Stosunki polsko-rosyjskie RYSZARD ZIBA Warszawa

179

CZY W STOSUNKACH POLSKO-ROSYJSKICH MOLIWE JEST PRZEJCIE OD POLITYKI HISTORYCZNEJ DO POLITYKI PERSPEKTYWICZNEJ?

CO DZIELI POLSK I ROSJ?

Obserwujc polityk wschodni Polski w caym okresie od pocztku przemian demokratycznych w 1989 r., mona zauway, e stosunki polsko-rosyjskie zdominowane s problemami, a nie sukcesami. Podejmowane, zarwno przez Warszaw, jak i Moskw, prby nawizania dobrossiedzkiej wsppracy natraaj na przeszkody, ktre wskazuj na istniejce powane rnice zda i interesw obu pastw. Cao tych spraw dzielcych Polsk i Rosj mona uj w czterech punktach.

1. Odmienne oceny historii stosunkw wzajemnych Polacy i Rosjanie obcieni s cikim bagaem negatywnych dowiadcze historycznych. Ssiedztwo i ekspansja terytorialna obu pastw doprowadziy do wojen, poczynajc od XVI w., a w kocu XVIII w. silniejsza Rosja przystpia do rozbioru Polski. Opr Polakw doprowadzi do kilku przegranych zryww niepodlegociowych. Odrodzone po I wojnie wiatowej pastwo polskie musiao si zmaga z Rosj Radzieck, a potem z ZSRR. Po II wojnie wiatowej Polska popada w zaleno satelick od ZSRR. Na wiadomoci Polakw bardzo zaciyy idea jagielloska i tragiczne dowiadczenia represji dokonywanych na nich po przegranych powstaniach i wojnach. I chocia na przestrzeni kilkuset lat historii stosunkw polsko-rosyjskich przewaay okresy dobrossiedzkiej wsppracy, to jednak pami o wojnach i przeladowaniach staa si jednym z najwaniejszych czynnikw konstytuujcych tosamo narodow Polakw. Po stronie rosyjskiej take dowiadczenia trudnej historii stosunkw z Polakami wywary pewien wpyw na wiadomo narodow Rosjan, jednak to nie Polacy byli i nie s uwaani za gwnych wrogw Rosjan. Oceny historii stosunkw wzajemnych w Polsce i Rosji, formuowane po zimnej wojnie, s wic rozbiene, czsto diametralnie, jak np. na temat zajcia w 1939 r. wschodniej czci Polski przez Armi Czerwon. To powoduje czste i ostre polemiki, ideologizuje stosunki wzajemne oraz utrudnia dialog i rozwijanie dobrossiedzkiej wsppracy. Brak wsplnej oceny historii uniemoliwia wreszcie pojednanie spoeczestw polskiego i rosyjskiego, a to stanowi powan przeszkod w rozwoju stosunkw politycznych midzy Polsk a Federacj Rosyjsk.

180

Ryszard Ziba

2. Rny stosunek do ksztatu adu instytucjonalnego w Europie Kiedy w wyniku przemian demokratycznych w bloku wschodnim na przeomie lat 80. i 90. XX w. Polska odzyskaa suwerenno, a Rosja powrcia na aren midzynarodow jako samodzielny podmiot, powsta problem rekonstrukcji caego pozimnowojennego adu europejskiego. Rosja nie bya zainteresowana rozpadem bloku wschodniego i ZSRR, ale nie moga temu zapobiec, natomiast Polska stanowia jedn z gwnych si burzcych stary porzdek midzynarodowy. Z kolei Zachd jako polityczny zwycizca w zakoczonej zimnej wojnie nie mia jasnej koncepcji ksztatu instytucjonalnego tego adu, zwaszcza w zakresie bezpieczestwa. To sprawiao, e Polska, podobnie jak inne nowe demokracje z Europy rodkowej, ktre wyszy z bloku wschodniego, znalaza si w szarej stree bezpieczestwa. Pastwa te uzyskay tylko stosunkowo wczenie obietnic przyjcia ich w przyszoci do Wsplnot Europejskich. W tej sytuacji zarwno Zachd, Europa rodkowa, jak i Rosja liczyy na wzmocnienie KBWE i uczynienie z niej centralnej instytucji bezpieczestwa europejskiego. Jednak stosunkowo szybko Polska, podobnie jak inne pastwa Europy rodkowej, wybraa w 1992 r. kurs na przystpienie do NATO, za Rosja, sprzeciwiajc si temu, proponowaa od nastpnego roku rne rozwizania, zmierzajce do zapewnienia jej wpywu na ksztatowanie bezpieczestwa midzynarodowego w Europie. Zawieray one pakiet rnorodnych propozycji, od systemu koordynacji dziaa NATO, NACC, UZE, WNP i Unii Europejskiej, funkcjonujcego pod egid wzmocnionej KBWE po tzw. krzyowe gwarancje bezpieczestwa udzielane pastwom rodkowoeuropejskim przez Rosj (lub WNP) i NATO1. Realizowana konsekwentnie przez Polsk i inne pastwa rodkowoeuropejskie polityka zbliania si do NATO stanowia gwny czynnik zakcajcy stosunki polsko-rosyjskie. Po przystpieniu w marcu 1999 r. do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego stosunki polityczne midzy Polsk a Rosj pogorszyy si jeszcze bardziej. Rzeczywistym powodem tego byy odmienne interesy i wizje bezpieczestwa europejskiego reprezentowane przez oba pastwa. Szczegln przyczyn utrudniajc te stosunki staa si jawnie proamerykaska polityka Polski, polegajca na realizowaniu strategii bandwagoning, co znalazo dobitny wyraz w poparciu i udziale Polski w interwencji wojskowej w Iraku w 2003 r. Natomiast stowarzyszenie i czonkostwo Polski w Unii Europejskiej nie stanowio problemu spornego, ale take przejciowo komplikowao stosunki polsko-roW czerwcu 1994 r. Rosja przedoya dokument sugerujcy, aby zbliajce si spotkanie na szczycie w Budapeszcie, tak wzmocnio KBWE, by przeksztaci j w rodzaj europejskiego ONZ z Komitetem Wykonawczym na wzr Rady Bezpieczestwa. W licie do Urzdujcego Przewodniczcego KBWE minister spraw zagranicznych Rosji, Andriej Kozyriew, zaproponowa prawdziwy podzia rl midzy Wsplnot Niepodlegych Pastw, NACC, Uni Europejsk, NATO i UZE z koordynujc rol KBWE. R. Zi ba, Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego: koncepcje struktury funkcjonowanie, wyd. 4, Warszawa 2004, s. 302.
1

