PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 4

WOJCIECH STANKIEWICZ Olsztyn

ZASADNO ROSZCZE WYSIEDLONYCH NIEMCW

Stosunki polsko-niemieckie od zakoczenia II wojny wiatowej cigle jeszcze naznaczone s wydarzeniami wojennymi, okupacj i zwizanym z tym ludzkim cierpieniem. Pierwszym dziaaniem na drodze do przezwycienia wzajemnej wrogoci i uprzedze by list polskich biskupw z 1965 r. oraz postawa Kocioa ewangelickiego w Niemczech1. Kolejnym istotnym momentem bya wizyta kanclerza RFN, Willyego Brandta, ktry w 1970 r. odda w Warszawie hod oarom zbrodni hitlerowskich Niemiec. Nie bez znaczenia by fakt, e Polska popara zjednoczenie Niemiec, zapocztkowane w 1989 r. zburzeniem muru berliskiego. Nowy rozdzia w stosunkach midzy oboma pastwami otwarty zosta w 1990 r. Jednak pomimo wielu efektywnych stara z obu stron, zmierzajcych do wsppracy oraz przyjaznej koegzystencji Polakw i Niemcw, nie udao si rozwiza wszystkich problemw zwizanych z przeszoci. Jedn z nierozwizanych spraw jest ocena wysiedle Niemcw z terenw przyznanych Polsce po zakoczeniu II wojny wiatowej2 oraz kwestia ich roszcze kierowanych pod adresem pastwa polskiego. W latach 1945-1949 przymusowo wysiedlono z Polski ponad 3 mln Niemcw3. W ostatnich latach powrcia sprawa da wysiedlonych Niemcw i ich potomkw, domagajcych si zwrotu pozostawionego mienia lub wypaty odszkodowa za szkody poniesione w czasie wysiedle. W niniejszej pracy skupiono si na rozwaaniach dotyczcych prawnego aspektu tych roszcze, poniewa uwaa si go za najwaniejszy w sprawie wysiedle. Hipotez niniejszej pracy jest twierdzenie, e podnoszenie kwestii roszcze niemieckich, ktrych zasadno budzi wtpliwoci nie tylko po stronie polskiej, blisko 60 lat po zakoczeniu II wojny wiatowej przyczynia si do zahamowania (lub wrcz regresu) rozpocztego w 1965 r., a kontynuowanego po 1990 r. procesu zmierzajcego do uksztatowania dobrossiedzkich, przyjaznych stosunkw midzy Polsk a Niemcami.
1 Od nienawici do przyjani. O problematyce polsko-niemieckiego ssiedztwa, pod red. F. Pgera, W. Lipschera, Warszawa 1994, s. 91-117, 278-283. 2 Wok traktatw. PolskaNiemcy, Pozna 1992, s. 7 i n. 3 Z. Mazur, Centrum przeciwko Wypdzeniom (1999-2005), Pozna 2006, s. 33.

118

Wojciech Stankiewicz

Prbujc zwerykowa t hipotez, postawiono nastpujce pytania badawcze: 1. Jakie wydarzenia doprowadziy do wysiedlenia Niemcw z terenw tzw. Ziem Odzyskanych po zakoczeniu II wojny wiatowej? Jak przebiega proces przesiedle z ziem przyznanych pastwu polskiemu? 2. Jaki jest przedmiot da wypdzonych? Jak przedstawia si ich szacunkowa warto? Jakie znaczenie ma dziaalno organizacji zrzeszajcych niemieckich wypdzonych (Powiernictwo Pruskie, ziomkostwa, BdV)? 3. Jakie podstawy prawne przytacza strona niemiecka dla uzasadnienia roszcze (w prawie midzynarodowym oraz w prawie wewntrznym)? Czy dania wysiedlonych s zasadne z punktu widzenia prawa midzynarodowego? Jakie s argumenty strony polskiej? 4. Jaki jest stosunek wadz Niemiec i Polski do roszcze tych osb wobec pastwa polskiego? 5. Jaki jest wpyw roszcze wypdzonych na stosunki polsko-niemieckie (nie tylko polityczne, ale rwnie spoeczne)? W jakim stopniu podnoszenie kwestii roszcze przez organizacje wypdzonych wpywa na analogiczne dania wysuwane przez Polakw oary wojny i okupacji niemieckiej? 6. Czy wysuwanie da przez wysiedlonych Niemcw jest czci dziaania zmierzajcego do relatywizacji historii? Jakie inne inicjatywy strony niemieckiej mog prowadzi do analogicznych wnioskw? Spr polsko-niemiecki, dotyczcy interpretacji wydarze z okresu II wojny wiatowej oraz powojennych wysiedle, zarysowuje si ju na paszczynie poj, jakimi naley okreli przesiedlenia. Niemcy okrelaj proces przesiedle Niemcw po zakoczeniu wojny jako wypdzenie (Vertreibung) lub wygnanie. W literaturze polskiej uywa si poj: repatriacja, transfer ludnoci, przymusowe wysiedlenie czy przesiedlenie4. W niniejszej pracy posuono si terminami wysiedlenie, przesiedlenie, transfer na okrelenie wspomnianych procesw. Terytorium przyczone do Polski po zakoczeniu II wojny wiatowej (tereny na wschd od linii Odry i Nysy uyckiej oraz Warmia i Mazury) w niniejszym opracowaniu s zamiennie okrelane terminami: Ziemie przyczone, Ziemie Zachodnie lub Ziemie Odzyskane.

GENEZA ROSZCZE NIEMIECKICH

W 1945 r. stao si faktem, e hitlerowskie Niemcy przegray wojn. Mocarstwa wchodzce w skad koalicji aliantw (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Zwizek Radziecki) zajy terytorium Rzeszy Niemieckiej, a nastpnie rozpoczy
B. Nitschke, Wysiedlenie ludnoci niemieckiej z Polski w latach 1945-1949, Zielona Gra 1999, s. 21-23. Por. Przeprosi za wypdzenie? O wysiedleniu Niemcw po II wojnie wiatowej, pod red. K. Bachmanna, J. Kranza, Krakw 1997, s. 102 i n.
4

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

119

okupacj zajtych obszarw. W wyniku ustale przywdcw trzech mocarstw stworzono nowy ad w powojennej Europie. Jednym z postanowie konferencji poczdamskiej (sierpie 1945 r.) byo przekazanie Polsce terenw na wschd od linii Odry i Nysy uyckiej tytuem rekompensaty za straty poniesione z powodu przyczenia wschodnich terytoriw II RP do ZSRR5. Podczas konferencji zaplanowano przesiedlenie 3,5 miliona ludnoci niemieckiej z Ziem Przyczonych do brytyjskiej i radzieckiej strefy okupacyjnej; przesiedle dokonano na podstawie planu Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 r. o przesiedleniu do Niemiec ludnoci niemieckiej z Austrii, Czechosowacji, Wgier i Polski6. Zwyciskie mocarstwa zamierzay odda Ziemie Zachodnie w suwerenne wadanie pastwa polskiego. Decyzja o transferze ludnoci niemieckiej zapada dopiero w sierpniu 1945 r. Jednak wadze polskie wczeniej podjy akcj wysiedlania Niemcw z Ziem Zachodnich, chcc postawi mocarstwa przed faktami dokonanymi7. Proces wysiedle ludnoci niemieckiej z Ziem Odzyskanych przebiega w kilku etapach: wysiedlenia wojskowe i administracyjne w czerwcu i lipcu 1945 r. (przed konferencj poczdamsk); wysiedlenia i wyjazdy ludnoci niemieckiej od rozpoczcia konferencji do koca 1945 r.; wysiedlenia w latach 1946-1949, ktre mona podzieli na dwie fazy: lata 1946-1947 oraz 1948-1949; wysiedlenia Niemcw po 1950 r.8 Ju w latach 1944/1945 ewakuowano Niemcw ze wschodnich terenw Rzeszy w obawie przed zbliajc si Armi Czerwon; z terenw przyznanych pniej Polsce ewakuowao si bd ucieko okoo 70-80 % mieszkacw9. Wielu powrcio pniej do dawnych miejsc zamieszkania. W czerwcu 1945 r. zapocztkowano tzw. wysiedlenia wojskowe, ktrych celem byo jak najszybsze usunicie ludnoci niemieckiej z terenw byych wschodnich prowincji III Rzeszy, ktre miay przypa Polsce. Dziaania wojska niekiedy charakteryzowao okruciestwo wobec Niemcw. Na porzdku dziennym byy gra5 Rozdzia IX: Sprawozdania z trjstronnej konferencji berliskiej z 2 sierpnia 1945 roku: Wybr dokumentw do nauki prawa midzynarodowego, oprac. K. Kocot i K. Wolfke, Wrocaw-Warszawa 1972, s. 15-29. Por. D. Blumenwitz, Das Offenhalten der Vermgensfrage in den deutsch-polnischen Beziehungen, Kulturstiftung der Vertriebenen, Bonn 1992, t. 13, s. 69-72. 6 P. Lippczy, T. Walichowski, Przesiedlenie ludnoci niemieckiej z Polski po II wojnie wiatowej w wietle dokumentw, Warszawad 1982, s. 56-59. Por. Zbir dokumentw 1946, nr 12, s. 424-428. 7 S. Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja ludnoci niemieckiej w polityce wadz polskich w latach 1945-1970, Warszawa 2005, s. 11-12, 491-492. Por. Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybr dokumentw. Wadze centralne i wojewdztwo olsztyskie, pod red. W. Borodzieja, H. Lemberga, Warszawa 2000, t. I, s. 64-67. 8 B. Nitschke, op. cit., s. 25-26. 9 S. Jankowiak, op. cit., s. 11.

