Maria Waginska Marzec, Kontrowersje Wokół Odbudowy Zamku Berlińskiego Jako Wyraz Sporu o Tożsamość Niemców

PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 4
MARIA WAGISKA-MARZEC Pozna
KONTROWERSJE WOK ODBUDOWY ZAMKU BERLISKIEGO JAKO WYRAZ SPORU O TOSAMO NIEMCW
WPROWADZENIE
Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. wci powracaa kwestia uksztatowania na nowo centrum wok wyspy na Sprewie (Spree-Insel). Na fali odnowy historycznego centrum Berlina coraz czciej mona byo usysze gosy domagajce si wskrzeszenia dawnego zamku berliskiego. Czy zamek ma by odbudowany? A jeli tak, to w jakiej postaci? Te i wiele innych pyta pojawiay si z mniejszym lub wikszym nateniem w rnych odstpach czasu, a w zasadzie byy i s stale obecne w mediach i w dyskusji publicznej. I cho w midzyczasie podjto ju rne decyzje i dziaania w tym zakresie, to nadal jeszcze wiele kwestii pozostaje nierozwizanych, a dyskusjom nadal nie wida koca. Zamek i plac zamkowy w Berlinie to wane miejsca historyczne i dlatego tak trudno doj do porozumienia na temat tego, jaki wygld ma mie owo serce Berlina wspczenie, jaki emblemat ma sta si jego widocznym znakiem? W jaki sposb Berlin chciaby okreli swoj przyszo jako jedna z metropolii europejskich? W zwizku z tym: do jakich tradycji nawizywa i co uwypukli w tym znaczcym dla historii miejscu? Zdaniem pisarza Rolfa Schneidera1 miejsce to jest tak samo wane dla monarchistycznych aspektw prusko-niemieckiej przeszoci, jak te dla republikaskiej przeszoci. Na poparcie swych sw przytoczy rne fakty z historii, ktre wiadcz o tym, jak istotn rol spenia zamek w przeszoci; od wydarze z okresu rewolucji marcowej w 1848 r. po 1918 rok2.
Rolf Schneider, pisarz w b. NRD, ur. 17 kwietnia 1932 r. w Chemnitz, ukoczy germanistyk na uniwersytecie w Halle-Wittenberg, by redaktorem czasopisma Aufbau w Berlinie; od 1958 r. dziaa jako wolny pisarz. Podpisa list protestacyjny przeciwko pozbawieniu obywatelstwa NRD Wolfa Biermanna; jego stanowisko wobec stosunkw panujcych w b. NRD stawao si coraz bardziej krytyczne, przez co coraz bardziej ograniczone staway si jego moliwoci publikowania. W 1979 r. wystpi ze Zwizku Pisarzy NRD. W okresie przeomu zaangaowa si aktywnie na rzecz przemian; uczestniczy w wielu akcjach protestacyjnych. 2 R. Schneider, Zwischen Ratlosigkeit und Efzienz. Warum der Berliner Schloss-Entwurf der richtige ist, Die Welt 1. 12. 2008, s. 23.
1
66
Maria Wagiska-Marzec
Oywienie zainteresowania rewitalizacj placu zamkowego i nadaniem mu nowego oblicza poprzez przywrcenie dawnej rezydencji Hohenzollernw mona potraktowa jako wyraz dnoci Niemcw do samookrelenia si i poszukiwania wasnej (nowej) tosamoci po zjednoczeniu obu pastw niemieckich. Debat wok odbudowy zamku mona rozpatrywa w rnych aspektach i na wielu paszczyznach; ma ona bowiem wieloaspektowy wymiar: 1) polityczny (stosunek do tradycji, do pamici historycznej); 2) ideologiczny (zniszczenie symboli: odcicie si od Hohenzollernw, pniej odcicie od komunizmu); 3) estetyczny (nowoczesna budowla czy rekonstrukcja, jeli rekonstrukcja to w caoci czy czciowa, zachowanie stylu czy dowolno formy); 4) spoeczny (sprawa Berlina czy caego narodu), 5) ekonomiczny (nansowanie wycznie przez pastwo czy wspudzia obywateli i podmiotw prywatnych) 6) kulturowy (wykorzystanie obiektu na cele publiczne czy komercyjne). Wszystkich tych krzyujcych si ze sob kwestii nie da si przedstawi w krtkim opracowaniu. Mona jedynie zasygnalizowa pewne nierozcznie z tym zwizane zjawiska i dylematy, z ktrymi politycy, fachowcy i zwykli obywatele zmagaj si od niemal dwudziestu lat. Od pocztku wiele kontrowersji budzia kwestia odbudowy zamku jako dawnej siedziby margrafw i elektorw brandenburskich, ksit i krlw w Prusiech oraz Prus (Knige in Preuen, Knige von Preuen), i wreszcie jako gwnej rezydencji cesarzy Rzeszy Niemieckiej. Zamek by zatem postrzegany jako centrum i ostoja prusactwa. Tote ju samo okrelenie zamek miejski (Stadtschloss), ktrego uywa si od jakiego czasu konsekwentnie w debatach i w prasie, moe wskazywa na wyrane przedeniowanie funkcji zamku, i wiadczy o chci odcicia si od tradycji dawnego zamku Hohenzollernw, jako rezydencji pruskiej, i uwypuklenie jego funkcji, jak ma spenia obecnie, jako zamek sucy miastu. Z odbudow zamku wizane s wielorakie oczekiwania polityczne i spoeczne. Nie ulega wtpliwoci, e debaty wok odbudowy kompleksu zamkowego s dlatego tak trudne i pene napi, poniewa dotycz fundamentalnego problemu uksztatowania centrum stolicy. Nic wic dziwnego, e panuje na ten temat wiele rozbienoci i odmiennych stanowisk. Wiadomo jednak, e zamek ma by: 1) najwaniejszym elementem (punktem) historycznego centrum Berlina; 2) symbolem jednoci Niemiec oraz 3) swego rodzaju wizytwk stolicy.
Z HISTORII ZAMKU BERLISKIEGO
Pierwotny zamek (Zwing Clln) zosta wybudowany na zlecenie ksicia elektora Fryderyka II. zwanego Eisenzahn. Jego budowa trwaa od koca lipca 1443 r. do 1451 r. Przez ponad 200 lat spenia on funkcj zamku obronnego (Burg). Zamek by pooony tu nad Sprew przy Dugim Mocie (Lange Brcke), w czci clloskiej tego mao dotd znaczcego, podwjnego miasta Berlin-Clln i integrowa cz tamtejszych murw miejskich ze stron wschodni. W ten sposb Hohenzollernowie
Kontrowersje wok odbudowy zamku berliskiego jako wyraz sporu o tosamo Niemcw
67
mogli kontrolowa w wany szlak handlowy wiodcy przez drewniany most, co budzio ostre protesty Berliczykw. Wprawdzie Berlin nie darzy zbytni sympati Hohenzollernw, tym niemniej potrzebowano si nawzajem. Z tej pierwotnej budowli nie zachoway si adne przekazy ikonograczne. W latach 1535-1571 ksi Joachim II uczyni Berlin sta rezydencj Hohenzollernw. Widocznym tego znakiem byo wyniesienie pooonego na poudnie od zamku kocioa klasztoru Dominikanw do godnoci wityni zamkowej (Schlosskirche) i katedry (Dom von Berlin)3. redniowieczny zamek-twierdza (Burg) zosta z polecenia Joachima II w znacznej mierze rozebrany, a w jego miejsce wybudowano, na wzr zamku w Torgau, okazay paac renesansowy (Renaissanceschloss). Paac sta si siedzib administracji dworskiej i krajowej (Hof- und Landesverwaltung), a take centrum ycia spoecznego i towarzyskiego. Z biegiem czasu paac by kilkakrotnie odnawiany. Jego najbardziej znaczca przebudowa i rozbudowa miaa miejsce za panowania ksicia elektora Fryderyka III (1688-1713), ktry w 1701 r. koronowa si w Krlewcu jako Fryderyk I, krl w Prusiech. Na zlecenie ksicia w 1699 r. budowniczym zamku zosta najwybitniejszy niemiecki architekt i rzebiarz epoki baroku Andreas Schlter. To dziki niemu w renesansowy paac sta si najwspanialsz barokow budowl wieck w Niemczech w tym okresie. Ta pena przepychu rezydencja miaa podnie znaczenie i rang modego pastwa pruskiego, a pozycj krla wzmocni i wynie ponad pozostaymi ksitami wchodzcymi w skad witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Wzorcem dla przebudowy zamku by woski barok. W 1706 r. doszo nieoczekiwanie do zwolnienia Schltera. Jego nastpc zosta szwedzki budowniczy Johann Eosander v. Gthe, ktry przedoy krlowi imponujcy plan rozbudowy zamku. Jego zamiowanie do monumentalizmu spowodowao, e dwukrotnie powikszy rozmiary krlewskiej rezydencji zwaszcza w kierunku zachodnim. Centralnym punktem budowli sta si portal Eosandera (Eosanderportal), zwieczony wysok stumetrow kopu. Dalsze plany dotyczce rozbudowy zamku zostay jednak zniweczone z powodu mierci krla w 1713 r., ktry pozostawi niemal pusty skarbiec. Nowy krl, Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) musia si zatem zaj przede wszystkim napraw nansw pastwa. Szukajc oszczdnoci zwolni wic wikszo artystw; rwnie Eosander v. Gthe straci niebawem sw posad. Mimo jednak podjtych rodkw oszczdnoci krl zleci dokoczenie dziea przebudowy rezydencji krlewskiej jednemu z uczniw Schltera, Martinowi Heinrichowi Bhme (1713-1716)4. Zrezygnowa wszake z wszelkiego przepychu wntrz. Po I wojnie wiatowej otoczenie zamku i park stay si miejscem wielu manifestacji i demonstracji. W okresie Republiki Weimarskiej zamek by wykorzystywany gwnie na cele muzealne oraz jako siedziba rozmaitych towarzystw, stowarzysze i instytucji pastwowych; a dziedziniec Schltera suy jako miejsce koncertw
3 4
Zob. Die Baugeschichte, Berliner Extrablatt nr 4/2007, s. 31. Zob. Berliner Stadtschloss. Baugeschichte, http://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Stadtschloss.
68
letnich. W okresie Trzeciej Rzeszy (1933-1945) narodowi socjalici nie korzystali z pomieszcze zamku; jedynie park (Lustgarten) suy im jako miejsce wiecw i delad. Pod koniec II wojny wiatowej zamek uleg uszkodzeniu w trakcie nalotu bombowego w maju 1944 r. Kolejnych zniszcze dopeniy cikie naloty bombowe 3 lutego 1945 r. Zamek pon wwczas niegaszony przez cztery dni. Podczas kocowych walk o Berlin, 28 kwietnia 1945 r. powanie zniszczona zostaa wskutek silnych ostrzaw artyleryjskich fasada zamku. Nie ucierpiaa natomiast zbytnio jego substancja jako cao. Mimo to w 1948 r. z powodu zagroenia zawaleniem si budowli, zamek zamknito. Znaczenie polityczne: zamek by miejscem znaczcych i brzemiennych w skutki wydarze w niemieckiej historii. W okresie rewolucji marcowej 1848 r. na placu zamkowym miay miejsce zarwno pokojowe demonstracje, jak te krwawe walki uliczne. Krl Fryderyk Wilhelm IV wygosi (18 marca 1848 r.) z balkonu zamku mow do manifestujcych domagajcych si m.in. swobd obywatelskich, w ktrej prbowa uspokoi zebrane tumy, obiecujc spenienie ich da i wprowadzenie konstytucji. Mimo to doszo do krwawych zaj. Pniej, u progu I wojny wiatowej, z tego samego balkonu przemawia do mieszkacw Berlina dwukrotnie cesarz Wilhelm II (31 lipca i 1 sierpnia 1914 r.), chcc ich przygotowa na rozpoczynajce si wanie dziaania wojenne i zawezwa do narodowej jednoci. I wreszcie z tego samego balkonu pod koniec I wojny wiatowej, po militarnej klsce Rzeszy, przywdca socjalistw Karl Liebknecht proklamowa 9 listopada 1918 r. socjalistyczn republik. Znaczenie artystyczne rezydencji krlewskiej: wraz z otaczajcymi, imponujcymi budowlami w centrum Berlina uksztatowa si specyczny, jedyny w swym rodzaju kompleks architektoniczny. I nawet jeli pozosta wci niedokoczonym (w sensie planw architektonicznych) dzieem Schltera i Eosandera, to i tak by jedn z gwnych budowli wieckich okresu baroku o wybitnym znaczeniu dla historii sztuki5.
PAAC REPUBLIKI
Nie byoby wspczenie dywagacji na temat odbudowy zamku krlewskiego w Berlinie, gdyby nie konsekwencje II wojny wiatowej, ktre doprowadziy w efekcie do podziau Niemiec na dwa odrbne pastwa. Kompleks zamkowy, pooony we wschodniej czci Berlina, znalaz si w rezultacie wraz z wysp muzealn na terytorium Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Od samego pocztku kierownictwo SED, z Walterem Ulbrichem na czele, podejmowao prby pozbycia si zamku. Protesty historykw sztuki, a nawet niektrych przedstawicieli Komitetu Centralnego SED, na nic si nie zday: Walter Ulbricht nie lubi zamku, nie zna jego historii, nie pojmowa jego znaczenia i nic go to nie
5
Berliner Stadtschloss. Baugeschichte, http://www.berliner-schloss.de
69
obchodzio, jak to uj Wolf Jobst Siedler6. Niektrzy twierdzili wrcz, e Ulbricht od zawsze nienawidzi zamku jako symbolu dawnych Niemiec. Dodatkowym czynnikiem, ktry zadecydowa o koniecznoci pozbycia si zamku raz na zawsze byo to, e Moskwa, ktra dla Ulbricha stanowia punkt odniesienia i swoisty wzorzec, miaa swj Plac Czerwony, gdzie mogy si odbywa delady, parady i wiece. Tak wic i Berlin potrzebowa wolnej przestrzeni na wielkie demonstracje klasy robotniczej. A poniewa w sercu Berlina nie byo takiej powierzchni, to naleao j stworzy i w tym zamek by przeszkod. Centrum naszej stolicy, park i teren obecnej ruiny zamku, musz si sta wielkim placem demonstracji, na ktrym znajdzie wyraz wola walki i budowania naszego narodu tak uzasadnia Ulbricht konieczno usunicia znienawidzonego obiektu7. Konkretyzacja planw pozbycia si tej, niepasujcej do nowego ustroju rezydencji Hohenzollernw, nastpia wkrtce po utworzeniu NRD. 23 sierpnia 1950 r. Rada Ministrw pod naciskiem Waltera Ulbrichta podja decyzj o zlikwidowaniu zamku. Natychmiast rozpoczto realizacj tego zadania. Prace nad burzeniem kolejnych partii tej potnej budowli przy pomocy dynamitu uzyskanego od wojsk radzieckich, trway, poczwszy od 7 wrzenia 1950 r., niemal p roku8. Ze wzgldw ideologicznych zachowano jedynie portal IV (tzw. Karl-Liebknecht-Portal), jako upamitnienie faktu proklamowania przez Liebknechta wolnej socjalistycznej republiki i w 1962 r. zosta on zamieszczony na budynku Rady Pastwa NRD9. W miejscu zburzonego zamku powsta w 1951 r. Plac Marxa i Engelsa (Marx-Engels Platz) z ogromn trybun od strony wschodniej. Suy on odtd wadzom komunistycznym NRD do organizowania wielkich parad i delad. Na trybunie honory przyjmowali najwysi funkcjonariusze pastwa i partii NRD10. Po uznaniu NRD za odrbn pastwowo i podpisaniu w 1972 r. ukadu o podstawach normalizacji stosunkw z drugim pastwem niemieckim, Republik Federaln Niemiec (Grundlagenvertrag), Biuro Polityczne SED zadecydowao 27 marca 1973 r., o utworzeniu w miejscu dawnego zamku Paacu Republiki. Mia si on sta centralnym, najbardziej reprezentacyjnym obiektem NRD na wielkie uroczystoci polityczne i kulturalne. Jego budowa trwaa trzy lata. Otwarcia gmachu, ktry z zaoenia mia by Domem Ludu (Haus des Volkes), dokona w 1976 r. I sekretarz SED i przewodniczcy Rady Pastwa, Erich Honecker.
