PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 4

ANNA KWIATKOWSKI Karlsruhe

SOLIDARNO 1980-1981 W PRASIE REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC

W latach 1980-1981 Polska znalaza si w centrum wiatowej opinii publicznej. Strajk w Gdasku, powstanie NSZZ Solidarno oraz wprowadzenie stanu wojennego odbiy si echem w niezliczonych nagwkach prasowych i wiadomociach telewizyjnych na caym wiecie. Take w RFN za szczeglnie wane uznano wydarzenia, ktre miay miejsce w okresie midzy polskim latem a polska zim1. Podstaw tego bya blisko obu pastw, nie tylko w sensie geogracznego ssiedztwa, ale rwnie ze wzgldu na historyczne, spoeczne i gospodarcze powizania. Nowatorski ruch Solidarnoci by rwnie interesujcy, poniewa oddziaywa na sytuacj midzynarodow, czego Niemcy gwna arena zimnej wojny nie mogy zignorowa. Na tym tle warto postawi pytanie, w jaki sposb opinia publiczna Republiki Federalnej Niemiec postrzegaa i interpretowaa Solidarno. Kazimierz Brandys w swoim literackim dzienniku, pisanym w czasie pobytu w RFN zim 1980 r., mocno krytykowa czarnowidztwo niemieckiej opinii publicznej2. Obwinia j midzy wierszami o niezrozumienie zarzut, ktry wci towarzyszy wielu polsko-niemieckim relacjom. Gwnym winowajc bya dla pisarza niemiecka prasa. Gdy w 2005 r. Polska obchodzia 25. rocznic powstania Solidarnoci, temat ponownie zaistnia w nagwkach i wiadomociach niemieckojzycznych mediw3.
1 Polskie lato jako przenonia dotyczca strajku w Gdasku, polska zima natomiast stanu wojennego i powizanych z nim represji. Jedno i drugie pojcie rozwijaj i stosuj analizowane dzienniki. 2 Boj si o nas. Tak twierdzi Frankfurter Allgemeine i pani Doenhoff z Die Zeit, nasi niemieccy przyjaciele. Jeden z dziennikw bawarskich oznajmi, e atmosfera i wypadki w Polsce przypominaj czasy zotej wolnoci szlacheckiej, epok liberum veto. Strasz nas niemieccy przyjaciele. Strasz nas osiemnastym wiekiem. W Monachium i Frankfurcie ostrzega si Polakw przed dranieniem Rosji i naruszaniem zasad ustroju, ktry niesie im jedyna wolno, na jak ich sta. K. Br a n d y s, Miesice 1980-1981, cyt. z wyd. niem.: Warschauer Tagebuch Die Monate davor 1978-1981, Frankfurt/Main 1984, s. 228. 3 Por. np. Sddeutsche Zeitung, Walesa, der Papst und Gorbatschow, 29.08.2005, s. 2; Neue Zricher Zeitung, Polen im Fieber des Antikommunismus, 31.08.2005, s. 1; ARD, Tagesschau o godz. 20.00 z 31.08.2005.

164

Anna Kwiatkowski

wczesne wydarzenia zostay docenione, mwiono o pocztku koca komunizmu4 i o bohaterach z Gdaska5. Prezydent Horst Khler wspomina o polskim umiowaniu wolnoci i chci reform6. Francuski socjolog Alain Touraine w tygodniku Der Spiegel uzna Solidarno za jedno z niewielu piknych i pozytywnych dowiadcze dwudziestego stulecia7. Epitety takie jak: pikne, kochajce wolno lub sympatyczne nie potwierdzaj zarzutw Brandysa. Warto jednak zastanowi si, czy nie dotycz one dzisiejszego postrzegania wczesnych wydarze. Niniejszy tekst jest skrcon wersj analizy interpretacji wydarze z przeomu lat 1980/1981 przez wspczesn im pras. Przywoano ocen Brandysa po to, by odpowiedzie na pytanie, w jaki sposb zachodnioniemiecka prasa relacjonowaa czas Solidarnoci8, jak faktycznie oceniaa wydarzenia w Polsce i jaki obraz zwizkw zawodowych przekazywaa swoim czytelnikom.

GAZETA JAKO RDO HISTORYCZNE

W niemieckich lub polskich rozprawach dotyczcych Solidarnoci czciowo omawia si reakcje Zachodu, jednak rodki masowego przekazu przywouje si tam marginalnie. Take liczne eseje na temat historii stosunkw polsko-niemieckich nie udzielaj jednoznacznych odpowiedzi na temat medialnego postrzegania wydarze w kraju ssiednim w latach 1980-19819. rodki masowego przekazu, a w szczeglnoci pras, naley postrzega jako rdo historyczne. Ksztatuj one bowiem znaczco odbir i obraz wspczesnych wydarze. Spoeczestwo nie ma przecie innego dostpu do wikszoci aktualnych wydarze, jak za pomoc mass mediw10. Bez wtpienia w mediach, szczeglnie w prasie, nie mamy do czynienia jedynie z przedstawianiem faktw. Artykuy praMrkische Allgemeine, Solidarnosc (sic!) Solidaritt, 31.08.2005, s. 3. Die Welt, Polen feiert seine Helden von Danzig, 01.09.2005, s. 3. 6 Przemowa prezydenta RFN Horst Khlera na uroczystoci 25-lecia Solidarnoci w Gdasku 31 sierpnia 2005, patrz: http://www.bundespraesident.de/Anlage/original_630696/Festakt-der-Solidarnosc. pdf, 28.10.2007.
4 5

Touraine przeanalizowa wiele ruchw spoecznych, lecz jak twierdzi aden mi nigdy nie zaimponowa tak jak Solidarno, Der Spiegel, 33/2005, 15.08.2005, R. Leick, J. Puhl, Es ging um die Macht, s. 106-108, s. 108. 8 Analiza dotyczy tylko Solidarnoci w pierwotnym rozumieniu, jako polskiego zwizku zawodowego wywodzcego si ze strajkw w Gdasku 1980-1981. 9 Np.: H. A. Jacobsen, M. Tomala (Hrsg.), Bonn-Warschau 1945-1991, Kln 1992; D. Bi n g e n , Die Polenpolitik der Bonner Republik von Adenauer bis Kohl 1949-1997, Baden-Baden 1998; A. Riechers, Ch. Schrter, B. Kerski (Hrsg.), Dialog der Brger, Osnabrck 2005. 10 Por. J. Wilke, Massenmedien und Zeitgeschichte aus der Sicht der Publizistikwissenschaft, w: J. Wilke (wyd.), Massenmedien und Zeitgeschichte, Schriftenreihe der Deutschen Gesellschaft fr Publizistik- und Kommunikationswissenschaft, Bd. 26, Konstanz 1999, s. 19-31, s. 24.
7

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

165

sowe podlegaj raczej pewnym kryteriom selekcji i interpretacji11. Ponadto gazety powizane s rnego rodzaju ekonomicznymi i politycznymi zalenociami, reprezentuj interesy wydawcy. Gazeta zwraca si do okrelonych odbiorcw i zajmuje okrelone stanowisko. Sensem i celem bada historyka jest zatem nie ocenianie stopnia prawdziwoci gazety, lecz badanie jej sugestywnoci. Istota prasy polega wanie na zajciu konkretnego stanowiska w sprawie. Nic lepiej nie przenosi w atmosfer czasu jak gazeta z tego okresu, twierdzi Wilhelm Mommsen12. Gazeta odzwierciedla spoeczn walk o wpywy i pokazuje mechanizmy podejmowania decyzji. Niniejsze opracowanie analizuje relacje prasowe dwch zachodnioniemieckich gazet: Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) i Frankfurter Rundschau (FR)13. Przy wyborze gazet zwrcono uwag na ponadregionalny charakter, nakad i ekskluzywno gazety jako medium ksztatujcego opini publiczn. Decydujcy by rwnie fakt, e konserwatywna FAZ i lewicowa FR bardzo dobrze ukazuj polityczne spektrum lat osiemdziesitych w Niemczech.

RELACJE ZAGRANICZNE I KORESPONDENCI

Znaczenie relacji zagranicznej polega na informacji: osoba korzystajca z mediw dowiaduje si o wydarzeniach majcych miejsce poza granicami kraju i dziki temu zyskuje wgld w inn kultur i styl ycia. Media oferuj ponadto moliwo interpretacji wydarze i pomoc w orientacji, co zaspokaja potrzeb zrozumienia relacji wiata, w ktrym yjemy z wydarzeniami zagranic. Ta potrzeba bya na pewno bardzo silna w czasach zimnej wojny, gdy midzynarodowe powizania i sojusze nabieray cech konfrontacji14. Istotnym elementem relacji zagranicznej jest korespondent. Jest to osoba, ktra zbiera informacje na miejscu, dokonuje selekcji i przeksztaca je w wiadomo. Dokonuje ona procesu podwjnego przekazu: Musi zredagowa obraz wiata
Por. V. Ackermann, Presseartikel, w: B. A. Rusinek, V. Ackermann, J. Engelbrecht (wyd.), Einfhrung in die Interpretation historischer Quellen. Schwerpunkt Neuzeit, Paderborn 1992, s. 233-252, 250 n. 12 W. Mommsen, Zeitung als historische Quelle, w: Archiv fr Politik und Geschichte, 4. Jg. (1926), s. 244-251, s. 251. 13 FAZ, Rocznik 1980: 1 sierpnia 31 grudnia (nr 176 nr 303) i rocznik 1981: 1 stycznia 31 grudnia (nr 1 nr 302). FR, Rocznik 1980: 1 sierpnia 31 grudnia (nr 176 nr 303) i rocznik 1981: 1 stycznia 31 grudnia (nr 1 nr 302). 14 Por. J. Wilke, op. cit., s. 38; Thomas Lindenberger jest zdania, e media w czasie zimnej wojny pomagay tworzy zwizek midzy globalnym rozmiarem koniktu a lokalnymi warunkami, Th. Li n 11

denberger, Einleitung, w: Th. Lindenberg (wyd.), Massenmedien im Kalten Krieg Resonanzen, s. 9-24, s. 12.

Akteure, Bilder,

166

Anna Kwiatkowski

wewntrznego dla wiata zewntrznego i przekaza to jako wiat zewntrzny wiatu wewntrznemu15. Praca korespondenta polega na zakotwiczeniu w obcym spoeczestwie, w ktrym funkcjonuje on zarwno jako obserwator i jako osoba wsptworzca to spoeczestwo. Oprcz tego jest zwizany z macierzyst redakcj. Nie zawsze jednak korespondent i redakcja s tego samego zdania i nie zawsze punkt cikoci znajduje si w tym samym miejscu. Ponadto redakcja wydawnictwa nie ma prawie adnej moliwoci kontroli korespondenta, ktry z kolei musi liczy si z moliwoci skrtw i skrele w swoich artykuach16. W ramach politycznego odprenia i ssiedzkiej bliskoci sie niemieckich korespondentw w Polsce w 1980 r. bya do dobrze rozbudowana. Erik-Michael Bader, korespondent FAZ w Polsce wspomina w prywatnej rozmowie, e spord swoich zachodnich kolegw RFN miaa najliczniejsz reprezentacj. On sam pracowa w Warszawie dla gazety od 1974 r. i zosta zastpiony jesieni 1981 r. przez Jrga Bremera. FR z kolei nie zatrudniaa w badanym okresie adnych staych korespondentw w Polsce. Posugiwaa si tak zwanymi parachutist correspondents, reporterami zatrudnianymi na okrelony czas, ktrzy wysyani byli dopiero podczas konkretnych wydarze, jak w przypadku Harryego Schleichera lub Pierre Simonitscha. Obaj posiadali austriackie obywatelstwo, co umoliwiao im bezwizowy wjazd do Polski. Zarwno FAZ, jak i FR rozpoczynay czsto relacje korespondentw dodatkowym tekstem typu: dla nas w Gdasku, obecnie w Warszawie lub wysany do Gdaska. Ponadto obie gazety korzystay z materiaw duych agencji prasowych. Godna uwagi jest w zwizku z tym dziaalno korespondentw jako specjalistw. Niektrzy z zachodnich korespondentw zagranicznych zostali ekspertami do spraw Polski i zebrali w formie ksikowej swoje dowiadczenia i wiedz na temat Polski z pocztku lat osiemdziesitych17.

