Ma teria y

METRO W NIEMCZECH Cezur pocztkow historii metra stanowi dzie 10 stycznia 1863 r., kiedy to w Londynie ruszy pierwszy skad kolei podziemnej. Jednak dopiero wprowadzenie w 1890 r. trakcji elektrycznej stanowio dla nowego rodka komunikacji miejskiej wany impuls do dynamicznego rozwoju. Wkrtce za przykadem Londynu poszo kilka innych miast, m.in. Chicago (1892), Budapeszt (1896), Glasgow (1896). Jednak w kontekcie rywalizacji stolicy francuskiej i niemieckiej waniejsze byo otwarcie w Paryu w 1900 r. linii metra. Z ca pewnoci zmobilizowao to stron niemieck do intensykacji prac nad budow metra w Berlinie. Tym bardziej e Niemcy przeomu XIX i XX w. wyrniao na tle innych pastw bardzo due przyspieszenie postpu technologicznego. Ponadto ten rodek komunikacji miejskiej wydawa si by dla prawidowego funkcjonowania rozrastajcego si szybko miasta coraz bardziej potrzebny. Ostatnie dziesiciolecia XIX w. to bardzo szybki wzrost liczby ludnoci najwikszych miast. W 1875 r. byo ju sze liczcych ponad milion mieszkacw miast. W gronie tym znajdowa si i Berlin, ktrego liczba mieszkacw wynosia w 1880 r. 1315 tys. mieszkacw, a dwadziecia lat pniej ju 1889 tys. W centrum niemieckiej metropolii bardzo szybko wzrasta ruch pojazdw i pieszych. Do powiedzie, e w 1900 r. przez Plac Poczdamski przejedao w cigu 16 godzin ponad 27 tys. pojazdw, a w przecigu tylko jednej godziny 328 skadw tramwajowych1. Nic dziwnego, e potrzeba budowy metra stawaa si coraz bardziej naglca. Ponadto, jak wyej sygnalizowano, zaraliwy by przykad Parya, w ktrym 19 lipca 1900 r. otwarto pierwsz lini kolei podziemnej. Niespena dwa lata pniej w Berlinie 15 lutego 1902 r. zosta uroczycie otwarty pierwszy odcinek metra, ktry bieg od Warschauer Brcke do Potsdamer Platz. Nie byo to jednak podziemne metro, a w duej mierze kolei naziemna. Jej czna dugo wynosia wwczas 11,2 km, z czego a 8,7 przebiegao na powierzchni, przewanie na wiaduktach. Stao si to powodem zorganizowanych protestw mieszkacw. Byy one na tyle silne, e doprowadziy do zaniechania budowy na gsto zabudowanych terenach odcinkw metra na specjalnych wiaduktach. W ten sposb pooony w centrum przystanek Wittenbergplatz znajduje si na powierzchni, za samo metro jest pod ziemi2. Dodajmy, e te gono artykuowane protesty spowolniay tempo rozwoju metra w niemieckiej stolicy.
1 D. i R. Glatzer, Berliner Leben 1900-1914. Eine historische Reportage aus Erinnerungen und Berichten, t. I, Berlin 1986, s. 110. 2 R. Roth, Ab in den Untergrund, Damals 2000, nr 11. Zob. C. We l z b a c h e r, Dunkle Tunnelrhren des Fortschritts, Frankfurter Allgemeine Zeitung 15 II 2002.

222

Materiay

Budow rozpocz koncern Siemens & Halsie AG w 1896 r., a snansowa j Deutsche Bank. Znamienny dla tych czasw by podzia skadw metra na wagony pierwszej, drugiej i trzeciej klasy. Pocztkowo od korzystania z nowego rodka komunikacji odstrczaa berliczykw stosunkowo wysoka cena biletw3. O ile celowo linii metra w Londynie czy w Paryu nie bya podawana w wtpliwo, to w przypadku Berlina ju od uruchomienia pierwszego odcinka wysuwano takie zastrzeenia. Wadze miejskie nie miay w wyznaczaniu tras metra cakiem wolnej rki i byy poddawane silnym naciskom wadz pruskich, do ktrych w rzeczywistoci naleao ostatnie sowo. Do 1914 r. linie berliskiego metra nie byy naleycie zintegrowane z innymi rodkami miejskiej i podmiejskiej komunikacji4. Warto w tym miejscu nadmieni, e pierwszy autobus wyjecha na ulice Berlina dopiero trzy lata po otwarciu pierwszej linii metra, 18 listopada 1905 r. Sukcesywnie oddawano do uytku nowe odcinki metra i stopniowo, na pewno wolniej ni w Paryu, zaczo ono zyskiwa na znaczeniu. W padzierniku 1908 r. uruchomiono poczenie midzy Leipziger Platz (Potsdamer Platz) i Splittermarkt. W lipcu 1913 r. zosta otwarty odcinek Splittermark-Schnhauser Allee, a trzy miesice pniej witowano uruchomienie dwu linii biorcych pocztek na Wittenbergplatz; do Thielallee i Uhlandstrasse. Dziki temu czna dugo linii berliskiego metra wynosia pod koniec 1913 r. 37,8 km i zaczynao si dostrzega przemylan wizj jego rozwoju. Najwicej pasaerw odnotowywano na linii do Schnhauser Allee. W 1913 r. zostaa oddana stacja Alexanderplatz, ktra szybko staa si bardzo wanym punktem przesiadkowym5. Kilkadziesit kilometrw metra nie poprawio przed 1914 r. jednak w sposb zasadniczy problemw komunikacyjnych Berlina. Przede wszystkim dawa si odczu brak linii na kierunku pnoc-poudnie6. W porwnaniu z Londynem i Paryem tempo rozwoju metra w Berlinie nie byo wwczas imponujce. We francuskiej stolicy w okresie zaledwie trzynastu lat, od 1900 r. do 1913 r., oddano do uytku dziesi linii metra o cznej dugoci 93 km, ktre przewoziy jedn czwart pasaerw korzystajcych z usug komunikacji miejskiej7. Dokonania Berlina na odcinku budowy metra prezentoway si natomiast znacznie skromniej, poniej potencjalnych moliwoci niemieckiej stolicy. Jednym z kolejnych dowodw twierdzenia, e wilhelmiska Rzesza w przededniu I wojny wiatowej stanowia gospodarcz potg byo otwarcie 15 lutego 1912 r. w kolejnym niemieckim miecie, w Hamburgu, linii metra do dzielnicy Barmbeck, a kilka miesicy pniej do innych czci miasta. Miay one cznie 17,5 km dugoci, 23 stacje, a przecitna odlego midzy przystankami wynosia 760 m. O skali prac inynierskich wiadczy fakt, e musiano wybudowa 15 mostw i 43 przej pod ulic8. Podczas II wojny wiatowej hamburskie metro, podobnie jak i wiksza cz miasta, zostao w duym stopniu zniszczone. Jednak ju pod koniec 1945 r. przywrcono na czci odcinkw ruch pasaerski. Po osigniciu wczeniejszego
3 D. i R. Glatzer, op. cit., s. 112, 116-117. Zob. A. G o t t w a l d t , Das Berliner U- und S-Bahnnetz. Eine Geschichte in Streckenplnen, Berlin 1994. 4 M. Erbe, Nahverkersplanung in Berlin und in Paris 1870 bis 1939. Ein kommunalpolitischer Vergleich, w: Geschichte als Aufgabe. Festschrift fr Otto Bsch zu seinem 60. Geburtstag, Berlin 1988, s. 477, 481. 5 Jest to obecnie jedyna stacja metra w Berlinie, w ktrej krzyuj si trzy linie. 6 M. Erbe, op. cit., s. 477. 7 R. Roth, op. cit., s.42. 8 Zob. Starkstromleitung fr Leute, Frankfurter Allgemeine Zeitung 15 II 2002.