120

Wojciech Stankiewicz

biee, gwaty i morderstwa. Wrd ludnoci polskiej czsto dominoway nienawi i ch zemsty za doznane w czasie wojny i okupacji krzywdy10. Rwnolegle przeprowadzano przesiedlenia administracyjne, ktre rzadko nosiy brutalny charakter11. Przesiedlonym pozwolono na zabranie ze sob tylko niewielkiej czci majtku, ktra i tak bya przedmiotem napadw band zodziei na kolumny z ludnoci niemieck. Czste byy przypadki niszczenia wasnego majtku przez przesiedlonych, co zmusio polsk administracj do wypracowania w nastpnych etapach sposobw zabezpieczenia pozostawionego mienia. Wysiedlenia przedpoczdamskie charakteryzoway si chaosem, masowymi przeladowaniami Niemcw i ludzi uznanych za Niemcw ze strony ludnoci polskiej oraz wojsk polskich i radzieckich. Wielu z tych Niemcw powrcio, gdy do ochrony nowych granic przeznaczono niewystarczajc liczb onierzy. Trudna bya rwnie sytuacja ludnoci niemieckiej podczas wysiedle w latach 1946-1947 (przeprowadzanych na mocy decyzji poczdamskich). Niewaciw organizacj drugiego etapu przesiedle potwierdzono w raportach polskiej administracji12. Protesty aliantw i zachodniej opinii publicznej zmusiy wadze polskie do lepszego przygotowania kolejnego etapu przesiedle (1948-1949), kiedy wypracowano okrelone procedury transferu Niemcw na niemieckie terytoria okupowane13. W latach 1945-1949 wysiedlono z terenw Ziem Zachodnich w sumie okoo 3,6 miliona Niemcw. Na t liczb skada si: 1) ok. 1 mln przesiedlonych do koca 1945 r., 2) ok. 2,5 mln w latach 1946-1947, 3) ok. 77 tys. w okresie 1948-194914. Stanisaw Jankowiak przytacza nastpujce wielkoci: 1) 1,1-1,3 mln wypdzonych w 1945 r. (wojsko 500-700 tys.; administracja 600 tys.), 2) ok. 2,2 mln w latach 1946-1947, 3) ok. 100 tys. w latach 1948-1949 oraz 4) ok. 480 tys. w trakcie akcji czenia rodzin (od 1950 do 1970 r.)15. Z kolei Maria Podlasek, powoujc si na dane z Dokumentacji wypdze Niemcw z Europy rodkowo-Wschodniej autorstwa niemieckich historykw, podaje ponisze zestawienie: 1) lato-jesie 1945 r. ok. 400 tys. wysiedlonych, 2) lata 1946-1947 ok. 2,5 mln,
10 Ibidem, s. 11-12, 206-207. Por. Niemcy w Polsce, s. 67-69, 144 oraz T. Bia e c k i , Geneza i rezultaty wysiedle wojskowych na Ziemiach Zachodnich w poowie 1945 r., Przegld Zachodniopomorski 1970, nr 1, s. 29-41. 11 Niemcy w Polsce, s. 92-95. 12 B. Nitschke, op. cit., s. 193. 13 Niemcy w Polsce, s. 98. 14 B. Nitschke, op. cit., s. 225-234. 15 S. Jankowiak, op. cit., s. 497-498.

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

121

3) lata 1948-1949 ok. 300 tys., 4) akcja czenia rodzin ok. 50 tys.16 Przytoczone dane pokazuj, jak trudno ustali rzeczywist liczb Niemcw wysiedlonych z Polski po zakoczeniu wojny, i e dane liczbowe mog mie jedynie warto przyblion, szacunkow. Ponadto naley uwzgldni straty ludnoci niemieckiej podczas ewakuacji, przemieszcze, ucieczki na przeomie 1944 i 1945 r. Majc na uwadze trudnoci z ustaleniem dokadnej liczby i rnice w ocenie mona przyj, e straty poniesione przez Niemcw szacuje si na 600 tys. zmarych i 1,4 mln zaginionych17. Po zakoczeniu wysiedle w Polsce przebywao jeszcze wielu Niemcw, z ktrych wikszo opucia Polsk w pniejszym okresie, przede wszystkim w ramach akcji wymiany rodzin. Operacja przebiegaa zasadniczo w trzech fazach 1950-1951, 1952-1959 oraz w latach szedziesitych XX w. Do 1970 r. wikszo wyjedajcych z Polski Niemcw kierowano do NRD ze wzgldu na fakt nieutrzymywania stosunkw dyplomatycznych z RFN. Dopiero pniej liczba wyjedajcych do RFN znacznie przewyszya liczb chtnych do osiedlenia si w NRD. Polskie wadze zaniepokojone zwikszajc si w szybkim tempie liczb chtnych do wyjazdu wprowadziy ograniczenia dotyczce emigracji, a z czasem zahamoway proces wyjazdw ludnoci niemieckiej. W odrnieniu od wysiedle z okresu 1946-1949 wyjazdy po 1950 r. odbyway si na podstawie dwustronnych porozumie midzy PRL a NRD, zachodnioniemieckimi organizacjami pozarzdowymi oraz wadzami RFN18.

PRZEDMIOT ROSZCZE NIEMIECKICH. ORGANIZACJE WYPDZONYCH

Przedmiotem roszcze niemieckich wypdzonych jest mienie pozostawione na terenach przyczonych do Polski (zarwno nieruchomoci, jak i rzeczy ruchome). Niemcy zostali pozbawieni wasnoci tego mienia przez ustaw z 6 maja 1945 r. o majtkach opuszczonych i porzuconych (art.5)19. Za majtek opuszczony uznano mienie nie znajdujce si w posiadaniu wacicieli (art. 1). Natomiast majtkiem porzuconym okrelano wasno, ktra w chwili wejcia ustawy w ycie znajdowaa si w posiadaniu pastwa niemieckiego (art. 2). Do drugiej grupy zaliczono rwnie majtek obywateli niemieckich oraz osb, ktre zbiegy do nieprzyjaciela. Majtek uznany za opuszczony i porzucony zosta przejty w tymczasowy zarzd pastwowy (art. 5), a z czasem mia przej na wasno Skarbu Pastwa lub instytucji, ktra nim zarzdzaa (art. 37 wspomnianej ustawy). Za przejte mienie nie przewidywano odszkodowania (wywaszczenie bez
16 M. Podlasek, Wypdzenie Niemcw z terenw na wschd od Odry i Nysy uyckiej. Relacje wiadkw, Warszawa 1995, s. 170-173. 17 S. Jankowiak, op. cit., s. 11. 18 Ibidem, s. 13-16, 494-497. 19 Dz. U. 1945 Nr 17, poz. 97.

122

Wojciech Stankiewicz

odszkodowania). Wadze polskie wyszy z zaoenia, e mienie poniemieckie zostao przejte na poczet reparacji wojennych20. Spraw mienia poniemieckiego uregulowano rwnie w pniejszym dekrecie z 8 marca 1946 r. o majtkach opuszczonych i poniemieckich21 oraz w ustawie z 29 maja 1957 r. o uregulowaniu spraw wasnoci niektrych nieruchomoci nierolniczych na ziemiach Odzyskanych i terenach byego Wolnego Miasta Gdaska22. W sumie roszczenia majtkowe wypdzonych szacuje si na okoo 6 miliardw euro23, jednak jest to kwestia sporna. Niezalenie od sposobu obliczenia wysokoci potencjalnych odszkodowa pastwa polskiego nie byoby sta na wypat odpowiednich sum. Zwrot przejtych nieruchomoci nie jest moliwy. rodowisko niemieckich wypdzonych nie jest zbyt liczne, ale dobrze zorganizowane. W Niemczech okres popularnoci przeywaj ziomkostwa zrzeszajce Niemcw wysiedlonych po II wojnie wiatowej, m. in. z obecnych terenw Polski Zachodniej (np. Ziomkostwo lskie) oraz Warmii i Mazur (Ziomkostwo Prus Wschodnich). Czonkowie ziomkostw w wikszoci cigle ywi nadziej na odzyskanie utraconych rodzinnych stron (Heimat)24 albo przynajmniej otrzymanie odszkodowa za poniesione straty. Now organizacj, powsta w 2001 r., jest Powiernictwo Pruskie (Preussische Treuhand GmbH & Co. KG a.A) spka komandytowa zarejestrowana w Izbie Przemysowo-Handlowej w Bonn (gwnymi udziaowcami Powiernictwa Pruskiego s ziomkostwa lzakw i Prusakw Wschodnich)25. Jednym z celw organizacji, na czele ktrej stoi Rudi Pawelka, jest zapewnienie wypdzonym pomocy prawnej w dochodzeniu roszcze m. in. wobec Polski. Wspczenie ponad 30 tys. Niemcw zamierza ubiega si o odzyskanie majtku pozostawionego w Polsce. Ziomkostwa oraz Powiernictwo Pruskie s organizacjami, ktre akcentuj konieczno rozwizania tego problemu zgodnie z oczekiwaniami, po myli wypdzonych. Piszc o organizacjach niemieckich przesiedlonych, nie mona zapomnie o Zwizku Wypdzonych (Bund der Vertriebenen, BdV). Szefowa BdV, Erika Steinbach, rwnie podkrela konieczno zaspokojenia roszcze wypdzonych, ale przez pastwo niemieckie26; w tym punkcie istnieje rnica staJ. M. Paw owski, Prawnomidzynarodowe aspekty majtkowych roszcze niemieckich wysiedlecw, Przegld Zachodni 2004, nr 4, s. 101-132. 21 Dz. U. 1946 Nr 13, poz. 87. 22 Dz. U. 1957 Nr 31, poz. 137. 23 J. Gizi ski, W. Korzycki, Z histori do sdu, Newsweek 2004, nr 33, s. 10-12. 24 Der Beitritt der Staaten Ostmitteleuropas zur Europischen Union und die Rechte der deutschen Volksgruppen und Minderheiten sowie der Vertriebenen, hrsg. von D. Blumenwitz, G. Gornig und D. Murswiek, Staats- und vlkerrechtliche Abhandlungen der Studiengruppe fr Politik und Vlkerrecht, t. 16, Kln 1997, s. 23-37. Por. Rechtliche und politische Perspektiven deutscher Minderheiten und Volksgruppen, hrsg. von D. Blumenwitz und G. Gornig, Staats- und vlkerrechtliche Abhandlungen der Studiengruppe fr Politik und Vlkerrecht, t. 14, Bonn 1995, s. 13-23. 25 http://www.preussischetreuhand.de.vu (27 listopada 2005). 26 J. Gizi ski, Cena pojednania, Newsweek 2004, nr 36, s. 15. Por. http://www.z-g-v.de/aktuelles/?id=61 (27 listopada 2005).
20

