaania, ktre ma miejsce przed samym dziaaniem (Georgieff i Jeannerod 1998; Haggard i Eimer 1999; Haggrad i Magno 1999). W swojej ostatniej pracy powiconej ruchowi Alain Berthoz nadaje due znaczenie wszechobecnoci mechanizmw antycypujcych w systemach sensoryczno-motorycznych. Przewidywanie stanowi niezbdn charakterystyk ich funkcjonowania i umoliwia zdolno wydarze, przeorganizowania ktre maj naszego dziaania, dostosowujc 2000: 25). je do dopiero nastpi (Berthoz Dane
neurologiczne i behawioralne sugeruj, e poczucie sprawstwa dla dziaa, ktre moe nieprawidowo funkcjonowa w przypadkach patologicznych (takich jak urojenia kontroli), nie bazuje na weryfikacji post factum ani na porwnywaniu, ktre pojawia si po czynnoci lub dziaaniu. Poczucie sprawstwa miaoby by raczej wytwarzane przez funkcje wykonawcze lub kontrolne, ktre poprzedzaj dziaanie. Jak zaznaczylimy, kopia eferentna rzeczywicie odgrywa istotn praktyczn rol w przypadkach systemw wzrokowo-ruchowych, jednak nie jest jasne, jak rol miaaby peni w przypadku strumienia myli. Alternatywne i bardziej oszczdne wyjanienie poczucia sprawstwa, ktre jest nieodczne od myli, oraz utraty poczucia sprawstwa w nasyaniu myli w schizofrenii moe odnosi si do modelu retencyjno-protencyjnej struktury wiadomoci czasu u Husserla. Moje wiadome dowiadczenie zawiera poczucie dotyczce tego, o czym wanie mylaem (co spostrzegaem, zapamitywaem itd.) oraz poczucie, i to mylenie (postrzeganie, zapamitywanie) bdzie trwa w sposb zdeterminowany lub nie. To fenomenologiczne poczucie czasu opiera si na dynamice retencji i protencji, zgodnie z wyoon przez Husserla logik wiadomoci czasu. Analiza wiadomoci czasu Husserla tumaczy nie tylko to, jak jest moliwe dowiadczenie przedmiotw w czasie dziki trwajcemu w czasie aktowi wiadomoci, lecz take jak wiadomo ujednolica si w przecigu
101
czasu6. Na rysunku 2 pozioma linia ABCD reprezentuje przedmiot czasowy, taki jak melodia zoona z kilku nut. Linie pionowe reprezentuj abstrakcyjne, chwilowe fazy trwajcego aktu wiadomoci. Kada faza jest ksztatowana przez trzy funkcje. Pierwsza, pierwotne wraenie (pw), sprawia, e wiadomo przedmiotu (np. nuty) jest rwnoczesna z aktualn faz wiadomoci. Druga funkcja, retencja (r), zatrzymuje poprzednie fazy wiadomoci wraz z ich intencjonaln treci. Trzecia z kolei, protencja (p), przewiduje dowiadczenie, ktre ma zaraz nastpi. Kada faza wiadomoci zawiera w sobie retencj fazy poprzedniej. Jako e poprzednia faza zawiera retencj poprzedniej fazy wzgldem niej, istnieje cigo retencji, ktra rozciga si na wczeniejsze dowiadczenie. Mona wyrni dwa istotne aspekty tej cigoci. Po pierwsze: pionowa intencjonalno (Lngsintentionalitt) retencji zapewnia intencjonaln jedno samej wiadomoci, poniewa retencja jest retencj poprzedniej fazy wiadomoci. Po drugie: z racji tego, i poprzednie fazy wiadomoci zawieraj odpowiednie pierwotne wraenia dowiadczanego przedmiotu, ustanowiona zostaje rwnie jego cigo. Husserl nazywa to poprzeczn intencjonalnoci (Querintentionalitt) retencji (Husserl 1991: 85). Przykadowo: retencja zachowuje intencjonalny sens wyrazw w zdaniu, ktry jest dostpny nawet wwczas, gdy nie syszy si ju danych wyrazw. Oprcz tego, implicite w funkcji retencji zawiera si poczucie tego, e to ja jestem tym, ktry wypowiedzia lub sysza te sowa. Sowa nie pozostaj przez to elementem anonimowego strumienia, ale staj si czci zdania, ktre ja sysz lub wypowiadam. Ponadto, kiedy jestem w trakcie wypowiadania zdania, mog przewidywa, w jakim kierunku ma zmierza owo zdanie, lub przynajmniej e zdanie zmierza do jakiego zakoczenia. To wraenie wiedzy o tym, do czego zmierza zdanie (myl), nawet jeli nie do
Bardziej dokadny opis mona znale w Husserl (1991). Dla rozszerzonej analizy modelu Husserla oraz podobiestw i rnic tego modelu wzgldem modelu Jamesa (Gallagher 1998).
102
koca sprecyzowane, wydaje si niezbdne dla mojego dowiadczenia wyraania si w sposb posiadajcy okrelone znaczenie.
p i1 p 1 r1
p i2 p 2 r2
fa z a k t ra w a n ie m in a
p i3
p 3
r3
f a z a T E R A Z
Rysunek 2: wiadomo czasu wedug Husserla Protencjonalny e protencja pozwala aspekt na wiadomoci zapewnia intencjonalne Kiedy sucham
przewidywanie tego, co ma nastpi. Husserl zwraca uwag na to, dowiadczenie zaskoczenia. ulubionej melodii i kto uderza w z nut, jestem zaskoczony lub rozczarowany. Jeli komu nie uda si uoy zdania do koca, dowiadczam poczucia niekompletnoci, gwnie z tego wzgldu, i wiadomo zawiera w sobie przewidywanie tego, co ma nadej, a w omawianych przypadkach to, co nastpuje, nie jest zgodne z moimi przewidywaniami. Tre protencji nie jest jednake zawsze w peni okrelona i moe podpada pod bardziej oglne poczucie: co ma si wydarzy (przy czym nie jest do koca sprecyzowane co to bdzie). Analiza Husserla dotyczce protencji nie idzie duo dalej. Jednak, jak widzielimy powyej, analizujc retencj Husserl sugeruje, e ma tam miejsce podwjna intencjonalno: jeden jej aspekt skierowany jest na tre dowiadczenia, a drugi dotyczy samej wiadomoci. Podczas suchania melodii nie jestem wiadomy tylko melodii, ale jestem implicite wiadomy samego siebie jako suchajcego danej melodii. Ta zawarta implicite
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne poduna intencjonalno stanowi nieobserwacyjn,
103
przedrefleksyjn
wiadomo mojej wasnej pyncej wiadomoci, przynoszc poczucie, e to dowiadczenie jest czci strumienia mojej wiadomoci. Poczucie wasnoci w tym wypadku nie wymaga refleksyjnego metapoznania drugiego stopnia. Chocia protencja i retencja s asymetryczne pod wieloma
