W cieniu tradycji, fobii i nie zawsze kompetencji

67

spodziewa takiej decyzji Waszyngtonu w sprawie tarczy? Z pewnoci tak. Nowy gospodarz Biaego Domu od pocztku wyraa swj sceptycyzm wobec tarczy antyrakietowej. Mielimy te od pewnego ju czasu sygnay wskazujce, e Polska cho wykazaa si nadzwyczajn lojalnoci wobec amerykaskiego sojusznika, nawet w sytuacji, gdy inni partnerzy go opucili niewiele liczy si w kalkulacjach nowego prezydenta. Zdy on kilka razy odwiedzi Europ (w tym Niemcy, Rosj, Francj, Wielk Brytani i Czechy), nie znalaz jednak czasu, aby zawita do Polski. A podczas uroczystoci rocznicowych na Westerplatte 1 wrzenia 2009 r. naszego amerykaskiego sojusznika reprezentowa gen. James Jones z Rady Bezpieczestwa Narodowego. Bez odzewu pozosta te list autorstwa zatroskanych o stan relacji z Ameryk znanych postaci i autorytetw z Europy rodkowo-Wschodniej, skierowany do administracji Obamy. W zamian otrzymalimy decyzj o zmianie amerykaskich planw wobec tarczy. U jej podstaw leay jak powszechnie si uwaa nie tylko argumenty techniczne, ale w duej mierze wzgld na interes Rosji i owa synna ju wola Waszyngtonu resetowania stosunkw z Moskw. Niewtpliwie znalelimy si w nowej, trudniejszej sytuacji w odniesieniu do Ameryki. Efektem tych zawirowa bdzie z pewnoci dalsze rozwiewanie si amerykaskiego mitu w Polsce. Z drugiej wszak strony naley uwiadomi sobie jedn prawd: w relacjach z amerykaskim supermocarstwem nie przeceniajmy naszych realnych atutw i moliwoci. Trzeba doprowadzi do urealnienia zarwno naszych oczekiwa pod adresem Ameryki, jak i naszego miejsca w amerykaskiej polityce. Nie bylimy i nie bdziemy strategicznym partnerem USA. Biorc jednak pod uwag nasze interesy i kalkulujc z polskiej perspektywy musimy stara si utrzyma bliskie stosunki z Waszyngtonem. Mamy obowizek i prawo twardo negocjowa wiedzc, e nie ma co liczy na wspaniaomylno i altruizm Stanw Zjednoczonych.. Ale te w przekonaniu, e wykazujc lojalno i solidarno w chwilach prby nie moemy by traktowani gorzej ni inni amerykascy partnerzy i sojusznicy.

MARCELI KOSMAN Pozna

W CIENIU TRADYCJI, FOBII I NIE ZAWSZE KOMPETENCJI

Na postawione przez redakcj Przegldu Zachodniego pytania mog zgodnie ze swymi kompetencjami odpowiedzie wycinkowo, ale z uwzgldnieniem dosy odlegej perspektywy czasowej, biorc pod uwag mj warsztat badawczy oraz dowiadczenia wynikajce z wieloletniej pracy ze studentami w ramach przedmiotu Historia dyplomacji. A take z kierowania na Wydziale (do 2008 r. Instytucie) Nauk

