Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

31

Lata 1998-2002 to okres dialogu akcesyjnego, w ktrym okrelone zostay warunki czonkostwa. Zadania poszczeglnych instytucji w procesie integracji z Uni Europejsk okreli Narodowy Program Partnerstwa dla Czonkostwa. Szczeglnie wane byo dostosowanie polskiego prawa do wymogw Unii. W referendum przeprowadzonym w czerwcu 2003 r., za przystpieniem do Unii Europejskiej gosowao 77,5% Polakw, przy frekwencji 58,8%. Polska staa si czonkiem Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Gwny cel polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. zosta zrealizowany.

RADOSAW GRODZKI Pozna

POLSKA POLITYKA WSCHODNIA W OKRESIE KOABITACJI PO 2007 ROKU

Przyspieszone wybory do parlamentu w Polsce w 2007 r. przeprowadzone zostay w dniu 21 padziernika 2007 r. w zwizku z podjciem przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji Uchway z dnia 7 wrzenia 2007 r. o skrceniu kadencji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej1 i wydanym w jej nastpstwie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Postanowieniem z dnia 7 wrzenia 2007 r. o zarzdzeniu wyborw do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczpospolitej Polskiej2. Zwycistwo w tych wyborach odniosa opozycyjna dotd partia Platforma Obywatelska (PO) zdobywajc 41,51% gosw (209 mandatw; w porwnaniu z poprzednimi wyborami +76 mandatw) i wyprzedzajc Prawo i Sprawiedliwo (PiS), ktre zdobyo 32,1% gosw (166 mandatw, w porwnaniu z poprzednimi wyborami + 11 mandatw). Partia otrzymaa take 60 mandatw w nowym Senacie V kadencji (Prawo i Sprawiedliwo 39 mandatw, w porwnaniu z poprzednimi wyborami 10 mandatw). Tym samym PiS zachowa relatywnie siln pozycj w polityce oraz wywodzcego si z tej partii prezydenta, ktrym od 2005 r. jest Lech Kaczyski. Po wygranych wyborach i zawarciu koalicji z Polskim Stronnictwem Ludowym 16 listopada 2007 r. premierem zosta przewodniczcy PO Donald Tusk.

1 2

Dz.U. Nr 163, poz. 1154. Dz.U. Nr 162, poz. 1145.

32

Radosaw Grodzki

Taki wynik wyborczy doprowadzi do czwartej ju po 1989 r. koabitacji (z fracuskiego cohabitation, czyli wspistnienie, wspzamieszkiwanie)3. Przywoujc denicj Ryszarda Herbuta koabitacja jest to: stan faktyczny w ukadzie powiza midzy legislatyw a egzekutyw w reimie semiprezydenckim (istnienie dualistycznej egzekutywy prezydenta jako gowy pastwa oraz premiera jako szefa rzdu), wpywajcy na zmian zasad i regu okrelajcych sposb funkcjonowania reimu politycznego jako caoci, ktry charakteryzuje si tym, e prezydent reprezentuje inn opcj ideologiczno-programow (partyjn) ni wspierany przez wikszo w parlamencie gabinet (rzd). Praktycznie oznacza to oddzielenie wikszoci parlamentarnej od wadzy prezydenckiej. Pojawienie si koabitacji nie wpywa na zmian konstytucyjnego modelu reimu politycznego, ale sprzyja swoistej parlamentaryzacji faktycznych regu i zasad gry politycznej4. Ju wybory parlamentarne z 25 wrzenia 2005 r., w ktrych zwycistwo odnioso PiS pokazay, e wspistnienie na scenie politycznej z przegran wwczas PO, bdzie niezwykle trudne. Tym razem role si odwrciy, a wkrtce wanym graczem sta si prezydent L. Kaczyski, nieukrywajcy swoich sympatii do rodzimej partii PiS. Wygra on wybory prezydenckie 23 padziernika 2005 r. Symbolicznym wydarzeniem, ktre w znacznej mierze przyczynio si do wyniku wyborw, sta si spr o biogra dziadka Donalda Tuska5. To i liczne nastpne wydarzenia przyniosy now jako w polskim yciu politycznym, znacznie obniajc standardy dyskursu politycznego i generalnie kultury politycznej w III Rzeczpospolitej6. W tym kontekcie sytuacja, ktra nastaa w 2007 r., kiedy D. Tusk zosta premierem przy nadal urzdujcym prezydencie L. Kaczyskim nie napawaa optymizmem co do rozwizywania licznych problemw nie tylko w polityce wewntrznej, ale zwaszcza w polityce zagranicznej. Prezydent bowiem, niemal od pocztku
W latach 1993-1995 rzdy sprawoway ugrupowania postkomunistyczne: Sojusz Lewicy Demokratycznej SLD i Polskie Stronnictwo Ludowe PSL, a urzd prezydenta piastowa Lech Wasa, wywodzcy si z ugrupowa postsolidarnociowych. Sytuacja zmienia si po zwycistwie przedstawiciela SLD Aleksandra Kwaniewskiego w wyborach prezydenckich w listopadzie 1995 r. Po wyborach w 1997 r. ugrupowania postsolidarnociowe: Akcja Wyborcza Solidarno i Unia Wolnoci utworzyy rzd koalicyjny, co oznaczao powrt do koabitacji, ktra w tym ukadzie trwaa w latach 1997-2001, a nastpnie przy nadal urzdujcym prezydencie Kwaniewskim w 2005 r. doszo do kolejnej koabitacji, gdy wybory parlamentarne wygraa partia Prawo i Sprawiedliwo. 4 Encyklopedia politologii, (red.) M. migrodzki, t. 3 Partie i systemy partyjne, (red. ) A. Antoszewski, R. Herbut, Krakw 1999. 5 Jacek Kurski w czasie kampanii prezydenckiej L. Kaczyskiego, stwierdzi, e Jzef Tusk, nieyjcy dziadek D. Tuska, ochotniczo wstpi do Wehrmachtu. Bya to podstawa do zarzucenia kandydatowi PO proniemieckich pogldw. Po kilku dniach media ujawniy pen histori dziadka, ktry jak wielu Kaszubw zosta w czasie II wojny wiatowej zmuszonych do suby w armii niemieckiej, jednak wkrtce znikn z niemieckiej ewidencji, by odnale si w Polskich Siach Zbrojnych w Wielkiej Brytanii. 6 Zob. P. Wro ski, Polityczna gra biogra dziadka Tuska, Gazeta Wyborcza 15.10.2005; M. S andecki, Nowy dokument na temat dziadka Donalda Tuska, Gazeta Wyborcza 17.10.2005.
3

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

33

urzdowania przejawia du aktywno na forum midzynarodowym, skupiajc si zwaszcza na reformie Unii Europejskiej, stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi, a take polityce wschodniej. Czsto dziaania te miay charakter konkurencyjny, a nawet sprzeczny z polityk prowadzon przez rzd. Dotyczy to zwaszcza sytuacji po 2007 r., ale dla penego ogldu naley przyj nieco szersz perspektyw. Po wyborach parlamentarnych i prezydenckich, jesieni 2005 r., w nowym rzdzie utworzonym przez PiS, pocztkowo ministrem spaw zagranicznych zosta zawodowy dyplomata Stefan Meller. Stworzony przez niego zesp negocjacyjny przy Unii Europejskiej wykaza si bardzo odpowiedzialn postaw i zrcznoci, co umoliwio premierowi Kazimierzowi Marcinkiewiczowi osignicie wielkiego sukcesu. W czasie szczytu w Brukseli 17 grudnia 2005 r. zostaa przyjta Nowa Perspektywa Finansowa na lata 2007-2013 (NPF), dziki ktrej Polska staa si najwikszym benecjentem unijnego budetu. Do Polski miao traa 10,5% budetu UE, czyli okoo 13 mld euro rocznie. Miao to stanowi gigantyczny bodziec rozwojowy dla kraju7. Trzeba pamita, i oprcz silnego wsparcia Francji do ostatecznego, dobrego dla Polski kompromisu przyczynia si kanclerz Niemiec Angela Merkel, ktra niezalenie od oglnego poparcia dla polskich postulatw dodatkowo zdecydowaa si przekaza Polsce 100 mln euro przewidzianych na pomoc dla wschodnich krajw federacji Niemiec. Od tej pory postawa Polski wobec Unii i jej sytuacja wewntrz Wsplnoty zacza si dramatycznie pogarsza. Dawa o sobie zna kontekst wewntrzny, czyli zawizanie przez rzdzc parti PiS koalicji rzdowej z partiami uchodzcymi za populistyczne, nacjonalistyczne i silnie antyeuropejskie, co obniyo europejsk wiarygodno Polski. Zachowania przedstawicieli tych partii w Parlamencie Europejskim wzbudzay zaenowanie, a niepokj wywoyway niektre decyzje rzdu kwestionujce liczne unijne posunicia. Wobec eurosceptycznego stanowiska pracownikw wielu resortw rzdu, a zwaszcza publicznych wypowiedzi liderw partii rzdzcych, saba pozycja ministra Mellera w rzdzie. Pod hasami przeprowadzenia rewolucji moralnej i budowy IV Rzeczypospolitej, PiS zakwestionowao caoksztat dorobku III Rzeczpospolitej, w tym jej polityk zagraniczn (chocia nie kwestionowano czonkostwa Polski w NATO i UE). Przypuszczono bezprecedensowy atak na ministrw spraw zagranicznych poprzedniego okresu i polskich dyplomatw. Premier Jarosaw Kaczyski mwi o polityce zagranicznej prowadzonej na klczkach czy na czworakach. Wielu dyplomatom zarzucano m.in. zwizki ze subami specjalnymi, ukoczenie studiw w ZSRR czy przynaleno do jak to nazwano korporacji Geremka. Szczeglnie kontrowersyjne byo ogoszenie przez prezydenta Kaczyskiego tzw. raportu Macierewicza (raportu uzasadniajcego rozwizanie Wojskowych Sub Informacyjnych wywiadu i kontrwywiadu wojskowego). Pojawio si w nim wiele nazwisk urzdujcych dyplomatw, w tym ambasadorw majcych rzekome
7

Szerzej: S. Popowski, Minister Fotyga przyjmuje wyzwanie, Rzeczpospolita 11.05.2006.

