PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 3

PIOTR CICHOCKI PIOTR JABKOWSKI Pozna

POCZUCIE ZWIZKU Z UNI EUROPEJSK W NOWYCH KRAJACH CZONKOWSKICH EUROPY RODKOWO-WSCHODNIEJ

Po upywie piciu lat od akcesji krajw Europy rodkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej zasadne wydaje si pytanie o to, na jakim poziomie uksztatowao si dotychczas w tych krajach poczucie zwizku z now form przynalenoci politycznej. Przeprowadzone przez nas analizy maj na celu okrelenie zmian oraz zdiagnozowanie zrnicowania regionalnego pod wzgldem przywizania do UE. Porwnania midzykrajowe zostay oparte na dostpnych zbiorach danych sondaowych Eurobarometru, zawierajcych informacje o ksztacie opinii publicznej w zakresie wybranych aspektw integracji europejskiej. W pierwszej kolejnoci porwnano wartoci wskanikw deklarowanego przywizania do UE w skali makro, a nastpnie przeprowadzono analiz majc na celu okrelenie wewntrzkrajowych czynnikw determinujcych rejestrowany dla kadego poszczeglnego kraju poziom poczucia zwizku z Uni Europejsk. Przedmiotem analizy bd dane sondaowe dotyczce opinii publicznej w Czechach, Estonii, Litwie, otwie, Polsce, Sowacji oraz na Wgrzech. Z analiz wykluczono pozostae nowe kraje czonkowskie przyjte do Unii Europejskiej w 2004 r. oraz Rumuni i Bugari, ktrych czonkostwo datuje si dopiero od 2006 r. Wybr taki zakada podzia Europy Wschodniej na dwa podregiony: rodkowy i Poudniowy, ktre to rozrnienie nie jest by moe stosowane w literaturze przedmiotu powszechnie1, lecz wydaje si dobrze uzasadnione w obecnym kontekcie. Przyjcie Rumunii i Bugarii nastpio dopiero w 2006 r., a co za tym idzie, te dwa kraje znajdoway si w latach 2004-2006 nadal w okresie akcesyjnym, ktry to fakt
1 Liczne opracowania uywaj okrelenia Europa rodkowo-Wschodnia (Central and Eastern Europe (CEE)) w odniesieniu do wszystkich tzw. krajw postkomunistycznych, ktre nie znalazy si po rozpadzie Zwizku Radzieckiego w obrbie struktur Wsplnoty Niepodlegych Pastw; por. np. W. Jacko by, Enlargement of the European Union and Nato: Ordering from the Menu in Central Europe, Cambridge University Press, Cambridge 2004. Wyczerpujce omwienie rnorodnych sposobw deniowania Europy rodkowo-Wschodniej zawiera rozdzia II rozprawy K. Br z e c h c z y n a , Odrbno historyczna Europy rodkowej, Pozna 1998, s. 13-41.

192

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

w znaczcym stopniu ogranicza porwnywalno uzyskiwanych tam w tym czasie wynikw sondaowych z pozosta dziesitk nowych krajw czonkowskich. W efekcie, zastosowane rozumienie Europy rodkowo-Wschodniej jako regionu odmiennego od Europy Poudniowo-Wschodniej pozostawia w rzeczywistoci poza rozwaaniami jedynie Soweni2. Uwzgldnienie tego kraju prowadzioby jednak do pewnych trudnoci przy analizie danych, a nie wpynoby w istocie na ocen Europy rodkowo-Wschodniej w szerokim rozumieniu tego terminu. Zastosowane rozrnienie denicyjne ma zatem w obecnym kontekcie sens przede wszystkim instrumentalny.

I. CHARAKTERYSTYKA DANYCH

1. Metodologia pomiarw i porwna w badaniach midzykrajowych Analizy przeprowadzone w obecnym kontekcie mieszcz si w bogatej socjologicznej tradycji midzykrajowych bada porwnawczych. Z badaniami tego typu ma si do czynienia wtedy, gdy w sposb systematyczny wykorzystuje si i porwnuje dane z dwch lub wicej krajw. Ich istotn waciwoci pozostaje rwnie to, i pewna cz wykorzystywanych zmiennych odnosi si do caych krajw, traktowanych jako jednostki obserwacji. Mocna wersja tego warunku mwi nawet, e jeeli cechy krajw s nieistotne w procesie socjologicznego wyjaniania, czyli midzykrajowe rnice da si wyjani przy pomocy czynnikw innych ni makrostrukturalne cechy krajw, to nie mona w takich przypadkach mwi o midzykrajowych studiach porwnawczych. Takie ujcie schematu badawczego sprawia, e poszczeglne kraje mog by traktowane na dwa sposoby albo jako makro-jednostki obserwacji, co sprowadza analizy do midzykrajowych porwna, albo jako kontekst przebiegania procesw wewntrznych, ktrych midzykrajowe zrnicowania podlegaj wyjanianiu3. Schemat porwna w badaniach midzykrajowych pozostaje zatem taki, e eksplorujc podobiestwa i rnice midzykrajowe wprowadza si zawsze do prowadzonych analiz okrelone zbiory zmiennych strukturalnych charakteryzujcych wybrane kraje w skali makro. Mona przy tym wyrni dwa gwne sposoby traktowania tych zmiennych w procesie badania zrnicowa. Po pierwsze, makrostrukturalne cechy krajw mog suy do wyjanienia innych zmiennych strukturalnych zagregowanych na poziomie krajowym (mwi si wtedy o analizach typu makro-makro). Przykadowo, z perspektywy makro-makro mona zastanawia si
2 Spord dziesiciu krajw czonkowskich przyjtych do UE w 2004 r. Malta i Cypr nie maj nic wsplnego z jakkolwiek deniowan Europ rodkowo-Wschodni. 3 Por. K. M S omczy ski, Midzykrajowe badania porwnawcze (haso), w: Encyklopedia socjologii (t. 2), Warszawa 1999.

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

193

nad tym, czy wprowadzenie waluty euro zwiksza poziom identykacji z UE w spoeczestwach wchodzcych do tej strefy monetarnej4, czy te sprawdza zaleno midzy poziomami identykacji narodowej a gotowoci do akceptacji kontroli UE nad polityk imigracyjn w poszczeglnych krajach czonkowskich5. W obu przywoywanych przykadach przedmiotem analitycznego zainteresowania pozostaje wspzaleno w obrbie zbioru dwch lub wicej zmiennych opisujcych poszczeglne kraje jako caoci. Po drugie, moliwy jest taki schemat analizy, kiedy to owe strukturalne charakterystyki krajw su wyjanianiu zjawisk spoecznych zachodzcych wewntrz jednego lub wielu krajw (schemat makro-mikro). Jednostk analizy s wtedy nie cae kraje, a poszczeglni mieszkacy; jednoczenie zmienne jednostkowe wyjania si przy pomocy innych zmiennych jednostkowych oraz cech krajw. Przykadowo, w ramach schematu makro-mikro mona analizowa struktur spoeczno-zawodow w krajach europejskich odwoujc si do midzykrajowych rnic systemowych6. Odwracajc to rozumowanie moliwy do przeprowadzenia wydaje si take pewien szczeglny wariant tego schematu w postaci analizy mikro-makro, gdzie odwouje si do tych wewntrzkrajowych zjawisk, jako zmiennych wyjaniajcych charakterystyki strukturalne. Przykadowo, przyjmujc schemat mikro-makro mona poszukiwa czynnikw wewntrzkrajowych determinujcych wysoko poziomu poparcia dla czonkostwa w UE w poszczeglnych krajach czonkowskich7. W swoich studiach nad poczuciem zwizku z UE oraz poczuciem zwizku z wasnym krajem mieszkacw pastw Europy rodkowo-Wschodniej wykorzystalimy schemat makro-makro dla oglnej charakterystyki krajw regionu. Nastpnie przeprowadzilimy analizy mikro-makro w celu rozpoznania wewntrzkrajowych uwarunkowa rejestrowanego poziomu zwizku z UE. Innymi sowy, analiza midzykrajowego zrnicowania regionu prowadzi w ostatecznym rozrachunku do prby odpowiedzi na pytanie, jakie wewntrzkrajowe waciwoci odpowiedzialne s za wystpowanie tych zrnicowa.