Materiay

223

stanu metro byo sukcesywnie rozbudowywane i na pocztku lat 90. dugo jego linii wynosia 98 km, z tego 38,1 km w tunelach, i miao 87 stacji9. Przyjmujc, jak si to na og w literaturze przedmiotu robi, e kolej nadziemna jest zaliczana do metra, to pierwszym miastem w Niemczech, w ktrym zainaugurowano poruszanie si tym nowym rodkiem komunikacji miejskiej by jednak nie Berlin, a Wuppertal. W maju 1901 r. zostaa oddana do uytku 13,3 km linia, z ktrej pod koniec XX w. korzystao dziennie 70 tys. osb10. Dalszy rozwj w Niemczech metra zahamowa jednak, podobnie jak i w wikszoci innych miast posiadajcych je, wybuch I wojny wiatowej. Poniewa front przebiega niemal cay czas poza granicami Niemiec, a bombardowania miast nie miay tak niszczcego charakteru jak w latach 1939-1945, berliskie i hamburskie metro oraz kolei naziemna w Wuppertalu nie doznay zniszcze. Jednak wojna przyniosa i metru pewne zmiany, stanowiska dotychczas w praktyce zarezerwowane dla mczyzn w skutek powoa wielu z nich do wojska zaczy zajmowa kobiety. Midzywojenne dwudziestolecie nie byo okresem bujnego rozkwitu metra. Twierdzenie to dotyczy zreszt nie tylko Niemiec, gdy w tym czasie zaledwie w siedmiu miastach na kuli ziemskiej zainaugurowano funkcjonowanie kolei podziemnej. Pi z nich: Madryt (1919), Leeds (1921), Barcelona (1924), Ateny (1930) i Moskwa (1935) znajdoway si w Europie, dwa w Azji: Tokio (1927) i Osaka (1933). W samych Niemczech za w tym czasie w adnym miecie nie otwarto metra. W obtujcej w sytuacje kryzysowe Republice Weimarskiej nie byo ku temu odpowiednich rodkw i spoecznego klimatu. Podobnie i dwanacie lat istnienia Trzeciej Rzeszy nie wzbogaciy list niemieckich miast majcych metro, cho przymierzano si do jego budowy m.in. w Monachium. Jednak take i w przypadku kolei podziemnej powstay w hitlerowskich Niemczech plany, ktre na og miay do oglny charakter i nie doczekay si nawet prac projektowych. Za jedn z oryginalniejszych prac mona uzna projekt budowy podziemnej kolei o czterokilometrowej dugoci na wyspie Rugii, ktra miaa przede wszystkim suy gociom hotelu. Praca ta w 1937 r. na wiatowej wystawie w Paryu otrzymaa Grand Prix11. W Republice Weimarskiej prace nad rozwojem metra w Berlinie byy, dodajmy z rnym nateniem, kontynuowane. Pod koniec stycznia 1923 r. otwarto wany 7 kilometrowy odcinek trasy pnoc-poudnie od Seestrassse do Hallenschen Tor. Jej budow dodatkowo utrudniaa wzrastajca szybko inacja. Oszacowane w 1912 r. koszty prac na 80 mln marek wzrosy w 1923 r. do 3 mld12. O ile budowane do 1913 r. tunele berliskiego metra przeznaczone byy dla wagonw o szerokoci 2,30 m, to pniej ju dla wagonw o szerokoci 2,65 m13. W 1930 r. czna dugo berliskiego metra wynosia okoo 76 km, a tabor liczy 1200 wagonw14. W okresie II wojny wiatowej podziemne stacje i tunele metra zaczy peni rol schronw. Zwaszcza czsto miao to miejsce w 1939 i 1940 r. w Londynie, rzadziej w 1941 r. w Moskwie. W miar nasilania si dywanowych nalotw coraz czciej berliczycy musieli szuka ratunku przed siejcymi spustoszenie bombami
W. J. Hinkel, K. Treiber, G. Valent a , U-Bahnen. Gestern-heute-morgen. Von 1863 bis ins Jahr 2000, Wien 1993, s. 57-60. 10 Zob. Die Eiserne Lady soll geliftet werden, Die Welt 3 II 1997. 11 J. C. Fest, Hitler, t. II, Warszawa 1996, s. 158. 12 M. Erbe, op. cit., s. 478-479. 13 Lexikon Metros der Welt. Geschichte, Technik, Betrieb, Berlin 1985, s. 66. 14 W. J. Hinkel, K. Treiber, G. Valent a , op. cit, s. 34.
9

224

Materiay

w schronach, ktrych integraln cz tworzyy wanie stacje i tunele metra. Jednak nie wszystkie dworce kolei podziemnej nadaway si, by peni rol schronw. Zwaszcza te lece tu pod powierzchni nie stanowiy naleytego zabezpieczenia i wanie w nich dochodzio niejednokrotnie do tragedii. Tak 3 lutego 1945 r. w wyniku bombardowa stracio ycie 200 osb, ktre szukay schronienia na stacji metra Memeler Strasse (Weberewiese)15. O ile do 1942 r. Berlin by stosunkowo rzadko obiektem atakw samolotw RAF, to od 1943 r. ataki z powietrza przybray na sile i coraz wicej domw, kwartaw ulic znalazo si w gruzach. Coraz wicej osb znajdowao te mier na stacjach i w tunelach metra. Poniewa hitlerowskie wadze miay podczas wojny cakiem inne priorytety, rodki transportu w Niemczech byy niedoinwestowane. Nie wymieniano sukcesywnie taboru i czsto nie przeprowadzano koniecznych remontw. W skutek alianckich bombardowa sytuacja ulega jeszcze pogorszeniu w 1944 r. Pocigi i rodki komunikacji miejskiej byy przepenione i widomym tego znakiem byy tzw. winogrona w tramwajach i kolejkach naziemnych, co nierzadko prowadzio do wypadkw. Take berliskie metro funkcjonowao rzadziej i czsto byo przepenione do granic moliwoci. Jednak dopiero 9 kwietnia 1945 r. doszo do powanych problemw w funkcjonowaniu metra i szesnacie dni pniej na tras Wittenbergplatz-Ruhleben wyjecha ostatni pocig. W wyniku bombardowa i walk w samym metrze a 56 jego stacji zostao w rnym stopniu uszkodzonych. Podobnie byo z tunelami i przejciami dla pasaerw, z ktrych wiele zostao podtopionych lub cakowicie zalanych, jak odcinek od stacji Stettiner Strasse do Anhalter Bahnhof. 2 maja 1945 r. zosta wysadzony w powietrze, najprawdopodobniej przez oddzia SS, jeden z tuneli metra, w wyniku czego od stu do dwustu ludzi utopio si16. Oprcz tego powanym utrudnieniem dla w miar normalnego funkcjonowania metra by stan taboru; mniej wicej poowa wagonw zostaa zniszczona lub wymagaa gruntownych napraw. W procesie odbudowy Berlina ze zniszcze wojennych i powrotu do wzgldnej normalnoci ycia codziennego jego mieszkacw bardzo wane byo jak najszybsze uruchomienie komunikacji miejskiej. Ju 14 maja 1945 r. zosta udostpniony pasaerom odcinek od Hermannplatz przez Bergstrasse i Schnleinstrasse do Boddingstrsase. W nastpnym roku, 15 wrzenia, przywrcono jazd pocigw metra na trasie Wittenbergplatz-Gleisdreieck, co umoliwiao otwarcie trasy Ruhleben-Pankow17. W dniu 27 kwietnia 1947 r., niespena dwa lata po ustaniu walk o stolic Trzeciej Rzeszy, wszystkie odcinki berliskiego metra byy przejezdne. Dla dokonania wszelkich niezbdnych napraw potrzebowano jednak szeciu lat i dopiero w maju 1951 r. udostpniono podrnym niemal wszystkie stacje metra; jedynie nie zdecydowano si odbudowa przystanku Stralauer Tor18. W padzierniku 1953 r. zaczto budow przeduenia dzisiejszej linii nr 6 od Seestrasse do Kurt Schumacher Platz. Bya to pierwsza od 23 lat budowa nowego odcinka metra w Berlinie. Po niespena trzech latach nastpio jego uroczyste otwarcie, a 31 maja 1958 r. linia zostaa doprowadzona do Tegel. 28 sierpnia 1961 r., dwa
15 16