34

Radosaw Grodzki

zwizki ze subami wywiadu i kontrwywiadu III RP (suwerennego, demokratycznego kraju). W wikszoci zostali oni odwoani, naraono przy tym na powane niebezpieczestwo wielu ich wsppracownikw zagranicznych (zwaszcza w Rosji). Wiceminister obrony narodowej, Antoni Macierewicz, posun si nawet do nazwania ministrw spraw zagranicznych III RP sowieckimi agentami. Wiceszef MON w telewizji Trwam, 18 czerwca 2006 r., zarzuci kilku byym ministrom spraw zagranicznych wspprac z sowieckimi subami specjalnymi. Odnoszc si do listu otwartego byych szefw dyplomacji, w ktrym skrytykowali odwoanie przez prezydenta Lecha Kaczyskiego udziau w spotkaniu Trjkta Weimarskiego, Macierewicz powiedzia wtedy: Cz z tych osb to s byli czonkowie PZPR, czyli partii komunistycznej, tego sowieckiego namiestnictwa. Wikszo spord nich w przeszoci bya agentami sowieckich sub specjalnych. Nie wszyscy, ale kilku. Wywoao to burz polityczn, a sam Macierewicz pod naciskiem premiera Kaczyskiego owiadczy, e mwic o byych polskich ministrach, uy niewaciwego skrtu mylowego i przeprosi osoby uraone t wypowiedzi. Te niczym nieuzasadnione oszczerstwa posuyy do dokonania czystki w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Wczeniej ju ze swego stanowiska odszed szef tego resortu, minister Meller. Stao si to po decyzji o zawizaniu koalicji PiS-u z populistyczn Samoobron, 28 kwietnia 2006 r. Stefan Meller odmwi udziau w gabinecie z udziaem Andrzeja Leppera. W kocu sierpnia 2006 r., w nastpstwie tych oskare i wobec braku jakiejkolwiek reakcji ze strony prezydenta czy premiera, dymisj z funkcji przewodniczcego Rady Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych zoy byy minister spraw zagranicznych, profesor Wadysaw Bartoszewski. Odejcie z dyplomacji wielu znakomitych fachowcw doprowadzio do obnienia poziomu profesjonalizmu w ksztatowaniu i realizacji polskiej polityki zagranicznej w tym okresie. Uwidocznio si to zwaszcza w 2006 r., to jest po dymisji premiera Marcinkiewicza i ministra Mellera. Jednak ju wczeniej rol gwnego koordynatora polskiej polityki zagranicznej przej prezydent Lech Kaczyski, sprowadzajc rzd do roli wykonawcy swoich zalece. Przy tym decyzje podejmowa w cisym porozumieniu ze swoim bratem, Jarosawem Kaczyskim szefem partii rzdzcej Prawo i Sprawiedliwo, a od 14 lipca 2006 r. do 16 listopada 2007 r. prezesem Rady Ministrw. Naley przy tym zauway, i urzd prezydenta w Polsce, w przeciwiestwie do ministerstwa spraw zagranicznych, nie dysponuje odpowiednio rozbudowanym i sprawnym zapleczem oraz aparatem administracyjnym, zdolnym do podejmowania w peni profesjonalnej aktywnoci na arenie midzynarodowej. W maju 2006 r. stanowisko ministra spraw zagranicznych zostao powierzone Annie Fotydze, ktra urzd ten sprawowaa niemale cakowicie w cieniu prezydenta i premiera, ograniczajc si w zasadzie do administrowania ministerstwem8.
R. Grodzki, Polska polityka zagraniczna w XX i XXI wieku. Gwne kierunki fakty ludzie wydarzenia, Pozna 2009, s. 274-276.
8

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

35

Nowa minister podja dziaania w sytuacji, gdy po utworzeniu koalicyjnego gabinetu i tak ju nie najlepsze notowania rzdu PiS za granic ulegy pogorszeniu. wiadczy o tym krytyczny ton wielu komentarzy, jakie ukazay si w zagranicznych mediach9. W tym czasie najwaniejszy problem polega na tym, e samo PiS miao coraz wiksze problemy z jednoznacznym okreleniem swojej polityki zagranicznej. Z jednej strony deklarowao wspomniane przywizanie do kierunku euroatlantyckiego dokonanego przez poprzednikw, z drugiej nie ukrywao eurosceptycyzmu. Doszo do rozmycia podziau kompetencji i odpowiedzialnoci, ktre zgodnie z konstytucj le w gestii rzdu. Pojawiay si wtpliwoci co do roli, jak odgrywaj w tym zakresie premier, prezydent i minister spraw zagranicznych. Znacznie osabiona zostaa przejrzysto polityki zagranicznej, a zwaszcza procesu podejmowania decyzji10. Trudno te znale w tym czasie jakie znaczce sukcesy dyplomatyczne. Nie udao si przekona pastw europejskich ani do bardziej zdecydowanej polityki wobec reimu Aleksandra ukaszenki, ani do inicjatywy premiera Marcinkiewicza utworzenia energetycznego NATO. Otwartym problemem pozostawaa niemiecko-rosyjska wsppraca w kwestii gazocigu pnocnego omijajcego Polsk, a prby doprowadzenia do spotkania Lecha Kaczyskiego i Wadimira Putina zakoczyy si niepowodzeniem. W polityce tej generalnie brakowao pomysu na Rosj i czsto ograniczaa si ona jedynie do demonstracyjnych, nie zawsze przemylanych gestw wobec Moskwy. Trudno byo uzna za przeom wizyt Lecha Kaczyskiego w Waszyngtonie w dniach 9-10 lutego 2006 r. Abstrahujc od problemu wiz amerykaskich dla Polakw, nie odnotowano postpu w proponowanej przez rzd specjalnej umowie dwustronnej, ktra czyniaby z Polski czonka maego klubu pastw powizanych z USA specjalnymi (oprcz NATO) gwarancjami bezpieczestwa11. Rwnie dla wsppracy polsko-niemieckiej by to jeden z najtrudniejszych okresw po 1989 r.12 Na tym tle do sukcesw polityki zagranicznej rzdw PiS naleaoby zaliczy starania na tyle na ile byo to moliwe majce na celu zapewnienie dywersykacji dostaw energii do Polski i pozyskanie dla tych projektw Azerbejdanu, Kazachstanu, Gruzji oraz Ukrainy13.
9 Rzeczowy przegld prasy: Obroca suwerennoci International Herald Tribune (USA) 8.03.2006, International Herald Tribune (USA) 8.03.2006, Rzeczpospolita 09.03.2006; zob. take podsumowanie rzdw PiS po wyborach w 2007 r. Zagraniczna prasa o wyborach w Polsce, Rzeczpospolita 23.10.2007. 10 Polska polityka zagraniczna: jeden krok dwie odsony, w: Rocznik strategiczny 2007/2008. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2008, s. 305. 11 Szerzej: Amerykanici o wizycie Lecha Kaczyskiego w USA, Serwis Informacyjny PAP w: (URL) http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Amerykanisci-o-wizycie-Lecha-Kaczynskiego-w-USA,wid,8184038,wiadomosc.html?ticaid=184b8&_ticrsn=3 (data wejcia na stron 23.06.2009). 12 S. Popowski, Minister Fotyga... 13 A. akoma, Wicej chtnych do kaspijskiej ropy, Rzeczpospolita 08.06.2007.

36

Radosaw Grodzki

Po rozpadzie koalicji rzdzcej i podjciu przez Sejm decyzji o przedterminowych wyborach polityka zagraniczna staa si istotnym przedmiotem dyskusji w kampanii wyborczej. Dotychczasowa gwna partia opozycyjna PO, krytykowaa rzd PiS za pogorszenie wizerunku Polski na arenie midzynarodowej i niekompetentnie prowadzon polityk zagraniczn, a take za niewykorzystanie moliwoci, wynikajcych z czonkostwa w Unii Europejskiej. Szczeglnie ostrej krytyce poddana zostaa minister Fotyga. PO zgosia wobec szefowej dyplomacji wotum nieufnoci jeszcze w lipcu 2007 r., zarzucajc jej m.in. prowadzenie polityki wywoujcej konikty, pogorszenie stosunkw Polski z innymi pastwami (zwaszcza z Niemcami i Rosj), brak inicjatywy, niekompetencj i z polityk kadrow. PO zapowiadaa prowadzenie polityki otwarcia w Unii Europejskiej, twarde negocjacje ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie budowy tarczy antyrakietowej w Polsce i popraw stosunkw dwustronnych z ssiadami. Program partii opozycyjnej nie odbiega znaczco w zakresie podstawowych zaoe sformuowanych przez PiS, rnice dotyczyy przede wszystkim stylu prowadzenia polityki zagranicznej i rozoenia akcentw. Wygrana PO w wyborach parlamentarnych 21 padziernika 2007 r. i utworzenie rzdu wraz z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL) day pocztek szeroko komentowanym napiciom w kontaktach ministerstwa spraw zagranicznych z kancelari prezydenta, do ktrej przesza dotychczasowa minister Anna Fotyga. Jednoczenie nominacji Radosawa Sikorskiego na ministra spraw zagranicznych sprzeciwiali si zarwno prezydent, jak i byy premier, sugerujc, e maj powane zastrzeenia merytoryczne wobec jego kandydatury, ktrych wszake nie chcieli ujawni publicznie. Pojawiy si te wzajemne oskarenia o nieprzestrzeganie zasad wsppracy i nieporozumienia wok zakresu uprawnie. Kancelaria prezydenta nie ustawaa przy tym w staej krytyce posuni nowego rzdu14. Byo to zaczynem trudnoci i ten styl uprawiania polityki sta si wyznacznikiem nowego okresu koabitacji. Dotd w polskiej polityce zagranicznej na og obowizywa konsensus najwaniejszych si politycznych, zgodnie dcych do integracji Polski ze strukturami euroatlantyckimi. Gdy cele te zostay osignite, polityka ta znalaza si na rozdrou i doszo do sporu pomidzy gwnymi obozami politycznymi, wynikajcego z rnych wizji pastwa oraz jego miejsca w Europie. Konikty w stosunkach wewntrznych zyskay take swj wymiar zewntrzny. Polityka zagraniczna staa si aren zmaga gwnych si politycznych, co w znacznej mierze utrudnio konstruktywn dyskusj. Brak koordynacji i rywalizacja rnych orodkw odpowiadajcych za kontakty midzynarodowe utrudnio wypracowanie spjnej koncepcji polityki zagranicznej i zaczo rzutowa na jej skuteczno. Po 2007 r. rzutowao to na niemal wszystkie aspekty aktywnoci polskiej dyplomacji. W polskiej polityce wschodniej oprcz tradycyjnych kierunkw dziaa (m.in. dobre stosunki z Ukrain i wspieranie jej proeuropejskich aspiracji, dobre
14

Polska polityka zagraniczna: jeden krok dwie odsony, s. 306.

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

37

stosunki z pastwami batyckimi) i problemw (stosunki z Rosj), pojawiy si trzy kluczowe kwestie: kryzys gruziski, kryzys gazowy na Ukrainie oraz Partnerstwo Wschodnie.

STOSUNKI Z ROSJ

Stosunki Polski z Federacj Rosyjsk, od czasu rozpadu Zwizku Radzieckiego byy skomplikowane. Na wzajemnych kontaktach ciyy: projekt tarczy antyrakietowej, kwestia polityki energetycznej, trwajca od 2005 r. blokada Rosji na polskie produkty pochodzenia zwierzcego i rolinnego, wetowanie przez Polsk rozpoczcia negocjacji midzy Uni Europejsk a Rosj w sprawie nowego porozumienia o wsppracy, godzca w rosyjskie interesy polityka Polski wobec wschodnich ssiadw, a take problemy wynikajce z polityki historycznej15. Rosjanie pamitali zwaszcza zaangaowanie Polakw podczas tzw. Pomaraczowej rewolucji na Ukrainie (21 listopada 2004 do 23 stycznia 2005 r.), tym bardziej e w Polsce nie ukrywano, i byo ono wymierzone przeciwko Rosji, a stawk miao by zblienie Kijowa do Europy. Nawet prezydent Kwaniewski nie kry satysfakcji z sukcesu nad stron rosyjsk. Wyrazi to m.in. w sowach: rozumiem prezydenta Stanw Zjednoczonych, ja te staram si mie dobre stosunki z Putinem. Ale wiem te, e dla kadego wielkiego mocarstwa Rosja bez Ukrainy jest lepszym rozwizaniem, ni Rosja z Ukrain16. W odwecie prezydent Putin okreli aktywno polskiego prezydenta jako sposb na zaatwianie sobie pracy po zakoczeniu kadencji, majc na myli ewentualn kandydatur A. Kwaniewskiego na wysokie stanowisko w NATO lub ONZ. Dnia 27 stycznia 2005 r. Putin przyjecha wprawdzie na obchody 60. rocznicy wyzwolenia obozu w Owicimiu, ale unikn planowanego spotkania z Kwaniewskim. Nastpnie, 12 lutego, w zwizku z obchodami 60. rocznicy konferencji jataskiej, rosyjski MSZ wyda komunikat wychwalajcy decyzje konferencji dotyczce Polski. W marcu rosyjska prokuratura wojskowa odmwia ujawnienia czci akt ledztwa katyskiego. Wywoao to eskalacj przekama w rosyjskiej polityce historycznej wymierzonych przeciwko Polsce. Rwnie podczas obchodw 60. rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej w Moskwie Putin okaza due lekcewaenie Polsce i reprezentujcemu j prezydentowi (rosyjskie media przemilczay obecno Kwaniewskiego). Podkreli przy tym wkad Rosji i wielkiej koalicji oraz woskich i niemieckich antyfaszystw w zwycistwo nad faszyzmem, pomijajc Polsk. Ponadto Rosjanie gwnie uhonorowali generaa Jaruzelskiego17.
Tame, s. 325. R. Strybel, Zwycistwo Juszczenki, Dziennik Zwizkowy, Polish Daily News, wydanie internetowe (URL) http://www.polishdailynews.com/rep.php?mode=archiwum&id=189 (data wejcia na stron 17.03.2007). 17 R. Grodzki, Polska polityka, s. 259-260.
15 16