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

123

nowiska midzy przewodniczc BdV a Rudim Pawelk. Wspomniana rnica zda nie wpywa negatywnie na jako wsppracy midzy organizacjami wypdzonych. Erika Steinbach jest bardziej znana z inicjatywy wybudowania w Berlinie Centrum przeciwko Wypdzeniom27. rodowisko niemieckich wypdzonych nie jest zbyt liczne, ale potra uzyska od wadz niemieckich konieczne poparcie (nawet milczce) dla podjtych inicjatyw. Niemcy zrzeszeni w organizacjach wypdzonych stanowi wan cz elektoratu, zwaszcza dla prawicy na niemieckiej scenie politycznej (CDU, CSU). Wadze niemieckie zarwno w przeszoci, jak i obecnie nie odniosy si wyranie do kwestii zasadnoci indywidualnych roszcze niemieckich wypdzonych, nie chcc traci poparcia czci wyborcw. Dlatego nie zamierzaj przeszkadza organizacjom wypdzonych w realizacji ich zamierze.

PODSTAWY PRAWNE ROSZCZE NIEMIECKICH WYPDZONYCH

Problematyka zasadnoci czy bezzasadnoci roszcze niemieckich wysiedlonych powrcia w zwizku z przystpieniem w 2004 r. Polski do Unii Europejskiej.

Legalno cesji terytorialnej Strona niemiecka podnosia w przeszoci argument, e cesja terytorium na rzecz Polski bya sprzeczna z prawem midzynarodowym, podwaajc tym samym podstaw tego dziaania ukady poczdamskie28. Podkrelano, e pastwo niemieckie nie byo stron umowy. W 1945 r. cztery mocarstwa zajy terytorium Rzeszy i objy w nim najwysz wadz administracyjn na mocy aktu kapitulacji z 8 maja 1945 r. oraz tzw. deklaracji berliskiej z 8 czerwca 1945 r.29 Przez fakt objcia najwyszej wadzy mocarstwa nie znosiy suwerennoci pastwa niemieckiego, ograniczay jednak suwerena niemieckiego w prawie do wykonywania atrybutw suwerennoci. Sama suwerenno jest niepodzielna i niestopniowalna. Tzw. ograniczenie suwerennoci stanowi w rze-

27 A. Wolff-Pow ska, Wok najnowszego sporu o przeszo polsko-niemieck, Przegld Zachodni 2004, nr 1, s. 5-12. Por. E. Wiede m a n , Handfeste Drohung, Der Spiegel 2003, nr 39, s. 142-143. 28 Wybr dokumentw, s. 15-29. Por. P. aski, I. Gawowicz, E. Caa, Wybr dokumentw do nauki prawa midzynarodowego publicznego, cz. I, Szczecin 2001, s. 45-62 oraz D. B l u m e n w i t z , Das Offenhalten, s. 131-133. 29 Zbir dokumentw 1947, nr 10, s. 199-201 (akt kapitulacji Niemiec), s. 202-217 (deklaracja berliska).

124

Wojciech Stankiewicz

czywistoci ograniczenie wykonywania suwerennoci. Trafne jest wic rozrnienie posiadania suwerennoci od wykonywania suwerennoci30. Mocarstwa wykonyway atrybuty suwerennoci dawnego pastwa niemieckiego. Tytuem prawnym do objcia najwyszej wadzy w Niemczech by podbj Rzeszy, ktry mg da sojusznikom uprawnienia jeszcze dalej idce, mianowicie mg prowadzi do aneksji. A maiore ad minus mocarstwa mogy obj najwysz wadz w Niemczech i wykonywa atrybuty suwerennoci pastwa niemieckiego, a w szczeglnoci dysponowa terytorium Rzeszy. Wojna aliantw z III Rzesz bya wojn legaln, prowadzon z agresorem. W pakcie Brianda-Kelloga z 1928 r. (wicym m. in. Niemcy, Polsk oraz cztery mocarstwa sojusznicze) wskazuje si we wstpie, e kade pastwo, ktre naruszyoby zakaz uciekania si do wojny, zostanie pozbawione korzyci wynikajcych z traktatu31. Korzyci wynikajce z traktatu nie dotyczyy wic pastwa-agresora. Hitlerowskie Niemcy dokonay agresji 1 wrzenia 1939 r., a nastpnie powtrzyy j kilkakrotnie, stawiajc si poza nawiasem ochrony, jak w pakcie przyznano stronom. Wojna aliantw z Niemcami bya wojn obronn oraz wojn przeciw agresorowi (oba rodzaje uznawano w wietle postanowie paktu Brianda-Kelloga za wojn legaln). Zatem aneksja bya dozwolona wwczas, gdy sama wojna bya dozwolona32. Strona niemiecka nie moe skutecznie powoywa si na fakt naruszenia zasady integralnoci terytorium pastwa niemieckiego przy podejmowaniu decyzji w Poczdamie. Z ochrony prawnej przedstawionej zasady nie moe korzysta pastwo-agresor, zgodnie z zapisami traktatu Brianda-Kelloga (wstp, artyku I)33. Gwarancj osignicia stanu pokoju jest wyrzeczenie si wojny agresywnej, ktre wprowadza domniemanie obowizywania zasady integralnoci terytorialnej, nieinterwencji oraz nienaruszalnoci granic. Jednak podmiot, ktry naruszy jedn z powyszych zasad przez wszczcie wojny agresywnej, nie moe powoywa si na fakt, i wspomniane zasady w rwnym stopniu chroni terytorium pastwa-oary oraz pastwa-agresora. Do podobnych wnioskw skania zasada susznoci oraz zasada czystych rk34. Podmiot, ktry naruszy norm prawa midzynarodowego, nie moe korzysta z ochrony wynikajcej z treci normy prawa midzynarodowego. Bezzasadno zarzutu strony niemieckiej dotyczcego naruszenia zasady integralnoci wynika rwnie z faktu legalnego objcia przez mocarstwa najwyszej wadzy w Niemczech oraz wykonywania atrybutw suwerennoci pastwa niemieckiego w okresie powojennym.
J. Makowski, Podrcznik prawa midzynarodowego, Warszawa 1948, s. 66-72. Por. J. M. Paw ow ski, op. cit., s. 106. 31 Dz. U. 1929 Nr 63, poz. 489 i 490. 32 K. Skubiszewski, Zachodnia granica Polski w wietle traktatw, Pozna 1975, s. 94-95. 33 Dz. U. 1929 Nr 63, poz. 489 i 490. 34 J. M. Paw owski, op. cit., s. 107-110.
30

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

125

Dysponowanie terytorium Rzeszy przez mocarstwa odbyo si zgodnie z obowizujcymi wwczas normami prawa midzynarodowego. Strona niemiecka nie moga powoywa si na zasad integralnoci terytorium, poniewa zasada ta nie obowizywaa w stosunku do pastwa-agresora. Strona niemiecka powoywaa si rwnie na naruszenie zasady samostanowienia narodu. Decydowanie przez jedno pastwo lub pastwa o przyszoci drugiego jest sprzeczne z zasad samostanowienia. W Niemczech podkrela si, e utrata ziem na wschodzie i wysiedlenie Niemcw byo sprzeczne z zasad samostanowienia, jako jedn z fundamentalnych regu wspczesnego prawa midzynarodowego35. Stan prawny istniejcy w kwestii zasady samostanowienia w okresie midzywojennym (zmiany, ktre nastpiy w okresie powojennym, nie mog odnosi si do zdarze z okresu wojny i bezporednio po jej zakoczeniu ze wzgldu na obowizywanie zasady lex retro non agit prawo nie dziaa wstecz) oddaje rozstrzygnicie dotyczce kazusu Wysp Alandzkich. W okresie po zakoczeniu I wojny wiatowej ludno wysp nalecych do Finlandii domagaa si przyczenia Wysp Alandzkich do Szwecji. Spr midzy oboma pastwami zakoczy si utrzymaniem wysp przez Finlandi. W sporze o terytorium, ktrego ludno wypowiedziaa si za przynalenoci do innego pastwa, nie przewaya zasada samostanowienia, lecz inne wzgldy (tj. geograczne, gospodarcze oraz zasada suwerennoci). Rwnie w przypadku przesiedlenia Niemcw w okresie powojennym decydujce znaczenie miay inne wzgldy wskazane w 1920 r. w sprawozdaniu Midzynarodowego Komitetu Prawnikw, ktrego tre przytacza w swym opracowaniu Krzysztof Skubiszewski36. Tez o naruszeniu zasady samostanowienia mona obali, zwracajc uwag na nastpujce fakty: W okresie bezporednio po pokonaniu Niemiec mocarstwa przejy wykonywanie suwerennoci nieistniejcego pastwa niemieckiego, uzyskujc uprawnienie do ksztatowania sytuacji narodu niemieckiego (suwerenno nad Ziemiami Przyczonymi na mocy decyzji mocarstw przejo pastwo polskie); W doktrynie prawa midzynarodowego podkrela si, e prawo do samostanowienia nie przysuguje mniejszociom etnicznym. Wypdzeni wysuwali koncepcj tzw. prawa do stron ojczystych Recht auf die Heimat w obrbie pastwa niemieckiego. Analogiczny punkt widzenia nie znajduje odzwierciedlenia w postanowieniach traktatw. Prawo do stron ojczystych, na ktre powouje si strona niemiecka, jest postulatem politycznym, nie ma znaczenia z punktu widzenia prawa midzynarodowego; Na prawo do samostanowienia nie moe powoywa si podmiot, ktry narusza norm prawa midzynarodowego (prawo midzynarodowe odmawia ochrony podmiotom, ktre naruszaj normy prawa midzynarodowego: ex iniuria non oritur nie mona czerpa korzyci z naruszania prawa, inadimplenti non est adimplen35 36