15 A. Verhein, Das politische Ereignis als historische Geschichte Aktuelle Auslandskorrespondentenberichte des Fernsehens in historiograscher Perspektive, Frankfurt/Main 1990, s. 52. 16 Byy korespondent FAZ, Erik-Michael Bader, mwi w rozmowie z autork, e nie mia zbyt dobrego kontaktu ze sw macierzyst redakcj i generalizowa: Jako korespondent nie wiesz, co si gdzie indziej dzieje, tzn. nie wiesz, o czym twoja gazeta pisze i ile miejsca tobie przydziela. Ja pisaem i pisaem, a czy moje artykuy drukowano, na ktrej stronie i czy skrcone, to ju bya sprawa redakcji. 17 Por. np. N. Ascherson, The Polish August: the self-limiting revolution, New York 1981, Ascherson by korespondentem w Polsce dla The Observer, zob. te G. K r i w a n e k , Polen Solidaritt als Hoffnung, Zrich 1981. Kriwanek pracowa w Polsce od sierpnia 1980 r. dla niemieckiej agencji dpa; take Erik-Michael Bader napisa kilka prac, np.: E.-M. B a d e r, Das polnische Modell von 1980/81. Ein neues Staats- und Regierungssystem und seine Schwchen; albo E.-M. B a d e r, Polens Weg in die politische Sackgasse, oba eseje w: Europa-Archiv, Bonn 1982, s. 219-230 i s. 381-392; nastpca Badera, Jrg Bre mer, Polen Alltag, Stolz und Hoffnung, Braunschweig 1987.

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec ANALIZA ILOCIOWA

167

Pierwsz analiz relacji prasowych dotyczcych ruchu Solidarnoci przeprowadzono na paszczynie ilociowej. Do analizy wykorzystano wszystkie artykuy, ktre ukazay si w FAZ i FR w okresie od 1 sierpnia 1980 r. do 31 grudnia 1981 r. i dotyczce Solidarnoci lub strajkw w Polsce, a take zagranicznych i niemieckich reakcji na kwesti polskich zwizkw zawodowych18. Badane artykuy podzielone zostay zarwno ze wzgldu na pozycj w gazecie, jak rwnie typ relacji. Analogicznie poddano analizie rwnie ilustracje: zdjcia, graki i karykatury. Wynik analizy ilociowej okaza si imponujcy: w czasie 17 badanych miesicach w FAZ i FR ukazao si na analizowany temat cznie 2216 artykuw i 280 ilustracji. Na FAZ przypada 1301 artykuw i 167 ilustracji, natomiast w FR opublikowano 915 artykuw i 113 ilustracji. W przeliczeniu stanowi to 3,02 artykuu dziennie w FAZ oraz 2,12 w FR19. Wprawdzie brakuje parametrw porwnawczych, ktre dokadnie okreliyby znaczenie relacji z wydarze w Polsce, jednak na podstawie powyszych wartoci mona z ca pewnoci stwierdzi, e ich znaczenie byo nadzwyczaj due. Warto zauway, e relacje w FAZ przewaay liczebnie. Mona wymieni kilka przyczyn tej przewagi. Decydujcy moe by po pierwsze rozmiar gazety, ktra jest znacznie obszerniejsza od FR20. Ponadto FAZ utrzymywaa znaczn sie korespondentw, dlatego moga zaoferowa wicej miejsca na relacje o Polsce zachowujc jednoczenie dziennikarsk wydajno. Z uwagi na du rnic w stosunku do FR (o 386 artykuw wicej) mona by przypuszcza, e FAZ przypisywaa wydarzeniom w Polsce wiksze znaczenie. Tymczasem liczba ilustracji osabia to przypuszczenie. Wprawdzie liczby dotyczce FAZ s wysze, to jednak w stosunku do siebie wartoci te s w obu zachodnioniemieckich gazetach przyblione. Jedna ilustracja we FR przypada na 8,1 artykuw, natomiast w FAZ na 7,8 artykuw. Tak wic, na miar swojej struktury i dziennikarskich moliwoci, FR traktowaa wydarzenia w Polsce porwnywalnie priorytetowo. Jeeli obserwuje si podzia artykuw w caym badanym okresie, to mona wyranie dostrzec, e relacje ze strajkw i informacje o ruchu Solidarnoci pojawiy si praktycznie nieprzerwanie od sierpnia 1980 r. do grudnia 1981 r. Wprawdzie w listopadzie 1981 r. relacje osigay punkt krytyczny: 41 artykuw w FAZ i 25 w FR, jednak nie zaprzestano ich pisania. Wida rwnie, e obie zachodnioniemieckie gazety swj punkt cikoci kady praktycznie w tym samym miejscu. Poza jednym mniej istotnym wyjtkiem w czerwcu/lipcu 1981 r., krzywe przebiegay stosunkowo zgodnie.
18

Nie analizowano artykuw, ktre opisyway Polsk, lecz nie dotyczyy Solidarnoci ani straj-

kw. Uwzgldniono wszystkie dni wydania obu gazet w badanym okresie (431), bez wliczania niedziel i wit. 20 Objto FAZ wynosia ok. 30 do 40 stron, FR 15 do 25 stron.
19

168

Anna Kwiatkowski
Wykres 1 :

Liczba artykuw w badanym okresie (VIII 1980 XII 1981)

VIII IX X

XI

XII

II

III

IV

VI VII VIII IX

XI XII

Wysok pozycj zajmoway materiay w momentach kluczowych: strajk w Gdasku w sierpniu 1980 r. (130 artykuw w FAZ i 115 we FR) oraz wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981 r. (154 artykuy w FAZ i 101 we FR). Oba wydarzenia stanowiy w FAZ okoo jednej pitej wszystkich relacji z Polski. W FR udzia ten wynis nawet jedn czwart. Do intensykacji relacji dochodzio poza tym zwaszcza w grudniu 1980 r. oraz marcu, czerwcu/lipcu i padzierniku 1981 r. W tych miesice miay miejsce wydarzenia postrzegane jako zaostrzenie sytuacji wewntrznej: odsonicie pomnika Polegych Stoczniowcw 1970 r., wydarzenia w Bydgoszczy i Zjazd PZPR.
Wykres 2:

Dziennikarskie formy prezentacji

1,4% 3,0% 2,4% 5,5% 27,3% 13,1% 11,7% FAZ 0,5% 1,5% 5,4% 5,5% 29,4% FR

47,3%

46,0%

informacja raport komentarz reporta

dokumentacja portret listy do redakcji

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

169

Obok liczby artykuw i ilustracji oraz ich podziau w badanym okresie istotn rol odgrywaa rwnie forma artykuw. Wykres nr 2 przedstawia dwa prawie identyczne koa, dziki ktrym wida, e na temat strajku i Solidarnoci w obu gazetach formy prezentacji byy bardzo podobne. Artykuy zawierajce informacje (tatsachenbetonte Artikel) przewaay zarwno w FAZ, jak i w FR. Artykuy informacyjne i raporty stanowiy rwno trzy czwarte wszystkich badanych artykuw w obydwch pismach21. Artykuy informacyjne przewaay w FR (2 punkty procentowe), natomiast raportw ukazao si wicej w FAZ (o jeden punkt procentowy wicej). Jeeli chodzi o liczb nagwkw wszystkich informacji, to FAZ z 20,6% i FR z 19,9% byy do siebie zblione. Spojrzenie na liczby cakowite pozwala jednak zobaczy przewag Frankfurter Allgemeine Zeitung. FAZ opublikowaa w caym badanym okresie 105 artykuw otwierajcych, ktre dotyczyy Solidarnoci, co daje rednio jeden headline co cztery dni. Lewicowo-liberalna konkurencja wydrukowaa jedynie 70 nagwkw, a wic jeden co sze dni. Majc na uwadze znaczenie artykuu otwierajcego, ktry gurujc przecie na pierwszej pozycji w gazecie stanowi najistotniejszy artyku informacyjny, mona stwierdzi, e FAZ przypisywaa wydarzeniom w Polsce troch wiksze znaczenie.
Wykres 3:

rda informacji i raportw

korespondent redakcja agencja

Termin informacja oznacza zwizy artyku informacyjny, odpowiadajcy na pytania co?, kto?, gdzie?. Termin raport oznacza informacj dusz ni 30 wierszy, odpowiadajc na dodatkowe pytania dlaczego?, jak? i kiedy?.
21

170

Anna Kwiatkowski

Po przeprowadzeniu analizy wszystkich wiadomoci i raportw pod wzgldem ich struktury, zwraca uwag fakt, e FAZ o 50% rzadziej korzystaa z gotowego materiau agencji prasowych22 w stosunku do FR (78 procent) i poow wszystkich informacji i raportw przygotowywaa sama23. Godnym uwagi jest dodatkowo wysoki odsetek korespondencji w FAZ, przygotowanych przez reporterw specjalnych (29%). We FR jedynie do okoo 7% informacji zbierano materia na miejscu i bezporednio tam pisano. Istotnymi typami relacji prasowych byy opinie odautorskie (meinungsbetonte Artikel), ktrych w FAZ byo 13%, a w FR 12%. Chodzi tu o 170 komentarzy w FAZ i 107 we FR. Ich wysoka liczba wiadczy o tym, e gazety nie tylko relacjonoway wydarzenia w Polsce, ale rwnie zajmoway okrelone stanowisko i wnosiy swj wkad w proces ksztatowania opinii. Warto podkreli, e ruch Solidarnoci by oceniany i komentowany w caym badanym okresie.
Wykres 4:

Podzia komentarzy odautorskich w badanym okresie (VIII 1980 XII 1981)

VIII IX

XI

XII

II

III

IV

VI

VII VIII

IX

XI XII

W zalenoci od intensywnoci relacji ocena odautorska saba lub nabieraa znaczenia. Wyranie przy tym wida, e w kadym miesicu napisano przynajmniej jeden artyku na temat Solidarnoci z komentarzem. Punkt cikoci by znw identyczny w obu gazetach.
22 W obu gazetach korzystano z serwisw agencji prasowych: dpa, Reuter, AFP, AP, KNA, PAP, Interpress oraz Tass. 23 Zaobserwowano, e FAZ miesza wasny materia z tekstami agencji, podajc jako rdo tylko swj skrt f.a.z.