wzgldami (Gallagher 1979; Varela 1999), to wyranie wida poduny aspekt protencji. Chodzi o to, i moje przeczuwanie nastpnego tonu melodii lub zakoczenia wasnego zdania, czy te kontynuacji mylenia itd., jest implicite przeczuwaniem tego, e te dowiadczenia s moimi dowiadczeniami i e to ja bd tym, ktry bdzie sucha, mwi czy myla. W rezultacie: protencja wie si z projekcyjnym przeczuciem tego, co ja mam zamiar zrobi lub dowiadcza. Istotnie, w przeciwiestwie do niedookrelonego poczucia tego, czym miaaby by tre protencji, zwizane z ja poczucie przewidywania wydaje si wzgldnie ustalone. Jak zaznaczylimy, w normalnych przypadkach poczucie sprawstwa w odniesieniu do moich wasnych myli nie rozwija si retrospektywnie, tak jakbym musia zatrzyma proces mylenia i - w terminach metareprezentacji Fritha - zastanowi si, czy to naprawd ja jestem tym, ktry myli. Biorc pod uwag znaczenie przewidywania w dziaaniu motorycznym, mona raczej uzna ide, e poczucie sprawstwa wie si implicite z przewidujcym aspektem samego mylenia7. Jak wskazuje analiza Husserla: jest to nieodczny element struktury wiadomoci, a nie retrospekcja drugiego stopnia czy weryfikacja. To sugeruje, e protencja ma znaczenie w ksztatowaniu poczucia sprawstwa w sferze poznawczej.
7
Podajc za analizami dotyczcymi dziaania motorycznego, Gallagher (2002) sugeruje, i dynamika protencji ley u podstaw poczucia sprawstwa dla myli, mwic cilej rejestrowanie myli zwizane z protencj stanowi konieczny, ale nie wystarczajcy warunek dla poczucia sprawstwa. Funkcj retencji z kolei jest ksztatowanie poczucia wasnoci w odniesieniu do myli. Nieprawidowoci w mechanizmie protencji mog wyjani trudnoci w generowaniu spontanicznych zachowa, co stanowi symptom negatywny w schizofrenii, jak rwnie trudnoci w przeprowadzaniu obserwacji skierowanych na siebie (Frith 1992: 48).
104
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne Zauwamy, e myli mog by generowane przez osob w sposb
celowy i kontrolowany. Dobrym przykadem jest tu opowiadanie historii. Podam za dobrze sobie znanym wtkiem, mam poczucie tego, do czego ma zmierza narracja, i prowadz proces mylowy krok za krokiem w sposb kontrolowany. W tym przypadku dziaa protencjonalny aspekt wiadomoci, dajc mi poczucie tego, dokd zmierzaj moje myli w trakcie ich powstawania, czyli podczas ich generowania i rozwijania. Skutkuje to poczuciem, i proces mylowy jest tworzony w ramach mojego wasnego strumienia wiadomoci i do pewnego stopnia pod moj kontrol. Protencja zwykle stawia mnie na czele wasnych myli i pozwala na traktowanie ich jako wasnego wytworu w miar ich rozwijania. Drugi rodzaj mylenia jest bardziej bierny. Niepowizane ze sob myli, wspomnienia i fantazje mog naruszy biecy strumie wiadomoci. S to myli niezamierzone, ale mimo to mam poczucie, e maj one rdo we mnie, a nie gdzie indziej. Nie tylko s czci mojego strumienia wiadomoci, lecz take - mimo tego, e nie s zamierzone i mog nawet stawia im opr zdaj si by wytwarzane w ramach mojego wasnego dowiadczenia poznawczego. W przypadku niechcianych wspomnie czy fantazji protencja daje poczucie, skd pochodz te biernie generowane myli i dokd one zmierzaj. Protencja zapewnia take poczucie niewiedzy, niepewnoci i niejasnoci odnonie tego, do czego takie myli zmierzaj. Nawet w przypadku takiej nieokrelonoci mam jednak poczucie, e ich rdo oraz rozwj mieci si w obrbie mojego strumienia wiadomoci poczucie biernego ich wytwarzania. Jak wygldaoby nasze dowiadczenie bez protencjonalnego aspektu wiadomoci? W przypadku myli biernych, niepowizanych ze sob, mylenie nadal by si toczyo, lecz nie byoby poczucia sprawstwa ani te poczucia, e te myli s biernie wytwarzane w obrbie mojego wasnego dowiadczenia poznawczego, nawet mimo tego, e pojawiayby si w moim strumieniu wiadomoci. Bez protencji proces mylenia zachodziby, lecz wydawaoby si, e pojawia si od razu w caoci, brakowaoby poczucia, e
105
jest on tworzony w obrbie strumienia wiadomoci. Myli wydawayby si pochodzi znikd, w sposb nagy i niespodziewany. Moliwe byoby zdanie sobie sprawy z retencyjnego cigu myli w procesie retrospekcji, ale nie jako wytworzonego przez siebie. Moe to nawet zachodzi w przypadku zamierzonych myli, z ktrymi normalnie zwizane jest poczucie sprawstwa. Gdyby nie protencja, moje poczucie tego, co zamierzabym zrobi lub pomyle, byoby zaburzone niezalenie od samego zamiaru. Moje nieobserwacyjne, przedrefleksyjne poczucie sprawstwa, ktre jest zwykle dowiadczane w obrbie protencyjnej ramy odniesienia, byoby przy braku protencji rwnie nieobecne. W takim przypadku dowiadczabym myli zdajcych si antycypowa to, co ju pomylaem. Jest to spjne z relacjami niektrych schizofrenicznych pacjentw, wedug ktrych obca sia odpowiedzialna za nasyanie myli wydaje si wiedzie to, co chorzy zamierzaj pomyle, zanim faktycznie pomyl (Spence 1996). Myl wydaje si by zgodna z intencj, ale pacjenci nie maj poczucia bycia jej sprawcami. Bez protencji w takich przypadkach myli nadal bd si pojawia w strumieniu wiadomoci. Nie bd jednak dowiadczane w procesie ich tworzenia. Schizofrenicy dowiadczaj tego, co jest ich wasnym myleniem, ale nie jako wygenerowane przez nich samych, tylko jako ju gotowe i uprzednio dla nich przygotowane. To pierwotne zaburzenie dotyczce protencji moe powodowa refleksj metareprezetacyjn, introspekcj, ktra staje si hiperrefleksj typow dla dowiadczenia w schizofrenii (Sass 1999). Na poziomie metareprezentacji pacjent moe zacz przypisywa pozornie obc myl jakiej okrelonej sile lub jednostce i twierdzi, e jest nasana (Spence 1996). Odwoywanie si do modelu wiadomoci czasu Husserla jako elementu wyjanienia intencjonalnoci i poczucia sprawstwa oraz ich nieprawidowoci w przypadku nasyania myli zapewnia znacznie bogatsze wytumaczenie ni model Fritha-Feinberga. Pozwala na odwoanie si do wewntrznego poczucia sprawstwa, ktre odpowiada zarwno
106
fenomenologii normalnego dowiadczenia dziaania i mylenia, jak i jego zaburzeniom w przypadkach patologicznych. Nie wymaga przy tym dodatkowego systemu uwzgldniajcego kopi eferentn i mechanizm komparatorw. Wci pozostaj jednak dwa problemy do rozwizania. Po pierwsze: kwestia tego, czy to stanowisko da si pogodzi z epizodyczn i selektywn natur myli nasanych, a po drugie: jak mona wyjani zaburzenia protencji. Oba te pytania prowadz nas z powrotem do kognitywistyki.
C. Dynamiczny model protencji