68

Marceli Kosman

Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Adama Mickiewicza od kilkunastu lat zespoem badawczym nad kultur polityczn w Polsce, w ktrym uczestnicz humanici z polskich orodkw oraz z zagranicy1. Pierwsza i zasadnicza kwestia to spojrzenie na przeom 1989 r. Naley z ca moc stwierdzi, e publicystyczne okrelenia rewolucja, rozgromienie komunizmu itp. maj charakter propagandowy i nie odzwierciedlaj wczesnej rzeczywistoci: nie byo rewolucji, nie byo w Polsce po II wojnie wiatowej komunizmu, a tym samym jego rewolucyjnego rozgromienia, a przemiany dokonay si drog ewolucyjn, tak w sferze wewntrznej, jak i zagranicznej. Uwzgldniania realiw midzynarodowych uczyli si Polacy, z rnymi zreszt skutkami, od epoki zaborw2; od tamtych te czasw, przynajmniej od krwawej rozprawy z Powstaniem Styczniowym, wycigano z decyzji politycznych waciwe wnioski, cho nie zawsze i nie do koca, czego najnowszym przejawem jest polityka historyczna prowadzona pod patronatem Instytutu Pamici Narodowej. Na szczcie w warunkach demokracji nie posiada ona monopolu w zakresie edukacji spoeczestwa. Wadze za sprzed 1989 r. niezalenie od penej oceny ich dziaalnoci, na co nie miejsce w tym szkicu potray wyciga wnioski z uwarunkowa midzynarodowych, czego przykadem moe by uniknicie nad Wis losu zrywu niepodlegociowego w Budapeszcie jesieni 1956 r. (ywa dla wielu bya jeszcze wwczas pami Warszawy dwanacie lat wczeniej!3) oraz ewolucja ustrojowa 1981-19894, ktrej zatarcie stao si zadaniem godnym lepszej sprawy podczas obchodw 20. rocznicy wyborw z 4 czerwca w wydaniu dzisiejszej czwartej brygady5. Skoro o owej wyizolowanej z kontekstu historycznego rocznicy mowa, to warto sign do opublikowanych przed kilku laty materiaw operacyjnych ambasady
1 Plonem publikacyjnym organizowanych od 1995 r. konferencji s prace zbiorowe z cyklu Kultura polityczna w Polsce (I: Przeszo i teraniejszo. Pozna 1996; II: Mity i fakty. Pozna 1999; III: Wizja przyszoci. Pozna 2000; IV 1-2: Swoi i obcy. Pozna 2004-05; V: Elity dawne i nowe. Pozna 2005; VI 1-2: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej. Pozna 2006; nadto: W krgu chrzecijaskich tradycji Starego Kontynentu. Pozna 2005) oraz Na obrzeach polityki (cz 1-8, Pozna 2002-2009). Wiele z zamieszczonych tam tekstw wie si tematycznie z obecn dyskusj na amach Przegldu Zachodniego o uwarunkowaniach i priorytetach polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. 2 Szerzej M. Kosman, Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powsta narodowych (z perspektywy 90-lecia), Przegld Zachodni 2008, nr 4, s. 105 nn.; i d e m , Determinacja poczona z rozwag. W dziewidziesiciolecie Powstania Wielkopolskiego, Pozna 2008, s.118 nn.; i d e m , Etos powstaczy w polskiej kulturze politycznej, Przegld Politologiczny, 2008, nr 3, s. 59 n. 3 Ten szlak gruzw i ruin wydawa mi si przesiknity krwi, baam si, e moja noga wycinie j na wierzch. Nigdy nie zapomn tego pierwszego zetknicia si z Warszaw wkrtce po zdawieniu powstania pisaa o swej wdrwce po gruzach stolicy pamitnikarka z perspektywy ponad dwudziestolecia, zob. Helena z Jaczynowskich Roth, Czasy, miejsca, ludzie. Wspomnienia z kresw wschodnich, Krakw 2009, s. 690. 4 Mj pogld na ten temat przedstawiem w ksikach: Wojciech Jaruzelski wobec wyzwa swoich czasw. O kulturze politycznej w Polsce przeomu tysicleci (Pozna 2003) oraz: Los Generaa. Wok medialnego wizerunku Wojciecha Jaruzelskiego (Toru 2008). 5 Nawizuj tu oczywicie do pojcia z okresu midzywojennego, odnoszcego si do tych, ktrzy wwczas przypisywali sobie udzia w legionach Jzefa Pisudskiego, zoonych z trzech brygad.

W cieniu tradycji, fobii i nie zawsze kompetencji

69

Stanw Zjednoczonych w Warszawie, oddajcych realistyczny, a nie baniowy obraz sytuacji z poowy 1989 r. (legenda piknie funkcjonuje po dwch zaledwie dekadach, majc si nijak do rzeczywistoci!), kiedy partnerami si aktywnych, ale z dyskrecj wykonujcych funkcje inteligentnego mediatora i doradcy (hierarchia kocielna, dyplomacja zachodnia, zwaszcza przedstawiciele Waszyngtonu) byy dwie strony: rzdowa i opozycyjna6. One te byyby dzi uczestnikami jubileuszowych uroczystoci, gdy tymczasem triumfatorzy nie potrali stworzy jednolitego ich scenariusza, a niewtpliwy wspautor sukcesu, pierwszy prezydent przywrconej do ycia Rzeczypospolitej wol organw sprawiedliwoci rocznic obchodzi na sali sdowej w ramach procesu przeciw ...organizatorom grupy przestpczej7. Wszelki komentarz jest tu zbyteczny, niech go zastpi opinie zagranicy. Nie przysparzaj one dobrego imienia pastwu, ktre puszy si wielowiekow tolerancj i ...pokojowymi (to prawda!) przemianami ustrojowymi. Wszak w tym samym dniu by w Pekinie dzie Niebiaskiego Spokoju... Jake wymowne zestawienie zesa los, wiat o tamtym wydarzeniu doskonale pamita, jak bardzo nadawaoby si do ukazania zestawienie z naszym 4 czerwca, ale ten jest niszczony na wasne yczenie. Na Wawelu w pierwszym rzdzie pord goci honorowych zabrako miejsca dla gwnego wsparchitekta pojednania, pierwszego prezydenta oraz gwnego realizatora porozumienia ze strony rzdowej, Czesawa Kiszczaka, rwnie w dniu jubileuszowym zasiadajcego na wspomnianej awie. O pierwszego z nich upomina si m.in. Aleksander Kwaniewski, a take wielu dawnych przeciwnikw politycznych Jaruzelskiego, jeden z nich nawizujc do popularnego lmu w tytule swego felietonu postawi retoryczne pytanie: Gdzie jest genera?8 Odpowiedzia na nie, jak wspomnielimy, sam zainteresowany, posta tragiczna na miar dramatw Szekspira. Sprawiedliwo odda mu dopiero Historia. Waldemar Kuczyski mia odwag napisa o wsplnym dziele, jednym z najwikszych w naszej historii oraz o tych gwnych postaciach spord ekipy wadzy, ktrzy z determinacj prowadzili dzieo przeobrae, wbrew znacznej czci aparatu partyjnego, sromotnie i zasuenie przegrali gosowanie, na ktre wyrazili zgod. Wygrali wan rol dla siebie i prawo do prawdziwej, a wic i dobrej pamici. I do miejsca w obchodach 20. rocznicy tamtego dnia. I zaraz dalej: Padaj nazwiska zaproszonych, z kraju, Europy, ze wiata. O nich cisza, jak o trdowatych. A bez ich obecnoci, bez pamici o ich udziale, 4 czerwca bdzie witem niepenej prawdy9 .
Dokumenty do dziejw PRL, zeszyt 18: Ku zwycistwu Solidarnoci. Korespondencja Ambasady USA w Warszawie z Departamentem Stanu styczewrzesie 1989. Przedmowa John R. Davis Jr, wstp i wybr Gregory F. Domber, opracowanie G.F. Domber, M. Jastrzb, A. Paczkowski, P. Sowiski, Warszawa 2006. 7 Nie bez goryczy w przeddzie Wojciech Jaruzelski poinformowa o tym w programie TV24 Kropka nad i odpowiadajc na pytanie red. Moniki Olejnik. 8 W. Kuczy ski, Gdzie jest genera?, Gazeta Wyborcza 3 VI 2009, s. 21. Zob. te B. Wrblewski, 4 czerwca generaw, Gazeta Wyborcza 5 VI 2009 (autor na wstpie wytuci zdanie: To symboliczne, e rocznic 4 czerwca obchodz na sali sdowej jako zbrodniarz mwi wczoraj z gorycz gen. Jaruzelski). 9 Ibidem.
6

