You are on page 1of 16

16

JACEK CZAPUTOWICZ Warszawa

Jacek Czaputowicz

POLITYKA ZAGRANICZNA POLSKI PRZEOMU 1989 ROKU

Polska Rzeczpospolita Ludowa nie bya pastwem w peni suwerennym. W wymiarze wewntrznym wadz sprawowaa PZPR z nadania Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego, rzd nie reprezentowa spoeczestwa, system by niedemokratyczny, a opozycja represjonowana. W wymiarze zewntrznym Polska bya pastwem satelickim wobec ZSRR, jej polityka zagraniczna bya podporzdkowana interesom obcego mocarstwa. System komunistyczny zosta Polsce narzucony, przyczyniajc si do pogbienia si dystansu cywilizacyjnego w stosunku do wiata zachodniego. Uzalenienie Polski od Zwizku Radzieckiego pogbiao czonkostwo w organizacjach midzynarodowych jednego bloku. W sferze ekonomicznej bya to utworzona w 1949 r. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, ktrej celem statutowym by rozwj socjalistycznego podziau pracy w interesie budowy socjalizmu i komunizmu. W sferze militarnej rol tak peni zawarty w 1955 r. Ukad Warszawski. Denia do uzyskania niezalenoci byy surowo karane, czego przejawem byy interwencje wojskowe pastw Ukadu Warszawskiego na Wgrzech w 1956 r. i Czechosowacji w 1968 r. Polskie siy zbrojne byy ogniwem Ukadu Warszawskiego i mogy prowadzi skuteczne dziaania jedynie w ramach operacji podjtych i kontrolowanych przez radziecki Sztab Generalny1. Wojsko polskie pod dowdztwem generaa Wojciecha Jaruzelskiego brao udzia w interwencji wojskowej w Czechosowacji. Tumio take protesty robotnicze w Polsce w czerwcu 1956 r., w grudniu 1970 r. oraz w grudniu 1981 r. Sytuacja Polski na tle innych pastw bloku wschodniego bya lepsza. Silny Koci stanowi barier dla ideologii komunistycznej. Polska zachowaa wasno prywatn w rolnictwie, a take, cho w mniejszym zakresie, w handlu i usugach. Swoboda podrowania jak cieszyo si mode pokolenie, unaoczniaa rnice w poziomie ycia midzy wschodem i zachodem. Polska wyrniaa si na tle innych pastw stopniem zorganizowania opozycji i poziomem poparcia spoecznego dla niej. Szczeglne byo dowiadczenie Solidarnoci lat 1980-19812.
Byy to siy drugie pod wzgldem wielkoci, liczce ponad 400 tys. onierzy, 2800 czogw, 2300 dzia i 500 samolotw, nastawione na dziaania ofensywne. B. B a l c e r o w i c z , Siy zbrojne w polskiej polityce bezpieczestwa, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka bezpieczestwa 1989-2000, Warszawa 2001, s. 493-494. 2 Zob. szerzej J. Czaputowicz, Uwarunkowania Europy rodkowo-Wschodniej a integracja europejska, Sprawy Midzynarodowe nr 1 (1995), Katolickie Biuro Informacji i Inicjatyw Europejskich, s. 22-30.
1

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r. OKRGY ST

17

Polityka zagraniczna nie bya przedmiotem obrad Okrgego Stou, nie zosta te powoany opozycyjno-rzdowy zesp roboczy w tej kwestii. Przywdcy strony solidarnociowej uznawali kierownicz rol partii w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczestwa3. W ramach Zespou Politycznego powoano jednak podzesp ds. polityki zagranicznej. Na pierwszym spotkaniu omawiano m.in. problematyk niemieck i perspektyw integracji europejskiej4. Na kolejnym dyskutowano kwesti nawizania przez Komitet Obywatelski kontaktw zagranicznych oraz wykorzystania 50. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej dla zbudowania nowych stosunkw polsko-niemieckich, czemu sprzyja miaoby zaprzestanie kwestionowania zachodnich granic Polski5. Komitet Obywatelski przedstawi koncepcj polskiej polityki zagranicznej w owiadczeniu z 24 kwietnia 1989 r. Gwnym celem narodu polskiego w nowej sytuacji politycznej, powstaej po zawarciu porozumienia Okrgego Stou, jest zapewnienie suwerennoci oraz niezawisoci politycznej i gospodarczej. Zdaniem Komitetu Obywatelskiego odzyskanie suwerennoci pastwa wymagao waciwego uoenia stosunkw z sojusznikami w ramach Ukadu Warszawskiego na zasadzie rwnouprawnienia i bez pitna ideologicznego. Bezpieczestwo kraju zapewniaa polityka rozbrojenia i redukcji wydatkw obronnych oraz utrwalenie pokoju midzynarodowego. Naleao dy do przezwycienia bdcego wynikiem zimnej wojny podziau Europy, rozwoju wsppracy midzy pastwami wykorzystujc zasady ONZ i KBWE oraz coraz peniejszej realizacji praw czowieka. Niedopuszczalne byo uywanie przemocy i ingerowanie w sprawy wewntrzne innych pastw6. Komitet Obywatelski zadeklarowa gotowo do wsppracy z siami demokratycznymi w pastwach bloku komunistycznego i narodami ZSRR. Przezwycienie podziaw w Europie wymagao zaprzestania rywalizacji ideologicznej oraz polsko-niemieckiego pojednania, ktre moe dokona si na bazie uznania nienaruszalnoci granic, samostanowienia narodw i poszanowania tosamoci obu
3 Bronisaw Geremek mwi: jestemy realistami. Akceptujemy polityczn rzeczywisto i wiodc rol partii w polityce zagranicznej i wojsku. Solidarity and the Polish Youth: An Interwiew with Bronisaw Geremek, Across Frontiers nr 2, t. 5, Summer 1989, s. 48. 4 Odbyo si ono w mieszkaniu Krzysztofa liwiskiego, a poza gospodarzem obecni byli, m. in. Stanisaw Stomma, Kazimierz Dziewanowski, Zygmunt Skrzyski i Jacek Czaputowicz. 5 W spotkaniu, ktre odbyo si 23 marca 1989 r. uczestniczyli m.in. Bronisaw Geremek, Krzysztof Kozowski, Adam Michnik, Janusz Onyszkiewicz, Jerzy Omaczyk i Krzysztof liwiski. A. F r i sz ke, Komitet Obywatelski. Geneza i historia, w: Komitet Obywatelski przy Przewodniczcym NSZZ Solidarno Lechu Wasie. Stenogramy posiedze 1987-1989, Warszawa 2006, s. 56. Autor powouje si na Zacznik do informacji dziennej 1989 III 28, IPN 0236/410, t. 4 k.241-242. 6 1989 kwiecie 24, Warszawa Owiadczenie Komitetu Obywatelskiego Solidarno w sprawach midzynarodowych, Komitet Obywatelski przy Przewodniczcym NSZZ Solidarno Lechu Wasie. Stenogramy posiedze 1987-1989, Warszawa 2006, s. 353-355.

18

Jacek Czaputowicz

partnerw. Szczeglne znaczenie bdzie miaa wsppraca Polski ze Stanami Zjednoczonymi7.

