PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 4

PETER OLIVER LOEW Darmstadt

POLSKA JAKO PRZEDMIOT BADA W REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC1 Problemem bada nad Polsk w krajach niemieckojzycznych byo dotychczas rozdrobnienie na pojedyncze dyscypliny. Pierwsza konferencja Niemieckie badania naukowe nad Polsk, ktra odbya si pod koniec lutego 2009 r. w Darmstadt, pokazaa, e badania te s mimo wszystko bardzo ywotne. Obecnie wysiki zmierzaj w kierunku rozbudowywania sieci kontaktw, a take wzmocnienia instytucjonalnego. Naley rwnie zadba o lepsze wykorzystanie moliwoci wsparcia nansowego. Na spotkaniu nikt nie kry zaskoczenia: A wic naprawd jestemy tak liczni?, pytali z niedowierzaniem uczestnicy tej konferencji, kiedy na zakoczenie jeszcze raz wspominali wszystko, co przeyli w Darmstadt w dniach od 26 do 28 lutego 2009 r.2 Na zaproszenie Deutsches Polen-Institut w Darmstadt (DPI) do nowego centrum naukowo-kongresowego darmstadtium przybyo blisko 250 naukowcw, by po raz pierwszy wzi udzia w spotkaniu wykraczajcym poza granice poszczeglnych dyscyplin. Due wraenie robia rnorodno bada nad Polsk i stosunkami polsko-niemieckimi, jakie prowadzone s w Niemczech i innych krajach niemieckojzycznych. Jeszcze niedawno nic nie wskazywao na to, e badania nad Polsk tak dobrze si miewaj. Koleanki i koledzy nieustannie skaryli si na brak naukowej wiedzy na temat Polski w Niemczech, o czym wiadczy midzy innymi fakt, i po 1990 r. zaczto zamyka placwki badawcze i katedry z Polsk jako tematem gwnym, dotyczy to zwaszcza slawistyki, do tego w miejscach tak znaczcych jak Berlin. W Polsce niejednokrotnie syszy si narzekania, e niemieckie badania naukowe zbyt mao uwagi zwracaj na to, co dzieje si po drugiej stronie Odry i Nysy. W Niemczech szybko uzyskao popularno okrelenie kicz pojednania3. Wyraa
Tekst ukaza si w miesiczniku Osteuropa nr 4/2009, s. 157-162 pod tytuem Setzen Sie sich in die erste Reihe! Groe Vielfalt in der deutschen Polenforschung. 2 Konferencja zostaa zorganizowana przez Deutsches Polen-Institut w Darmstadt we wsppracy z Instytutem im. Herdera w Marburgu, Centrum Wschodnioeuropejskim Uniwersytetu Justusa Liebiga w Gieen i Instytutem Slawistyki Uniwersytetu Johannesa Gutenberga w Moguncji. Partnerem w realizacji projektu bya Fundacja Wsppracy Polsko-Niemieckiej. Ponadto przedsiwzicie wsparli nansowo Deutsche Bank, Fundacja HSE oraz Fundacja Fazit. 3 H.-H. Hahn, H. Hein-Kircher, A. Kochanowska-Nieborak (wyd.), Erinnerungskultur und Vershnungskitsch, Marburg/Lahn 2008.
1