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

171

Gdy spord wszystkich artykuw z komentarzem odautorskim wybierze si artykuy wstpne (Leitartikel), wida, e ich liczba we FR (46,7%) przewyszaa ponad dwukrotnie FAZ (20,5%). W badanym okresie Frankfurter Rundschau opublikowaa 50 edytoriali na temat Solidarnoci. Konserwatywna konkurencja z 35 artykuami wstpnymi wydawaa si preferowa form notatki (Glosse) i komentarza, ktrych bya w sumie 135. Analiza artykuu wstpnego jest o tyle istotna, e zawarta w nim opinia nie prezentuje pogldu pojedynczego dziennikarza, ale raczej wyraa zdanie caej gazety. Jest on swego rodzaju tablic reklamow redakcji i odzwierciedla polityczny kierunek gazety. Poniewa proces powstawania artykuu gwnego w obu gazetach jest zrnicowany, powysze wyniki naley postrzega rwnie w zrnicowany sposb. W FAZ napisanie artykuu wstpnego zwizane jest z wycznoci, ktra naley w duym stopniu do wydawcw. Rwnie we FR artyku wstpny zajmuje szczegln pozycj, ale ma mniejsze znaczenie. Tak wic w FR czsto dochodzio do sytuacji, w ktrej korespondent lub reporter, w przypadku materiaw o Solidarnoci na przykad Harry Schleicher lub Pierre Simonitsch, redagowali artyku gwny. W FAZ niemal si to nie zdarzao24. Inne gatunki prasowe, takie jak reporta, portret lub dokumentacja maj w porwnaniu z wymienionymi wyej typami artykuw mniejsze znaczenie. Ciekawe, e obie gazety powicay reportaowi tyle samo miejsca, czyli 5,5%. Dokumentacja rozumiana tu jako przedruki przemwie, porozumie, komunikatw i tym podobnych posiadaa we FR ponad dwukrotnie wiksze znaczenie. W duej mierze byo to spowodowane faktem, e gazeta powicaa jedn specjaln stron dziennie takim dokumentom. Inaczej byo z portretami, w czym FAZ dominowaa, bowiem dziennik ten przeznacza dla tego gatunku sta kolumn. Nie mniej istotny udzia miay listy do redakcji, przy czym w FAZ znale mona ponad dwukrotnie wicej listw od czytelnikw (39) ni w FR (14). W adnej z badanych gazet nie opublikowano natomiast wywiadw na temat strajkw i Solidarnoci.
Wykres 5:
FAZ

Ilustracje
FR

13% 37% 62% 13% 74%

1%

zdjcia
24

gra ki

karykatury

Jedyny wyjtek w analizowanym okresie to editorial korespondenta FAZ Erika-Michaela Badera (wtedy ju z powrotem w RFN) z dnia 14 grudnia 1981 r.

172

Anna Kwiatkowski

Ilustracje dotyczce Solidarnoci w obu gazetach miay rn form. Podczas gdy we FR w przewaajcej czci pracowano ze zdjciami (75%) i grakami (13%), FAZ uywaa ich cznie jedynie w 37%. By moe spowodowane byo to faktem, e Frankfurter Rundschau bya bardziej otwarta na dziennikarstwo wizualne od swojego konkurenta. Wydaje si, e FAZ przykadaa du wag do wizualnych komentarzy, takich jak karykatury. Za pomoc tego rodka (62% i liczba cakowita 104 karykatur) FAZ szczeglnie czsto komentowaa wydarzenia w Polsce. Na koniec warto zwrci uwag na pozycj artykuw. Zakada si, e dla gazety wiksze znaczenie ma wydarzenie, ktre zostaje przedstawione na pierwszej stronie. Rwnie czytelnik ocenia artyku w myl zasady: najwaniejsze na pocztku i traktuje mniej priorytetowo artykuy z pitej lub szstej strony. Jednak naley dokona podwjnego rozrnienia. Niekiedy artyku znajduje si na okrelonej stronie nie tyle ze wzgldu na swoj zawarto, lecz z powodu na przykad dugoci tekstu. Artykuy na temat Solidarnoci stanowiy take swoisty wypeniacz, poniewa, jak zostao dowiedzione, by to swojego rodzaju temat przez cay badany okres. Po drugie, naley zaznaczy, e analizowane gazety maj rne struktury. W FAZ artyku wstpny i notatki maj swoje stae miejsce na pierwszej stronie. Natomiast w FR lokowano te typy tekstw na stronie trzeciej. Odmienna liczba stron take uniemoliwia porwnanie obu gazet.
Wykres 6:

Pozycja w dziale Polityka

98% relacji na temat Solidarnoci (w liczbie 1242 artykuw) przypadao w FAZ na dzia Polityka. We FR udzia wynosi porwnywalne 97% (879 artykuw). FAZ relacjonowaa wydarzenia z Polski przewanie na pierwszej stronie, w 478 artykuach (38%). Jednak, jak ju wspomniano, wliczono w t liczb rwnie komentarze odautorskie. FR skupiaa wikszo swoich artykuw na drugiej stronie (407 arty-

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

173

kuw, 45% oglnej liczby tekstw). Artykuy dotyczce Solidarnoci mona byo odnale w FAZ na kolejnych stronach dziennika, natomiast we FR kolejne strony wydaj si mniej istotne. Poniewa jednak FR koncentruje dzia polityki jedynie na kilku stronach, logicznie umieszcza wane informacje na pierwszych trzech. Naley stwierdzi, e przy relacjach dotyczcych ruchu Solidarno cz polityczna obu gazet miaa pozycj dominujc. W dziaach gospodarki i kultury temat zwizkw zawodowych by obecny jedynie marginalnie. Biorc pod uwag analiz ilociow przedstawionego materiau badawczego mona wywnioskowa, e obie przebadane gazety zajmoway si w sposb intensywny i nieprzerwany Solidarnoci. Przewanie dzienniki opisyway zwizki zawodowe w raportach i artykuach informacyjnych bazujcych w przypadku FR gwnie na materiaach agencji prasowych, natomiast w przypadku FAZ redagowanych przez wasnych dziennikarzy bd korespondentw. W tym miejscu widoczna jest dziennikarska rnica jakociowa pomidzy obiema gazetami. Nie oznacza to jednak, e dla FR wydarzenia w Polsce nie byy istotne. Na podstawie podobnego udziau obu gazet w liczbie opublikowanych reportay i komentarzy autorskich, a take podejmowaniu tematu w edytorialach, wida wyranie, e rwnie dziennik lewicowo-liberalny przypisywa Solidarnoci due znaczenie. Z miejsca publikowania tekstw w gazecie mona wywnioskowa, e relacjonowany ruch zwizkowy w Polsce by w obu dziennikach zaklasykowany jako wydarzenie polityczne. Praktycznie nie byo kulturowych ani gospodarczych odniesie do Solidarnoci. Relacje byy ilustrowane zgodnie z normami przyjtymi w poszczeglnych dziennikach: we FR dominoway zdjcia, w FAZ karykatury. Jeeli z kolei przyjrze si liczbom, mona doj do wniosku, e teksty dotyczce Solidarnoci nie tylko byy obecne, ale e temat by wrcz nadreprezentowany. Liczba artykuw, jak rwnie ich czstotliwo na przestrzeni ponad 17 miesicy, pozwalaj przypuszcza, e czytelnik by wrcz zasypywany Solidarnoci. Czstotliwo relacji zdecydowanie wzrosa podczas dwch kluczowych wydarze: strajku w Gdasku i wprowadzenia stanu wojennego, jednak pomidzy tymi momentami nieprzerwanie komentowano i relacjonowano rne wydarzenia. Potwierdza si przypuszczenie, e ruch Solidarnoci postrzegany by jako wydarzenie medialne. W rezultacie, rwnie wydarzenia o mniejszym znczeniu, jak na przykad lokalne strajki, groby sowieckich przywdcw lub te wydarzenia dotychczas niezauwaane (posiedzenia Komitetu Centralnego, polskie wita narodowe), byy teraz medialnie wykorzystywane, a ich ranga podniesiona. Interesujce mogoby by porwnanie zagroenia przedstawionego w mediach z sytuacj realnie odczuwaln przez polskich obywateli. Tego rodzaju porwnanie wykracza poza ramy niniejszej pracy, pozostaje jedynie zacytowa wspomnianego ju Kazimierza Brandysa, przebywajcego zim 1980 r. w Niemczech Zachodnich, ktry zanotowa: tutaj czowiek traci nerwy, a w Warszawie mj brat spokojnie idzie do kina25.
25

K. Brandys, Warschauer Tagebuch..., s. 233.

174

Anna Kwiatkowski TRE RELACJI

Treci, ktre kryj si pod prezentowanymi wyej liczbami byy przedmiotem analizy jakociowej. Ze wzgldu na du ilo materiau badawczego powstaje zagroenie, e analiza moe zej na poziom zbyt oglny lub sta si zbyt zawia. Dlatego badanie ograniczono do trzech najistotniejszych wydarze tamtego okresu: strajku w Gdasku, wydarze bydgoskiego marca 1981 i wprowadzenia stanu wojennego26. Aby przeanalizowa caociowy obraz Solidarnoci, naley znale odpowied na nastpujce pytania: jak FAZ i FR opisyway strajkujcych w Gdasku, jak interpretoway dziaanie zwizkw zawodowych i jak oceniay koniec tego ruchu? Wane, aby przy tym sprawdzi, jak ksztatowaa si dyskusja publiczna w RFN na temat wydarze w Polsce i jak dalece gazety j pobudzaly i inspiroway27.

Prawdziwi Polacy: strajkujcy w Gdasku Polscy robotnicy, tak wydaje si do tej pory, chc strajku, a nie historii. By moe s teraz w punkcie zwrotnym, a sami o tym nie wiedz28. Tak brzmia komentarz FAZ w pocztkowym okresie gdaskiego strajku. W tym samym artykule dziennik nazywa strajkujcych czwart wadz (obok partii, Kocioa i armii) i opisywa ich jako prawdziwych obywateli innej Polski, ktra przeya jeli nie w pastwie, to w sercach. Kim jednak byli ci robotnicy, ci prawdziwi Polacy? Przede wszystkim wydaje si, e utracili oni to co doprawdy polskiego, t szczegln mentalno, o ktrej pisa FR, bliej jej nie deniujc29. FAZ twierdzia wyranie, e zmienia si historycznie udowodniona opinia [o Polakach] i ich skonno do nieprzemylanego, burzliwego marszu bez celu w stylu bohaterskich i bezsensownych szary kawalerii30. Obie gazety budoway obraz strajkujcych wychodzc od stereotypowych uprzedze. By moe miao to suy do wykazania kontrastu pomidzy tego rodzaju myleniem a aktualn wwczas charakterystyk strajkujcych polskich robotnikw. Strajkujcy gdaski robotnik by w opisie prasowym dobrze zorganizowany i spokojny, co obie gazety bardzo czsto podkrelay. Wedug FAZ by on zdecydo-

26 Analizie jakociowej poddano teksty z trzech czterotygodniowych okresw: 1. strajk w Gdasku: 11 sierpnia 1980 r. do 13 wrzenia 1980 r.; 2. wydarzenia w Bydgoszczy: 4 marca 1981 r. do 2 kwietnia 1981 r., 3. stan wojenny: 1 grudnia 1981 r. do 31 grudnia 1981 r. 27 Artykuy cytowane s z oryginalnym tytuem, dat, numerem wydania oraz stron, komentarze i reportae dodatkowo z akronimem autora lub penym nazwiskiem. 28 FAZ: Die vierte Macht, Hr., 16.08.1980, nr 189, s. 1. 29 FR: Forderungen an die Fhrung, Hhg., 19.08.1980, nr 191, s. 3. 30 FAZ: Die Hoffnung liegt im Schock, Erik-Michael Bader, 2.09.1980, nr 203, s. 12.