Istnieje empiryczne oparcie dla propozycji tlumaczcej zaburzenia protencji w schizofrenii. Szczeglne znaczenie maj tu badania dotyczce rnych aspektw schizofrenii oraz czasowoci. Aspekty te dotycz (1) niezdolnoci do dziaania odnoszcego si do przyszoci oraz poczucia, e przyszo stanowi powtrzenie pomidzy tego, co co ju byo i (Minkowski, wewntrzne 1933); (2) trudnoci chorego z uporzdkowaniem wydarze w czasie, korelujce dodatnio z zaburzeniem tym, zewntrzne wzgldem (manifestujcym si w symptomach takich jak halucynacje suchowe, dowiadczenia bycia pod wpywem innych si, urojeniowa percepcja i in.) (Melges 1982; Melges i Freeman 1977); (3) ograniczenie perspektywy czasowej dotyczcej przyszoci (Wallace 1956; Diling i Rabin 1967); (4) trudnoci w planowaniu i inicjowaniu dziaania (Levin 1984); (5) problemy z organizacj w czasie (Klonoff i in. 1970; DePue i in. 1975); (6) trudnoci w dowiadczaniu cigoci (Pppel 1994); oraz (7) spowolnienie czasowego przetwarzania w ramach rnych modalnoci zmysowych, prowadzce do formy czasowego rozdwojenia, w ktrym wiadomo zdaje si nie zbiega sama ze sob (Pppel 1994: 192). Te deficyty w uczasowieniu siebie (Bovet i Parnas 1993, 584) s spjne z problemami dotyczcymi protencjonalnego aspektu dowiadczenia oraz powizane z takimi samymi dysfunkcjami neurologicznymi obecnymi w celowym dziaaniu motorycznym u schizofrenikw (Singh i in. 1992; zob. te Graybiel 1997).
107
Co moe powodowa nieprawidowoci dotyczce protencji? Istnieje kilka sposobw podejcia do tego zagadnienia. W terminach tradycyjnych nauk kognitywnych naleaoby zidentyfikowa okrelony zbir mechanizmw na poziomie subpersonalnym. Pewne aspekty przetwarzania informacji w mechanizmach neuronalnych zachodzcych w ramach pamici operacyjnej mogyby by tutaj odpowiedzialne za zakcenia wiadomoci protencyjnej. To stanowisko byoby w miar zgodne z prb rozpoznania mechanizmw poznawczych odpowiadajcych za symptomy pozytywne w schizofrenii, ktra zostaa dokonana przez Fritha. Oznacza to, i naleaoby wykry okrelone dysfunkcje czy braki odpowiednich powiza w strukturach mzgu, ktre s odpowiedzialne za dostarczanie kopii eferentnej do waciwych czci mzgu. Takie subpersonalne podejcie byoby jednak niekompletne bez prby wytumaczenia, dlaczego wspomniane mechanizmy funkcjonuj w niektrych przypadkach, w innych za nie (problem selektywnej natury symptomw pozytywnych) oraz tego, jak wspdziaaj one w psychopatologii ze zoonymi psychodynamicznymi procesami (takimi jak tumienie myli czy mylenie obsesyjne). Jak do tej pory, podejcie to pociga za sob trudnoci w ujciu przetwarzania informacji (kwestia spowolnienia i niezgodnoci przetwarzania w czasie) oraz pomija wan fenomenologiczn waciwo takiego dowiadczenia, ktra z kolei moe odgrywa istotn rol zarwno w przypadku pozytywnych, jak i negatywnych symptomw w schizofrenii. Z pewnoci, szczeglny dysonans emocjonalny stanowi integraln cz fenomenologicznego obrazu czcego si z deficytami w uczasowieniu samego siebie. Z tego wzgldu fenomenologia schizofrenii nie jest tylko problemem formalnym czy logicznym, ktry da si uchwyci w terminach zaburze procesu przetwarzania informacji. Jeeli dowiadczenie chorego mona w niektrych przypadkach opisa jako zawierajce logiczn asynchroniczno lub nieskadno myli, omawiane trudnoci poznawcze nie s afektywnie neutralne (nawet jeli tre myli nie zawiera adunku emocjonalnego), ale s okrelone przez specyficzne dyspozycje afektywne, zawierajce w niektrych przypadkach brak lub odcicie od afektu.
108
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne Taki pogld czy si cile z wyjanieniami dotyczcymi protencji
w terminach tonu afektywnego (Varela 1999, 2000; Varela i Depraz 2000). W tym ujciu protencja jest w sposb konieczny zwizana z napiciem afektywnym lub patrzc na to z innej perspektywy z gotowoci do dziaania. Wedug Husserla protencja jako formalna struktura noetycznej intencjonalnoci jest nakierowana na okrelony rodzaj treci, ktry cho jest ju formalnie ustalony jeszcze nie zaistnia. To jeszcze nie jest zawsze zanurzone w afekcie, bdc w tym samym czasie warunkowane przez emocjonalny ton towarzyszcy przepywowi dowiadczenia. Protencja zawiera co w rodzaju przewidywania tego, co jest nie do przewidzenia. Poprzez protencj osoba otwiera si na to, co jeszcze nie zaistniao i w tym sensie tak samo wpywa na siebie, jak i wpyw ma na ni tre tego, co jeszcze nie zaistniao. Jak pisze Husserl: wiadomo poddaje si wpywom tego, czego wiadomoci jest, poda za afektem, jest przycigana, powstrzymywana i porywana przez to, czym jest afekt (Depraz 1994: 73). Depraz tumaczy to w ujciu Husserla i przy jego podkrelaniu instynktownej intencjonalnoci: Afekt pojawia si, zanim staje si dla mnie obecny w wiadomoci; podlegam mu, zanim zdaj sobie z tego spraw. W tym sensie mona mwi, e afekt jest pierwotny (Depraz 1994: 74-75, przekad wasny). Mona to rozwaa take w terminologii Heideggera: kady odnajduje siebie w pewnej dyspozycji przykadowo i w okrelonym (Befindlichkeit), jako yjcego Czsto ta dyspozycja jest nastroju.
dowiadczeniowo transparentna. To oznacza, e jednostka yje prenoetycznie jako przedreflesyjne bycie-w-wiecie. Na innym poziomie opisu: emocje posiadaj silne podstawy w biologii; afektywne dyspozycje s zwizane z okrelonymi dypozycjami neuronalnymi. Charakter emocji, dowiadczeniowa transparentno oraz gotowo do dziaania mog by dokadnie przeoone na zdarzenia neuronalne i rwnowag neuroprzekanikw. Takie przeoenie moe czasem pozostawia jednostk ze szczegln niemoliwoci dowiadczenia lub dziaania.
109
Czy jest moliwe odnalezienie wsplnego, cho abstrakcyjnego poziomu opisu, jak ktry i uchwyciby dynamik zarwno dynamik procesw przepywu neuronalnych, retencyjno-protencyjnego