Stosunki polsko-rosyjskie

181

syjskie. Gwnym wyzwaniem, z jakim musiay si zmierzy zarwno UE, pastwa do niej przystpujce, jak i Rosja bya kwestia rozwizania tranzytu i podrowania obywateli Federacji Rosyjskiej do i z Obwodu Kaliningradzkiego, ktry stanowi od maja 2004 r. eksklaw rosyjsk, otoczon ze wszystkich stron przez terytoria Litwy i Polski, pastw nalecych do Unii.

3. Rne podejcie do bezpieczestwa energetycznego Rosja jest dostawc do Polski nonikw energii, takich jak ropa naftowa i gaz ziemny; ok. 2/3 ropy naftowej Polska importuje z Rosji i prawie 100% gazy ziemnego. Powoduje to du zaleno gospodarki polskiej od dostaw z Rosji, ale nie oznacza to automatycznie zagroenia bezpieczestwa energetycznego. Polska energetyka oparta jest na wykorzystaniu wgla kamiennego, a w rzeczywistoci tylko niewiele ponad 12% potrzeb energetycznych naszego kraju jest zaspokajanych z gazu, w tym w 1/3 pochodzcego z wasnych rde. Tymczasem polscy politycy gono mwi od wielu lat o zagroeniu dla tego bezpieczestwa. Ich percepcja bezpieczestwa energetycznego jest nieadekwatna do rzeczywistoci, a czsto bliska obsesji. Wskazuj oni na uzalenienie od Rosji i niebezpieczestwo wykorzystania przez Rosj broni gazowej, czyli przerwania dostaw, a to skania kolejne rzdy polskie (od rzdu Jerzego Buzka w latach 1997-2001) do poszukiwania alternatywnych rde zaopatrzenia. Jednak proponowana dywersykacja nie moe tylko polega na szukaniu innych dostawcw zewntrznych, lecz na wykorzystywaniu alternatywnych rde energii tak jak zakada zintegrowany program polityki klimatycznej i energetycznej UE z marca 2007 r. Polska dodatkowo ma szanse uzyskiwania niezanieczyszczajcego rodowiska naturalnego gazu z gazykacji wgla (ktrego w Polsce nie brakuje).

4. Brak koncepcji stosunkw polsko-rosyjskich i rny stosunek do przyszoci naszych wsplnych ssiadw Zarwno Polska, jak i Rosja nie posiadaj jasnych koncepcji polityki wobec siebie. Od pocztku prowadzenia suwerennej polityki zagranicznej, od 1989 r., Polska koncentrowaa si raczej na rozliczeniach skomplikowanej przeszoci, a nie sformuowaa realistycznego programu odnoszcego si do przyszoci. Wprawdzie rzd RP przyj w czerwcu 2001 r. dokument pt. Zaoenia polskiej polityki zagranicznej wobec Rosji, ale mia on charakter yczeniowy i fasadowy. Rwnie Federacja Rosyjska nie wypracowaa koncepcji swojej polityki wobec pastw rodkowoeuropejskich, w tym wobec Polski. Rosja raczej realizuje strategi reagowania na dziaania Zachodu i zachowanie si tych pastw.