RZD TADEUSZA MAZOWIECKIEGO

Porozumienie przy Okrgym Stole okrelio ksztat instytucjonalny pastwa, w tym podzia kompetencji w zakresie prowadzenia polityki zagranicznej. Na wniosek strony koalicyjno-rzdowej utworzono urzd prezydenta, na ktry wybrany zosta 19 lipca 1989 r. przez Zgromadzenie Narodowe gen. Wojciech Jaruzelski. Prezydent posiada szeroki zakres kompetencji, w tym w zakresie ksztatowania polityki zagranicznej. By zwierzchnikiem si zbrojnych oraz mia prawo desygnowa ministrw w tzw. resortach siowych obrony narodowej, spraw wewntrznych i spraw zagranicznych, ktrymi zostali odpowiednio Czesaw Kiszczak, Florian Siwicki oraz Krzysztof Skubiszewski8. Skubiszewski po objciu urzdu do priorytetw polityki zagranicznej zaliczy uznanie zobowiza Polski wobec pastw Ukadu Warszawskiego, reform RWPG oraz otwarcie na Zachd. Entuzjazm, z jakim zosta przyjty Lech Wasa 15 listopada 1989 r. przed poczonymi izbami Kongresu Stanw Zjednoczonych (dziesiciominutowa owacja na stojco) umocni Amerykanw w przekonaniu o gwnej roli Solidarnoci w przezwycieniu pojataskiego podziau wiata. Z perspektywy czasu wida jednak, e z powodu sabego tempa polskich przemian i trzymania si litery porozumie Okrgego Stou Polska utracia miano lidera. Za punkt zwrotny przemian w Europie rodkowej uchodzi dzi czciej upadek muru berliskiego ni zwycistwo Solidarnoci. Zjednoczenie Niemiec dokonao si jeszcze zanim w Polsce przeprowadzono w peni demokratyczne wybory parlamentarne i prezydenckie. Znamienne jest, e w rozmowach z Polsk partnerami Helmuta Kohla byli premier Tadeusz Mazowiecki i prezydent Wojciech Jaruzelski, a kanclerz Niemiec w swoich pamitnikach ani razu nie wymienia nazwiska Lecha Wasy9. W Doktrynie Obronnej RP z 21 lutego 1990 r. twierdzono, e wanym elementem bezpieczestwa Polski jest jej przynaleno do Ukadu Warszawskiego oraz
Ibidem. Krzysztof Skubiszewski by w latach 1986-1989 czonkiem Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczcym Rady Pastwa. Zdaniem Wojciecha Jaruzelskiego Rada stanowia wany etap na drodze do Okrgego Stou, a Krzysztof Skubiszewski wykaza si odwag wystpujc przeciwko opinii rodowiska opozycyjnego. Jaruzelski utrzymywa, e atwiej by odwanym wobec wroga ni wobec przyjaci, ktrzy wwczas krytycznie oceniali t form kontaktu z wadzami. Zapis rozmowy Prezydenta PRL Wojciecha Jaruzelskiego z Ministrem Spraw Zagranicznych ZSRR, Eduardem Szewardnadze, Warszawa, 25 padziernika 1989 r. Sprawy Midzynarodowe nr 2 (LX), kwiecie-czerwiec 2007 r., s. 113-114. 9 H. Kohl, Pragnem jednoci Niemiec, Kai Diekmann, Ralf Georg Reuth relacjonuj rozmowy z Kanclerzem, Warszawa 1999.
7 8

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r.

19

dwu- i wielostronne sojusze, chocia ich rola moe si zmienia w miar budowy nowego, oglnoeuropejskiego systemu bezpieczestwa 10. Badacze twierdz, e nieuwzgldnienie nieuniknionego rozpadu Ukadu Warszawskiego spowodowao, e ju w chwili przyjcia doktryna bya nieaktualna. W tym czasie grupa pastw tylko w sensie nominalnym naleaa do Ukadu Warszawskiego, nie podejmujc adnych, wynikajcych z czonkostwa, dziaa. Bdnie przyjmowano te, e zagroeniem dla bezpieczestwa Polski pozostaje konikt midzy NATO a Ukadem Warszawskim, z ewentualnym uyciem broni jdrowej, do ktrego Polska mogaby zosta wcignita wbrew jej woli. czc stare z nowym doktryna bya typowym dokumentem okresu przejciowego11. Powolno zmiany polityki zagranicznej bya konsekwencj ustale Okrgego Stou, chocia niektrzy badacze szukaj take usprawiedliwienia w geopolitycznym pooeniu Polski. Na przykad Roman Kuniar pisze, e ostrono, moe nawet nadmierna z pniejszej perspektywy, miaa swoje uzasadnienie w dwch okolicznociach: bardzo specycznej sytuacji geostrategicznej Polski (cznie z obecnoci obcych wojsk na jej terytorium) oraz pozostawieniem na mocy nieuniknionego w tamtym czasie kompromisu majcego swe korzenie w Okrgym Stole kwestii obronnoci i bezpieczestwa w rkach przedstawicieli si politycznych zwizanych z PRL12. Premier Mazowiecki by krytykowany, e po zmianach w rodowisku midzynarodowym upadek muru berliskiego, aksamitna rewolucja w Czechosowacji, przemiany w innych pastwach regionu oraz wewntrznym likwidacja PZPR w styczniu 1990 r., trzyma si kurczowo ustale Okrgego Stou. Gdy Jarosaw Kaczyski zaproponowa wiosn 1990 r. skrcenie kadencji prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego i wybranie na to stanowisko przez Zgromadzenie Narodowe Lecha Wasy, Tadeusz Mazowiecki i Bronisaw Geremek opowiedzieli si za przeprowadzeniem bezporednich wyborw prezydenckich w terminie pniejszym, a tym samym za kontynuacj prezydentury przez Wojciecha Jaruzelskiego. Prezydent Jaruzelski mianowa ambasadorem w Moskwie Stanisawa Cioska, ktry mia by dla Rosjan gwarantem stabilnoci i przewidywalnoci polskiej polityki. Peni on swoj misj w Moskwie przez blisko 7 lat13.
Cyt. za: R. Ku niar, Polityka bezpieczestwa w polskiej polityce zagranicznej, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka bezpieczestwa 1989-2000, Warszawa 2001, s. 70. 11 Jak utrzymuje Stanisaw Koziej, ju w swoim punkcie wyjcia, w ocenie wizji ewentualnego zagroenia wojennego, polska doktryna obronna z 1990 r. bya odzwierciedleniem schykowej fazy okresu dwublokowej konfrontacji, S. Koziej , Ewolucja polskiej strategii obronnej, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka..., s. 453. Zob. take B. Ba l c e ro w i c z , Siy zbrojne w polskiej polityce bezpieczestwa, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka..., s. 500. 12 R. Ku niar, Polityka bezpieczestwa w polskiej polityce zagranicznej, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka..., s. 70. 13 J. Strzelczyk, Ucieczka ze Wschodu. Rosja w polskiej polityce 1989-1993, Warszawa 2002, s. 34.
10

20

Jacek Czaputowicz

Wybory prezydenckie w grudniu 1990 r. wygra Lech Wasa. Na stanowisku ministra spraw zagranicznych pozostawi Krzysztofa Skubiszewskiego, ktry uzyska niezalen pozycj w prowadzeniu polskiej polityki zagranicznej. Skubiszewski krytykowany by jednak za powolno we wprowadzaniu zmian personalnych w MSZ. Jego pozycj osabi take publiczny zarzut wsppracy ze Sub Bezpieczestwa, przedstawiony wiosn 1992 r.