6 W. J. Siedler, Das Schloss lag nicht in Berlin Berlin war das Schloss, http://www.berlinerschloss.de; por. Berliner Extrablatt nr 4/2007, s. 19. 7 W. Ulbricht, zob. Kriegszerstrung und Sprengung 1950, Berliner Extrablatt nr 4/2007, s. 28. 8 Szerzej zob. jw., s. 28-30. 9 S. Schmidt, Deutscher Bundestag. Wissenschaftliche Dienste, Aktueller Begriff nr 75/08 (26.11.2008); por. Berliner Stadtschloss. Baugeschichte, http://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Stadtschloss. 10 Zob. Die Baugeschichte..., s. 31.
70
Paac Republiki zosta zbudowany jako konstrukcja stalowa o powierzchni 175 tys. km2. Dla zabezpieczenia przed ogniem wtoczono w niego ok. 5 tys. ton mieszanki z azbestem, co wyszo na jaw dopiero na fali przemian w 1989 r.11 Budynek Paacu mia gigantyczne wymiary: 180 m dugoci, 85 m szerokoci i 32 m wysokoci12. Zgodnie z wol rzdzcych mia si on sta symbolem pastwowym. Dlatego te znalaza w nim sw siedzib przede wszystkim reprezentacyjna sala plenarna Izby Ludowej NRD (Volksrat). Ale gmach ten mia te suy ludowi w sposb bezporedni poprzez przyblianie zdobyczy socjalistycznych13. Tak wic mieciy si w nim m.in. dyskoteka, teatr, sale na rne imprezy kulturalne, a nawet bar mleczny; tam te odbyway si uroczystoci konrmacyjne (Jugendweihe) etc. Jego foyer rozwietlay tysice lamp. W caym Berlinie Paac by w zwizku z tym nazywany powszechnie sklepem Eryka z lampami (Erichs Lampenladen). W kocowej fazie istnienia NRD, tu przed zjednoczeniem Niemiec, we wrzeniu 1990 r. Rada Ministrw pod przewodnictwem wczesnego premiera Lothara de Maizirea zadecydowaa o zamkniciu Paacu Republiki z powodu jak przyznano wysokiego skaenia azbestem. Zamknicie Paacu nastpio pod naciskiem reprezentacji pracownikw Paacu, ktrzy obawiali si o zdrowie zatrudnionych w nim urzdnikw. Niektrzy pono po dzi dzie nie wierz w w ocjalny powd i w to, e Paac od stp do gw by przesiknity azbestem, a by moe te i trucizn historii, jak napisaa Martina Meister, i uwaaj, e caa ta sprawa z azbestem, to tylko pretekst. I na dowd przytoczya sowa jednego z dawnych pracownikw Paacu, ktry nie chcia ujawni swego nazwiska. Jego zdaniem: Oni chcieli tylko wyczy wiata w sklepie Eryka z lampami, i to raz na zawsze14. Ten pretekst jednak sporo way, zauwaya z sarkazmem M. Meister, a dokadnie ponad 4 500 ton. Tyle azbestu usunito bowiem w tym czasie z tego reprezentacyjnego gmachu dawnej NRD. Do tego dochodzio jeszcze ok. 20 000 ton azbestowego gruzu. To wielki ciar jak na pretekst, stwierdzia Meister i dodaa cho by moe jest to historia, ktra tak bardzo na nim ciy. Paac w zwizku z tym zamknito, a jego dalsze losy wayy si jeszcze kilka(nacie) lat.
KAMPANIA NA RZECZ ODBUDOWY ZAMKU
W midzyczasie zaczto coraz intensywniej mwi o koniecznoci odbudowy berliskiego zamku, tak nasyconego wydarzeniami historii. Pierwsze prby stara w kierunku odrestaurowania zburzonej przez komunistw rezydencji krlewskiej,
Jw., s. 35. Das Staatssymbol der DDR, Die Welt 11. 01. 2009. 13 Jw. 14 M. Meister, Der kurze Traum vom Luftschloss der Moderne, Frankfurter Rundschau 28. 07. 2001, s. 3.
11 12
71
miay miejsce ju w roku jej wysadzenia, jak przypomnia Gerhard Matzig15. Ju bowiem w 1950 r. Ernst Gall, wczesny generalny dyrektor zarzdu bawarskich i pruskich zamkw (Generaldirektor der bayerischen und preuischen Schlsserverwaltung) mwi o akcie fanatycznej pasji niszczenia16. Wierzy, e historia osdzi ten czyn jako karygodny akt bezprawia; i ju wtedy uwaa, e zamek naley odbudowa. Tsknota za jednym z gwnych dzie protestanckich budowli wieckich niemieckiego baroku, w dalszym cigu nie malaa. Paac Republiki, ktry stworzono w miejscu dawnego obiektu zamkowego, nie by w stanie zaleczy ran w centrum Berlina, pisa Matzig. Co wicej po upadku muru by on odbierany jako niechlubny relikt epoki komunizmu. Herman Otto Solm, wiceprzewodniczcy Bundestagu, podczas debaty w 2004 r. kiedy wayy si losy Paacu, nie mia wtpliwoci co do tego, e ta plama wstydu powinna znikn17. I dopiero zjednoczenie Niemiec otworzyo woln drog do podjcia na nowo kwestii przywrcenia dawnego historycznego oblicza Berlina. Od 1991 r. dyskusje na temat ewentualnej odbudowy zamku krlewskiego zaczy przybiera coraz bardziej na sile. W 1992 r. Wolf Jobst Siedler18 opublikowa tekst, ktry zatytuowa: Zamek nie lea w Berlinie Berlin to zamek19. To stwierdzenie majce dowodzi, i zamek by zasadnicz, nieodczn czci Berlina, jego kwintesencj, lego u podstaw niekoczcej si debaty na temat uksztatowania na nowo serca stolicy Niemiec, stao si wrcz myl przewodni sporu o odbudowanie zamku. Z drugiej strony: zamek jako wyraz jednoci Niemiec i symboliczne miejsce pamici historycznego zwycistwa nad reimem enerdowskim. Ta myl bya obecna w argumentacjach na rzecz koniecznoci wskrzeszenia zamku gwnie w pierwszych latach po zjednoczeniu Niemiec, i w pewnym zakresie przetrwaa do dnia dzisiejszego. Poniewa czyn Ulbricha, czyli zburzenie zamku, by traktowany przez wczesne wadze NRD jako symbol zwycistwa SED, to po 1989 r. odbudowa zamku bya postrzegana jako symbol upadku dyktatury SED. Rozumowanie to znalazo dobitny wyraz w pracy zbiorowej o Nowym Berlinie (Das Neue Berlin) wydanej w 1991 r. W tekcie Joachima Festa, bdcym swoistym manifestem na rzecz odbudowy zamku (Plydoyer fr den Wiederaufbau des Stadtschlosses), autor wyrazi t myl expresis verbis. Stwierdza w nim, i skoro wysadzenie ruin zamku w 1950 r. byo traktowane jako symboliczne zwycistwo komunistycznej idei panowania, to restauracja zamku mogaby sta si symbolem jej upadku20.
G. Matzig, Der Hahn ist tot und krht, Sddeutsche Zeitung 29/30. 11. 2008, s. 15. Cyt za: jw. 17 R. Mohr, Flut im Labor, Der Spiegel (nr 34), 16.08. 2004, s. 110. 18 Wolf Jobst Siedler, ur. 17 stycznia 1926 r. w Berlinie, pisarz i publicysta; krg jego zainteresowa pisarskich to Berlin i Prusy. Jest autorem ksiek i felietonw w FAZ, Sddeutsche Zeitung, Die Zeit, Junge Freiheit oraz Berliner Morgenpost. 19 Zob. W. J. Siedler, Das Schloss lag nicht..., www.berliner-schloss.de 20 J. Fest, cyt. za: M. Schreiber, Das verrckte Traumbild, Der Spiegel, 15. 01. 2001, s. 182.
15 16
72
Odtd kwestia wskrzeszenia dawnej rezydencji Hohenzollernw staa si jednym z najbardziej wakich tematw publicznych debat nie tylko na forum Senatu Berlina, ale te Bundestagu oraz w onie partii politycznych. Rwnie wczesny burmistrz Berlina, Eberhard Diepgen (1991-2001) naciska na szybk realizacj planw odbudowy. Gwne dzienniki niemieckie, a zwaszcza prasa berliska, pene byy artykuw, ogosze i apeli o wsparcie nie tylko samej idei, ale te stworzenie dla niej nansowego zaplecza. Natychmiast te zaczy powstawa spontanicznie grupy i stowarzyszenia na rzecz restauracji obiektu zamkowego. W 1992 r. zawizay si dwie prywatne inicjatywy: Towarzystwo Zamku Berliskiego (Gesellschaft Berliner Schloss) oraz Stowarzyszenie wspierania Zamku Berliskiego (Frderverein Berliner Schloss e.V.); to drugie skupione wok przedsibiorcy z Hamburga, Wilhelma von Boddiena. Ich celem byo wspieranie dziea odbudowy berliskiej rezydencji w moliwie jak najdalej idcej wiernoci z oryginaem jeli chodzi o fasady i dziedzice, jak rwnie wane z punktu widzenia historycznego pomieszczenia wewntrzne, z przeznaczeniem na cele edukacyjne i kulturalne21. Zagorzae dyskusje na temat uksztatowania placu zamkowego i przywrcenia gmachu zamku miay miejsce w latach 1993-1994. Wwczas te rozwino si wiele akcji obywatelskich, ktre miay upowszechni t ide i zaapelowa do opinii publicznej o jej wydatne poparcie. Jedn z takich spektakularnych akcji bya inicjatywa Wilhelma von Boddiena i jego przyjaci z krgu Frderverein Berliner Stadtschlo e. V., ktrzy na ogromnej platformie stworzyli symulacj zamku w skali 1:1. Bya to barwna imitacja fasady zamku przedstawiona na specjalnej konstrukcji. Caa akcja miaa na celu agitowanie na rzecz wskrzeszenia obiektu zamkowego. Gwnym sponsorem caego przedsiwzicia bya rma Thyssen AG, ktra udostpnia rwnie rusztowanie dla zamontowania platformy22. Kolejna fala zintensykowania sporw na temat tego, czy zamek ma by odbudowany, czy nie, i w jakiej postaci, nasilia si zwaszcza po przeniesieniu we wrzeniu 1999 r. siedzib wadz centralnych i gwnych urzdw pastwowych z Bonn do Berlina. Idea odbudowania zburzonego zamku znajdowaa poparcie przede wszystkim w krgach elit politycznych, ktre postrzegay ten pomys w kategoriach politycznych i traktoway go jako element identykacji dla nowej republiki. Wielkim ordownikiem sprawy zamku by ju kanclerz Helmut Kohl: Kanclerz Republiki Federalnej Niemiec chciaby znw mie dawny zamek berliski, ale taki o wygldzie rezydencji Hohenzollernw. Taki widok robiby wraenie. Chciaoby si rzec, wrcz kolosalne tymi sowy rozpoczyna si jeden z artykuw we Frankfurter Rundschau w listopadzie 1995r.23 W nawizaniu do tych sw Christian Thomas naZob. Statut Frderverein Berliner Schloss e. V., http://www.berliner-schloss.de Die Baugeschichte..., s. 35. 23 Frankfurter Rundschau, 18. 11. 1995, cyt za: Ch. T h o m a s, Eine Menge drngt jetzt wieder zum Schlo. Auch Kanzler Schrder kann sich den Neuaufbau des Berliner Stadtschlosses vorstellen, Frankfurter Rundschau 12.02.1999, s. 9.
21 22
73
pisa cztery lata pniej (1999): Dzi kanclerzem jest Gerhard Schrder, i zgodnie z tym, co niedawno obwieci, mona by powtrzy: Kanclerz Republiki Federalnej Niemiec chciaby znw mie dawny zamek berliski, wanie ten o wygldzie rezydencji Hohenzollernw24. Prasa chtnie cytowaa sowa kanclerza Schrdera, ktry podkrela z dum, i poprzez t zrekonstruowan budowl chciano by da narodowi co dla duszy, co, co mogoby oddziaywa nadzwyczaj kojco i zadowalajco25. Ch. Thomas zwrci uwag, i posugiwanie si imitacj jako maszyn do identykacji jest dzi zadziwiajco atwo goszonym pogldem, i to w Republice, ktra przez dziesitki lat z trudem zmagaa si z narodow symbolik. W nowej SPD czyni si to z umiechem na ustach z ironi zauwaa Thomas. Uzasadniajc swe stanowisko w sprawie dylematu: zamek czy Paac Republiki, Schrder argumentowa, i Paac Republiki jest zbyt odraajcy i monstrualny, i dlatego opowiada si za zamkiem: po prostu dlatego, e jest pikny i poniewa da narodowi co dla duszy26. Swoim zdecydowanym poparciem dla idei odbudowy zamku berliskiego kanclerz Schrder wyranie oywi debat na temat historycznego centrum stolicy. Propozycja socjaldemokratw, by dawn siedzib Hohenzollernw zrekonstruowa wiernie z oryginaem, natraa w Berlinie na aprobat zwaszcza politykw z krgw CDU. Silne lobby na rzecz odbudowy zamku tworzy w dalszym cigu Wilhelm von Boddien. Po owiadczeniach kanclerza wczesny burmistrz Berlina, Eberhard Diepgen (CDU) zamierza przedstawi spraw na forum Senatu. Niektrzy przedstawiciele SPD zachowywali jednak dystans wobec tego pomysu uwaajc, i Republika Federalna powinna si obecnie uzewntrznia nie monarchistycznie lecz republikasko, jak si wyrazi Peter Strieder (SPD), senator ds. rozwoju miasta wczesnej kadencji27. Podzielone zdania panoway rwnie w Bonn. Minister stanu w rzdzie Schrdera, penomocnik ds. kultury i mediw, Michael Naumann od pocztku by gorcym ordownikiem odbudowy zamku. Uwaa, i stolicy brakuje po prostu tego architektonicznego emblematu. To tak, jak wyrwany zb trzonowy dowodzi28. Dlatego te odnoszc si do planw rozwojowych i estetycznych miasta opowiada si zdecydowanie za odbudow zamku. Stara si te usilnie o podniesienie subwencji na rzecz kultury w Berlinie29. W jednym z wywiadw stwierdzi, i chciaby uczyni wszystko, aby odbudowa zamku staa si rzeczywistoci. Co wicej, spraw zamku berliskiego oraz odrestaurowania wyspy muzealnej uwaa od samego pocztku, jeszcze przed objciem urzdu (latem 1998) za zadanie narodowe. Podkrela to zreszt przy kadej okazji30.