182

Ryszard Ziba

Polska posiada w miar jasn koncepcj ukadania stosunkw ze swoimi nierosyjskimi ssiadami, zwaszcza z Ukrain, a w ostatnich latach take z Gruzj. Warszawa stara si wczy te pastwa do struktur Zachodu (NATO i UE), a Rosja jest temu przeciwna. W swojej polityce wschodniej Warszawa realizuje, znan z czasw II Rzeczypospolitej, id prometeizmu. W rezultacie polska polityka wschodnia przejawia wyrane cechy antyrosyjskie. To podwaa wiarygodno argumentacji Warszawy twierdzcej, e zmierza do promowania demokracji na obszarze WNP. Przede wszystkim Polska nie ma wizji przyszego rozwoju Rosji, ktr mogaby wspiera. Czynnikiem zakcajcym stosunki polsko-rosyjskie byo zaangaowanie Polski w tzw. kolorowe rewolucje na obszarze WNP, w Gruzji, Kirgistanie, a zwaszcza na Ukrainie oraz wspieranie przez wadze RP opozycji politycznej na Biaorusi. W dziaaniach tych, zwaszcza wobec Ukrainy, Polska wychodzia przed szereg UE jako cao. Ponadto rwnolegle Warszawa ostro krytykowaa, zwaszcza po zamachu terrorystycznym w Biesanie (1 wrzenia 2004 r.), tendencje autorytarne w Rosji. To wszystko wywoywao zdecydowanie negatywn reakcj Moskwy. Rosja, cho deklaruje kurs na budowanie pastwa demokratycznego i rozwijanie rwnoprawnych stosunkw z innymi republikami wchodzcymi w skad WNP, stara si odbudowa mocarstwow pozycj i ponownie uzaleni od siebie te pastwa. Dlatego przeciwdziaa dalszemu rozszerzaniu NATO, nie wczya si do Europejskiej Polityki Ssiedztwa, zgasza powane zastrzeenia do nowo ustanowionego przez Uni Europejsk Wymiaru Wschodniego, a zaangaowanie Polski na Wschodzie postrzega wycznie jako ingerencj w sprawy wewntrzne lecych tam pastw i dziaalno wrog interesom Rosji.

CO UDAO SI OSIGN W STOSUNKACH DWUSTRONNYCH?

Pomimo istniejcych duych przeszkd Polska i Rosja zdoay stworzy solidne podstawy do rozwijania stosunkw wzajemnych. Skadaj si na to nastpujce osignicia: A. Rozwizanie wikszoci problemw bdcych spucizn poprzedniej epoki i zlikwidowanie pozostaoci zalenoci Polski od Rosji: wycofanie wojsk byego ZSRR z Polski na podstawie umw podpisanych 22 maja 1992 r.; zbudowanie cmentarzy onierzy polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu i Miednoje i ich uroczyste otwarcie, odpowiednio 29 lipca 2000 r. i 2 wrzenia 2000 r.; B. Stworzenie podstaw traktatowych stosunkw dwustronnych. Najwaniejsze znaczenie maj w tym wzgldzie: traktat o przyjaznej i dobrossiedzkiej wsppracy z 22 maja 1992 r.; ukad o handlu i wsppracy gospodarczej oraz porozumienia o wsppracy w dziedzinach kultury, nauki, techniki i ochrony rodowiska z 25

Stosunki polsko-rosyjskie

183

sierpnia 1993 r. a take podpisana po wejciu Polski do UE umowa midzyrzdowa o wsppracy gospodarczej z 2 listopada 2004 r. C. Zabezpieczenie sobie przez Polsk dugoterminowych dostaw gazu ziemnego z Rosji. Pierwsza umowa o budowie systemu gazocigw z Rosji do Europy Zachodniej przez terytorium Polski (tzw. gazocigu jamalskiego) i dostawach gazu do Polski bya podpisana w czasie wizyty w Polsce prezydenta Borysa Jelcyna w sierpniu 1993 r. Nastpna umowa z 25 wrzenia 1996 r. przewidywaa zawyone dostawy 250 mld m3 gazu w cigu 25 lat, a oparta bya na zasadzie bierz i pa. Gdy si okazao, e Polska nie potrzebuje a tyle zakontraktowanego gazu, w wyniku renegocjacji umowy Polska i Rosja podpisay 12 lutego 2003 r. protok, w ktrym uzgodniono zmniejszenie dostaw gazu rosyjskiego do Polski o 74,6 mld m3 (tj. o 35%). Ostatnie porozumienie pozwala Polsce zmniejszy wydatki na zakup gazu z Rosji o ok. 5 mld USD i stwarza moliwo dywersykacji rde zapatrzenia poprzez wzrost wydobycia krajowego i import z innych pastw.

CZY CZONKOSTWO W UE WPYWA NA STOSUNKI POLSKO-ROSYJSKIE?