D. i I. Arnoli, Dunkle Welten. Bunker, Tunel und Gewlbe unter Berlin, Berlin 1999, s. 130-131. D. i I. Arnoli, op. cit., s. 104. Por. A. M. S i g m u n d , Die Frauen der Nazis II, Wien 2000, G. Holmsten, Die Berliner-Chronik. Daten, Personen, Dokumente, Dsseldorf 1984, s. 395,

s. 150.
17

402. D. i I Arnoldi, op. cit., s. 91-92; H. C. P. H a v e r s, Die Untergrundbahnen der Welt, Mnchen 1967, s. 52.
18

Materiay

225

tygodnie po budowie muru berliskiego, oddano do uytku odcinek od Leopoldplatz do Speichernstrasse. Z uwagi na rozwj sytuacji politycznej jego uruchomienie nastpio po krtkim okresie prbnym. We wrzeniu 1963 r. oddano do eksploatacji odcinek Grenzallee-Britz Sd, a 28 lutego 1966 r. uruchomiono dwa odcinki: Tempelhof-Alt-Mariendorf i Mehringdamm-Mckernbrcke. W tym dniu te zaczto oznacza linie metra w Zachodnim Berlinie cyframi arabskimi. Jego sie wynosia w 1967 r. 101,5 km, z tego mniej wicej jedna pita zostaa wybudowana ju po II wojnie wiatowej19. Rozpoczcie 13 sierpnia 1961 r. budowy muru odgradzajcego Berlin Wschodni i Zachodni naruszyo bieg kilku linii metra. Tak podzielona zostay linia Schesisches Tor-Warschauer Brcke i Potsdamer Platz Gleisdreieck. Pocigi metra w kierunku Tegel zatrzymyway si jedynie na przejciu granicznym na Friedrichstrasse. S-Bahn natomiast przejeda pod Friedrichstrasse nie zatrzymujc si, cho byy i tutaj okresowe zmiany20. Poniewa trasy dwch linii metra biegy czciowo pod obszarem stolicy NRD Senat Zachodniego Berlina za zgod na korzystanie z tych odcinkw musia paci stronie wschodnioniemieckiej w poowie lat 60. 2 mln marek rocznie21. Odnotujmy jeszcze, e miao miejsce wykorzystywanie przez obywateli NRD tuneli metra do ucieczki do Berlina Zachodniego, aczkolwiek nie przybrao to w rzeczywistoci wikszych rozmiarw22. W Berlinie Wschodnim pasaerowie mogli korzysta z dwu linii metra, ktre si krzyoway ze sob na Alexanderplatz. Jedna z nich przebiegaa na trasie od Vinetastrasse do Mrkiches Museum, co stanowio z uwagi na mur berliski skrcenie tej linii. Druga rozpoczynaa si na Alexanderplatz i koczya si nie jak wczeniej na przystanku Friedrichsfelde, lecz w Tierpark. Od zakoczenia wojny do upadku muru berliskiego, czyli w okresie 44 lat w Berlinie Wschodnim dokonano stosunkowo niewielkich inwestycji na obszarze komunikacji miejskiej. Jedn z nich byo przeduenie linii metra o jedn stacj. Za inn zwizan z nim inwestycj mona uzna oddany 18 lutego 1952 r. z okazji pidziesitej rocznicy powstania berliskiego metra liczcy 112 metrw pieszy tunel prowadzcy do stacji metra Alexanderplatz i czciow rozbudow i modernizacj samego dworca. We Wschodnim Berlinie kolej podziemna miaa w sieci komunikacyjnej mniejsze znaczenie ni w Berlinie Zachodnim. Jednym z przejaww tego bya m.in. mniejsza czstotliwo kursowania metra. W poowie lat 80. czna dugo linii metra w Berlinie Wschodnim wynosia 15,8 km i miao ono 22 stacji, podczas gdy w Berlinie Zachodnim 105,6 km i 116 stacji. Dla peniejszego obrazu warto jeszcze wspomnie o tym, e w najwikszych miastach NRD, Lipsku, Drenie, Halle, Rostoku, Poczdamie nie podjto prac budowlanych i trudno nawet mwi o opracowaniu zaoe techniczno-ekonomicznych majcych suy przygotowaniom do powstania metra. Jeszcze w poowie XX w. liczba miast na caej kuli ziemskiej dysponujcych metrem nie przekraczaa dwudziestu. W przypadku obu pastw niemieckich byoby niedorzecznoci spodziewa si, i zacznie si wwczas, bezporednio po 1945 r., w jakimkolwiek miecie realizowa od podstaw budow kolei podziemnej. Inne byy wtedy i jeszcze w okresie nastpnych kilkunastu lat priorytety. Niemieckie miasta
H. C. P. Havers, op. cit., s. 52-53. Szerzej: H. Knobloch, Geisterbahnhfe. Westlinien unter Ostberlin, Berlin 1992; W. J. H i n kel, K. Treiber, G. Valenta, op. cit, s. 35-36. 21 H. C. P. Havers, op. cit., s. 53. 22 D. i I. Arnoli, op. cit., s.172-173.
19 20