ZNACZENIE KBWE

W pierwszym okresie po przemianach 1989 r. postrzegano Konferencj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie jako podstaw nowego porzdku midzynarodowego14. Przywdcy pastw europejskich, m. in. prezydent Francji Franois Mitterrand, byli przewiadczeni, e system bezpieczestwa europejskiego bdzie si opiera na Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. Niemiecki minister spraw zagranicznych Hans-Ditrich Genscher proponowa utworzenie struktury bezpieczestwa kooperatywnego, ktra wychodziaby poza istniejce sojusze15. Przyjta 21 listopada 1990 r. Paryska Karta Nowej Europy wiecia zakoczenie podziau kontynentu oraz rozpoczcie nowej ery demokracji, pokoju i jednoci16. Take w koncepcjach polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. KBWE odgrywaa wan rol. W latach 70. przyczynia si do umocnienia terytorialnego status quo, uzyskania akceptacji pastw zachodnich dla zachodniej granicy Polski oraz powstania opozycji w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej17. Pod koniec lat 80. sprzyjaa agodzeniu skutkw politycznego podziau kontynentu na dwa obozy, przyczyniajc si do zmniejszenia politycznych rnic i obnienia poziomu konfrontacji midzy nimi18.
14 Jak utrzymuje Robert Kupiecki, uwaga Warszawy koncentrowaa si na KBWE jako orodku przyszego systemu bezpieczestwa zbiorowego. NATO postrzegano za jako cz ssiedztwa, lecz nie jako struktur majc wwczas lub w przyszoci gwarantowa bezpieczestwo Polski. R. K u p i e c ki, Kierunek atlantycki w polskiej polityce zagranicznej po 1989 r., w: R. Kuniar (red.), Polska polityka ..., s. 275. 15 Zob. szerzej J. Czaputowicz, System czy niead? Bezpieczestwo europejskie u progu XXI wieku, Warszawa 1998, s. 101-102. 16 Paryska Karta Nowej Europy, PISM, Warszawa 1991, s. 12. 17 Jerzy M. Nowak ocenia, e normy i proces helsiski wzmacniay prawomocno granicy ma Odrze i Nysie, uatwiajc pniej jej ostateczne uznanie w 1990 r. J. M. N o w a k , OBWE midzy oczekiwaniami a rzeczywistoci (XX-lecie istnienia), Sprawy Midzynarodowe 1995, nr 2, s. 156. Na temat polskich dziaa prowadzcych do powstania KBWE zob.: W. Ja r z b e k , Polska wobec Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Warszawa 2008. 18 Ryszard Ziba susznie twierdzi, e dla rzdu Tadeusza Mazowieckiego nie istnia wic problem kontynuacji w procesie KBWE. KBWE umoliwia monitorowanie przestrzegania praw czowieka w pastwach bloku przyczyniajc si do powstania opozycji demokratycznej. Dziaacze opozycyjni widzieli w KBWE instytucj predestynowan do odegrania kluczowej roli w procesie integracji kontynentu, co

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r.

21

Mazowiecki wysun koncepcj powoania Rady Wsppracy Europejskiej, ktra miaaby utrzymywa dialog polityczny oraz utorowa drog oglnoeuropejskim formom integracji. Propozycja ta zostaa rozwinita przez ministra Krzysztofa Skubiszewskiego jako koncepcja bezpieczestwa kooperatywnego. Do zada Rady Wsppracy Europejskiej nalee miao ocenianie biecych problemw polityki europejskiej oraz inicjowanie wsppracy midzy pastwami w zakresie politycznym, militarnym, gospodarczym, ekologii i praw czowieka. Zagadnieniami waciwymi dla trzech koszykw politycznego, gospodarczego i praw czowieka zajmowa si miay komisje problemowe19. Proces instytucjonalizacji KBWE zapocztkowany na szczycie 19-21 listopada 1990 r. w Paryu, nie w peni zaspakaja aspiracje Polski. Sekretariat KBWE ulokowano w Pradze, Centrum Zapobiegania Koniktom w Wiedniu, natomiast w Warszawie mniej znaczc instytucj Biuro Wolnych Wyborw, ktre pniej przeksztacio si w Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Czowieka (ODIHR). Podpisano take Traktat o konwencjonalnych siach zbrojnych w Europie (CFE), ktry stanowi podstaw porzdku wojskowego na kontynencie20.

STOSUNKI Z NIEMCAMI

Rzd Tadeusza Mazowieckiego rozpocz proces normalizacji stosunkw z Niemcami. Jedn z pierwszych decyzji premiera byo mianowanie 4 wrzenia 1989 r. Mieczysawa Pszona, redaktora Tygodnika Powszechnego i specjalisty w zakresie problematyki niemieckiej, penomocnikiem dla rozmw w kwestii jak gosi ocjalny komunikat uregulowania spraw otwartych i osignicia postpu w stosunkach wzajemnych midzy obu spoeczestwami i pastwami21. Symbolicznym wyrazem zblienia midzy dwoma narodami bya msza w. w Krzyowej, z udziaem premiera PR i kanclerza Niemiec, ktra odbya si jednak ju po tym, jak wadze NRD umoliwiy swoim obywatelom bezporedni wyjazd do RFN, co doprowadzio do upadku muru berliskiego i rozpoczcie procesu zjednoczenia Niemiec. Kanclerz przerwa swoj wizyt w Polsce, by spotka si z Niemcami w Berlinie.

spotkao si z dowiadczeniami dyplomatw PRL. Dla nowych elit politycznych o opozycyjnej przeszoci pogbienie procesu KBWE w kierunku nakrelonym decyzjami Spotkania Wiedeskiego stanowio spraw oczywist. R. Zi ba, KBWE/OBWE w polskiej polityce bezpieczestwa, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka..., s. 371. 19 Wystpienie w Sejmie 27 czerwca 1991 r., Zbir Dokumentw 1991, nr 1, s. 13-14. 20 Na temat znaczenia Traktatu CFE dla bezpieczestwa Polski zob. Przemysaw u r a w sk i vel Grajewski, Traktat CFE a bezpieczestwo Polski, w: J. Czaputowicz (red.), Bezpieczestwo europejskie. Koncepcje, instytucje, implikacje dla Polski, Ararat, Warszawa 1997, s. 239-263. 21 Z. Domara czyk, Sto dni Mazowieckiego, Warszawa 1990, s. 129.