24 25 26 27 28 29 30
Jw., s. 9. Jw. Cyt za: Milliarde fr die Seele, Der Spiegel nr 6/1999, s. 17. Jw. Jw. Naumann fr Wiederaufbau des Berliner Stadtschlosses, FAZ 22.07. 1998, s. 2. Por. Chronik, FAZ 31. 01. 2000, s. BS 1.
74
Wedug Naumanna jednym z warunkw istnienia (podstaw bytu) dla metropolii a do tego przecie Berlin pretenduje powinna by legitymacja polityczna31. Jego zdaniem wadza potrzebuje symboli; symboli architektonicznych. W opinii Naumanna wspaniae nowoczesne budowle mona spotka na caym wiecie. Berlin ma je rwnie. I tu jako przykad wymieni synny Potsdamer Platz. W jego opinii czowiek potrzebuje jednak nie tylko przyszoci, ale te tego, co stare, dawne. Tylko kto, kto zna histori, moe umieci na swoim miejscu co Nowego. Podkrela przy tym, e jest daleki od centralistycznego wilhelminizmu32. Rwnie Antje Vollmer (Sojusz 90/ Zieloni), wiceprzewodniczca Bundestagu w okresie rzdw Schrdera, popieraa zdecydowanie, podobnie jak Naumann, ide odbudowy zamku. Wida to wyranie chociaby po jej wystpieniach podczas debaty na forum Bundestagu 17 lutego 1999 r.33 Wtedy to zastanawiano si m.in. nad kwesti wykorzystania zamku w przyszoci: Co potem? Co powinno si znale w dawnym zamku Hohenzollernw, kiedy ju pewnego dnia powrci do dawnego blasku?. A. Vollmer uwaaa wwczas, i powinna to by siedziba prezydenta lub parlamentu. Wrd czonkw parlamentu nie wszyscy podzielali jednak rwny entuzjazm wobec idei przywrcenia do ycia dawnego zamku. Nie brako sceptycznych uwag w rodzaju: Jestem tak ciekawy przyszoci, e nie potrzebuj pielgnowania tradycji w postaci odbudowanego zamku34. Negatywnie do tego pomysu by ustosunkowany rwnie Knut Nevermann, dyrektor w urzdzie Michaela Naumanna, ktry w przeciwiestwie do swego zwierzchnika, krytykowa ide Schrdera, nazywajc j pomysem hollywoodzkiej imitacji (Idee eines Hollywood-Nachbaus). Powoa si przy tym na autorytet fachowcw mwic, i wszyscy konserwatorzy zabytkw w Republice Federalnej odbieraj to podobnie35. Przeciwny odbudowie zamku berliskiego by rwnie nastpca M. Naumanna, penomocnik ds. kultury i mediw w randze ministra stanu, Julian Nida-Rmelin (SPD). W wywiadzie dla tygodnika Die Zeit stwierdzi, i Rekonstrukcja zamku w stosunku jeden-do-jeden bdzie bdnym sygnaem36. Zdaniem Nidy-Rmelina odbudowa wikszych fragmentw dawnej rezydencji Hohenzollernw nie bdzie moliwa ze wzgldw technicznych. Opowiada si natomiast za ogoszeniem konkursu architektonicznego, aby sprawdzi ewentualne opcje innych wspczesnych rozwiza. Przestrzega ponadto przed tym, aby spraw ponownego zabudowania
Ibidem. K. Serber, Welche Metropolen braucht Europa? Berlin will dazugehren: Eine Debatte um Stadtschlo, Traditionen und den Platz zwischen den Konkurrenten, Frankfurter Rundschau 19. 02. 1999, s. 8. 33 Jw. 34 Jw. 35 Milliarde fr die Seele..., s. 17. 36 Keine Kulissen, bitte! Der Kulturstaatsminister Julian Nida-Rmelin ber das neue Kanzleramt, das Berliner Schloss und andere Nationalsymbole. Die Zeit, 8. 03.2001, s. 58.
31 32
75
planu zamkowego traktowa jako wielkie przedsiwzicie narodowe. W adnym razie zamek nie moe by architektonicznym (urbanistycznym) symbolem trzeciej republiki niemieckiej mwi37. Ponadto uwaa, i debata na temat zamku powinna by spraw do rozstrzygnicia w Berlinie. Podobnie jak Julian Nida-Rmelin, rwnie Adrienne Goehler (Sojusz 90/Zieloni), senator ds. nauki, bada i kultury w latach 2001-2002, nie bya zwolenniczk rekonstrukcji zamku. Alchemicznego przeobraenia Prus na chwa rwnie tej Republiki Federalnej, jak to okrelia M. Schuster, nie da si w aden sposb osign przy pomocy kopii przeszoci, i to powinien sobie kady jeszcze raz jasno uwiadomi mona przeczyta we Frankfurter Rundschau w padzierniku 2001 r.38 Z kolei Christoph Stlz (CDU), poprzednik A. Goehler, senator urzdujcy w latach 2000-2001, popiera plany odbudowy zamku Hohenzollernw w Berlinie, gdy uwaa, e jest to najwaniejsza czstka oblicza miasta (Kern des Antlitzes der Stadt). W jego opinii zrozumie Berlin i dramaturgiczn geometri jego centrum mona dopiero w poczeniu z t budowl39. Co za do jego wykorzystania, to powoywa si na przykad Hofburga w Wiedniu, w ktrym mieci si Centrum Kongresowe, Biblioteka Narodowa oraz Muzeum Etnologiczne; ma tam rwnie sw siedzib Urzd Kanclerski. Sugerowa tym samym, e w Berlinie mogoby by podobnie. Ch. Stlzl nazwa te wielkim nieporozumieniem traktowanie zwolennikw odbudowy zamku jak reakcjonistw czy te wrogw nowoczesnoci. Jego zdaniem obecnie jest moliwe stworzenie na nowo barokowej budowli, nawizujcej do historyzmu. Nikt, kto kocha nowoczesno mwi nie musi si obawia, e poprzez rekonstrukcj jakiego niewielkiego fragmentu zabudowy midzy Bram Brandenbursk a wysp muzealn, zmieni si co w proporcji jeli chodzi o przewag nowoczesnoci w stolicy. Berlin jest bowiem miastem pulsujcym nowoczesnoci, czego dowodem moe by Potsdamer Platz mwi polityk. W przeciwiestwie jednak do Juliana Nidy-Rmelina traktowa on odbudow zamku nie wycznie jako spraw Berlina. Szybkiej decyzji Bundestagu w sprawie zamku chcieli take Zieloni. Dla nich istotna bya wszake przede wszystkim sprawa tego, aby plac zamkowy i zamek byy odrestaurowywane tylko przy pomocy rodkw publicznych i darw. Chodzio o to, aeby wykluczy wszelkie wykorzystywanie go w przyszoci dla celw prywatno-gospodarczych. Koncepcja Zielonych przewidywaa dwie czci gmachu: cz zachodnia miaa by rekonstrukcj historyczn, cznie z wewntrznymi dziedzicami. Paac Republiki po stronie wschodniej mia otrzyma transparentn fasad, a w jego wntrzu miaa by zachowana sala plenarna Izby Ludowej, ktra miaa suy jako aula (Audimax) Uniwersytetu Humboldtw. Ponadto miayby tam znale sw siedzib rwnie biblioteki krajowe z uwagi na dotychczasowy brak pomieszcze.
37 38 39
Nida-Rmelin gegen eine Rekonstruktion, Frankfurter Rundschau, 8. 03. 2001, s. 19. Radikal neu? Zur Berliner Schlossdebatte, Frankfurter Rundschau, 31. 10. 2001, s. 19. Stlzl verteidigt Wiederaufbauwnsche, Frankfurter Rundschau, 12. 03. 2001, s. 9.
76
Z kolei zachodnia, historyczna cz zamku miaa by wykorzystywana, wedug koncepcji Zielonych, dla celw europejskich, np. mogaby si tam mieci siedziba Wysokiego Komisarza UE, czy te Akademii Europejskiej lub OBWE40. W zwizku z tym, e jak przewidywano odbudowa zamku wymaga bdzie ogromnych nakadw nansowych, to wydawao si pocztkowo, e zgromadzenie odpowiednich rodkw na ten cel bdzie wymagao dugiego czasu: ok. 20-25 lat. Vollmeer zasugerowaa wic utworzenie specjalnej fundacji, na wzr tej, jaka powstaa w przypadku restauracji kocioa pw. Najwitszej Marii Panny w Drenie. Sceptycznie bya nastawiona do tego projektu Eichstdt-Bohlig, rzeczniczka Sojuszu 90/ Zieloni, gdy uwaaa, e Jeli tsknota za rekonstrukcj zamku jest tak wielka, to powinien to by projekt spoeczny41. Zieloni chcieli wkrtce przedoy komisji eksperckiej, ktr mia powoa niebawem federalny minister budownictwa, Thomas Klimmt (SPD), wasny projekt. Oprcz dyskusji na forum Bundestagu miay miejsce te debaty publiczne. Mona tu wspomnie chociaby cykl spotka z serii: Nowy Berlin, ktre zainaugurowano w styczniu 1999 r. Tematem drugiego spotkania (luty 1999) byo: Jakich metropolii potrzebuje Europa?. Spotkania te odbyway si pod patronatem: Frankfurter Rundschau, Deutschland-Radio Berlin, Partner fr Berlin oraz TV Sender Phoenix. W kolejnych miesicach przewidywano zorganizowanie dalszych spotka dyskusyjnych w ramach tego cyklu. Audycj z nagraniem drugiego spotkania wyemitowao pniej Deutschland Radio Berlin (20.02.1999) w serii Dokumenty i debaty w godzinach pnowieczornych42.
KOMISJA HISTORISCHE MITTE BERLIN
Od dziesiciu lat setki politykw i obywateli debatuj ywo na temat tego zadania. Lokalni matadorzy pisaa P. Bornhf przecigaj si w argumentach za i przeciw moliwej rekonstrukcji wysadzonego w powietrze w 1950 r. zamku Hohenzollernw43. Czy ma to by cakowita, czy czciowa rekonstrukcja, czy te w ogle go nie odbudowywa? Od momentu przeprowadzki nad Sprew do debaty wczali si coraz to nowi ministrowie i parlamentarzyci. Dodatkowe utrudnienie w znalezieniu rozwizania, ktre satysfakcjonowaoby wszystkie strony, stanowi fakt, i teren placu zamkowego wchodzi w zakres kompetencji czciowo federacji, a czciowo kraju Berlin. Dlatego te decyzje w tej sprawie musiay stanowi wspln paszczyzn porozumienia uzgodnion na forum parlamentu, jak zwrci uwag
40
Volksschloss. Wie die Grnen das Stadtschloss bauen wollen, Sddeutsche Zeitung, 23.03.2000, Volksschloss. Wie die Grnen das Stadtschloss bauen wollen ... K. Serber, Welche Metropolen braucht Europa?.... P. Bornhf, Steinerne Hlle, Der Spiegel, 6.11.2000, s. 90.
s. 10.
41 42 43
77
w 2000 r. Norbert Lambert (CDU), rzecznik ds. polityki kulturalnej, podobnie jak to byo w przypadku budowy pomnika Holocaustu44. Po dugotrwaych debatach publicznych na temat tego, jak uksztatowa centrum Berlina, co ma powsta i w jakiej formie na placu zamkowym, rzd federalny i Senat Berlina postanowiy powoa specjalne gremium skadajce si z politykw i fachowcw, ktre miao za zadanie wypracowanie konkretnych rozwiza i zalece dotyczcych zagospodarowania placu zamkowego oraz otaczajcego go terenu. W listopadzie 2000 r. utworzono zatem midzynarodow komisj ekspertw pn. Historyczne Centrum Berlina (Historische Mitte Berlin), ktra do kwietnia 2002 r. miaa przedoy propozycje dotyczce wykorzystania powierzchni zamku w przyszoci, a take zalecenia wzgldem architektonicznego ksztatu nowej budowli w centrum Berlina45. W skad komisji Historyczne Centrum Berlina weszli zarwno politycy, jak te fachowcy z rnych dziedzin. Jeli chodzi o politykw, to naleeli do niej m.in. Wolfgang Thierse (SPD, przewodniczcy Bundestagu), Reinhold Fhrer (CDU, przewodniczcy berliskiego Landtagu do listopada 2001 r.), Walter Momper (SPD, burmistrz Berlina i zarazem przewodniczcy berliskiego Landtagu od listopada 2001 r.), Kurt Bodewig (SPD, federalny minister transportu, budownictwa i gospodarki mieszkaniowej), Peter Strieder (SPD, Berlin, senator ds. rozwoju miasta odpowiedzialny za sprawy budownictwa), Michael Naumann (SPD, minister stanu w Urzdzie Kanclerskim, penomocnik rzdu federalnego ds. kultury i mediw do stycznia 2001 r.), Christoph Stlzl (CDU, Berlin, senator ds. nauki, bada i kultury do czerwca 2001 r.) i inni. Oprcz politykw wrd czonkw komisji znaleli si te przedsibiorcy, inwestorzy, a take architekci46. Powoana przez federacj i kraj Berlin, 17-osobowa komisja ekspertw Historische Mitte Berlin zebraa si po raz pierwszy w dniu 26 stycznia 2001 r. Jej przewodniczcym zosta Hannes Swoboda, przewodniczcy Grupy Socjaldemokratycznej Partii Europy w Parlamencie Europejskim, byy radca ds. budownictwa w Radzie Miasta Wiednia47. Pojawi si on, niemal jak deus ex machina, jak mwiono, o umiarkowanych pogldach, a zatem kto, po kim si spodziewano, e odideologizuje debat, jak skomentowaa Martina Meister48. Od pocztku swej dziaalnoci komisja przyja zaoenie, e historia zamku berliskiego jest od swego zarania nieodcznie zwizana z rozwojem miasta.
P. Bornhf, Steinerne Hlle... Zob. Die Baugeschichte..., s. 35 46 Aufgaben der Kommission Historische Mitte Berlin, http://www. berliner-schloss.de 47 Hannes Swoboda, ur. 10 listopada 1946 r. w Bad Deutsch Altenburg, odby studia prawnicze i ekonomiczne (1964-1972), peni wiele funkcji publicznych we wadzach miasta Wiednia, m.in. jako radny miejski ds. rozwoju, planu zabudowy miasta i komunikacji (1991), radny miejski ds. rozwoju, planu zabudowy miasta i stosunkw zewntrznych miasta Wiednia (1994) etc. 48 M. Meister, Der kurze Traum vom Luftschloss der Moderne, Frankfurter Rundschau, 28.07.2001, s. 3.