2. Prol Eurobarometru przestrzenny i czasowy zakres danych W celu dokonania midzykrajowych porwna dla zdeniowanego wczeniej zbioru pastw Europy rodkowo-Wschodniej, wykorzystane zostay dane z dwch komplementarnych przedsiwzi badawczych prowadzonych pod wspln nazw
Por. np. T. Riese, The Euro between national and European identity, Journal of European Public Policy 2004, nr 10:4, s. 487-505. 5 Por. np. A. Leudtke, European Integration, Public Opinion and Immigration Policy, European Union Politics 2005, nr 6(1) s. 83-112. 6 Por. np. H. Doma ski, Struktura spoeczna, Warszawa 2004, s. 217-221. 7 Por. np. O. Elgun, E. Tillman, Exposure to European Union Policies and Support for Membership in the Candidate Countries, Political Research Quarterly 2007, nr 60(3), s. 391-400.
4

194

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

Eurobarometru, realizowanych na zlecenie Komisji Europejskiej w pastwach kandydackich oraz czonkowskich UE. Analizami objto zarwno okres przedakcesyjny skoncentrowany wok dwch gwnych wydarze zwizanych z ostatnim etapem procesu integracji referendum akcesyjnym z 2003 r. oraz formalnym wejciem pastw kandydackich w struktury UE w 2004 r., jak rwnie okres poakcesyjny obejmujcy lata 2005-2007. Studia dla 2003 r. oparlimy na badaniach Eurobarometru dla pastw kandydackich (CCEB2003.4), natomiast analizy dla 2004 r. oraz okresu poakcesyjnego oparte byy na projektch Standardowego Eurobarometru, realizowanych w krajach czonkowskich UE (EB62 w 2004 r., EB63 w 2005 r., EB65 w 2006 r., EB67 w 2007 r.). Wartoci dla poszczeglnych krajw zostay zaczerpnite z odpowiednich raportw Eurobarometru8. Uwzgldniono przy tym wszystkie raporty, ktre w bdcym przedmiotem zainteresowania przedziale czasowym uwzgldniay pytania o poczucie zwizku z Uni Europejsk oraz krajem. Natomiast analizy uwzgldniajce zrnicowania wewntrzkrajowe wykonano na podstawie zbioru danych statystycznych dla EB65, poniewa zbiory te publikowane s w repozytoriach danych z kilkuletnim opnieniem i w momencie prowadzenia analiz zbir danych EB67 nie by jeszcze dostpny9. Porwnywalno danych z okresu 2003 oraz 2004-2007 jest moliwa dziki wykorzystaniu w obu projektach badawczych tej samej metodologii pomiaru oraz zblionej tematyki bada. Gwny trzon pyta we wszystkich kolejnych falach Eurobarometru pozostaje w zasadzie jednakowy, a zagadnienia badawcze zorientowane s na ogln tematyk integracji europejskiej, diagnoz zaufania do instytucji politycznych krajw czonkowskich i kandydackich a take instytucji politycznych Unii Europejskiej, jak rwnie na monitorowanie innych wymiarw europejskiej sfery publicznej. Podkreli naley przy tym, e zasadnicz zalet bada Eurobarometru jest ich stosunkowo duga tradycja sigajca poowy lat 70. XX w.10 Dostpno danych w tak dugim przedziale czasowym oraz ujednolicona metodologia pomiarw pozwala na dokonywanie porwna zarwno w wymiarze diachronicznym, jak te synchronicznym. Naley rwnie podkreli fakt, i cykliczny charakter bada coroczna realizacja dwch fal: wiosennej i jesiennej uatwia wypowiadanie si o trendach ksztatujcych europejsk opini publiczn11. Waciwoci te stanowi o niewtpliwej przewadze danych Eurobarometru nad wynikami innych europejWszystkie raporty dostpne s w wersji elektronicznej na stronie http://ec.europa.eu/public_opinion/; w tekcie wykorzystujemy skrtowe oznaczenia raportw, w postaci EB [numer serii], czyli na przykad EB62 oznacza Standardowy Eurobarometr serii 62 (jesie 2004) 9 Zbir danych EB65 zosta pobrany z repozytorium GESIS Leibniz Institute for the Social Sciences; por. http://www.gesis.org/en/institute/ 10 Por. H. Schmidt, Eurobarometers: Their Evolution, Obvious Merits, and Ways of Adding Value to Them, European Union Politics 2003, nr 4, s. 234-251. 11 Por. K.M. S omczy ski, Europejski Sonda Spoeczny a inne midzynarodowe badania surveyowe. Czego mona nauczy si z analiz porwnawczych, ASK. Spoeczestwo. Badania. Metody 2004, nr 13, s. 85-116.
8

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

195

skich projektw midzykrajowych bada porwnawczych, takich jak World Value Survey lub European Social Survey, ktre cechuj si by moe wyszym poziomem kultury metodologicznej, nie posiadaj jednak porwnywalnego do Eurobarometru zasigu czasowego i przestrzennego. W przypadku bada midzykrajowych, niezalenie od celw prowadzonej analizy, pamita naley zawsze o problemie ekwiwalentnoci przedmiotowej, czyli rwnowanoci jednostek obserwacji zarwno pod wzgldem liczebnoci mieszkacw krajw, jak i zoonoci wewntrznej kraju, a take o problemie ekwiwalentnoci pomiarowej, czyli koniecznoci takiego uoenia pyta kwestionariuszowych, by dostosowane do specycznego dla danego kraju kontekstu spoeczno-kulturowego, byy wskanikami tego samego typu postaw12. Sondae Eurobarometru speniaj zasadniczo wymg ekwiwalentnoci pomiarowej, a wic dostosowane s do kontekstw spoeczno-kulturowych, w ktrych prowadzone s badania, dajc pewno otrzymywania odpowiedzi bdcych wskanikami tego samego rodzaju postaw niezalenie od idiosynkratycznych waciwoci krajw, w ktrych prowadzono pomiar. Wicej problemw wydaje si sprawia ekwiwalentno przedmiotowa, czyli rwnowano wybranych pastw, jako jednostek obserwacji. Dla przykadu jednym z problemw ekwiwalentnoci przedmiotowej pozostaje to, e wybrane do analizy kraje znacznie rniy si wielkoci populacji, przy jednoczenie bardzo zblionych wielkociach prb badawczych obejmujcych w kadej serii bada okoo 1000 osb. Aby uczyni w tym przypadku zado ekwiwalentnoci pomiarowej, w prowadzonych analizach typu mikro-makro uwzgldnilimy wagi dla wielkoci populacji krajw, natomiast w analizach typu makro-makro wczylimy dla prowadzonych rozwaa zmienn wielko populacji kraju, jako zmienn kontroln.

12 Somczyski w swoich rozwaaniach nad midzykrajowymi badaniami porwnawczymi omawia take inne problemy natury teoretyczno-metodologicznej pojawiajce si w studiach porwnawczych. Wskazuje np. na ekwiwalentno temporalno-procesualn porwnywanych krajw, czyli na sytuacj, w ktrej analizowane obiekty rni si istotnie w danym momencie faz rozwoju spoeczno-ekonomicznego, a dokadniej takimi czynnikami rozwoju, ktre mogyby mie wpyw na analizowane rnice midzykrajowe. Wydaje si, e z perspektywy prowadzonej przez nas analizy, problem ekwiwalentnoci temporalno-procesualnej nawet jeli wystpowa, to w bardzo ograniczonym zakresie. Wszystkie uwzgldnione przez nas kraje, cho historycznie i spoeczno-ekonomicznie zrnicowane, z perspektywy istotnej dla prowadzonych rozwaa nad przywizaniem do UE, znajdoway si na jednakowym etapie procesu integracji z UE. Trudno byoby bowiem porwnywa deklarowane przywizanie do UE w kraju, ktry rozpoczyna proces akcesyjny i kraju, ktry formalnie wstpuje ju do UE. Jest to uwaga znaczca, bowiem z przeprowadzonych przez nas trzech serii bada w roku 2003, 2005 oraz 2009 nad europejsk wiadomoci Wielkopolan wynika, i okres okooakcesyjny wzmaga zawsze zainteresowanie sprawami europejskimi i wyostrza deklarowane sdy o UE, ktre ulegaj zagodzeniu po okresie akcesyjnym. (Por. R. Cichocki, P. Cichocki , P. Ja b k o w sk i , Europejska wiadomo Wielkopolan, Pozna 2006).