1. Problemy w stosunkach polsko-rosyjskich Przystpienie Polski do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) byo wielkim, jeszcze wikszym ni akcesja do NATO, sukcesem Polski, gdy dao nam wymierne korzyci i zwielokrotnio szanse rozwoju cywilizacyjnego. Rosja, podobnie jak inne pastwa WNP, tej szansy nie uzyskay. Natomiast powstay negatywnie rzutujce na stosunki polsko-rosyjskie potrzeby: wprowadzenia przez Warszaw wiz dla obywateli FR przekraczajcych granic z Polsk; dodatkowym problemem okazay si zadranienia w sprawie tranzytu obywateli Federacji Rosyjskiej do i z Obwodu Kaliningradzkiego; wypowiedzenia przez Polsk wielu umw dwustronnych zawartych z Rosj przed 2004 r.; problemem okazaa si niech Rosji do objcia nowych czonkw UE ukadem o partnerstwie i wsppracy z UE (PCA z 1994 r.), jednak Unia przekonaa Rosj do rozszerzenia stosowania tego ukadu m.in. na Polsk2. Natomiast pozytywny wpyw na stosunki polsko-rosyjskie mogo wywiera wczenia si Polski jako nowego czonka Unii do kreowania wsplnej polityki wobec Rosji. Jednak Warszawa zaniedbaa korzystanie z tego instrumentu.
Rosja zgodzia si na to dopiero tu przed formalnym rozszerzeniem Unii. UE i Rosja podpisay protok o rozcigniciu PCA na poszerzon UE dopiero 27 kwietnia 2004 r. Po wejciu do UE Polsce udao si rozbudowa stosunki handlowe z Rosj, chocia strona rosyjska czynia trudnoci w dopuszczaniu na swj rynek niektrych towarw z Polski. M.in. wprowadzia wasne certykaty sanitarne, dopuszczajce artykuy ywnociowe z Polski na rynek rosyjski oraz zadaa wasnych inspekcji w zakadach misnych i mleczarskich eksportujcych do Rosji.
2

184

Ryszard Ziba

Polska zbyt wolno uczy si moliwoci korzystania z mechanizmw wsplnej polityki zewntrznej UE. Oto dwa przykady: 1. Po tym jak w listopadzie 2005 r. Rosja naoya embargo na import z Polski produktw zwierzcych i rolinnych, Warszawa nie potraa szybko przekona UE do poparcia jej stanowiska w sporze z Rosj, a podja polityk retorsji wobec Rosji, stawiajc (w listopadzie 2006 r.) weto dla rozpoczcia negocjacji nad odnowieniem PCA. Bya to polityka ponad moliwoci i w gruncie nieskuteczna. Dopiero w maju 2007 r. trjka UE wspara polskie stanowisko w sprawie rosyjskiego embarga na polskie miso. 2. Polska podja ostr krytyk zawartego we wrzeniu 2005 r. rosyjsko-niemieckiego porozumienia o budowie gazocigu na dnie Morza Batyckiego, twierdzc, e zamierzony gazocig (Nord Stream), omijajc Polsk, stanowi bdzie zagroenie dla jej bezpieczestwa energetycznego. Polska odrzucia przystpienie do tego projektu i zacza aktywnie lansowa szukanie alternatywnych wobec zaopatrzenia z Rosji moliwoci zakupw ropy naftowej i gazu ziemnego. Generalnie Polska zamiast zabiega o stworzenie przez UE wsplnej polityki energetycznej zacza wysuwa indywidualne, nie uzgodnione z unijnymi parterami, postulaty (np. zbudowania korytarza transportowego Odessa-Brody-Gdask) i ostro formuowaa pretensje pod adresem Rosji i niewspierajcych nas partnerw z UE. Powtarzajce si w ostatnich latach przerwy w dostawach rosyjskiego gazu na Biaoru, Ukrain i do pastw UE uatwiy jednak Polsce przekonanie UE do szybszego zajcia si problemem bezpieczestwa energetycznego.

2. Przyczyny niewykorzystywania przez Polsk czonkostwa w UE w stosunkach z Rosj Generalnie czonkostwo Polski w UE nie jest optymalnie wykorzystywane w stosunkach polsko-rosyjskich. S tego trzy gwne przyczyny: 1. Antyrosyjskie nastawienie polskich elit politycznych, mediw i znacznej czci spoeczestwa stanowi gwny czynnik utrudniajcy rozwj politycznych stosunkw polsko-rosyjskich. Polska, majc poczucie zagroenia ze strony Rosji, szuka oparcia w cisym sojuszu z USA (bandwagoning, klientelizm), a nie w UE ktr posdza o prorosyjskie nastawienie (przynajmniej niektre due pastwa UE, takie jak Niemcy i Francja); 2. Rosja, majc generalnie dobre stosunki z UE jako caoci, lekceway Polsk, pomija w swoich inicjatywach i oskara o rusofobi; to oskarenie jest podzielane przez cz partnerw Polski z UE. Czsto oskarenia te s suszne. Spjrzmy wic na siebie. Czy nie jestemy bez winy, czy nie ponosimy czci odpowiedzialnoci i czy mamy wizj uoenia partnerskich stosunkw z Rosj? Nawet teraz, kiedy rzd Donalda Tuska podejmuje prby cywilizowania stosunkw z Rosj, wida brak strategii pastwowej w odniesieniu do tego ssiada i powta-