70

Marceli Kosman

Ano, sami nie potramy za granic propagowa autentycznych sukcesw, prbujc z mizernym skutkiem eksponowa wydumane, co jest na Zachodzie przyjmowane tak, jak na to banie zasuguj. Tymczasem w cieniu surm propagandowych pozostaj wanie dokonania polskiej dyplomacji z okresu przeomu, we waciw por, kiedy jeszcze nie byo za pno jak to miao miejsce ze snalizowaniem w maju 1989 r. podczas wizyty polskiego przywdcy w Berlinie10 ju po zakoczeniu obrad Okrgego Stou, a na dwa tygodnie przed historycznymi wyborami sporu z NRD o wytyczeniu granicy midzy obu pastwami w Zatoce Pomorskiej11. Nieocenionym a zbyt rzadko wykorzystywanym rdem do dziejw przedpola suwerennej polskiej polityki zagranicznej i synkretystycznego charakteru przemian z 1989 r. s dziesiciotomowe dzienniki polityczne Mieczysawa F. Rakowskiego, osoby od czasu przeomu padziernikowego 1956 r. doskonale poinformowanej w niuansach kontaktw tak ze Wschodem, jak i z zwaszcza z Zachodem. Kiedy jako premier skada w poowie lutego 1989 r. ocjaln wizyt w Paryu, relacjonujc 55-minutow rozmow w Paacu Elizejskim, zanotowa wypowied Franois Mitterranda: Dobrze pan wie, w jakich warunkach, w warunkach zamroenia naszych stosunkw, spotkaem si przed kilku laty z generaem Jaruzelskim. Byy wtedy wzgldy, ktre pozwalay przypuszcza, e nasze stosunki poprawi si szybciej. Nie auj tamtego spotkania. Byo ono poyteczne. Nie chc przecie zmienia ustale historii. Jestem realist. Bya II wojna wiatowa. Nastpi podzia Europy. Ani my, ani wy za to nie odpowiadamy. Nastpio to niejako bez nas. Ale uwaa, e to nie nastpio, byoby niesuszne. wiadczyoby o niezrozumieniu historii (...). W waszych sprawach musiaem stawia czoo naciskom rnych si we Francji, ktre chc si porwnywa z innymi pastwami tylko wtedy, gdy te odpowiadaj ich wyobraeniom i oczekiwaniom. Jest to gupota. Ja wychodz z zaoenia, e Polska jest taka, jaka zostaa uksztatowana przez stulecia i przez ostatnie 40 lat po wojnie. A zatem, rozmawiajc z przywdcami polskimi naley wiedzie, co byo w waszym kraju, ale nie naley z tego czyni przeszkd w rozwoju stosunkw wzajemnych. Jeli teraz moemy wam pomc, to pomoemy12 . Polski polityk w odpowiedzi zwrci uwag na rysujc si po raz pierwszy od czterech dziesicioleci szans poczenia obu czci Europy, ktra mimo istniejcych poBy to niewtpliwy sukces Wojciecha Jaruzelskiego, ktry wymg aprobat na Erichu Honeckerze, krytycznie nastawionym wobec osignitego w Warszawie kompromisu wadzy z opozycj. Zapewne po 4 czerwca Berlin Wschodni nie poszedby na ustpstwa, a tym bardziej nie uczyniyby tego zjednoczone wkrtce Niemcy. 11 Na temat granicy ...niepokoju, jak j nazwaem na innym miejscu, nawizujc do propagandowego okrelania zgorzeleckiego porozumienia sprzed lat, zob. M. K o sm a n , Los Generaa..., s.368 nn.; W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 roku. Warszawa 2002, s. 168 n.; Polska Niemcy. Dokumenty i materiay. T.II: Rozmowy dyplomatyczne Wojciecha Jaruzelskiego 19881990. Pod red. P. Dybicza i G. Sotysiaka. Warszawa 2006. 12 M. F. Rakowski, Dzienniki polityczne. T.10: 1987-1990, Warszawa 2005, s. 367.
10