196

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

3. Denicje zmiennych Z m ie nne za l e ne W przeprowadzonych analizach uwzgldniono dwie zmienne bdce podstaw prowadzonych rozwaa (zmienne wyjaniane): poczucie zwizku z UE oraz poczucie zwizku z wasnym krajem; jednoczenie zdeniowane zostay dwa odpowiadajce tym zmiennym wskaniki dla celw porwna midzykrajowych. Zmienne zalene oraz odpowiednie wskaniki oparte byy na dwch standardowych pytaniach zadawanych w kolejnych seriach Eurobarometru13: Ludzie mog w rnym stopniu czu si zwizani ze swoimi miastami lub wsiami, ze swoim regionem, ze swoim krajem lub z Europ. Prosz powiedzie, na ile czuje si Pan(i) zwizany(a): 1. Z wasnym krajem (wymieniona nazwa kraju) 2. Z Uni Europejsk. W bazie danych odpowiedzi respondentw zakodowano w nastpujcy sposb: (1) w ogle niezwizany, (2) raczej niezwizany, (3) raczej zwizany, (4) bardzo zwizany oraz warto (5) trudno powiedzie. Odpowied trudno powiedzie nie bya sugerowana w prezentowanej respondentowi kafeterii odpowiedzi, a w analizie danych traktuje si j w zasadzie na rwni z brakiem danych. Skonstruowany na podstawie powyszych zmiennych wskanik poczucia zwizku z Uni Europejsk podaje odsetek respondentw deklarujcych zwizek z UE. Zmienna do obliczania wartoci wskanika zostaa sprowadzona do zmiennej nominalnej o dwch kategoriach wartoci: 0 brak deklaracji zwizku z UE (poczone odpowiedzi w ogle niezwizany i raczej niezwizany), 1 deklaracja poczucia zwizku z UE (poczone odpowiedzi bardzo zwizany i raczej zwizany). Zupenie analogicznie zdeniowano wskanik poczucia zwizku z wasnym krajem, ktry podaje odsetek respondentw deklarujcych przywizanie do wasnego kraju, kodujc wartoci odpowiedniej zmiennej w dwie kategorie: 0 brak zwizku z wasnym krajem, 1 deklaracja poczucia zwizku z wasnym krajem. Cho taka dychotomizacja zbioru wartoci powoduje pewne zuboenie zawartoci informacyjnej zakodowanych odpowiedzi ze wzgldu na obnienie poziomu pomiaru z porzdkowego na nominalny, to stanowi ona procedur konieczn dla przystosowania zmiennych do zastosowanych procedur statystycznych. Poza tym, nawet na poziomie opisowym samych raportw Eurobarometru zmienne tego typu s prezentowane w postaci zdychotomizowanej ze wzgldu zarwno na atwo prezentacji, jak rwnie trudnoci, w jakie uwikana jest prba jednoznacznych
13 Wszystkie pytania Eurobarometru cytowane za polsk wersj jzykow kwestionariusza EB65 dostpnego na: http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb65/eb65_pl_nat.pdf; ze wzgldu na zmienno oznacze poszczeglnych pyta pomidzy poszczeglnymi falami zdecydowano si pomin ich numeracj.

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

197

interpretacji rnic semantycznych zachodzcych midzy modykatorami raczej oraz bardzo. Zm ien ne niez a l e ne Wybrane do analiz zmienne niezalene obejmoway takie zagadnienia zwizane z procesem integracji kraju z Uni Europejsk, ktre musiay by obecne w debacie publicznej w okresie okooakcesyjnym. Uwag skupiono zatem na dwch kategoriach przewidywanych korzyci ze wstpienia kraju do UE stabilizacji sytuacji w kraju oraz wikszego znaczenia kraju na arenie midzynarodowej, a take na problematyce odczuwanych obaw zwizanych z integracj z UE oraz oglnym zadowoleniu z obecnej sytuacji yciowej badanych osb. Zmienna Obawy zwizane z integracj kraju z UE przyjmowaa wartoci z zakresu pomidzy 0 a 1. Wartoci zmiennej ustalone zostay na podstawie odpowiedzi na nastpujce pytanie: Niektrzy ludzie boj si budowania Unii Europejskiej. Przeczytam teraz Panu(i) list obaw, jakie niektrzy maj w zwizku z tym procesem. W odniesieniu do kadego stwierdzenia prosz powiedzie, czy na dzie dzisiejszy obawia si Pan(i) tego osobicie: 1. Utrata wadzy przez mae kraje czonkowskie 2. Wzrost midzynarodowej przestpczoci zorganizowanej 3. Coraz wicej pienidzy, jakie kraj bdzie musia wpaca do UE 4. Utrata korzyci socjalnych 5. Utrata tosamoci i kultury narodowej 6. Kryzys gospodarczy 7. Przeniesienie miejsc pracy do innych krajw czonkowskich 8. Wicej trudnoci dla krajowych rolnikw. Kadej odpowiedzi twierdzcej na ktre z powyszych omiu pyta przypisywano warto 1, natomiast kadej odpowiedzi przeczcej warto 0. Wskanik obliczany jest jako rednia z omiu odpowiedzi i przyjmuje wartoci pomidzy 0 (zupeny brak obaw na wszystkie pytania odpowiedzi przeczce) a 1 (zdecydowane obawy na wszystkie pytania odpowiedzi twierdzce). W taki sam sposb zbudowano zmienn Korzyci z integracji kraju z UE stabilizacja sytuacji w kraju ustalajc wartoci na podstawie pytania: Dla kadego z poniszych stwierdze prosz powiedzie, czy raczej si Pan(i) z nimi zgadza, czy te nie: 1. Czuj, e jestem bezpieczniejszy(a), poniewa mj kraj jest czonkiem UE; 2. Czuj, e jestemy bardziej stabilni gospodarczo, poniewa mj kraj jest czonkiem UE; 3. Czuj, e jestemy bardziej stabilni politycznie, poniewa mj kraj jest czonkiem UE oraz zmienn Korzyci z integracji kraju z UE wiksze znaczenie kraju na arenie midzynarodowej ustalajc wartoci na podstawie pytania:

198

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

Dla kadego z poniszych stwierdze prosz powiedzie, czy raczej si Pan(i) z nimi zgadza, czy te nie: 1. Interesy mojego kraju s w UE dobrze uwzgldniane; 2. W przyszoci mj kraj stanie si bardziej wpywowy w UE. Ostatnia z wykorzystanych zmiennych niezalenych obejmowaa wskanik Zadowolenia z obecnej sytuacji yciowej oparty na pytaniu kwestionariuszowym: Czy oglnie rzecz biorc jest Pan(i) bardzo zadowolony(a), raczej zadowolony(a), raczej niezadowolony(a), czy zupenie niezadowolony(a) z ycia jakie Pan(i) prowadzi? Zmienna ta przyjmuje wartoci od 1 do 4, przy czym warto 1 oznacza odpowied zupenie niezadowolony a warto 4 odpowied bardzo zadowolony. Zm ien ne ko ntro l ne Do analiz wczylimy rwnie zestaw zmiennych kontrolnych obejmujcy: pe respondentw (0 kobieta; 1 mczyzna), wiek respondentw, umiejscowienie na skali lewica prawica (1 lewica; 2 centrum; 3 prawica), typ zbiorowoci terytorialnej (1 wsie lub bardzo mae miasta; 2 mae miasta lub miasta redniej wielkoci; 3 due miasta) oraz wielko populacji analizowanych krajw. Zmienne kontrolne s wykorzystywane w analizach do werykacji tego, czy zaobserwowany zwizek pomidzy zmienn zalen i niezalen nie jest przypadkiem zwizkiem pozornym. Byoby tak, gdyby badane zjawisko dao si wyjani przy pomocy innych czynnikw ni te, ktre uwzgldniono w hipotezach badawczych i wczono do analiz w postaci korpusu zmiennych niezalenych. Dla przykadu okaza mogoby si, e rozpatrywana w izolacji zaleno pomidzy poczuciem zwizku z UE a deklarowanymi obawami zwizanymi z procesem integracji jest nieistotna wtedy, gdy do wnioskowania wczy si np. wiek respondentw. Wpyw deklarowanych obaw na przywizanie do UE byby wtedy jedynie pochodn tego, e starsze wiekowo kategorie respondentw cechuje wyranie wyszy poziom obaw i jednoczenie niszy poziom przywizania do UE.