K. Skubiszewski, op. cit., s. 109. Ibidem, s. 110-111.

126

Wojciech Stankiewicz

dum w stosunku do podmiotw niewypeniajcych nie istnieje obowizek wypeniania37); Prawo do samostanowienia nie legitymuje secesji38. Prawo do samostanowienia ludnoci niemieckiej nie miao oznacza pozostania na terytorium tzw. stron ojczystych, o obojtnej przynalenoci pastwowej. W interpretacji wysiedlonych oznaczao prawo do stron ojczystych w ramach pastwa niemieckiego, czemu przecz ustalenia traktatowe o zmianach terytorialnych; Naley rozrni zasad samostanowienia (charakter abstrakcyjny) od prawa do samostanowienia (charakter konkretny); w chwili dokonywania transferu ludnoci narodowoci niemieckiej nie przysugiwao prawo do samostanowienia; Tym samym strona niemiecka utracia prawo powoywania si na tre wynikajc z aktw prawa midzynarodowego, ktre sama naruszya. Ukady poczdamskie stanowi pactum in favorem tertii (umowa na korzy pastwa trzeciego), na podstawie ktrego Polska nabya tereny na wschd od linii Odry i Nysy uyckiej. W konsekwencji umowa poczdamska ustanowia stosunek prawny, w ktrym nie mona, bez zgody Polski, pozbawi jej uprawnie i tytuw (w szczeglnoci terytorialnych), nabytych na podstawie ukadw poczdamskich, mimo e nie jest stron umw poczdamskich. Podstaw skutecznoci umowy midzynarodowej zawartej na korzy pastwa trzeciego jest wola pastwa trzeciego na zwizanie si prawami i obowizkami wynikajcymi z umowy. Skutki prawne wykonanej umowy nie mog by zmodykowane, bd uchylone bez zgody pastwa trzeciego39. Strona niemiecka podnosi rwnie argument o podtrzymywaniu otwartoci tzw. kwestii niemieckiej do momentu regulacji pokojowej z Niemcami jako caoci. Powouje si na nieprecyzyjne postanowienia umw poczdamskich, zgodnie z ktrymi szczegowe wyznaczenie nowych granic zamierzano odoy do bliej niesprecyzowanej regulacji pokojowej40. Naley jednak odrzuci podobne stwierdzenia ze wzgldu na tre rozdziau XIII umw poczdamskich, w ktrym wyraono decyzj o transferze ludnoci niemieckiej, m.in. z Polski do Niemiec w nowych granicach. W decyzji o przesiedleniach potwierdzono zamiar denitywnego przekazania pastwu polskiemu Ziem Przyczonych. Niemcy podkrelaj, e ostateczne decyzje dotyczce uznania granicy z Polsk nastpiy w 1990 r., kiedy podpisano polskoniemiecki traktat graniczny.

J. M. Paw owski, op. cit., s. 114-117. W. Czapli ski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 140-143. 39 J. M. Paw owski, op. cit., s. 104-105. Por. W. G r a l c z y k , S. S a w i c k i , Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2004, s. 88-90. 40 Wok traktatw, s. 9-10.
37 38

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

127

Wtpliwoci dotyczce uznania legalnoci cesji terytorialnej na rzecz Polski zostay wyjanione przez zawarcie traktatw midzy NRD a PRL w 1950 r.41, midzy RFN a PRL w 1970 r.42 oraz traktatw polsko-niemieckich z 1990 i 1991 r.43 Na mocy postanowie umowy poczdamskiej (rozdzia IX) do Polski przyczono tereny na wschd od linii Odry i Nysy uyckiej, ktre poprzednio wchodziy w skad Rzeszy Niemieckiej. Istniej wtpliwoci wzgldem uznania integralnoci pastwa polskiego ju w drugiej poowie 1945 r. Strona niemiecka zwracaa uwag na znaczenie pojcia zarzd, ktrego uywano pocztkowo na okrelenie relacji pastwa polskiego do ziem poniemieckich. Podkrelano, e przyjtego terminu naley uywa w znaczeniu wskim; analogiczny punkt widzenia przekrela moliwo uznania suwerennoci Polski w odniesieniu do Ziem Przyczonych oraz podwaa tez o denitywnoci cesji terytorialnej. Jednak w zaprezentowanym przypadku waciwe jest rozumienie terminu zarzd w znaczeniu szerokim, tj. jako pen wadz administracyjn44. Nie jest waciwy pogld o tymczasowoci zmian terytorialnych, dokonanych podczas konferencji poczdamskiej, poniewa mocarstwa nie przewidziay w umowach poczdamskich tytuu do odbioru zarzdu oraz terminu odwoania zarzdu. Stan prowizoryczny na Ziemiach Odzyskanych mg trwa najpniej do 27 listopada 1945 r., tj. do wejcia w ycie dekretu z 13 listopada 1945 r. o zarzdzie Ziem Odzyskanych45. Legalno transferu ludnoci W adnej obowizujcej wwczas normie prawa midzynarodowego nie zakazano transferu ludnoci. Powysza teza jest potwierdzona praktyk midzynarodow w XIX i na pocztku XX w., kiedy analogiczne operacje przeprowadzano w celu uniknicia walk etnicznych; np. wymiana ludnoci midzy Grecj a Turcj po I wojnie wiatowej oraz transfer w okresie 1939-1941 ludnoci niemieckiej zamieszkaej na terenach pastw batyckich, bakaskich, Rumunii, ZSRR i Woch na terytorium Niemiec, przeprowadzony na podstawie umw midzynarodowych zawartych przez III Rzesz z wymienionymi pastwami46.
41 Ukad midzy Rzeczpospolit Polsk a Niemieck Republik Demokratyczn o wytyczeniu ustalonej i istniejcej polsko-niemieckiej granicy pastwowej, 6 lipiec 1950 roku, Zgorzelec (Dz. U. 1951 Nr 14, poz. 106 i 107). 42 Ukad midzy PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunkw, 7 grudzie 1970 roku, Warszawa (Dz. U. 1972 Nr 24, poz. 168 i 169). 43 Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec o potwierdzeniu istniejcej midzy nimi granicy, 14 listopad 1990 roku, Warszawa (Dz. U. 1992 Nr 14, poz. 54 i 55) oraz traktat midzy RP a RFN o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy, 17 czerwiec 1991 roku, Bonn (Dz. U. 1992 Nr 14, poz. 56 i 57). 44 K. Skubiszewski, op. cit., s. 156-157. 45 Dz. U. 1945 Nr 51, poz. 295. 46 B. Nitschke, op. cit., s. 27-37.

128

Wojciech Stankiewicz

W prawie midzynarodowym I poowy XX w. nie zajmowano si wysiedleniami, pozostawiajc spraw kompetencji zainteresowanych pastw. Legalno przesiedle podlega bardziej ocenie moralnej i humanitarnej ni ocenie prawnej. W XIX i na pocztku XX w. traktowano wysiedlenie jako operacje o charakterze wyjtkowym, ale prawnie dozwolonym w razie koniecznoci. Przesiedlenia miay gwnie za cel zapobieganie koniktom etnicznym, wewntrznym walkom w pastwie midzy poszczeglnymi grupami etnicznymi47. Przesiedlenie ludnoci niemieckiej po II wojnie wiatowej byo procesem denitywnym, nieodwracalnym (w zamierzeniu mocarstw sojuszniczych). Normy prawa midzynarodowego dotyczce przesiedle rozwinito w okresie powojennym (w II poowie XX w.). W prawie midzynarodowym obowizujcym w momencie konferencji poczdamskiej nie przewidywano negowania legalnoci traktatu o przesiedleniach. Mocarstwa mogy decydowa o przesiedleniach ludnoci niemieckiej z penym skutkiem prawnym ze wzgldu na to, e przejy najwysz wadz na terytorium pokonanych Niemiec (mogy zawiera traktaty, w ktrych nakadano obowizki na pastwo niemieckie). Pogldem, przy pomocy ktrego starano si podway ostateczno i nieodwracalno wysiedlenia bya doktryna tzw. prawa do stron rodzinnych (ojczystych, Recht auf die Heimat)48. Koncepcja prawa do stron ojczystych opiera si na zaoeniu, e wysiedlenie po II wojnie wiatowej jest niezgodne z prawem midzynarodowym. Prawo do stron ojczystych mona okrela jedynie jako uprawnienie w znaczeniu lozocznym, moralnym czy politycznym, a nie w znaczeniu pozytywnym. Prawo do stron rodzinnych daje przesiedlecom niemieckim roszczenie powrotu do miejsc, z ktrych zostali usunici oraz roszczenie o zwrot utraconego majtku, odszkodowania za szkody poniesione na skutek przesiedlenia. Uprawnienie do stron rodzinnych ma by dziedziczne, niezbywalne oraz nie podlega utracie (przez przedawnienie czy w jakikolwiek inny sposb)49. Podstaw prawn wysiedle Niemcw stanowiy ukady poczdamskie (rozdzia XIII)50 oraz porozumienie Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 r.51 Pastwo polskie nie byo stron traktatu, a wykonujc zapisy rozdziau XIII umw poczdamskich, Polska realizowaa naoone na siebie zobowizanie midzynarodowe. Przedstawiciele mocarstw postanowili o przesiedleniu do Niemiec ludnoci niemieckiej pozostaej na obszarze Polski, Czechosowacji, Austrii i na Wgrzech. Szczegowy plan przesiedle miaa okreli Sojusznicza Rada Kontroli, ktra 20 listopada 1945 r. przyja porozumienie w sprawie przesiedlenia ludnoci niemiecK. Skubiszewski, op. cit., s. 81-82. Rechtliche und politische Perspektiven, s. 13-23. Por. Der Beitritt der Staaten Ostmitteleuropas, s. 23-37. 49 K. Skubiszewski, op. cit., s. 84-85. 50 Por. P. aski, I. Gaw owicz, E. Ca a , op. cit., s. 45-62. 51 P. Lippczy, T. Walichowski, op. cit., s. 56-59. Por. Zbir dokumentw 1946, nr 12, s. 424-428.
47 48