142

Peter Oliver Loew

ono poczucie, e dialog polsko-niemiecki sta si powierzchowny, a zrytualizowane spotkania i retoryczne frazy z trudem s w stanie przysoni fakt, e zblienie midzy obydwoma krajami stao si w gruncie rzeczy do bezprzedmiotowe. W 2006 r. Deutsches Polen-Institut przyjrza si sytuacji niemieckich bada nad Polsk i doszed do nastpujcych wnioskw: sytuacj niemieckich bada naukowych powiconych Polsce mona okreli jako stan niedoborw i brakw. W niemieckim wiecie akademickim nie ma jednego okrelonego centrum bada nad Polsk, ktre obejmowaoby badania naukowe i dziaalno dydaktyczn4. Nastpnie, w celu przedyskutowania tej diagnozy, jesieni 2007 r. DPI zaprosi do Darmstadt przedstawicieli rnych dyscyplin oraz kilku ekspertw od spraw Polski na warsztaty pod tytuem Badania nad Polsk w Niemczech. Sytuacja obecna dezyderaty badawcze instytucjonalizacja5. Take i na tym forum mwiono o niedostatecznej obecnoci bada nad Polsk w wiadomoci publicznej oraz sformuowano konieczno uczynienia bada nad Polsk i specjalistycznej wiedzy o tym kraju bardziej widocznymi zarwno w poszczeglnych dyscyplinach, jak i wrd szerszej publicznoci6. Konferencja Niemieckie badania naukowe nad Polsk stanowia wic pierwszy krok w tym kierunku. W ramach gwnego tematu Migracje i transfery. Historia kultura spoeczestwo gospodarka w konferencji uczestniczyli przedstawiciele etnologii europejskiej, konserwacji zabytkowych kompleksw ogrodowych, geograi, germanistyki, historii, kulturoznawstwa, historii sztuki/nauk o sztuce, literaturoznawstwa, medioznawstwa, psychologii medycznej, muzykologii, lozoi, politologii, prawoznawstwa, slawistyki/literaturoznawstwa, pedagogiki socjalnej, socjologii, teatrologii, teologii i nauk ekonomicznych ju sama ta lista stanowi wystarczajcy dowd na to, jak szeroki zasig maj obecnie w Niemczech naukowe badania nad Polsk. Lecz liczba uczestnikw i wygoszonych referatw nie powinna stwarza mylnego wraenia, e sytuacja bada nad Polsk w Niemczech nie wymaga poprawy. Z jednej strony wikszo badaczy zajmujcych si Polsk znajduje si albo na etapie zdobywania kwalikacji, albo zatrudnieni s na umowy okresowe, co wie si z niewystarczajcym zabezpieczeniem materialnym. Wielokrotnie formuowano postulaty stworzenia wikszej liczby etatw dla badaczy zajmujcych si konkretnie sprawami Polski, cho rwnoczenie powszechne byo powtpiewanie, czy w najbliszym czasie jest to realne. W tym kontekcie interesujco wypada porwnanie bada nad Polsk z badaniami nad Francj. Stefan Geifes z Niemieckiego Instytutu Historycznego w Paryu w dyskusji panelowej przedstawi wane informacje na ten temat. Stopie zinstytuD. Bingen, P. O. Loew, Wer wei was Polenforschung in Deutschland, Osteuropa 11-12/2006, s. 297-299, tu s. 298. 5 D. Bingen, P. O. Loew, A. Wenninger (wyd.), Polenforschung in Deutschland. Eine Zwischenbilanz, Bonn 2008. 6 P. O. Loew, Polenforschung in Deutschland. Aktuelle Lage Forschungsdesiderate Institutionalisierung. Ergebnisse eines Workshops am Deutschen Polen-Institut Darmstadt, 16./17. November 2007, w: D. Bingen i in., Polenforschung in Deutschland..., s. 9-14, tu s. 13.
4