W cieniu tradycji, fobii i nie zawsze kompetencji

71

dziaw jest jednoci. Dostrzega w tym zadanie dla przyszego pokolenia13. Now faz stosunkw polsko-francuskich widzia w szerszym kontekcie, zwaszcza na tle przemian zachodzcych w ZSRR (i jak zapewne kurtuazyjnie doda, krajach socjalistycznych): Po raz pierwszy od bardzo wielu lat, od XIX wieku, nastpi o czym i Francja marzya sojusz reformatorw w Rosji i w Polsce. Przecie to, co dzieje si w moim kraju, ma wpyw na umacnianie si reform w ZSRR. Gdyby w Polsce doszo do zaamania si tego klimatu, to przyszo Gorbaczowa i pierestrojki byaby pod znakiem zapytania14. Autor powtrzy w rozmowie z prezydentem sw opini o istocie polskich reform jako wielkim eksperymencie, polegajcym na uznaniu opozycji jako czci tworzonego w Polsce nowego adu politycznego, przedstawion wczeniej podczas spotka z premierem Michelem Rocardem i szefem dyplomacji Rolandem Dumasem. Przed odlotem z Parya rozmawia te z byym prezydentem Valrym Giscardem dEstaing, ktrego zaskoczy pesymistycznymi prognozami na temat Europy Wschodniej, a zwaszcza ZSRR (po Gorbaczowie?)15. W polityce zagranicznej 4 czerwca nie stanowi adnego przeomu, istniaa cigo pastwowa (cznie ze zobowizaniami), ktrej w niczym nie zakcia formalna zmiana nazwy z PRL na RP. Zgoa groteskowy charakter maj dyskusje propagandowe o numeracji Rzeczypospolitej, od III do IV czy nawet V. Tego zagranica nie zauwaa, a w kraju dowodem krytycznego podejcia do twrczoci numerologw moe by popularny swego czasu cykl programw telewizyjnych Jerzego Diatowickiego zatytuowany Rz-plita druga i p, odnoszcy si do PRL. Ta, przy wszystkich ograniczeniach, ma nr 3; reprezentanci Sejmu i Senatu informujc Wojciecha Jaruzelskiego o wyborze na Gow Pastwa, powitali go jako prezydenta IV Rzeczypospolitej. Ale ju wkrtce propagandyci (nowi, w starym stylu!) o tym zapomnieli. Tymczasem dalekowzroczni przywdcy krajowej opozycji oraz zagraniczni mowie stanu byli zwolennikami ewolucyjnego charakteru przemian w Polsce i synkretyzmu w ewolucji ustrojowej, rozumiejc dobrze, opart na historycznym dowiadczeniu, trwao i dojrzao ich charakteru. Oczywicie taka postawa nie odpowiada rewolucjonistom, a zwaszcza pseudorewolucjonistom z symbolicznej IV brygady. Tymczasem ojcowie przemian z 1989 r. (a nawet ich symbol, tkwicy midzy rzeczywistoci ubaniowion, Lech Wasa) z podobn rezerw patrzyli na cakowite przejcie wadzy, podobnie jak sprawujcy j dotychczas nie chcieli si jej natychmiast wyzbywa. Std zwycistwo hasa wasz prezydent, nasz premier i zgodna z dojrza kultur polityczn jego realizacja, dopki najwysze stanowiska znajdoway si w rkach Wojciecha Jaruzelskiego i Tadeusza Mazowieckiego, marszakiem Sejmu by Mikoaj Kozakiewicz, a szefem resortu spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski. Trzeba zreszt powiedzie, e to ostatnie stanowisko byo
13 Ustalono termin wizyty prezydenta Francji w Polsce na 14-16 czerwca. Odbya si ona w ustalonym terminie. 14 M. Rakowski, op. cit., s. 368. 15 Informujc go o Polsce, mwiem m.in. o strajkach i staych daniach pacowych. Jego zdaniem pastwo z wmontowanym systemem rewindykacyjnym musi zgin ibidem, s. 370.