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

129

kiej. Zgodnie z treci planu liczb potencjalnych wysiedlecw z Polski ustalono na 3,5 mln osb (2 mln do strefy radzieckiej, a 1,5 mln do strefy brytyjskiej). Przesiedlenie miao dokonywa si etapami, na podstawie porozumie zainteresowanych pastw z wadzami zarzdzajcymi poszczeglnymi strefami okupacyjnymi. Umowy poczdamskie byy legalne. Konkretne decyzje (w szczeglnoci plan Sojuszniczej Rady Kontroli) podjte na podstawie legalnego, prawomocnego aktu prawnego rwnie posiadaj walor legalnoci. Strona niemiecka powouje si na niezgodno przesiedle z Kart Atlantyck z 14 sierpnia 1941 r.52 oraz Kart Narodw Zjednoczonych z 26 czerwca 1945 r.53 Karta Atlantycka nie miaa obowizywa w odniesieniu do Niemiec, bya deklaracj celw i zada sformuowanych w 8 punktach (zaakceptowan przez ca koalicj w Deklaracji Narodw Zjednoczonych z 1 stycznia 1942 r.54). W pierwszych trzech punktach Karty Atlantyckiej zaakcentowano brak akceptacji dla rozszerzenia szczeglnie pod wzgldem terytorialnym (pkt 1) oraz zasad samostanowienia narodw, ludw (pkt 2-3). Zadeklarowano zakaz zmian terytorialnych bez woli zainteresowanej ludnoci, prawo wyboru formy rzdw dla ludnoci oraz przywrcenie suwerennoci i autonomii narodom, ktrym je odebrano si. Naley zastanowi si, czy tre punktw 1-3 Karty Atlantyckiej rodzia zobowizania po stronie pastw sojuszniczych, w tym Polski. Przedstawiciele pastw przyczajcych si do Karty (zwaszcza Polski i Czechosowacji) zgaszali zastrzeenia, e postanowie dokumentu nie stosuje si w postpowaniu wobec III Rzeszy. Stanowisko Polski i Czechosowacji nie spotkao si ze sprzeciwem ze strony pozostaych uczestnikw konferencji z 24 wrzenia 1941 (podczas ktrej oba pastwa przystpiy do Karty Atlantyckiej). Zasadny jest zatem pogld, i istniao milczce porozumienie co do tego, e postanowienia Karty Atlantyckiej nie krpuj Narodw Zjednoczonych w polityce wobec Niemiec. Mocarstwa nie zamierzay ogranicza si postanowieniami Karty w dziaaniu wobec III Rzeszy, czemu nie sprzeciwiali si inni czonkowie Organizacji Narodw Zjednoczonych55. W art. 1 ust. 2 Karty Narodw Zjednoczonych postulowano poszanowanie zasady rwnouprawnienia i samostanowienia narodw. Jednak mocarstwa nie stosoway zarwno jednej, jak i drugiej zasady wobec Niemiec; z mocy wadzy najwyszej sprawowanej w Niemczech samodzielnie, nieskrpowanie decydoway o istotnych sprawach niemieckich. We wstpie Karty sformuowano postulat przywrcenia wiary w podstawowe prawa czowieka, godno i warto jednostki, a w art. 1 ust. 3 popierania i zachcania do poszanowania wspomnianych praw. Tymczasem Sojusznicy zdecydowali si dokona masowych przesiedle ludnoci niemieckiej

52 53 54 55

Zbir dokumentw 1945, nr 3-4, s. 75-78. Wybr dokumentw, s. 64-92. Por. P. a sk i , I. G a w o w i c z , E. Ca a , op. cit., s. 137-172. Zbir dokumentw 1945, nr 3-4, s. 79-80. K. Skubiszewski, op. cit., s. 100-105.

130

Wojciech Stankiewicz

z obszaru Europy rodkowo-Wschodniej, podczas ktrych naruszano podstawowe prawa jednostki. Zgodnie z treci art. 107 Karty Narodw Zjednoczonych zobowizania wynikajce z Karty nie stoj na przeszkodzie do podjcia dziaa przeciw pastwu bdcemu nieprzyjacielem sygnatariusza Karty, podjtej przez pastwa-sojusznikw56. Postanowieniami Karty Narodw Zjednoczonych nie ograniczono swobody dziaa aliantw wobec Niemiec i ich sojusznikw. Formuujc tre art. 107 Karty, starano si zapobiec sytuacji, w ktrej dao si za pomoc zasad i przepisw Karty podwaa albo uniewani skutki prawne i polityczne klski Niemiec w 1945 r. Powojenne wydarzenia w Niemczech i odnoszce si do Niemcw nie podlegaj kwestionowaniu z punktu widzenia Karty Narodw Zjednoczonych. Art. 107 stanowi lex specialis w stosunku do art. 103 Karty, w ktrym przesdza si o wyszoci zobowiza wynikajcych z Karty Narodw Zjednoczonych w razie sprzecznoci z zobowizaniami z innych traktatw. Ponadto Karta Narodw Zjednoczonych nie wesza w ycie w chwili podejmowania decyzji w Poczdamie. Podnoszc kwesti nielegalnoci wysiedle, strona niemiecka powouje si na historyczn niesprawiedliwo, jakiej oar sta si po wojnie nard niemiecki. Nie mona zapomnie, kto wywoa II wojn wiatow. W prawie midzynarodowym istnieje obowizek naprawienia szkody przez pastwo, ktre naruszyo norm prawa midzynarodowego (jeeli naruszenie wywoao szkod). W doktrynie polskiej utrzymuje si stanowisko, e mienie poniemieckie zostao przejte (bez odszkodowania dla wysiedlonych) z tytuu reparacji wojennych57. Strona niemiecka podkrela, e zastosowano odpowiedzialno zbiorow narodu niemieckiego. Postulowano ograniczenie odpowiedzialnoci tylko do sprawcw (nie wszyscy Niemcy popenili zbrodnie podczas II wojny wiatowej; nie mona obwinia caego narodu za zbrodnie jednostek, przedstawicieli reimu). Jednak Hitler przej wadz legaln drog (a nie w drodze przewrotu politycznego). Niemcy umoliwili Fhrerowi i jego wsppracownikom realizacj planw podboju Europy oraz polityki eksterminacji wybranych grup etnicznych (gwnie ydw, Romw, Sowian). Zasadny jest pogld o czciowej (z pewnoci nie penej) odpowiedzialnoci narodu niemieckiego za spowodowanie wojny i jej skutki.

Sdy waciwe do rozstrzygania roszcze restytucyjnych rodowisko niemieckich wypdzonych kwestionuje legalno cesji terytorialnej na rzecz Polski oraz przesiedle dokonanych w okresie powojennym, zamierzajc dochodzi roszcze o zwrot utraconego mienia oraz roszcze odszkodowawczych58.
56 57 58

Wybr dokumentw, s. 64-92. Por. P. a sk i , I. G a w o w i c z , E. C a a , op. cit., s. 137-172. J. M. Paw owski, op. cit., s. 110. D. Blumenwitz, Das Offenhalten, s. 69-72.