44 45
78
W materiale okrelajcym zadania komisji mona przeczyta,: Jak przegub czcy redniowieczn cz miasta i barokow rezydencj tworzy on wraz z historycznymi zabudowaniami arterii Unter den Linden najwaniejsze pod wzgldem urbanistycznym zaoenie architektoniczne Berlina. Urbanistyczna struktura ssiednich przestrzeni i budynkw bya w duej mierze odniesieniem do jego bryy. I dlatego te za punkt wyjcia przyszego zagospodarowania tego terenu naleao przyj powstanie gmachu o kubaturze dawnego zamku, jak stwierdzono w materiale komisji Historyczne Centrum Berlina49. Na podstawie zalece komisji miay nastpnie zapa zasadnicze decyzje polityczne, ktre musiay by przedstawione i przedyskutowane na forum Bundestagu. Naleao zatem sprawdzi: jaka koncepcja wykorzystania przestrzeni placu zamkowego wchodzi w rachub, jak powinien wyglda urbanistyczny/ architektoniczny ksztat przyszej budowli, i wreszcie jaka koncepcja nansowania caoci przedsiwzicia jest moliwa do zrealizowania. Oprcz tego miaa zosta wypracowana odrbna koncepcja urbanistyczna dla caego otoczenia placu zamkowego. Pocztkowo nie wykluczano zachowania oczyszczonych z azbestu czci dawnego Paacu Republiki50. Komisja musiaa przy tym rozpatrzy wiele szczegowych zagadnie dotyczcych zarwno caego pakietu spraw urbanistyczno-architektonicznych, jak te co do przyszego wykorzystania obiektu. Niektrzy uwaali wrcz, i ta druga kwestia ma priorytetowe znaczenie i uzgodnienie stanowisk co do tego, jak gmach ten ma by uytkowany w przyszoci, jest daleko waniejsze ni zastanawianie si nad jego form architektoniczn, co jest spraw wtrn. Taki pogld gosi od pocztku m.in. H. Swoboda51. Mimo wszystko jednak uwag czonkw Komisji pochaniaa przede wszystkim sprawa architektonicznego ksztatu przyszej budowli i przez duszy czas spr toczy si wok jej zewntrznej formy: czy ma to by cakiem nowy gmach? rekonstrukcja? dowolna imitacja? czy moe jeszcze jaki inny wariant? Historycy budownictwa krytykowali te pomysy i zwracali uwag, i rekonstrukcja w cisym tego sowa znaczeniu nie jest moliwa, gdy nikt nie jest w stanie dokadnie okreli, jak faz tego dziea, powstaego przecie w toku kolejnych przeobrae, przebudowa i rozbudowa (Work in Progress), naleaoby przyj za podstaw do rekonstrukcji. Nie mwic o tym, e brak jest planw budowlanych, a take historycznych zdj, czy te jakichkolwiek pozostaoci materialnych, co w sposb oczywisty uniemoliwia wykonanie tego zadania. Komisja ekspertw dokonaa wstpnych ustale ju 13 lipca 2001 r. Wikszoci gosw zadecydowano wwczas, e w historycznym centrum Berlina, na placu zamkowym powstanie nowy gmach o kubaturze dawnego zamku. Prasa przyja to
49 50 51
Aufgaben der Kommission Historische Mitte Berlin, http://www. berliner-schloss.de Zob. Aufgaben der Kommission Historische Mitte Berlin, s.3, http://www.berliner-schloss.de Jw.
79
owiadczenie na og z zadowoleniem, aczkolwiek niektrzy z wyranym sarkazmem52. Generalnie opinia spoeczna bya do podzielona jeli chodzi o preferencje co do tego, co miaoby powsta na placu zamkowym. M. Schreiber przytoczy w Der Spiegel wyniki ankiety, jak przeprowadzono w poowie 2001 r. na temat wizji przyszej zabudowy placu zamkowego, ot: 8% ankietowanych byo zwolennikami nowoczesnej zabudowy, 36% opowiedziao si za rekonstrukcj wedug wzorca Schltera, a 29% optowao za zachowaniem Paacu Republiki, natomiast 23% badanych chciao w tym miejscu utworzy park53. Niektrzy byli rozczarowani wstpnymi wynikami ustale komisji. Bruno Flierl po ogoszeniu orzeczenia komisji ekspertw zwrci uwag w swym felietonie na amach Frankfurter Rundschau, i de facto nic nie zostao rozstrzygnite do koca. Przypomnia, i komisja miaa uzgodni wpierw koncepcj wykorzystania zamku i urbanistycznego kontekstu dla nowego architektonicznego zagospodarowania terenu placu zamkowego, a nastpnie sprawdzi kwesti snansowania caego przedsiwzicia, zanim zacznie si zastanawia nad ksztatem budynku, jaki ma powsta w tym miejscu54. A zatem decyzja, ktr zaprezentowa przewodniczcy Komisji bya jedynie wstpn decyzj dotyczc samego tylko architektonicznego ksztatu przyszego gmachu, ktry od duszego czasu zwyko si nazywa gmachem zamku (Schlossgebude). Flierl skomentowa zoliwie, i jest to kcja zamku, ktry powinien wyglda w miar moliwoci jak dawny zamek, ale z koniecznoci powinien by nowym zamkiem55. Najwaniejszy plac w kraju tak zatytuowaa swj artyku Ulrike Knfel w Der Spiegel po ogoszeniu zalece komisji ekspertw56. Zgodnie z procedur w projekt retro, jak go okrelia U. Knfel, musia uzyska zgod gabinetu kanclerza Schrdera. Wyjaniajc powody przecigania si prac komisji Hannes Swoboda przyznawa, i wszystko to jest bardzo skomplikowane. To znacznie trudniejsze zadanie ni postawienie nowego gmachu uwaa. A z drugiej strony mwi dokadna kopia dawnej budowli w penej okazaoci, nie jest ani sensowna ani moliwa do wykonania57. Jeli chodzi o snansowanie caego przedsiwzicia, to Swoboda ju wwczas szacowa, e same tylko koszty budowlane bd wynosiy ponad 760 milionw euro. Tych jednak nie moe i nie chce w adnym razie ponosi wycznie stolica. Swoboda przychyla si do opinii tych, ktrzy twierdzili, i w tym wypadku chodzi o zadanie narodowe. Jedna trzecia kosztw mogaby w myl zalece komisji pochodzi ze rodkw prywatnych. Reszta musi jednak pochodzi od rzdu, mwi Swoboda58.
52 53 54 55 56 57 58
Zob. m.in. M. Meister, Der kurze Traum vom Luftschloss der Moderne, .... M. Schreiber, Das verrckte Traumbild, Der Spiegel, 15. 01. 2001, s. 185. B. Flierl, Also doch ein Schloss, Frankfurter Rundschau, 12. 09. 2001, s. 21. B. Flierl, Also doch ein Schloss... U. Knfel, Wichtigster Platz im Land, Der Spiegel, z 29.12.2001, s. 166. Jw. Jw.
80
Najtrudniejsze byy dyskusje nad spraw przyszego uytkowania obiektu zamkowego. Kiedy rozwaano rne koncepcje, Klaus-Dieter Lehmann, wczesny przewodniczcy Fundacji Pruskie Dziedzictwo Kulturowe (Stiftung Preussischer Kulturbesitz) i zarazem czonek komisji ekspertw, wystpi z pomysem, ktry niemal wszyscy natychmiast podchwycili. Odsun tym samym na dalszy plan wszelkie dywagacje na temat stworzenia w tym miejscu centrum konferencyjnego, sali koncertowej, obiektu hotelowego czy te centrum handlowego. Lehmann przedstawi ciekawy pomys, na ktry wszyscy czekali, jak to okrelili niektrzy komentatorzy prasowi. Zaproponowa mianowicie, aby do przyszego obiektu zamkowego przenie zbiory sztuki pozaeuropejskiej znajdujce si dotd w Berlinie-Dahlem. Jego zdaniem mogoby to, wraz z pooon naprzeciwko wysp muzealn, przeistoczy to historyczne centrum w jedyne w swoim rodzaju centrum kulturalne. Pomys, aby najwaniejsze skarby muzealne Berlina zaprezentowa na niewielkiej przestrzeni, w otoczeniu wspaniaej architektury, wzbudzi due zainteresowanie. Idea przeniesienia zbiorw sztuki pozaeuropejskiej z oddalonego od centrum miasta muzeum w Dahlem i umiejscowienia ich w pobliu wyspy muzealnej, bya wreszcie t idea, ktra wiele osb przekonaa i zafascynowaa59. Uwaano, e stanowioby to znakomity dialog z dziedzictwem kulturowym Europy. Zamek jest, jak podkrela Lehmann, projektem politycznym. I choby z tego powodu, e maj si w nim znale zbiory pozaeuropejskiej sztuki i kultury przeniesione z BerlinaDahlem, mgby si on sta cudownym symbolem otwartoci na wiat, uwaa60. Z tego wynika, e chciaby on przypisa zamkowi funkcj symboliczn, wybiegajc wyranie w przyszo (wiadczc o otwartoci Niemcw) i neutralizujc negatywne skojarzenia z przeszoci (jako rezydencji Hohenzollernw i powrotu do hegemonialnych skonnoci/de Niemcw). Po dyskusjach w onie ekspertw komisja przedstawia wstpn propozycj przyszego wykorzystania obiektu zamkowego. Pod koniec padziernika 2001 r. wczesny minister stanu ds. kultury Julian Nida-Rmelin wraz z przewodniczcym komisji Historische Mitte Berlin, podali do wiadomoci, e na placu zamkowym w Berlinie ma powsta co cakiem nowego; ma to by miejsce dialogu kultur i nauki, ktre okrelono jako Humboldt-Forum61. Tymczasowa nazwa, jak przyjto: Humboldt-Forum zostaa pomylana jako odniesienie do humanizmu, jako nawizanie do wielkiej historii nauki niemieckiej i berliskiej, ale te do fascynacji tym, co kulturowo oddalone62. Hannes Swoboda podkreli, e wanie dzie 11 wrzenia pokaza, jak konieczne jest stworzenie miejsca dialogu, interaktywnej i interdyscyplinarnej przestrzeni nauki i przey,
59 60 61 62
M. Meister, Der kurze Traum vom Luftschloss der Moderne..., s. 3. U. Knfel, Wichtigster Platz im Land,... s. 167. Plne fr den Schlossplatz, Frankfurter Rundschau, 30.10.2001, s. 17. Jw.
81
a take miejsca dyskursu midzynarodowej nauki i naukowcw63. Najpniej do stycznia 2002 r. Komisja zamierzaa przedoy zalecenia dla oglnych zarysw Humboldt-Forum. Zgodnie z projektem, benecjentami nowego przybytku miayby by: muzea pastwowe (zbiory z Dahlem), Uniwersytet Humboldtw, ktry chciaby zaprezentowa tam w naleyty sposb swe zbiory dotyczce historii nauki, a take Berliska Biblioteka Miejska i Krajowa (Berliner Stadt- und Landesbibliothek), ktra chciaaby przenie tu swe zbiory z gmachu przy Breiten Strae w centrum Berlina oraz z Amerika-Gedenkbibliothek z dzielnicy Kreuzberg i poczy je w Bibliotek Centraln (Zentralbibliothek). Do etnologicznych zbiorw z Dahlem, Muzeum Sztuki Wschodnioazjatyckiej i Indyjskiej miaby doczy Instytut Ibero-Amerykaski oraz Haus der Kulturen der Welt, opuciwszy swe dotychczasowe siedziby w Staatsbibliothek i w Kongresshalle64. Od samego pocztku planowano te stworzenie swoistej instancji reeksyjnej (Reexionsinstanz), ktra stanowiaby poczenie dla zbiorw sztuki i biblioteki, bd to w postaci Collegium Humboldta (HumboldtKollegs) bd w postaci wspudziau Collegium naukowego (Wissenschaftskollegs). Tak przewidywa popierany przez J. Nid-Rmelina projekt Komisji. Nie zostay jeszcze do koca sprecyzowane szczegowo sprawy zwizane z przydziaem powierzchni dla poszczeglnych uytkownikw. Jak si okazuje szacowane pocztkowo 150 000 m2 cakowitej powierzchni nowej budowli przekraczaoby 3-krotnie powierzchni dawnego zamku i nie byoby moliwe do zrealizowania. Dlatego te ograniczono te plany do 120 000 m2, ktre przewodniczcy Komisji H. Swoboda uzna za nieodzowne. Z tego 37 % caej powierzchni miaoby by oddane do dyspozycji Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego, 31 % dla bibliotek, a reszta miaaby przypa Uniwersytetowi Humboldtw65. Z innych doniesie wynika, e Humboldt-Forum ma zajmowa cznie 37 tys. m2 powierzchni z czego na muzea przypadnie 24 tys. m2, na bibliotek 7 tys. m2 a na nauk 6 tys. m2 powierzchni66. Wedug planw projekt zamku i Humboldt-Forum miaby pomieci (oprcz wymieniowych wyej instytucji) rwnie m. in. zbiory europejskiej nauki i bada, archiwum szka, sztuk wspczesn regionw pozaeuropejskich, pomieszczenia studyjne i wystawy okresowe majce tworzy pokazowe laboratorium dialogu kultur, a take sale na przedstawienia teatralne, imprezy muzyczne, sale wykadowe i seminaryjne etc. Ponadto przewidywane s restauracje i bistra oferujce kuchni
Jw. U. Raulff, Der groe Blub. Was soll sich im Inneren des Berliner Schlosses abspielen?, Sddeutsche Zeitung, 12. 01. 2002, s. 13. 65 Jw. 66 Zob. Das Humboldt-Forum in Krze. Weltort fr Kunst und Kultur Berlins Mitte das Konzept auf einen Blick, Berliner Extrablatt nr 4/2007, s. 8.
63 64
82
rnych kontynentw, sklepy z wydawnictwami muzealnymi, rzemiosem artystycznym i ksigarnie, jak rwnie boutique67. Prasa skomentowaa te doniesienia nastpujco: Nadszed moment, na ktry tak dugo czekano: projekt wykorzystania zamku, ktry trzeba wymyli, jak zwyke by mawia Hannes Swoboda, jest gotowy, czytamy we Frankfurter Rundschau68. Zbawienna formua zwie si: Humboldt-Forum. W ten sposb Swoboda zamkn usta tym, ktrzy spierali si w trakcie debaty gwnie o fasady zamku69. Nie brakowao jednak sceptykw takiego rozwizania. Czy centrum kultury skadajce si z rnych muzew i biblioteki rzeczywicie speni marzenia o specycznym krajobrazie edukacyjnym w samym centrum tej odnalezionej na powrt stolicy? zapytywa Peter-Klaus Schuster, dyrektor generalny Muzew Pastwowych Berlina70. Ten ambitny plan stworzenia Humboldt-Forum nie uci bynajmniej denitywnie dalszych dyskusji publicznych na temat wykorzystania zamku w przyszoci, gdy wiele osb zakwestionowao sens owego biblioteczno-muzealnego cocktailu, jak to nazwaa prasa. Natychmiast te pojawiy si rozmaite kontrpropozycje. Wiele niejasnoci z tym zwizanych miao sw przyczyn w tym, e sama idea tego, co si kryo pod pojciem Humboldt-Forum bya wci jeszcze do enigmatyczna i niedostatecznie upowszechniona w opinii publicznej. To za wynikao po czci z tego, e projekt Humboldt-Forum zosta nakrelony jedynie w oglnych zarysach, i wymaga jeszcze doprecyzowania, a po czci z tego, e nie byo jednomylnoci co do wykorzystania obiektu ani wrd decydentw ani zainteresowanych instytucji ani przedstawicieli mediw. Std te komentarze na ten temat byy czstkowe, a niekiedy do lakoniczne, stronnicze i mylce. Swe kocowe orzeczenie wydaa komisja w dniu 17 kwietnia 2002 r. dotrzymujc tym samym terminu, jaki zosta jej narzucony przez rzd i Senat Berlina. Zgodnie z oglnymi ustaleniami Komisji na placu zamkowym mia powsta obiekt o kubaturze dawnego zamku. Co si tyczy jego formy architektonicznej, to komisja zalecia rekonstrukcj barokowych fasad oraz dziedzica Schltera, a jeli chodzi o przysze wykorzystanie obiektu, to podtrzymano koncepcj utworzenia HumboldtForum, i przeznaczenia go gwnie na cele muzealne oraz dla potrzeb nauki, tworzc swoiste muzeum wiatowej sztuki i kultury (Weltort fr Kunst und Kultur)71.