38

Radosaw Grodzki

Po 2005 r., w okresie rzdw PiS stosunki polsko-rosyjskie stay si szczeglnie draliwe. Chocia trzeba przyzna, e za eskalacj napicia odpowiaday obie strony, niepotrace znale drogi do uelastycznienia swoich stanowisk. Da si te zauway rozdwik pomidzy rosyjskimi deklaracjami woli wsppracy a konkretnymi dziaaniami. Strona polska wielokrotnie zgaszaa wol poprawy relacji. Spotykaa si ona z przychylnymi reakcjami rosyjskiego prezydenta Putina i ministra spraw zagranicznych Siergieja awrowa, ale towarzyszy im brak konkretnych dziaa. Pewnym postpem w polityce wobec Rosji w 2006 r. bya wiksza ni dotychczas skonno do oddziaywania na Moskw za porednictwem Unii Europejskiej. Dotyczyo to zwaszcza kwestii energetycznych i embarga gospodarczego. Wynikao to gwnie ze stopniowego zakorzeniania w strukturach europejskich i dostrzeeniu szansy i moliwoci wykorzystania naszego czonkostwa w Unii Europejskiej w relacjach z pastwami trzecimi18. W penym wykorzystaniu tych moliwoci przeszkadzaa, dominujca w owym czasie, podejrzliwo ugrupowa rzdzcych w Polsce wobec struktur unijnych, czste wyrane dystansowanie si wobec nich, a take ch odgrywania samodzielnej roli w polityce zagranicznej. Skutkowao to kolejnymi prowokacjami politycznymi ze strony Moskwy, zwaszcza od wiosny 2007 r., kiedy na dobre rozpoczy si negocjacje polsko-amerykaskie w sprawie planw instalacji tarczy antyrakietowej. Prowadzenie negocjacji w sprawie embarga na polskie produkty rolnicze przeja Komisja Europejska, uznajc, e jest to problem caej Unii. Oceniono przy tym, e Polska spenia unijne normy sanitarno-weterynaryjne. W tym wietle niemiecki minister spraw zagranicznych Frank-Walter Steinmeier uzna, e od zmiany rosyjskiego stanowiska zaley rozpoczcie negocjacji w sprawie nowej umowy Rosja Unia Europejska, do podpisania ktrej miao doj 18 maja 2007 r. pod Samar. Rwnie przewodniczcy Komisji Europejskiej Jos Manuel Barroso stwierdzi, e Rosja prowadzi wobec Polski polityk dyskryminacji, a podczas szczytu w Samarze Unia Europejska popara polskie interesy. Na stosunki midzy krajami rzutowao take burzenie pomnikw upamitniajcych Armi Czerwon, m.in. oburzenie w Moskwie wywoao ostentacyjne solidaryzowanie si Polski z wadzami Estonii, ktre podjy decyzj o usuniciu z centrum Tallina pomnika onierzy radzieckich. Due kontrowersje wywoa te polski projekt ustawy o likwidacji symboli komunistycznych. We wzajemnych relacjach w 2007 r. nie doszo do ani jednego spotkania na szczeblu prezydentw i premierw, czy ministrw spraw zagranicznych. Wzajemna wrogo doprowadzia do sytuacji, w ktrej adna ze stron nie potraa znale pretekstu do jej naprawy. Sprzyjajce ku temu okolicznoci nastpiy dopiero po wyborach parlamentarnych w Polsce w 2007 r. i zaprzysieniu nowego rzdu, ktry zadeklarowa ch
Polska polityka zagraniczna w 2006 r., w: Rocznik strategiczny 2006/2007. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2007, s. 322-326.
18

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

39

ocieplenia stosunkw polsko-rosyjskich. Do spotkania ministrw spraw zagranicznych doszo dopiero 7 grudnia 2007 r. w Brukseli. Minister Siergiej awrow przekaza wwczas zaproszenie prezydenta Putina dla premiera Tuska, ministra Sikorskiego i wicepremiera Pawlaka do odbycia wizyty w Moskwie. Podjto rwnie decyzj m.in. o wznowieniu dziaalnoci grupy do spraw trudnych, ktrej zadaniem jest doprowadzenie do dialogu i porozumienia przede wszystkim w sprawach historycznych (m.in. interpretacja paktu Ribbentrop-Mootow czy zbrodnia katyska)19. Wkrtce po tym spotkaniu, 19 grudnia Federalna Suba ds. Nadzoru Weterynaryjnego i Fitosanitarnego Rosji oraz polska Inspekcja Weterynaryjna podpisay memorandum o warunkach dostaw produktw zwierzcych do Rosji, ktre czciowo znosio rosyjskie embargo. Przygotowujc podr premiera Tuska, dnia 21 stycznia 2008 r. minister Sikorski zoy w tym celu wizyt w Moskwie. Do dugo oczekiwanej wizyty premiera Polski doszo 8 lutego 2008 r., kiedy to Donald Tusk spotka si z prezydentem Wadimirem Putinem, premierem Wiktorem Zubkowem oraz niemale pewnym zwycizc wyborw prezydenckich 2008 r., wicepremierem Dmitrijem Miedwiediewem. Wizyta ta miaa raczej kurtuazyjny charakter i suya poprawie atmosfery wzajemnych stosunkw, gdy kluczowych problemw nie udao si wwczas uregulowa. Wykorzystaa to opozycja PiS ostro krytykujc premiera za to, e nie uzyska adnych konkretnych ustpstw ze strony Rosji, zapominajc niejako o widocznej ju stopniowej poprawie relacji pomidzy oboma krajami20.

19 Dnia 29 marca 2008 r. prace rozpocza polsko-rosyjska komisja do spraw trudnych, ktra ma wsplnie wypracowa rozwizania najtrudniejszych kwestii w naszych stosunkach, przede wszystkim dotyczcych historii. Jednym z najwaniejszych celw jest opracowanie wsplnego stanowiska w sprawie zbrodni katyskiej. Przewodniczcym komisji ze strony polskiej zosta byy szef Ministerstwa Spraw Zagranicznych Adam Rotfeld. W skad komisji weszli: prof. Jerzy Pomianowski, tumacz i redaktor naczelny pisma Nowaja Polsza, bya szefowa Archiww Pastwowych prof. Daria Nacz, obecny szef archiww prof. Wadysaw Stpniak, przedstawiciel IPN prokurator Dariusz Gaberle, dyrektor Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych Sawomir Dbski, publicysta i znawca Rosji Andrzej Grajewski, politolog z Instytutu Studiw Politycznych PAN prof. Wodzimierz Marciniak, dyrektor Orodka Studiw Wschodnich Katarzyna Peczyska-Nacz oraz Wojciech Zajczkowski, doradca premiera, byy dyrektor departamentu Europy Wschodniej w MSZ. Po stronie rosyjskiej komisji przewodniczy rektor kuni rosyjskich kadr dyplomatycznych MGIMO prof. Anatolij Torkunow. Ponadto w komisji zasiada m.in.: prof. Natalia Lebiediewa, rosyjska uczona badajca od lat zbrodni katysk, prokurator Aleksander Trietieckij, prowadzcy ledztwo w sprawie Katynia i odsunity od niego kilka lat temu w czasie pogorszenia stosunkw midzy Warszaw i Moskw, znany muzykolog i przyjaciel Polski Stanisaw Beza. Podczas inauguracji A. Rotfeld stwierdzi m.in., e zgodnie z sugesti strony rosyjskiej przeksztacilimy skad komisji z ocjalnego i urzdniczego na bardziej intelektualny () Chcemy znajdowa to, co nas czy, a nie dzieli. Bez oskarania czy pitnowania. Jestem przekonany, e jest to moliwe nawet w sprawach najtrudniejszych za: Polsko-rosyjska komisja zajmie si Katyniem, Gazeta Wyborcza 29.03.2008. 20 Polska polityka zagraniczna: jeden krok dwie odsony, s. 325-328.

40

Radosaw Grodzki KRYZYS GRUZISKI

Wrd gwnych problemw, ktrymi pocztkowo z niemaymi sukcesami zajmowaa si dyplomacja polska za rzdw PiS, a po 2007 r. obz prezydencki, znalazy si kwestie energetyczne i pozostajce w tej orbicie stosunki z Gruzj. Trudne pooenie geostrategiczne Gruzji na styku dwch kontynentw, Europy i Azji, oraz wynikajce z tego problemy w stosunkach z Rosj spowodoway, i priorytetowym celem gruziskiego bezpieczestwa staa si akcesja do NATO. Spotkao si to z duym zrozumieniem zwaszcza w Polsce i poparciem tych de. Na pocztku sierpnia 2006 r. wizyt w Warszawie zoy gruziski prezydent Micheil Saakaszwili. Podczas spotkania z polskim prezydentem, Lech Kaczyski opowiedzia si za jak najszybszym przyjciem Gruzji do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, podkrelajc przy tym, i akcesja ta przyczyni si do jego stabilizacji i zapewnienia integralnoci terytorialnej Gruzji. Nie bez znaczenia pozostaway w tym przypadku kwestie surowcowe. Prezydent Saakaszwili powiedzia m.in.: Prdzej czy pniej musz powsta alternatywne rda surowcw energetycznych. Przedsiwzicie to wymaga jednak wsparcia politycznego, take ze strony krajw europejskich, Brukseli i unijnych instytucji. Takie rozwizanie miaoby stanowi alternatyw dla rosyjskiej infrastruktury energetycznej. Zdaniem prezydenta Gruzji, Rosja wykorzystuje czsto bogactwa energetyczne i infrastruktur energetyczn w sporach politycznych. Przypomnia on wstrzymanie dostaw gazu do Gruzji w 1999 r., a take na Ukrain. Chodzi tu zwaszcza o rurocig Nabucco, ktry wedug planw ma transportowa gaz z rejonu Morza Kaspijskiego przez Gruzj i Turcj do Europy. Potencjalnym dostarczycielem surowca miaby by Azerbejdan, co uniezalenioby Uni od dostaw rosyjskich, zaspokajajcych dzi ponad 40% potrzeb. Przez Gruzj ju przebiega otwarty w lipcu 2006 r. transkaukaski rurocig Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC). Rurocig, ktrego budow oszacowano na 4 mld dolarw, jest dotychczas najdroszym tego typu obiektem na wiecie. Ma 1770 km dugoci. Biegnie z Baku, na zachodnim brzegu Morza Kaspijskiego przez Azerbejdan, gry Gruzji i Turcj do portu Ceyhan na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego21. Jednak szczeglnie ze wzgldu na Nabucco Gruzja surowcowo staa si interesujca dla Polski, ktrej zaleao przy tym, by w kraju tym panowa pokj. Warszawa ywia nadziej, e powstanie rurocigu, ktry bez zaangaowania Gruzji nie miaby szans na realizacj, w duym stopniu zmniejszyoby to uzalenienie Polski od rosyjskiego gazu. W maju 2007 r. prezydenci Polski i Gruzji znaleli si wrd sygnatariuszy umowy, ktra powoaa do ycia ponadnarodow rm majc transportowa ka21 Saakaszwili: Europie potrzeba alternatywnych rde surowcw energetycznych, Serwis Informacyjny PAP, za: http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci_agencyjne/pap/artykul/saakaszwili;europie;potrzeba;alternatywnych;zrodel;surowcow;energetycznych,175,0,175279.html (data wejcia na stron 24.06.2009).