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

131

Powiernictwo Pruskie grozi wniesieniem pozww przed rnymi sdami zarwno krajowymi, jak i midzynarodowymi m.in.: polskimi, amerykaskimi. Istotnym zagadnieniem jest ocena waciwoci miejscowej i rzeczowej w zakresie roszcze niemieckich wypdzonych. Za trafny naley uzna pogld, e jedynie sdy polskie s organami waciwymi do rozstrzygnicia spraw roszcze restytucyjnych. Sprawy wasnociowe prawo europejskie pozostawia jurysdykcji poszczeglnych pastw postanowienia art. 295 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk (TWE)59. Polskie sdy s zwizane normami prawa midzynarodowego wicymi pastwo polskie, m.in. postanowieniami umw poczdamskich, traktatw granicznych oraz ustawodawstwem wywaszczeniowym (art. 9, 87, 91, 178 ust.1 Konstytucji RP). Sdy niemieckie nie posiadaj waciwoci w zakresie powdztw z prawa rzeczowego ze wzgldu na tre art. 38 polskiego kpc, zgodnie z ktrym w sprawach o wasno nieruchomoci wyczna waciwo miejscowa naley do sdu miejsca pooenia nieruchomoci60. Wysiedlenia Niemcw i konskata majtkw dotycz okresu od momentu ukonstytuowania sdw midzynarodowych, tj. Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci ETS (European Court of Justice) oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka ETPCz (European Court of Human Rights)61. Nie bez znaczenia jest fakt, e Polska ratykowaa Europejsk Konwencj o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci w 1993 r. Osoby zyczne i prawne nie mog wnosi przed ETS pozww przeciw pastwom czonkowskim; mog uczyni to jedynie wobec instytucji wsplnotowych. Kwestia badana przez ETS musi wchodzi w zakres prawa wsplnotowego, a w przepisie art. 295 TWE wyranie wyczono sprawy wasnoci spod kompetencji Wsplnoty. Do ETPCz osoby zyczne mog wnosi pozwy po wyczerpaniu toku instancji, czyli pozew musiaby najpierw wpyn do sdu polskiego. Z kolei sdy amerykaskie generalnie respektuj zasad immunitetu pastwa w odniesieniu dziaalnoci de iure imperii (wydawania aktw wadczych) 62.

Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk: http://www1.ukie.gov.pl/HLP/les.nsf/a50f2d318bc65d9dc1256e7a003922ed/ffd65fa5878682acc1256e7b0049e830?OpenDocument (7 listopada 2005). 60 Dz. U. 1964 Nr 43, poz. 296 z pn. zm. 61 J. Kranz, Polsko-niemieckie cienie przeszoci, Sprawy Midzynarodowe 2005, nr 1, s. 5-47. 62 J. Barcz, J. A. Frowein, Ekspertyza w sprawie roszcze z Niemiec przeciwko Polsce w zwizku z drug wojn wiatow, Sprawy Midzynarodowe 2005 nr 1, s. 110-138.
59

132

Wojciech Stankiewicz

Zasada estoppel Rozwaajc kwesti zasadnoci roszcze wypdzonych z punktu widzenia prawa midzynarodowego, konieczne jest wspomnienie o zasadzie estoppel (zasadzie nieprzeczenia sobie; w prawie rzymskim: non concedit venire contra factum proprium nie odstpowa od tego, co wynika ze stworzonych przez siebie faktw), zgodnie z ktr pastwo nie moe wypiera si swego wczeniejszego dziaania63. Niemcy uznay ostatecznie (jeeli istniej wtpliwoci, czy uznanie nastpio w 1950 i 1970 r.) w traktacie z 1990 r. istniejcy przebieg oraz nienaruszalno granicy polsko-niemieckiej. Z drugiej strony mocarstwa po 1945 r. take nie kwestionoway przebiegu granicy na Odrze i Nysie. Wobec niekwestionowania przebiegu granicy polsko-niemieckiej, niezgaszania roszcze terytorialnych przez stron niemieck rodowiska wysiedlonych nie mog przeciwstawia si konsekwencjom dziaania pastwa polskiego wynikajcego z zachowania pastwa niemieckiego.

Roszczenia w wietle prawa polskiego Roszczenia niemieckich wypdzonych s bezzasadne, poniewa powojenne przesiedlenia z lat 1945-1949 przeprowadzono na podstawie obowizujcych wwczas norm prawa midzynarodowego. Mocarstwa, nie regulujc spraw majtkowych w traktatach, pozostawiy wspomnian kwesti do rozstrzygnicia wadzom polskim. Wywaszczenie nastpio na podstawie wymienionych ju aktw (ustawy z 6 maja 1945 r. o majtkach opuszczonych i porzuconych64 oraz dekretu z 8 marca 1946 r. o majtkach opuszczonych i poniemieckich65). Zgodnie z treci art. 2 ustawy z 6 maja 1945 r. o majtkach opuszczonych i porzuconych pozbawiono Niemcw prawa wasnoci w odniesieniu do pozostawionego majtku. Ustanowiono zarzd wykonywany przez Gwny Urzd Tymczasowego Zarzdu Pastwowego dla majtkw opuszczonych i porzuconych (art. 5). Nabycie prawa wasnoci majtkw porzuconych przez Skarb Pastwa lub instytucje, ktrym przekazano cz majtku w zarzd, miao nastpi z upywem 5 lat od koca roku kalendarzowego, w ktrym zakoczono dziaania wojenne (art. 38 ustawy)66. Dekret z 8 marca 1946 r. o majtkach opuszczonych i poniemieckich zastpi uchylone z dniem 19 czerwca 1946 r. przepisy ustawy o majtkach opuszczonych i porzuconych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 z mocy prawa na wasno Skarbu Pastwa przeszed wszelki majtek poniemiecki (z przewidzianymi w dekrecie wyjtkami; np. art. 2 ust. 4). Wspomniany dekret zosta uchylony z dniem 1 sierpnia 1985 r. przez ustaw
63 64 65 66

W. Czapli ski, A. Wyrozumska, op. cit., s. 102-104. Dz. U. 1945 Nr 17, poz. 97. Por. D. B l u m e n w i t z , Das Offenhalten, s. 134-140. Dz. U. 1946 Nr 13, poz. 87. Por. D. B l u m e n w i t z , Das Offenhalten, s. 134-140. Dz. U. 1945 Nr 17, poz. 97.

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

133

z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywaszczaniu nieruchomoci (art. 100 pkt 1)67. Problematycznie przedstawia si sprawa zasadnoci roszcze tzw. pnych wysiedlecw, czyli Niemcw, ktrzy wyjechali z Polski po 1950 r. Pni wysiedlecy przed wyjazdem z Polski posiadali obywatelstwo polskie, a przesiedlenie wspomnianej grupy nie odbywao si na podstawie decyzji poczdamskich. Sprawy wasnociowe oraz przypadki pozbawienia obywatelstwa polskiego, zwizane z przesiedleniami z lat 50. oraz okresu pniejszego wymagaj wyjanienia przez wadze polskie, na podstawie prawa polskiego68. Istnieje prawdopodobiestwo, e wyej analizowane roszczenia mog zosta uwzgldnione przez polskie sdy. Nie naley pomija stanowiska niektrych niemieckich prawnikw, reprezentujcych Powiernictwo Pruskie i wypdzonych, ktrzy utrzymuj, e istniej szanse na uwzgldnienie roszcze, liczc przede wszystkim na korzystne orzeczenia trybunaw midzynarodowych.

STOSUNEK WADZ OBU PASTW DO PROBLEMU ROSZCZE WYPDZONYCH

Po zakoczeniu II wojny wiatowej i powstaniu w 1949 r. dwch pastw niemieckich nie przesta istnie problem interpretacji wydarze z czasw wojny i okresu bezporednio po jej zakoczeniu. W komunistycznym pastwie polskim nie poruszano tematu roszcze, wychodzc z zaoenia, e ewentualne dania niemieckie s bezzasadne. Ocjalne stanowisko wadz potwierdzay opinie Polakw. W stanowisku pastw niemieckich zarysowa si dysonans, ktry wynika z pooenia geopolitycznego. Oba pastwa znajdoway si w przeciwnych blokach politycznych. NRD od pocztku akceptowaa nowy ad europejski, uznao granic z PRL69 oraz nie wspominaa o krzywdach wypdzonych, hodujc narzuconemu z gry braterstwu krajw demokracji ludowej. Odmienny punkt widzenia prezentowany by w RFN, gdzie do 1970 r. nie uznawano cesji terytorialnej na rzecz Polski oraz otwarcie potpiano zbrodnie popenione na Niemcach wysiedlonych z Ziem Odzyskanych70. Do czasu, gdy RFN pozostawaa w bloku zachodnich pastw demokratycznych nikt w Polsce nie zwraca uwagi na postulaty podnoszone ze strony zachodnioniemieckich politykw oraz rodowisk wypdzonych. Sytuacj zmieniy demokratyczne przemiany w Europie rodkowo-Wschodniej, w wyniku ktrych doszo do
Dz. U. 1985 Nr 22, poz. 99. J. Kranz, op. cit., s. 24-26. 69 Ukad z 1950 roku, podpisany w Zgorzelcu. ( Dz. U. 1951 Nr 14, poz. 106 i 107). 70 J. Mieszko-Wirkiewicz, O kolektywn niewinno, Odra 2003, nr 9, s. 28-32. Por. D. Bingen, Polityka Republiki Boskiej wobec Polski. Od Adenauera do Kohla. 1949-1991, przekad i red. J. J. Wc, Krakw 1997, s. 30-61.
67 68