wiadomoci czasu? Wspln wasnoci jest tutaj to, i obie sfery odwouj si do dynamiki samoorganizacji (procesw samo-konstytucyjnych), ktre s okrelane przez warunki graniczne i pocztkowe. Charakter afektywny moe by widoczny jako powana granica i warunek pocztkowy neurodynamiki przepywu czasu, zakorzenionej w integracji mechanizmw mzgowych (Varela 1999). Podejcie neurodynamiczne postuluje nastpujcy model: kady akt poznawczy od zachowa percepcyjno-motorycznych do ludzkiego rozumowania powstaje dziki jednoczesnemu wspwystpowaniu kilku funkcjonalnie odrbnych i topograficznie rozproszonych obszarw mzgu oraz ich senso-motorycznemu ucielenieniu (Varela i in. 2001). Zadanie integrowania tych rnych komponentw neuronalnych wymaga procesu dotyczcego zoonej czasowej ramy, odnoszcej si do trzech rnych skal trwania (Pppel 1988; Varela i in. 1981; Varela 1999), z czego dwie s tutaj bezporednio istotne. 1. 2. 3. zdarzenia podstawowe (skala 1/10, oscylujca pomidzy 10 a 100ms) okres spoczynkowy dla oglnej integracji (skala 1, 0.5 do 3 s) oceny deskryptywno-narracyjne (skala 10 wczajca pami). Rne neuronalne procesy wymagajce integracji na poziomie drugiej skali potrzebuj ramy czasowej lub okna czasowego, ktre okrela czas trwania przeywanej teraniejszoci. Najlepsz drog do zrozumienia powracajcego strukturyzowania tych skal czasowych jest model dynamiki nielinearnej. Dowd dla skali pierwszej znale mona w zjawisku zwanym interwaem fuzji rnych systemw sensorycznych. Oznacza ona minimalny czas potrzebny do tego, by dwa bodce byy postrzegane jako niejednoczesne; jest to prg odmienny dla kadej modalnoci sensorycznej.
110
Podstawowe zdarzenia sensomotoryczne, skadajce si na dowiadczenie (odnoszce si do tego, co Husserl nazywa danymi hyletycznymi), mog by osadzone w wewntrznych rytmach wyadowa neuronalnych w ramach skali od 10 milisekund (rytmy bursting interneurons) do 100 milisekund (trwanie sekwencji EPSP/IPSP w neuronach piramidowych kory). Te elementarne zdarzenia s nastpnie integrowane w obrbie drugiej skali, odnoszc si do biecej czy te pozornej teraniejszoci, na poziomie normalnych, w peni ukonstytuowanych operacji poznawczych. Neuronauki wyjaniaj t integracj przez odwoanie si do pewnych zestaww komrek, rozproszonych podzespow neuronalnych o silnych wzajemnych powizaniach (por. Varela 1995; Varela i in. 2001). W kategoriach modelu systemw dynamicznych owemu zbiorowi komrek musi przysugiwa jaki czas odpoczynku, po ktrym zachodzi bifurkacja lub przejcie fazowe, a wic czas emergencji, w obrbie ktrego ona powstaje i rozwija si. Nastpnie zanika po to, by rozpocz kolejny cykl. Integracj umoliwia aktywno neuronalna, tworzca tymczasowe zespoy fazowo domknitych sygnaw, pochodzcych z rnych regionw. Synchroniczno (poprzez zamknicie fazowe) zachodzi musi per force w tempie na tyle duym, aby byo wystarczajco duo czasu na integracj w ramach ogranicze ze strony czasu przepywu. Krtko mwic: na poziomie neuronalnym dysponujemy konstytuujcymi zdarzeniami, o czasie trwania 1/10 skali, tworzcymi grupy, ktre przejawiaj si jako niekompresowalne, ale dopenione akty poznawcze na skali 1. Czas realizacji tego zaleny jest od iloci rozproszonych grup, a nie od staego okresu integracji; inaczej mwic: trwania dowiadczenia bez czego w stanowi to podstaw czasu rodzaju zewntrznego lub
wewntrznego, odmierzajcego czas tykaniem, zegara. To okno czasowe jest si rzeczy elastyczne (3 do 5 sekund) oraz zalene od szeregu czynnikw: kontekstu, zmczenia, modalnoci zmysowej wieku i innych. w proces integracji-rozprenia na poziomie skali 1 odnosi si do ywej teraniejszoci i umoliwia integracj opisywaln w kategoriach struktury retencjonalnoprotencjonalnej.
111
Ten rodzaj samoorganizacji, ktry ley u podstaw emergencji grup neuronowych, angauje zatem poziom skadowy (w skali 1/10), ktry bilansuje si w terminach pojedynczych lub grupowych, nieliniowych oscylacji. Oscylatory wchodz w synchroni, ktra jest rejestrowana jako zbiorczy wskanik bd zmienna, przejciowa faza. Ta zbiorcza zmienno ujawnia si na poziomie globalnym jako proces poznawczy lub zachowanie. Majca tu miejsce samoorganizacja nie ma abstrakcyjnego, komputacyjnego charakteru, ale stanowi dziedzin ucielenionego zachowania, odnonie warunkw pocztkowych (charakteryzowanych na przykad jako to, co dowiadczajcy podmiot zamierza zrobi lub wanie zrobi) oraz niespecyficznych parametrw (na przykad zmian warunkw percepcyjnych, modulowania dowiadczenia, uwagi). ktre Pod tym wzgldem nie (na mona przykad znaczenia mamy do czynienia niezalenie hyletycznych, oglnej ze szczeglnymi lokalno-globalnymi wspzalenociami. Zachowania lub powstaje, zrozumie danych w od elementarnych natomiast komponentw te
wytwarzanych podczas interakcji organizmu z otoczeniem fizycznym); komponenty nabieraj ramach wspzalenoci. Fakt, e zgrupowane oscylatory osigaj chwilow synchroniczno i e dzieje si to w obrbie okrelonego okna czasowego, stanowi podoe dla przeywanej teraniejszoci. Modele dynamiczne, jak i dane pokazuj, e synchronizacja ta jest dynamicznie niestaa, dajc przez to w sposb cigy i sukcesywny pocztek nowym zgrupowaniom (przemiany te okrelaj trajektori systemu). Kada emergencja podlega bifurkacji z poprzednich, bdc okrelona przez swoje pocztkowe i kocowe warunki. Z tego wzgldu poprzednia emergencja jest cigle obecna w aktualnie zachodzcej, jako lad dynamicznej trajektorii (retencja na poziomie fenomenologicznym). Parametry porzdkujce (jak warunki pocztkowe i kocowe) maj tutaj due znaczenie. S one okrelane przez cielesny oraz dowiadczeniowy kontekst dziaania, zachowania czy procesu poznawczego. Warunki kocowe ksztatuj dziaanie na poziomie globalnym i odnosz si do kontekstualnego ta wykonywanego zadania, jak i niezalenych modulacji wynikajcych z ta,