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

41

spijsk rop do ukraiskiego ropocigu Odessa-Brody, a z niego take do Polski22. Nastpnie, podczas swojej wizyty w Tbilisi, 27-28 lutego 2007 r. minister Fotyga podpisaa z ministrem spraw zagranicznych Gruzji, Gel Beuaszwilim Memorandum o wsppracy na rzecz integracji europejskiej i euroatlantyckiej pomidzy MSZ Rzeczypospolitej Polskiej a MSZ Gruzji23. Z kolei w dniach 15-16 kwietnia 2007 r. rewizyt w Tbilisi zoy polski prezydent, ktry podtrzyma poparcie nie tylko dla wstpienia Gruzji do NATO, ale i do struktur europejskich. Podczas wsplnej konferencji prezydent Kaczyski wyrazi nadziej, e wiosn 2008 r. podczas szczytu w Bukareszcie Gruzja otrzyma program przystpienia do NATO. Doda, e bdzie to kolejny etap wchodzenia w struktury sojuszu euroatlantyckiego24. W tym kontekcie wanym wydarzeniem byo podjcie przez polski rzd 26 lutego 2008 r. uchway o uznaniu niepodlegoci Kosowa. Stao si tak pomimo odmiennej w tej kwestii opinii prezydenta. Minister Sikorski chcia, aby Polska bya jednym z pierwszych pastw, ktre tego dokonaj. Okazao si to jednak niemoliwe, gdy prezydent, majcy wyda w tej sprawie swoj opini, zwleka. Argumentowa to potrzeb czasu i oszacowania korzyci i strat, jakie Polsce i wiatu przyniesie uznanie Kosowa. Gwnie obawia si, e powstanie niebezpieczny precedens dla separatystycznych prowincji w Gruzji: Abchazji i Osetii Poudniowej (take dla Naddniestrzaskiej Modawskiej Republiki). Rzd tymczasem jak si wydaje kierowa si zachowaniem spjnoci polityki zagranicznej pastw Unii Europejskiej. Rzd jednoczenie przyj podobne do prezydenckiego stanowisko w kwestii przyszego czonkostwa Gruzji w Pakcie Pnocnoatlantyckim. Podczas posiedzenia Rady Pnocnoatlantyckiej NATO 6 marca 2008 r. minister Sikorski opowiedzia si za objciem Ukrainy i Gruzji Planem Dziaa na Rzecz Czonkostwa w NATO (MAP). Jednak kraje czonkowskie Sojuszu nie byy przekonane do tej koncepcji i podjcie decyzji odroczono do kwietniowego szczytu w Bukareszcie. Jednoczenie sekretarz generalny NATO, Jaap de Hoop Scheffer, uspokaja, e drzwi do Paktu s dla Ukrainy i Gruzji otwarte. W czasie wizyty w Polsce, w marcu 2008 r., prezydent Gruzji owiadczy, i gwnym celem jego kraju jest integracja z Sojuszem Pnocnoatlantyckim. Wskaza, i Polska jest dla Gruzji strategicznym partnerem w drodze do NATO oraz podzikowa za wsparcie dla tych de25. Na uwag zasuguje wywiad, jakiego udzieli prezydent Kaczyski brytyjskiemu dziennikowi Financial Times przed szczytem
T. Serwetnyk, Kaspijska ropa coraz bliej, Rzeczpospolita 20.06.2007. J. Dziuba a, Minister Fotyga z ocjaln wizyt w Gruzji, Portal Spraw Zagranicznych: (URL) http://www.psz.pl/index.php?option=content&task=view&id=4032 (data wejcia na stron 02.02.2009); take: strona internetowa Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Tbilisi, (URL) http://www.tbilisi.polemb.net/index.php?document=76 (data wejcia na stron 02.02.2009). 24 J. Dziuba a, Prezydenci Polski i Gruzji o dwustronnej wsppracy, Portal Spraw Zagranicznych: (URL) http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=4504 (data wejcia na stron 02.02.2009). 25 R. Grodzki, Polska polityka, s. 286.
22 23

42

Radosaw Grodzki

NATO w Bukareszcie. Zwrci w nim uwag na konieczno objcia Ukrainy i Gruzji planem MAP, argumentujc to potrzeb rozszerzania strefy stabilnoci, pokoju i bezpieczestwa w Europie. Przypomnia jednoczenie o korzystnych rezultatach przyjcia w 1999 r. pastw rodkowoeuropejskich do NATO oraz jego rozszerzenia w 2004 r. Prezydent stwierdzi, i NATO niezalenie od uzasadnie natury strategicznej, ma take moralny obowizek doprowadzi do eliminacji reliktw pojataskiego podziau Europy26. Kilka dni przed szczytem prezydent Kaczyski wysa do przywdcw Sojuszu list, ktry mia ich przekona do zaproszenia Gruzji i Ukrainy. Porwna w nim sytuacj Ukrainy i Gruzji z przyjciem RFN do NATO: W 1955 r. NATO przyjo RFN, cho jej granice nie byy uznane przez wszystkie pastwa Europy, a sytuacja w podzielonym Berlinie grozia koniktem na niewyobraaln skal. Prezydent argumentowa, e przyjcie RFN mimo to stao si kamieniem milowym europejskiego bezpieczestwa. Argumentacja taka nie traa na podatny grunt zwaszcza w Berlinie, gdzie pamitano mu niedawne ordzie, w ktrym straszy Polakw map Niemiec sprzed 1939 r. Francuzi podobnie nie dali si przekona, susznie uznajc i trudno jest porwnywa te wydarzenia. Panowaa opinia, e Francja i Niemcy sprzeciwiay si przyjciu Ukrainy i Gruzji, bo nie chciay drani Rosji. Zaprzeczya temu Angela Merkel, argumentujc jednoczenie, e oba te kraje nie s gotowe, by wej do NATO. Natomiast premier Francji Franois Fillon dosadnie podkreli, e Pary jest przeciwny przyjmowaniu Gruzji i Ukrainy, gdy to naruszyoby rwnowag si w Europie i midzy Europ i Rosj27. Jak mona byo przypuszcza, przywdcy pastw NATO, obradujcy w Bukareszcie 1-2 kwietnia 2008 r., nie osignli porozumienia w sprawie przyjcia MAP dla Ukrainy i Gruzji, gwnie z powodu sprzeciwu Niemiec i Francji. Stanowisko polskie wspieray m.in. Stany Zjednoczone i oba te kraje poniosy spektakularn klsk. Prezydent Kaczyski zapowiedzia, i czeka nas twarda walka, aby przeforsowa zaproszenie Gruzji i Ukrainy do czonkostwa28. W deklaracji kocowej wskazano jednak, i oba kraje mog zosta czonkami Sojuszu: NATO popiera ukraiskie i gruziskie aspiracje euroatlantyckie zwizane z czonkostwem w NATO. Zgodzilimy si dzisiaj, i te kraje stan si czonkami NATO. (...) MAP jest nastpnym krokiem Ukrainy i Gruzji na ich drodze do czonkostwa. Dzisiaj dajemy jasno do zrozumienia, e popieramy denia tych krajw do uzyskania MAP. Sekretarz geA. Szostakiewicz, Kaczyski jest za wejciem Ukrainy i Gruzji do NATO, Portal Spraw Zagranicznych: (URL) http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=10029 (data wejcia na stron 05.03.2009). 27 J. Pawlicki, NATO pka: Stara Europa zamyka drzwi Ukrainie i Gruzji, Gazeta Wyborcza 03.04.2008. 28 J. Pawlicki, A. Skieterska, Szczyt NATO: Spr take o Macedoni, Gazeta Wyborcza 04.04.2008, J. Pawlicki, NATO woli poczeka, Gazeta Wyborcza 04.04.2008; W kocu wejdziemy do NATO. Rozmowa z Oeksandrem Suszko, Gazeta Wyborcza 05.04.2008; D. Ma t e r n i a k , Brak porozumienia ws. MAP, Portal Spraw Zagranicznych: (URL) http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=10097 10029 (data wejcia na stron 05.03.2009).
26

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

43

neralny NATO, Jaap de Hoop Scheffer, owiadczy, e dla obu krajw znajdzie si miejsce w Sojuszu, jeli speni one odpowiednie standardy. Niemniej jednak negocjacje okazay si porak dla licznej grupy popierajcej Kijw i Tbilisi29. Wydaje si to zrozumiae, jeli wemie si pod uwag standardy jakie obowizyway przy poprzednich rozszerzeniach Sojuszu o pastwa Europy rodkowo-Wschodniej. Naleay do nich m.in.: przyjcie demokratycznego modelu w toku gbokich procesw transformacji systemu politycznego (w tym wprowadzenia cywilnej kontroli nad siami zbrojnymi) i gospodarczego; zaakceptowanie systemu wartoci regulujcego praktyki wspdziaania w obrbie zachodniej wsplnoty bezpieczestwa; gotowo do rozwizywania problemw bilateralnych w duchu pojednania i kompromisu. Wanie dziki tym aktywom pastwa rodkowoeuropejskie stworzyy ze swojej strony niezbdne warunki dla rozszerzenia NATO. W tym kontekcie Gruzj i Ukrain czeka raczej daleka droga do Paktu Pnocnoatlantyckiego30. Przy okazji sprawa Ukrainy i Gruzji po raz kolejny rozsierdzia Rosj. Wiceszef MSZ Aleksander Gruszko zagrozi, e przyjcie obu krajw do NATO bdzie wielkim strategicznym bdem z bardzo powanymi konsekwencjami dla bezpieczestwa Europy. Z kolei prezydent Putin, przed przybyciem do Bukaresztu, podtrzyma poparcie dla prorosyjskich, separatystycznych regionw Gruzji Abchazji i Osetii Poudniowej. W licie skierowanym do ich przywdcw napisa, e Moskwa podziela zaniepokojenie wejciem Gruzji do NATO i tym, e Tbilisi moe prbowa odzyska Abchazj i Oseti si. I e wszelka presja na Abchazj i Oseti Pd. dadz efekt przeciwny do zamierzonego31. Te i inne groby nabray realnego znaczenia, gdy dosy nieoczekiwanie w nocy z 7 na 8 sierpnia 2008 r. wybucha wojna w gruziskiej prowincji Osetia Poudniowa pomidzy siami wojskowymi Gruzji a wojskami separatystw osetyjskich, pniej te abchaskich i wspierajcymi je wojskami rosyjskimi. Tu po wybuchu koniktu, minister Sikorski w swojej deklaracji okreli sytuacj na Kaukazie jako bardzo powan i za niedopuszczalne uzna bombardowanie terytorium Gruzji oraz wprowadzenie tam obcych wojsk. Zaapelowa jednoczenie o powrt do rozmw. Znacznie dalej posun si prezydent Kaczyski. Z jego inicjatywy we wsplnej deklaracji prezydentw Polski, Estonii, Litwy i otwy potpiono dziaania rosyjskich si zbrojnych wymierzone przeciwko suwerennemu i niepodlegemu pastwu gruziskiemu. Inny fragment deklaracji mwi o tym, e: w odpowiedzi na jednostronne dziaania militarne rosyjskich si zbrojnych uyjemy wszystkich rodkw dostpnych nam jako prezydentom, aby upewni si, e agresja przeciwko maemu pastwu w Europie nie zostanie pominita milczeniem lub nic nie znaczcymi owiadczeniami zrwnujcymi oary ze sprawcami w deklaracji prezydenci
29 A. G b, Ukraina i Gruzja bd czonkami Sojuszu, (URL) http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=10103 (data wejcia na stron 05.03.2009). 30 Szerzej: R. Grodzki, Problemy bezpieczestwa Czech, Polski i Wgier w kontekcie poszerzenia NATO, Pozna 2007, maszynopis pracy doktorskiej w zbiorach Instytutu Zachodniego. 31 J. Pawlicki, NATO woli poczeka...