134

Wojciech Stankiewicz

upadku komunizmu, zjednoczenia w 1990 r. pastwa niemieckiego oraz w 1991 r. rozpadu ZSRR. Stosunki midzy PRL a RFN zaczy si poprawia od 1970 r., kiedy kanclerz RFN Willy Brandt odda w Warszawie hod oarom zbrodni niemieckich. W 1970 r. podpisano rwnie ukad o podstawach normalizacji stosunkw midzy PRL a RFN, w ktrym Niemcy Zachodnie uznay nienaruszalno polskiej granicy na Odrze i Nysie uyckiej, ale pominito kwestie ewentualnych roszcze, sprawy mniejszoci niemieckiej w Polsce71. Mimo poprawy stosunkw midzy oboma pastwami nie ucichy gosy niemieckich wypdzonych o koniecznoci zadouczynienia za strony pastwa polskiego za mienie pozostawione przez wysiedlonych Niemcw. Sprawa miaa ponownie powrci podczas negocjacji traktatu granicznego oraz traktatu o przyjaznym ssiedztwie i wsppracy ze zjednoczonymi Niemcami. W traktatach zawartych midzy Polsk a Niemcami (1990 traktat graniczny; 1991 umowa o ssiedztwie i wsppracy)72 nie poruszono kwestii majtkowych i sytuacji mniejszoci niemieckiej w Polsce. Pastwo niemieckie uznao nienaruszalno zachodniej granicy Polski. Wadze RFN nie popieray wyranie stanowiska grupy wypdzonych zrzeszonych gwnie w ziomkostwach oraz Zwizku Wypdzonych (domagali si oni prawa do stron ojczystych, odszkodowa oraz praw dla mniejszoci niemieckiej; m. in. prawa do autonomii kulturalnej, samorzdowej, terytorialnej, nansowej73), ale nie reagoway dostatecznie. Z jednej strony grupa wypdzonych stanowi bowiem nieliczn, ale dobrze zorganizowan i istotn cz elektoratu, ktrego poparcie nie jest obojtne politykom niemieckim, z drugiej strony politykom niemieckim zaley na utrzymaniu wzgldnie poprawnych stosunkw z Polsk. Strona polska oczekiwaa precyzyjnej deklaracji wadz niemieckich w odniesieniu do roszcze wypdzonych. 1 sierpnia 2004 r. podczas obchodw 60. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego kanclerz Schrder owiadczy w imieniu pastwa niemieckiego, e nie moe by mowy o adnych roszczeniach74 (Niemiec wobec Polski). Zastrzeg, natomiast e rzd federalny nie ma wpywu na wnoszenie indywidualnych pozww przed rnymi sdami, chocia dania byyby bezzasadne. Zadeklarowa, e rzd federalny nie bdzie popiera takich zabiegw i zapowiedzia wsplnie z premierem Markiem Belk wspprac z polskim rzdem w sprawie roszcze restytucyjnych. Istotnym zagadnieniem jest ocena czy owiadczenie kanclerza Gerharda Schrdera jest aktem jednostronnym z punktu widzenia prawa midzynarodoweTraktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec o potwierdzeniu istniejcej midzy nimi granicy, 14 listopad 1990 roku, Warszawa (Dz. U. 1992 Nr 14, poz. 54 i 55) oraz Traktat midzy RP a RFN o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy, 17 czerwiec 1991 roku, Bonn (Dz. U. 1992 Nr 14, poz. 56 i 57). 72 Ibidem. 73 Rechtliche und politische Perspektiven, s. 49-61. 74 J. Kranz, op. cit., s. 5-47.
71

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

135

go. Akt jednostronny pastwa (sensu stricto) jest autonomicznym aktem, stanowicym przejaw niezalenej woli jednego podmiotu (pastwa), niezwizanym z innym aktem prawnym jednostronnym, dwustronnym czy wielostronnym. Owiadczenie kanclerza Niemiec mona zakwalikowa jako przyrzeczenie (gwarancj), czyli akt rodzcy nowe prawa na korzy pastw trzecich (nie moe by odwoany, gdy stwarza prawo na rzecz pastwa trzeciego).75 Akt jednostronny jest rdem prawa midzynarodowego, jeeli spenia ponisze przesanki kumulatywne: Owiadczenie jest aktem czysto jednostronnym; Owiadczenie jest zoone przez kompetentny organ, aby mona przypisa je pastwu; Pastwo skadajce owiadczenie ma zamiar zwizania si treci owiadczenia, ktre nie moe mie wycznie charakteru politycznego; Zobowizania s bezwarunkowe i denitywne, w szczeglnoci nie mog zosta ustanowione pod warunkiem oraz z zastrzeeniem prawa odwoania, co sugeruje wycznie polityczny charakter owiadczenia; Owiadczenie jest zoone publicznie i erga omnes (nie musi by adresowane do konkretnych pastw); Owiadczenie jest wolne od wad, ktre s oceniane na podstawie zasad okrelonych w Konwencji Wiedeskiej z 1969 r. o prawie traktatw (art. 46-52)76. W wietle przedstawionych przesanek naley uzna owiadczenia Gerharda Schrdera za akt jednostronny bdcy rdem prawa midzynarodowego, ktry rodziby obowizki po stronie Niemiec w stosunku do Polski. Istniej uzasadnione wtpliwoci, czy owiadczenie kanclerza Niemiec z 2004 r. spenia trzeci z przedstawionych przesanek; zasadny jest pogld o wypenieniu pozostaych warunkw koniecznych. Przedstawiona teza jest potwierdzona faktem, e kontekst polityczny dominuje w dyskusji o roszczeniach niemieckich wysiedlonych. W Polsce nadal pozostaj osoby, ktrych nie przekonuj deklaracje polityczne. Wikszo polskich politykw (PO, PiS, LPR) nalega, aby rzd federalny przej na siebie zobowizania wobec wysiedlonych77. Polskich politykw nie uspokajaj opinie o bezzasadnoci i niewielkich szansach uwzgldnienia ich da przez sdy. Wypowiedzi Rudiego Pawelki o zamiarze wnoszenia pozww przeciwko pastwu polskiemu wywoay gwatown reakcj w Polsce. W odpowiedzi na takie zabiegi Sejm RP 10 wrzenia 2004 r. podj jednomylnie uchwa, w ktrej uznano niemieckie roszczenia za bezprawne i bezzasadne oraz zobowizano rzd do domagania si od Niemiec reparacji wojennych78. Reakcja Sejmu nie wpyna na popraw wzajemnych stosunkw i daa stronie niemieckiej do zrozumienia, jaka bdzie
75 76 77 78

W. Czapli ski, A. Wyrozumska, op. cit., s. 111-113. Ibidem, s. 120-121. J. Gizi ski, op. cit., s. 15. M. P. 2004, nr 39, poz. 678.

136

Wojciech Stankiewicz

odpowied strony polskiej na wniesienie pozww dotyczcych roszcze wysiedlonych Niemcw. Wadze polskie podtrzymuj stanowisko sprzed 1989 r. o bezzasadnoci roszcze wysiedlonych po zakoczeniu wojny. Pewne problemy wi si z kwesti tzw. pnych wysiedle (dotyczcych Niemcw, ktrzy opucili PRL po 1950 r.). Prb rozwizania koniktu na szczeblu wadz obu pastw byo wypracowanie jednolitego stanowiska przez rzdy G. Schrdera i M. Belki79. Nie bez znaczenia jest rwnie tzw. deklaracja gdaska zoona 29 padziernika 2003 r. przez prezydentw obu pastw: Johannesa Raua oraz Aleksandra Kwaniewskiego. W 2004 r. podobne stanowisko przedstawi wczesny prezydent Horst Khler80. Na uspokojenie sytuacji wpynoby zapewne wypracowanie wsplnego stanowiska przez parlamenty obu pastw, co jest mao prawdopodobne w obecnej konguracji politycznej.

WPYW KWESTII ROSZCZE NA STOSUNKI POLSKO-NIEMIECKIE

Stosunki polityczne midzy PRL a pastwami niemieckimi ksztatoway si odmiennie. Relacje z NRD ukaday si poprawnie, poniewa oba pastwa naleay do obozu socjalistycznego i kwestia wysiedle nie miaa wpywu na wzajemne stosunki. Inne byy relacje midzy Polsk a RFN. Programowa niech do pastw kapitalistycznych zostaa uzupeniona wzajemnymi urazami z czasw II wojny wiatowej oraz przesiedle. Proces zblienia obu pastw zapocztkowaa inicjatywa biskupw polskich i niemieckich z 1965 r. (Przebaczamy i prosimy o przebaczenie)81, ktra wywoaa w Polsce wzburzenie. Przeom w relacjach politycznych dokona si w 1990 r. po zjednoczeniu Niemiec, dajc szans na nawizanie dobrossiedzkich stosunkw i wsppracy obu pastw. Wsplny dorobek pojednania i zblienia moe zosta zaprzepaszczony przez wzajemne podnoszenie historycznych uprzedze. W analogiczny trend wpisuj si dania majtkowe rodowiska niemieckich wypdzonych, reprezentowanych przez Powiernictwo Pruskie oraz formuowany w odpowiedzi na dziaania strony niemieckiej zamiar domagania si odszkodowa przez polskie oary wojny za porednictwem Powiernictwa Polskiego. Nie wyjaniono jeszcze wiele kwestii spornych zwizanych z histori lat 19391949. Od czasu do czasu podnoszone s pretensje przez tych Niemcw, ktrzy nie chc pogodzi si ze zmianami, jakie zaistniay po zakoczeniu II wojny wiatowej. Negatywna, emocjonalna reakcja Polakw, ktrzy przeyli koszmar wojny i oku79 80

J. Barcz, J. A. Frowein, op. cit., s. 110-138. P. Zaremba, Gowa w piasku, Newsweek 2044, nr 39, s. 18-19. Por. J. K r a n z , op. cit.,

s. 5-47. J. Surdykowski, Nowy mur berliski, Newsweek 2004, nr 36, s. 10-12. Por. Od nienawici do przyjani. O problematyce polsko-niemieckiego ..., s. 91-117, 278-283.
81