226

Materiay

trzeba byo odbudowa ze zniszcze wojennych. Take w okresie cudu gospodarczego nie zamierzano podejmowa nowych inwestycji, ktrym na imi byo metro. Wyjtkiem bya jego odbudowa i modernizacja tam, gdzie metro ju wczeniej byo. Dopiero w latach 60. zaczto realizowa koncepcj poprawy komunikacji miejskiej przez budow linii metra, cho pocztkowo tempo jego rozwoju wyranie ustpowao dynamice rozwoju motoryzacji. W 1968 r., oddajc pierwszy odcinek, zainaugurowano powstanie sieci kolei podziemnej w Kolonii, a rok pniej w aglomeracji Ludwigshafen-Mannheim. RFN jest krajem, w ktrym przemiany w komunikacji miejskiej wykazyway od lat 60. dynamiczny rozwj. W wielu miastach zachodnioniemieckich stopniowo metro, obok szybkiej kolei regionalnej i szybkiego tramwaju, stawao si podstawowym rodkiem komunikacji23. Niekiedy trudno jednak wyznaczy granic midzy kolej podziemn a szybkim tramwajem, ktrego linie stosunkowo czsto przebiegaj pod ziemi. Wiele miast niemieckich, jak m.in. Kolonia i Stuttgart stanowi dobry przykad zmiany koncepcji podziemnego tramwaju na jego realizacj ju jako metra. Zaczto je budowa nie tylko w miastach bd aglomeracjach liczcych powyej miliona mieszkacw, ale take i w miastach majcych tylko kilkaset tysicy mieszkacw. W padzierniku 1968 r. oddano we Frankfurcie nad Menem do uytku 9 km lini metra, z ktrych 4 km przebiegay pod ziemi. Tym samym sta si on, nie liczc Wuppertalu, trzecim niemieckim miastem majcym metro24. Przykad Frankfurtu, gdzie w budow kolei podziemnej bardzo zaangaowa si nadburmistrz Walter Mller, zwany nawet ojcem metra25, pokazuje, e to czy dane miasto niemieckie wczeniej czy pniej zaczo budow metra zaleao te od wadz miejskich. W pracy o historii metra David Benett w przypadku Niemiec ogranicza si do podania tylko szeciu miast. Przytaczane przez niego informacje, ktre podajemy niej w tabelce, s wedug wszelkiego prawdopodobiestwa danymi za rok 2003:
Miasto Berlin Hamburg Monachium Frankfurt Norymberga Wuppertal Rok zaoenia 1902 1912 1971 1968 1972 1901 czna dugo linii w km 164,7 101 85,6 56,2 30 13,3 Liczba pasaerw w mln 450 176 293 92,6 81,7 25

rdo: D. Bennett, Metro. Die Geschichte der Untergrundbahn, Stuttgart 2005, s. 157-159.

Trzecie co do wielkoci niemieckie miasto, Monachium, stosunkowo dugo, bo a do 1971 r. musiao czeka na otwarcie pierwszej linii metra. O podjciu, a pniej intensykacji prac budowlanych zadecydowao przyznanie miastu nad Izar organiUnterirdische Straenbahnen in deutschen Stdten, Neue Zrcher Zeitung 29 VII 1961. Frankfurt feiert das Ereignis des Jahrhunderts, Frankfurter Allgemeine Zeitung 4 X 1968. 25 F. Kickhefel, Dem Vater der U-Bahn war nur eine kurze Amtszeit beschieden, Frankfurter Rundschau 18 XI 2001.
23 24

Materiay

227

zacji letnich Igrzysk Olimpijskich w 1972 r. Dc do ich perfekcyjnego przygotowania i rwnoczenie chcc zatrze niedobre wspomnienia wykorzystania w 1936 r. przez nazistw Igrzysk Olimpijskich do celw polityczno-propagandowych strona zachodnioniemiecka postanowia wzbogaci miasto przyszych zmaga sportowcw caego wiata o metro. Signito tutaj do przedwojennych jeszcze planw i w przecigu kilku lat oddano do uytku m.in. lini czc centrum Monachium z terenami olimpijskimi26. Dodajmy, e miasto nad Izar nie byo tutaj wyjtkiem i pniej wanie Igrzyska Olimpijskie byy czynnikiem nakrcajcym boom inwestycyjny i umoliwiajcym budow bd rozbudow metra, tak jak m.in. w Sapporo, Barcelonie, Turynie, o Pekinie nie wspominajc. Podobnie jak w przypadku Berlina, Hamburga i innych niemieckich miast majcych metro dostrzega si, e jest ono cile zintegrowane z innymi rodkami komunikacji miejskiej, czy podmiejskiej, zwaszcza z S-Bahnen. Nierzadko zreszt, tak jak m.in. w Berlinie i Monachium cz jego linii biegnie pod ziemi. Dobrym tego przykadem jest dworzec Friedrichstrasse w Berlinie, gdzie pod ziemi przebiegaj na rnych poziomach linie S-Bahnu: kierunek poudnie-pnoc i metra, a na powierzchni linie S-Bahnu w kierunku wschd-zachd. Podzia Niemiec sprawi, e Berlin nie mg zosta siedzib rzdu RFN. Jej stolic stao si uniwersyteckie Bonn. Wybr wanie tego nadreskiego miasta, a nie wikszego Frankfurtu czy Kolonii, wiadczy te o pewnej tymczasowoci nowej stolicy. Rozwj sytuacji politycznej sprawia, e ta prowizorka miaa coraz bardziej znamiona trwaoci. Stopniowo w Bonn pojawiay si nowe inwestycje, ktre podnosiy jego rang i presti i upodobniay go czciowo do miasta stoecznego. Jedn z nich bya budowa metra, ktre od 1975 r. czy bosk starwk z dzielnic rzdow Bad Godesberg27. Zestawiajc je z linami berliskiej kolei podziemnej wida wyranie, e w przypadku kolei podziemnej w Bonn nie sposb jest mwi o duym nateniu przewozw pasaerskich. Budowa metra i wzbogacanie w ten sposb miejskiej infrastruktury jest zawsze nowym wyzwaniem dla jego budowniczych. Miao to miejsce rwnie i w Norymberdze. gdzie w 1972 r. oddano do eksploatacji 3,7 km odcinek. Dziesi lat pniej dugo kolei podziemnej wynosia ju 14,2 km, z tego 9 km w tunelach. Z uwagi na gst i zabytkow zabudow na powierzchni budow realizowan metodami grniczymi, natomiast stacje metod odkrywkow28. Oprcz wspomnianych wyej miast w Niemczech metro znajduje si jeszcze w Hanowerze (1975), Dsseldore (1981), Stuttgarcie (1984), Meerbusch (1989) i Krefeld (1990). Stanowi ono rwnie wany rodek komunikacyjny w Zagbiu Ruhry, tj. w Essen (1977), Mlheim/Ruhr (1979), Bochum (1979), Dortmundzie (1983/1992), Gelsenkirchen (1990), Herne (1990), Duisburgu (1992)29. Ponad dwadziecia niemieckich miast posiadajcych obecnie metro dowodzi, e RFN byo
26 D. Riechers, Die Zukunft der U-Bahn. Mnchen wirf ihre Schatten voraus, Verkehr und Technik 1995, z. 5. Por. Z. Gralski, Monachium, Warszawa 1979, s. 206. 27 G. Mller-List, Bonn als Bundeshauptstadt (1949-1989), w: Bonn. Von einer franzsischen Bezirksstadt zur Bundeshauptstadt 1794-1998, Bd. 4, Herausgegeben von D. Hroldt, Bonn 1989, s. 178. Por. E. Dylawerski, Boskie ABC, Warszawa 1978, s. 30. 28 F. J. Adams i inni, Grnicze metody budowy metra w Norymberdze, Inynieria i Budownictwo 1985, nr 1, s. 8. 29 R. Wolf, Metros,-U-Bahnen-Subways, t.1,2, Berlin 2004-2006; D. Be n n e t t , op. cit., s. 157158.