Stosunki polsko-rosyjskie

185

rzaj si akty wrogich zachowa wobec Rosji. Przykad z 9 maja 2009 r., kiedy bezporednio po wizycie ministra Radosawa Sikorskiego w Moskwie w dzie zwycistwa uroczycie witowany w caej WNP kolejni nieznani sprawcy sprofanowali cmentarz onierzy radzieckich w Warszawie, wskazuje, e w Polsce s siy polityczne lub przynajmniej przyzwolenie wadz do jtrzenia w stosunkach z Rosj. Gdzie s autorytety moralne, dlaczego milczy Koci katolicki? Prawd jest to, co kiedy napisa Wolfgang Goethe: w wiecie, w ktrym nie mam wizji, krluj upiory. 3. Polska od przystpienia do UE niechtnie podchodzi do koordynowania polityki zagranicznej, zwaszcza w ramach WPZiB, co wynika z reprezentowanej koncepcji wsppracy midzyrzdowej, za ktr jeszcze do niedawna krya si niech do podporzdkowania swojej polityki wschodniej polityce unijnej. Za rzdw PiS (2005-2007) Polska jako gwnego partnera na obszarze poradzieckim widziaa USA. Powstay jesieni 2007 r. rzd PO i PSL zacz jednak wykorzystywa mechanizmy UE do swojej polityki wschodniej.

3. Prba odbudowy stosunkw polsko-rosyjskich Podjcie przez rzd PO i PSL, kierowany przez Donalda Tuska, pragmatycznej wsppracy i dialogu z Rosj znalazo wsparcie UE. Jego pierwsz decyzj w tym kierunku byo ogoszenie w listopadzie 2007 r. mao znaczcej decyzji o wycofaniu przez Polsk veta na rozmowy Rosji na temat przystpienia do OECD. Wyrazi take gotowo wycofania veta dla rozpoczcia przez UE rokowa z Rosj w sprawie nowego ukadu o partnerstwie i wsppracy, jeli Moskwa uchyli embargo na import polskich produktw misnych i rolinnych. Postanowiono take wznowi zablokowany wczeniej dialog polityczny z Rosj. W grudniu 2007 r. ministrowie spraw zagranicznych Polski, Radosaw Sikorski i Federacji Rosyjskiej, Siergiej awrow, postanowili reaktywowa prace (powoanej w marcu 2002 r.) Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych3. Komisja ta rozpocza prace posiedzeniem w Warszawie w dniach 13-14 czerwca 2008 r. W lutym 2008 r. premier Donald Tusk zoy ocjaln wizyt w Moskwie. Odbya si ona przy ostrej krytyce opozycji (PiS) i zastrzeeniach prezydenta Lecha Kaczyskiego. Nie przyniosa jaki wyranych efektw, ale otworzya drog do odbudowy kontaktw politycznych, spotkaa si z uznaniem krajw UE. W maju 2008 r. rzd Polski wyrazi zgod na mandat dla Komisji Europejskiej na rokowania z Rosj w sprawie nowego PCA-2, a Moskwa zniosa embargo na polskie miso
3 Wspprzewodniczcy tego gremium b. minister spraw zagranicznych RP Adam Daniel Rotfeld i rektor Moskiewskiego Pastwowego Instytutu Stosunkw Midzynarodowych Anatolij Torkunow odbyli nieformalne spotkanie w dniach 1-2 lutego w Brukseli. Natomiast prace tej komisji rozpoczto posiedzeniem w Warszawie w dniach 13-14 czerwca 2008 r.

186

Ryszard Ziba

i produkty rolinne. Jednak przebiegao to stopniowo, a polscy producenci nie mogli w peni odzyska utraconych rosyjskich rynkw zbytu. Powane znaki zapytania stwarza jednak wspinicjowana przez Polsk i Szwecj idea Partnerstwa Wschodniego UE, ktre jest adresowane do szeciu pastw proradzieckich: Biaorusi, Ukrainy, Modowy, Gruzji, Armenii i Azerbejdanu. Nowa polityka unijna, proklamowana w maju 2009 r., stawia przed Polsk, jak i ca UE wyzwanie jak promowa demokracj w mniejszych krajach WNP, by nie byo to odbierane w Moskwie jako dziaania antyrosyjskie. Oznacza to, e polityczne stosunki midzy Polsk a Federacj Rosyjsk w dalszym cigu czekaj na nowe inicjatywy i rozwizania. Generalnie naley stwierdzi, e czonkostwo Polski w UE nie zmienio naszej polityki wschodniej, zwaszcza w odniesieniu do Rosji. Polskie elity polityczne nie s w stanie wyj poza mentalny prowincjonalizm, zanurzenie w opartej na stereotypach swojej wiedzy historycznej, poza neurotyczn wizj swojej mczeskiej historii. Cho z rnych motyww politycznych, zarwno prawica, jak i lewica, nie zdoay przeama impasu w stosunkach z Rosj, ktry trwa od ponad 15 lat. Prawd jest, e Moskwa im tego nie uatwia, ale skoncentrujmy si tylko na naszej stronie.

CO ZATEM NALEAOBY ROBI DLA POPRAWY STOSUNKW POLSKO-ROSYJSKICH?