44

Radosaw Grodzki

podkrelili, e obecnie inicjatyw powinny przej struktury euroatlantyckie: Unia Europejska i NATO musz przej inicjatyw i sprzeciwi si szerzeniu imperialistycznej i rewizjonistycznej polityki na wschodzie Europy. Zaznaczyli rwnie, e deklaracja jest otwarta dla przywdcw innych demokratycznych pastw. Lech Kaczyski doda w charakterystyczny dla siebie niedookrelony sposb, i istnieje prawdopodobiestwo, e jedno z duych pastw lecych poza dzisiejsz Uni Europejsk i poza dzisiejszym NATO si do tego doczy, ale nie chciabym uprzedza faktw32. Prezydent Kaczyski stwierdzi ponadto, e: Chcielimy wezwa wszystkie kraje UE i NATO do odpowiedniej reakcji (...) nie powinno si skoczy na nic nieznaczcych owiadczeniach (...). Tym razem reakcja caego cywilizowanego wiata musi by reakcj jednoznaczn (...). Jest to owiadczenie ostre, ale sytuacja tego wymaga33. Prezydent zaangaowa si te m.in. w spraw zablokowanych przez Rosjan gruziskich czy internetowych, poprzez udostpnienie tamtejszym wadzom czci serwisu internetowego Kancelarii Prezydenta, umoliwiajc im tym samym komunikowanie si ze wiatem. Od pocztku koniktu prezydent Kaczyski odby kilkanacie rozmw telefonicznych z przywdcami pastw europejskich w sprawie ataku wojsk rosyjskich na Gruzj. Proponowa przy tym podjcie dziaa majcych na celu szybkie zakoczenie wojny na Kaukazie i wprowadzenie na sporny teren wojsk rozjemczych, a nie rosyjskich tak zwanych si pokojowych. Plan zakada silne naciski na Uni Europejsk i NATO, by te nie ograniczay si jedynie do niewiele znaczcych sw potpienia. Zdaniem L. Kaczyskiego w ostatecznoci na Rosj miayby spa sankcje, np. wizowe. Dnia 11 sierpnia 2008 r. stanowisko Kaczyskiego popar prezydent Stanw Zjednoczonych George Bush i wyrazi wsparcie dla zainicjowanej przez niego, planowanej podry do Tbilisi34. Podr prezydenta Kaczyskiego do Tbilisi bya sporym zaskoczeniem. Informacj o podry gowy pastwa polskie media poday nieoczekiwanie w poniedziaek wieczorem 11 sierpnia 2008 r. Zaskoczeni tak nag decyzj byli take czonkowie polskiego rzdu, ktrzy pono nie zostali poinformowani o zamiarach prezydenta, a Ministerstwo Spraw Zagranicznych musiao niemal na ywo koordynowa t podr. Lech Kaczyski polecia do Gruzji wraz z przywdcami innych pastw rodkowoeuropejskich. Kancelaria Prezydenta ogosia jedynie, e inicjatyw t popiera amerykaski prezydent George Bush, ktry wieczorem w poniedziaek rozmawia z L. Kaczyskim35. Prezydent przyby do stolicy
Cytaty za: Serwis internetowy telewizji TVN24, (URL) http://www.tvn24.pl/12690,1560611,0,1,prezydent-twarz-rosji-_-zlowroga-takze-dla-polski,wiadomosc.html (data wejcia na stron 16.03.2009). 33 Prezydent: dziaania Rosji s aktem agresji, Wprost 09.08.2008. 34 R. Grodzki, Polska polityka, s. 288. 35 Polska mocno zaangaowana w rozwizanie koniktu w Gruzji, Portal Visegrad EU Euractiv. pl, (URL) http://www.euractiv.pl/wersja-do-druku/artykul/polska-angauje-si-w-rozwizanie-koniktuw-gruzji (data wejcia na stron 12.05.2009).
32

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

45

Gruzji 12 sierpnia 2008 r. Na wiecu w Tbilisi towarzyszyli mu przywdcy Ukrainy, Estonii, otwy i Litwy: Wiktor Juszczenko, Toomas Hendrik Uves, Ivars Godmanis i Vldas Adamkus. Nieco wczeniej do Tbilisi przylecia prezydent Francji, Nicolas Sarkozy. Saakaszwili powiedzia:
Doceniam to, e prezydent Kaczyski przyjecha do Tbilisi i spotka si z mieszkacami, ktrzy bardzo na niego czekali. (...) Wiem, e Rosjanie planowali w tym czasie zbombardowa Tbilisi i tylko dziki obecnoci prezydentw w naszej stolicy wycofali si z tej decyzji (...). W Brukseli Polska zacza ostro walczy o Gruzj. Wiem, e to bya ostra walka. W tej walce prezydent Kaczyski i minister spraw zagranicznych Radosaw Sikorski obronili interes mojego kraju (...). Dla nas Polacy to zaprzyjaniony nard. Mao ktry nard tak docenia wolno jak Polacy. Mao kto potra tak wyrazi solidarno jak nard polski. (...). Jest jeszcze jeden nard, ktry ma podobne dowiadczenia i podobne myli jak Polacy. To Gruzini. W pewnym sensie jestemy Polakami na poudniowym Kaukazie; tak samo Polacy s w pewnym sensie Gruzinami rodkowej Europy. Mamy wzajemnie do siebie duy sentyment. Jestem wdziczny narodowi polskiemu. Bd si zmieniali liderzy, bd si zmieniay rzdy. Wi i sentyment pozostan na zawsze36.

Zupenie inne podejcie zaprezentowa polski rzd D. Tuska. Pocztkowo zwrci si do Nicolasa Sarkozyego, prezydenta Francji, ktra sprawowaa prezydencj w Unii Europejskiej, z prob o zwoanie w trybie pilnym posiedzenia Rady Europejskiej na szczeblu szefw rzdw i pastw, w zwizku z sytuacj w Gruzji. Podczas konferencji prasowej 11 sierpnia premier poinformowa m.in.: Najwaniejsze co Polska, jeli chodzi o dyplomacj, moe dzisiaj zrobi, to skutecznie mobilizowa Uni Europejsk i NATO jego zdaniem szybka reakcja UE i NATO jest tym bardziej niezbdna, poniewa mamy sygnay, e wbrew ocjalnym komunikatom aktywno rosyjska na pograniczu Osetii i Gruzji nie zmalaa, a wrcz przeciwnie. Wypowied rosyjskiego ambasadora na otwie, ktry stwierdzi, e Polska i kraje batyckie bd musiay zapaci za ostr krytyk Rosji, jak byo wsplne owiadczenie prezydentw tych krajw potpiajce dziaania rosyjskich si zbrojnych wymierzone przeciwko Gruzji szef rzdu potraktowa jako niemdr, agresywn wypowied dyplomaty niskiego szczebla. Jednoczenie premier poinformowa, e Gruzja zwrcia si do Polski z prob o pomoc medyczn i humanitarn. Na polecenie szefa rzdu uruchomiono wszystkie moliwe rezerwy. Wystosowa rwnie apel do Polakw o oddawanie krwi37. Rzd zajmowa od pocztku koniktu stanowisko bardziej umiarkowane ni prezydent, wskazujc na zoono czynnikw, ktre doprowadziy do jego wybuchu. W miar rozwoju sytuacji i zaostrzenia retoryki gowy pastwa, gabinet Tuska by jednak sukcesywnie zmuszany do podjcia bardziej zdecydowanych dziaa. Z kolei, na forum Parlamentu Europejskiego jego wiceprzewodniczcy Marek Siwiec zaapelowa 11 sierpnia do szefa Europarlamentu Hansa-Gerta PoetteSerwis Informacyjny PAP, na stronie internetowej Prawa i Sprawiedliwoci, (URL) http://kaczynski.org.pl/article.php?id=13274 (data wejcia na stron 18.05.2009). 37 Tame.
36

46

Radosaw Grodzki

ringa o zajcie przez izb stanowiska wobec koniktu w Gruzji i stwierdzi m.in.: w zwizku z zaistnia sytuacj w Gruzji, toczcym si koniktem zbrojnym, jego eskalacj i brakiem skutecznoci inicjatyw mediacyjnych, uwaam za niezbdne zajcie stanowiska przez kompetentne ciao Parlamentu Europejskiego. Podkreli przy tym, e czas ma olbrzymie znaczenie, gdy w cigu najbliszych dwch tygodni mog zaistnie fakty dokonane, ktre zagro suwerennoci Gruzji, pastwa z ktrym Unia Europejska i Parlament Europejski utrzymuj robocze, owocne kontakty38. W pierwszych godzinach koniktu wydawao si, e polska ofensywa dyplomatyczna ma niewielkie szanse powodzenia. Europejscy przywdcy pocztkowo nie reagowali na wydarzenia na Kaukazie, a niemiecki wiceminister spraw zagranicznych Gernot Erler, wywodzcy si z SPD, powiedzia nawet, e Gruzja pogwacia prawo midzynarodowe, prbujc rozwiza za pomoc wojska kryzys powstay wok prorosyjskiej separatystycznej Osetii Poudniowej. Zastpca szefa niemieckiej dyplomacji, wypowiadajc si dla radia NDR Info, dostrzega coraz bardziej niepokojce sygnay, e prezydent Gruzji chce uregulowa za pomoc wojska spr z separatystyczn prowincj. Walki, ktre wybuchy stanowiy jego zdaniem zerwanie nadzorowanego przez siy midzynarodowe zawieszenia broni z 1992 r., bowiem ten, kto podejmuje prb dziaania z uyciem wojska, narusza prawo midzynarodowe. Niemiecki wiceminister wyrazi zrozumienie dla rosyjskiej reakcji na wydarzenia w regionie, ktry jak zauway naley dzi do Gruzji, ale jest utrzymywany gospodarczo przez Rosj. Podczas gdy wielu niemieckich politykw socjaldemokratycznych odnioso si krytycznie do dziaa Tbilisi, kanclerz Angela Merkel i czoowi niemieccy eksperci w dziedzinie polityki zagranicznej zarzucali Rosji, e nie zachowaa si w sposb neutralny39. Szybko jednak ton wypowiedzi zacz si zmienia. Trudno oceni w jakim stopniu odbyo si to pod wpywem Polski, ale na pewno dziki naszym wysikom. Z pewnoci prezydencka taktyka faktw dokonanych przyniosa sporo korzyci. Amerykanie signli po twardsz retoryk, a na Wschd wyruszy w imieniu Unii Europejskiej szef francuskiej dyplomacji Bernard Kouchner. Ju 11 sierpnia Komisja Europejska zadaa od Rosji bezzwocznego wstrzymania operacji zbrojnych wymierzonych przeciw Gruzji. Rosja musi natychmiast zaniecha wszelkich akcji militarnych na gruziskim terytorium podkrelia komisja w owiadczeniu wydanym przez jej rzecznika. Sekretarz generalny NATO Jaap de Hoop Scheffer oskary

Siwiec apeluje, by PE zaj stanowisko w sprawie sytuacji w Gruzji, wydanie internetowe Gazety Wyborczej, (URL) http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80583,5577449,Siwiec_apeluje__ by_PE_zajal_stanowisko_w_sprawie_sytuacji.html (data wejcia na stron 14.09.2009). 39 Niemieckie MSZ. Gruzja pogwacia prawo midzynarodowe, Serwis Informacyjny PAP, za: (URL) http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Niemieckie-MSZ-Gruzja-pogwalcila-prawomiedzynarodowe,wid,10240817,wiadomosc.html?ticaid=184bf&_ticrsn=3 (data wejcia na stron 03.09.2008).
38