Zob. Das Humboldt-Forum in Krze... Radikal neu? Zur Berliner Schlossdebatte, Frankfurter Rundschau, 31 10. 2001, s. 19. 69 Jw. 70 Jw. 71 Szerzej na temat szczegw dotyczcych koncepcji Humboldt-Forum zob. Das Humboldt-Forum in Krze. Weltort fr Kunst und Kultur..., s. 8-9, por. Das Humboldt-Forum auf dem Berliner Schlossplatz Deutschlands Projekt fr das 21. Jahrhundert, Berliner Extrablatt nr 4/ 2007, s. 7-9; por. Erst erfreuen, dann belehren, Berliner Extrablatt nr 4/ 2007, s. 10, por. So knnte das Humboldt-Forum im Schloss untergebracht werden, Berliner Extrablatt nr 4/ 2007, s. 11, por. Das Humboldt=Forum ist eine nationale Aufgabe, Berliner Extrablatt nr 4/ 2007, s. 13.
67 68
83
Ponadto w zamku miaoby pod nazw Agora powsta najwiksze i najpikniejsze centrum rozrywkowe stolicy72. Naley jeszcze wspomnie, i nie brakowao te zwolennikw stworzenia w stolicy na placu zamkowym czego na wzr Centrum Pompidou. Ze swymi picioma komponentami Centrum Pompidou dowiodo, jak bardzo ten jedyny w swym rodzaju kompleks kulturalny (w atrakcyjnym opakowaniu) moe zmieni ca urbanistyczn grawitacj i nada miastu nowe impulsy, pisa U. Raulff73. Przeciwny takim pomysom by Klaus-Peter Lehmann, ktry nadal uwaa, e powinno tu powsta co cakiem nowego: swoiste laboratorium porwnawcze kultur (Labor des Kulturvergleichs), w ktrym powinny si zasymilowa dotychczasowe instytucje. Walka o atrakcyjny projekt dotyczcy wykorzystania zamku nie zostaa jeszcze ostatecznie zakoczona. I jak ostrzegali niektrzy nie powinno si jej zaprzepaci. Ju bowiem stoj w kolejce zwolennicy umieszczenia w nim rozbudowanej gastronomii, czy te przeznaczenia gmachu na inne, podobne cele komercyjne74. Warto wspomnie, i przeprowadzona przez Forsa-Institut ankieta wrd mieszkacw Berlina wykazaa, e czterokrotnie wicej obywateli opowiadao si za rekonstrukcj/odbudow zamku ni za gmachem o nowoczesnej architekturze75.
DECYZJA POLITYCZNA UCHWAA BUNDESTAGU
Wypracowane przez komisj Historische Mitte Berlin zalecenia zostay nastpnie przedstawione na forum Bundestagu. Po dugiej debacie na 248. posiedzeniu parlamentu w dniu 4 lipca 2002 r. wikszo posw opowiedziaa si za przyjciem alternatywy A, czyli za koncepcj powstania na placu zamkowym nowej budowli z trzema barokowymi fasadami oraz dziedzicem Schltera, odrzucajc alternatyw B, ktra zakadaa wikszy udzia architektury wspczesnej w powstaniu przyszego gmachu zamku. Po gosowaniu Bundestag zdecydowan wikszoci gosw (384:133) wyda ostateczne postanowienie w sprawie zamku berliskiego76. Okreli przy tym warunki, ktre powinno si uwzgldni w dalszych planach, mianowicie: trzy fasady zamku (pnocna, zachodnia i poudniowa) miay by rekonstrukcj barokowych fasad; zrekonstruowany mia by te dziedziniec Schltera (Schlterhof), natomiast fasada wschodnia moga by uksztatowana dowolnie. W pniejszym okresie (13 grudnia 2007 r.) wydano jeszcze zalecenie dotyczce odtworzenia kopuy nad gwnym portalem zamku77.
72 73 74 75 76 77
U. Raulff, Der groe Blub..., s. 13. Jw. Jw. Zob. Die Baugeschichte..., s. 35 Zob. Deutscher Bundestag, Plenarprotokoll 14/ 248, Drucksachen 14/ 9660, 4. 07. 2002. Zob. Deutscher Bundestag, Plenarprotokoll 16/133, Drucksachen 16/7488, 13 12. 2007.
84
Od tamtej pory Bundestag kilkakrotnie wznawia kwesti odbudowy zamku umacniajc sw decyzj i mobilizujc rzd do podjcia okrelonych dziaa. Zwaszcza frakcja CDU/CSU naciskaa na szybk realizacj postanowie Bundestagu. Skierowaa w tej sprawie nawet wniosek do rzdu (3 lipca 2003), w ktrym domagaa si sprawnego wdroenia uchway Bundestagu z 4 czerwca 2002 r. Do tej pory bowiem, jak twierdzono, nie dokonano adnych konkretnych krokw w sprawie tego podjtego zdecydowan wikszoci gosw postanowienia78. Wkrtce w urzdzie penomocnika rzdu ds. kultury i mediw powoano specjaln grup robocz ds. obszaru zamkowego (Arbeitsgruppe Schlossareal) pod kierownictwem ministra stanu ds. kultury Juliana Nidy-Rmelina79. Podja ona prac 10 lipca 2002 r. i miaa si zaj konkretyzacj planw zabudowy placu zamkowego. Grupa ta miaa okreli szczegy wykorzystania i nansowania planowanej budowy zamku ze zrekonstruowanymi barokowymi fasadami. Chodzio o znalezienie takich rozwiza, ktre bd uwzgldniay interesy wszystkich trzech gwnych uytkownikw oraz potencjalnych prywatnych najemcw i bd speniay warunki i potrzeby urbanistyczne oraz bd moliwe do snansowania. Zbyt czsto byy bowiem w przeszoci budowane gmachy (obiekty) kulturalne, ktre bazoway na fundamencie autosugestii i saboci kalkulacyjnej, jak czytamy we Frankfurter Rundschau80. Realistycznej koncepcji nansowej dla pokrycia kosztw budowy, ktre szacowano na 670 milionw euro domaga si rwnie burmistrz Berlina, Klaus Wowereit (SPD)81. W najtrudniejszym pooeniu by federalny minister budownictwa, Manfred Stolpe (SPD), ktry musia wyasygnowa odpowiednie rodki na snansowanie nowego gmachu, co w sytuacji dostrzegalnego w Niemczech kryzysu gospodarczego, nie byo rzecz atw. W kwietniu 2003 r. nie byo jeszcze wyranie zarysowanego planu nansowania nowego zamku. Stolpe uwaa, i w czasie, kiedy chodzi o przeobraenia porzdku spoecznego, kade euro naley obrci dwa razy82. W jego opinii najbardziej optymalne byoby przyjcie koncepcji modelu mieszanego jeli chodzi o snansowanie budowy caego przedsiwzicia, czyli czciowo ze rodkw publicznych, a czciowo z prywatnych83. Jeli chodzi o przysze wykorzystanie pomieszcze zamkowych, to nie wyklucza wariantu komercyjnego. By
Nachgehackt. Unionsfraktion zum Berliner Schloss, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 3. 07. 2003, s. 34. 79 Po ogoszeniu kocowego raportu Komisji, J. Nida-Rmelin skrytykowa jej zalecenia, uwaajc, i gremium to powinno si skupi nie tyle na ustaleniach dotyczcych fasad zamkowych, ale wycznie na wykorzystaniu i kubaturze przyszej budowli. Wszystko inne powinno si, jego zdaniem, pozostawi architektom. Zob. Nida-Rmelin kritisiert Empfehlung, Frankfurter Rundschau, 18. 04. 2002, s. 17. 80 Arbeitsgruppe Tritt bereits am 10. Juli zusammen, Frankfurter Rundschau, 6. 07. 2002, s. 18. 81 Jw. 82 Bundesbauminister Stolpe: Finanzierung noch offen, Frankfurter Rundschau, 28. 04. 2003, s. 14. 83 Jw.
78
85
duym sceptykiem w odniesieniu do zaangaowania spoecznego; nie liczy na tak szczodre dary, jak w przypadku odbudowy kocioa pw. Najwitszej Marii Panny w Drenie. Dwa lata przerwy na berliskim placu zamkowym czytamy w FAZ w padzierniku 2003 r.84 Przewodniczcy Bundestagu Wolfgang Thierse (SPD) zaapelowa 1 padziernika 2003 r., by nie zwleka z odbudow zamku i rozpocz zbieranie darowizn na planowan rekonstrukcj barokowych fasad. Christine Weiss, penomocnik ds. kultury i mediw, ktra przeja po J. Nidzie-Rmelin prace grupy roboczej Arbeitsgruppe Schlossareal, uwaaa, i decyzje dotyczce Humboldt-Forum na placu zamkowym, powinny by przesunite do momentu, kiedy zaczn dziaa reformy rzdu i poprawi si odczuwalnie sytuacja w budecie85. Czonkowie grupy opowiadali si te za moliwie szybk rozbirk Paacu Republiki. Domaga si tego rwnie senator Berlina ds. rozwoju miasta, Strieder (SPD). By on te zwolennikiem opcji, aby tymczasowo na placu zamkowym stworzy tereny zielone (Grnche), gdy sprawy budowlane wymagaj czasu. W dniu 13 listopada 2003 r. zostaa wydana ponowna uchwaa Bundestagu, w ktrej posowie gosami wszystkich frakcji (za wyjtkiem 2 posw PDS, ktrzy byli przeciwni) potwierdzili sw wol odbudowania berliskiego zamku jako miejsca kultury (Kulturort) pod nazw: Humboldt-Forum. Bundestag ponownie zobligowa rzd, aby jak moliwie jak najszybciej wcieli w ycie to postanowienie. W zwizku z powyszym pod koniec marca 2004 r. Wolfgang Thierse zada od federalnego ministra budownictwa Manfreda Stolpego, aby rozpisa konkurs architektoniczny na projekt zamku berliskiego. Jestem pewien, e majc respekt przed parlamentem, minister podejmie dziaania i zajmie si powanie tym konkursem, powiedzia przewodniczcy Bundestagu86. Odwoa si tu do postanowienia Bundestagu z listopada 2003 r. Uchwalone z powodu kopotw nansowych moratorium o przesunicie planw dotyczcych zamku na dwa lata, nie jest adnym powodem, uwaa, aby poegna si z projektem: Chodzi przecie o skompletowanie wiatowego dziedzictwa kulturowego wyspy muzealnej, jednego z najbardziej fascynujcych krajobrazw muzealnych na caym wiecie, powiedzia Thierse podczas imprezy zorganizowanej przez Stowarzyszenie Wspierania Zamku Berliskiego (Frderverein Berliner Stadtschlo) z udziaem jego przewodniczcego Wilhelma von Boddiena. Stowarzyszenie von Boddiena zbierajce darowizny na odbudow zamku z barokowymi fasadami, miao ju zgromadzonych ok. 5 mln. euro87. Zwaywszy, e koszty odbudowy szacowano na ok. 670 mln euro bya to na razie niewielka kwota.
84 85 86 87
Zwei Jahre Pause am Berliner Schloplatz, FAZ, 2. 10. 2003, s. 4. Jw. Jetzt aber mal ernst. Thierse mahnt Stolpe in Sachen Schlo, FAZ, 26. 03. 2004, s. 39. Jw.
86
Maria Wagiska-Marzec PAAC REPUBLIKI TYMCZASOWE WYKORZYSTANIE
Rwnolegle toczyy si dyskusje na temat dalszych losw Paacu Republiki. W 1997 r. rozpoczto proces uzdrawiania Paacu, czyli oczyszczania go z azbestu. Operacja ta trwaa w sumie 52 miesice i zakoczya si w 2003 r. cznie usunito ok. 720 ton czystego azbestu oraz kilka tysicy ton materiau azbestowego. Koszty akcji usuwania azbestu, zamiast przewidywanych 70 mln marek, osigny w rezultacie puap 120-140 marek88. O gromadzcych si coraz bardziej nad Paacem chmurach donosia w kwietniu 2003 r. Regina Mnch na amach Frankfurter Allgemeine Zeitung prorokujc, i: Ze czasy nadchodz dla Paacw Republiki: w Berlinie grozi burzenie89. Przywoaa przy tym pewien obraz Sybille Bergmann przedstawiajcy Paac Republiki w jego najlepszych latach istnienia. Wida na nim promieniujc tysicem lamp jasno, tak nietypow w tej szarej codziennoci panujcej w NRD. Obietnica wietlanej przyszoci si nie spenia stwierdzia z ironi Mnch ani w odniesieniu do NRD, ani te wzgldem Paacu (Mnch uywa tego okrelenia w cudzysowie), ktry sta si miejscem niebytu (Nicht-Ort) jeszcze nie cakiem znikn, ale te ju prawie go nie ma90. Pod koniec 2003 r. zapada ostateczna decyzja w sprawie Paacu. Zgodnie z zaleceniem jury Komisji ekspertw Historische Mitte Berlin, i po debacie na forum Bundestagu w dniu 5 listopada 2003 r. postanowiono, e Paac Republiki ma zosta rozebrany. Decyzj t podjy: CDU/CSU, SPD, Zieloni i FDP podczas prac w Komisji Bundestagu ds. Kultury i Mediw (Bundestagsausschu fr Kultur und Medien). Wtedy te uchwalono, e federacja i kraj Berlin maj zadba o to, aby na obszarze, ktry zajmowa kiedy zamek berliski, powstay tereny zielone. Paac Republiki ma znikn tak wiadomo poday nazajutrz wszystkie wiksze dzienniki niemieckie91. Na rozbirk Paacu trzeba byo rozpisa przetarg publiczny. Byo rzecz zdumiewajc jak ogromne rozbienoci panoway w obliczaniu kosztw przeprowadzenia tej operacji: wedug wstpnych szacunkw z 1997 r. miay si one ksztatowa na poziomie 20 mln marek. Po wprowadzeniu euro mwio si ju o 20 mln euro. Pniej kwota ta wzrosa jak podawao federalne ministerstwo budownictwa do 40 mln euro, a nawet wicej (chodzio o dodatkowe koszty)92. Senator Berlina ds. budownictwa Strieder (SPD) szacowa
88 Prasa podawaa rne dane liczone niekiedy w markach, a innym razem w euro. Zob. Ein Kolo, der Kreative reizt. Der sanierte Palast der Republik, FAZ, 3. 07. 2003, s. 9. 89 R. Mnch, Schlechte Zeiten fr Palste der Republik: In Berlin droht Abriss, FAZ, 11. 04. 2003, s. 44. 90 Jw. 91 Palast der Republik soll verschwinden, FAZ, 7. 11. 2003, s. 2. 92 Der Abbruch des Palastes der Republik hat im Winter 2005/2006 begonnen!, http://www.berliner-schloss.de, s. 2.