4. Charakterystyka wykorzystanych metod statystycznych Poza standardowymi miarami statystycznymi do opisu i charakterystyki wynikw bada wykorzystano dodatkowo dwie procedury wymagajce w obecnym kontekcie krtkiego wprowadzenia. Wykraczaj one bowiem poza standardowy zestaw statystyk opisowych. Po pierwsze, szukajc podobiestw i rnic midzykrajowych w przywizaniu do UE oraz do wasnego kraju w pastwach Europy rodkowoWschodniej (analizy na poziomie makro-makro) zastosowano procedur skalowania

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

199

wielowymiarowego14. Po drugie, analizujc rnice midzykrajowe w kontekcie procesw wewntrzkrajowych (analizy mikro-makro), wykorzystano procedur regresji logitowej15 celem ustalenia tego, ktre typy postaw i opinii wobec integracji kraju z UE oraz ktre cechy spoeczno demograczne badanych respondentw, s w najwikszym stopniu odpowiedzialne za wewntrzkrajowe zrnicowanie poczucia zwizku z UE oraz z wasnym krajem. Procedura analizy skalowania wielowymiarowego opiera si na podobnych zasadach jak analiza czynnikowa, tzn. jej zasadniczym celem jest redukcja liczby wymiarw oraz szukanie sensownych wyjanie podobiestw miedzy obserwowanymi zmiennymi lub obiektami (w naszym przypadku obiektami porwna byy oczywicie kraje Europy rodkowo-Wschodniej). Metoda skalowania wielowymiarowego ma t przewag nad innymi procedurami statystycznymi dajcymi podobne rezultaty, e moe by swobodnie stosowana nawet wtedy, gdy dysponuje si porzdkowymi danymi, a ponadto daje rozwizania bardziej czytelne i atwiejsze do interpretacji16. Celem naszej analizy byo rozmieszczenie krajw w przestrzeni dwuwymiarowej tak, aby dao si sensownie opisa i wyjani podobiestwa midzykrajowe. W efekcie, lokalizacja krajw daa odpowied na pytanie, ktre kraje i wzgldem jakich wymiarw s najbardziej do siebie podobne (lub najbardziej od siebie rne). Druga z procedur statystycznych regresja logitowa wybrana zostaa z uwagi na nominalny dwumianowy (dychotomiczny) charakter zmiennych zalenych17. Charakteryzujc zmienne wybrane do porwna midzykrajowych zasygnalizowano ju wczeniej, e uwag skupiono na poczuciu zwizku z UE oraz poczuciu zwizku z wasnym krajem, za kadym razem kodujc wartoci tych zmiennych w postaci 0-1 tak, e warto 0 oznaczaa kategori osb deklarujcych brak zwizku, a warto 1 kategori osb deklarujcych zwizek. Taki ukad wartoci zmiennej wyjanianej powodowa brak moliwoci zastosowania standardowej regresji wielorakiej i konieczno wyboru regresji logitowej. Co wane jednak wyniki regresji logitowej interpretuje si w ten sam sposb, jak wyniki regresji liniowej. W formalnym sensie wyniki regresji wykorzystywa bdziemy w celu znalezienia takich czynnikw spoeczno-demogracznych oraz typw postaw i opinii o UE, ktre w najwikszym
14 Dokadny opis procedury pozycjonowania oraz skalowania wielowymiarowego znale mona m.in. w opracowaniu: G. A. Churchil, Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne, Warszawa 2002, s. 437-449. 15 Ta i inne metody regresji zostay dokadnie opisane w wielu podrcznikach z zakresu wykorzystania metod statystycznych w badaniach naukowych. Por. np. G. L i so w sk i , J. H a m a n , M. Ja si sk i , Podstawy statystyki dla socjologw, Warszawa 2008, s. 261-292. 16 Por. P. Jabkowski, Poczucie bezpieczestwa i poziom przestpczoci w Poznaniu, w: J. Jakubowski, J. Wtroba (red.), Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych (t. III), StatSoft Polska, Krakw 2008, s. 203-212. 17 Por. A. Agresti, An Introduction to Categorical Data Analysis, New York 1996.

200

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

stopniu decyduj o prawdopodobiestwie przypisania jednostki do kategorii osb zwizanych z UE oraz wasnym krajem.

II. ZRNICOWANIE POCZUCIA ZWIZKU Z UE W PERSPEKTYWIE MAKRO-MAKRO

Punktem wyjcia porwnawczej analizy przywizania do UE oraz wasnego kraju w spoeczestwach Europy rodkowo-Wschodniej uczyniono opisow charakterystyk w skali makro. W pierwszym etapie analiza ta nie wykracza poza informacje, ktre mona uzyska poprzez uwan i systematyczn lektur standardowych raportw Eurobarometru. Opiera si ona na zbiorczym zestawieniu danych z kilku kolejnych raportw przy uyciu podstawowych statystyk opisowych. Podobnie jak w przypadku przeprowadzonej wyej charakterystyki pyta kwestionariuszowych oraz opisu konstrukcji zmiennych, ta cz ma na celu przede wszystkim umoliwienie krytycznej lektury tekstu tym czytelnikom, ktrzy nie nale do grona staych konsumentw raportw Eurobarometru. Dopiero po przedyskutowaniu tych opisowych charakterystyk przechodzimy do zasadniczej czci analizy sprowadzajcej si do prby zdiagnozowania zrnicowania midzykrajowego Europy rodkowoWschodniej w perspektywie makro.

1. Opisowa charakterystyka opinii publicznej w krajach Europy rodkowo-Wschodniej Przedstawione na rys. 1 czternacie wykresw trendu ilustruje zmienno w czasie dla rozkadw odpowiedzi na pytania o poziom odczuwanego zwizku z krajem oraz UE dla wszystkich siedmiu krajw Europy rodkowo-Wschodniej. W okresie 2003-2007 pytania te znajdoway miejsce w kwestionariuszu Eurobarometru, natomiast nie uwzgldniono ich w 2008 r.18 Mimo tych brakw, istniejce dane pozwalaj na opisanie trendw w ramach opinii publicznej poszczeglnych krajw w okresie akcesyjnym oraz na przestrzeni pierwszych trzech lat czonkostwa w UE. Dla kadego kraju zdecydowano si przy tym przedstawi dwa wykresy, aby nie zmniejsza przejrzystoci prezentacji przez jednoczesne uwzgldnianie nadmiernej informacji. W kolumnie pierwszej zaprezentowano rozkady deklarowanego przywizania do UE, natomiast w kolumnie drugiej odpowiednie rozkady przywizania do wasnego kraju. Na tym etapie dyskusji omwione zostanie zrnicowanie regionalne z punktu widzenia tych zmiennych rozpatrywanych w izolacji od siebie.

W trakcie pisania niniejszego tekstu nie byy natomiast jeszcze znane rezultaty wiosennego pomiaru Eurobarometru standardowego w 2009 r.
18

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

Rys unek 1 .

201

Poczucie zwizku z UE oraz z krajem w krajach Europy rodkowo-Wschodniej w latach 2003-2007

202

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

Rozpoczynajc od omwienia wykresw umieszczonych w prawej kolumnie rys. 1 naley zauway, i kraje Europy rodkowo-Wschodniej nie s silnie zrnicowane ze wzgldu na poziom deklarowanego zwizku obywateli z wasnym krajem, we wszystkich bowiem przypadkach pozostaje on niezmiennie bardzo wysoki. Cho w przypadku Polski i Wgier odsetki respondentw deklarujcych takie poczucie s systematycznie bliskie 100% i wysze o kilka punktw procentowych od przecitnej dla pozostaych krajw, to trudno rozpatrujc rozkady tej zmiennej w izolacji od innych przypisywa takiej niewielkiej rnicy istotne znaczenie. Oprcz bezwzgldnie wysokich wartoci wskanikw podkreli naley take ich stabilno w czasie19. Na marginesie niejako doda naley te, e przecitnie notowane poczucie zwizku z krajem w Europie rodkowo-Wschodniej nie odbiega zasadniczo od trendw obserwowanych w pozostaych krajach czonkowskich Unii Europejskiej20. Jedynym istotnym wyjtkiem od tej europejskiej reguy stanowi przy tym Niemcy, gdzie mierzone wartoci wskanikw takich, jak zwizek z krajem lub duma z narodowoci pozostaj systematycznie nisze, co tumaczy mona cigym funkcjonowaniem w wiadomoci spoecznej pamici o trudnym dziedzictwie niemieckiego pastwa narodowego21. Niemniej jednak, opierajc si na rozkadzie deklarowanego w ramach bada sondaowych przywizania do wasnego kraju nie mona w Europie rodkowo-Wschodniej zidentykowa adnych takich systematycznych zrnicowa midzykrajowych, ktre mogyby same z siebie uchodzi za interesujce. Przygldajc si rozkadom przywizania do kraju w republikach batyckich oraz krajach Grupy Wyszehradzkiej naley take zauway, e nie wystpuj w obrbie uzyskiwanych wynikw adne regularnoci pochodne wzgldem wielkoci rejestrowanych w poszczeglnych krajach mniejszoci narodowych. Wydaje si to ju na pierwszy rzut oka podejrzane w kontekcie tego, co wiadomo o napiciach narodowociowych w niektrych krajach Europy rodkowo-Wschodniej. T niespjno naley bra za przesank do przypuszczenia, e poczucie zwizku z krajem mierzone w ramach Eurobarometru nie stanowi wskanika o wysokim stopniu empirycznej trafnoci. Budzi ona wrcz podejrzenia, czy nie napotykamy w tym przypadku jakiej formy zjawiska znanego jako spirala milczenia22. Przypuszczenie to znajduje dodatkowe uzasadnienie, jeeli podda si analizie dokumentacj realizacji bada w poszczeglnych krajach. Biorc pod uwag to, w jakich jzykach realizowane byy wywiady Eurobarometru, okazuje si bowiem, i w Polsce, Czechach, na Wgrzech, Sowacji i Litwie
19 Pewne odstpstwo od tej normy stanowi pomiary z 2003 r. dla Republiki Czeskiej oraz Litwy, pochodz one jednak z przedakcesyjnego Eurobarometru krajw kandydackich. Co za tym idzie, w obliczu pniejszej stabilnoci wynikw, mona je zignorowa, jako jednostkowe bdy pomiaru. 20 Por. P. Cichocki, Wybrane problemy bada nad tosamoci europejsk, Pozna 2009, s. 28-36. 21 E. D. Ezell, M. Seeleib-Kaiser, E. A. Ti ry a k i a n , National Identity Issues in the New German Elites: a Study of German University Students, International Journal of Comparative Sociology 2003, nr 44, s. 289. 22 Por. E. Noelle-Nauman, Spirala milczenia, Pozna 2004.