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

47

Rosj o niewspmierne uycie siy wobec Gruzji oraz naruszenie jej integralnoci terytorialnej40. Polska bronia interesw Gruzji take podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Brukseli dotyczcego Gruzji i stosunkom UE-Rosja dnia 1 wrzenia 2008 r. Udali si tam wsplnie prezydent i premier i wyjtkowo udao im si wczeniej wypracowa wspln strategi. W weekend poprzedzajcy szczyt odbyli rozmowy z przywdcami europejskimi, m.in. z kanclerz Niemiec Angel Merkel, ponadto prezydent konsultowa si z prezydentem Ukrainy Wiktorem Juszczenk, a premier z szefow ukraiskiego rzdu Juli Tymoszenko. W trakcie tej i pniejszych dyskusji na forum europejskim, Polska opowiedziaa si jednoznacznie za negatywn ocen rosyjskich dziaa w Gruzji oraz wstrzemiliwoci w dalszych kontaktach dyplomatycznych z Rosj co zreszt nie nastpio. Naley zaznaczy, e kiedy po upadku ZSRR na Wschodzie powstay niepodlege pastwa: Estonia, otwa Litwa, Biaoru, Ukraina, Gruzja i Azerbejdan swoisty bufor cigncy si od Batyku po Morze Kaspijskie i oddzielajcy Polsk od Rosji wyzwaniem dla polskiej dyplomacji staa si umiejtno wsppracy z tymi wanie krajami. I trzeba przyzna, i odnotowalimy na tym polu sukcesy jedynie we wsppracy bilateralnej. Polsce nie udao si zbudowa sojuszu dyplomatycznego, ktry wzmocniby nasz skuteczno w polityce wschodniej (wsplne inicjatywy wobec Rosji, czy porozumienie w polityce euroatlantyckiej). Pierwszym udanym tego typu przedsiwziciem staa si misja prezydenta Kaczyskiego do Tbilisi, gdy po raz pierwszy (i to w sytuacji kryzysowej) udao si doprowadzi do zawizania koalicji a piciu pastw rodkowoeuropejskich. Misja ta bya w dodatku bardzo efektywna, bo dopiero od momentu wsplnej deklaracji polsko-ukraisko-litewsko-otewsko-estoskiej Zachd zacz przyjmowa zdecydowany kurs wobec Rosji. A wanie brak takiej reakcji w pierwszych dniach koniktu, Moskwa uznaa za ciche przyzwolenie na agresj. Trzeba przyzna, i postawa prezydenta Kaczyskiego w pierwszym okresie koniktu gruziskiego naley do najlepszych posuni jego prezydentury i zarazem dziaalnoci na forum midzynarodowym. Wydaje si, e to wanie jego misja wydatnie wpyna na uruchomienie procesw decyzyjnych wrd pastw nalecych do struktur euroatlantyckich, ktre doprowadziy do zawieszenia dziaa wojennych niestety nie doprowadziy do przywrcenia integralnoci terytorialnej Gruzji. Niewtpliwie konikt w Gruzji by rwnie tem dla wewntrznej walki politycznej w Polsce. Stanowcze postpowanie prezydenta Kaczyskiego skutecznie oddziaywao na elektorat tradycyjnie niechtny Rosji, a emocjonalne podejcie do problemu pokazao jego zupenie nowe oblicze. Premier z kolei stara si pokaza
40 Wojna w Osetii. Godzina po godzinie, poniedziaek 11 sierpnia; na podstawie serwisw ITARTASS, Interfax, RIA Nowosti, PAP, AFP, za: wydanie internetowe Gazety Wyborczej, (URL) http:// wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80583,5567883,Wojna_w_Osetii__Godzina_po_godzinie__poniedzialek.html?as=2&ias=3 (data wejcia na stron 14.09.2009).

48

Radosaw Grodzki

wizerunek ma stanu, ktry potra z zimn krwi prowadzi gr strategiczn i nie daje atwo ponie si emocjom. Na tym tle powstay kolejne spory kompetencyjne, dotyczce tego, kto odgrywa gwn rol w formuowaniu polskiego stanowiska41. W tej sytuacji wsplny wyjazd na wspomniane posiedzenie Rady Europejskiej by bezprecedensowy, ale te wsplne stanowisko nie byo trwae i nie spowodowao istotnego przewartociowania. Duo gorzej odebrano zarwno w Polsce, jak i na wiecie kolejn wizyt Lecha Kaczyskiego na Kaukazie, z okazji pitej rocznicy bezkrwawej rewolucji, ktra doprowadzia do ustpienia postkomunistycznego prezydenta Eduarda Szewardnadze i wyboru na to stanowisko prozachodniego reformatora Michaia Saakaszwilego (rewolucja r w listopadzie 2003 r.). Wizyta planowo miaa si rozpocz 23 listopada 2008 r. od odwiedzenia obozu uchodcw, ktrzy ucierpieli w wyniku koniktu rosyjsko-gruziskiego. Kolumna skrcia jednak z drogi prowadzcej do wioski dla uchodcw, by pojecha w stron rosyjskiego punktu kontrolnego przy granicy z Oseti Poudniow. Saakaszwili chcia pokaza Kaczyskiemu, e Rosjanie nie przestrzegaj porozumienia pokojowego. Niedaleko jednego z posterunkw w Osetii pojazdy, ktre przewoziy Kaczyskiego i Saakaszwilego oraz towarzyszce im osoby, zostay zatrzymane przy punkcie kontrolnym w pobliu Achagori, a nastpnie pady strzay nikt nie odnis ran. Prezydent, pytany pniej, dlaczego konwj pojecha w stron Osetii, odpowiedzia: ebym zobaczy, e Rosjanie s w miejscach, ktre nie s objte planem pokojowym. Tam nie powinno ich by. Saakaszwili mwi polskim dziennikarzom po zdarzeniu, e jeli ktokolwiek w Europie mia zudzenia, e Rosja zmienia swoje postpowanie, to niech tu przyjad i sami zobacz. Jak podkreli, Lech Kaczyski by tak odwany, e widzia to na wasne oczy. Wadze w Tbilisi oraz prezydent Kaczyski oskaryli siy rosyjskie o oddanie strzaw, nie majc na to adnych dowodw. Prezydent pytany, dlaczego uwaa, e w pobliu konwoju, w ktrym si porusza, strzelali Rosjanie, powiedzia: Skd ja wiem, e to byli Rosjanie? Po okrzykach, po tym, e od dawna syszaem od pana prezydenta [Gruzji], a take z innych rde, e w tym miejscu s rosyjskie posterunki, e Rosjanie si z tej okolicy nie wycofali. Wywoao to oburzenie i ostr reakcj strony rosyjskiej. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji owiadczyo, e rosyjskie wojska w Osetii Poudniowej nie ostrzeliway w tym dniu gruziskiego terytorium, a doniesienia o incydencie nazwao prowokacj42. W Polsce w mediach i opiniach licznych specjalistw oraz politykw szybko pojawiy si spekulacje, e zdarzenie to byo sprowokowane przez samych Gruzinw. Spekulowano, czy Lech Kaczyski realizuje polsk i zarazem unijn polityk, czy jest elementem jakiej mao zrozumianej gry politycznej prezydenta SaakaszR. Grodzki, Polska polityka, s. 290. Cytaty za: Gruzja: strzay w pobliu kolumny prezydentw, serwis internetowy tygodnika Wprost 24.11.2008, (URL) http://www.wprost.pl/ar/145231/Lech-Kaczyski-ostrzelany-w-Gruzji/ (data wejcia na stron 14.02.2009).
41 42

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

49

wilego pomidzy nim samym, skcon z nim opozycj a Rosj, albo innych sub specjalnych. Polski prezydent odnis si do tego, stwierdzajc, e: niepokoj mnie wypowiedzi w Polsce, ktre s inspirowane okrelibym to prorosyjskim lobby. Powiedzia, e chodzi o komentarze w mediach. Nie wyjania wicej, ale mona si domyla, e wytkn niektrym ekspertom krelenie innych scenariuszy ni jego43. Wydaje si, e bya to niepotrzebna wyprawa w stref koniktu zbrojnego, wiedzionego ciekawoci prezydenta, gdy wizaa si z duym ryzykiem dla gowy pastwa i moga skutkowa powanymi konsekwencjami midzynarodowymi. Jednoczenie taki sposb zaangaowania si w t spraw osabi pozycj Lecha Kaczyskiego jako mediatora pomidzy Rosj, Gruzj a Uni Europejsk44. Konikt gruziski uruchomi jeszcze kilka innych procesw politycznych. Ju na pocztku koniktu prezydent Lech Kaczyski oceni, e obecne wydarzenia w Gruzji s bardzo mocnym argumentem za usytuowaniem w Polsce elementw amerykaskiego systemu tarczy antyrakietowej. () Mam nadziej, e ta sprawa dobiegnie szczliwego nau doda, apelujc zarazem, by nie wprowadza w tej chwili do negocjacji adnych tematw kontrowersyjnych45. Nawiza te do tego w swoim ordziu w sprawie tarczy antyrakietowej wygoszonym 19 sierpnia 2008 r.46 W podobnym tonie wypowiedzia si nieco pniej wspnegocjator Polski, czeski premier Mirek Topolanek. Owiadczy on w Pradze podczas prezentacji kampanii informacyjnej poprzedzajcej czeskie przewodnictwo Unii Europejskiej: zbrojny konikt midzy Rosj i Gruzj by najlepsz kampani na rzecz zainstalowania w Republice Czeskiej radaru amerykaskiej tarczy antyrakietowej () Kampania w sprawie radaru przyniosa sukces, cho by moe nie cakiem jej chcielimy. Najlepsz kampani w sprawie radaru by konikt w Osetii Poudniowej47. Warto wspomnie, e najwaniejsza cz negocjacji w sprawie budowy elementw tarczy antyrakietowej w Polsce rozpoczy si jeszcze w okresie rzdw PiS, wizyt w Warszawie zespou negocjatorw pod przewodnictwem podsekretarza stanu Johna Rooda, 23 maja 2007 r. Negocjacje w sprawie rozmieszczenia w Polsce Missile Defense nabray bardziej profesjonalnego charakteru dopiero po zmianie rzdu w 2007 r. i zaangaowaniu w nie nowego ministra spraw zagranicznych, Radosawa Sikorskiego, chocia, podejcie rzdu PO do tarczy antyrakietowej nie byo szczeglnie entuzjastyczne48.
M.P., Prezydent tropi prorosyjskie lobby w Polsce, Dziennik 24.11.2008. R. Grodzki, Polska polityka, s. 290-291. 45 Prezydent: Twarz Rosji zowroga take dla Polski, serwis internetowy telewizji TVN24, (URL) http://www.tvn24.pl/12690,1560611,0,1,prezydent-twarz-rosji-_-zlowroga-takze-dla-polski,wiadomosc.html (data wejcia na stron 16.03.2009). 46 Tekst ordzia prezydenta Lecha Kaczyskiego w: Gazeta Wyborcza 20.08.2008. 47 Wojna w Gruzji najlepsz kampani dla radaru, serwis PAP za: (URL) http://fakty.interia.pl/raport/gruzja-osetia/news/wojna-w-gruzji-najlepsza-kampania-dla-radaru,1173233 (data wejcia na stron 25.06.2009). 48 R. Grodzki, Polska polityka, s. 294-295.
43 44