72

Marceli Kosman

przez cae dwie dekady obsadzane ludmi kompetentnymi, z wyjtkiem pod koniec Anny Fotygi, ktrej ministerium bez przesady mona okreli jako wypadek przy pracy, za co pen odpowiedzialno ponosz bracia Kaczyscy prezydent Lech Aleksander i wczesny premier Jarosaw Aleksander. O dojrzaoci elit, kiedy partia Prawo i Sprawiedliwo stracia mandat do sprawowania wadzy, wiadczy dla zachowania dobrego imienia Polski na arenie midzynarodowej skuteczne zablokowanie tej kandydatury na stanowisko ambasadora przy ONZ. Skoro o sprawach kadrowych mowa, trzeba zauway, e w sferze wykonawczej polityki zagranicznej w zasadzie starano si unika racych bdw, co nie oznacza ich braku16. Zapewne doczeka si naukowej analizy elita przedstawicielska naszego kraju w parlamencie Unii Europejskiej po zamkniciu dotychczasowej kadencji, a jest to zadanie dosy pilne dla uzmysowienia groteskowych nierzadko sytuacji wyborcom, kiedy ci wreszcie bd w stanie podejmowa w stosunku do swych przedstawicieli rozsdne decyzje. Jak dotd dobre imi pozostawi na tym forum po sobie przede wszystkim Bronisaw Geremek, a pord komisarzy Danuta Hbner. Mwic o wzorowej wsppracy Belwederu z rzdem przypomnijmy drug poow 1989 r. W lipcu (9-11) skada ocjaln wizyt prezydent USA George Bush, nawizane zostay (17) stosunki dyplomatyczne z Watykanem, a dwa dni pniej, w dniu elekcji przez Zgromadzenie Narodowe W. Jaruzelskiego konwentykl londyski wybiera na stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej Ryszarda Kaczorowskiego, co zreszt nie ma znaczenia w wymiarze midzynarodowym. Natomiast w kraju nowa sytuacja powstaa w wyniku opuszczenia zwizku z PZPR wiernych sojusznikw (SD, ZSL) i przejcia ich do koalicji z obozem Lecha Wasy, co pozwolio na sformowanie nowego rzdu przez Tadeusza Mazowieckiego (24 VIII 12 IX). Nowa sytuacja nie wpyna w sposb zasadniczy na stosunki z zagranic, czego gwarantem by Belweder17. Pod koniec padziernika z dwudniow wizyt robocz w Warszawie przebywa jeden z najbliszych wsppracownikw Gorbaczowa, szef radzieckiej dyplomacji Eduard Szewardnadze, za w poowie listopada z wizyt ocjaln kanclerz RFN Helmut Kohl (w jej trakcie doszo do zburzenia muru berliskiego). W tym samym czasie Lech Wasa wygasza synne przemwienie przed poczonymi izbami Kongresu USA, witany niczym przywdca pastwa. W dniach 23-27 listopada premier Mazowiecki skada wizyt w Moskwie i zostaje przyjty przez prezydenta ZSRR. Tame (4 XII) w obradach Doradczego Komitetu Politycznego Ukadu Warszawskiego bior udzia Wojciech Jaruzelski, Tadeusz Mazowiecki, Mieczysaw Rakowski (jako I sekretarz KC PZPR) i Krzysztof Skubiszewski.18 Rwnie w 1990 r., do koca skrconej prezyTemat ten moe niekiedy w nieco skrzywionym, ale jednak kompetentnym zwierciadle znajduje od lat odbicie w felietonach sygnowanych Attach cyklu Notes dyplomatyczny na amach warszawskiego tygodnika Przegld. 17 W. Jaruzelski 1 XI 1989 co dla wielu stanowio zaskoczenie powoa na ministra stanu przy prezydencie Piotra Nowin-Konopk, dotychczasowego rzecznika prasowego Solidarnoci. 18 Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia. T.II: 1971-1979, pod red. W. Wadyki, Pozna 2006, s. 316-327
16