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

175

wany, niewtpliwie doskonale zorganizowany i zdyscyplinowany31. W FR wystpowa jako pilny organizator32. Obraz ten uzupeniany by przez opis niezliczonych detali z terenu stoczni. Czytelnik FR poznawa na przykad porzdkowych z opaskami, ktrzy pilnowali porzdku przy wejciu do zakadu, albo kobiety, ktre rozdaway kanapki wasnej roboty. Robotnicy strajkuj rutynowo, jakby robili to kadego miesica33. W FAZ mona zauway jednak obaw, czy widoczna dyscyplina si utrzyma. Wydawca Fritz Ullrich Fack pisa w edytorialu: Godne podziwu jest to, jak dobrze [strajkujcy] do tej pory utrzymuj porzdek w swoich szeregach. Mona jednak przewidywa, e z dnia na dzie jest im coraz trudniej34. Dwa dni pniej czytamy w komentarzu: Im duej trwa strajk, tym trudniej bdzie zachowa dyscyplin, nie pozwoli zdusi ich odwagi i zoci35. Przeniesiono tutaj na strajkujcych strach przed konfrontacj, obaw przed siowym rozwizaniem strajku. FAZ od pocztku strajku rozwaaa brutalne konfrontacje i zdecydowanie obawiaa si interwencji sowieckiej. Uywaa przy tym okrelenia drugi Afganistan pojcia, ktre towarzyszyo relacjom i ktre si pojawiao, gdy tylko w Polsce sytuacja si zaostrzaa. W dalszym opisie trwajcego strajku obraz zdyscyplinowanych i zorganizowanych robotnikw utrzymywa si. Strajkujcy robotnik by przedstawiany zarwno w FAZ, jak i w FR jako bardzo pewny siebie, przede wszystkim jeli chodzi o jego stosunek do wadz i partii rzdzcej. Strajkujcy nie dawa si zastraszy siom rzdowym. Na przykad nie respektowa waciwie apelu premiera o powrt do pracy36. Zamiast sucha przemwienia, przechadza si po stoczni, szuka wygodnego miejsca na noc lub irtuje przez bram ze swoj dziewczyn37. Na wszystkie obietnice lub prby manipulacji ze strony partii reaguje sarkastyczno-gniewnie38. Ma ju dosy bycia cigle okamywanym39, a kolejne zmiany personalne wrd kadr partyjnych nie robi na nim wraenia40. Jeeli chodzi o zagroenie zewntrzne, rwnie nie daje si zastraszy: Podczas kadego koniktu w ostatnich dwudziestu

31 32

FAZ: Die Arbeiter von Danzig, Fritz Ullrich Fack, 26.08.1980, nr 197, s. 1. FR: Unerschttert halten sie an den 21 Forderungen fest, Pierre Simonitsch, 28.08.1980, nr 199,

s. 3.
33 Wszystkie cytaty z FR: In Polen hat die Stunde der Wahrheit geschlagen, Pierre Simonitsch, 1.09.1980, nr 202, s. 3. 34 FAZ: Die Arbeiter von Danzig, Fritz Ullrich Fack, 26.08.1980, nr 197, s. 1. 35 FAZ: Lauter letzte Worte? Hr., 28.08.1980, nr 199, s. 1. 36 FAZ: Gefhrliche Ruhe in Danzig, 18.08.1980, nr 190, s. 1. 37 Wszystkie cytaty z FR: Streik in Polen ungebrochen, 18.08.1980, nr 190, s. 1. 38 Por. FAZ: Prby rzdu zakoczenia strajku przy pomocy ulotek ostrzegajcych natray, wedug relacji naocznych wiadkw, na sarkastyczno-gniewne reakcje. FAZ: Polens Parteichef warnt die Streikenden, 19.08.1980, nr 191, s. 1. 39 FR: Selbstzerstrung, Hhg., 27.08.1980, nr 198, s. 3. 40 Por. FAZ: Selbstkritik und Personalvernderungen beeindrucken die Streikenden in Polen nicht, 26.08.1980, nr 197, s. 1; take w FR: In Danzig herrscht Mitrauen, 26.08.1980, nr 197, s. 1.

176

Anna Kwiatkowski

latach chciano, abymy uwierzyli, e Rosjanie s tu za rogiem, mwi w rozmowie z korespondentem FR41. Zarysowana tutaj charakterystyka ukazuje, e obie gazety przyznaway strajkujcym robotnikom siln pozycj. Nie maszeruj po raz kolejny do komitetw partyjnych, aby zgosi swoje dania, ale zmuszaj niejako kierownictwo partii do wysania negocjatorw do strajkujcego zakadu42. FAZ i FR porwnyway t sytuacj z Canoss43 i uznay, e robotnicy odnieli zwycistwo taktyczne. Istotnym gwnie dla Frankfurter Rundschau wydawa si fakt, e strajkujcy w dalszym cigu opowiadali si za socjalizmem. Chc Polski socjalistycznej, pisa dziennik, lecz socjalizm ma w kocu by realizowany na powanie44. Gazeta wyjaniaa, e strajkujcy pojli w mozolnym procesie nauki, i pastwo robotnicze, w ktrym yj, nie jest proletariackie w sensie marksistowskim45. Dlatego teraz d do wikszego wpywu na gospodark, a nie jedynie formalnego wspdecydowania w zakadzie pracy46. Reasumujc, mona powiedzie, e czytelnikowi obydwu gazet ukazywano obraz zdecydowanego i zdyscyplinowanego strajkujcego, ktry jest by moe odrobin naiwny, poniewa nie przyjmuje do wiadomoci zewntrznego zagroenia, ale zasadniczo nie chce zrobi niczego zego. Ten opis uzupeniony by dodatkowo przez elementy religijne i patriotyczne. Strajkujcy w grupie intonuj hymn narodowy, a nastpnie znan pie kocieln Boe co Polsk opisywa FAZ47. Publikowane w obu dziennikach fotograe pokazyway modlcych si i klczcych robotnikw48. Obie gazety unikay w opisie robotnikw podejcia socjologicznego, skupiaj si raczej na ukazywaniu prostych cech charakteru. FR i FAZ portretoway polskiego robotnika podobnie, niemniej uwypuklay inne elementy. FAZ podziwiay odwag robotnikw, obawia si jednak ich potencjalnej lekkomylnoci. Gazeta ywia
41

FR: In Polen hat die Stunde der Wahrheit geschlagen, Pierre Simonitsch, 1.09.1980, nr 202,

s. 3. FAZ: Die streikenden Proletarier in Polen wollen sich mit niemandem vereinigen, Angela Nacken, 30.08.1980, nr 201, s. 3. 43 Tame; w FR czytamy: wejcie na teren stoczni musiao by dla Jagielskiego jak droga do Canossy, FR: Dieses Jahr kommen alle Prfungen ber Polen, Pierre Simonitsch, 25.08.1980, nr 196, s. 3. 44 FR: Real-Sozialismus im Rentenalter, Karl Grobe, 28.08.1980, nr 199, s. 3; por. te FR: Die Streikleitung verwehrt niemandem den Zutritt, Karl Grobe, 19.08.1980, nr 191, s. 3. 45 FR: Streikrecht, Gro., 27.08.1980, nr 198, s. 3; w innym miejscu czytamy: To co w kraju Ry Luksemburg, w duchu Ry Luksemburg obecnie si dzieje, to prozes uwiadamiania sobie przez robotnikw swojej wasnej roli FR: Notenpresse und Miliz, Karl Grobe, 20.08.1980, nr 192, s. 3. 46 FR: Notenpresse und Miliz, Karl Grobe, 20.08.1980, nr 192, s. 3. 47 FAZ: Ein Bild des Papstes an der Lenin-Werft, Marian Kafarski, 19.08.1980, nr 191, s. 3; FR drukowa tumaczenie tekstu pieni kocielnej, patrz FR: Boe, co Polsk, 25.08.1980, nr 196, s. 2. 48 Patrz np. zdjcia modlcych si robotnikw w FR: 22.08.1980, nr 194, s. 1; 28.08.1980, nr 199, s. 3; FAZ: 20.08.1980, nr 192, s. 2.
42

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

177

widoczn niech do PZPR i pokazywaa strajkujcych jako kracowe przeciwiestwo rzdzcych. FR prbowaa unika takiego rozrnienia i nie dzielia polskiego spoeczestwa na dobrych i zych. Raczej dawaa moliwo Polakom charakteryzowania samych siebie.

Strajk jako bro przeciwko kryzysowi? Po zawarciu Porozumie Gdaskich i powstaniu Solidarnoci we FR i FAZ prawie w ogle nie mwio si o ustabilizowaniu si sytuacji w Polsce. Przecie jedynie nieuleczalni optymici mogli przypuszcza, e po zaoeniu nowego zwizku zawodowego skoczy si polski trway kryzys49. Problemy gospodarcze, pytanie o sposb wpasowania si Solidarnoci w ramy systemu, pytania o reakcj innych krajw Ukadu Warszawskiego, wszystko to podtrzymywao lk widoczny w obu dziennikach. Zarwno FAZ, jak i FR opisyway Solidarno jako organizacj, ktra tak bardzo si rozrosa, e jej dziaanie i cele stay si niejasne, nieprzejrzyste. Czytelnik pozna Lecha Was, ktry dla FAZ by maym czowiekiem z duym wsem50, za we FR mia troch bardziej absurdalny wizerunek maego katolickiego robotnika z zarostem Stalina51. Jednak gazety skupiay si przede wszystkim na fakcie, e Solidarno nadal podtrzymywaa gotowo do strajkw i wci je organizowaa. Kolejno pojawiay si w prasie relacje ze strajkw w caym kraju, z rejestracji tego nowego zwizku zawodowego52, aresztowania drukarza zwizkowego53 czy te wysuwania da sobt wolnych od pracy54. Od maych lokalnych strajkw a do ostrzegawczych strajkw oglnokrajowych jak ten wskutek wydarze w Bydgoszczy temat strajku wydaje si dominowa w relacjach z Polski. Byo to o tyle uzasadnione, e informacja o strajku, ktry jest sytuacj koniktow, wymagaa uwzgldnienia i wyjanienia wielu elementw. Jednak czytelnik, przez samo zaistnienie strajku w relacjach prasowych, mg doj do wniosku, e w Polsce strajkowanie byo codziennoci. W licznych artykuach mona byo przeczyta o ponownych, powracajcych i kolejnych falach straj-

Wszystkie cytaty z FR: Panzer an Polens Grenze, Harry Schleicher, 22.09.1980, nr 220, s. 3. FAZ: Walesa wieder einmal als Feuerwehrmann, Angela Nacken, 23.03.1981, nr 69, s. 3. 51 FR: Vor dem Zusammensto, Gro., 25.03.1981, nr 71, s. 3. 52 Patrz np. FAZ: Neue Streik-Drohung aus Danzig, 18.10.1980, nr 244, s. 1; FAZ: Nervenkrieg, Drohgebrden, Entschlossenheit, 10.11.1980, nr 263, s. 1; FR: Wir lassen uns nicht zum Narren halten, 10.11.1980, nr 263, s. 3. 53 Por. FAZ: Solidaritt ruft ihre Mitglieder in Warschau zum Streik auf, 26.11.1980, nr 276, s. 1; FR: Die neuen Streiks, Yr., 26.11.1980, nr 276, s. 3. 54 FAZ: Heute wieder Warnstreiks in Polen, 14.01.1981, nr 11, s. 1; FR: Wir drfen nicht nachgeben, 28.01.1981, nr 23, s. 11.
49 50