Polska jako przedmiot bada w Republice Federalnej Niemiec

143

cjonalizowania bada naukowych nad Francj jest bardzo wysoki. Na niemieckich uniwersytetach istniej co najmniej cztery orodki badawcze na temat Francji, w Saarbrcken znajduje si niemiecko-francuska uczelnia wysza, ponadto liczne s rwnie niemiecko-francuskie kierunki studiw. Z drugiej strony badania nad Francj cierpi na skutek spadku znajomoci jzyka francuskiego w Niemczech, take fundacje nie s obecnie szczeglnie zainteresowane zwikszaniem zaangaowania w te sprawy. Niemieckie badania nad Polsk znajduj si pod wieloma wzgldami w trudniejszej sytuacji: nie dysponuj ani jednym uniwersyteckim centrum bada spraw Polski, prawie nie ma take bilateralnych kierunkw studiw, zdecydowanie gorzej wyglda rwnie znajomo jzyka polskiego wrd studentw. Jedynie witalno indywidualnych dziaa badawczych plasuje si obecnie na zblionym poziomie. Jest to powd do ostronych nadziei, e z pomoc placwek wspierania nauki moe si uda w Niemczech utworzenie przynajmniej jednego interdyscyplinarnego centrum do spraw Polski. Irena Lipowicz (Warszawa), wspprzewodniczca Fundacji Wsppracy Polsko-Niemieckiej, wobec niemal nieistniejcej instytucjonalizacji bada nad Polsk oraz faktu, e badaczom zajmujcym si Polsk czsto nie przeszkadza ich ograniczenie do jednej tylko dyscypliny, a niejednokrotnie do jakiego jej wycinka, wystosowaa apel do naukowcw: Niech Pastwo usid w pierwszym rzdzie! Rzeczywicie istnieje wiele powodw, by potraktowa ten apel powanie, a przynajmniej z wikszym poczuciem wasnej wartoci i nie ustawia si na szarym kocu, lecz intensywnie wykorzystywa ten argument w walce o rodki i uwag. Cho brak jest instytucjonalizacji bada nad Polsk, do dyspozycji s instrumenty wspierania nansowego. Torsten Fischer z DFG (Deutsche Forschungsgemeinschaft, Bonn) przedstawi przegld owych instrumentw, wskazujc przy tym na zaskakujcy fakt, e dotychczas nie powstay prawie adne kolegia podyplomowe z udziaem polskich szk wyszych; jedyne obecnie istniejce sytuuj si na obszarze matematyki i prawa, nie nale wic do naukowych bada nad Polsk w cisym sensie. Ponadto liczba bilateralnych projektw badawczych nansowanych przez DFG w minionych latach prawie si nie zwikszya: w 2005 r. byo ich 12, a w 2008 r. tylko 15. Take istniejca od 1991 r. Fundacja Wsppracy Polsko-Niemieckiej (FWPN) oraz nowo zaoona Polsko-Niemiecka Fundacja na rzecz Nauki (PNFN), ktra wanie podejmuje wspieranie projektw, przedstawiy swoje moliwoci nansowania przedsiwzi badawczych. Wszystko wskazuje na to, e PNFN, ktra powstaa z politycznych inspiracji dziki inicjatywie Uniwersytetu Europejskiego Viadrina oraz Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, jako placwka komplemetarna, cho pocztkowo dysponujca ograniczonymi rodkami, bdzie w stanie za pomoc nowych impulsw oywi badania nad Polsk. Nie tylko sama liczba dziaa zaprezentowanych w Darmstadt, lecz take ich jako wiadczy o tym, e niemieckie badania nad Polsk rozwijaj si. Claudia Kraft (Erfurt) na przykadzie historiogracznych bada nad Polsk stwierdzia: Kto chce si zajmowa histori Polski, powinien take, wobec unijnego charakteru kraju w pnym redniowieczu i wczesnym okresie nowoytnym oraz rozbiorw Polski w dugim wieku XIX, z koniecznoci powici uwag take historii transnaro-

144

Peter Oliver Loew

dowej. Badania nad histori Polski mogyby tu stanowi wzorzec dla prac badawczych nad innymi historycznymi regionami. O tym samym mwi rwnie Franois Espagne (Pary), jeden z twrcw bada nad transferem kulturowym. Polska moe odgrywa znaczc rol w badaniach nad transferem kulturowym, gdy:
Bardziej ni w innych miejscach Europy, w przypadku Polski naley rozszerzy dwustronne konstelacje o nowe komponenty i bardziej skomplikowane procesy. (...) Mona tu znale cae spektrum przypadkw moliwych w ramach pojcia transferu kulturowego, poczwszy od miasta Pozna/Posen a po Lemberg/Lww/Lviv. Polska historia stanowi najlepszy obszar do eksperymentw dla tej koncepcji badawczej, dziki temu mona spodziewa si po niej nowych odkry.