50

Radosaw Grodzki

Rwnie wikszo opinii publicznej w Polsce bya przeciwna tarczy. Sytuacja ta ulega drastycznej zmianie po wybuchu wojny w Gruzji. W sondau przeprowadzonym przez PBS DGA dla Gazety Wyborczej 19 sierpnia 2008 r., a 60% badanych byo zadowolonych z tego, ze tarcza powstanie, a tylko 32% ocenio, e le si stao. Jednoczenie Polacy nie przestali dostrzega, i tarcza oznacza dla Polski zagroenie, ale a 62% badanych uwaao, e nasze zagroenie ze strony Rosji wzroso. W opinii ekspertw, byo to nastpstwem zadziaania efektu oswojenia si zwaszcza, e rzecz zostaa przesdzona i opowiedzieli si za ni zarwno prezydent, jak i premier, ale kluczowe znaczenie miaa zmiana sytuacji midzynarodowej zwizana z wybuchem wojny w Gruzji. Ten sam sonda wskazywa na ogromny, w porwnaniu z poprzednimi badaniami, wzrost lku przed Rosj (odczuwao go 65% Polakw, wobec tylko 28% obawiajcych si pastw terrorystycznych, 19% lkajcych si Niemiec i 16% Chin). Duo, bo 85% Polakw ywio przy tym nadziej na umocnienie stosunkw z USA, a niewiele mniej bo 71% wierzyo, e umocni si take nasza pozycja w Unii Europejskiej49. Konikt rosyjsko-gruziski powanie wpyn ma stosunki polsko-rosyjskie i spowodowa zdecydowane pogorszenie atmosfery w relacjach pomidzy tymi dwoma pastwami. Wkrtce jednak dao o sobie zna rozrnienie priorytetw polskiego prezydenta i rzdu, ktrzy pocztkowo dziaali nadspodziewanie zgodnie. Jednak ju w okresie eskapady prezydentw Kaczyskiego i Saakaszwilego w poblie granicy z Oseti Poudniow akcenty polskiego rzdu byy inaczej rozmieszczone. Gabinet Tuska duo bardziej powcigliwie ni prezydent Kaczyski stara si prezentowa stanowisko Polski. Co prawda, Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydao wspomniane owiadczenie w sprawie sytuacji w regionie Osetii Poudniowej w Gruzji z 8 sierpnia 2008 r., uznajce za niedopuszczalne naruszenie integralnoci terytorialnej Gruzji przez obce oddziay wojskowe50, ale widoczne byo e rzd nie zamierza odgrywa pierwszoplanowej roli w rozwizaniu koniktu i podj starania majce na celu aktywne wczenie w to Unii Europejskiej. Take podczas spotkania Rady Europejskiej 1 wrzenia 2008 r. powiconego Gruzji stanowisko Polski byo wywaone. Strona rzdowa odstpia od pomysu wprowadzenia sankcji ekonomicznych przeciwko Rosji i skoncentrowaa si na wzmocnieniu unijnej oferty politycznej i ekonomicznej dla Gruzji, a take innych pastw Europy Wschodniej. Rola jak rzd przyj w deniowaniu wsplnego stanowiska UE spowodowaa, e Rosja, zmuszona zostaa do zmiany swojego podejcia do stosunkw polskorosyjskich. Dotd Moskwa staraa si prowadzi osobn polityk z poszczeglnymi pastwami czonkowskimi, przy czym niektre traktowane byy w sposb uprzywilejowany, a pozostae wrcz ignorowane. Rzd rosyjski uzna, e musi si zacz liczy
49 Sonda Gazety, Gazeta Wyborcza 21.08.2008 oraz P. P a c e w i c z , Polubilimy tarcz, bo boimy si Rosji sonda Gazety, Gazeta Wyborcza 21.08.2008. 50 Owiadczenie MSZ RP w sprawie sytuacji w regionie Osetii Poudniowej w Gruzji 8 sierpnia 2008 r., (URL) http://www.msz.gov.pl/index.php?document=20403 (data wejcia na stron 23.06.2009).

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

51

z rosnc rol Polski w ksztatowaniu stanowiska i pogldu Unii Europejskiej oraz struktur euroatlantyckich. Potwierdzeniem tego staa si wizyta ministra awrowa w Warszawie w dniach 10-11 wrzenia 2008 r. Stao si to symptomem uznania przez Moskw Polski jako czonka grupy pastw, z ktrymi Rosja moe znale wsplny jzyk. W swoim komentarzu Mirosaw Czech pisa wwczas: Nie chodzi o to, e Moskwa w kocu uznaa nas za pastwo zachodnie, ktre ostatecznie wyszo z jej strefy wpyww, i e dostrzega wzrastajce znaczenie Polski w regionie. Istot oferty rosyjskiej jest moliwo odblokowania powanych projektw energetycznych w zamian za niewchodzenie jej w parad w Europie Wschodniej i na Kaukazie51. Podczas tych rozmw sprawa tarczy antyrakietowej zesza na poziom techniczny. Na Kremlu uznano, e decyzje strategiczne zapady: Jeli USA i Polska rzeczywicie s zainteresowane tym, by gwarantowa, e europejska baza antyrakietowa nie bdzie skierowana przeciw Rosji, to my jestemy gotowi rozway ich konkretne propozycje. S to trudne problemy, ktre bd wymagay jeszcze dugich negocjacji, ale da si zauway znaczcy postp w ich rozwizywaniu, chocia wydarzeniom tym towarzyszyy dziaania trudne do zaakceptowania ze strony Moskwy. Chocia rzd Tuska w ocenie agresji Rosji na Gruzj nie by tak radykalny jak prezydent Kaczyski, to nie szczdzi gorzkich sw, by aktywny w wypracowaniu wsplnej polityki UE, wspiera Sarkozyego w jego misji i skutecznie temperowa stanowisko Berlina pocztkowo przychylnego Rosji. Po wybuchu kryzysu gruziskiego polski rzd podpisa umow o tarczy antyrakietowej, co wiatowe media uznay jako pierwszy element retorsji ze strony Zachodu. W umowie z USA Polska uzyskaa gwarancje bezpieczestwa nie tylko w sytuacji zagroenia militarnego, lecz rwnie innych zagroe. Wynegocjowany przez Warszaw system rakiet Patriot, powanie wzmacnia zdolnoci obronne52. Pomimo to doszo do tej i nastpnej wizyty ministra Sikorskiego w Moskwie w maju 2009 r. Wwczas poza dwustronnymi konsultacjami rzdowymi, szef rosyjskiego MSZ zapowiedzia przyjazd premiera Putina na obchody 1 wrzenia do Polski. Szef polskiej dyplomacji podsumowa rozmowy m.in. sowami: normalizacja stosunkw polsko-rosyjskich zachowuje stopniowy i dynamiczny charakter. Ale nie dokonuje si ona w logice skokw, czy przeomw53.

PARTNERSTWO WSCHODNIE

Majc na uwadze potrzeb wprowadzania zmian strukturalnych w swoim otoczeniu midzynarodowym na Wschodzie kontynentu, polska dyplomacja rozwina
M. Czech, Moskiewskie podchody i parowz Putin, Gazeta Wyborcza 19.09.2008. Tame. 53 T. Bielski, Siergiej awrow: Premier Putin przyjedzie do Polski na obchody 1 wrzenia, Gazeta Wyborcza 06.05.2009.
51 52

52

Radosaw Grodzki

inicjatyw unijn wobec pastw lecych na wschd od Unii Europejskiej pod nazw Partnerstwo Wschodnie. Projekt ten opracowano w ramach koncepcji wymiaru wschodniego polityki Unii Europejskiej bdcego elementem Europejskiej Polityki Ssiedztwa (EPS)54. Jak podaje na swoich stronach Ministerstwo Spraw Zagranicznych:
Partnerstwo Wschodnie to pierwsza polska, autorska inicjatywa wprowadzona do systemu stosunkw zewntrznych Unii Europejskiej, ktra zostaa zatwierdzona przez Rad Europejsk 19-20 marca 2009 r. To nowa inicjatywa skierowana do Armenii, Azerbejdanu, Biaorusi, Gruzji, Modawii oraz Ukrainy. Ma za zadanie przyczyni si do realizacji jednego z kluczowych celw polskiej polityki zagranicznej, czyli zblienia i integracji pastw Europy Wschodniej z Uni Europejsk. Wprowadza now jako w relacjach pomidzy UE a pastwami nim objtymi poprzez postpujc i stopniow integracj tych pastw i ich spoeczestw z Uni Europejsk oraz wspieranie ambicji krajw wschodnioeuropejskich do pogbiania zwizkw i integracji z Uni Europejsk55.

Projekt zosta zapocztkowany polsko-szwedzkim dokumentem kreujcym Partnerstwo Wschodnie z maja 2008 r. Polska pozyskaa bowiem dla swej koncepcji przychylno Szwecji, majcej podobne priorytety w polityce wschodniej. Nastpnie inicjatywa obu tych pastw zostaa w czerwcu 2008 r. zaaprobowana przez Rad Europejsk, ktra zobowizaa Komisj Europejsk do przedstawienia stosownego dokumentu implementacyjnego. W dniu 3 grudnia 2008 r. Komisja przedstawia Komunikat ws. Partnerstwa Wschodniego. Z kolei Rada Europejska zlecia kontynuowanie prac Radzie Unii Europejskiej. RE podkrelia przy tym wol znaczcego wzmocnienia polityki UE wobec wschodnich partnerw przy wykorzystaniu Partnerstwa Wschodniego, tak w ukadzie dwustronnym, jak i wielostronnym, w celu wzmacniania stabilnoci tych pastw i ich zblienia z Uni Europejsk. Partnerstwo Wschodnie zostao zatwierdzone w bardzo ambitnym ksztacie przez Rad Europejsk, a nastpnie uzyskao poparcie przywdcw 27 pastw Unii w czasie szczytu Rady Europejskiej 17 czerwca 2008 r. w Brukseli. Minister Sikorski podczas szczytu, nie kryjc satysfakcji i dumy z polskiego sukcesu stwierdzi, m.in. Unia rdziemnomorska wykluwaa si przez dziesi lat, a jestemy w tej chwili mniej wicej w tym samym punkcie. UE ma dwa wielkie programy relacji z ssiadami56. Pierwszy szczyt Partnerstwa Wschodniego odby si 7 maja 2009 r. w Pradze i ocjalnie uruchomi inicjatyw. Szczyt w Pradze zgromadzi gowy pastw, szefw rzdw i innych przedstawicieli pastw czonkowskich UE oraz pastw partnerskich, a take przedstawicieli Komisji Europejskiej i Sekretariatu Rady. Ponadto
Szerzej: Wymiar Wschodni Unii Europejskiej. Wielowymiarowo integrujcej si Europy, (red.) A. Staszczyk, J. Jarty, Szczecin 2007; B. K o sz e l , Polityka wschodnia Unii Europejskiej w latach 1991-2007, w: Europa rodkowo-Wschodnia w procesie integracji, (red.) Z. Biaobocki, M. Leczyk, Kutno 2008, s. 117-151. 55 Partnerstwo Wschodnie, strony internetowe Ministerstwa Spraw Zagranicznych, (URL) http:// www.msz.gov.pl/Partnerstwo,Wschodnie,19887.html (data wejcia na stron 25.06.2009). 56 A. S ojewska, Unia daje miliony dla Wschodu, Rzeczpospolita 21.03.2009.
54

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

53

w szczycie brali udzia przedstawiciele Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionw, Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego, Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI) i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Przyjto wwczas Wspln deklaracj, ktra uwieczya sukcesem polsko-szwedzkie wysiki57. Projekt Partnerstwa Wschodniego ma przybliy do UE kraje byego ZSRR: Ukrain, Gruzj, Modawi, Armeni, Azerbejdan oraz na poziomie technicznym i eksperckim Biaoru. Przywdcy europejscy zgodzili si, co wcale nie byo pewne, na przeznaczenie na ten cel konkretnej i sporej sumy pienidzy. Do 2013 r. Bdzie to 600 milionw euro, gwnie na stworzenie stref wolnego handlu, liberalizacj zasad wizowych oraz rne programy, w tym walk z korupcj, stypendia dla naukowcw i dziennikarzy oraz szkolenie urzdnikw. Sporn kwesti byy regulacje dotyczce liberalizacji polityki wizowej. Pastwa tzw. starej Unii chciay obieca jedynie uatwienia wizowe, Polska naciskaa na ruch bezwizowy, a ostatecznie przyjto zasad liberalizacji wizowej58. Emocje wzbudzaa te tre deklaracji kocowej. Wedug projektu miaa ona gosi, e gwnym celem Partnerstwa Wschodniego jest tworzenie odpowiednich warunkw, by przyspieszy polityczne zblienie i blisz integracj ekonomiczn Unii Europejskiej i zainteresowanych krajw partnerskich. Spory dotyczyy m.in. tego, jak nazwa ssiadw czy s partnerami europejskimi, wschodnioeuropejskimi, czy te tylko partnerami. Pierwotnie sugerowano moliwo przystpienia w przyszoci tych pastw do UE, bo traktaty mwi, e wszystkie europejskie kraje mog kandydowa. Obawiay si tego m.in. Niemcy. Praktycznie nikt w Europie Zachodniej nie by gotw da np. Ukrainie nadziei na czonkostwo nawet w dalekiej przyszoci. W ostatniej wersji deklaracji uyto okrelenia partnerzy z Europy Wschodniej, lecz i to dla niektrych byo zbyt mocnym sformuowaniem59. Rosja nie bierze udziau w Europejskiej Polityce Ssiedztwa, ale minister Sikorski zapewnia, e Moskwa, gdyby zechciaa, bdzie moga uczestniczy w niektrych projektach Partnerstwa Wschodniego. Nadzieje te rozwia prezydent Miedwiediew, ktry ju podczas szczytu Unia Europejska Rosja w Chabarowsku 22 maja 2009 r. owiadczy, e czynione s prby przeksztacenia Partnerstwa Wschodniego w partnerstwo przeciwko Federacji Rosyjskiej. Oznajmi te, e Unia Europejska nie przekonaa jego kraju co do korzyci pyncych z tego programu. Kade partnerstwo jest lepsze od koniktu, jednak martwi nas, e ze strony niektrych pastw podejmowane s prby wykorzystania tej struktury jako partnerstwa przeciwko Rosji powiedzia rosyjski prezydent. Bronicy unijnego programu prezydent Czech Vaclav Klaus mwi: staralimy si przekona prezydenta Miedwiediewa, e idea Partnerstwa Wschodniego ma pozyPartnerstwo Wschodnie... A. S ojewska, Unia daje miliony dla Wschodu 59 D. Pszcz kowska, Partnerstwo Wschodnie coraz skromniejsze, Gazeta Wyborcza 07.05.2009.
57 58