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

203

prowadzone s one wycznie w ocjalnych jzykach narodowych. O ile w trzech pierwszych krajach wystpujce mniejszoci narodowe i etniczne mieszcz si w granicach 5%23, to w przypadku Sowacji i Litwy stanowi ju ok. 15%, a co za tym idzie przeprowadzanie wywiadw wycznie w jzyku sowackim lub litewskim moe znaczco zmniejsza prawdopodobiestwo udziau w prbie badawczej respondentw o potencjalnie niszym poczuciu zwizku z krajem. Jeszcze bardziej skomplikowana sytuacja ma miejsce w pozostaych dwch krajach batyckich. W ich przypadku udzia mniejszoci narodowych w populacji generalnej jest zdecydowanie wikszy, co za tym idzie konieczne byo rwnolege prowadzenie wywiadw w odpowiednich jzykach narodowych oraz po rosyjsku. Analizujc statystyki realizacji tych dwujzycznych prb, naley przede wszystkim zauway znaczce niedoreprezentowanie respondentw rosyjskojzycznych w prbie w Estonii po rosyjsku przeprowadzono 11% wywiadw przy okoo 30% udziau osb rosyjskojzycznych w populacji, na otwie odpowiednie wartoci to 23% wobec okoo 35%24. Poza tym trzeba mie rwnie na uwadze fakt, e pewna cz rosyjskojzycznych osb zamieszkujcych na otwie i w Estonii nie posiada formalnego obywatelstwa, a co za tym idzie nie kwalikuje si do udziau w wywiadach Eurobarometru. Nie mona zatem bra zbyt powanie faktu, i wskaniki deklarowanego przywizania do pastwa nie rni si w tych krajach ze wzgldu na jzyk prowadzonego wywiadu w Estonii przywizanie deklarowao 93,8% respondentw estoskojzycznych i 93,0% rosyjskojzycznych, a na otwie 92,3% otewskojzycznych i 91,0% rosyjskojzycznych. Naley raczej przypuszcza, e sposb przeprowadzenia bada terenowych wykluczy z udziau tych przedstawicieli mniejszoci narodowych i etnicznych w tych krajach, ktrych postawy wzgldem pastwa mog by relatywnie bardziej niechtne. Innymi sowy, niezalenie od tego, czy zasadne jest zaoenie, e czonkowie mniejszoci narodowych posiadaj przecitnie niszy poziom odczuwanego zwizku z krajem ni czonkowie grupy dominujcej, oczywiste wydaje si to, e nie mona przyjmowa powierzchownej interpretacji uzyskiwanych w Eurobarometrze wynikw sondaowych za dowd zaprzeczajcy susznoci takiego zaoenia. O ile rozpatrywane w izolacji poczucie zwizku z krajem okazuje si mie nike znaczenie dla bada porwnawczych, to znaczce zrnicowania midzykrajowe daje si zaobserwowa na podstawie rozkadw deklaracji dotyczcych poczucia zwizku z Uni Europejsk. Stwierdzenie to jest suszne w odniesieniu do caego zbioru 27 krajw czonkowskich, jednak w obecnym kontekcie przeprowadzona dyskusja nie bdzie wychodzi oczywicie poza Europ rodkowo-Wschodni. Opierajc si na przedstawionych na wykresach danych, mona pokusi si
23 Informacje o mniejszociach opracowane na podstawie danych Eurostatu, http://epp.ec.eurostat. ec.europa.eu; por. rwnie J. Dobrowolska-P o l a k , Panorama mniejszoci narodowych i etnicznych, Przegld Zachodni 2007, nr 3, s. 15-27. 24 Obliczenia wasne na podstawie zbioru EB65_2; dostpnego na stronie: http://www.gesis.org/ en/institute/

204

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

o wyrnienie dwch powierzchownie odmiennych od siebie grup pastw: Czech, Wgier, Polski, a take Sowacji z jednej strony oraz pastw batyckich z drugiej. W przypadku pastw tzw. Grupy Wyszehradzkiej zaznacza si wysoka pocztkowa przewaga osb deklarujcych przywizanie do Unii Europejskiej, ktra ulega stopniowej systematycznej erozji po okresie akcesyjnym. W latach 2003-2005, czyli okresie rozcigajcym si od mobilizacji wok referendw akcesyjnych do przeprowadzenia wyborw do Parlamentu Europejskiego, przewaga osb deklarujcych w tych krajach zwizek z UE nad deklarujcymi brak takiego zwizku wynosia niezmiennie kilkadziesit punktw procentowych. W krajach batyckich obserwowano natomiast przez cay okres akcesji i pi pierwszych lat czonkostwa zdecydowanie bardziej krytyczny stosunek opinii publicznej do kwestii przywizania do Unii Europejskiej. W caym analizowanym przedziale czasowym od 2003 do 2007 r. Estonia i Litwa charakteryzoway si przecitn przewag niezwizanych nad zwizanymi, z kolei na otwie przewaga osb deklarujcych zwizek nad osobami niezwizanymi z UE miecia si w granicach jedynie kilkunastu punktw procentowych. Sowacja stanowi do pewnego stopnia przypadek poredni pomidzy grup wyszehradzk oraz batyck, mimo wszystko w latach 2003-2005 wydaje si jednak blisza tej pierwszej, natomiast pniejsza redukcja rejestrowanego poczucia zwizku zbliya spoeczestwo sowackie do charakterystyki krajw batyckich. Mwienie o wyranie wyodrbnionych grupach batyckiej i wyszehradzkiej w odniesieniu do rejestrowanego przywizania do UE stanowi mimo wszystko pewne naduycie interpretacyjne. Na tle jednolicie niskich wskanikw Estonii, Litwy i otwy, pozostae cztery pastwa wydaj si po prostu bardziej do siebie podobne ni miaoby to miejsce, gdyby rozpatrywa kraje wyszehradzkie samodzielnie, w oderwaniu od kontekstu batyckiego. W obrbie tych czterech krajw wyranie wyrni bowiem mona Polsk i Wgry, ktre posiadaj konsekwentnie wysze poziomy deklarowanego poczucia zwizku z UE ni ma to miejsce w Czechach i Sowacji25. Czyteln ilustracj tych prawidowoci zawiera rys. 2, oparty na tych samych danych, ktre przedstawiono na wykresach rys. 1, ukazanych jednake na wyszym poziomie agregacji. Poszczeglne pomiary czstkowe w kolejnych latach zostay tu bowiem sprowadzone do jednej wartoci przecitnej. Rys. 2 powsta w ten sposb, e na map regionu naniesiono przecitne odsetki obywateli poszczeglnych krajw deklarujcych zwizek z UE w latach 2004-200726.
25 Zrnicowanie takie byo rejestrowane rwnie przez poszczeglne krajowe instytuty badania opinii publicznej w okresie przedakcesyjnym: We wszystkich badaniach poparcia dla integracji prowadzonych przez CBOS we wsppracy z partnerskimi orodkami badawczymi () liczba zwolennikw czonkostwa w Unii Europejskiej bya w Polsce nisza ni na Wgrzech, ale wysza ni w Czechach (por. B. R oguska, Polska droga do Unii Europeskiej, w: K. Z a g r sk i , M. S t r a sz e w sk i Polska-Europa-wiat: Opinia publiczna w okresie integracji, Warszawa 2005, s. 19-21. 26 Przez przecitny poziom natenia rozumie si tu redni arytmetyczn punktw procentowych uzyskiwanych w kolejnych pomiarach EB62, EB64, EB65, EB67; pomiar CCEB z 2003 r. pominito ze wzgldu na niestabilny charakter niektrych wartoci zmiennych.