22

Jacek Czaputowicz

Orodek Studiw Midzynarodowych przy Senacie RP zorganizowa wizyt dziaaczy opozycyjnych NRD w Polsce, ktrzy spotkali si z premierem Tadeuszem Mazowieckim, przewodniczcym Solidarnoci Lechem Was i Komisj Spraw Zagranicznych Senatu RP (zapraszajcym by przewodniczcy Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego Bronisaw Geremek). Celem wizyty byo okazanie uznania za dziaalno opozycyjn w latach 198022. Mazowiecki dy do traktatowego potwierdzenia przez zjednoczone Niemcy zachodniej granicy Polski, zwaszcza, e w synnych 10 punktach Kohla problem granicy nie zosta wymieniony23. Doszo do zaostrzenia stosunkw polsko-niemieckich za co zdaniem Bronisawa Geremka odpowiada kanclerz Kohl, ktry ze wzgldw wewntrzniemieckich przez dugi czas nie skada deklaracji w sprawie granicy. W konsekwencji Polacy nabrali przekonania, e zjednoczenie Niemiec moe zagrozi naszemu bezpieczestwu24. Mazowiecki podj wic dziaania dyplomatyczne, ktrych celem byo uzyskanie poparcia pastw biorcych udzia w rozmowach 2+4 na temat zjednoczenia Niemiec (dwa pastwa niemieckie oraz Stany Zjednoczone, Zwizek Radziecki, Francja i Wielka Brytania)25. Polska miaa zawarte traktaty graniczne z oboma pastwami niemieckimi, ktre zgodnie z prawem midzynarodowym przechodz na sukcesora, a wic na zjednoczone Niemcy, chodzio jej jednak o pooenie kresu wszelkim dwuznacznociom prawnym co do statusu granicy polsko-niemieckiej26. W konsekwencji prezydent Francji przekaza Helmutowi Kohlowi dania Polski uczestni-

W wizycie uczestniczyli Michael Bartoszek Demokratie jetzt, Barbel Bhley Neues Forum, Stefan Hilsberg SPD, Ludwig Mehlhorn Demokratie jetzt, Jens Reich Neues Forum, Edelbart Richter Demokratischer Aufbruch, Wolfgang Templin Pokj i prawa czowieka. Zob. Problem Niemiec w Europie, w: Polska Niemcy Europa, Zeszyty Orodka Studiw Midzynarodowych przy Senacie RP, z. 1, Warszawa, stycze 1990, s. 21. 23 Zob. 10 punktw Kanclerza RFN Helmuta Khola dotyczcych zjednoczenia Niemiec (fragment przemwienia w Bundestagu), Polska Niemcy Europa, Zeszyty Orodka Studiw Midzynarodowych przy Senacie RP, z. 1, Warszawa, stycze 1990, s. 83-87. 24 Rok 1989. Geremek odpowiada, akowski pyta, Warszawa 1990, s. 330. 25 Tadeusz Mazowiecki wyjani stanowisko Polski w licie do Prezydenta Francji Franoisa Mitterranda: z przyczyn od Polski niezalenych prace nad traktatem pokoju albo nie s obecnie brane pod uwag, albo s odkadane do nieokrelonego momentu po pastwowym zjednoczeniu narodu niemieckiego, co pewnym siom daje asumpt do staego uwaania granicy polsko-niemieckiej jako sprawy otwartej. Nie moemy si zgodzi na to, aby po zjednoczeniu Niemiec ten stan rzeczy nadal si utrzymywa. Listy Prezesa Rady Ministrw RP Tadeusza Mazowieckiego skierowany do Prezydenta Republiki Francuskiej Franoisa Mitteranda, Warszawa 20 lutego 1990 r., w: J. B a r c z , Udzia Polski w konferencji 2+4. Aspekty prawne i proceduralne, Warszawa 1994, s. 115. 26 K. Skubiszewski, Przemwienie wygoszone na trzecim spotkaniu Ministrw Spraw Zagranicznych w ramach rozmw 2+4, Pary, 17 lipca 1990 r. w: K. S k u b i sz e w sk i , Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodlegoci. Przemwienia, owiadczenia, wywiady 1989-1993, Warszawa 1997, s. 57. Zauwamy, e w procesie zjednoczenia Niemiec NRD nie odegraa wikszej roli, mimo e bya penoprawnym uczestnikiem rozmw 2+4 do czasu zjednoczenia Niemiec.
22

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r.

23

czenia w rozmowach dotyczcych regulacji problemu granic27. Z powodu sprzeciwu Niemiec Polska nie zdoaa przeksztaci formuy rozmw 2+4 w formu 2+5, uczestniczya jednak w spotkaniu 17 lipca 1990 r. w Paryu powiconemu granicom28. Zjednoczenie Niemiec od nas nie zaleao. Nie moglimy go powstrzyma, dlatego trzeba byo je polubi twierdzi pniej Bronisaw Geremek29. Kwestia granic zostaa ostatecznie uregulowana w traktacie z 14 listopada 1991 r., w ktrym oba pastwa owiadczyy, e obecna granica midzy Polsk i Niemcami jest nienaruszalna, e nie maj i nie bd wysuwa w przyszoci adnych roszcze terytorialnych30. Stosunki dwustronne midzy oboma pastwami uregulowa Traktat o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy podpisany w Bonn 17 czerwca 1991 r. Pozostawiono jednak, z powodu nieprzejednanego stanowiska Niemiec, nieuregulowan kwesti majtkw osb przesiedlonych oraz nie zapewniono jednakowych praw dla Polakw w Niemczech i Niemcw w Polsce31. Oba traktaty weszy w ycie dopiero 16 padziernika 1992 r., po zatwierdzeniu przez parlamenty i ratykacji przez prezydentw. Normalizacja stosunkw z Niemcami bya jednym z najwaniejszych osigni polityki zagranicznej rzdu Tadeusza Mazowieckiego. W nastpnych latach nie powstaa jednak postulowana polsko-niemiecka wsplnota interesw, chocia interesy obu pastw byy niejednokrotnie zbiene32. W latach 90. Niemcy popary polskie aspiracje czonkostwa w euroatlantyckich i europejskich organizacjach wielostronnej wsppracy NATO i Unii Europejskiej, widzc w tym umocnienie bezpieczestwa kraju i zapewnienie stabilnoci w swoim bliskim ssiedztwie.

27 Pisze o tym Helmut Kohl: prezydent Mitterrand mwi teraz o koniecznoci jej [granicy na Odrze i Nysie] uznania oraz bezzwocznego podjcia rokowa midzy Niemcami i Polakami jeszcze przed zjednoczeniem Niemiec. Mitterrand wyrazi te yczenie, aby przedstawiciele wadz Polski uczestniczyli podczas rokowa 2+4 we wszystkich tych rozmowach, ktre dotycz zachodniej granicy Polski. Odniosem w tym momencie wraenie, jakby odya znowu maa ententa, H. K o h l . Pragnem jednoci..., s. 190. 28 Zob. szerzej: J. Barcz, Udzia Polski..., Warszawa 1994. 29 Rok 1989..., s. 328. 30 Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec o potwierdzeniu midzy nimi istniejcej granicy, Warszawa 14 listopada 1990 r., w: Warszawa Bonn 1945-1991. Stosunki polsko-niemieckie. Analiza i dokumenty, H.-A. Jacobson, M. Tomala (red.), Warszawa 1992, s. 388. 31 W doczonych do traktatw listach Ministrowie Spraw Zagranicznych Polski i Niemiec stwierdzaj, e traktat nie zajmuje si spraw obywatelstwa i sprawami majtkowymi, co dawao moliwo rnych interpretacji. List ministra spraw zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej Krzysztofa Skubiszewskiego do federalnego ministra spraw zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec Hansa-Dietricha Genschera, Warszawa 17 czerwca 1991 r., w: Stosunki polsko-niemieckie..., Warszawa 1992, s. 409. 32 Autorem okrelenia polsko-niemiecka wsplnota interesw by min. Krzysztof Skubiszewski, ktry uy tego okrelenia 22 lutego 1990 r. na obradach VI Forum Polsko-Niemieckiego w Poznaniu Zob. M. Tomala (red.), Na drodze do wsppracy i przyjani. Warszawa-Bonn 1945-1995. Wybr dokumentw i materiaw, Warszawa 1996 r. s. 167-169.