1. Rozbudowa, reaktywowany przez rzd Tuska dialog polityczny z Rosj. Susznie minister Radosaw Sikorski mwi w marcu 2008 r. na Uniwersytecie Warszawskim, e musimy uwzgldnia stanowisko Rosji, nawet jeli si z nim nie zgadzamy. Dlatego odbudowywany dialog jest pierwszym krokiem we waciwym kierunku. Ale wida, e sam dialog polityczny nie wystarcza. 2. Naley rozmawia z Rosj jako czonek UE, bo to ju przynioso pewne rezultaty (np. zniesienie embarga na import polskiego misa). Najpierw uzgadnia stanowisko na forum Unii, a potem przedstawia je Moskwie. 3. Obniy temperatur dyskusji z Rosj na temat bezpieczestwa energetycznego i unika zbdnych emocjonalnych polemik. Odrzuci obdn tez polskich nacjonalistw, ktrzy staraj si wmwi spoeczestwu, e od gazu zaley nasza niepodlego. Na bezpieczestwo energetyczne spojrze nie z tradycyjnej perspektywy geopolitycznej, ale szerzej take w kontekcie biznesowym i klimatycznym. Trzeba wic odpolityczni kwesti bezpieczestwa energetycznego, to uatwi nam szukanie wsplnie z UE korzystnych dla nas rozwiza. Budowa to bezpieczestwo wsplnie z UE i Rosj. Susznie rzd Tuska sugeruje powrt do idei budowy drugiej nitki gazocigu jamalskiego przez terytorium Polski, w wersji gazocigu Amber. Ale nie wystarczy troszczy si tylko o bezpieczestwo dostaw tych surowcw. Trzeba take zabiega poprzez dyplomacj unijn o uzyskanie dostpu do infrastruktury przesyowej gazu i ropy, a take o dostp do eksploatacji z tych surowcw energetycznych.

Stosunki polsko-rosyjskie

187

4. W celu poprawy stosunkw z Rosj trzeba zaangaowa take biznes, ale na zasadzie wzajemnoci. To znaczy naley traktowa inwestycje rosyjskie w Polsce tak, jak inne nieunijne, odej od ich jawnej dyskryminacji. 5. Trzeba odbudowywa zaufanie i wspprac w innych dziedzinach, na paszczyznach kultury i nauki, mediw, kontaktw organizacji pozarzdowych, grup spoecznych i zawodowych. Do dialogu i pojednania wczy ludzi wiatych i rozumnych, a odsun od polityki zagranicznej nacjonalistw i fundamentalistw. Uatwi to moe odejcie od polityki historycznej, podjcie pragmatycznej wsppracy i wypracowanie wizji polityki perspektywicznej. Stosunki z Rosj s zbyt powan spraw, aby pozostawi je tylko politykom, ktrzy jak do tej pory nie potrali dokona przeomu. 6. Naley wierzy, e wsplnie z UE, Niemcami i Francj uda si uoy partnerstwo z Rosj. Odrzuci znany syndrom Jaty, wedug ktrego Polacy, gdy widz porozumienie naszych zachodnich partnerw z Rosj, to od razu podejrzewaj ich, e dzieje si to ich kosztem. Mamy wszelkie moliwoci wspksztatowa polityk UE wobec Rosji i powinnimy to odwanie robi. 7. Trzeba zrezygnowa, przynajmniej w warstwie propagandowej i dyplomatycznej, z tezy o wyjtkowoci Polski i wyjtkowoci sporw polsko-rosyjskich. Powinnimy wreszcie poczu si jako penoprawny i solidny czonek UE, wspksztatujcy jej polityk, odej od syndromu nowicjusza, ktry jest niemiay, bojaliwy, nie potra gra zespoowo, a potem skary si, e jego interesy nie zostay zaspokojone. 8. Chodzi o dokonanie strategicznego wyboru na rzecz UE, a nie kontynuowanie ktni z ssiadami i szukanie sojusznikw za morzami. Tylko dziki temu wyborowi uzyskamy szans na przeamanie impasu w stosunkach z Rosj. Obecnie szanse s wiksze ni dotychczas. Prezydent Stanw Zjednoczonych Barack Obama wycign rk do Rosji, miao to miejsce na szczycie NATO w Kehl i Strasburgu (3-4 kwietnia 2009 r.), zrobia to UE, a zwaszcza Francja, Niemcy i Wochy. To tworzy now sytuacj. Blisko wsppracujca z Zachodem Rosja bdzie stawa si bardziej otwarta na jego wartoci i instytucje, bardziej przyjazna Polsce i mniej podejrzliwa wobec swoich proeuropejsko nastawionych ssiadw z WNP. Kiedy, gdy urzd prezydenta Rosji obj Wadimir Putin, i my i Zachd nie wykorzystalimy tej szansy. Moe wic teraz warto sprbowa, tym bardziej e warunki s sprzyjajce.