178

Anna Kwiatkowski

kw, co w duszej perspektywie wywoywao wraenie chaosu55. Gazety zdaway relacje take z mniej istotnych akcji protestacyjnych, ktrych jednak nie przedstawiano jako takich. Tak wic na przykad zarwno FR jak i FAZ opisyway na drugiej stronie dziennika gotowo odzi i Radomia do strajku56. W obu przypadkach chodzio o dania zmian personalnych we wadzach regionalnych. Groba strajku nie obejmowaa ani duej powierzchni kraju, ani nie bya znamienna w skutkach dla dalszego rozwoju sytuacji w Polsce. Dlatego te po wydarzeniach w Bydgoszczy ze wzmoon si podjto w dziennikach kwesti strajkw uznajc, e strajk jest broni zwizkowcw, e jest to waciwie poyteczne narzdzie sprzeciwu wobec systemu spadkobiercw Stalina57. Gazety opisyway spokojny przebieg strajku ostrzegawczego z 27 marca, na ktrym strajkujcy pokazali godn podziwu dojrzao polityczn58 oraz przykadn dyscyplin59. Jednak obie gazety zwracay mimo wszystko uwag na to, e przyczyn strajku bya wojownicza baza60 lub prowokatorzy61. FAZ jednoczenie usprawiedliwiaa w pewnym stopniu akcj protestacyjn i wyjaniaa czytelnikowi, e Solidarno ma trudnoci sama ze sob, poniewa wkradli si tam ludzie () z zadaniem wyprowadzenia Solidarnoci na niebezpieczne obszary62. Pewna radykalizacja tumaczona bya przez dziennik niedostatecznym dowiadczeniem politycznym strajkujcych i brakiem zgody w zwizku zawodowym, jak rwnie ma przychylnoci wadz. Poza tym, podobnie jak w przypadku innych spraw, gazeta wskazywaa sowiecki imperializm jako przyczyn strajku. Wedug gazety sowieccy przywdcy nakazali polskim odwrci bieg wydarze po sierpniu. Z tej perspektywy naley rozumie zatroskanie robotnikw, e kada kwestia sporna moga sygnalizowa pocztek nagej zmiany tendencji, ktra szybko i cakowicie obrci si na niekorzy ich zwizkw zawodowych63. Czytelnik FAZ mg uwaa, e polskie spoeczestwo strajkuje, poniewa jest niedowiadczone, ale rwnie, poniewa nie ma innego wyjcia. FR w ogle nie uzasadniaa strajku wielk polityk. Zgadzaa si natomiast z brakiem dowiadczenia i uzupeniaa opisu strajku takimi epitetami, jak: radykalPrzykady z artykuw: przypis 52, przypis 53, przypis 54. O odzi patrz FR: Polen knnen in Zukunft leichter in Ausland reisen, 6.03.1980, nr 55, s. 2; FAZ: Solidaritt will einen Konikt mit der polnischen Regierung vermeiden, 9.03.1981, nr 57, s. 2; O Radomiu patrz FAZ: Streikdrohung der Solidaritt in Radom, 13.03.1981, nr 61, s. 2; FR: Wachsende Ungeduld in Polen, 13.03.1981, nr 61, s. 2. 57 FR: Noch eine Chance, Gro., 31.03.1981, nr. 76, s. 3; Ju w lutym zauwaa FR, e tylko przy pomocy siy i groby strajku Solidarno zdoa cokolwiek osign. FR: Nur eine Pause, Yr., 2.02.1981, nr 27, s. 3. 58 FR: Warten auf Vorwnde, Gro., 28.03.1981, nr 74, s. 3. 59 FAZ: Wenn wir verlieren dann verlieren wir alles, Angela Nacken, 28.03.1981, nr 74, s. 3. 60 FR: Vor dem Zusammensto, Gro., 25.03.1981, nr 71, s. 3. 61 FAZ: Der Druck steigt, Me., 23.03.1981, nr 69, s. 12. 62 FAZ: Das ewige Rasseln, Rm., 25.03.1981, nr 71, s. 1. 63 Wszystkie cytaty z FAZ: Befrchtungen in Lodz, Me., 11.03.1981, nr 59, s. 12.
55 56

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

179

ny, waleczny i religijny64. Jednoczenie jednak odrzucaa wasny, negatywny obraz strajkujcych i zaznaczaa, e w adnym wypadku nie s oni fanatyczni, ale raczej zrozpaczeni65. Ta rozpacz bierze si z ogromnego braku zaufania w stosunku do partii, a Polska przeywa to, co Lenin opisa kiedy jako sytuacj przedrewolucyj: ci na grze nie umiej ju rzdzi, ci na dole ju nie chc wicej by tak rzdzeni66. Pomimo pewnego zrozumienia zjawiska strajku jako narzdzia obrony, obie gazety do sceptycznie podchodziy do idei organizowania strajku. Czy strajki nie wprowadzaj jeszcze wicej niepokojw? pytaa FR67. Czy Zwizek Radziecki nie jest prowokowany przez strajki? rozwaaa FAZ68. W FR ukazane jest swoiste bdne koo, poniewa zauwaono, e strajkujcy prawdopodobnie wywouj to, przeciwko czemu si buntuj na przykad ndz gospodarcz. Przecie Solidarno nie jest w stanie zaopatrywa caego narodu, a strajki powoduj tylko wikszy zastj gospodarczy69. Tym samym dostarczono czytelnikowi argumentu do potpienia strajku, ktry wzmocniony zosta wyej wspomnianym wraeniem chaosu70. FAZ wprawdzie wielokrotnie zaznaczaa, e naley wstrzyma si z ocen71, jej opis strajku zawiera jednak pouczajcy ton. Gniew zwizkw by uzasadniony, jednak, jeli to moliwe, w przyszoci naley go okiezna72. Gazeta radzia, aby ostronie rzuca pod nogi kod, jak jest strajk i ywia nadziej na zwycistwo rozwagi73, ktor gosi Koci katolicki. Reasumujac naley stwierdzi, e oba analizowane dzienniki wykazyway zrozumienie dla uciekania si przez Solidarno do strajku jako narzdzia walki. Jednoczenie dopuszczay krytyk, w ktrej mona zauway stereotypowe mylenie i nawizania do synnej polnische Wirtschaft. Dla FAZ byo zrozumiae, e czonkowie Solidarnoci wychodz na ulice, aby odwanie stawia czoa sowieckiej hegemonii. Rwnoczenie jednak gazeta opisywaa niedowiadczenie robotnikw
Por. FR: Kampfplakate und hier und da ein Kruzix, Harry Schleicher, 25.03.1981, nr 71, s. 3. FR: Ein Volk gegen die Partei, Karl Grobe, 27.03.1981, nr 73, s. 3. 66 Tame. 67 Por. FR: Vor dem Zusammensto, Gro., 25.03.1981, nr 71, s. 3. 68 Por. FAZ: Wer lenkt ein?, Ba., 26.03.1981, nr 72, s. 12. 69 FR: Ein Volk gegen die Partei, Karl Grobe, 27.03.1981, nr 73, s. 3. 70 Sowa potpienia strajku paday w niektrych listach do wydawcy: Albert Willoth z Balma Lasbordes (Francja) pisa: Polscy robotnicy musza wzi pod uwag, i to bez szemrania i strajkowania, e ceny rosn.; w tym samym dniu pisa Karl Mehrens ze Stuttgartu: To przez niepokj w kraju doszo do zmniejszenia produkcji, co prowadzi najwidoczniej na krawd katastrofy. Listy z FR: 30.04.1981, nr 100, s. 4; P. Wagner z Darmstadtu krytykowa: Pisz, e Polacy strajkuj przeciwko godowi i ndzy. Godu i ndzy nie zwalczy si jednak leniuchowanim, tylko prac. My, Niemcy, dowiadczylimy tego w latach 1945 do 1948. A poza tym, gdybymy wtedy mieli trzy kilo misa miesicznie na gow aktualna racja w Polsce myl o godzie nawet nie przyszaby nam do gowy. z FR: 8.08.1981, nr 181, s. 4. 71 Por. FAZ: Wissen wir es besser als die Polen?, Johann Georg Reimller, 12.01.1981, nr 9, s. 1. 72 FAZ: Der Druck steigt, Me., 23.03.1981, nr 69, s. 12. 73 Cytaty z FAZ: Es gibt keine einfache Lsung, Thomas Wybraniec, 31.03.1981, nr 76, s. 13.
64 65

180

Anna Kwiatkowski

i zarzucaa im brak rozwagi. Rwnie FR uwaa strajk za przekonujcy, ale ostrzegaa zwizki przed upolitycznieniem wasnej dziaalnoci. Solidarno powinna raczej skoncentrowa si na problemach zwizkowych i odbudowie gospodarczej.

Stan wojenny i koniec Solidarnoci Dnia 14 grudnia 1981 r. czytelnikw obu dziennikw czeka olbrzymi nagwek na pierwszej stronie. W FR napisano w tytule: Wojsko przejmuje wadz w Polsce74, w FAZ: Stan wyjtkowy w Polsce wezwanie do strajku generalnego75 i rozciga ten tytu na szeroko czterech szpalt76. Wprowadzenie stanu wojennego przyjte zostao przez obie gazety z pewnym przeraeniem. Oczywicie FAZ wielokrotnie w trakcie minionego ptora roku zauwaaa, e Polacy cay czas udowadniali swj talent unikajc ostatecznej i wszystko wyniszczajcej konfrontacji pomidzy Parti a wolnymi zwizkami77 i zrozumieli jak odrobin przeciga zewntrzn granic78. Jednoczenie gazeta ju w sierpniu 1980 r. prognozowaa gwatowny koniec ruchu robotniczego, a pniej artykuowaa zastrzeenia przeciwko strajkowi jako gwnemu narzdziu walki Solidarnoci. Przez cae 16 miesicy dziennik konserwatywny obawia si interwencji Zwizku Radzieckiego i drugiego Afganistanu w Polsce. W relacjach FR zagroenie interwencj Zwizku Radzieckiego byo oceniane jako minimalne, a gazeta skupiaa si bardziej na gospodarczych trudnociach i permanentnym wewntrznym niepokoju w kraju oraz przewidywaa, e zapas cudw wkrtce prawdopodobnie zupenie si wyczerpie79 i Polsk czeka konikt. Mimo to moment i sposb wprowadzenia stanu wyjtkowego okazay si dla obu tytuw bardzo zaskakujce. Po 13 grudnia FAZ zdecydowanie bardziej akcentowaa moliw konfrontacj w Polsce. Gazeta podejrzewa, e wkrtce wybuchnie strajk generalny, ktrego nikt wicej nie bdzie mg sterowa centralnie, ani odwoa i przez to nieunikniona bdzie wojna domowa albo nawet interwencja Zwizku Radzieckiego80. FR rwnie nie wykluczaa eskalacji wydarze w Polsce uwaajc, e kraj dotar do tragicznego rozdroa w swoim rozwoju81. Jednak w swoich raportach i informacjach gazeta podawaa raczej rzeczowy opis wydarze. Czytelnik Frankfurter Rundschau do-

FR, tytu cyt., 14.12.1981, nr 289, s. 1. FAZ, tyt.cyt., 14.12.1981, nr 289, s. 1. 76 Standardowa dugo nagwka w FAZ rozciga si na trzy szpalty. 77 FAZ: Polens Leidensweg, Fk., 28.03.1981, nr 74, s. 1. 78 FAZ: Kerzen fr 1863, Bernhard Heimrich, 20.03.1981, nr 67, s. 1. 79 FR: Nach Kanias Sturz, Harry Schleicher, 19.10.1981, nr 242, s. 3. 80 FAZ: Jaruzelski letztes Mittel, Erik-Michael Bader, 14.12.1981 nr 289, s. 1; o moliwej konfrontacji patrz te FAZ (z tego samego dnia): Schwedens Streikkrfte in erhhter Bereitschaft, s. 3. 81 FR: Kriegsrecht in Polen, Harry Schleicher, 14.12.1981, nr 289, s. 3.
74 75