W cieniu tradycji, fobii i nie zawsze kompetencji

73

dentury Wojciecha Jaruzelskiego, stosunki midzy nim a rzdem ukaday si w sposb modelowy. Gowa Pastwa (od 29 XII 1989 r. przywrcono nazw Rzeczpospolita Polska) uczestniczya aktywnie w prowadzeniu polityki zagranicznej, skadaa wizyty w stolicach i podejmowaa swoich odpowiednikw w Warszawie19. O tym wszystkim wypada pamita wobec prb przeinaczania najnowszej historii20. Na podkrelenie zasuguje decyzja Tadeusza Mazowieckiego, ktry natychmiast po wyborze Lecha Wasy na stanowisko prezydenta zoy dymisj na rce Wojciecha Jaruzelskiego. W nowej sytuacji nastpio formalne (bo faktyczne miao miejsce wczeniej) wyzwolenie si z hegemonii ZSRR wraz z rozpadem jego i rozwizaniem Ukadu Warszawskiego. W sposb modelowy doszo do wejcia Polski w struktury militarne wiata zachodniego i jednoczcej si Europy. Oczywicie nie obyo si (oby czas przeszy by tu zasadny!) bez skrajnoci zwizanych z cigle ywym pojciem Wielkiego Brata, a rzecz dotyczy zachystywania si tym zza oceanu (przy naraaniu si zachodowi Europy) oraz rusofobii. S to kwestie zasadnicze, nie bd si przy nich zatrzymywa, przechodzc do kwestii pozostaoci historii w najbliszym ssiedztwie. Aktualna koalicja rzdzca ma przed sob zadanie utrzymania konstytucyjnych prerogatyw wobec prb prowadzenia wasnej polityki przez tzw. Duy Paac. Niekiedy MSZ wkracza do akcji, gdy prby te przybieraj niebezpieczny (albo groteskowy, zagraajcy powadze Pastwa) charakter. Dotyczy to zarwno stosunkw ze wschodnim, jak i z zachodnim ssiadem. Czujno jest nieodzowna w wypadku zarwno germano-, jak i rusofobii. Wymaga jej wci jtrzca rana Katynia, ktr to spraw swego czasu ze stanowczoci skutecznie rozpocz Wojciech Jaruzelski, uzyskujc stosowne owiadczenie ze strony Michaia Gorbaczowa, cho wkrtce pozytywne rezultaty przypisa sobie i Wasie Borys Jelcyn21. Naley jednak mitygowa skrajno, zarwno po rosyjskiej, jak i polskiej stronie, adne gesty nie przywrc do ycia tych, ktrzy padli oar zbrodni. Wystarczy przypomnie Rondo Dudajewa i projekt wzniesienia pomnika katyskiego naprzeciw ambasady rosyjskiej w Warszawie albo w prowokacyjnym rewanu nazwania ulicy w Moskwie, przy ktrej znajduje si ambasada polska, imieniem Murawiowa (Wieszatiela), czy echa nawoywa do zburzenia Paacu Kultury i Nauki. Doda mona rzucanie z okien naszego przedstawicielstwa pastwowego w Moskwie (na bohaterskie imi podczas sawetnej imprezy naley litociwie spuci zason milczenia) metalowych
Cenne materiay od strony kuchni zawiera ksika wspomnieniowa osoby, kompetentnej i dobrze poinformowanej z najbliszego otoczenia pierwszego prezydenta, W. G r n i c k i e g o , Teraz ju mona. Ze wspomnie kulawego szerpy, Wrocaw 1994. 20 Oto jeden z najnowszych przykadw dowodzenia, jakoby Genera opnia proces reform nie dotrzymujc kroku przywdcy z Kremla, ksika historyka z IPN A. D u d k a , Zmierzch dyktatury (Warszawa 2009), ktr popularyzuje dziennikarz dziennika Dziennik (27 VI 2009, s. 9), B. oziski; Jaruzelski ba si reform Gorbaczowa (nadtytu: Wadze PRL w latach 80. za wszelk cen nie chciay dopuci do kontaktw KPZR z opozycj). 21 T. Tora ska, Byli, Warszawa 2006, s. 51 nn. Szerzej o drodze dochodzenia do prawdy o Katyniu przed 1991 r. J. Maciszewski, Wydrze prawd, Warszawa 1993; M. K o sm a n , Los Generaa..., s. 159 nn.
19