Do pyta, ktre mona postawi polskiej historii i wspczesnoci oraz stosunkom polsko-niemieckim, nale przede wszystkim kwestie, ktre wi si z gwnym tematem konferecji: migracje i transfery. Mao jest krajw historycznie tak bardzo ukszatowanych przez migracje jak Niemcy i Polska, trudno te znale dwa inne kraje, midzy ktrymi przez wiele stuleci trwayby tak silne nieustajce ruchy migracyjne, obejmujce asymilacj, lecz take aneksj obszarw kraju ssiada. Wiedza na ten temat zostaa przysonita przez zmienne konstelacje historyczne i geopolityczne. Potrzeba wysikw caych pokole naukowcw, by przebada ow niesychan intensywno kontaktw, pokaza niemal symbiotyczne powizanie midzy pastwami polskim i niemieckim w historycznym przekroju i zaprezentowa je jako cz europejskiej historii wzajemnego przeplatania si. W tym kierunku idzie wiele projektw, z ktrymi mona byo zapozna si w Darmstadt. Bya mowa pars pro toto o jagielloskiej krwi Hohenzollernw (Agnieszka Pufelska), o polskiej symfonice okoo roku 1900 jako przedmiocie bada nad polsko-niemieckim transferem kulturowym (Stefan Keym), o prywatnych kontaktach niemiecko-polskich w Lipsku (19721989) (Daniel Logemann), o przyrodnikach w ruchu (Katrin Steffen), tradycjach, turystyce i transferze na Dolnym lsku po 1945 roku (Mateusz J. Hartwich) lub o autoorientalizacji w narracjach polskich migrantw (Dirk Uffelmann). Pojawiy si take inne historie zwizkw, jak choby materiay o Stanisawie Baraczaku w USA (Bernd Karwen), polityce integracyjnej we Lwowie ok. 1900 r. (Heidi Hein-Kircher) lub biaoruskiej kulturze internetowej na Podlasiu (Konrad Hierasimowicz). Postulat w sprawie silniejszej prezencji bada nad Polsk poprzez ich instytucjonalizacj by jedynym z rezultatw konferencji, ktry uzyska zrnicowane poparcie wrd jej uczestnikw zalenie od reprezentowanej dyscypliny. O ile skupienie si na jednym regionie czy jednym jzyku jest historycznie uzasadnione w dziedzinie historiograi czy literaturoznawstwa, o tyle w naukach politycznych, ekonomicznych, czy te geograi podejcie to jest mao rozwojowe, zarwno jeli chodzi o badania teoretyczne, jak rwnie o osobiste planowanie kariery. Mimo to pewien konsensus powinien by moliwy do uzyskania, mianowicie utworzenie centrum bada nad Polsk na przynajmniej jednym z niemieckich uniwersytetw. Moe odgrywa wan rol dla poczenia w sie wielu zainteresowanych Polsk badaczy, jak rwnie moe si sta istotnym znakiem dla Niemiec i dla Polski.

Polska jako przedmiot bada w Republice Federalnej Niemiec

145

Zanim dojdzie do powstania rzeczywistej instytucji, mona zrobi pierwszy krok w rzeczywistoci wirtualnej: utworzy interdyscyplinarn platform internetow do bada nad Polsk. W dyskusji na ten temat prowadzonej przez Hansa-Jrgena Bmelburga (Gieen) pojawiy si rne opinie na ten temat. Z jednej strony wyrane powtpiewanie w sens tworzenia kolejnej strony internetowej w ogromie nieprzejrzystego wirtualnego wiata, z drugiej entuzjastyczne poparcie. Zachta wyraana przez przedstawicieli fundacji pozwala przypuszcza, e projekt ten nie napotka na trudnoci natury nansowej. Lecz instytucjonalizacja i czenie w sie nie stanowi uniwersalnych rodkw, ktre bd w stanie trwale zaradzi temu, e na obszarze niemieckojzycznym wiedza na temat Polski nadal jest bardzo skromna. Potrzeba tu innego rodzaju porednictwa, ktre bdzie w stanie wykona trudny i wymagajcy niezwykej pomysowoci szpagat midzy wiatem teorii naukowych a wiatem polityki, mediw i szk. Zadanie to, ktre jest take celem dziaalnoci zaoonego przed trzydziestu laty Deutsches Polen-Institut, jest realizowane na wiele sposobw, co pokazay liczne zaprezentowane w Darmstadt projekty. Jednym z nich s prace nad wydaniem Podrcznika historii Polski, ktrymi kieruje Michael G. Mller (Halle). Chodzi tu wprawdzie o projekt czysto naukowy, lecz na dusz met przyczyni si on take do spopularyzowania tego tematu. W zupenie inny sposb usiuj przerzuca mosty do nienaukowego wiata najnowsze projekty edukacyjne. Polsko-niemiecki podrcznik szkolny, ktry przedstawi Thomas Strobel (Braunschweig), znajduje si jeszcze w fazie projektu, lecz bdzie stanowi okazj, by w szkolnym nauczaniu historii uwzgldni obok spojrzenia niemieckiego take i inne postrzeganie dziejw naszego kontynentu. Od kilku ju lat w szkoach niemieckich wykorzystywane s powstajce w DPI materiay szkolne i dydaktyczne na temat polsko-niemieckich kontaktw literackich, historii Polski oraz stosunkw polsko-niemieckich. Wkrtce ukae si zeszyt powicony naukom spoecznym. W poowie 2009 r. ukaza si take opracowany pod patronatem DPI podrcznik do nauki jzyka polskiego w gimnazjach jako trzeciego jzyka obcego, ktry wypenia istotn luk. By moe w nadchodzcych latach uda si przygotowa popularne opracowania w jzyku niemieckim dla innych dziedzin wiedzy, na przykad historii sztuki czy dziejw stosunkw dwustronnych. Jeden dylemat pozosta w Darmstadt nierozwizany: jak naleaoby waciwie nazwa to, czym si zajmujemy? Czy niemieckie badania nad Polsk to pojcie, z ktrym identykuj si wszyscy, ktrzy w jzyku niemieckim naukowo zajmuj si Polsk? Poniewa badania nad Polsk Polenforschung, zdaniem niektrych za bardzo kojarz si z badaniami nad Wschodem Ostforschung, zaproponowano zamiennie nowe okrelenia Polish Studies lub Polenstudien (studia polskie). Take zapowiadane w tytule ograniczenie do Niemiec wymaga zdaniem goci z Austrii czy Szwajacarii ponownego rozwaenia. Niektrzy wybiegali myl jeszcze dalej: Czy badania nad Polsk mog w ogle ogranicza si do Polski, czy maj sens jedynie wtedy, gdy otwieraj si na wielki region historyczny bd geograczny i deniowane s jako badania Europy rodkowo-Wschodniej? I czy mona uprawia badania nad Polsk, nie