87
wstpnie rozbirk Paacu na 20 mln euro93. Z kolei Stowarzyszenie Frderverein Berliner Stadtschlo, ktremu zaleao na jak najszybszym zburzeniu Paacu, by na jego miejscu mg stan nowy zamek, przedoyo ekspertyz rzeczoznawcy, w ktrej koszty rozbirki Paacu Republiki wyliczono zaledwie na 7 milionw euro, a nie 20 lub 40 mln euro!94 Wedug wstpnego kosztorysu (z 2003 r.) przedstawionego w ofercie zoonej przez wielkie przedsibiorstwo zajmujce si rozbirk obiektw budowlanych, koszty te bd wynosiy mniej ni 10 mln euro, pod warunkiem, e betonowy fundament Paacu zostanie zachowany na potrzeby nowego obiektu zamkowego95. Decyzja o zburzeniu Paacu nie wszdzie spotkaa si z aprobat. Niektrzy nie potrali si pogodzi z jego utrat. Zaczto podejmowa ostatnie prby jego ratowania. Tworzyy si rozmaite inicjatywy obywatelskie walczce o zachowanie reliktu epoki Honeckera, organizowano demonstracje i wiece protestacyjne przeciwko jego zburzeniu. Chcc odsun jak najdalej w czasie jego rozbirk, zwolennicy Paacu szukali wszelkich sposobw, by przeduy jego byt. W poowie sierpnia 2004 r. zrodzi si pomys tymczasowego wykorzystania ruiny Paacu Republiki. Utworzono nawet stowarzyszenie kulturalne pod nazw: Zwischen Palast Nutzung, ktre miao na celu propagowanie akcji organizowania rnego rodzaju imprez w dawnym Paacu do momentu rozpoczcia jego likwidacji. Chciano, aby ruina Paacu Republiki przeksztacia si w swoisty Paac Ludowy (Volkspalast). Ta oddolna inicjatywa, skierowana przeciwko rozbirce gmachu zanim zapewnione bdzie snansowanie kompleksu zamkowego, wczaa si tym samym do szerszego sporu o przyszo sklepu Eryka z lampami, ktry mimo powzitych decyzji by nadal obecny w rnych gremiach, a take w mediach. Sprawa zlikwidowania bd utrzymania tej socjalistycznej budowli nie bya wcale tak jednoznaczna. Opinie na ten temat byy podzielone nie tylko wrd elit politycznych, ale rwnie w rodowisku literatw i ludzi kultury, gwnie na terenie dawnej NRD. Wielu politykw z grona CDU/CSU byo za moliwie jak najszybsz rozbirk Paacu, podczas gdy przedstawiciele Zielonych, SPD i PDS optowali za tymczasowym wykorzystaniem obiektu na cele kulturalne. I cho Bundestag postanowi, e pocztek rozbirki stalowego szkieletu ma nastpi wiosn 2005 r., to jednak rozpoczcie prac odbudowy nowego (dawnego) zamku miejskiego, nadal byo wielk niewiadom. Nikt nie by w stanie okreli, skd wzi owe 670 mln euro, ktre ma kosztowa czciowa rekonstrukcja barokowego zamku wedug wzoru Andreasa Schltera. Taka opinia powtarzaa si w wielu komentarzach prasowych. Na potwierdzenie, i nie wszyscy zgadzali si na to, by Paac znikn z powierzchni ziemi, mona przytoczy wypowied jednego z pisarzy byej NRD,
93 94 95
Palast der Republik soll verschwinden..., s. 2. Jetzt aber mal ernst..., s. 39. Der Abbruch des Palastes der Republik hat im Winter 2005/2006..., s. 2.
88
Friedricha Dieckmanna, ktry prbowa broni tego reprezentacyjnego wytworu socjalizmu enerdowskiego uywajc argumentu, i pod wzgldem architektonicznym odpowiada on estetyce czasu, w jakim powsta, podobnie jak dzieo Schltera i Eosandera, ktre byo wytworem epoki baroku. Byoby zatem jak uwaa aktem wandalizmu graniczcym z przestpstwem pastwowym, aby t wspania budowl tak po prostu zburzy96. Te pompatyczne sowa wschodnioniemieckiego pisarza wygoszone podczas jednej z konferencji prasowych nie odnosiy si jak zauway ze zdumieniem Reinhard Mohr w Der Spiegel do ratowania Alte Nationalgalerie czy Neue Wache Schinkela, ale do Paacu Republiki, tej enerdowskiej budowli zwanej sklepem Eryka z lampami97. Do grona sympatykw Paacu zalicza si rwnie senator ds. nauki i kultury, Thomas Flierl (PDS), ktry uwaa, i po oczyszczeniu z azbestu, gmach Paacu Republiki w centrum Berlina mgby z powodzeniem by przeznaczony na potrzeby kultury. Okreli on Paac jako urbanistyczne laboratorium, jako budowl w surowym stanie do wykorzystania w przyszoci zwaszcza na cele publiczne98. Jego zdaniem dopki wybudowanie nowego gmachu zamku ze zrekonstruowanymi fasadami nie bdzie moliwe do snansowania, to naleaoby z tego, co w istniejcym stanie rzeczy fragmentaryczne, niepewne i trudne, uczyni uytek. Takich gosw byo wicej. I faktycznie, oczyszczony z azbestu do stanu surowego Paac Republiki ponownie oy. Prna przyciga taki tytu pojawi si we Frankfurter Allgemeine Zeitung w poowie sierpnia 2004 r.99 Z inicjatywy Stowarzyszenia Zwischen Palast Nutzung i pod patronatem senatora ds. kultury, Thomasa Flierla (SPD) ruina Paacu staa si miejscem, gdzie w okresie od 20 sierpnia do 9 listopada 2004 r. odbywao si wiele imprez kulturalnych, ktrych organizatorami byy rozmaite instytucje. W programie znalazy si m.in. spektakle taneczne przygotowane przez wiceintendentk scen berliskich Sash Waltz, cykl odczytw i konferencji, wystpy chrw amatorskich, performance etc.; organizowano wystawy (m.in. Kunsthochschule Berlin-Weiensee), a take pokazy lmw100. Poprzez ide Paacu Ludowego inicjatorzy akcji, do ktrych zaliczay si teatry: Sophiensle oraz Hebbel am Ufer, prezentujc projekt nazwany Shrinking Cities Music Festiwal oraz Mediapool, chcieli zatrze granice midzy kultur wysok, popularn i subkultur, a take wyj naprzeciw dyskursowi spoecznemu101. W tym celu zostao nawet specjalnie przebudowane i zabezpieczone foyer za 70 tys. euro. Sponsor tego przedsiwzicia chcia pozosta anonimowy102.
R. Mohr, Flut im Labor, Der Spiegel 16. 08. 2004, s. 110. Jw. 98 Diesseitige Utopie. Mehr Kultur fr den Palast der Republik, FAZ, 22. 06. 2004, s. 40. 99 Das Vakuum zieht an. Neue Kunst im Palast der Republik, FAZ, 12. 08. 2004, s. 35 100 Das Vakuum zieht an...; por. R. Rohr, Flut im Labor 101 R. Mohr, Flut im Labor 102 Diesseitige Utopie
96 97
89
Rzd federalny zaakceptowa projekt tymczasowego wykorzystania Paacu, da jednak wyranie do zrozumienia, e wszelkie wysiki na rzecz umocnienia tego stanu rzeczy bd zwlekanie z dalszym planowaniem odbudowy zamku, s absolutnie wykluczone. Zapowiedzia te, e nie udostpni adnych rodkw nansowych dla podnajemcw czasowych. Dotowanie artystycznej czci projektu zadeklarowa wzi na siebie Fundusz Kultury Stolicy (Hauptstadtkulturfonds) oraz Federalna Fundacja Kultury (Bundeskulturstiftung). Niezbdne okazao si pozyskanie dodatkowych rodkw, np. 1,5 mln euro byy konieczne na rodki zabezpieczenia, z czego dwie trzecie potrzebowaa sama stra poarna103. Niektre przedsiwzicia byy nansowane przez sponsorw prywatnych, ktrzy w ich realizacj wnieli ogem ponad 100 tys. euro. Z kasy pastwowej (gwnie ze rodkw Hauptstadtkulturfonds) na program artystyczny zaplanowano 780 tys. euro104. Pod koniec sierpnia 2004 r. w dawnym reprezentacyjnym budynku realnego socjalizmu miaa witowa 40-lecie swego istnienia na rynku niemieckim rma doradcza przedsibiorcw McKinsey. W dalszym cigu jednak w Berlinie nie ustaway spory na temat tego, czy i jak ma by wykorzystywana dalej ruina Paacu Republiki. Gnter Nooke, rzecznik polityki kulturalnej frakcji CDU/CSU w Bundestagu, zwraca uwag, e wykorzystywanie Paacu Republiki na organizowanie wit jubileuszowych i innych tego typu uroczystoci jest sprzeczne z podjt wikszoci gosw uchwa Bundestagu105. Nooke skrytykowa te, podobnie jak rzecznik ds. polityki kulturalnej FDP, Hans-Joachim Otto, pomys nansowego wsparcia, jakie zamierzay udzieli imprezom odbywajcym si w ramach festiwalu sztuki w dawnym Paacu Republiki wspomniane wyej fundacje. Uwaa, e jest to niezgodne z wczeniejszym owiadczeniem rzdu federalnego, ktry wyranie zapowiedzia, i nie udostpni adnych rodkw z kasy publicznej na potrzeby tymczasowego wykorzystywania Paacu. Zburzenie ruiny Paacu Republiki miao kosztowa ostatecznie ok. 13,5 mln euro. Ogromny problem stanowio, oprcz spraw nansowych, rwnie waciwe zabezpieczenie podoa, tzn. trzeba byo najpierw wzmocni odpowiednio pyt fundamentow wok Paacu, aeby nie naruszy fundamentw katedry (Berliner Dom) po drugiej stronie Unter den Linden, tak by nie stracia rwnowagi jak pisano106. Na pocztku wrzenia 2004 r. okazao si, e przetarg na planowane zburzenie Paacu musia by, z powodu bdw proceduralnych, rozpisany ponownie. Oznaczao to jak poinformowaa senator ds. rozwoju miasta Junge-Reyer (SPD) e uchwalona przez Bundestag rozbirka tego obiektu odwlecze si w czasie i bdzie si moga rozpocz prawdopodobnie dopiero latem 2005 r.107 Pocztkowo bya przewidywana na luty 2005 r. Pose parlamentu Nooke odnis si bardzo krytycznie do caej
103 104 105 106 107
R. Mnch, Schlechte Zeiten fr Palste R. Mohr, Flut im Labor. Feiern verboten. Neuer Streit um den Palast der Republik, FAZ, 25. 08. 2004, s. 36. R. Mnch, Schlechte Zeiten fr Palste Spterer Abri des Palasts der Republik, FAZ, 9. 09. 2004, s. 4.
90
sytuacji mwic, i odroczenie terminu pokazuje dobitnie, jak nieprofesjonalnie, nieobowizkowo i nieodpowiedzialnie pracuje si w stolicy108. Do tego momentu Paac mia by w dalszym cigu wykorzystywany tymczasowo na wystawy i imprezy kulturalne. wczesna minister stanu ds. kultury, Ch. Weiss zaproponowaa, aby do chwili rozpoczcia prac rozbirkowych zaprezentowa w tym miejscu wystaw obrazujc histori tego gmachu. W rezultacie jednak projekt wystawy nie uzyska akceptacji czonkw komisji przyznajcej dotacje w ramach Funduszu Kultury Stolicy i idea ta ostatecznie upada. W poowie padziernika 2004 r. w ogrzewanych halach dawnego Paacu odby si midzynarodowy kongres, ktrego gwnym tematem bya przyszo tego reprezentacyjnego gmachu byej NRD. Jego sympatycy twierdzili, e wci cieszy si on zainteresowaniem, jak pokazaa to akcja przeksztacenia go w Paac Ludowy. Niklas Maak z dum oznajmia, i 40 tys. odwiedzajcych, poczwszy od dzieci, przez goci imprezy Bal Moderne, ktrzy przybyli tu z caych Niemiec, a po osoby chtne do zwiedzania pozostaoci obiektu, dla ktrych organizowano specjalne oprowadzania przez przewodnikw, to wcale niezy wynik. Mona sobie wyobrazi pisa jak si przycigania ma ta pusta hala betonowa, skoro odbyway si w niej co tydzie koncerty, kiedy na zmian suya jako sala koncertowa, scena teatralna, dyskoteka czy sala kinowa109. Zwraca te uwag, e mode pokolenie moe zupenie inaczej ocenia fakt pozbycia si dawnego reprezentacyjnego gmachu NRD. Za trzydzieci lat jak mwi jeden z uczestnikw odbywajcego si w ramach akcji Volkspalast kongresu generacja modszego pokolenia Berliczykw bdzie tak samo odczuwaa brak Paacu, jak starsze pokolenie odczuwa dzi brak zamku110. Maak sugerowa ponadto, e idea odbudowy zamku nie zyskaa adnej symbolicznej siy identykacyjnej inaczej ni byo to w przypadku odbudowy kocioa pw. Najwitszej Marii Panny w Drenie. Jego zdaniem Berlin powinien by wdziczny, e organizatorzy festiwalu Volkspalast zamienili ruin Paacu w miejsce, ktre stao si atrakcj dla Berliczykw i turystw w rnym przedziale wiekowym. Maak mia te wiele propozycji dla ewentualnych moliwoci wykorzystania tego obiektu w przyszoci. Jego zdaniem mogyby si w nim mieci m.in. sale sceniczne na rnego rodzaju imprezy, pomieszczenia dla bibliotek popularnych, a na fasadach mogyby si latem odbywa projekcje lmowe, za plac zamkowy mona by zamieni w kino na wolnym powietrzu, tak jak to wyprbowano ongi z duym sukcesem na placu przed Alte Nationalgalerie. Berlin, zamiast marzy o jakim zamku, ktry nigdy nie bdzie mia swej oryginalnej postaci, mgby jak sugerowa Maak niewielkim nakadem kosztw przemieni swoj najwiksz ruin w popularn scen ycia publicznego. Zaznaczy przy tym, i energii na reinterpretacj
108 109 110
Schlo spter. Abri des Palasts der Republik spter, FAZ, 9. 09. 2004, s. 38. N. Maak, Schaut in dieses Haus, FAZ, 19. 10. 2004, s. 35. Jw.