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

181

wiadywa si, co stan wojenny oznacza w polskiej codziennoci, na przykad to, e obowizuje noc godzina policyjna oraz e zniesiono tajemnic korespondencji82. Rnice w opisach stanu wojennego w obu dziennikach byy widoczne najbardziej w nagwkach dnia nastpnego. Pierwsze strajki protestacyjne polskich robotnikw / arcybiskup Glemp ostrzega przed rozlewem krwi brzmia sensacyjny tytu w FAZ83. We Frankfurter Rundschau pisano natomiast bardziej uspokojajco: W Polsce nie ma dotychczas strajku generalnego84, ostrzeenie przed rozlewem krwi FR zinterpretowa jedynie jako apel o zachowanie umiaru. Poniewa obie gazety opieray si na materiaach tych samych agencji prasowych (AP, dpa i AFP) wida dobrze, jak poprzez okrelony dobr sw inaczej rozkaday si akcenty w tych samych informacjach. Naturalnie zarwno FAZ, jak i FR zauwayy od razu, e w momencie wprowadzenia stanu wojennego strumie wiadomoci z i do Polski zostanie przerwany, aby ostatecznie zamilkn. Obie gazety zwracay uwag na fakt blokowania pracy zagraniczych reporterw przez reim: nie wolno im opuszcza Warszawy, nie mog wysya swoich relacji i nie maj kontaktu ze swoimi redakcjami s odizolowani85. W wielu artykuach gazety powoyway si na relacje wiadkw, ktre docieray do prasy dziki zachodnioniemieckim podrnym, dyplomatom lub polskim uciekinierom na Zachd86. Pocztkowo oba dzienniki cakowicie dopuszczay pytanie o to, czy Solidarno nie jest przypadkiem wspwinna zaistniaej sytuacji. Tak wic ju pierwszego dnia po wprowadzeniu stanu wojennego pisay w swoich artykuach wstpnych, e Solidarno w pewnym stopniu sprowokowaa polskich przywdcw. FAZ wyjaniaa, jakoby zwizki zawodowe stopniowo upolityczniy si i sprowokowane przez bezczynno partii ulegy zradykalizowaniu. Przywdcy Solidarnoci znaleli si nie tylko w sytuacji gbokiego podziau, lecz rwnie w cigym przymusie wyboru pomidzy politycznym irtem a politycznym atakiem, wielokrotnie czuj si zmuszeni do wyboru tego ostatniego. Istniay tendencje wewntrz zwizku do budowy pastwa alternatywnego, co mogo ostatecznie da impuls do wojskowego puczu87. FR opisywaa, e ostatnie miesice w Polsce naznaczone byy przez prawie zupen erozj wszelkiego pastwowego autorytetu, zaamanie gospodarki,
Por. FR: Am Rande des Abgrunds, 14.12.1981, nr 289, s. 1. FAZ: tyt. cyt., 15.12.1981, nr 290, s. 1. 84 FR, tyt. cyt., 15.12.1981, nr 290, s. 1. 85 FAZ: Journalisten unter Belagerungszustand: Arbeitslos, 19.12.1981, nr 294, s. 3. 86 FR pisa na przykad o zachodnioniemieckim reporterze, ktry opowiada o przemocy w Polsce po powrocie z ssiedzkiego kraju, FR: Verhaftungswelle in Polen, 18.12.1981, nr 293, s. 1; take FAZ pisaa o zachodnich dyplomatach i o naocznych wiadkach opowiadajcych o brutalnych wypadkach FAZ: Der Widerstand der polnischen Arbeiter gegen die Militr-Gewalt ist noch nicht gebrochen, 19.12.1981, nr 294, s. 1; obie gazety opieray si czeciowo na tych samych wiadectwach, patrz: FAZ: Wenig Bewegungsfreiheit fr Auslnder, 18.12.1981, nr 293, s. 2; FR: Eine deutsche Augenzeugin berichtet, 18.12.1981, nr 293, s. 2. 87 Wszystkie cytaty z FAZ: Jaruzelski letztes Mittel, Erik-Michael Bader, 14.12.1981, nr 289, s. 1.
82 83

182

Anna Kwiatkowski

rozprenie moralnoci publicznej, jak rwnie wzrost tendencji anarchistycznych88. W obliczu tego lewicowo-liberalna gazeta krytykowaa Solidarno, poniewa dziaaa z gorcym sercem i nie zawsze chodn gow zapominajc czsto przy tym o geo- i systemowo-politycznych uwarunkowaniach89. Kilka dni pniej autorzy Erik-Michael Bader i Harry Schleicher zdystansowali si od wspomnianych artykuw wstpnych, od ich nazbyt szybkiej i jednoznacznej oceny polskich zwizkw zawodowych. Schleicher twierdzi tydzie pniej, e Solidarno popenila bdy, co jednak nie moe usprawiedliwia brutalnej interwencji wojska90. Wedug FR Solidarno bya nierozwana i troch nierozsdna, jednak nie bya winna wprowadzeniu stanu wojennego. Karl-Heinz Krumm, redaktor FR zaprzecza w swoim edytorialu zarzutowi, jakoby Solidarno bya grup ekstremistw, ktra wniosa znaczny [wkad] w przejcie wadzy przez wojsko i twierdzi, e czonkowie zwizkw byli jedynie troch dalecy od rzeczywistoci91. W kocu FAZ skonstatowaa, e za dotychczasowy chaos w kraju odpowiedzialni s nie tyle zwizkowcy, co wierne Moskwie skrzydo partii, ktre ustawicznie prbowao anulowa obietnice dane w Gdasku i sprowokowa ludzi Solidarnoci92. Uniewinnienie Solidarnoci nie nastpio jednake bez swoistego pouczenia. Konserwatywny dziennik podkrela nieustannie swoisty bezsens projektu jakim jest Solidarno i przyjmowa (zgodnie z zasad a nie mwilimy?) mentorski ton93. Jedynie Erik-Michael Bader twierdzi (tekst na 9 str. gazety), e taka postawa jest niestosowna. Wedug niego to, e polskie wydarzenia od lata 1980 r. miay taki, a nie inny rozwj, w duej mierze wynikao z charakterystyki postaci dramatu: Pomidzy demokracj a jej brakiem s oczywicie moliwe formy porednie, ale nie w spoeczestwie dwubiegunowym, gdzie jeden biegun posiada faktyczne narzdzia wadzy, a drugi przewaajc demokratyczn legitymacj94.

Solidarno jako projekcja wewntrzpolityczna Wydarzenia z przeomu 1980/81 oddziayway na zachodnioniemieckich czytelnikw, poniewa geograczna, historyczna i emocjonalna blisko Polski po prostu uniemoliwiaa ignorowanie wydarze w kraju ssiednim. Trafnie opisywaa to FAZ podczas gdaskich strajkw:
FR: Kriegsrecht in Polen, Harry Schleicher, 14.12.1981, nr 289, s. 3. Wszystkie cytaty z: tame. 90 FR: Zerschossener Kompromi, Harry Schleicher, 21.12.1981, nr 295, s. 3. 91 FR: Protest im Kammerton, Karl-Heinz Krumm, 19.12.1981, nr 294, s. 3. 92 FAZ: Es kann alles weitergehen, Fritz Ullrich Fack, 22.12.1981, nr 296, s. 1; patrz te FAZ: Nicht die Solidaritt hat Polen zerrttet Irrwege und bertreibungen in westlichen Urteilen ber die Entwicklung in Warschau, Erik-Michael Bader, 22.12.1981, nr 296, s. 9. 93 Por. np. FAZ: Schatten auf Werbellin, Fk., 14.12.1981, nr 289, s. 1. 94 FAZ: Nicht die Solidaritt hat Polen zerrttet, Erik-Michael Bader, 22.12.1981, nr 296, s. 9.
88 89

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

183

Dzi jednak, kiedy strajk w Polsce zapenia dzie po dniu gazety i wieczr po wieczorze ekrany, zauwaamy ze zdziwieniem, e rwnie nasze zainteresowanie Polsk, jej ludmi i jej miastami ma szczeglny charakter. Te wydarzenia fascynuj nas bardziej, ni relacje z innych krajw po tamtej stronie granicy [systemw], nie tylko nas interesuj, ale poruszaj na swj szczeglny sposb95. Czytelnik mg obserwowa opisywane procesy z perspektywy historycznie obcionych stosunkw niemiecko-polskich, tropi indywidualne lub rodzinne motywy albo patrze na Polsk jedynie w aspekcie czysto gospodarczym. Szczeglne zainteresowanie polskim latem mia rnorodn motywacj i rne punkty widzenia. Kolejn cech dyskusji na temat Polski byo jej postrzeganie w odniesieniu do wasnych, zachodnioniemieckich aktualnych wydarze. W relacjach o polskim ruchu strajkowym obie gazety odnosiy si do wasnych zwizkw i ich roli w zachodnioniemieckiej polityce wewntrznej i zewntrznej. Argumentacja w obu dziennikach bya przy tym szczeglnie interesujca, bowiem dotyczya raz krytykw, a raz zwolennikw polityki odprenia. Wedug FAZ dotychczasowy model polityki zawid i woanie gdaskich stoczniowcw o wolne zwizki zawodowe zerwao mglist zason, ktr lata temu odprenie zrzucio na zasieki z drutu i min w Europie96. Gazeta zarzucaa zachodnioniemieckiemu rzdowi, e podczas gdaskiego strajku przyj niewaciw pozycj wobec strajkujcych wynikajc z negatywnych zaoe polityki wschodniej rzdu. Reimller, redaktor FAZ twierdzi, e tak zwana polityka odprenia koalicji jest bdnie budowana na niezawodnoci sowieckich praw, ktrym odpowiada tylko spokojna Europa97. Wedug FAZ koalicja rzdowa twierdzi, e wskazana jest publiczna powcigliwo98; koalicja jest przez to mao elastyczna, bojaliwa, a przede wszystkim niezdolna do zmiany pozycji przyjtej na pocztku 1970 r. Ta krytyka towarzyszya relacjom FAZ dotyczcym Solidarnoci do momentu stanu wojennego i pniej. FR natomiast oceniaa dotychczasow socjal-liberaln polityk wschodni dobrze i chwalia rzd, ktry w tej krytycznej sytuacji [robi] wszystko, aby nie dolewa oliwy do ognia99. Wedug Frankfurter Rundschau polscy strajkujcy znajduj oczywicie sympatykw wszdzie, nawet w rzdzie w Bonn.100 Tak wic Willy Brandt, przewodniczcy SPD, przyj Porozumienia Gdaskie z satysfakcj101, a kanclerz Helmut Schmidt wykaza zainteresowanie emocjonujcymi sporami102.
95 96 97 98

FAZ: Polen und Deutsche, Hr., 22.08.1980, nr 194, s. 1. FAZ: Sehnsucht nach Ruhe, C.G., 18.08.1980, nr 190, s. 1. FAZ: Ein Stck zu regimefreundlich, Johann Georg Reimller, 27.08.1980, nr 198, s. 1. FAZ: Zurckhaltung bei der Bundesregierung zu den Ereignissen in Polen, 21.08 1980, nr 193,

s. 2. FR: Behutsame Opposition, M., 18.08.1980, nr 190, s. 3. FR: Keine groen Sprnge, Hans-Herbert Gaebel, 25.08.1980, nr 196, s. 3. 101 FR: Erleichterung und Schweigen, 1.09.1980, nr 202, s. 1. 102 FR: Ost-Berlin schweigt zu Danzig, 2.09.1980, nr 203, s. 2.
99 100