112
w ktrym zachodzi dziaanie (np. nowych bodcw lub wewntrznych zmian motywacji) (Varela 1999). Opisany tutaj system dynamiczny nie zgadza si z klasycznym pojciem stabilnoci wywodzcym si z mechanicystycznego obrazu wiata albo komputacyjnej wizji poznania. Stabilno w tym drugim rozumieniu oznacza, e warunki pocztkowe i kocowe prowadz do trajektorii skupionej w niewielkim obszarze przestrzeni fazowej, w ktrej przebywa system, punktowy atraktor lub ograniczony krg. W przeciwiestwie do tego systemy biologiczne charakteryzuj si niestabilnoci jako podstaw ich normalnego funkcjonowania konstytuujca je niestabilno jest tutaj rzecz naturaln (dla omwienia wiadectw empirycznych zob. Varela 1999). Ta niestabilno wpywa na formalny przepyw wasnoci dowiadczenia. Systemy nielinearne wi si z wasnym wewntrznym ruchem, ktry nie jest zaleny (na poziomie parametrw) od zawartoci systemu. Niezalenie od tego, czy tre mojego dowiadczenia wzrokowego jest osob, czy piramid, ruch wewntrzny w obu przypadkach oglnie jest taki sam, posiada wasny napd. Samokonstytuujcy si przepyw wiadomoci wymaga nieustannej zmiany przerywanej chwilowymi zachowaniami przejciowych agregatw (o czasie trwania oznaczonym na skali 1). Zmiany w warunkach pocztkowych i kocowych kieruj przepywem poprzez motywowanie do przeksztace w nowe dynamiczne fazy, w sposb, ktry nie jest do przewidzenia na podstawie poprzednich trajektorii. Ju nawet tutaj protencja odgrywa istotn rol w ruchu przepywu. Jeeli, jak proponowalimy, protencja jest powizana z tonalnoci afektywn (ktra odzwierciedla ucielenienie oraz dziaanie zwizane z jego kontekstem), to pomaga okreli specyficzne warunki kocowe i pocztkowe dla neurodynamiki opisanej przed chwil. W inicjowaniu zamierzonego aktu poznawczego, na przykad gdy postanawiam poszuka okrelonego przedmiotu w otoczeniu, rozpoczynam przemian, ktra jest zabarwiona dyspozycj afektywn, antycypujc zmiany w percepcji. W przewidywaniu
113
okrelonego dowiadczenia wprowadzam egzogenne parametry porzdkowe, ktre zmieniaj geometri przestrzeni fazy. Empiryczne wiadectwo dla tych rozwaa mona znale
w badaniach nad zamierzonym ruchem. Intencja do przeprowadzenia ruchu czy si z afektywnym wydwikiem o rnym nasileniu. Jeden ze znanych przypadkw odwouje si do potencjau gotowoci. W odniesieniu do ruchu palcem wolny potencja moe by zmierzony na caej powierzchni gowy, poprzedzajc o uamek sekundy rozpoczcie ruchu. Nie jest to korelatem intencji, ale daje pewne wskazwki co do tego, w jaki sposb znaczna rekonfiguracja dynamicznego ruchu. krajobrazu efekt tkwi u rde jest zupenie zgodny ukonstytuowanego Taki rozproszenia
z mechanizmami zwizanymi z neurotransmiterami, warunkujcymi sposb odpowiedzi na poziomie neuronalnym. Zgodnie z podejciem dynamicznym: jeeli protencja jest powizana z afektywn tonalnoci, wtedy sposobem na opisanie zaamania si protencji nie jest poszukiwanie okrelonych mechanizmw (jak komparatora czy bdnie umiejscowionej kopii eferentnej). Zamiast tego, rodzaj mechanizmu lecego u podstaw protencji na poziomie neurologicznym jest lepiej wyjaniony w terminach szeroko rozproszonych i dynamicznych procesw (a nie w terminach zlokalizowanych funkcji). W efekcie, pojciowe ujcie, ktre od stanowi tego ram odniesienia pojcie dla mylenia o procesach centralnego neurologicznych odpowiedzialnych za symptomy schizofrenii, jest nieco odmienne obejmujcego komparatora, monitorowania, kopii eferentnej itd. Pacjenci schizofreniczni maj poczucie obcoci nie tylko wobec wasnych myli i dziaa, ale take jak wskazuje Louis Sass (korespondencja prywatna) wobec wasnych afektw, ciaa i skry, problemy wasnej w liny, wasnego imienia itd. Wydaje si mao ktre prawdopodobne, by te wszystkie zjawiska mona byo wyjani jako funkcjonowaniu kopii eferentnej problemy,
114
w rzeczywistoci mog by drugorzdne wzgldem bardziej oglnych dysfunkcji8. Oznacza to take, i zaburzenia protencji mog odnosi si do szerszych czy zaburze poznawczych i emocjonalnych Zgodna z spotykanych tym obrazem w schizofrenii, czyli takich jak niedostosowanie afektu, paski afekt (atymia) zaburzenia hebefreniczne (DSM-III-R). przedchorobowa charakterystyka pacjentw schizofrenicznych zawiera trudnoci w relacjach interpersonalnych, niepokj, obaw przed nowym, upoledzone kontakty emocjonalne (Bovet i Parnas 1993). Co wane: wytumaczenie, ktre czy ze sob problemy zwizane z protencj oraz z bezporednim poczuciem sprawstwa w przypadku nasyania myli oraz innych symptomw schizofrenii, odnoszcych si do nieadekwatnych dowiadcze czasu i anomalnych stanw afektywnych, zaley od skadnikw intencjonalnej treci dowiadczenia, a nie tylko od zaburze w mechanizmach subpersonalnych. Jeeli okrelone mechanizmy subpersonalne s podatne na nieprawidowoci u schizofrenikw, wwczas jednym z moliwych czynnikw wyzwalajcych owe nieprawidowoci moe by tre intencjonalna. Jak widzielimy, wyjanienie subpersonalne nie do koca znajduje zastosowanie w przypadku epizodycznej i selektywnej natury myli nasanych, ktre w rzeczywistoci mog mie bezporedni przyczyn na poziomie treci semantycznej/intencjonalnej. Istniej cenne argumenty i dowody na wykazanie tego, i tre intencjonalna wywiera wpyw na czasow struktur dowiadczenia (Friedman 1990; Gallagher 1998; James 1890). Dowiadczenie nabiera tempa lub zwalnia w zalenoci od tego,
8
Nawet w zakresie dziaania motorycznego, gdzie tak zlokalizowane mechanizmy mog by zaangaowane w wytwarzanie poczucia sprawstwa, o ile zagroone jest tu wanie
poczucie sprawstwa (dowiadczenie sprawstwa), wwczas jest moliwe (zgodnie