24

Jacek Czaputowicz POLSKA POLITYKA WSCHODNIA

W stosunkach ze Zwizkiem Radzieckim, a nastpnie z Rosj, gwnym celem polskiej polityki zagranicznej byo przeksztacenie dotychczasowych relacji podlegoci w relacje rwnoprawne i partnerskie. Nastpowao to stopniowo. W expos z 12 wrzenia 1989 r. Tadeusz Mazowiecki zapewnia o respektowaniu sojuszw Polski, ktre jednak winny odnosi si jedynie do stosunkw zewntrznych pastw, a nie wewntrznego adu politycznego. Mazowiecki stwierdzi take, e byoby ze wszech miar podane, aby w dalszej perspektywie zapewnienie bezpieczestwa europejskiego nie wymagao istnienia sojuszw wojskowych33. Rzd Mazowieckiego pocztkowo nie wystpowa z postulatem rozwizania Ukadu Warszawskiego i wycofania wojsk radzieckich z terytorium kraju. Polsce zaleao przede wszystkim na uregulowaniu stosunkw z Niemcami, dlatego podnoszenie spraw koniktowych w relacjach z Rosj jednym z uczestnikw rozmw 2+4 nie leao w jej interesie. Powstaa w 1990 r. po rozwizaniu PZPR Socjaldemokracja RP opowiadaa si za sojuszem ze Zwizkiem Radzieckim, ktry mia rwnoway zjednoczone Niemcy, utrzymaniem Ukadu Warszawskiego i przeciwko obecnoci NATO u granic Polski. Na polityk zagraniczn ZSRR wpywa jednak przede wszystkim rozwj sytuacji w Niemczech. Rozpoczcie wycofywania trzystutysicznej armii rosyjskiej z NRD zmienio strategiczn rol Polski34. Polityka Polski wobec Ukadu Warszawskiego ewoluowaa wic wraz ze zmian sytuacji politycznej. Najpierw dono do przeksztacenia charakteru Ukadu Warszawskiego z wojskowego na polityczny. Inn ide byy tzw. krzyowe gwarancje bezpieczestwa, udzielane zarwno przez ZSRR, jak i przez NATO. Ostatecznie wraz z Wgrami i Czechosowacj Polska podja decyzj o rozwizaniu Ukadu Warszawskiego i zacienieniu wsppracy w ramach trjkta Wyszehradzkiego. Ukad Warszawski zosta rozwizany 1 lipca 1991 r.35, kilka dni wczeniej 28 czerwca 1991 r. rozwizana zostaa RWPG. Wycofania wojsk radzieckich z terytorium Polski domagaa si opozycja wobec rzdu Mazowieckiego. Lech Wasa zada w styczniu 1990 r., w rozmowie z radzieckim ambasadorem W. Borowikowem, wycofania wojsk radzieckich z Polski do koca 1990 r. Mazowiecki podj ten postulat we wrzeniu 1990 r., czyli ju po
Expos sejmowe premiera PRL Tadeusza Mazowieckiego (fragmenty dotyczce polityki zagranicznej i stosunkw midzynarodowych), Zbir Dokumentw nr 3 (521) 1990/XLVI, s. 24. Z. Doma ra czyk, Sto dni Mazowieckiego, Warszawa 1990, s. 150-151. 34 Bronisaw Geremek mwi: Elastyczno Moskwy w sprawie Wschodnich Niemiec dawaa nam sygna, e stoimy przed niezwyk szans wybicia si Polski na niepodlego. Wykorzystalimy t szans, gdy tylko przekonalimy si, e imperialna polityka radziecka wyczerpaa swoje historyczne moliwoci, a objawy jej schyku stay si widoczne, Rok 1989..., s. 334. 35 Dokument w sprawie ostatecznego rozwizania Ukadu Warszawskiego zosta podpisany w Pradze przez prezydentw Polski Lecha Was, Bugarii elju elewa, Czeskiej i Sowackiej Republiki Federacyjnej Vaclava Havla, Ruminii Iona Iliescu, Wgier Jzefa Antala oraz wiceprezydenta ZSRR Genadija I. Jananjewa.
33

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r.

25

opuszczeniu rzdu przez ministrw obrony Floriana Siwickiego i spraw wewntrznych Czesawa Kiszczaka, uzgodnieniu ukadu dotyczcego Niemiec oraz po ogoszeniu niepodlegoci przez wiele dotychczasowych republik radzieckich36. Niemcom zaleao przede wszystkim na wycofaniu wojsk radzieckich z terytorium b. NRD, dlatego nie sprzyjay postulatom Polski. Polska zdoaa jednak wykorzysta swoje pooenie tranzytowe i, zatrzymujc pocigi wojskowe z Niemiec do Rosji, wywara presj. Ostatecznie wycofywanie 64 tysicy onierzy rosyjskich rozpoczo si w kwietniu 1991 r. i trwao a do wrzenia 1993 r., podczas gdy na Wgrzech i w Czechosowacji zakoczyo si w czerwcu 1991 r. Punktem spornym w stosunkach polsko-rosyjskich byo danie Rosji przekazania majtku pozostaego w bazach rosyjskich polsko-rosyjskim spkom, ktre miay prowadzi dziaalno gospodarcz. Prezydent Wasa wyrazi zgod na ten postulat w zamian za zaakceptowanie przez Rosj opcji zerowej w rozliczeniach nansowych. Odpowiedni punkt protokou brzmia: Obie strony stworz sprzyjajce warunki do powstania na czci obiektw armii ZSRR wsplnych przedsibiorstw polsko-rosyjskich. Przeciwko takiemu zapisowi zaprotestowa premier Jan Olszewski, obawiajc si, e spki mog suy stronie rosyjskiej do prowadzenia dziaalnoci wywiadowczej. Zapis ten zosta ostatecznie wykrelony z projektu porozumienia37. Polsk polityk wschodni Krzysztofa Skubiszewskiego okrelano mianem polityki dwutorowoci, co oznaczao utrzymywanie dobrych stosunkw jednoczenie z centrum ZSRR w Moskwie oraz z republikami. Polityka ta obiektywnie wspieraa niepodlego pastw powstaych w wyniku rozpadu ZSRR. Podczas penej napicia podry ministra Skubiszewskiego do Moskwy, Kijowa i Miska w padzierniku 1990 r. podpisano deklaracje o wsppracy z Rosj i Ukrain, nie osigajc jednak porozumienia z Biaorusi. Polska bya pierwszym pastwem, ktre stojc na stanowisku, e odzyskanie niepodlegoci Ukrainy ma kluczowe znaczenie dla bezpieczestwa caego regionu uznao 2 grudnia 1991 r. jej niepodlego. W stosunkach z ZSRR Polska dya do podpisania traktatu, ktry stanowi nowe otwarcie we wzajemnych relacjach, opartych na zasadzie rwnoprawnego partnerstwa. Jednak zgodnie z obowizujc wwczas doktryn Falina-Kwieciskiego celem ZSRR byo utrzymanie pastw Europy rodkowej w radzieckiej stree wpyww. W przekazywanych stronie polskiej projektach porozumienia ZSRR proponowa wprowadzenie zakazu przystpowania do sojuszy i stacjonowania obcych wojsk, na co Polska si nie godzia. Rosja zmienia swoje stanowisko dopiero po nieudanym puczu Janajewa w sierpniu 1991 r. Tekst traktatu parafowany 10 grudnia 1991 r. zosta podpisany ju po rozwizaniu ZSRR, w czasie wizyty prezydenta Lecha Wasy w Moskwie 22 maja 1992 r.
36 Zob. M. Menkiszak, Trudne ssiedztwo: problematyka bezpieczestwa w stosunkach Polski z ZSRR i Rosj w latach 1989-2000, w: R. Kuniar (red.), Polska polityka..., s. 163-164. 37 Zob. szerzej J. Strzelczyk, Ucieczka ze Wschodu. Rosja w polskiej polityce 1989-1993, Warszawa 2002, s. 328-357.