74

Marceli Kosman

popiersi Wodza Rewolucji na ...parkujce samochody. Takich przykadw mona przytoczy sporo. Cui bono? Cakiem niedobrze, gdy nerwy puszczaj pracownikom suby dyplomatycznej. Lepiej byoby, gdyby poczytali dziea kompetentnych profesorw22 czy posuchali rad osb dowiadczonych w kontaktach ze wschodnim mocarstwem23. Wydaje si, e MSZ ma nieze rozeznanie co do uktuacji w zakresie popularnoci i atrakcyjnoci polskiej kultury w okresie przemian nastpujcych w zakresie zainteresowa spoeczestwa rosyjskiego, kiedy znikny bariery dzielce je z zachodem, a Polska przestaa by jego namiastk. A jeli ju o tym mowa, to przed paru laty uczestniczyem w uroczystoci zorganizowanej przez prezydium Akademii Nauk w jednej z ssiednich stolic, gdzie dostojni uczestnicy musieli okoo godziny czeka na pana ambasadora, ktry nie zdy na czas przeby krtkiego odcinka ze swej siedziby, tumaczc si tokiem na ulicach. Gospodarze robili dobre miny, a my z kraju przepraszalimy za przedstawiciela naszego pastwa. Niekompetencja to jake czste zjawisko, cho na szczcie uwaga ta nie dotyczy szefw resortu (z jednym wyjtkiem) i kadry kierowniczej. Nie rozwijajc tej kwestii pozwol sobie zatrzyma si nad spraw naszych rodakw zza miedzy, w bratnich niedawno krajach. Ile tu popeniono bdw, wynikajcych z braku rozsdku i najzwyklejszej wiedzy! Jake delikatna polityka winna dotyczy Polakw na Biaorusi, ale dwoisto orodkw dyspozycyjnych prowadzi do nie najlepszych skutkw. Na szczcie tak si wydaje resort ministra Sikorskiego stara si panowa nad sytuacj. Na Litwie perspektywy s wyrane: przyjazne gesty najwyszych przedstawicieli Wilna i Warszawy nie mog zatrze wraenia, e w praktyce polityka wobec ludnoci polskiego pochodzenia, tkwicej korzeniami od wielu pokole czy nawet wiekw na ziemi swych przodkw, dalekosinie prowadzi do ich lituanizacji. Nic dziwnego, skoro grupa ta jest stosunkowo liczna i moe stanowi problem dla jednoci republiki. Z drugiej strony egzystowanie obu pastw od kilku lat w ramach jednoczcej si Europy stwarza nadzieje, e prawo unijne osabi niekorzystne tendencje polskoci i potra obustronnie zaagodzi ostrza koniktw. Nic dziwnego, e uwaga naszych rodkw masowego przekazu jest szczeglnie wyczulona w kierunku Niemna i Wilii. Z satysfakcj zostaa przyjta wiadomo, e w ostatnich wyborach do parlamentu europejskiego jedynie tam spord starajcych si o wybr za granic udao si zdoby mandat, uzyska go (spord 12) przewodniczcy Akcji Wyborczej Polakw na Litwie Waldemar Tomaszewski. Spord czterech okrgw na Wileszczynie partia ta zyskaa 71% gosw w rejonie wileskim, 80,6% w solecznickim, 31,38% w trockim i 22,42% w wiciaskim24. Z nowym eurodeputowanym, politykiem dowiadczonym i wywaonym, ktry nie kryje swego zwizku z wartociami chrzecijaskimi naleaoby wiza tak si wydaje spore nadzieje.
Do lektur obowizkowych powinny nalee ksiki Andrzeja Walickiego. Na tym miejscu nadal zachowuj aktualno reeksje byego ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie, Stanisawa Cioska. 24 PAP, Polak eurodeputowanym na Litwie, czyli wybory w skrcie, Gazeta Wyborcza z 9 VI 2009, s. 10.
22 23

W cieniu tradycji, fobii i nie zawsze kompetencji

75

Od niemal p wieku jako historyk ledz przeobraenia polityczno-kulturalne na Litwie, zarwno od strony jej elit, jak i tych, ktrzy zostali. W tym wypadku oczywistym pozostaje sentyment i uznanie dla dosy osamotnionych ostatnich (?) Mohikanw, aczkolwiek trudno nie zauway zoonych perspektyw zachowania tosamoci narodowej. Przed dwudziestu z gr laty uczestniczyem w I Zjedzie Zwizku Polakw na Litwie, obserwowaem w entuzjazm, nad ktrym unosi si duch tradycyjnego polskiego patriotyzmu. Czy dzi zdoa on znale swoje miejsce w procesie przemian? Odpowied byaby zoona. Ale jedno jest pewne: polska polityka wobec rodakw znad Wilii musi by szczeglnie pozbawiona pytkiej emocjonalnoci, ktrej przejaww nie brakuje. I dlatego od kierownictwa MSZ naley oczekiwa panowania nad sytuacj i niedopuszczania do gosu innych pretendujcych do niego orodkw. Do zrobienia jest wiele, zgodnie z korzystnymi dla mniejszoci narodowych tendencjami, z prawem unijnym bowiem musz si liczy wszyscy czonkowie europejskiej wsplnoty, rwnie nasi ssiedzi wyroli z pnia dawnej przedrozbiorowej pastwowoci. Ale take i my, zwaszcza, e nie naley zaprzepaci sporego wkadu intelektualnego, emocjonalnego i materialnego, w popieranie polskoci na wschd od Bugu. Gutta cavat lapidem... Dobr robot moe tu pochwali si nauka. To w naszym kraju zapocztkowano zaopatrywanie ksiek dotyczcych wsplnej tematyki w streszczenia nie tylko angielskie czy niemieckie, ale rwnie litewskie. Nie pozostao to bez wpywu na ssiadw, obecnie mamy w obie strony sporo tumacze, w tym biograi tak kontrowersyjnej postaci (dla jednych zdrajca, dla drugich narodowy bohater), jak pira polskiego autora o Januszu Radziwille, tym uwiecznionym w sienkiewiczowskim Potopie25. Cakiem wieo ukazaa si w jednym tomie i piknej szacie gracznej nakadem warszawskiego wydawnictwa historia Litwy, a waciwie obok siebie dwie wersje, noszce znami indywidualnych ocen z jednej strony polskiego autora, a z drugiej dwojga badaczy z Wilna26. Czy ujrzy to dzieo wiato dzienne rwnie nad Wili? W ostatniej dekadzie sytuacja polskiej ludnoci na historycznym Zaolziu wskazuje podobnie zreszt, jak dawniej istotne rnice w porwnaniu z losami polskoci na Wileszczynie czy tym bardziej Biaorusi. Po 1945 r. miejscowi Czesi pamitajc o roku 1938 domagali si nawet wysiedlenia Polakw, do czego nie dopucia Warszawa. dali te przyznania im Czeskiego Zaktka, wrzynajcego si w ich granice, a wic Ziemi Kodzkiej oraz czci powiatw raciborskiego i gubczyckiego, wystpowali przeciw otwieraniu polskich szk i reaktywowaniu organizacji. Nie dopuciy do tego wadze, czym zyskay sobie sympati ludnoci
H. Wisner, Janusz Radziwi 1612-1655 wojewoda wileski, hetman wielki litewski. Warszawa 2000; idem, Jonuas Radvila (1612-1655). Kdani elyje. Vilnius 2000. Zwrmy uwag na rne podtytuy w obu edycjach oraz na pisowni nazwiska hetmana. Litwini nie pisz te ju nazwisk polskich autorw z dodatkami -is czy -as, na co godzi si zwrci uwag w dobie nadal niezakoczonych bojw o lituanizowanie nazwisk obywateli republiki polskiego pochodzenia. 26 A. Rachuba, J. Kiaupien , Z. Kiaup a , Historia Litwy. Dwugos polsko-litewski. Wydawnictwo DiG, Warszawa 2008.
25