54

Radosaw Grodzki

tywny wymiar, e nie jest to partnerstwo przeciwko komukolwiek, a tym bardziej nie przeciwko Rosji. W pniejszym wywiadzie dla Gazety Wyborczej szef dyplomacji Sowacji Miroslav Lajek doda: Partnerstwo nie jest antyrosyjskie. Promowania stabilnoci i demokracji nie mona rozpatrywa jako dziaalnoci na czyj szkod. Stabilizacja tych krajw jest w interesie wszystkich60. Wydaje si jednak wtpliwe, aby argumenty te przekonay Rosjan61. W zwizku z koniktem w Gruzji idea Partnerstwa zyskaa nowe znaczenie, budzc satysfakcj polskich politykw. W kontekcie wsplnej polityki Unii Europejskiej wobec zaistniaej sytuacji, Polska prezentowaa pogld, e najbardziej wskazanym posuniciem jest zasadnicze wzmocnienie relacji ze wschodnimi partnerami objtymi Europejsk Polityk Ssiedztwa. Naley jednak pamita, e program Partnerstwa Wschodniego pojawi si w do skomplikowanej sytuacji midzynarodowej. Sprostanie oczekiwaniom, ktre niesie, bdzie bardzo trudne i wymaga uruchomienia sporych si i rodkw. Z jednej strony adresaci projektu yj w realiach wywoanych koniktem gruziskim i jego implikacjami, a z drugiej uwag pastw Unii zaprzta pogbiajcy si kryzys na rynkach nansowych i recesja. Prezydent Lech Kaczyski wykaza si ponownie duym zaangaowaniem podczas tzw. kryzysu gazowego pod koniec 2008 r. Kiedy Moskwa i Kijw nie porozumiay si w sprawie cen za dostawy rosyjskiego gazu ziemnego, Rosja wstrzymaa dostawy, co dotkno take pastw Unii Europejskiej, dla ktrych Ukraina jest krajem tranzytowym. Najbardziej poszkodowanymi krajami unijnymi byy Bugaria, Rumunia i Sowacja, ktra ogosia nawet stan wyjtkowy dla swojej gospodarki. Polska korzystaa z dostaw przede wszystkim z biaoruskiej nitki gazocigu i dostawy zmniejszyy si tylko o 1/4. Lech Kaczyski od pocztku kryzysu przestrzega, e unijny pogld na Rosj jest zbyt mikki. Bruksela bowiem odegnywaa si od ingerowania w ten konikt mwic o sprawie Rosji i Ukrainy nawet wwczas, gdy o mediacj apelowa prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko. Tymczasem prezydent Polski chciaby, eby Unia pokazaa si i jednomylno w stosunku do Rosji62. Nastpnie 28 stycznia 2009 r. zorganizowa we Wrocawiu w trybie pilnym szczyt gazowy. Gomi prezydenta byli prezydent Juszczenko i premier Czech Mirek Topolanek. Kryzys wci wymaga wielu dziaa ze strony Unii Europejskiej i Ukrainy, ale przede wszystkim wielu wyjanie mwi Kaczyski w opinii europejskiej panuje bowiem przekonanie, e to, co si stao w pierwszej poowie stycznia, to w przewaajcej czci wina Ukrainy. Premier Czech penicych wwPartnerstwo Wschodnie nie jest antyrosyjskie, wywiad J. Pawlickiego z ministrem spraw zagranicznych Sowacji Miroslavem Lajekiem, Gazeta Wyborcza 30.05.2009. 61 UE Rosja: kwestie sporne pozostay, Rzeczpospolita 23.05.2009. 62 Prezydent: z Rosj trzeba twardo, serwis internetowy Gazety Wyborczej, (URL) http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,6127302,Rzad_i_prezydent_razem_w_sprawie_gazu__Raczej_ nie.html (data wejcia na stron 28.06.2009).
60

Polska polityka wschodnia w okresie koabitacji po 2007 r.

55

czas przewodnictwo w UE stwierdzi, e wolno i niepodlego Europy zaley od dostaw gazu i ropy, wic bdzie te jedn z najwaniejszych spraw do zaatwienia podczas procznej czeskiej prezydencji63. Podczas tego spotkania Lech Kaczyski po raz kolejny stwierdzi, e konikt ten jest wyrazem rosyjskiej polityki dominacji i prb odzyskiwania wpyww. Tymczasem rzd ponownie nawoywa do zajcia wsplnego stanowiska przez Uni Europejsk, uchylajc si jednoczenie od formuowania jednoznacznie negatywnych i wartociujcych opinii. W takim tonie utrzymane byy wypowiedzi ministra Sikorskiego, ktry mwi, e Polska musi przyj takie stanowisko, ktre nie spowoduje zaognienia koniktu o gaz (). Stopie zawioci, a nawet tajemniczoci kontraktw pomidzy Ukrain a Rosj jest taki, e bardzo trudno dociec racji poszczeglnych stron. (...). Polska bdzie pomagaa Ukrainie w prezentowaniu swoich racji, szczeglnie wobec partnerw unijnych, take w Brukseli. Tym samym kwestia stosunku do kryzysu gazowego ponownie pornia rzd i prezydenta64. W omawianym okresie koabitacji po 2007 r. zauwaalny by wzrost aktywnoci Polski w sprawach midzynarodowych, zwaszcza na forum europejskim. Polska dyplomacja tradycyjnie popieraa rozszerzenie Unii Europejskiej i NATO o Ukrain i Gruzj. Niemniej nie udao si doprowadzi do satysfakcjonujcych rozstrzygn. Przy tym, perspektyw rozszerzenia komplikowaa gwnie sytuacja wewntrzna w obu tych krajach i brak ich gotowoci do wdroenia procedur integracyjnych. Rzd z du skutecznoci prbowa odgrywa konstruktywn rol w Unii Europejskiej. W opozycji do tych dziaa pozostawa prezydent Lech Kaczyski opierajcy si przed podpisaniem dokumentw ratykujcych Traktat lizboski. Warszawa przeforsowaa swj pierwszy duy projekt inicjatyw Partnerstwa Wschodniego. W innych pomniejszych sprawach przekonaa pastwa Unii do zliberalizowania jej stosunkw z Biaorusi. Polska dziaaa take na rzecz jak najwikszej jednoci Europy w sprawie koniktu rosyjsko-gruziskiego i podczas rosyjsko-ukraiskiego kryzysu gazowego. Skuteczno polityki zagranicznej pastwa osabia jednak brak jednoci w polityce wewntrznej, wynikajcy z funkcjonowania systemu koabitacji po 2007 r. Wpyw na to miao wiele czynnikw, do ktrych naley zaliczy m.in. odmienne czsto podejcie obozu prezydenckiego i rzdowego do sposobu prowadzenia polityki, uywanych rodkw dyplomatycznych, ale take spory ideologiczne. Du uciliwoci by czsty brak konsultacji pomidzy rzdem a prezydentem i niemono bd niech do ustalenia wsplnego stanowiska. Dotyczyo to zwaszcza czstego braku uzgodnie w kwestii wizyt zagranicznych, bd koniktw zwizanych z podrami na szczyty europejskie szefa rzdu i gowy pastwa. Przeoyo si to
63 J. Ka ucki, Szczyt we Wrocawiu: To nie koniec kryzysu gazowego, Rzeczpospolita 28.01.2009. 64 Rozpogodzenie w polskiej polityce zagranicznej, w.: Rocznik strategiczny 2008/2009. Przegld sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w rodowisku midzynarodowym Polski, Warszawa 2009, s. 310-311; Sikorski ostronie. Bdzie spr z prezydentem?, serwis internetowy Gazety Wyborczej.

56

Jadwiga Kiwerska

na tzw. kryzys kompetencyjny, ktry musia rozstrzygn Trybuna Konstytucyjny. Rozstrzygajc spr Trybuna uzna, e prezydent jako najwyszy przedstawiciel pastwa moe podj decyzj o swoim udziale w konkretnym posiedzeniu Rady Europejskiej, o ile uzna to za celowe. Jednak to Rada Ministrw ustala stanowisko Polski, ktre na unijnym szczycie przedstawia premier. Ponadto wyrok Trybunau stanowi, i udzia prezydenta w konkretnym posiedzeniu Rady Europejskiej wymaga wspdziaania z premierem i waciwym ministrem. Dziaania Lecha Kaczyskiego niejednokrotnie powodoway przy tym irytacj rzdu, a i czsto sam prezydent nie szczdzi gorzkich sw pod adresem rzdowej dyplomacji. Konikty te w duym stopniu utrudniay osiganie celw, obniay rang Polski na arenie midzynarodowej i spowodoway znaczce i widoczne obnienie polskiej kultury politycznej. Bez wzgldu na to kto ponosi za to odpowiedzialno, sytuacja taka stwarza powane utrudnienie dla prowadzenia skutecznej polityki zagranicznej.

JADWIGA KIWERSKA Pozna

WYMARZONY SOJUSZNIK POLSKI

Nowa polska rzeczywisto, ksztatujca si po przeomie 1989 r., wkroczya w wiat relacji ze Stanami Zjednoczonymi z niezwykle pozytywnym bagaem. Ameryka tradycyjnie zajmowaa w polskiej wiadomoci zbiorowej szczeglne miejsce. Stanowia mit lepszego, bogatszego i wymarzonego wiata. Przez dziesiciolecia kolejne pokolenia grali, chopw, biedoty, ale te inteligencji i arystokratw wdroway za Ocean i say do domu listy z opisem raju. Ta oaza dobrobytu bya jednoczenie ostoj wolnoci, demokracji, siy i nadziei. w mit Ameryki jako kraju modelowych wartoci by ywy szczeglnie w okresie zimnej wojny i dominowa nie tylko w polskiej wiadomoci, ale i w zbiorowych odniesieniach narodw w rnych krajach komunistycznej Europy. W Polsce jednak by to wzorzec wyjtkowy, wzmacniany poczuciem wsplnych dozna historycznych, kojarzonych z symbolicznymi dla stosunkw polsko-amerykaskich postaciami i faktami: Tadeuszem Kociuszko i Kazimierzem Puaskim, ale te prezydentem Thomasem Woodrow Wilsonem i jego 14 punktami, w ktrych mowa bya o odbudowie niepodlegej Polski. Za w schykowym okresie komunizmu prezydent Ronald Reagan, ktry mia odwag nazwa Zwizek Radziecki imperium za, by w Polsce rwnie popularny jak Lech Wasa. Polacy widzieli wwczas w Waszyngtonie nadziej na zmiany, jedyn si zdoln pokona Moskw.