26

Jacek Czaputowicz WSPPRACA REGIONALNA

Wspprac z pastwami Europy rodkowej po 1989 r. uatwiay osobiste kontakty przedstawicieli nowych elit politycznych o rodowodzie opozycyjnym, blisko koncepcji adu midzynarodowego oraz sprzeciw wobec zwierzchnictwa ZSRR nad pastwami regionu. Wsppraca regionalna miaa tworzy rodzaj pomostu midzy Skandynawi i Batykiem, a Morzem rdziemnym i dorzeczem Dunaju38. Dominowa wwczas pogld, e szybkie wejcie do Wsplnot Europejskich mogoby spowodowa upadek polskiej gospodarki, a nawizanie wsppracy regionalnej midzy pastwami prezentujcymi podobny poziom rozwoju umoliwi wsplny marsz ku Europie39. W okresie zimnej wojny Polska graniczya z Niemieck Republik Demokratyczn na zachodzie, Zwizkiem Radzieckim na wschodzie i Czechosowacj na poudniu. Po 1989 r. ssiadem Polski na zachodzie stay si zjednoczone Niemcy, na wschodzie Ukraina, Biaoru, Litwa i Rosja (okrg kaliningradzki), a na poudniu Czechy i Sowacja. Pierwszoplanowym zadaniem polskiej polityki zagranicznej byo traktatowe uregulowanie stosunkw ze wszystkimi ssiadami. Zawarte przez Polsk traktaty podkrelay suwerenno nowo powstaych pastw oraz gwarantoway prawa mniejszoci polskiej za granic i mniejszoci narodowych w Polsce. Szczyt przywdcw Polski, Czechosowacji oraz Wgier w wgierskim miecie Wyszehrad w lutym 1991 r. nada instytucjonaln form wsppracy midzy tymi pastwami. W Deklaracji podpisanej przez Lecha Was, Vaclava Havla i Jozefa Antalla zapowiedziano intensykacj wsppracy politycznej, gospodarczej, spoecznej i w dziedzinie bezpieczestwa, ktra suy miaa koordynacji wysikw na rzecz integracji pastw regionu z Europ Zachodni. Porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu CEFTA przyczynio si do wzrostu wymiany handlowej, a dobre stosunki midzy tymi krajami byy dla pastw zachodnich dowodem ich zdolnoci do przyszej wsppracy w ramach struktur integrujcej si Europy. Wsppraca w formule wyszehradzkiej napotykaa take na trudnoci, spowodowane rnymi akcentami w polityce zagranicznej i elementami rywalizacji midzy poszczeglnymi pastwami. Na stosunki polsko-wgierskie w pocztkowym okresie negatywnie wpyny usiowania Wgier zablokowania czonkostwa Polski w Pentagonalne, organizacji, ktra przeksztacia si pniej w Inicjatyw rodkowoeuropejsk. W latach 1993-1996 Czechy prowadziy polityk nastawion na samodzielne wejcie do struktur euroatlantyckich. Z kolei stosunki ze Sowacj ulegy
Europ rodkow sensu stricto tworzy Polska, Czechy, Sowacja i Wgry, natomiast Europ rodkow sensu largo tworz pastwa lece midzy Niemcami a WNP, a wic Litwa, otwa, Estonia, Polska, Czechy, Sowacja, Wgry, Rumunia, Bugaria, Sowenia, Chorwacja, Bonia i Hercegowina, Jugosawia, Czarnogra, Macedonia i Albania. Zob. J. G a j e w sk i , Europa rodkowa w polskiej polityce zagranicznej, w: Polityka zagraniczna RP 1989-2002, red. R. Kuniar, K. Szczepanik, Warszawa 2002, s. 276-277. 39 Zob. Rok 1989..., Warszawa 1990, s. 342.
38

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r.

27

wyranemu ochodzeniu po dojciu do wadzy rzdu Vladimira Meciara. Jednake wsplne dowiadczenia historyczne i wsplne cele dotyczce czonkostwa w Unii Europejskiej i NATO przewayy nad rnicami, wynikajcymi ze stosowania odmiennej taktyki w polityce zagranicznej.

ZBLIENIE Z NATO

Strategia Ministerstwa Obrony Narodowej z wrzenia 1991 r., opieraa si na trzech zasadach: 1) rwne bezpieczestwo dla wszystkich pastw, 2) rwny dystans do innych pastw oraz 3) nieprzystpowanie do sojuszy wojskowych. Bya to wic de facto koncepcja neutralnoci kraju, nieidentykowania potencjalnego przeciwnika i obrony na wszystkich azymutach40. Uznano, e ewentualne przystpienie Polski do NATO wywoaoby negatywn reakcj Rosji, dao ogromn przewag Niemcom, skazywao Polsk na rol wysunitej stranicy oraz odcinao j od wschodnich ssiadw. Pooenie geopolityczne Polski bdzie stanowi pokus do traktowania jej jako przedpola i strefy buforowej midzy Niemcami a Rosj41. Wrd kadry dowdczej Wojska Polskiego, szkolonej w ZSRR i nieznajcej jzyka angielskiego, istniay obawy co do moliwoci kontynuowania kariery w wojsku polskim. Czonkostwo Polski w NATO, a take w Unii Europejskiej, ktre zakorzenio Polsk w demokratycznych strukturach wiata zachodniego, stao si celem polskiej polityki zagranicznej dopiero pniej. Prezydent Lech Wasa zaproponowa jeszcze wiosn 1991 r. utworzenie NATObis, nowej struktury wsppracy pastw Europy rodkowej w dziedzinie bezpieczestwa, ktra miaa je przygotowa do przyszego czonkostwa w sojuszu. Przesanki zgoszenia tej koncepcji nie byy jasne, jednak zdaniem Janusza Onyszkiewicza rzeczywistym celem jej zgoszenia byo po prostu opnienie czonkostwa Polski w NATO42. Inicjatywa Wasy utworzenia NATO-bis wywoaa konsternacj w stolicach pastw zachodnich. Gdy zdystansowa si od niej rzd Jana Olszewskiego koncepcja ta umara mierci naturaln, a w pniejszym okresie take Lech Wasa sta si zwolennikiem przystpienia Polski do NATO. Dla postawienia kwestii czonW. Malendowski, Nowe uwarunkowania i cele polityki zagranicznej Polski po 1989 r., w: Polska i jej ssiedzi w latach dziewidziesitych. Polityczne i ekonomiczne aspekty wsppracy i integracji, Katowice 1998, s. 23. 41 J. Stefanowicz, Bezpieczestwo i integracja oglnoeuropejska a polska polityka wschodnia, w: Polityczno-wojskowe aspekty polskiej polityki wschodniej. Materiay z sympozjum zorganizowanego przez Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk i Wydziay Nauk Humanistycznych Akademii Obrony Narodowej w dniu 15 maja 1991 r., J. Stefanowicz (red.), Warszawa 1991, s. 53. Zob. take W. Malendowski, Nowe uwarunkowania..., s. 24. 42 J. Onyszkiewicz, Ze szczytw do NATO, Z ministrem obrony narodowej Januszem Onyszkiewiczem rozmawiaj Witold Bere i Krzysztof Butrenko, Warszawa 1999, s. 153-154. Krytyki koncepcji NATO-bis dokona take Jarosaw Kaczyski na posiedzeniu Sejmu 30 kwietnia 1993 r.
40