z modelem Husserla), e struktura protencyjno-retencyjna odgrywa rol w wiadomym rejestrowaniu poczucia sprawstwa dla ruchw, jak rwnie w jego nieprawidowociach, przykadowo w urojeniach wpywu.
115
co dowiadczamy. Rozwamy przykadowo zwyczajne dowiadczenie tego jak mija nam czas w zalenoci od tego, z kim akurat przebywamy. W niektrych przypadkach czas moe pyn zbyt szybko, w niektrych za zbyt wolno. Jeeli nuda potrafi wpyn na spowolnienie systemu, a zadowolenie i zainteresowanie na jego przyspieszenie, wtedy by moe niepokj lub inne zwizane z dowiadczeniem zmiany w dyspozycji afektywnej Zasadna mog spowodowa zaburzenie subpersonalnej dynamiki dynamiki mog protencji, skutkujc utrat protencji w strumieniu fenomenologicznym. wydaje si myl, e zaburzenia protencji powodowa efekt ptli, pobudzajc wyzwalacz afektywny. Bez protencji pacjent moe odczuwa innych ludzi i wiat jako natarczywy, grujcy nad nim, bdcy zbyt blisko. Jest to w rzeczywistoci pewien rodzaj dowiadcze, generujcych lk, czsto zgaszanych przez schizofrenikw. To alternatywne podejcie do symptomw schizofrenii
w kategoriach zaburzenia w obrbie dynamiki protencji nie musi postulowa w domenie poznawczej komparatorw ani mechanizmw kopii eferentnej. Mona raczej powiedzie, e procesy monitorowania zwizane z poczuciem wasnoci i poczuciem sprawstwa, czyli niezbdnymi elementami podstawowej samowiadomoci, wczane s do wiadomoci jako aspekty struktury retencjonalno-protencjonalnej. To podejcie nie wymaga mechanizmw innych poza tymi, ktre konstytuuj czasow struktur samej wiadomoci. Co wicej, podejcie to rozwizuje wszystkie fenomenologiczne trudnoci obecne w modelu Fritha-Feinberga. Intencja mylenia, przykadowo, nie jest czym odmiennym od samego mylenia; jest zawarta w samej strukturze myli. Odpowiednio do tego schizofrenik nie dowiadcza obcoci myli nasanych za pomoc metareprezentacyjnej introspekcji, a raczej posiada bezporednie, nie poddajce si obserwacji poczucie, e co dziaa nieprawidowo, poczucie, ktre moe pobudza do hiperrefleksyjnych sprawstwa. metareprezentacji, charakteryzujcych schizofreni i prowadzcych do dalszych nieprawidowoci w przypisywaniu poczucia
116
Bibliografia
1. Allison, T., Puce, Q., i McCarthy, G. 2000. 267-278. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Baron-Cohen, S. 1995. Mindblindness: An Essay on Autism and Theory of Mind. Cambridge, MA: MIT Press. Bermudez, J. Marcel, A. J. i Eilan, N. 1995. The Body and the Self. Cambridge: MIT Press. Berthoz, A. 2000. The Brain's Sense of Movement. Harvard University Press. Bovet, P. i Parnas, J. 1993. Schizophrenic delusions: A phenomenological approach. Schizophrenia Bulletin 19, 579-597. Campbell, J. 1999a. Schizophrenia, the space of reasons and thinking as a motor process. The Monist, 82 (4): 609-625. Campbell, J. 1999b. Immunity to error through misidentification and the meaning of a referring term. Philosophical Topics 26: 89-104. Changeux, P. i Ricoeur, P. 2000. What Makes us Think? Prze. M. B. DeBevoise. Princeton: Princeton University Press. Clark, A. 1997. Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again. Cambridge: MIT Press. 10. Dennett, D. 1991. Consciousness Explained. Boston: Little Brown. 11. Depraz, N. 2000. At the source of time: Valance and the constitutional dynamics of affect. Arobase: Journal des lettres et sciences humaines 4, (1-2): 143-66. 12. Depraz, N., Varela, F. i Vermersch, P. 2000. The gesture of awareness: An acount of its structural dynamics. Red. M.Velmans. Investigating Phenomenal Consciousness (121-39). Amsterdam: John Benjamins. 13. Depraz, N., Varela, F. i Vermersch, P. 2001. On Becoming Aware: Steps to a Phenomenological Benjamins. Pragmatics. Amsterdam: John Cambridge: Social perception from
visual cues: role of the STS region. Trends in Cognitive Science , 4 (7):
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne 14. Depraz N. 1995. Transcendance et incarnation. Le
117 statut
de lintersubjectivit comme altrit soi chez Husserl. Paris: Vrin. 15. DePue, R. A., Dubicki, M. D. i McCarthy T. 1975. Differential recovery of intellectual, associational, and psychophysiological functioning in withdrawal and active schizophrenics. Journal of Abnormal Psychology 84: 325-30. 16. De Vignemont, F. 2000. When the I think does not accompany my thoughts. Paper presented at Association for the Scientific Study of Consciousness. Bruxelles (July, 2000). 17. Dilling, C. i A. Rabin, A. 1967. Temporal experience in depressive states and schizophrenia. Journal of Consulting Psychology 31: 604608. 18. Feinberg, I. 1978. 636-40. 19. Fourneret, P. i Jeannerod, M. 1998. Limited conscious monitoring of motor performance in normal subjects. 1133-40. 20. Friedman, W. 1990. Cambridge: MIT Press. 21. Frith, C. D. 1992. The Cognitive Neuropsychology of Schizophrenia . Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 22. Frith, C. D. i Done, D. J. 1988. Towards a neuropsychology of schizophrenia. British Journal of Psychiatry 153: 437- 443. 23. Frith, C. D. i Frith, U. 1999. Interacting minds -- A biological basis. Science 286: 1692-1695. 24. Gallagher, S. 2001. The practice of mind: Theory, simulation, or interaction. Journal of Consciousness Studies. 25. Gallagher, S. 2000. Self-reference and schizophrenia: A cognitive model of immunity to error through misidentification. Red. D. Zahavi. Exploring the Self: Philosophical and Psychopathological About Time: Inventing the Fourth Dimension. Neuropsychologia 36: Efference copy and corollary discharge: Implications for thinking and its disorders. Schizophrenia Bulletin 4:
118
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne Perspectives on Self-experience (203-239). Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins. 26. Gallagher, S. 1998. The Inordinance of Time. Evanston: Northwestern University Press. 27. Gallagher, S. 1997. Mutual enlightenment: Recent phenomenology in cognitive science," Journal of Consciousness Studies 4 (3): 195-214. 28. Gallagher, S. i Marcel, A. J. 1999. The self in contextualized action. Journal of Consciousness Studies 6 (4): 4-30. 29. Gallagher, S. i Meltzoff, A. 1996. The earliest sense of self and pthers: Merleau-Ponty and recent developmental studies. Philosophical Psychology 9: 213-236. 30. Gallagher, S. i Cole, J. 1995. Body schema and body image in a deafferented subject. Journal of Mind and Behavior 16: 369-390. 31. Georgieff, N. i Jeannerod, M. 1998. Beyond consciousness of external events: A "Who" system for consciousness of action and selfconsciousness. Consciousness and Cognition 7: 465-77. 32. Goldman, A. I. 1989. Interpretation psychologized. Mind and Language 4: 161-185. 33. Gopnik, A. i Meltzoff, A. N. 1997. Words, Thoughts, and Theories . Cambridge, MA: MIT Press. 34. Gordon, R. M. 1986. Folk psychology as simulation. Mind and Language 1: 158-171. 35. Gordon, R. M. 1995. Simulation without introspection or inference from me to you. Red. M. Davies i T. Stone. Mental Simulation: Evaluations and Applications. Oxford; Blackwell Publishers. 36. Graybiel, A. M. 1997. The basal ganglia and cognitive pattern 1999. On the relation between brain generators. Schizophrenia Bulletin 23: 459-469. 37. Haggard, P. & Eimer, M. Brain Research 126: 128 potentials and the awareness of voluntary movements. Experimental
119
38. Haggard, P. & Magno, E. 1999. Localising awareness of action with transcranial magnetic stimulation. Experimental Brain Research 127: 102. 39. Husserl, E. 1991. On the Phenomenology of the Consciousness of Internal Time (1893-1917). Prze. J. Brough. Collected Works IV. Dordrecht: Kluwer Academic. 40. James, W. 1890. 1950. 41. Klonoff, H., Fibiger C. and Hutton G. H. 1970. Neuropsychological pattern in chronic schizophrenia. Disorder 150: 291-300. 42. Leslie, A. 2000. 'Theory of mind' as a mechanism of selective attention. Red. M. Gazzaniga. The New Cognitive Neurosciences. Cambridge, MA: MIT Press, 2000: 1235-47. 43. Levin, S. 1984. Frontal lobe dysfunction in schizophrenia Eye movement impairments. Journal of Psychiatric Research 18: 27-55. 44. Lutz, E., Martinerie, J. i Varela, F. 2001. Preparation strategies in visual perception: a study of endogenous neural synchronies, Proc.Natl.Acad.Sci USA. 45. Marbach, E. 1993. Mental Representation and Consciousness: Towards a Phenomenological Theory of Representation and Reference . Dordrecht: Kluwer Academic. 46. Marcel, A. J. The sense of agency: Awareness and ownership of actions and intentions. Red. J. Roessler and N. Eilan. Agency and Self-Awareness. Oxford: Oxford University Press. 47. Melges, F. T. 1982. Time and the Inner Future: A Temporal Approach to Psychiatric Disorders. New York: Wiley. 48. Melges, F. T. i Freeman, A. M. 1977. Temporal disorganization and inner-outer confusion in acute mental illness. of Psychiatry, 134: 874-877. 49. Merleau-Ponty, M. 1962. Phenomenology of Perception Prze. C. Smith. London: Routledge and Kegan Paul. American Journal Journal of Nervous and Mental The Principles of Psychology. New York: Dover,
120
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne 50. Merleau-Ponty, M. 1963. The Structure of Behavior. Prze. A. L. Fisher. Boston: Beacon Press. 51. Merleau-Ponty, M. 1964. The Primacy of Perception. Prze.. W. Cobb. Evanston: Northwestern University Press. 52. Minkowski, E. 1933. Lived time: Phenomenological and psychopathological studies. Prze. N. Metzel. Evanston: Northwestern University Press, 1970. 53. Moore, D. G., Hobson, R. P. and Lee, A. 1997. Components of person perception: An investigation with autistic, non-autistic retarded and typically developing children and adolescents. of Developmental Psychology 15: 401-423. 54. Nagel, T. 1970. What is it like to be a bat? Philosophical Review 79: 394-403. 55. Pppel, E, 1994. Temporal mechanisms in perception. International Review of Neurobiology 37: 185-202. 56. Port, R. and van Gelder, T., red. 1995. Mind as Motion: Explorations in the Dynamics of Cognition. Cambridge: MIT Press. 