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

Rys unek 2.

205

Przecitne poczucie zwizku z UE w krajach Europy rodkowo-Wschodniej

Z rysunku 2 wyranie mona odczyta, e kraje batyckie charakteryzuje wyranie niszy stopie przywizania do UE. Urednienie wynikw pomiarw w poszczeglnych latach pozwala na wyrane zaznaczenie kontrastu zachodzcego pod tym wzgldem pomidzy otw a Litw i Estoni. Z drugiej strony, nawet pobiena analiza, jakiej mona dokona opierajc si na powyszej wizualizacji, pokazuje, e Wgry i Polska charakteryzuj si wyszym wskanikiem poczucia zwizku z UE ni Czechy i Sowacja. Stanowi to kolejne potwierdzenie sygnalizowanych ju wczeniej intuicji interpretacyjnych. Takie wewntrzgrupowe zrnicowanie postaw wobec UE wrd krajw tzw. Grupy Wyszehradzkiej idzie zreszt w parze z ewidentnymi trudnociami w wypracowaniu wsplnoty postaw na poziomie elit rzdzcych tych krajw, ktre to trudnoci uniemoliwiay rzeczywist koordynacj dziaa, na jak miano nadziej przy okazji powoywania tego tworu politycznego do ycia27. Nawet wobec podobiestwa spoecznych postaw, tak jak ma to miejsce w przypadku Polski i Wgier, trudno przypisywa jego wystpowanie jakiemu wypracowanemu we wsplnej transnarodowej sferze publicznej porozumieniu dotyczcemu kwestii europejskich. Mona wrcz pokusi si o stwierdzenie, e przy wszystkich swoich podobiestwach, akurat polska i wgierska opinia publiczna interesuj si sob nawzajem w stopniu raczej niskim28.
27 Por. np. B. Koszel, Rola i zaangaowanie polityczno-gospodarcze Niemiec w pastwach tzw. Grupy Wyszehradzkiej w latach 1990-1997, Pozna 1998, s. 6-9. 28 B. Gralczyk, Wgry: transformacja pokomunistyczna 1990-2003, Warszawa 2003, s. 226-243.

206

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

2. Zrnicowanie regionalne w perspektywie makro Przedstawiony dotychczas opis zrnicowania poczucia zwizku z UE w krajach Europy rodkowo-Wschodniej posiada jedynie charakter propedeutyczny, opiera si bowiem na dalece impresjonistycznej analizie wynikw. Polega on poza tym na opisywaniu pojedynczych rozkadw zmiennych, rozpatrywanych zasadniczo w izolacji od siebie. Mia gwnie na celu wstpne rozpoznanie zrnicowa regionalnych, aby prowadzone w dalszej czci artykuu bardziej zaawansowane analizy statystyczne mogy posiada pewien opisowy ukad odniesienia. Aby jednak dokadnie i jednoznacznie opisa podobiestwa i rnice midzykrajowe konieczne jest wykorzystanie bardziej wyranowanej procedury opisu wynikw, ni tylko schematyczny zbiorczy rysunek porwnawczy. W tym celu zdecydowano si zastosowa procedur skalowania wielowymiarowego, wczajc do analiz nie tylko deklarowane przywizanie do UE, ale te przywizanie do wasnego kraju29.
Rys unek 3.

Podobiestwa krajw Europy rodkowo-Wschodniej ze wzgldu na deklarowane poczucie zwizku z wasnym krajem oraz poczucie zwizku z UE

W wyniku przeprowadzonych analiz kraje Europy rodkowo-Wschodniej rozlokowano w przestrzeni dwuwymiarowej tak, e utworzone wymiary mona byo zinterpretowa w kategoriach niskiego wysokiego poczucia zwizku z Uni Europejsk (o odcitych) oraz niskiego wysokiego poczucia zwizku z wasnym krajem (o rzdnych). Odnoszc zatem kraje do osi odcitych otrzyma si uporzdkowanie wzgldem poczucia zwizku z UE, a rzutujc kraje na o rzdnych otrzyma si uporzdkowanie wzgldem poczucia zwizku z wasnym krajem. PrzykaKlasykujc kraje przy pomocy dwch zmiennych na dwch wymiarach mona oczywicie naoy na ukad wsprzdnych dokadne wartoci wskanikw, uzyskujc jednoznaczny ukad wzajemnego odniesienia krajw do siebie. Procedura skalowania wielowymiarowego daje jednak moliwo takiego rozmieszczania obiektw, e otrzymana konguracja jest ju nie tylko najlepszym przyblieniem obserwowanych rnic pomidzy krajami, ale take umoliwi odniesienie indywidualnej wartoci dla kadego kraju, do redniej globalnej dla wszystkich krajw. Wykorzystanie skalowania wielowymiarowego daje zatem obraz bardziej czytelny i atwiejszy w interpretacji.
29

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

207

dowo, Wgry i Estonia nie rni si znacznie w zakresie deklarowanego zwizku z wasnym krajem, ale jednoczenie bardzo rni si w zakresie poczucia zwizku z UE. Podobnie mona interpretowa rnice w odlegociach wszystkich pozostaych krajw. Dokonujc takiej gbszej analizy midzykrajowych zrnicowa regionalnych konieczne wydaje si przede wszystkim ostateczne odrzucenie skdind konceptualnie wygodnej formuy podziau na kraje tzw. grupy wyszehradzkiej oraz kraje batyckie. Nakadajc na siebie dwa niezalene rozkady odpowiedzi uzyskano bowiem w efekcie obraz zdecydowanie wikszego zrnicowania midzykrajowego, ni miao to miejsce przy analizie rozkadw poszczeglnych zmiennych rozpatrywanych w izolacji. Uywajc terminologii ukadu wsprzdnych mona przyj, e w pierwszej wiartce tego ukadu znajduj si kraje o relatywnie wyszym poczuciu zwizku obywateli z UE i jednoczenie relatywnie wyszym od pozostaych poziomie poczucia zwizku z wasnym krajem ulokowano tam Wgry oraz Polsk; w drugiej wiartce ukadu znajduje si natomiast Estonia oraz Litwa, czyli kraje o relatywnie niskim poziomie poczucia zwizku z UE i relatywnie wysokim poziomie poczucia zwizku z krajem; w trzeciej wiartce ukadu rozlokowana zostaa otwa, czyli kraj o relatywnie niszym poziomie poczucia zwizku obywateli z wasnym krajem oraz niszym poziomie poczucia zwizku z UE; wreszcie w czwartej wiartce ukadu wsprzdnych znajduj si Czechy oraz Sowacja dwa kraje o relatywnie niszym od przecitnej poziomie poczucia zwizku obywateli z wasnym krajem, ale o wyszym od przecitnej poziomie poczucia zwizku z UE. Ponadto, im wiksza odlego krajw od siebie, tym bardziej rni si one w analizowanym zakresie. Przeprowadzona analiza denitywnie pokazaa, e mieszkacy krajw tzw. Grupy Wyszehradzkiej, cho zdecydowanie bardziej zwizani z UE ni mieszkacy krajw batyckich, nie mog by traktowani wsplnie jako homogeniczna grupa, std te interpretacyjne odwoywanie si do takiego podziau okazuje si zabiegiem nietraonym, nawet jeeli mg si wydawa na pierwszy rzut oka konceptualnie interesujcy. Wida bowiem, e kraje te zaliczy trzeba do dwch wyranie odrbnych kategorii. Z jednej strony s to Wgry i Polska, czyli kraje o zdecydowanie najwyszym poziomie poczucia zwizku z UE oraz bardzo wysokim poziomie poczucia zwizku z wasnym krajem. Z drugiej za Czechy i Sowacja, czyli kraje o wyszym od przecitnej, lecz duo niszym ni na Wgrzech i w Polsce, poczuciu zwizku z UE oraz jednoczenie duo niszym od regionalnej przecitnej poziomie poczucia zwizku z wasnym krajem. Jednoczenie wysoki stopie wzajemnego podobiestwa krajw batyckich ze wzgldu na relatywnie niski poziom deklarowanego przywizania do UE, nie znajduje odzwierciedlenia w takiej samej bliskoci wartoci wskanikw poczucia zwizku z wasnym krajem. Przy uwzgldnieniu obu wymiarw jednoczenie, kraje batyckie nadal mona wyodrbni jako jedn grup pastw; nie cechuje si ona jednak a tak wysokim stopniem homogenicznoci, jakiego mona by si wyjciowo spodziewa.