28

Jacek Czaputowicz

kostwa Polski w NATO na forum midzynarodowym wana bya deklaracja prezydentw Borysa Jelcyna i Lecha Wasy z 24 sierpnia 1993 r., w ktrej prezydent Rosji potwierdzi, e nie widzi przeszkd dla wstpienia Polski do sojuszu. Mimo e kilka tygodni pniej z deklaracji tej Rosja wycofaa si, od tego czasu problem rozszerzenia NATO stan na porzdku dziennym gabinetw politycznych pastw zachodnich43. Nieudany pucz Janajewa by sygnaem, e pokojowy rozwj sytuacji w Zwizku Radzieckim nie jest przesdzony. W nowej sytuacji geopolitycznej, jak by rozpad Zwizku Radzieckiego, rzd Jana Olszewskiego okreli czonkostwo w NATO jako cel strategiczny Polski, uzupeniajc tym samym dotychczasow polityk europejsk o polityk atlantyck. W ramach obozu postsolidarnociowego opcj proatlantyck najmocniej popierao Porozumienie Centrum, a zdecydowanym jej zwolennikiem by minister obrony Jan Parys. Droga Polski do Europy miaa wie przez NATO, a czonkostwo w sojuszu zapewni lepsze warunki czonkostwa w Unii Europejskiej44. Zdaniem jednego z analitykw wprowadzenie polityki atlantyckiej miao na celu wytworzenie sytuacji licytacyjnej, w ktrej gwne pastwa Europy Zachodniej, czyli Francja i Niemcy, a take Unia Europejska i Unia Zachodnioeuropejska rywalizowayby ze Stanami Zjednoczonymi i NATO o wpywy w Europie rodkowej i o wzgldy Polski45. Po przyjciu przez NATO w listopadzie 1991 r. Nowej Koncepcji Strategicznej stosunki sojuszu z byymi pastwami Ukadu Warszawskiego stopniowo zaczy si zacienia. Zostay przeamane bariery psychologiczne oraz zbudowana atmosfera wzajemnego zaufania, ktra pozwolia nawiza wspprac, realizowan poprzez konkretne przedsiwzicia46. Polska przystpia do Pnocnoatlantyckiej Rady Wsppracy, ktra stanowia ramy dla konsultacji na tematy polityczne i bezpieczestwa, dotyczce planowania obronnego, strategii, struktury si zbrojnych i dowodzenia, oraz otworzya stae przedstawicielstwa w dowdztwie NATO w Brukseli i w Kwaterze Gwnej w Mons. Wystpi spr o autorstwo opcji atlantyckiej w polskiej polityce zagranicznej. Minister Skubiszewski twierdzi po latach, e by on zwolennikiem wizania Polski
Jw. Robert Kupiecki opisuje narodziny opcji atlantyckiej nastpujco: w krgu urzdnikw MSZ, ktrzy w czasie kadencji rzdu Jana Olszewskiego przeszli do resortu obrony narodowej, jesieni 1991 r. zaczy powstawa pierwsze opracowania na temat czonkostwa w NATO jako celu polskiej polityki zagranicznej. Zasug tych analiz z dzisiejszej perspektywy byo wyartykuowanie kierunku atlantyckiego jako rozwizania problemu bezpieczestwa Polski oraz stabilizacji na kontynencie europejskim. R. Kupiecki, Kierunek atlantycki w polskiej polityce zagranicznej po 1989 r., w: R. Kuniar (red.), Polska polityka..., s. 287. 45 Zob. P. Soloch, Polska wobec idei Wsplnej Europejskiej Obrony, Biuletyn Programowy Grupy Windsor nr 4, Warszawa 1996, s. 4, K. Zielk e , Polska droga do NATO, w: J. C z a p u t o w i c z , Bezpieczestwo europejskie..., Warszawa 1997, s. 197. 46 R. Kupiecki, Od Londynu do Waszyngtonu. NATO w latach dziewidziesitych, Warszawa 1998, s. 229.
43 44

Polityka zagraniczna Polski przeomu 1989 r.

29

z sojuszem i umieszczania takiego zapisu w sejmowym expos premiera Jana Olszewskiego. Inni uczestnicy tych zdarze twierdz, e to Skubiszewski usun z tekstu expos premiera zdania podkrelajce pronatowski kurs polskiej polityki zagranicznej47. W kadym razie upadek rzdu Jana Olszewskiego 4 czerwca 1992 r. zatrzyma proces lustracji oraz zmiany personalne w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Doktryna obronna z 2 listopada 1992 r. stwierdzaa ju jednoznacznie, e Polska dy do uzyskania czonkostwa w NATO. Czonkostwo w sojuszu zapewni miao realizacj celu nadrzdnego, jakim byo zapewnienia trwaego bezpieczestwa kraju. Przemawiao za nim wzmocnienie potencjau obronnego Polski, wysoka ocena skutecznoci dziaania sojuszu w odstraszaniu potencjalnego agresora oraz umocnienie pozycji i wizerunku Polski jako pastwa stabilnego i odpowiedzialnego uczestnika stosunkw midzynarodowych48. Natomiast Polska wnosia do NATO znajomo problematyki wschodniej. Jej czonkostwo zwikszao potencja Sojuszu zarwno w zakresie obrony, jak i prowadzenia operacji pokojowych w wiecie, oraz likwidowao szar stref bezpieczestwa w Europie rodkowej, powsta po rozwizaniu Ukadu Warszawskiego i rozpadzie Zwizku Radzieckiego49. Stajc si w 1999 r. czonkiem Sojuszu Pnocnoatlantyckiego Polska zrealizowaa jeden z gwnych celw polskiej polityki zagranicznej. Czonkostwo w NATO przyczynio si do zwikszenia poczucia bezpieczestwa Polski oraz jej postrzegania przez zachodnich inwestorw jako pastwa stabilnego. Jako czonek sojuszu Polska konsekwentnie opowiadaa si za polityk otwartych drzwi oraz wspieraa wschodnich ssiadw w ich deniach do uzyskania czonkostwa w tej organizacji.