57. Rosenthal, D. 1997. A theory of consciousness. Red. N. Block i in. The Nature of Consciousness. Cambridge: MIT Press. 58. Rizzolatti, G. i in. 1996. Localization of grasp representations in humans by PET: 1. Observation versus execution. Experimental Brain Research 111: 246-252. 59. Roy, J-M. i in. 1999. Beyond the gap. An introduction to naturalizing phenomenology. Red. J. Petitot et al. Naturalizing Phenomenology: Issues in Contemporary Phenomenology and Cognitive Science (1-83). Stanford: Stanford University Press. 60. Sass, L. 1998. Schizophrenia, self-consciousness and the modern Abnormal premovement brain potentials mind. Journal of Consciousness Studies, 5, 543-65. 61. Singh, J. R. i in. 1992. in schizophrenia. Schizophrenia Research 8: 31-41. 62. Spence, S. 1996. Free will in the light of neuropsychiatry. Philosophy, Psychiatry, and Psychology 3: 75-90. British Journal
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne 63. Thompson, E., red.
121
2001. Empathy and intersubjectivity. Special Foreword to S. Baron-Cohen ,
issue of Journal of Consciousness Studies. 64. Tooby, J. i Cosmides, L. 1995. Cambridge, MA: MIT Press. 65. Trevarthen, C. 1979. Communication and cooperation in early infancy: A description of primary intersubjectivity. Red. M. Bullowa. Before Speech. Cambridge: Cambridge University Press. 66. Varela, F. 1999. Roy. Naturalizing The specious present: A neurophenomenology phenomenology: Issues in contemporary of time consciousness. Red. J. Petitot, F. J. Varela, B. Pachoud, & J.-M. phenomenology and cognitive science (266-314). Stanford: Stanford University Press. 67. Varela, F. 1996. Neurophenomenology: A methodological remedy for the hard problem. Journal of Consciousness Studies 3: 330-49. 68. Varela, F. 1995. Resonant cell assemblies: A new approach to cognitive functioning and neuronal synchrony. Research 28: 81-95. 69. Varela, F. 1999. The specious present: A neurophenomenology of time consciousness. Red. J. Petitot, F. J. Varela, B. Pachoud i J.-M. Roy. Naturalizing phenomenology: Issues in contemporary phenomenology and cognitive science (266-314). Stanford: Stanford University Press. 70. Varela, F. Lachaux, J.P., Rodriguez, E. i brainweb: Phase-synchronization and Nature Rev. Neuroscience. 2: 229-239. 71. Varela, F., Thompson, E. i Rosch, E. 1991, The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience. Cambridge: MIT Press. 72. Wallace, M. 1956. Future time perspectives in schizophrenia. Journal of Abnormal and Social Psychology 52: 240-45. 73. Wellman, H. 1993. Early understanding of mind: The normal case. Red. S. Baron-Cohen i H. Tager-Flusberg oraz in. Understanding other Martinerie, J. 2001. The long-range integration. Biological Mindblindness: An essay on autism and theory of mind (xi-xviii).
122
Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne minds: Perspectives from autism. (10-39). New York: Oxford University Press. 74. Wimmer, H. and Perner, J. 1983. Beliefs about beliefs: Representation and constraining function of wrong beliefs in young children's understanding of deception. Cognition 13: 103-128. 75. Zahavi, D. 2001. Beyond empathy: Phenomenological approaches to intersubjectivity. Journal of Consciousness Studies. 76. Zahavi, D. and Parnas, J. 1999. Phenomenal consciousness and selfawareness: A phenomenological critique of representational theory. Red. S. Gallagher and J. Shear. Models of the Self (253-270). Exeter: Imprint Academic.

Avant 2010-01 01-02

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Avant 2010-01 01-02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

AVANT 01/2010 | www.avant.umk.pl

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

przedefiniowanych naukach kognitywnych, musimy podda j analogicznej

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

fenomenologi z psychologi wszystko,

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

dyscyplin nienaturalistyczn, zastosowanie jego nauki transcendentalnej

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

B. Z powrotem do samych zagadnie

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Cz II: Przestawi wiadomo czasu

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

A. Model kognitywistyczny i pewne problemy fenomenologiczne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Rysunek 1: Model Feinberga-Fritha

introspektywn introspekcja Powinna pokrywa wic si

krytyk znale mona u Zahaviego i Parnasa (1999).

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

wyjanienia, w niektrych epizodycznej

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

C. Dynamiczny model protencji

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

poczucie sprawstwa (dowiadczenie sprawstwa), wwczas jest moliwe (zgodnie

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

Przerysowa map i przestawi czas: fenomenologia i nauki kognitywne

2001. Empathy and intersubjectivity. Special Foreword to S. Baron-Cohen ,

You might also like