91
Paacu nie brak, w przeciwiestwie do pienidzy na zamek; nie brak te pomysw na jego zagospodarowanie. Musz by one tylko jeszcze rozpoznane i politycznie wspierane jak zawyrokowa111. Jak wida obrocw dawnego Paacu nie brakowao, czemu niejednokrotnie dawano wyraz w komentarzach prasowych. Dokadnie 9 listopada 2004 r., w 15. rocznic upadku Muru Berliskiego, Volkspalast mia jednak ostatecznie zakoczy sw dziaalno. Dla wielu sympatykw Paacu Republiki do ktrych naleeli, nie tylko wspomniany ju Diekmann, ale te Gnter Grass, Gesine Schwan, Daniel Barenboim i Bernd Eichinger, i dla ktrych jedynym przekonujcym powodem do jego zamknicia byaby jedynie konkretyzacja planw odbudowy zamku owo postsocjalistyczne prowizorium mogoby trwa jeszcze przez duszy czas112. Pose FDP, Jrg van Essen, wyrazi obawy wielu zwolennikw natychmiastowej rozbirki Paacu, ktrzy uwaali, e ta plama wstydu powinna znikn, mwic, i takie tymczasowe wykorzystanie obiektu moe prowadzi jedynie do tego, e Paac pozostanie a do wity nigdy113. Hans Ottomeyer, dyrektor Deutsches Historisches Museum, patrzc przez okno swego biura na wyspie muzealnej na owo postsocjalistyczne monstrum, a raczej to, co z niego pozostao, stwierdzi: My Niemcy jestemy jednak barbarzycami114. To, co w nas w rodku tkwi mwi to pd do karczowania. Zanim stworzymy co nowego, robimy czystk. Dopiero co zburzylimy zamek. Teraz burzymy Paac115. Wydawao si, e mwi to z nut nostalgii. Inni uwaali z kolei, e i tak caa akcja usuwania Paacu trwa zbyt wolno i zbyt dugo. S. Berg zwrci uwag, i trzy lata miny odkd Bundestag wyda postanowienie o rozbirce Paacu, ale tu demokracja okazaa swoj niemoc. Kuriozalnemu aliansowi biurokratw, politykw i nostalgikw udaje si zwleka z rozbirk pisa116. Za ich duchowego przywdc uzna Thomasa Flierla (PDS), nazywajc go nestorem nostalgii117. S. Berg wskazywa na jeszcze jedn okoliczno sprzyjajc wydatnie opnieniu wszelkich prac zwizanych z rozbirk Paacu. Chodzio mu o totalne zamieszanie wok kompetencji czy raczej braku kompetencji, albowiem: wacicielem Paacu bya federacja (Republika Federalna), zarzdc (administratorem) Bundesanstalt fr Immobilienaufgaben, za rozbirk Paacu odpowiedzialna bya grupa robocza, w skad ktrej wchodzili przedstawiciele federalnego ministerstwa budownictwa oraz kraju Berlin, natomiast za tymczasowe wykorzystanie Paacu odpowiedzialnym by zarzd kultury w Senacie Berlina (Senatskulturverwaltung), a niekiedy rwnie penomocnik rzdu federalnego ds. kultury i mediw w urzdzie kanclerskim118.
111 112 113 114 115 116 117 118
Jw. R. Mohr, Flut im Labor Jw. S. Berg, Erschlaffter Rodungstrieb, Der Spiegel 7. 03. 2005, s. 52. Jw. Jw. Jw. Jw.
92
Dodatkowym elementem opniajcym prace rozbirkowe by ponadto fakt, na ktry zwrcia uwag grupa fachowcw do spraw budowlanych, ktrzy w specjalnym raporcie ostrzegali, i w trakcie burzenia Paacu moe doj do wstrzsw w gigantycznej pycie zwanej czarn wann (Schwarze Wanne). Rwnie inni rzeczoznawcy ostrzegali przed moliwoci tworzenia si rys i rozstpw w pooonej po drugiej stronie ulicy katedrze berliskiej oraz w innych gmachach usytuowanych na wyspie muzealnej. W rezultacie nikt ju nie mg dokadnie okreli, kiedy rzeczywicie ulubiony gmach Honeckera zniknie119. Wbrew jednak sceptykom stao si to faktem. Rozbirka Paacu zakoczya si denitywnie na pocztku grudnia 2008 r.; wtedy to znikna ostatnia klatka schodowa dawnego Paacu.
KONKURS ARCHITEKTONICZNY (2007-2008)
Nieustajce debaty publiczne nad kwesti odbudowy zamku krlewskiego, a pniej take nad jego przysz form i wykorzystaniem tocz si w zasadzie z mniejsz lub wiksz si po dzie dzisiejszy. Oywienie zainteresowania tym tematem nastpio ostatnio na przeomie listopada i grudnia 2008 r. w zwizku z rozstrzygniciem konkursu architektonicznego na projekt odbudowy zamku. Ju w 2003 r. rzd federalny zosta zobowizany do tego, by wykorzysta moratorium w celu przygotowania konkursu na projekt zamku z historycznymi fasadami. Koszty planowania mia snansowa wstpnie federalny minister budownictwa. Konkurs rozpisano jednak dopiero 26 listopada 2007 r. Wzio w nim udzia 158 architektw/ biur projektowych. Architekci nie mieli w tym wypadku atwego zadania. Zostay im bowiem narzucone ju na wstpie okrelone wymogi wynikajce z ustale Bundestagu. Uczestnicy konkursu musieli si trzyma przede wszystkim pierwowzoru stworzonego przez Andreasa Schltera i jego konkurenta Eosandera. Jednym z gwnych zaoe byo uwzgldnienie rekonstrukcji barokowych fasad i dziedzica Schltera; a ponadto zachowanie dawnej kubatury zamku i kopuy nad gwnym portalem. Wszelkie odstpstwa od tych wymogw mogy prowadzi do wykluczenia z konkursu, jak zapowiada Wilhelm von Boddien, rzeczoznawca jury. Nie dozwolone byo te znaczce przekroczenie kosztw budowy120. Trzy fasady miay zatem powsta w duchu oryginau, za czwarta miaa by swoistym darem oarnym na rzecz modernizmu121. I tu mieli mono wykazania si zwolennicy nowoczesnoci. Czwarta (dowolna) fasada nie musiaa nawizywa do historycznych wzorw i moga by wyraona jzykiem wspczesnej architektury, aczkolwiek nie moga cakowicie odbiega od
119 120 121
Jw. Zob. Berliner Schloss nur mit historischer Fassade, Berliner Morgenpost, 22. 09. 2008. G. Matzig, Der Hahn ist tot
93
oglnego charakteru caej budowli; musiaa wspgra z pozostaymi tworzc harmonijn cao. Wielu architektw odbierao obwarowania konkursu jako ograniczenie ich inwencji i kreatywnoci. Naley jednak pamita, e w tym wypadku nie chodzio o postawienie w tym miejscu jakiego spektakularnego architektonicznego znaku, lecz o to jak napisa Andreas Kilb we Frankfurter Allgemeine Zeitung by w centrum Berlina zbudowa gmach, z ktrym zjednoczone Niemcy mogyby si identykowa, tak obecnie, jak i w przyszoci122. Musia to by zatem gmach, ktry w swej formie i treci bdzie wykracza poza walory estetyczno-funkcjonalne, taki, ktry udwignie okrelon symbolik. W skad jury konkursu wchodzio 8 architektw i 7 politykw. Do ostatniej chwili nie byo wiadome, czy jury, po niekoczcych si dyskusjach nad rekonstrukcj zamku, w ogle podejmie decyzj, jak pisaa prasa. Jurorzy wydawali si by niejednomylni. Prasa zwracaa przy tym uwag, e nadal wtpliwa bya i jest kwestia nansowania caego przedsiwzicia, a plan czasowy uwaano za nazbyt ambitny; na dodatek wci niejasna bya konkretna tre tego, co kryje si pod pojciem Humboldt-Forum. Werdykt jury na projekt odbudowy zamku ogoszono 28 listopada 2008 r. Bezapelacyjnym zwycizc konkursu zosta woski architekt Francesco Stella123. Uznano, e spord wielu kiepskich prac, kompromisowe rozwizanie, jakie zaproponowa Stella, byo najlepsze124. Ten jednomylny wybr jurorw by dla wszystkich duym zaskoczeniem. Ju nastpnego dnia wikszo dziennikw niemieckich podaa informacj o wynikach konkursu jak najwiksz sensacj. Nazwisko Franco Stella niewiele dotd mwio nawet znawcom wspczesnej architektury. A teraz w mistrz budownictwa z Vincenta wygra midzynarodowy konkurs na budow HumboldtForum na terenie zamku berliskiego skomentowa zwycistwo Wocha Jens Bisky125. Chtnie cytowano przy tym opinie jurorw. Przewodniczcy jury Vittorio Lampugnani chwali wybrany projekt jako rozwizanie, ktre kontynuuje i czy nowoczesne i klasyczne tradycje w budownictwie126. Stella wszystko poczy w cao, mwi Lampugnani, tworzc w ten sposb now autentyczno127.
A. Kilb, Das Schloss geht auf, FAZ 29. 11. 2008, s. 1. Podczas ogaszania werdyktu jury zapanowao lekkie zamieszanie wok imienia: Francesco czy Franco? Zapytany o to w wywiadzie przez Rainera Haubricha, zwycizca konkursu wyjani, i w ocjalnym rejestrze architektw guruje jako Francesco Stella. Jednake we Woszech znany jest przede wszystkim jako Franco Stella. I t form bardziej lubi. Zob. Mein wichtigster Mitarbeiter war Andreas Schlter. Wywiad R. Haubricha ze zwycizc konkursu na projekt architektoniczny zamku berliskiego, Franco Stella, Die Welt, 2. 12. 2008, s. 27. 124 Zob. Der Schloss-Wettbewerb ist entschieden, Sddeutsche Zeitung, 29./30. 11. 2008, s. 15. 125 J. Bisky, Triumph des Rasters. Der italienische Architekt Franco Stella hat den Wettbewerb fr das Berliner-Forum gewonnen, Sddeutsche Zeitung, 29/30. 11. 2008, s. 15. 126 Zob. Francesco Stella errichtet das Berliner Schloss, FAZ, 29. 11. 2008, s. 1. 127 J. Bisky, Triumph des Rasters
122 123
94
O tym, jak bardzo jurorzy byli przekonani co do swej decyzji, moe wiadczy fakt, i nie przyznano w ogle II miejsca, natomiast przyznano cztery III miejsca. Otrzymali je: architekci biura Eccheli e Campagnola z Werony, Christoph Mckler z Frankfurtu, biuro Kleihues und Kleihues z Berlina oraz Hans Friedrich Kollhoff z Berlina. Pienidze, ktre byy przewidziane na II miejsce zostay przeznaczone na nagrod specjaln. Wyrnienie to otrzymao troje modych architektw z biura Kuehn Malvezzi z Berlina. To oni byli pono ukrytymi zwycizcami tego konkursu, napisa Arno Lederer w Die Zeit128. Autor artykuu przyznawa, e autorzy tego projektu podeszli bardziej swobodnie do pierwotnych zalece. Uwzgldnili wprawdzie barokowe fasady, ale potraktowali je zupenie bez sentymentu. Swobodnie podeszli te do kwestii kopuy, co byo jednym z wymogw konkursu i zamiast tego przewidywali oszklone zadaszenie129. Pono ich projekt by cichym faworytem jury, aczkolwiek jurorzy odcinali si od tej opinii, twierdzi R. Haubrich130. Takiego konkursu architektonicznego w najbliszym czasie stolica nie bdzie miaa okazji przeywa napisa Rainer Haubrich w Die Welt131. Poprzeczka bya postawiona wysoko pisa dalej naleao bowiem nada ksztat i zagospodarowa centrum Berlina, miejsce silnie przesiknite niemieck histori. Za zrekonstruowanymi barokowymi fasadami zamku Hohenzollernw ma powsta wizytwka narodu kulturowego Niemcy, Humboldt-Forum jak zauway R. Haubrich. Jego zdaniem mona si byo obawia o wynik konkursu, bowiem zalecenia, jakie ustali Bundestag, pozostawiay architektom niewielkie pole manewru dla ich kreatywnoci i pomysowoci. Jeli chodzi o zwyciski projekt, to Franco Stella132 zadba o moliwie wiern oryginaowi rekonstrukcj trzech barokowych fasad z XVIII w.; uwzgldnia te charakterystyczn kopu wedug wzoru Friedricha Augusta Stlera nad zachodnim portalem. Tylko od strony wschodniej w kierunku Alexanderplatz, zamek ma si zaprezentowa w nowoczesnym jzyku architektonicznym133. Fasada wschodnia od strony Sprewy ma mie form galerii dla zwiedzajcych z oszklonymi przejciami. Pasa pomidzy bram pnocn a poudniow ma otwiera budowl zamku ku wyspie muzealnej i w kierunku centrum Berlina. Franco Stella przyzna w jednym z wywiadw dla Die Welt, i podczas pracy nad projektem jego najwaniejszymi
A. Lederer, Geben sie Gedankenfreiheit! Zur Debatte um das Berliner Humboldt-Forum, Die Zeit, 23. 12. 2008, s. 49. 129 Zob. Francesco Stella errichtet 130 R. Haubrich, Die Schlsser der anderen. Nach dem Architekten-Wettbewerb zum HumboldtForum hinter Barockfassaden: In Berlin sind jetzt alle Entwrfe zu sehen, Die Welt, 4. 12. 2008, s. 26. 131 R. Haubrich, Die Schlsser der anderen..., s. 26. 132 Franco Stella, ur. 24 kwietnia 1943 r. w Thiene, w pobliu Vicenza we Woszech, architekt i wykadowca akademicki, prowadzi niewielkie biuro architektoniczne. 133 Zob. Zurck zur Geschichte, Sddeutsche Zeitung, 29/30. 11. 2008, s. 1.
128
95
wsppracownikami byli dwaj mistrzowie baroku: Andreas Schlter oraz Eosander von Gthe134. Nareszcie ta niezamieszkana, dzika, pozbawiona historycznoci prnia znalaza swj koniec. Historyczne oblicze Berlina znw si oywi. Z tego zamku Republiki Niemcy bd dumni tak nadziej wyrazi po zakoczeniu konkursu byy senator ds. nauki, bada i kultury, Ch. Stlzl. Tak wic projekt nowego zamku jest ju gotowy. Mona jeszcze wspomnie, e istniej te plany zagospodarowania caego terenu placu zamkowego zanim rozpoczn si prace budowlane nowego obiektu. Senat Berlina mia zamiar zaoy w tym miejscu zieleniec i wypeni t przestrze dodatkowymi trawnikami, awkami i drewnianymi kadkami. Do momentu rozpoczcia budowy park ten ma by zaadoptowany na potrzeby wszelkich aktywnoci kulturalnych i rozmaitych inicjatyw na wieym powietrzu. Generalnym zaoeniem jest, aby stanowi on przestrze publiczn135. Natomiast wypeniony piaskiem wykop po Paacu Republiki ma by wymodelowany z lekkim pochyem w kierunku Sprewy i pokryty traw; ma suy jako boisko sportowe i plac zabaw. Gwne drki wraz z modrzewiowymi kadkami bd przystosowane dla niepenosprawnych. Dla zainteresowania mieszkacw Berlina i innych miast Republiki spraw zamku berliskiego i zachcenia do indywidualnego wsparcia dziea odbudowy, postanowiono zaprezentowa na specjalnej wystawie modele zamku, zaproponowane przez biura architektoniczne, biorce udzia w konkursie. Tu po ogoszeniu wynikw, w dniu 2 grudnia 2008 r. w Kronprinzenpalais przy Unter den Linden 3 w Berlinie, otwarta zostaa wystawa prezentujca 30 projektw, ktre przeszy do nau (w pierwszej fazie konkursu znalazo si 85 projektw). Ekspozycja ta bya udostpniona publicznoci do 4 stycznia 2009 r. Wystawa pokazaa, i mimo cisych wymogw konkursu, bdcych pochodn zalece Bundestagu, autorzy projektw wykazali si jednak du inwencj. Najbardziej uderzajc cech we wszystkich projektach bya pono wyran trudno, jak sprawiao autorom zaprojektowanie wanie dowolnej fasady od strony Sprewy, jak zwracali uwag niektrzy komentatorzy136. Wprawdzie budowa Humboldt-Forum we wntrzu zamku berliskiego ma si rozpocz, zgodnie z przewidywaniami dopiero w 2010 r., jednak zainteresowanie tym przedsiwziciem jest ju ogromne. Podczas otwarcia by pokany tum chtnych do obejrzenia ekspozycji; rwnie w kolejnych dniach nie brakowao zwiedzajcych. Wystaw w Kronprinzenpalais przy Unter den Linden obejrzao ponad 30 tys. osb137. W centrum szczeglnego zainteresowania zwiedzajcych znalaz si zwyciski projekt woskiego architekta Franco Stella. Sdzc po komentarzach prasowych sympati wielu osb wzbudzi
134 135 136 137
Mein wichtigster Mitarbeiter war Andreas Schlter, Die Welt, 2. 12. 2008, s. 27. Schlossplatz erhlt mehr Grn, Die Welt, 4. 01. 2009. R. Haubrich, Die Schlsser der anderen..., s. 26. 30 000 Besucher bei Schau zum Humboldt-Forum, Die Welt, 6. 01. 2009.