228

Materiay

w stanie sprosta potrzebom i nada komunikacji miejskiej nowoczesny ksztat. Nie tylko uatwia ono ycie codzienne mieszkacw wymienionych w niniejszym artykule niemieckich miast, ale wiadczy dobitnie o tym, e Niemcy nie s cywilizacyjnymi peryferiami Europy. Wrcz odwrotnie. Dua liczba miast majcych metro pozwala nam lepiej uwiadamia sobie przyspieszenie gospodarcze i postp techniczny, jakie miay miejsce w RFN. Cech charakterystyczn berliskiego metra bya od pocztku wielka dbao o ksztat architektoniczny stacji. Byo to moliwe dziki kilku milionom marek przeznaczonych specjalnie na ten cel przez koncern Siemensa30. Wiele stacji metra, zwaszcza tych powstaych jeszcze przed I wojn wiatow to oryginalne budynki utrzymane w rnych stylach, dziea utalentowanych architektw, takich jak Bruno Mering i Szwed Alfred Grenander31, ktre na pewno wzbogacaj oblicze Berlina. Wymiemy dla przykadu przystanek Schleschiche Tor, Blow Strasse, Wittenbergplatz, Nollendorfplatz i Gleisdreieck32. Take na uwag zasuguje wystrj stacji na linii Gesundbrunnnen-Neukln, powstaych w latach 20.33 Budowane w pniejszym okresie stacje, zwaszcza te po 1945 r., s ju na og do stereotypowe i niewiele si rni od stacji metra powstaych w innych miastach. Po 1989 r. starano si we wschodniej czci Berlina przywrci stacjom metra ich dawny blask i sign do dawnych rozwiza architektonicznych, jak np. na Friedrichstrasse. Metro spenia take istotn rol miastotwrcz. To na jego stacjach i przylegajcych do niego podziemnych przejciach s otwierane sklepy, pasae handlowe, punkty usugowe. Kolei podziemna ma wpyw na bardziej efektywne zagospodarowanie miasta i jest dobrym miejscem do rnego rodzaju inicjatyw spoecznych i kulturalnych. Zwaszcza na wikszych, przesiadkowych stacjach metrach, jak np. na Alexanderplatz w Berlinie34, stosunkowo czsto prezentowane s obrazy, fotograe, plakaty. Wcale niesporadycznie stacje metra speniaj pozytywn rol we wzrocie poczucia wizi lokalnej spoecznoci. Poprzez urzdzane tam imprezy kulturalne i rodowiskowe maj pewien wkad na integracj mieszkacw i wzrost tosamoci mieszkacw danej dzielnicy. Nie byo spraw przypadku, e proces zjednoczenia, a dokadniej przyczenia krajw wschodnich do RFN zosta zapocztkowany wanie w Berlinie, symbolu zimnej wojny, a obecnie miecie o duych ambicjach kulturotwrczych. Odbudowa sieci komunikacji miejskiej w Berlinie przebiega nadspodziewanie szybko, czego wymownym przykadem byo oddanie ju w dwa dni po obaleniu muru berliskiego stacji metra Jannowitzbrcke jako punktu przesiadkowego dla pasaerw S-Bahnu35. Akcji scalania berliskiego metra sprzyja, co byo spraw podstawow, rozkrcony po 1989 r. boom inwestycyjny. Nie chodzio tylko o to, by Berliner Verkehrsbetriebe AG (BVG) tylko formalnie scaliy sztucznie podzielone linie metra. Gruntownych remontw wymagay jego stacje, tunele dla pieszych i torowiska we wschodniej czci miasta, jako e i tutaj wadze enerdowskie czsto nie dokonyway niezbdnych
D. i R. Glatzer, op. cit., s. 113-114. M. Wetterrauer, Baumeister des Untergrunds, Sddeutsche Zeitung 25/26 XI 2006. 32 R. Roth, op. cit., s. 36-41; J. Meyer- K ro t h a l e r, Berlins U-Bahnhfe. Die ersten hundert Jahre, Berlin 1995, s. 18, 39, 82, 85, 93, 191, 226, 282-283, 304. 33 C. Brachmann, Licht und Farbe im Berliner Untergrund. U-Bahnhfe der klassischen moderne, Berlin 2003, s. 72-73 34 Achtung an der Bahnsteigkante!, Die Welt 24 I 1997. 35 Berliner Handbuch. Das Lexikon der Bundeshauptstadt, Berlin 1992, s. 1267.
30 31

Materiay

229

napraw i, zapewne z braku rodkw nansowych, nie modernizoway go. Labirynt tuneli metra, schronw i sucych innym celom podziemnych przej i pomieszcze czsto powstaych w pierwszej poowie lat 40. nadal kryje wiele tajemnic. Blisze dane o tych berliskich katakumbach zapewne wzbogac stan naszej wiedzy o XX-wiecznej historii miasta, jak i samej Trzeciej Rzeszy36. Wadze centralne i miejskie w peni uzmysawiay sobie du rol metra w integracji obu czci Berlina. S wiadome tego, e dziki ich scaleniu miasto bdzie stopniowo odzyskiwao witalno utracon po wybudowaniu muru berliskiego. Wanym krokiem w tym kierunku byo otwarcie linii U-2 czcej Pankow w czci wschodniej i Ruhleben w czci zachodniej37. Celowi temu suy budowa linii metra, ktre biegnie od jednego z najwaniejszych wzw komunikacji miejskiej w Berlinie, tj. od Alexanderplatz do dzielnicy rzdowej i nowego dworca gwnego. Zamierza si take przeduy linie U 7 z Rudow do lotniska Schnefeld. Ju te realizowane lub planowane inwestycje przemawiaj za tym, e w przypadku Berlina nie ma miejsca degradacja przy pomocy metra dzielnic centralnych. Inn spraw jest to, e termin oddania tych odcinkw metra z uwagi na zaduenie miasta coraz bardziej oddala si. W ponad stuletniej historii berliskie metro take nie ominy wypadki, ktrych przyczyn by bd ludzki, splot nieszczliwych przypadkw bd te anomalie pogodowe. Tak 26 wrzenia 1908 r. spad z wiaduktu wagon metra i 18 osb stracio ycie38. Do powanego wypadku doszo 20 sierpnia 1935 r., kiedy to podczas prac budowlanych w okolicach Placu Poczdamskiego stracio ycie 20 robotnikw39. Natomiast wiszca kolej w Wuppertal przez bez maa sto lat uchodzia za bardzo bezpieczn i dlatego wrcz szokiem dla niemieckiej opinii publicznej by spowodowany niefrasobliwoci odpowiedzialnych pracownikw wypadek w 1999 r., w ktrym zginy trzy osoby40. Oglnie biorc powane wypadki w metrze czy to w Berlinie, czy w innych miastach niemieckich zdarzaj si niezmiernie rzadko i mona pokusi si o twierdzenie, e jest ono najbezpieczniejszym rodkiem komunikacji miejskiej. Zamach terrorystyczny Al-Kaidy 11 wrzenia 2001 r. na wiee Trade Center w Nowym Jorku, a pniej inne akcje religijnych fanatykw, zwaszcza zdetonowanie adunkw wybuchowych 7 lipca 2005 r. w londyskim metrze zrodziy i w Niemczech obawy, e i tam przepenieni nienawici do cywilizacji Zachodu muzumascy terroryci dokonaj zamachu. Dlatego te obok lotnisk wanie kolej podziemna znalaza si w centrum zainteresowania sub odpowiedzialnych za bezpieczestwo. Wzmocnienie kontroli nad stacjami i tunelami metra, wzrost liczby kamer, zwikszenie liczby mundurowych i cywilnych patroli ma z oczywistych wzgldw pozytywny wpyw na ogln popraw bezpieczestwa pasaerw. Wprawdzie berliski, hamburski czy monachijski U-Bahn nigdy nie by tak niebezpieczny, jak niegdy nowojorski subways, ale zwaszcza w latach 90. kwestia bezpieczestwa stanowia