184

Anna Kwiatkowski

Brak ocjalnego wyraenia sympatii dla strajkujcych i kurs nieingerencji w wewntrzne sprawy Polski byy wedug dziennika rozsdne politycznie i rwnoczenie pomocne dla samych robotnikw. Poniewa polski wzr ma tylko wtedy szanse, kiedy dzisiejsza racja stanu Polski pozostanie nienaruszona103. FR ruch strajkowy prbowaa podporzdkowa reguom prawnym polityki odprenia: tylko w momencie w miar stabilnych stosunkw moliwa jest niezakcona rwnowaga104 pomidzy Wschodem a Zachodem. Nierzadko pojawia si z tego wzgldu pewien zarzut w stosunku do strajkujcych. Ostatecznie poprzez wydarzenia w Polsce stabilizacja [jest] zagroona105 i rodkowoeuropejski taniec na linie106 jest coraz trudniejszy. FAZ atakowaa tak postaw. Potpianie polskich strajkujcych, ktrzy daj wolnoci i sprawiedliwoci jest gupie107 i schizofreniczne108 twierdzia gazeta i krytykowaa wyjanienia politykw koalicji, jak na przykad przewodniczcego frakcji SPD Wehnera, w ktrych pobrzmiewaa nadzieja na to, aby czym prdzej zakoczy te niepokoje w Polsce109. Konserwatywna gazeta gania poza tym kanclerza, ktry niedostatecznie krytycznie odnis si do wydarze i zbyt gorliwie prbowa oszczdza warszawski reim110. Ocena postawy opozycyjnej CDU pojawia si w obu gazetach (wprawdzie tylko marginalnie), jednak bya odpowiednio zrnicowana. Tak wic FAZ chwalia otwarto partii opozycyjnej, FR zarzucaa jej obud111. Debata na temat sensu polityki odprenia przesuna si w inny wymiar wraz z wprowadzeniem stanu wojennego. Po ptorarocznym wywoywaniu wilka z lasu w kocu rzeczywicie nastpia sytuacja koniktowa. Przeciwnicy polityki odprenia byli przekonani, e Ostpolitik nie zdaa swojego zasadniczego egzaminu112.

FR: Der polnische Freund, Hans-Herbert Gaebel, 10.09.1980, nr 210, s. 3. Wszystkie cyt. z FR: Keine groen Sprnge, Hans-Herbert Gaebel, 25.08.1980, nr 196, s. 3. 105 FR: Behutsame Opposition, M., 18.08.1980, nr 190, s. 3. 106 FR: Keine groen Sprnge, Hans-Herbert Gaebel, 25.08.1980, nr 196, s. 3; w innym miejscu: Polska jest wanym larem w rwnowadze systemw, ktre i tak ju s ciarem dla Europy, caa Europa zacznie si trz, gdy polski lar zacznie si chwia. FR: Polnische Leiden, Hhg., 13.08.1980, nr. 186, s. 3. 107 FAZ: Jetzt brauchen sie Hilfe, Me., 1.09.1980, nr 202, s. 1. 108 Wydawca Bernhard Heimrich o schizofrenii: O tym, co sam wygasza w kazaniu dla krajw trzeciego wiata, Zachd wydaje si zapomina w stosunku do pastw komunistycznych: pluralizm, sprawiedliwo gospodarcza, wolno., FAZ: Sterben fr Danzig, Bernhard Heimrich, 21.08.1980, nr 193, s. 1. 109 FAZ: Ein Stck zu regimefreundlich, Johann Georg Reimller, 27.08.1980, nr 198, s. 1. 110 Tame. 111 Zob. FAZ: Zurckhaltung bei der Bundesregierung zu den Ereignissen in Polen, 21.08.1980, nr 193, s. 2; oraz FAZ: Ein Stck zu regimefreundlich, Johann Georg Reimller, 27.08.1980, nr 198, s. 1; por. te FR: Der polnische Freund, Hans-Herbert Gaebel, 10.09.1980, nr 210, s. 3. 112 FAZ: Es kann alles weitergehen, Fritz Ullrich Fack, 22.12.1981, nr 296, s. 1.
103 104

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

185

Zwolennicy widzieli jednak w stanie wojennym nie tyle niepowodzenie polityki odprenia, co polskiego projektu reform. FAZ powicaa bardzo duo miejsca dyskusji na temat odpowiedniego stanowiska wobec wydarze z grudnia 1981 r. Wedug dziennika naleao gono i wyranie potpi wprowadzenie stanu wojennego. Kto tego nie uczyni, powinien zosta poddany surowej krytyce. Nagana gazety skierowana bya kolejny raz do rzdu, ktry reagowa w sposb zbyt umiarkowany, przytumiony, uspokajajcy, a nawet ostrzega przed mocnymi sowami113. Wydawca Johann Georg Reimller wymiewa wprost chwiejn postaw politykw, ktrzy chc obserwowa wnikliwie sytuacje, poczeka czy czy te nie i jak.114 FAZ insynuowaa panom z SPD ch uprawiania business as usual, oraz brak wyobrani e w ten sposb dziaaj na korzy sowieckich interesw. Posunito si nawet do do ostrej krytyki: Ju dawno nie miao miejsca tak silne niemieckie wsparcie dla totalitarnej przemocy. Jeli kto przywouje lata trzydzieste, bdzie musia doczy wzmiank o niemieckiej postawie w latach osiemdziesitych 115. FAZ podnosia sprzeciw rwnie wobec reakcji kanclerza Helmuta Schmidta, ktry w momencie wprowadzenia stanu wojennego przebywa w NRD. Powcigliwa ocena Schmidta dotyczca stanu wojennego i jego zaakcentowanie dobrossiedzkiej atmosfery w stosunku do NRD byy bezinstynktowne i fatalne116. Gazeta krytykowaa ostrone stanowisko przewodniczcego SPD Willyego Brandta. Tre tego stanowiska opublikowano bez jakiegokolwiek komentarza obok owiadczenia protestacyjnego rzdu Szwecji117. Dodatkowo FAZ potpiaa reakcje zachodnioniemieckiego spoeczestwa, przy czym krytyka dotyczya przede wszystkim ruchw zielonych i grup pacystycznych. Gazeta narzekaa, e wielu weszoby w buty demonstranta, gdyby chodzio o blisze im interesy, jak na przykad budowa jakiego duego objektu,118 oraz e w demonstracjach pokojowych ludzie uczestnicz bardzo licznie (w ilociach picio- i szeciocyfrowych 119). Manifestacje dotyczce Polski wypadaj na tym tle raczej skromnie, demonstruje jedynie co najwyej par tysicy, wliczajc polskich emigrantw120. FR w debacie na temat odpowiedniego stosunku do Polski przyja postaw pen zrozumienia. Unikaa jednoznacznego podziau na dobrych i zych, prbujc zrozumie reakcje. Lakoniczne stanowisko rzdu uznaa za prb ochrony kolej-

FAZ: Ermutigte Tter, Me., 24.12.1981, nr 298, s. 1. FAZ: Der Westen lernt nichts dazu, Johann Georg Reimller, 28.12.1981, nr 299, s. 1. 115 Tame. 116 Wszystkie cyt. z FAZ: Schatten auf Werbellin, Fk., 14.12.1981, nr 289, s. 1. 117 Zob. FAZ: 22.12.1981, nr 296, s. 4. 118 FAZ: Umdeutungen, Fr., 20.12.1981, nr 294, s. 1; FAZ odnosi si tu do wielkich protestw przeciwko rozbudowie lotniska we Frankfurcie nad Menem w latach 1980/1981. 119 FAZ: Ermutigte Tter, Me., 24.12.1981, nr 298, s. 1. 120 Tame.
113 114

186

Anna Kwiatkowski

nych moliwych rozwiza negocjacyjnych.121 Nie bya jednak FR jednoznacznym adwokatem Bonn. Przeduajca si niejasna sytuacja w Polsce sprawia, e do gosu w gazecie doszli krytycy zachowania rzdu. W jednym z edytoriali Karl-Heinz Krumm z alem zauway, e ze strony Republiki Federalnej Niemiec nie ma niezbdnego zmasowanego protestu przeciwko stanowi wojennemu ani moralnej pomocy dla zniewolonych Polakw122. W centrum krytyki lewicowo-liberalnego dziennika znalaz si rwnie Willy Brandt. Przewodniczcy SPD w swojej wypowiedzi, i stanowcza krytyka polskich wydarze nie pomoe, uczepi si pewnego rodzaju rozsdkowego rozwizania, czym ryzykowa zwizanie wasnych rk123. Ponadto FR bya do pewnego stopnia rozczarowana ruchami ochrony rodowiska oraz ruchami pacystycznym, ktre w normalnych warunkach chtnie i czsto demonstruj za i przeciw czemukolwiek124. Podobnie jak FAZ, Frankfurter Rundschau krytykowaa to, e Zieloni we Frankfurcie w protecie przeciwko pasowi startowemu postawili na nogi 100 000 ludzi (), jednak przeciwko terrorowi polskich generaw tylko parset125. Gazeta uwaaa, e w politycznie aktywnej sferze publicznej mona znale mieszank cynizmu, obojtnoci, bdniej oceny i dwulicowoci126. Podsumowujc naley zauway, e oba dzienniki powicay dokadnie tyle samo miejsca komentarzom dotyczcych reakcji na wydarzenia w Polsce jak samej relacji wydarze. FAZ postrzegaa wydarzenia potpiajc praktycznie wszystkich, ktrzy niedostatecznie mocno krytykowali Zwizek Radziecki. Pogodzenie si ze stanem wojennym byo wedug gazety nie tylko bdne, ale pokazao wyrachowanie Zachodu, ktry dla dobra pokoju127 uznaje taki podzia wiata. Ciche protesty i wywaone wypowiedzi wskazyway na w poowie serdeczn, w poowie potworn mierno ustosunkowania si do wydarze daleko nad Wis128. FAZ pochwalaa jednoznacznie negatywn ocen stanu wojennego na przykad administracji amerykaskiej, a take popiera jej polityk sankcji. W kocu Zachd powinien zrobi wszystko, eby dla tego brutalnego reimu wadza staa si tak kosztowna jak to tylko jest moliwe129. Stosunek FR odpowiada natomiast polityce odpreenia by roztropny i umiarkowany. Warto zauway, e gazeta krytykowaa zarwno otwieranie nowego rozdziau zimnej wojny, jak i uniewinnianie Moskwy za czyny dokonane w Polsce, a sankcje USA uwaaa za bezsensowne i niestosowne. Wedug FR byy one by moe
121 122 123 124 125 126 127 128 129

FR: Bonn: In Polen-Krise nicht voreilig reagieren, 23.12.1981, nr 297, s. 1. FR: Protest im Kammerton, Karl-Heinz Krumm, 19.12.1981, nr 294, s. 3. FR: Selbstfesselung, No., 22.12.1981, nr 296, s. 3. FR: Protest im Kammerton, Karl-Heinz Krumm, 19.12.1981, nr 294, s. 3. Tame. Tame. FAZ: Danzig, Hr., 17.12.1981, nr 292, s. 1. Tame. FAZ: Das andere Schweigen, Rm., 18.12.1981, nr 293, s. 1.