CZONKOSTWO W UNII EUROPEJSKIEJ

Demokratyzacja kraju po 1989 r. day Polsce nadziej, e proces integracji europejskiej nie zatrzyma si na linii Odry. Rzd rozpocz starania o czonkostwo w Unii Europejskiej powoujc w styczniu 1991 r. urzd Penomocnika Rzdu ds.
W projekcie expos premiera Olszewskiego znajdowao si twierdzenie o deniu do osignicia wsplnej platformy z NATO poprzez wspprac z Uni Zachodnioeuropejsk, natomiast Skubiszewski wprowadzi zdanie, ktre premier Olszewski ostatecznie wygosi: Rzd bdzie dy do wszechstronnego rozwoju powiza z NATO, jakie umoliwia nasz udzia w Pnocnoatlantyckiej Radzie Wsppracy, pomijajc stwierdzenie o prowadzeniu polityki stopniowego wizania si z Sojuszem. Pnocnoatlantycka Rada Wsppracy obejmowaa take Rosj i nie bya pomylana jako droga do czonkostwa w NATO. Premier Olszewski pomin take sugestie Skubiszewskiego dotyczce uwzgldnienia o roli KBWE w zapewnieniu bezpieczestwa. Zob. K. S k u b i sz e w sk i , Polska i Sojusz Atlantycki w latach 1989-1991, Sprawy Midzynarodowe 1999, nr 1, s. 44-46; Rozmowa z Grzegorzem Kostrzew-Zorbasem, w: J. Kurski, P. Semka, Lewy czerwcowy, Warszawa 1992, s. 180-181. 48 R. Kupiecki, Od Londynu do Waszyngtonu..., s. 226-227. 49 W. Malendowski, Nowe uwarunkowania..., s. 33. Na temat ewolucji systemu bezpieczestwa europejskiego w latach 1990. zob. szerzej J. Cz a p u t o w i c z , System czy niead? Bezpieczestwo europejskie u progu XXI wieku, Warszawa 1998.
47

30

Jacek Czaputowicz

Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej, ktrego zadaniem byo inicjowanie procesw dostosowawczych w polskiej gospodarce (urzd obj Jacek Saryusz-Wolski). Uznano, e czonkostwo Polski w Unii Europejskiej przyniesie Polsce korzyci o charakterze politycznym, takie jak przezwycienie podziau kontynentu i stabilizacja systemu politycznego, dalej gospodarczym, wynikajce z udziau w Jednolitym Rynku, korzystania ze swobody przepywu towarw, usug, osb i kapitau, dostpu do rodkw pomocowych i nowoczesnych technologii oraz spoecznym, wynikajce ze zblienia do europejskich standardw w zakresie bezpieczestwa, warunkw pracy, zdrowia, edukacji, ochrony rodowiska, nauki i modernizacji struktur administracyjnych50. W grudniu 1991 r. Polska podpisaa Ukad Europejski, ustanawiajcy stowarzyszenie Polski ze Wsplnotami Europejskimi i zakadajcy powstanie sfery wolnego handlu midzy Uni a Polsk51. W preambule stwierdzono, e ostatecznym celem Polski jest czonkostwo we Wsplnotach, a stowarzyszenie pomoe osign ten cel. Polska uzyskaa take pomoc nansow w ramach programu na rzecz restrukturyzacji gospodarki. Ukad Europejski ustanowi ramy dialogu politycznego, sprzyja rozwojowi handlu, stosunkw gospodarczych i wsppracy kulturalnej, tworzy baz dla otrzymywania pomocy i stopniowej integracji Polski ze Wsplnotami. W latach nastpnych wyranie wzrs poziom inwestycji zagranicznych w Polsce. W czerwcu 1993 r. Rada Europejska okrelia tzw. kryteria kopenhaskie, ktrych spenienie byo warunkiem uzyskania czonkostwa. Naleay do nich utworzenie instytucji gwarantujcych demokracj, przestrzeganie rzdw prawa, respektowanie praw czowieka, w tym mniejszoci narodowych, funkcjonowanie sprawnej gospodarki rynkowej, posiadanie potencjau umoliwiajcego sprostanie konkurencji wewntrz Unii oraz osignicie zdolnoci do wywizania si z zobowiza wynikajcych z czonkostwa, w szczeglnoci umoliwiajcych realizacj celw unii politycznej, gospodarczej i monetarnej. Polska wypenia wymagane kryteria polityczne i gospodarcze i zoya 8 kwietnia 1994 r. formalny wniosek o uzyskanie czonkostwa w Unii Europejskiej. Droga do uzyskania czonkostwa bya duga, liczc od daty zoenia wniosku trwaa dziesi lat. W latach 1995-1997 prowadzony by instytucjonalny dialog oraz podpisany Traktat Amsterdamski, otwierajcy drog do rozszerzenia Unii Europejskiej. W sierpniu 1996 r. powoany zosta Komitet Integracji Europejskiej, ktry mia za zadanie koordynacj polskiej polityki integracyjnej. Priorytety i podstawowe zadania poszczeglnych instytucji w procesie przystpowania Polski do Unii Europejskiej okrelia Narodowa Strategia Integracji. W lipcu 1997 r. Komisja Europejska przedstawia pozytywn opini na temat polskiego wniosku i zalecia otwarcie negocjacji.
Zob. szerzej J. Czaputowicz (red.), Integracja europejska, Implikacje dla Polski, Krakw 1999. Wszed on w ycie 1 lutego 1994 r. po zakoczeniu procedury ratykacyjnej, ale od 1 marca 1992 r. zacza obowizywa umowa przejciowa, dotyczca czci handlowej.
50 51

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

31

Lata 1998-2002 to okres dialogu akcesyjnego, w ktrym okrelone zostay warunki czonkostwa. Zadania poszczeglnych instytucji w procesie integracji z Uni Europejsk okreli Narodowy Program Partnerstwa dla Czonkostwa. Szczeglnie wane byo dostosowanie polskiego prawa do wymogw Unii. W referendum przeprowadzonym w czerwcu 2003 r., za przystpieniem do Unii Europejskiej gosowao 77,5% Polakw, przy frekwencji 58,8%. Polska staa si czonkiem Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Gwny cel polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. zosta zrealizowany.

RADOSAW GRODZKI Pozna

POLSKA POLITYKA WSCHODNIA W OKRESIE KOABITACJI PO 2007 ROKU

Przyspieszone wybory do parlamentu w Polsce w 2007 r. przeprowadzone zostay w dniu 21 padziernika 2007 r. w zwizku z podjciem przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji Uchway z dnia 7 wrzenia 2007 r. o skrceniu kadencji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej1 i wydanym w jej nastpstwie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Postanowieniem z dnia 7 wrzenia 2007 r. o zarzdzeniu wyborw do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczpospolitej Polskiej2. Zwycistwo w tych wyborach odniosa opozycyjna dotd partia Platforma Obywatelska (PO) zdobywajc 41,51% gosw (209 mandatw; w porwnaniu z poprzednimi wyborami +76 mandatw) i wyprzedzajc Prawo i Sprawiedliwo (PiS), ktre zdobyo 32,1% gosw (166 mandatw, w porwnaniu z poprzednimi wyborami + 11 mandatw). Partia otrzymaa take 60 mandatw w nowym Senacie V kadencji (Prawo i Sprawiedliwo 39 mandatw, w porwnaniu z poprzednimi wyborami 10 mandatw). Tym samym PiS zachowa relatywnie siln pozycj w polityce oraz wywodzcego si z tej partii prezydenta, ktrym od 2005 r. jest Lech Kaczyski. Po wygranych wyborach i zawarciu koalicji z Polskim Stronnictwem Ludowym 16 listopada 2007 r. premierem zosta przewodniczcy PO Donald Tusk.

1 2

Dz.U. Nr 163, poz. 1154. Dz.U. Nr 162, poz. 1145.

You might also like