Zob. A. Vogel, Das vergesssene Labyrinth, General Anzeiger 19/20 I 2002. Szerzej; Linie U 2. Wiederherstellung einer U-Bahnverbindung. Hrsg. von der Senatsverwaltung fr Bau- und Wohnungswesen im November 1993. 38 D. i R. Glatzer, op. cit., s. 198-199. 39 G. Holmsten, op. cit., s. 360. 40 A. Heissmeyer Unglaubliche Schlamperei, Focus 1999, nr 16, s. 96-97.
36 37

230

Materiay

i w metrze niemieckich miast powany problem41. Podobnie sprawa przedstawiaa si z dziaaniami wandali, najczciej modocianych, ktrych niszczycielskie poczynania w 1997 r. w berliskim metrze przyniosy straty w wysokoci 70 mln marek42. Metro w Berlinie ustpuje pod wzgldem dugoci sieci i liczby przewozw kolei podziemnej m.in. w Nowym Jorku, Londynie, Moskwie i Paryu. Ma ono jednak, nadmiemy raz jeszcze, dobrze rozwinit sie kolejki naziemnej, S-Bahnu, ktry jest bardzo dobrze zintegrowany z U-Bahnen. Wprawdzie berliskie metro nie ma tak jak moskiewskie obwodnicy, ale jej rol w duym stopniu spenia okalajcy miasto tzw. berliski Ring. S-Bahn a dwanacie razy przecina linie metra tak, e mwic przenonie maj one wsplny krwiobieg. W Berlinie, miecie muzew, znajduje si unikatowe muzeum metra43. wiadczy ono podobnie, jak i okazjonalne wydawnictwa palbumowe, o docenianiu przez berliczykw zalet kolei podziemnej, a nawet o pewnych emocjonalnych wizach z tymi wagonikami metra. Od ponad stu lat wroso ono na trwae w berliski krajobraz i stanowi integraln cz miasta nad Sprew. Podobnie trwae miejsce w miejskim krajobrazie zdobyo sobie majce blisko stuletni histori metro w Hamburgu, jak i kolej wiszca w Wuppertalu. Take i w miastach, w ktrych kolej podziemna ma krtsz tradycj, metro szybko stao si podstawowym rodkiem komunikacji miejskiej i dzisiaj trudno sobie bez niego wyobrazi funkcjonowanie komunikacji w Monachium, Frankfurcie czy Kolonii. Ponad trzymilionowy Berlin ma obecnie dziesi linii metra i jedn z najgstszych sieci w Europie. Pod tym wzgldem wyranie wyprzedza w RFN inne miasta, cho i system komunikacji kolei podziemnej w Hamburgu, Monachium, Kolonii czy Frankfurcie trzeba uzna za bardzo dobrze funkcjonujcy. Oglnie biorc stan nasycenia liniami metra w niemieckich miastach jest w zestawieniu z miastami w innych pastwami bardzo wysoki. Mona powiedzie, e w duym stopniu zurbanizowane i majce bardzo dobrze rozwinite systemy komunikacji miejskiej Niemcy znajduj si tutaj w cisej czowce wiatowej. Dugo linii kolei podziemnej i jej wysoka na og jako wiadczy te o potencjale gospodarczym Niemiec, ich wysokim stopniu cywilizacyjnym i stosunkowo duej mobilnoci mieszkacw miast. Jest kolejnym potwierdzeniem opinii, e RFN jest najlepiej cywilizacyjnie rozwinit czci starego kontynentu. Jak wiadomo metro w fazie realizacji jest bardzo kapitaochonne, ale ju pniej koszta jego eksploatacji s stosunkowo niskie. Krtki okres amortyzacji, 10-15 lat, niewielka pracochonno i opacalna wielko przewozw czyni w Niemczech z metra jeden z rozwojowych rodkw komunikacji miejskiej. Innym pozytywem tej inwestycji jest, poprzez odcienie komunikacji ulicznej, zmniejszenie natenia ruchu samochodowego, jak i jego przyjazny dla rodowiska naturalnego charakter.
MAREK ANDRZEJEWSKI Gdask

41 Zob. przykadowo: Hysterischer Schrei, Der Spiegel 1994, nr 43, s. 80-81; Notrufsulen und Kameras in den U-Bahnen, Frankfurter Rundschau 6 XII 1999; D. G. K r a m p e r, Der Rowdy aus der U-Bahn, Die Zeit 17 IX 1998. 42 Volle Zge sollen Vandalen abschrecken, Die Welt 10 XII 1997. 43 U-Bahn-Museum kommt ans Licht, Die Welt 5 VI 1997.

Materiay ABSTRACT

231

The article presents the development of the underground railway in Germany. Main emphasis is placed on its opening in 1902 in the German capital. Due attention is paid to the situation of the underground railway in the years of the Second World War and in a divided Berlin. It is also pointed out that in the FRG underground railway has developed dynamically since the 1960s. The present state of saturation of the German cities with underground railway lines is very high compared to other countries. This is a sign of a high civilizational development of Germany and its great economic potential.

SYTUACJA MNIEJSZOCI NIEMIECKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ NA PODSTAWIE LITERATURY NIEMIECKOJZYCZNEJ Okres midzywojenny w literaturze lat 1918-1939 przede wszystkim kojarzy si z szeroko recypowan twrczoci braci Tomasza i Henryka Mannw, Ericha Maria Remarque czy Alfreda Dblina. W histori literatury niemieckiej tego okresu wpisuj si jednake rwnie inne, niskonakadowe i niekiedy kontrowersyjne pod wzgldem ideologicznym, utwory niemieckiej prozy i dramatu, ktrych akcja rozgrywa si na terenie II Rzeczypospolitej, zamieszkiwanej w latach 1918-1939 przez 1 413 896 Niemcw1. Polska odrodzia si jako pastwo wielonarodowe, w ktrym mniejszoci narodowe byy jednym z najpowaniejszych problemw wewntrznych. Pod wzgldem liczebnoci Niemcy zajmowali dopiero czwarte miejsce po Ukraicach, ydach i Biaorusinach. Ludno niemiecka zamieszkiwaa gwnie trzy graniczce z Rzesz Niemieck zachodnie wojewdztwa: pomorskie, poznaskie i lskie, w ktrych stanowia najliczniejsz mniejszo. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Wersalskiego z 28 czerwca 1919 r. oraz Maego Traktatu Wersalskiego, zwanego take Mniejszociowym, Niemcy pozostajcy w granicach Polski zostali spoecznie zdegradowani do statusu mniejszoci narodowej. Stan ten wywoa masowy exodus ludnoci niemieckiej z Polski, a nowa mniejszo narodowa, ktra pozostaa w granicach II Rzeczypospolitej, rozpocza trudny proces asymilacji i nauki nowej roli spoecznej. Zdaniem polskich i niemieckich historykw miaa ona istotny wpyw na relacje polsko-niemieckie w okresie midzywojennym. Pamita naley, e problem obywateli polskich narodowoci niemieckiej by przedmiotem staego zainteresowania zarwno wadz pastwowych w Warszawie, jak i niemieckich w Berlinie. Strona polska ledzia poczynania polityczne dziaaczy mniejszociowych w obawie przed dziaaniami dezintegrujcymi mod pastwowo polsk, natomiast Berlin zmierza do umocnienia pozycji Niemcw w Polsce, jako wakiego argumentu w przetargach na forum midzynarodowym. Historycy, zajmujcy si badaniem stosunkw polsko-niemieckich s zdania, i zmiana statusu Niemcw w Polsce po wejciu w ycie Traktatu Wersalskiego na mniejszociowy, musiaa rzutowa na stosunek Niemcw do odrodzonego pastwa polskiego: Niemcy stali si w przecigu nocy spoeczn

Por. D. M a t e l s k i, Niemcy w Polsce w XX wieku, Warszawa Pozna 1999, s. 41.