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

187

dobre jako wyraziste wystpienie, dowiadczenie uczy jednak, e dotykaj one nie tych, ktrych powinny, lub traaj cakowicie w prni.130 Frankfurter Rundschau zarzucaa amerykaskiej administracji rn ocen tych samych faktw: nie wolno bowiem mwi o dyktaturze wojskowej w Polsce i jednoczenie chwali generaw w Turcji, a dyktatorom w Chile i Argentynie dostarcza bro131. FR krytykowaa jednoczenie reakcje lewicowo-liberalnego rzdu i ruchu pacystycznego: Mona stwierdzi, e wanie lewicowe grupy, ktre zazwyczaj spontanicznie i aktywnie protestuj przeciwko wszelkiemu zu tego wiata, na ucisk polskiego ruchu robotniczego reaguj raczej bezradnie i niepewnie, poniewa obawiaj si tego, e wylduj niespodziewanie na jednym pokadzie z Gerhardem Lwenthalem i innymi niewaciwymi sojusznikami. Jak gdyby wasne oburzenie i artykulacja wasnej politycznej moralnoci mogy zalee od tego, kto inny jeszcze wyraziby dyskomfort i protest132. Gazeta ostrzegaa swoich czytelnikw, aby i oni mierzyli wszystko jedn miar, a nie tylko wytykali amerykaski imperializm. eby gono mwili, e nie tylko w Gwatemali i Chile prawa czowieka s deptane, lecz rwnie w krajach realnego socjalizmu133.

Z WSEM I W KASKU: KARYKATURY SOLIDARNOCI

Cige relacjonowanie o ruchu solidarnociowym sprzyjao take publikowaniu ilustracji na ten temat w formie karykatur. Wikszo karykatur posugiwaa si wci tymi samymi elementami i powracajc symbolik. Na przykad sierp i mot, wizerunek Karola Marksa niekiedy w towarzystwie Lenina oznaczay komunizm. Zwizek Radziecki przedstawiany by zwykle za pomoc postaci niedwiedzia. Polska jako kraj nie posiadaa adnego okrelonego symbolu, czasami wystpowaa jako g, wielokrotnie jako kobieta z podpisem Polska. Obok Polki pojawiaa si posta robotnika, ewentualnie strajkujcego, ktry przewanie by w kasku i ubraniu roboczym. Osoby biorce udzia w wydarzeniach skarykaturowane byy w szczeglny sposb. Edward Gierek wystpowa jako starszy, bardzo szczupy i duy mczyzna ze spiczastym, dugim nosem. Jego nastpca, Stanisaw Kania, to lekko otyy osobnik z niezbyt mdrym wyrazem twarzy. Z kolei jego nastpca, Wojciech Jaruzelski, przedstawiany by jako nudny, ysiejcy, spity czowiek, zawsze w okularach przeciwsonecznych. Radziecki szef partii Leonid Breniew, ktry praktycznie pojawia si w jednej trzeciej karykatur o Solidarnoci, przybiera posta bardzo korpulentnego, przesadnie duego w porwnaniu z innymi osobnika,
130 131 132 133

FR: Die bessere Hilfe, Hhg., 28.12.1981, nr 299, s. 3. FR: Protest im Kammerton, Karl-Heinz Krumm, 19.12.1981, nr 294, s. 3. Tame. FR: Die Wahrheit der Einugigen, Werner Holzer, 31.12.1981, nr 302, s. 3.

188

Anna Kwiatkowski

z bardzo grubymi brwiami. Symbolicznym bohaterem analizowanych karykatur by przywdca zwizkowy Lech Wasa, ktrego wsy to nie dajca si przeoczy cecha charakterystyczna. W karykaturach przedstawiono zwizki zawodowe jako posiadajce pewn wadz, ktr karykaturzyci podziwiaj i ktra pomagaa namiewa si z socjalizmu. Jednoczenie jednak parodiowano beznadziejno sytuacji ruchu Solidarnoci, a zwizkowcy byli szkicowani jako ludzie nieco brawurowi, patriotyczni (nierzadko wystpujcy z ag) oraz nierozsdni. Przywoywano take grob interwencji pastw Ukadu Warszawskiego i wskazywano przez to na agresywno i moliwo represji ze strony Zwizku Radzieckiego. Karykatury towarzyszyy rwnie wewntrzpolitycznym i spoecznym dyskusjom, a take krytykoway reakcje zachodnioniemieckich politykw i spoeczestwa niemieckiego na wydarzenia w Polsce.

Przykady:
Karykatura 1: FR, 4 grudnia 1980, nr 282, s. 1, rys. Felix Mussil

Karykatura 2: FAZ, 11 sierpnia 1981, nr 183, s. 10, rys. Basilis Mitropoulos

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec Karykatura 3: FAZ, 28 grudnia 1981, nr 289, s. 3, rys. Walter Hanel

189

PODSUMOWANIE

Dokonana analiza wyranie wskazuje, e FAZ oraz FR zajmoway si polskimi zwizkami zawodowymi intensywnie i nieprzerwanie. Od 1 sierpnia 1980 r. do 31 grudnia 1981 r. gazety powiciy tej problematyce rednio 2 (FR) lub 3 (FAZ) artykuy tematyczne dziennie. Dodatkowo oba pisma udzieliy ruchowi Solidarno pierwszestwa w porwnywalnym stopniu. Dynamik relacji o Solidarnoci mona uzasadni zainteresowaniem, jakie Polska oglnie wzbudzaa jako nard ssiedni, dotknity negatywnym zrzdzeniem losu. Blisko Polski, geograczna, gospodarcza czy te poprzez wizy rodzinne, przekadaa si na popularno tematu. Istotnym aspektem przy doborze informacji byo znaczenie Polski pod wzgldem usytuowania politycznego. W dwubiegunowym wiecie kraj ten by wanym larem w bloku socjalistycznym i jakakolwiek opozycyjna dziaalno moga zaostrzy konikt Wschodu z Zachodem, zagraajc istniejcym ukadom. Jeeli spojrze na wyniki bada, mona stwierdzi, e temat Solidarnoci zosta przesadnie zmedializowany, a moliwoci koniktw nie tylko przedstawione wyczerpujco, ale nawet wyranie wyolbrzymiane. Obie analizowane gazety zasypyway zachodnioniemieckiego czytelnika informacjami na temat Solidarnoci, przez co czytelnik dowiadywa si zarwno o wanych, jak i niewiele znaczcych koniktach. Przykadowo czyta relacje zarwno z duych, jak i maych strajkw. Czyta meldunki o zagroeniu interwencj pastw Ukadu Warszawskiego, przy czym za kadym razem byo ono wiksze ni poprzednio. Przez 16 miesicy dzienniki uprzytomniay swoim czytelnikom, e ruch zwizkw zawodowych jest skomplikowanym wydarzeniem politycznym w polskiej i midzynarodowej przestrzeni. Porwnywalnie mniej czytelnik dowiedzia si przez to o spoecznych i kulturowych aspektach ruchu Solidarno. O znaczeniu Solidarnoci

190

Anna Kwiatkowski

w polskim yciu codziennym i spoeczestwie, o pozytywnym wpywie zwizkw na spoeczne struktury i styl mylenia, ktry 25 lat pniej Adam Michnik nazwa karnawaem wolnoci134, wczesny czytelnik FR i FAZ wiedzia niewiele. Gazety ujawniy pewnego rodzaju dwubiegunowo w przedstawianiu i ocenie Solidarnoci. Mimo e strajk w Gdasku przyjto zarwno ze zdziwieniem i szacunkiem, jak i z przeraeniem, owo zdumienie nierzadko bazowao na utartych stereotypach. Oba dzienniki nie ukryway zdziwienia, e niepokorni i zawadiaccy Polacy potrali si zorganizowa. Jednoczenie oba pisma czekay na zbliajce si zagroenie. Przede wszystkim FAZ okazaa si tutaj skutecznym kreatorem najrniejszych czarnych scenariuszy. Na tle nielicznych wizji przepenionych nadziejami, zasadniczy ton towarzyszcy relacjom dziennika by minorowy i przedstawiano wszystko w czarnych barwach. Rwnie FR prognozowaa zagroenie radzieck interwencj, cho moe nie tak kategorycznie i pewnie jak konserwatywna konkurencja. Skoncentrowaa si ona bardziej na wewntrzpolitycznym przedstawieniu wydarze. Ogoszenie stanu wojennego i tymczasowy koniec Solidarnoci byy dla zachodnioniemieckich gazet zaskoczeniem. Jeeli jednak dobrze przyjrze si relacjom prasy od pocztku a do tego momentu, mona stwierdzi, e czytelnik FAZ w pewnej mierze zobaczy w kocu zapowiadan przez 16 miesicy konfrontacj, a czytelnik FR osiagn satysfakcj widzc koniec wewntrzpolitycznej anarchii. Oczywicie nie mona zapomina o tym, e obydwie gazety potpiy stan wojenny. Stanowczo odrzuciy one ide mniejszego za i uniewinniy Solidarno od jakiejkolwiek wspwiny za 13 grudnia. Pokazuje to swoist niezmienno w ocenie ruchu od lata 1980 r. do zimy 1981 r. Oba pisma tak jak bardzo wiwatoway na cze Solidarnoci w sierpniu, tak samo rozpaczay nad kocem polskich zwizkw zawodowych w grudniu. I tak samo mocno jak latem 1980 r. w relacjach z Gdaska pobrzmieway zowieszcze i mentorskie tony, tak samo po odciciu Polski od reszty wiata po wprowadzeniu stanu wojennego komentarze miay grony charakter. Drugi poziom analizy pokazuje, e Solidarno w zachodnioniemieckiej prasie przedstawiano nie tylko w polskim kontekcie lub kontekcie polityki wiatowej, ale wykorzystano j rwnie jako paszczyzn do rozstrzygania koniktw wewntrz RFN. FAZ prbowaa na przykad przy uyciu tematu Solidarnoci zdemaskowa polityk odprenia rzdu, FR natomiast prbowaa j broni. W tym przypadku mona zarzuci relacjom prasowym obu pism, e nie tyle chodzio w nich o wydarzenia w Polsce, co raczej o wewnatrzpolityczne rozgrywki. Istnieje jeszcze jeden, niezwykle istotny poziom analizy relacji prasowych na temat ruchu Solidarno. Chodzi o znaczenie zachodnioniemieckich relacji dla polskich zwizkw zawodowych. Zawiera si w tym pytanie o zbieno opisanych sytuacji i wydarze z realnie odczuwaln rzeczywistoci lat 1980-1981. Zachodnie i zachodnioniemieckie gazety uchodziy wwczas za prawdziwe i wolne rda, z ktrych wikszo polskich obywateli czerpaa informacje. Dlatego te pierwszy134

A. Michnik, Begreifen was wir zu tun wagten, Die Zeit, 1.09.2005, nr 36, s. 46.

Solidarno 1980-1981 w prasie Republiki Federalnej Niemiec

191

mi osobami, ktre zostay przez gdaskich strajkujcych wpuszczone na teren stoczni byli zachodni reporterzy. Byli oni zarazem pierwszymi, ktrzy zostali wyrzuceni przez komunistyczne wadze z kraju, gdy zacz si stan wojenny. Pytanie o znaczenie i recepcj zachodnioniemieckiech relacji prasowych dla samej Solidarnoci zachca do dalszych fascynujcych bada.

ABSTRACT In the years 1980-1981 Poland was the focus of attention of the world public opinion. The strike in Gdask, emergence of the Solidarity movement and the imposition of the martial law echoed far and wide across the world. The article analyzes the interpretations of the Solidarity movement of 1980/1981 and its origin as presented in West German press. The author examines how two newspapers Frankfurter Allgemeine Zeitung and Frankfurter Rundschau reported the time of Solidarity, how they actually assessed the developments in Poland and what image of the trade unions they conveyed to their readers.