76

Marceli Kosman

polskiej. Nie doszo jednak do odnowienia bogatego ycia politycznego i kulturalnego, a kiedy polskie stowarzyszenia zostay po 1989 r. reaktywowane27 (nowa sytuacja zyskaa miano Aksamitnego przebudzenia), to jednak nie odzyskay swych majtkw28. Na uwag zasuguje bogate ycie organizacyjne szkoy, Scena Polska w Czeskim Cieszynie, prasa, chry, zespoy taneczne. W skali oglnopastwowej mniejszo polska nie stanowi problemu i zarzewia koniktw29, nie zakca dobrossiedzkich stosunkw, natomiast w regionie stosunki midzy obu nacjami nie s pozbawione niechci i wzajemnych animozji, nawet wrd modego pokolenia. Generalnie jednak zniesienie barier granicznych zmienia sytuacj w pozytywnym kierunku. Tradycja wspierania rodakw mieszkajcych za rubieami siga czasu midzywojennego. Aktywno rzdu w Warszawie pozwolia ostatnimi czasy na takie inwestycje, jak pastwowa podstawowa szkoa zbiorcza w Gnojniku z polskim jzykiem nauczania, bez ktrej szybko doszoby do kolejnego etapu asymilacji, plany gminy bowiem przewidyway wczenie polskich klas do nowej szkoy czeskiej30. Wszechstronn i skutecznie realizowan piecz nad Polakami na Zaolziu przejawia i tak jest rwnie obecnie, w dobie unijnej Konsulat Generalny RP w Ostrawie, co przesdzio o utrzymaniu tej placwki po przystpieniu obu pastw do ukadu z Schengen31. Polscy autochtoni wi z nim wielkie nadzieje i nie ulega wtpliwoci, e bez wspierania ze strony Warszawy, przy lojalnoci wobec pastwa czeskiego, byliby znacznie bardziej podatni na asymilacj. Std ogromna pozostaje rola dyplomacji i reprezentacji wadz rzdowych Rzeczypospolitej. * * * Bez entuzjazmu cho ze zrozumieniem naley spoglda na emigracj naukow modych Polakw ze wschodu do Macierzy i osiedlanie si w Polsce na stae. Natomiast priorytetowy charakter winno mie wspieranie rozwoju naukowego tych, ktrzy pogbiajc kwalikacje (doktoraty, habilitacje) pozostaj w swoich rodowiskach32. Inwestowanie w tym wypadku jest w peni traone. Historycy wspieraj tu politykw, co suy dobrej sprawie.
27 Macierz Szkolna w Czechosowacji (obecnie: w Republice Czeskiej), Polski Zwizek Kulturalno-Owiatowy (reaktywowany w 1947 r.), Kongres Polakw. 28 Bdna polityka sprawia, e Wsplnota Polska nie odkupia, niewielkim kosztem, wskutek bdnych decyzji gospodarczych hotelu Polonia w Czeskim Cieszynie (obecnie Piast). 29 W przeciwiestwie do Romw czy Wietnamczykw. 30 W Gnojniku znajduje si grb Jana Kubisza, autora pieni pt. Pyniesz Olzo po dolinie, pyniesz jak przed laty, nieocjalnego hymnu Polakw na Zaolziu. 31 Tymczasem likwidacji ulegy konsulaty Republiki Czeskiej we Wrocawiu i Katowicach. 32 Mona tu wymieni przykadowo dra Romualda Naruca i dr hab. Henryk Ilgiewicz z Wilna oraz bardzo aktywnego dra Romana Barona z Brna. Pomoc im udzielana zaowocowaa doskonaymi publikacjami ogoszonymi w kraju: R. Baron , Midzy Polsk i Czechami. W optyce historyka z Brna, Toru 2009; H. Ilgiewicz, Societates Academicae Vilnenses.Towarzystwo Przyjaci Nauk w Wilnie (1907-1939) i jego poprzednicy, Warszawa 2008.