232

Materiay

mniejszoci, co nie mogo pozosta bez wpywu na ich stosunek do nowo utworzonego pastwa polskiego2, pisa M. Wojciechowski. Utwory literackie osadzone w realiach Polski lat 20. i 30. tematyzujce sytuacj spoeczn i prawn wczesnej mniejszoci niemieckiej wyszy spod pira takich pisarzy jak midzy innymi: Margarete von Gottschall, Hans Kyser, Walter von Molo, Waldemar Damer, Eduard Schwertfeger, Herybert Menzel, Friedrich Just, Friede Henriette Kraze, a zatem autorw, ktrym los Niemcw na wschodzie z rnych wzgldw pozostawa bliski. Najprawdopodobniej sentymentem do miejsca urodzenia kierowali si podejmujc w swoich utworach tematyk polsko-niemieck midzy innymi: Friede Henriette Kraze, urodzona w Krotoszynie (1870-1936), Waldemar Damer, urodzony w Poznaniu (1890-1963), Herybert Menzel w Obornikach (1906-1945), Friedrich Just urodzony w Siennie (1885-1940), Eduard Schwertfeger w Nekli (1892 data mierci nieznana) czy Hans Kyser urodzony w Grudzidzu (1882-1940). U innych kcja literacka na temat ycia mniejszoci niemieckiej w Polsce lat 1918-1939 narodzia si wskutek wczeniejszego pobytu autora na wschodzie, podyktowanego prac zarobkow, jak miao to miejsce w przypadku Theodora Krausbauera, nauczyciela pracujcego we Wrzeni i Poznaniu, czy Heryberta Menzela, pisarza dziaajcego w Trzcielu. Wszystkie utwory, wpisujce si w dyskurs polsko-niemiecki lat midzywojennych, prezentuj bardzo jednorodny wizerunek ycia Niemcw w II Rzeczypospolitej. Obraz, jaki wyania si z powieci, opowiada i dramatw nie pozostawia cienia wtpliwoci co do zaskoczenia Niemcw mieszkajcych w granicach Polski brzmieniem postanowie Traktatu Wersalskiego, ich rozczarowania zmian statusu spoecznego na status mniejszoci narodowej i strachu przed przyszoci w obcym pastwie. Kreowane w nich postaci literackie dowiadczaj bowiem penego spektrum problemw prawnych, bdcych nastpstwem wspomnianej zmiany roli spoecznej Niemcw w Polsce po I wojnie wiatowej. Aktualno wymienionych problemw spoeczno-prawnych w latach 20. sprawia, e wanie wtedy powstaa wikszo utworw, podejmujcych problematyk zwizan z now mniejszoci niemieck. Los Niemcw w Polsce opisuj take mniej liczne publikacje lat 30., w ktrych trudno znale przykady pogodzenia si Niemcw w Polsce z ich now sytuacj spoeczn. Zakadajc suszno tezy postawionej przez historykw, a mwicej o kluczowym dla rozwoju niemiecko-polskich stosunkw politycznych i gospodarczych po I wojnie wiatowej, niemieckiej literatury i sztuki lat 1918-1939, dowiadczeniu zmiany roli spoecznej, warto pokusi si o lektur wybranych utworw. Ich tre obtuje w zdarzenia, ktrych geneza ley w postanowieniach Traktatu Wersalskiego. Bohaterowie literaccy borykaj si bowiem z trudnociami w utrzymaniu swoich majtkw (nie chc dopuci do ich wywaszczenia i wykupienia przez Polakw), za dziaalno antypolsk gro im internowania, podejmuj prby ratowania niemieckiego szkolnictwa, a bezporednia blisko granicy polsko-niemieckiej jest dla nich rdem niebezpieczestw i utrudnie w yciu codziennym. Niniejszy artyku przedstawia wybrane utwory niemieckich autorw, tematycznie zdominowane przez problemy prawne bohaterw, co suy miao, jak si dzi wydaje, sugestywnemu pokazaniu losu mniejszoci niemieckiej w Polsce lat 1918-1939. Duo kontrowersji w okresie midzywojennym budzio dziaanie pastwa polskiego zmierzajce do uszczuplenia wasnoci obywateli niemieckich, tzw. likwiM. Wojciechowski, Die deutsche Minderheit in Polen (1920-1939), w: R. Jaworski, M. Wojciechowski (red.), Polacy i Niemcy midzy wojnami, Mnchen 1997, s. 3.
2

Materiay

233

dacja majtkw na podstawie artykuw 97 i 297b Traktatu Wersalskiego. W celu sprawnego przeprowadzenia likwidacji majtkw obywateli niemieckich utworzono w Warszawie, przy Ministerstwie Rolnictwa i Dbr Pastwowych, Gwny Urzd Likwidacyjny. Zadaniem jego byo zbadanie stanu prawnego wszelkiego rodzaju nieruchomoci bdcych wasnoci bd w zarzdzie ludnoci niemieckiej. Przed wszczciem postpowania ustalano nastpujce fakty: nazwisko waciciela nieruchomoci w dniu 10 stycznia 1920 r., zapisane w ksidze gruntowej lub wieczystej, miejsce staego zamieszkania waciciela w okresie od 1 stycznia 1908 r. do 10 stycznia 1920 r., dat i miejsce urodzenia (czy w byej Dzielnicy Pruskiej), miejsce staego zamieszkania rodzicw w okresie od 1 stycznia 1908 r. do 10 stycznia 1920 r., dat i miejsce mierci rodzicw waciciela (czy w byej Dzielnicy Pruskiej)3. Do padziernika 1925 r. akcja likwidacji majtkw niemieckich obja trzy grupy obiektw: wielk wasno ziemsk, osady kolonizacyjne i nieruchomoci miejskie. Z oglnej liczby 93 wielkich wasnoci ziemskich podlegajcych likwidacji przejto 83, z oglnej liczby ok. 4 tys. osad kolonizacyjnych zlikwidowano okoo 2,5 tys.osad, z oglnej liczby ok. 1,3 tys. nieruchomoci miejskich zlikwidowano ok. tysica4. Trudnoci Niemcw z utrzymaniem swoich nieruchomoci nie pozostay bez echa tak w niemieckiej prasie, jak i literaturze. W gazecie codziennej Niemcw w Wielkopolsce Posener Tageblatt w 1920 r. nie brakowao artykuw na ten temat. Wynika z nich, e problem likwidacji niemieckich majtkw ywo interesowa opini publiczn, niepokoi Niemcw w Polsce i rzuca cie na stosunki polskoniemieckie. Artykuy w Posener Tageblatt informoway o podstawach prawnych i procedurach likwidacji mienia niemieckiego w Drugiej Rzeczypospolitej (przytaczano artykuy 97 i 297b Traktatu Wersalskiego), a take przedstawiay komentarz strony niemieckiej wobec krokw podjtych przez wadze polskie, zmierzajce do wywaszczenia nieruchomoci. Na reakcje pisarzy wobec toczcych si postpowa likwidacyjnych nie trzeba byo dugo czeka. Problem ten poruszyo w swoich utworach wielu autorw, midzy innymi: ewangelicki pastor z miejscowoci Sienno pod Bydgoszcz Joachim Ahlemann w powieci Der Rauhreif5 o ostatnich dniach niemieckiej Ostmark6, Fritz Skowronnek w powieci Der Verdrngte7, Friede Henriette Kraze w powieci Land im Schatten8, Eduard Schwertfeger w opowiadaniu Der Runo-Hof9, Walter von Molo w powieci Holunder in Polen10, Rose Planner w powieci Ferien in Posen11, Hans Kyser w dramacie Wolken am Horizont12. Kady z wymienionych utworw pokazuje literack kcj na temat innego aspektu postpowania likwidacyjnego, ktre
3 4 5