208

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

Uzyskany rozrzut pastw w przestrzeni dwuwymiarowej prowadzi ostatecznie do koniecznoci podania w wtpliwo sensownoci uywania etykietki Europa rodkowo-Wschodnia jako kategorii sensownie opisujcej zrnicowanie regionalne. Niezalenie od tego, czy wartoci poszczeglnych krajowych wskanikw makro mona bdzie wyjani w odniesieniu do opisujcych zrnicowania wewntrzne wskanikw mikro, faktem pozostaje due zrnicowanie krajw regionu na poziomie wskanikw makro. Nie oznacza to naturalnie, e nie mona w ogle mwi o Europie rodkowo-Wschodniej jako regionie, lecz uzasadnia tez sabsz i mniej ogln. Ot, nawet jeli z jakiej innej perspektywy naleaoby poddawane analizie kraje lub jak ich podgrup traktowa jako wewntrznie zintegrowany region, to nadal nie mona by mwi o wystpowaniu jakiej wsplnej dla tego regionu postawy w odniesieniu do czonkostwa wasnego kraju w Unii Europejskiej.

III. WEWNTRZKRAJOWE UWARUNKOWANIA MAKRO-WSKANIKW POCZUCIA ZWIZKU

W tabelach 1 oraz 2 zestawione zostay wyniki analiz regresyjnych wykorzystanych do opisu zalenoci pomidzy identykacj z wasnym krajem lub identykacj z UE, a zestawem zmiennych niezalenych oraz kontrolnych wybranych do analiz. Regresj przeprowadzono dla kadego kraju z osobna, prbujc odpowiedzie na pytanie, czy i w jaki sposb wewntrzkrajowe uwarunkowania maj si do midzykrajowych rnic na makro-poziomie. W tabelach prezentujcych wyniki analiz regresji zamieszono wartoci wspczynnikw wyrniajc jednoczenie wytuszczeniem te, ktre dla poczucia zwizku z UE maj najwiksze znaczenie. Warto dodatnia takiego wspczynnika wiadczy o tym, e wraz ze wzrostem natenia badanej cechy lub wraz z faktem posiadania przez jednostk tej cechy, zwiksza si prawdopodobiestwo zaklasykowania jej do kategorii osb poczuwajcych si do zwizku z UE. Zupenie analogicznie rozumie si wartoci ujemne przy wspczynnikach rwna regresyjnych z t jednake rnic, e wartoci ujemne oznaczaj, i osoby o wyszym poziomie natenia badanej cechy lub posiadajce okrelon cech, maj mniejsze prawdopodobiestwo zaklasykowania do kategorii osb deklarujcych zwizek z UE30.

30 Dla przykadu, dodatnia warto wspczynnika przy zmiennej obrazujcej percepcj korzyci z integracji kraju ze Wsplnot Europejsk oznacza, e osoby bardziej przekonane o tym, e ich kraj zyska na integracji s bardziej zwizane z UE, natomiast ujemna warto przy zmiennej obrazujcej percepcj obaw zwizanych z integracj oznacza, e osoby, ktre odczuway wiksze obawy w zwizku z procesem integracji, deklaroway jednoczenie mniejsze przywizanie do Unii Europejskiej.

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

TA BELA 1 .

209

Poczucie zwizku z UE wynik analizy regresji logitowej Parametry modelu regresji Obawy zwizane z integracj kraju z UE Korzyci stabilizacja sytuacji w kraju Korzyci wzrost znaczenia kraju na wiecie Poziom zadowolenia z ycia Skala lewica centrum prawica Pe Wiek Wielko miejsca zamieszkania Wspczynnik determinacji R2 Odsetek poprawnych klasykacji
*

HU -0,125* 0,210* 0,421* 0,100 -0,008 0,205 -0,116

*

PL -0,036 0,607** 0,107 -0,020 -0,033 -0,017 -0,065 0,169 15,0% 79,2%

CZ

SK

LAT

EST

LT -0,023 0,186 0,428** 0,152 0,215 0,220 -0,086 0,216 11,2% 63,2%

-0,141** -0,088* 0,328** 0,724** 0,260 0,064 0,008 -0,145

*

-0,104* -0,216** 0,487** 0,419** 0,175 -0,067 -0,101 0,091 0,208 19,0% 66,4% 0,295** 0,114 0,233 0,086 0,072 -0,037 0,171 16,5% 67,7%

0,293** 0,373** 0,205 0,172 -0,062 0,049 0,256* 15,9% 64,5%

0,307* 15,9% 77,1%

-0,090 25,9% 72,4%

rd o: obliczenia wasne na podstawie danych EB65 korelacja istotna na poziomie 0,05 ** korelacja istotna na poziomie 0,01

Przygldajc si zaprezentowanym w tab. 1 wynikom, mona zauway, e we wszystkich analizowanych krajach Europy rodkowo-Wschodniej poczucie zwizku z UE uzalenione byo w gwnej mierze od innych czynnikw bezporednio zwizanych z problematyk europejsk. W mniejszym stopniu natomiast zwizane byo ze spoeczno-demogracznymi charakterystykami respondentw, jak rwnie ich oglnym poziomem zadowolenia z ycia. O deklaracji poczucia zwizku z UE decydowao zatem postrzeganie korzyci oraz odczuwanie obaw zwizanych z integracj. Zalenoci byy przy tym takie, e osoby wyraajce wikszy poziom obaw charakteryzoway si jednoczenie mniejszym poczuciem zwizku z UE, a osoby zauwaajce wiksze korzyci z czonkostwa zarwno dla stabilizacji sytuacji wewntrznej, jak i dla wzrostu znaczenia kraju na wiecie, deklaroway rwnoczenie wiksze przywizanie do UE. Wszystkie te trzy czynniki miay decydujce znaczenie dla wyjanienia poczucia zwizku z UE na Wgrzech, w Czechach, na Sowacji oraz otwie. W Polsce o przywizaniu do UE decydowao przede wszystkim przekonanie o tym, e obecno we Wsplnocie Europejskiej ustabilizuje sytuacj wewntrzn w kraju, na Litwie z kolei najwiksze znaczenie miao przekonanie, i obecno kraju w strukturze pastw Zjednoczonej Europy zwikszy jego znaczenie na scenie midzynarodowej. Tylko na Wgrzech oraz w Czechach dla wyjanie-

210

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

nia odczuwanego zwizku z Europ konieczne byo uwzgldnianie wieku badanych osb, zaleno bya odwrotnie proporcjonalna, a wic osoby starsze byy mniej przywizane do UE; natomiast wielko miejsca zamieszkania miaa istotne znaczenie w analizach dla Wgier oraz Sowacji. W tym wypadku zaleno okazaa si mie charakter wprost proporcjonalny, a wic osoby z wikszych miast duo czciej deklaroway przywizanie do UE ni mieszkacy maych miast, czy te wsi.
TA BELA 2.