KONKLUZJE

Polska powinna wypracowa dokument strategiczny na temat odbudowy i rozwoju stosunkw z Rosj. Powinien on sprecyzowa strategiczny cel doprowadzenia do pojednania midzy narodami polskim i rosyjskim. Unia Europejska nie ma jednej wsplnej strategii wobec Europy Wschodniej, czyli Rosji i caego obszaru poradzieckiego. U podstaw koncepcyjnych jej dzia-

188

Ryszard Ziba

a le rne czstkowe strategie/programy odnoszce si do Rosji, europejskich czonkw WNP (Europejska Polityka Ssiedztwa) i pastw Azji rodkowej. W stosunku do Rosji czoowe pastwa czonkowskie Unii preferuj indywidualne dziaania. Wyglda na to, e interesy ekonomiczne i potrzeba niedranienia Rosji skaniaj je do pragmatycznego podejcia. Nie wspomaga to wsplnej polityki wobec Rosji, a w rezultacie utrudnia porozumiewanie si Unii z tym mocarstwem, co okazao si w czasie szczytu UE Rosja w Chabarowsku w dniach 21-22 maja 2009 r.4 Uatwia take Rosji kwestionowanie programw unijnych adresowanych wobec innych pastw poradzieckich, jak chociaby ostatnio Partnerstwa Wschodniego. Powstaje wic potrzeba wypracowania nowej i jednej wielkiej strategii UE wobec Rosji i caego obszaru WNP. Dokument ten powinien odwoywa si do wartoci, jakie legy kiedy u podstaw Traktatw Rzymskich. A warto przypomnie, e postanowienia tych traktatw przewidyway, e we Wsplnocie Europejskiej maj szanse znale si wszystkie kraje europejskie. Przystpienie Polski i innych pastw rodkowoeuropejskich do UE, a zwaszcza wejcie do strefy Schengen, znacznie wzmocnio nasz tosamo europejsk. Powstaje pytanie: a co z tosamoci Rosjan, Ukraicw, Biaorusinw, Modawian i innych narodw? Wszystkie te narody powinny mie szans cisych powiza, stowarzyszenia, niepenego udziau i uzyskania czonkostwa w tym najlepszym w historii projekcie europejskim, jakim jest UE. Zacz trzeba od zliberalizowania polityki wizowej wobec Rosji, Biaorusi, Modowy i innych pastw WNP. Polscy politycy chc wzmacnia europejsko przede wszystkim Ukraicw czy Gruzinw, ale nie Rosjan. Wida to wyranie byo w stosunku Polski do tzw. kolorowych rewolucji na Wschodzie i jest obecnie widoczne w rozumieniu Partnerstwa Wschodniego UE. To za mao. Nie uda si wciganie do Europy tylko wybranych naszych wschodnich ssiadw. Wszyscy powinny mie szans i europejsk perspektyw. Rosja jest pastwem europejskim i jej miejsce jest w szerokiej Europie lub wsplnocie euroatlantyckiej. Bez uwiadomienia sobie tej perspektywy, bez wczenia si Polakw do jej przybliania, adne czciowe rozwizanie nie bdzie moliwe. Nie przyniesie sukcesw wspieranie konsolidowania demokracji tylko w wybranych pastwach WNP, bo to nadal bdzie wzbudza podejrzliwo Rosji, wzmacnia w niej siy antyzachodnie i dystansowa j od zintegrowanej Europy.

Na tym spotkaniu nie osignito porozumienia w najbardziej spornych kwestiach. Prezydent Dmitrij Miedwiediew powiedzia, e Rosja wspiera swoje propozycje dotyczce nowego porozumienia energetycznego i nie zaakceptuje Europejskiej Karty Energetycznej. Doda, e nadal nie jest przekonany, w jakim kierunku bdzie realizowany program Partnerstwa Wschodniego i stwierdzi: Nie chcemy, aby to byo Partnerstwo przeciwko Rosji. Vaclav Klaus, prezydent Republiki Czeskiej, ktra przewodniczya wtedy Unii, ujawni, e na spotkaniu prbowano przekona prezydenta Miedwiediewa, i Partnerstwo Wschodnie nie jest skierowane przeciwko Rosji.
4