96
rwnie niekonwencjonalny projekt architektw z biura Kuehn Malvezzi z Berlina, ktry uwaano za bardzo interesujcy138. Prasa rozpisywaa si szeroko na temat wystawy, jednake w komentarzach przewaay opinie dotyczce bardziej strony organizacyjnej ekspozycji, a nie poszczeglnych projektw. Niektrzy mwili o niej z uznaniem, chwalc wielko i miao caego przedsiwzicia, inni, jak J. Bisky, krytykowali uwaajc, i bya raczej przecitn i zrobion bez serca prezentacj architektury139. Jeszcze inni wyraali niezadowolenie co do formy organizacyjnej; krytykowano zwaszcza kiepsk prezentacj projektw i brak objanie140. Wielu uczestnikom nie uda si pomys z kopu niektrzy jej w ogle nie uwzgldnili; a inni odpadli z powodu fasady wschodniej od strony Sprewy, jak komentowano141. Werdykt jury konkursu jest jednak tylko propozycj. Decydujcy gos w tej sprawie jest zastrzeony dla Bundestagu. Przewiduje si, e pooenie kamienia wgielnego pod budow Humboldt-Forum nastpi pod koniec 2010 r., po zakoczeniu fazy planowania. Ukoczenie budowy planowane jest na rok 2013, jednak nie pniej ni w roku 2015142. Nie wszyscy jednak wierz, e dyskusje na temat zamku, mimo rozstrzygnitego konkursu, ju si denitywnie zakoczyy. Niektrzy z powtpiewaniem stwierdzaj, i ten niekoczcy si spr o zamek, bdzie si toczy nadal143. Jeli chodzi o kwesti dotrzymania tych terminw, to istnieje wielu sceptykw, ktrzy twierdz, i chociaby ze wzgldw nansowych i kopotw z zebraniem tak ogromnych funduszy, zwaszcza obecnie w dobie wszechogarniajcego kryzysu, jest to nierealne do przeprowadzenia. Podobny sceptycyzm wyraany jest rwnie w odniesieniu do kosztw caego przedsiwzicia, ktre jak si wskazuje z pewnoci bd wysze, ni si to obecnie zakada. Zwrci na to uwag w przededniu rozstrzygnicia konkursu architektonicznego Hanno Rauterberg w Die Zeit piszc, i sprawa odbudowy zamku od pocztku opieraa si na fundamencie kamstwa144. Jego stwierdzenie odnosio si do prognoz nansowych i czasowych, nazbyt optymistycznie przedstawianych przez rzd i krgi zwolennikw szybkiego postawienia nowego obiektu zamkowego. Uwaa, i przyjto nierealne zaoenia co do moliwoci ukoczenia budowy w tak krtkim czasie. Na kanwie rozwaa o sensie odbudowy zamku i koncepcji jego wykorzystania w przyszoci, co do ktrych Hanno Rauterberg mia wiele wtpliwoci, przypomnia
J. Bisky, Wir bcken uns vor der Replik. Berliner Schloss: Nun kann man die Wettbewerbsarbeiten besichtigen, Sddeutsche Zeitung, 4. 12. 2008, s. 11. 139 Jw. 140 Jw. 141 Jw. 142 Zob. Berliner Schloss nur mit historischer Fassade, Berliner Morgenpost, 22. 09. 2008. 143 G. Matzig, Der Hahn ist tot und krht. Der nicht enden wollende Streit ums Schloss wird weitergehen, Sddeutsche Zeitung, 29/30. 11. 2008, s. 15. 144 H. Rauterberg, Nichts als nationale Leere. Das Berliner Schloss wird nun gebaut. Aber was soll hinein?, Die Zeit, 27. 11. 2008, s. 5.
138
97
jednoczenie, jak ogromna presja znaczeniowa ciy na projekcie Humboldta. Zwrci uwag na silne obcienie adunkiem neonacjonalistycznym. Zbyt czsto zaprzysigano bowiem plac zamkowy jako centrum niemieckie (deutsche Mitte). Wci odwoywano si do argumentu, e rekonstrukcja zamku jest spraw narodow, i Bundestag tak te j potraktowa145. Zdaniem Rauterberga przegosowanie w Bundestagu koncepcji odnowienia barokowych fasad byo w gruncie rzeczy jednoczenie opowiedzeniem si za zmian rangi zamku. Oznaczao to, e z zamku miejskiego (Stadtschloss) sta si on ostatecznie zamkiem pastwowym (Staatsschloss). Bundestag chcia, jak wskazywa Rauterberg, jakiego symbolicznego znaku (Wahrzeichen) jednoci Niemiec, jakiego symbolu narodowego (Nationalsymbol). Zapomniano tylko, mwi, e taki symbol nie moe si skada z samych tylko fasad. Budowla, ktra ma ucielenia tosamo Niemcw, nie moe si w swym wntrzu ukrywa przed wasnym znaczeniem; powinna odzwierciedla istot Niemcw. I std wynika caa trudno: wanie w wypenieniu tego miejsca waciw treci, wskazywa Rauberberg. Sedno tkwi w tym, i wci powraca kwestia znaczenia placu zamkowego oraz odpowiedzi na pytanie: Kim my Niemcy jestemy? pisa Rauterberg. W jego opinii Humboldt-Forum nie rozwie wszystkich spraw zwizanych z tosamoci narodow. Dlatego te, uwaa, najlepsze dla placu zamkowego byoby usunicie caej tej narodowej przesady. Nikt nie potrzebuje przecie znaku/symbolu (Wahrzeichen), ktry odsania tylko wasn pustk. Zamek obiecuje tosamo, ale moe t obietnic jedynie rozczarowa. Niemcy nie maj bowiem nieprzerwanej tosamoci. I nawet przy pomocy najpikniejszych barokowych ornamentw nie da si jej wymyli, dowodzi146. Innymi sowy nie wierzy, e Humboldt-Forum bdzie w stanie sprosta oczekiwaniom politycznym, ale te i spoecznym, jakie si z nim wie. W podobnym duchu wypowiada si krytycznie o koncepcji wykorzystania przyszego obiektu i umieszczenia w nim ekspozycji zbiorw z Dahlem, Eckhard Fuhr. Dokonujc trawestacji synnego powiedzenia o upiorze komunizmu krcym po Europie, odnis je do wspczesnych problemw z wypracowaniem sensownych koncepcji uytkowania w przyszoci pomieszcze zamkowych, i zauway:
upir spdza sen z powiek politykom kultury, to upir zamku. I straszy ich we nie snujc wci te same koszmary: oto historyczne fasady zamku ju na powrt stoj, utworzone za nimi Humboldt-Forum z punktem cikoci pooonym na prezentacj eksponatw sztuki pozaeuropejskiej zostao uroczycie otwarte, a mimo to nikt nie wchodzi do rodka, a to dlatego, e publiczno niekoniecznie ma ochot oglda w historycznym centrum Berlina, w tym wanie miejscu eksponowane gwnie polinezyjskie wntrza i maski szamanw147.
Tote aeby takie koszmary senne nigdy si nie speniy, pisa dalej E. Fuhr, osoby odpowiedzialne z dziedziny polityki i nauki, zastanawiaj si ju teraz coraz
145 146 147
H. Rauterberg, Nichts als nationale Leere.... Jw. E. Fuhr, Berlins Schlossgespenst, Die Welt, 13. 01. 2009.
98
bardziej intensywnie, jak sprawi, by planowane Humboldt-Forum, majce by swego rodzaju portalem kultury wiata, uczyni bardziej atrakcyjnym148. I wszyscy s zgodni co do tego, e poza wystawami staymi i czasowymi powinno si zaproponowa atrakcyjny program imprez, dla ktrego w planach budowlanych przewidywana jest tzw. Agora. Istnieje rwnie wiele rozmaitych koncepcji uksztatowania terenu wok placu zamkowego. Trudno jednak na tym etapie przesdzi, ktre z nich bd faktycznie realizowane, gdy na razie istniej jedynie w fazie planw. Ciekawa wydaje si propozycja stworzenia wielkiego parku pomidzy wysp muzealn a Humboldt-Forum w takiej formie, jak by on zaoony przed 180 laty149.
ZAKOCZENIE
Osiemnacie lat potrzebowali Niemcy, pisa Stlzl, by zdoby si na odwag uksztatowania centrum swej stolicy. Bardzo dugo nie mogli si zgodzi co do tego, kto waciwie powinien by w tej mierze kompetentny: nard jako cao, czy te mieszkacy Berlina? Kt zliczy myli i sowa, jakie paday w dyskusjach, ile energii wkadano w polemiki na ten temat? Chodzio przecie o symbolik niemieckiego podziau i niemieckiego zjednoczenia. Czy mona byo dyskutowa o tym ze spokojem i opanowaniem, jeli przecie potny huragan historii dotkn kad rodzin zastanawia si Stlzl150. Rzeczywicie sprawa odbudowy zamku berliskiego, jak adna inna, poruszya umysy nie tylko osb zwizanych z polityk, ale wpyna te na emocje spoeczne, stajc si spraw nie tylko Berliczykw, ale oglnonarodow. Odnoszc si do toczcych si wci dyskusji, dotyczcych zewntrznej formy przyszego zamku, G. Matzig zastanawia si: skd ten spr przez cay czas midzy zwolennikami modernizmu a zwolennikami rekonstrukcji? Skd ten antagonizm midzy tymi, ktrzy za wszelk cen chcieliby tu widzie jak wspczesn budowl, a tymi, ktrym ju nawet nieznaczna aluzja jakiej swobodnej interpretacji historycznego stanu rzeczy wydaje si by czynem karygodnym? Zdaniem Matziga jest to wynikiem tego, e spr o zamek jest sporem nie tylko o przeszo i przyszo, lecz take sporem pomidzy Wschodem a Zachodem, jak rwnie sporem pomidzy kultur a polityk, estetyk a ekonomi. I to jest przyczyna, na ktrej spr ten tak beznadziejnie ugrzz151. Trudno si nie zgodzi z tym twierdzeniem. wiadczy o tym najlepiej szerokie spektrum opinii wypowiadanych w rnych gremiach politycznych i w prasie. Wida wyranie, e wielowymiarowo sporu o zamek powoduje, i tak trudno jest
Jw. M. Falkner, Th. Flling, Der Lustgarten soll vergrert werben, Die Welt, 13. 01. 2009; por. M. F alkner, Th. Flling, Flanieren vom Museum zum Schloss, Die Welt, 14. 01. 2009. 150 Ch. Stlzl, Ein Grund, stolz zu sein. Entscheidung zum Berliner Stadtschloss, Die Welt, 29. 11. 2008, s. 8. 151 G. Matzig, Der Hahn ist tot
148 149
99
znale konsensus polityczny i spoeczny w tej sprawie. Spr ten jest odzwierciedleniem rozmaitych postaw spoecznych wobec tradycji, wobec wydarze z przeszoci, a take rnych wizji przyszoci; jest wyrazem pamici historycznej, a jednoczenie spojrzeniem w przyszo. Jest to spr midzy tymi, ktrzy nie chc wywoywa duchw przeszoci, a tymi, ktrym si marzy okazaa rezydencja w centrum stolicy dla podkrelenia jej prestiu. Dlatego jedni staraj si kwestionowa sens powstania nowego/dawnego obiektu, drudzy wprost przeciwnie, eksponuj przede wszystkim jego znaczenie dla wspczesnoci, a take przyszoci. Spr ten odsania jednoczenie rozmaito postaw estetycznych; toczy si on midzy zwolennikami tradycji a zwolennikami nowoczesnych rodkw wyrazu w architekturze. Dylematy zwizane z podstawowymi zagadnieniami dotyczcymi tego, co ma powsta na placu zamkowym, jaka ma by forma zewntrzna przyszego obiektu i co ma si znale w jego wntrzu, zostay ju po czci rozstrzygnite. Ale pozostaje jeszcze wiele szczegw, ktre bd rozwizywane w toku dalszych dyskusji w gronie fachowcw i decydentw. Kwestia zamku nie jest jeszcze bowiem cakowicie zamknita. Czas pokae, czy uda si dotrzyma terminw i czy powstaa budowla speni nadzieje politykw i spoeczestwa RFN.
ABSTRACT The reunication of Germany in 1990 led to a resumption of the issue of reshaping the historical center of Berlin. Plans to reconstruct the city castle, also known under the name of Berlin city palace, as a former seat of the margraves and electors of Brandenburg gave rise to considerable controversies. The original castle, erected in the years 1443-1451 by order of the Prince Elector Frederick II was in the course of time redecorated and rebuilt a number of times. Towards the end of the Second World War it was seriously damaged. As a result of the division of Germany the complex of the castle together with the Museum Island was within the territory of the GDR. In 1950, at the request of Walter Ulbricht, the then leader of the communist SED, the remains of the castle were demolished and in 1973 the Palace of the Republic was built on the site. Following the reunication of Germany, a special body of experts: the Berlin Historical Center (Historische Mitte Berlin) was summoned with a task to work out concrete solutions for the development of the castle site and the architectonic shape of the new castle building as well as to prepare a statement of the purposes the building was to serve in the future. On 28 November 2008 the verdict of the jury was announced concerning the project of the castles reconstruction and the winner was an Italian architect, Francesco Stella. In accordance with the recommendations of the Historische Mitte Berlin Committee, the new castle building for which the name of Humboldt-Forum was adopted, is to become a place of dialogue between cultures and science, serving museum and university purposes. The building is to be completed in 2013, and at the latest in 2015. The debate over the castle revealed differences in attitudes to tradition and past events as well as varying visions of the future in the German society. It is an expression of seeking their national identity by the Germans after the fall of the Berlin wall. It also exposed differences in aesthetic attitudes between supporters of tradition and advocates of innovative architecture.

Maria Waginska Marzec, Kontrowersje Wokół Odbudowy Zamku Berlińskiego Jako Wyraz Sporu o Tożsamość Niemców

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maria Waginska Marzec, Kontrowersje Wokół Odbudowy Zamku Berlińskiego Jako Wyraz Sporu o Tożsamość Niemców

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 4

MARIA WAGISKA-MARZEC Pozna

Z HISTORII ZAMKU BERLISKIEGO

Berliner Stadtschloss. Baugeschichte, http://www.berliner-schloss.de

KAMPANIA NA RZECZ ODBUDOWY ZAMKU

KOMISJA HISTORISCHE MITTE BERLIN

DECYZJA POLITYCZNA UCHWAA BUNDESTAGU

Maria Wagiska-Marzec PAAC REPUBLIKI TYMCZASOWE WYKORZYSTANIE

KONKURS ARCHITEKTONICZNY (2007-2008)

119 120 121

You might also like