Poczucie zwizku z wasnym krajem wynik analizy regresji logitowej Parametry modelu regresji Obawy zwizane z integracj kraju z UE Korzyci stabilizacja sytuacji w kraju Korzyci wzrost znaczenia kraju na wiecie Poziom zadowolenia z ycia 0,107 0,924** 0,587 0,173 0,591
**

HU 0,215 0,520 0,650

PL 0,132 0,196 0,109

CZ -0,022 0,082 0,374 0,610** -0,239 -0,178 0,241

**

SK 0,016 0,205 0,171 0,227 0,154 0,064 0,276 0,269 6,0% 89,5%
*

LAT -0,046 0,321 0,304 0,639** 0,088 -0,374 0,251 0,236 15,0% 92,2%
*

EST -0,150 0,000 0,673 0,239 0,334 0,813* 0,472

**

LT 0,043 0,235 0,082 0,018 0,303 0,767 0,510** 0,190 14,0% 93,5%

Skala lewica centrum prawica -0,187 Pe Wiek Wielko miejsca zamieszkania Wspczynnik determinacji R2 -0,011 0,370 0,414 15,0%
**

-0,308 15,7% 96,5%

-0,036 11,8% 91,2%

0,590* 19,6% 93,2%

Odsetek poprawnych klasykacji 97,8%

*

rd o: obliczenia wasne na podstawie danych EB65 korelacja istotna na poziomie 0,05 ** korelacja istotna na poziomie 0,01

Zaprezentowane w tab. 2 dane pokazuj, e o ile na poczucie zwizku z UE decydujcy wpyw miay inne czynniki powizane z procesem integracji postrzegane obawy i zauwaane korzyci o tyle aspekty te nie wywieray ju tak znaczcego wpywu na deklarowane przywizanie do wasnego kraju. O wiele wiksze znaczenie dla wyjanienia zmiennoci poczucia zwizku z wasnym krajem obywateli wszystkich analizowanych pastw mia wiek badanych osb, zaobserwowano przy tym zaleno wprost proporcjonaln, a wic w kolejnych kategoriach wiekowych badanych osb zauway mona byo coraz wikszy odsetek respondentw deklarujcych poczucie zwizku z wasnym krajem. Jedynie w Estonii naleao w analizach uwzgldni dodatkowo pe (mczyni wyraali wiksze przywizanie do kraju ni kobiety) oraz wielko miejsca zamieszkania (mieszkacy duych miast charaktery-

Poczucie zwizku z Uni Europejsk w nowych krajach czonkowskich Europy

211

zowali si wyszym poziomem poczucia zwizku z krajem ni mieszkacy maych miast oraz wsi), a w Polsce, Czechach i na otwie do analiz wczy trzeba byo te poziom zadowolenia z ycia (zaleno wprost proporcjonalna, czyli osoby bardziej zadowolone z ycia byy bardziej zwizane ze swoim krajem). Poczucie zwizku z UE okazuje si we wszystkich krajach regionu skorelowane z pogldami dotyczcymi ewentualnych obaw lub postrzeganych korzyci wizanych z procesem integracji europejskiej. Nie zaley natomiast praktycznie wcale od charakterystyk spoeczno-demogracznych, takich jak wiek lub rodzaj miejsca zamieszkania, czy te takich oglnych zmiennych wiatopogldowych jak umiejscowienie na skali lewica-prawica. Z drugiej strony, poczucie zwizku z krajem we wszystkich badanych przypadkach pozostaje pozytywnie skorelowane z wiekiem respondenta, nie wystpuje natomiast tu adna istotna korelacja z postawami wobec kwestii integracji europejskiej. W kategoriach oglnych mona wic powiedzie, e o ile poczucie zwizku z UE zaley od oceny sytuacji wasnego kraju w procesie integracji europejskiej, to poczucie zwizku z krajem posiada wszdzie charakter autoteliczny i nie zaley od postaw wobec UE. Zdiagnozowane wczeniej znaczce midzykrajowe zrnicowania poczucia zwizku z Uni Europejsk nie daj si rwnie wyjani przez odniesienie do odmiennych ukadw czynnikw determinujcych rejestrowane deklaracje poczucia zwizku na poziomach wewntrzkrajowych. Rozpoznana w ramach analizy regresji logitowej struktura czynnikw wyznaczajcych poziom poczucia zwizku z Uni Europejsk nie wykazuje bowiem adnych istotnych zrnicowa midzykrajowych. O poziomie tym dla kadego kraju decyduje bardzo podobny zbir czynnikw31. Co za tym idzie, zrnicowania midzykrajowe w skali makro tumaczy mona jedynie w odniesieniu do indywidualnych dla kadego kraju nate poszczeglnych czynnikw. Mwic bardziej oglnie, zrnicowanie rozkadw zmiennej zalenej wyjania daje si tylko przez odniesienie do wartoci zmiennych niezalenych, nie za do ich struktury czynnikowej.

ZAKOCZENIE

Przeprowadzone analizy midzykrajowe pozwoliy na pewne uporzdkowanie nowych krajw czonkowskich Europy rodkowo-Wschodniej ze wzgldu na rejestrowane poziomy deklarowanego poczucia zwizku z UE. Wyjanienie tak przeprowadzonych analiz jest w oczywisty sposb ograniczone o tyle, e odnosi si ono moe jedynie do zbioru zmiennych pochodzcego z jednego pomiaru. Integracja inWspczynniki determinacji dla poszczeglnych regresji wskazuj, e wystpowa musz takie czynniki ukryte, ktre nie znalazy si w zbiorze zmiennych niezalenych lub kontrolnych, a mimo to w istotnym stopniu wspokrelaj zmienno zmiennej zalenej. Jednoczenie jednak stwierdzi naley, e pomimo stosunkowo przecitnych wartoci wspczynnikw determinacji, stworzony przez nas model pozwala w zdecydowanej wikszoci przypadkw poprawnie klasykowa jednostki do kategorii zwizanych lub niezwizanych.
31

212

Piotr Cichocki, Piotr Jabkowski

formacji tam zawartych z innymi dostpnymi wynikami bada opinii publicznej, nie mwic ju o wczeniu do analizy innych zmiennych kontekstowych, wymagaaby zastosowania duo bardziej zaawansowanego schematu analizy. Poza tym wizaaby si z zagroeniem wykluczenia moliwoci zastosowania znacznej czci procedur statystycznych, ze wzgldu na trudnoci w porwnywaniu danych rnych typw i poziomw pomiaru. Co za tym idzie, przeprowadzone analizy zostay ograniczone do tego, co o gwnym problemie badawczym mona powiedzie jednoznacznie na podstawie cile okrelonego zbioru informacji. Przeprowadzone analizy typu makro-makro prowadz do podwaenia przekonania o homogenicznoci krajw regionu Europy rodkowo-Wschodniej w zakresie dominujcych w poszczeglnych spoeczestwach postaw w odniesieniu do integracji europejskiej. Mwic o poczuciu zwizku z Uni Europejsk nie mona w ogle mwi o Europie rodkowo-Wschodniej jako zintegrowanym regionie. Oglnie rzecz biorc we wszystkich krajach wystpuje stosunkowo wysoki poziom deklarowanego poczucia zwizku z wasnym krajem, jednake odpowiednie poziomy deklarowanego zwizku z UE pozostaj ju wysoce zrnicowane. Wbrew pewnym powierzchownym intuicjom nie mona nawet mwi o takim pogrupowaniu analizowanych krajw ze wzgldu na poczucie zwizku z UE, aby z jednej strony wyrniano oglnie pojte skupienie tzw. Grupy Wyszehradzkiej, a z drugiej kraje batyckie. Przeprowadzone analizy typu mikro-makro pokazay natomiast, e poczucie zwizku z UE determinowane jest na poziomie wszystkich poszczeglnych krajw przez podobny zestaw mikro-czynnikw. Co za tym idzie, obserwowane w skali makro silne zrnicowania regionalne pod tym wzgldem tumacz jedynie indywidualne zrnicowania w nateniu tych czynnikw. Jednoczenie zauwaono, i o ile poczucie zwizku z UE pozostaje we wszystkich krajach w wysokim stopniu zalene od oglnej percepcji zagroe i szans zwizanych z integracj europejsk, to wymiar europejski pozostaje w zasadzie bez zwizku z rejestrowanym poziomem poczucia zwizku z wasnym krajem.

ABSTRACT The accession of the New Member States to the European Union constituted a major challenge for the societies of both the old and the new Europe. After ve years, it seems reasonable to investigate how the feeling of attachment to the community institutions has been evolving. The present paper utilises Eurobarometer data in order to compare social attitudes with respect to the EU in Central and Eastern Europe. The following countries are assumed to fall under this label: Lithuania, Latvia, Estonia, Poland, Czech Republic, Slovakia, Hungary. This selection is justied by the conviction that in the cases of Romania, Bulgaria and Slovenia we are dealing with South-Eastern Europe, whereas the two remaining New Member States, i.e. Cyprus and Malta, constitute separate cases altogether. The analyses focus on two distinct aspects of inter-country comparisons. First, the indicators of attachment to the EU aggregated for all the particular countries have been examined in the context of the other macro-scale indicators. Secondly, the country-internal determinants of the previously diagnosed macro-indicators have been analysed.