Stosunki polsko-rosyjskie

189

Tymczasem Rosja musi by cile i wielopaszczyznowo powizana z UE. Znajcy bardzo dobrze realia rosyjskie ambasador Stanisaw Ciosek powiedzia, e nie wierzy, by Rosjanie znaleli inny sposb na swj rozwj ni ten, ktry sprawdzi si gdzie indziej, czyli na Zachodzie. Jego zdaniem rozstrzygnicie kwestii przyszoci Rosji to jedno z najwikszych wyzwa XXI w., w pierwszej kolejnoci dla samych Rosjan, ale i dla polityki europejskiej, a w niej polskiej. Apelowa, aby nie przegapi momentu widocznej dzi gotowoci Rosji do wsppracy z Zachodem. Dodam, e moim zdaniem naley postrzega ow gotowo jako szans na perspektyw przyczenia si Rosji do niego, bo jak twierdzi Ciosek nastpny taki moment moe si pojawi za 20 lat albo nigdy. A pomylnie rozwijajca si Rosja z wasnych, ogromnych zreszt zasobw zycznych i intelektualnych to rwnie bezpieczestwo ssiadw, Europy i nas przecie, Polakw5. Trzeba wic mie wyobrani w podejciu do Rosji, w kreleniu granic UE, formuowaniu nalit europenne i odwag w realizowaniu wypracowanej wielkiej strategii. Dotyczy to caej Unii Europejskiej, a przede wszystkim Polakw jako bezporednich ssiadw Rosji. Polska powinna w stosunkach z Rosj cakowicie odej od polityki historycznej, a przej do polityki perspektywicznej. Jest to nie tylko potrzebne, ale i moliwe. Potrzeba jednak podj dugofalow cierpliw polityk pojednania midzy narodami polskim i rosyjskim. Pierwsze kroki ju zostay poczynione przy okazji obchodw, w dniu 1 wrzenia 2009 r. na Westerplatte, 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej. Przyby na nie premier Federacji Rosyjskiej Wadimir Putin. Przed swoim przyjazdem wystosowa list do Polakw zawierajcy koncyliacyjne oceny przeszoci i propozycje pojednania i partnerskiej wsppracy6. W czasie dwustronnych rozmw i przemwie na uroczystoci rocznicowej szefowie rzdw Polski i Rosji wyranie szukali drg pojednania polskorosyjskiego7. W czasie tej wizyty podpisane zostay umowy midzyrzdowe o egludze po Zalewie Wilanym oraz o wywozie wypalonego paliwa jdrowego z polskich reaktorw badawczych do Federacji Rosyjskiej; doszo take do wznowienia (po 10 latach przerwy) roboczych kontaktw midzy szefami sztabw si zbrojnych Polski i Federacji Rosyjskiej. Wprawdzie w obu pastwach odzyway si rwnolegle gosy nacjonalistycznie nastawionych politykw i mediw, to jednak kwestia pojednania polsko-rosyjskiego zostaa publicznie podniesiona, a nastpnie zaczto si do niego przygotowywa.
Gazeta Wyborcza 5 V 2009. List Putina do Polakw pena wersja, Gazeta Wyborcza 31 VIII 2009. 7 Przemwienia na uroczystoci na Westerplatte byy transmitowane na ywo przez telewizj rosyjsk. Rosjanie mogli wic po raz pierwszy usysze od cieszcego si wielkim autorytetem premiera FR nowe oceny, chociaby, przyznanie, e II wojna wiatowa zacza si 1 wrzenia 1939 r., a nie 22 czerwca 1941 r. oraz polsk wersj historii, dotychczas w Rosji nie znan. Generalnie przemwienie Putina byo twardsze ni list do Polakw. Prawdopodobnie dlatego, e byo transmitowane na ywo przez telewizj rosyjsk. Z psychologicznego punktu widzenia naley oceni, e sam fakt przyjazdu Putina do Gdaska i wypowiedziane przez niego sowa mog by wyrazem woli dokonania przeomu w stosunkach z Polsk.
5 6

190

Ryszard Ziba

W kocu wrzenia 2009 r. w Polsce przebywaa na zaproszenie Episkopatu Kocioa katolickiego delegacja Rosyjskiej Cerkwi prawosawnej, zoona z mnichw z klasztoru spod Ostaszkowa. Byo to pierwsze spotkanie przedstawicielu obu kociow. Ze strony prawosawnej wysza inicjatywa przygotowania wsplnej deklaracji z apelem o pojednanie, na wzr synnego listu biskupw polskich do niemieckich (Przebaczamy i prosimy o przebaczenie) z listopada 1965 r. Przedstawiciele obu kociow rozmawiali o tym, jak poprawi chodne relacje midzy Polsk i Rosj. Rosyjska Cerkiew prawosawna jest najlepszym partnerem dla Polakw w tym dialogu, poniewa wbrew ocjalnej pastwowej linii jednoznacznie potpia zbrodnie stalinizmu. Jak pisa jeden z komentatorw Gest prawosawnych mnichw z klasztoru spod Ostaszkowa ma znaczenie historyczne. Ze wzgldu na moment polityczny, w ktrym go dokonano: gdy pami o Katyniu wci jeszcze nas raczej dzieli, zamiast czy. Gdy pogodzi si musz dwa narody potwornie dowiadczone przez histori najnowsz. Ze wzgldu na moment religijny: gdy dwie wielkie rodziny chrzecijaskie, przede wszystkim Koci katolicki i Cerkiew prawosawna, musz si wreszcie pojedna8. Rwnie oywienie dialogu polsko-rosyjskiego widoczne jest na innych paszczyznach, np. kontaktw samorzdu terytorialnego. Powstaje zatem szansa na zapocztkowanie zwrotu mentalnego w stosunkach polsko-rosyjskich. Oby tylko nacjonalici po obu stronach nie zdoali tego zepsu. Warto przypomnie, e w Polsce ju w kampanii wyborczej jesieni 2005 r. doszo do grania kart rosyjsk (i niemieck) w wewntrznych rozgrywkach politycznych. Gdyby i obecnie polska nacjonalistyczna prawica wykorzystaa polityk historyczn mogaby powanie utrudni, a moe nawet uniemoliwi bardzo potrzebne pojednanie polskorosyjskie, ktre ma szanse si wreszcie rozpocz.

Komentarz J. Turnaua, w: Cerkiew chce pojednania Polakw i Rosjan, Gazeta Wyborcza, 29 IX 2009.
8