146

Peter Oliver Loew

wczajc w nie Polakw oraz nie-Polakw nie wadajcych jzykiem niemieckim? Trzeba bdzie przedyskutowa te pytania, take po to, by odpowiednio wczenie przygotowa koncepcj zaplanowanej na jesie 2011 r. kolejnej konferencji. Dla sukcesu podry, ktr pocig o nazwie badania nad Polsk zacz w Darmstadt, wany jest nie tylko dworzec wyjciowy. Istotne s take przystanki na drodze, a take stacje przeadunkowe, na ktrych jedne wagony zostaj odczepione, a przyczane s nowe. Niemieckojzyczne badania nad Polsk musz znale punkty zaczepienia w Polsce, mog to by poszczeglne dyscypliny lub take interdyscyplinarne badania nad Niemcami. Polskie badania naukowe powicone Niemcom i krajom niemieckojzycznym, tradycyjnie dobrze funkcjonujce w ramach licznych, dobrze obsadzonych instytutw i katedr germanistyki na uniwersytetach, take nie s zbyt widoczne na forum publicznym w Polsce. W niektrych dziedzinach wiedzy, jak choby w naukach politycznych, socjologii czy nawet historiograi w obu krajach po prostu brakuje osb, ktre potrayby w sposb nie tylko metodycznie zrczny, lecz take empirycznie ugruntowany uprawia badania nad Polsk lub nad Niemcami oraz, co jest niemniej wane, byyby w stanie wpywa na ksztat politycznego czy spoecznego dyskursu w Niemczech lub w Polsce. Moe pozwolioby to unikn powtrki problematycznych decyzji z przeszoci (jak choby fatalne zamknicie niemieckiego rynku pracy dla Polakw) czy irytujcych aktualnych dyskusji (na przykad debata wok Eriki Steinbach i Centrum przeciwko Wypdzeniom). Witalno, jak obecnie wykazuj badania nad Polsk mogaby w ten sposb w niedugim czasie doprowadzi do jakociowej poprawy stosunkw polsko-niemieckich, przede wszystkim za wpyn korzystnie na wzajemne postrzeganie, ktre mogoby wreszcie odrzuci cay ten dotychczasowy powierzchowny, nacechowany stereotypami i kliszami kicz pojednania. Pierwszym krokiem w kierunku zmiany tej sytuacji w Niemczech bdzie wirtualne poczenie w sie, drugim osignicie instytucjonalnej obecnoci dziki multidyscyplinarnej koncentracji specjalistycznej wiedzy o Polsce w jednym orodku. Rwnoczenie jednak naley konsekwentnie wykorzystywa istniejce ju moliwoci, na przykad tworzc bilateralne studia lub kolegia podyplomowe. Mogoby to stanowi niezbdny fundament do budowy rzeczywistej, cile poczonej niemiecko-(niemieckojzycznie)-polskiej sieci wzajemnych bada Niemcw nad Polsk i Polakw nad Niemcami. Tumaczenie: Alicja Rosenau

ABSTRACT The article presents the key issues discussed at a conference organized by the Deutsches PolenInstitut in Darmstadt and other institutions in February 2009. The meeting was devoted to the directions of German scientic studies on Poland. Hitherto achievements and shortcomings as well as plans for the future were presented. Current endeavors towards expanding the network of contacts and their institutional reinforcement were also indicated.