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

137

pacji jest uzasadniona. Trudno wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej sprawcy wojny domagaj si odszkodowa za doznane cierpienia i szkody, podczas kiedy sami rozptali fal przemocy, zbrodni i ludobjstwa. W Polsce adna grupa nie zamierzaa domaga si odszkodowa z tytuu doznanych krzywd (wyczajc odszkodowania dla robotnikw przymusowych). Artykuowane dania niemieckich wypdzonych wpyny na przyjcie przez Polakw postawy obronnej. Niektrzy polscy politycy zaczli pomaga w zakadaniu organizacji przez Polakw poszkodowanych przez III Rzesz. W odpowiedzi na powstanie Powiernictwa Pruskiego powoano do ycia Powiernictwo Polskie (koniec 2004 r.), ktrego zadaniem ma by pomoc w dochodzeniu roszcze wobec pastwa niemieckiego przez polskie oary wojny i okupacji. Rodzime organizacje zapowiedziay, e wniesienie pozww przez wypdzonych spowoduje podjcie analogicznych zabiegw przez Polakw. Debata polityczna w sprawie wojny i przesiedle zostaa zdominowana przez zagroenie wojn roszczeniow. Wikszo Polakw i Niemcw pragnie zamkn rozdzia historii obu narodw dotyczcy wojny i przesiedle, nie chce wypominania przeszoci, doznanych krzywd, mylc przede wszystkim o przyszoci i perspektywie koegzystencji w zjednoczonej Europie. Sprawa roszcze ma gwnie charakter polityczny i jest czsto wykorzystywana po obu stronach do budowania karier politycznych. dania niemieckich wypdzonych wzbudzaj jednak pewne obawy polskiego spoeczestwa. W badaniu przeprowadzonym 22 padziernika 2003 r. przez PENTOR na pytanie: Czy boisz si niemieckich roszcze majtkowych? 61,5% ankietowanych odpowiedziao tak, a 33,1% nie82. Z kolei w sondau PBS przeprowadzonym 5 sierpnia 2004 r. dla Newsweeka 40,6% ankietowanych odpowiedziao twierdzco na pytanie: Czy mylc o roszczeniach Niemcw, odczuwasz lk lub niepokj? (podczas gdy 59,4% badanych odpowiedziao nie)83. Powysze sondae pokazuj, jak zmienia si opinia Polakw w tej kwestii; jednak faktem jest, e znaczna cz spoeczestwa nadal obawia si roszcze wysiedlonych Niemcw.

ROSZCZENIA WYSIEDLONYCH PRB RELATYWIZACJI HISTORII?

Wrd Polakw panuje przekonanie, e dania wysuwane przez niemieckich wypdzonych stanowi cz procesu zmierzajcego do relatywizacji faktw historycznych zwizanych z II wojn wiatow i III Rzesz. Po zakoczeniu wojny w RFN panowao przekonanie, e Niemcy zostali najwikszymi oarami wojny i re-

82 83

Badanie PENTOR przeprowadzone 22 X 2003 r., Wprost 2003, nr 44, s. 32. Badanie PBS przeprowadzone dla Newsweeka 5 VIII 2004 r., Newsweek 2004, nr 33,

s. 12.

138

Wojciech Stankiewicz

imu Adolfa Hitlera. Prbowano negowa odpowiedzialno narodu niemieckiego za wywoanie II wojny wiatowej. Wielu modych Niemcw nie czuje si odpowiedzialnymi za wojn lub pragnie zapomnie o przeszoci84. Nie s zainteresowani przeyciami starszego pokolenia, ktre przeyo wojn. Dla wikszoci czasy wojny stanowi odleg przeszo, ktrej nie warto wspomina. Prcz kwestii roszcze jednym z waniejszych tematw w aktualnej debacie publicznej w Polsce i Niemczech jest pomys budowy Centrum przeciwko Wypdzeniom w Berlinie. Strona polska uznaa inicjatyw za prb kultywowania przez niektrych Niemcw jednostronnej pamici historycznej. W zamiarze Eriki Steinbach (przewodniczcej Zwizku Wypdzonych, inicjatorki przedstawionego przedsiwzicia) Centrum ma sta si pomnikiem dokumentujcym wypdzenia ludnoci niemieckiej, ktre dokonay si po pokonaniu Rzeszy85. Inicjatywa budowy Centrum wywoaa uzasadnione wzburzenie Polakw, Czechw i innych narodw zaatakowanych przez hitlerowskie Niemcy. Reakcj na protesty bya modykacja koncepcji Centrum, zgodnie z ktr staoby si ono instytucj dokumentujc nie tylko przesiedlenia Niemcw, ale rwnie innych narodw. Ugodowe deklaracje nie przekonay przeciwnikw inicjatywy budowy Centrum. Podobne dziaania podejmowane w przyszoci mog wpyn negatywnie na stosunki polsko-niemieckie oraz sta si powodem do posdzania strony niemieckiej o prb relatywizacji historii. W rezultacie dotychczasowych rozwaa mona postawi nastpujce konkluzje: 1. Cierpienia, jakich dowiadczyli Niemcy ze strony Polakw po zakoczeniu wojny nie usprawiedliwiaj przedstawiania przez rodowisko wysiedlonych spornych wydarze w oderwaniu od przyczyn wybuchu wojny i okupacji. Ch upamitnienia doznanych krzywd nie jest usprawiedliwieniem dla przedstawiania wersji wygodnej dla rodowisk wysiedlonych; 2. Pomimo niehumanitarnego traktowania wielu wysiedlanych Niemcw decyzja o przesiedleniach bya legalna w wietle prawa midzynarodowego, a proces podejmowania decyzji naley odrni od wykonania rozstrzygni poczdamskich; 3. Wywaszczenie ludnoci niemieckiej stanowio wewntrzn spraw pastwa polskiego, co potwierdza intencja mocarstw wynikajca z treci umw poczdamskich (brak regulacji dotyczcej zmian wasnociowych na Ziemiach Przyczonych wiadczy o zamiarze pozostawienia powyszej kwestii do regulacji wasnej pastwa);

84 K. Jagie o, Biedni, histeryczni kuzyni, Newsweek 2004, nr 45-46, s. 88-89. Por. J. Mi e sz ko-Wi rkiewicz, O kolektywn niewinno..., s. 28-32. 85 Centrum przeciwko pojednaniu. Debata o wypdzeniach, Rzeczpospolita 17 IX 2003, s. A1, A3-A4. Por. J. Kranz, op. cit., s. 31-36.

Zasadno roszcze wysiedlonych Niemcw

139

4. Niemieccy wypdzeni i ich potomkowie upatruj szans na odzyskanie dawnych nieruchomoci w zaniedbaniach polskich wadz. Cz tzw. poniemieckich nieruchomoci nie posiada uregulowanej sytuacji prawnej i w ksigach wieczystych jako waciciele nadal wpisani s Niemcy. Waciwe organy powinny uregulowa prawnie problem, dokonujc odpowiednich zmian w ksigach wieczystych, aby obecni waciciele mogli czu si bezpiecznie; 5. Wadze Polski i Niemiec powinny kontynuowa wsplne przedsiwzicia zmierzajce do uwiadomienia obu narodom bezsensownoci wzajemnego zgaszania pretensji (nie tylko majtkowych). Politycy obu stron powinni zachowa wstrzemiliwo i nie ulega emocjom, wypowiadajc si na temat wojny i przesiedle; 6. Licytowanie si Niemcw i Polakw na dania nie przyniesie pozytywnych skutkw; moe tylko wpyn na zaprzepaszczenie kilkudziesicioletniego dorobku zblienia i pojednania obu narodw. Dobrym wyjciem z impasu byoby zrzeczenie si przez stron niemieck wszelkich roszcze wobec pastwa polskiego oraz analogiczny gest Polski. Oba owiadczenia stanowiyby interesujcy wstp do procesu denitywnego uporania si z kwesti wojny i wysiedle. 7. Dyskusja o wydarzeniach z historii Polski i Niemiec, stanowicych przedmiot sporu, nie moe ogranicza si do grzecznociowej wymiany zda i dyplomatycznych deklaracji. Naley przedstawi prawd o bolesnych wydarzeniach z historii narodw polskiego i niemieckiego bez pomijania kompromitujcych dla ktrejkolwiek ze stron faktw historycznych. Ujawnienie prawdy, bez uproszcze i pomijania wybranych faktw historycznych, moe uzdrowi relacje midzy oboma narodami. Jedynie na prawdzie (a nie na pprawdach tworzonych na uytek polityczny) mona oprze rozwj stosunkw midzy Polsk a Niemcami. Pozostaje pytanie, czy spoeczestwo, historycy i politycy s przygotowani do takiej dyskusji.

ABSTRACT The author documents that there are no legal grounds for property claims by Germans expelled from Poland after the Second World War. Expropriation of the German population was and internal issue of the Polish state. It was justied by the intention of the great powers following from the content of the Potsdam agreements (lack of regulations concerning changes in proprietorship on Polands Western and Northern Territories was a sign of their intention to leave the above issue to domestic law). The German expellees and their descendants see a chance to regain their former real estate in the negligence of the Polish authorities as the property deeds of some of the so-called former German real estate are still unclear. Germans still gure as owners in real estate registers. Competent organs of Polish state administration should settle this problem legally by effecting appropriate changes in real estate registers so that the present owners could feel secure. The claims of Germans cause the response of Poles, a situation that might only contribute to squandering the legacy of decades of rapprochement and reconciliation between the two nations. It would be a good solution if the German side relinquished all claims against the Polish state and Poland replied

140

Wojciech Stankiewicz

with an analogous gesture. The assents of both sides could be an introduction to the process of a denitive settling of the question of war and expulsions. However, debate on the events in the history of Poland and Germany, which are the subject of contention, cannot be limited to a polite exchange of views and diplomatic declarations. What is needed is presentation of the truth about painful experiences in the history of both nations without dismissing historical facts that are compromising for either side. Disclosure of the truth can redress relations between the two nations, but are the society, historians and politicians prepared to undertake such a discussion?