Por. D. Matelski, op. cit., s. 100. J. K rasuski, Stosunki polsko-niemieckie 1919-1932, Pozna 1975, s. 145-146. J. A hlemann, Der Rauhreif. Roman aus den letzten Tagen der deutschen Ostmark, Eilenburg

1923.
6 Marchia Wschodnia obejmowaa teren nalecej do Prus Prowincji Poznaskiej. Por. M. Zgrniak, J. Buszko (red.), Wielka historia Polski, t. 4, Krakw 2003; M. Wo j t c z a k , Ostmarkenliteratur. Prowincja Poznaska w literaturze niemieckiej lat 1890-1918, Pozna 2001. 7 F. Skowronnek, Der Verdrngte. Roman aus der Ostmark, Leipzig 1928. 8 F. H. Kraze, Land im Schatten, Gtersloh 1929. 9 E. Schwertfeger, Der Runo-Hof, w: Not und Treue der deutschen Ostmark, Berlin 1930. 10 W. von Molo, Holunder in Polen, Berlin, Wien, Leipzig 1933. 11 R. Planner, Ferien in Posen, Berlin, Stuttgart 1935. 12 H. Kyser, Wolken am Horizont. Ein Schauspiel in fnf Akten, Berlin 1936.

234

Materiay

jednak dla wszystkich postaci stanowi swoist tragedi yciow. Najlepiej wida to jednak na przykadzie losu Magnusa Bacmeistera, bohatera powieci Hansa von Hlsen Gldenboden oder Erwirb es um es zu besitzen13, wirtuoza skrzypiec, ktry dla walki o swj rodzinny majtek nie zawaha si powici kariery muzycznej. Dzi warto bliej przywoa t powie, gdy jak adna inna ilustruje kolejne etapy toczcej si sprawy, a do momentu jej traenia przed sd rozjemczy w Paryu. Autor nie zdradza jednak, jak zakoczy si postpowanie i koczy powie informacj o oczekiwaniu bohatera na ostateczny werdykt sdu paryskiego w sprawie Zotej Roli. To wanie tak nazw otrzyma majtek Gldenboden po 1918 r., kiedy znalaz si w granicach pastwa polskiego i gdy po wieloletniej nieobecnoci przyby do niego berliski skrzypek Magnus Bacmeister, by wzi udzia w uroczystociach pogrzebowych swojego wuja, waciciela majtku, barona Adlerychta. Magnus nie przypuszcza wtedy, e nieprdko powrci do Berlina, a jego dotychczasowa byskotliwa kariera muzyczna zejdzie na dalszy plan. Na decyzj o pozostaniu w Polsce nie wpyn jednak ani sentyment do posiadoci, w ktrej Magnus jako dziecko spdza coroczne wakacje, ani testament zmarego z zaskakujc wiadomoci o adopcji sprzed 13 lat i dziedziczeniu majtku. Dopiero wyznanie matki, ktra przyznaa, e Magnus jest synem barona Adlerychta sprawia, e zmieni on sw pierwotn decyzj o oddaniu Zotej Roli dzierawcom i sam postanowi obj majtek. Nie mia wtedy obaw przed prawem polskim, gdy sdzi, i adopcja, ktra czynia z niego obywatela polskiego, bdzie wystarczajc ochron przed restrykcyjnym wzgldem obywateli niemieckich prawem obowizujcym w Polsce na mocy Traktatu Wersalskiego. Szybko okazao si, jak mylne byo to przekonanie. Niebawem potwierdzia si poufna wiadomo, jak przekazaa Magnusowi crka starosty z Grudzidza, Kwileckiego, o planowanym przez wadze wywaszczeniu Zotej Roli. Z postanowieniem w tej sprawie nowy waciciel Zotej Roli uda si niezwocznie do adwokata, doktora Eitrona. Magnus nie posiada si ze zdziwienia, gdy prawnik zapoznawszy si z pismem sporzdzonym w jzyku polskim, usysza, i wadze wanie w obywatelstwie nowego waciciela upatruj podstaw prawn do wszczcia postpowania likwidacyjnego majtku. Linia obrony miaa zatem wykaza t niedorzeczno. Jednak zanim rozpatrzono zoone odwoanie, do Magnusa przybyli przedstawiciele banku zachodniego, ktry odkupi od urzdu likwidacyjnego w Warszawie Zota Rol. Take i kolejne odwoanie od tej decyzji i wizyta w odpowiednim ministerstwie nie odniosy spodziewanego rezultatu. Powie pokazuje bezsilno bohatera w dowodzeniu swojej racji i dokumentowaniu krzywdzcego postpowania likwidacyjnego. Kulminacyjny moment tego stanu stanowia przymusowa eksmisja Magnusa z posiadoci do hotelu. Wtedy take sd w Toruniu wystosowa pismo informujce Bacmeistera o skierowaniu toczcej si sprawy do sdu rozjemczego w Paryu jako organu rozstrzygajcego kwestie sporne zaistniae w zwizku z wejciem w ycie postanowie Traktatu Wersalskiego. Powie zamyka epizod paryski w yciu Bacmeistera, czas oczekiwania na decyzj sdu wypeniony koncertami, majcymi zwrci uwag opinii publicznej na prby ratowania majtku przed utrat przez wirtuoza skrzypiec. Wrd przykadw literackich na temat wywaszczenia14 mienia niemieckiego w II Rzeczypospolitej znajduj si i takie, ktre lepiej ukazuj
H. von Hlsen, Gldenboden oder Erwirb es um es zu besitzen, Leipzig 1928. Por. M. Oertel, Beitrge zur Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen in den Jahren 1925-1930, Leipzig 1968, s. 181; A. Kwilec k i , Ziemiastwo wielkopolskie. Midzy wsi a miastem, Pozna 2001.
13 14

Materiay

235

nalny etap postpowania wywaszczeniowego. Ich bohaterowie literaccy s w nich stron przegran i opuszczaj Polsk (m.in. rodzina Franza Leskota z powieci Holunder in Polen Waltera von Molo, rodzina Roberta Dalkowskiego z powieci Fritza Skowronnka Der Verdrngte) bd podejmuj trudn decyzj o pozostaniu w jego granicach i szukaniu nowego miejsca zamieszkania (rodzina Epdingw z powieci Joachima Ahlemanna Der Rauhreif, czy rodzina rolnikw ukazana w opowiadaniu Der Runo-Hof Eduarda Schwertfegera). Wszystkie literackie wizje wywaszcze w Polsce midzywojennej czy spjny obraz przeprowadzania postpowania przez urzd likwidacyjny z siedzib w Warszawie15, nacechowany pejoratywnie, niejednokrotnie wywodzony przez pisarzy ze splotu stereotypw okrelanych mianem polskiej gospodarki (polnische Wirtschaft). Hubert Orowski, poznaski historyk literatury niemieckiej i autor publikacji o roli wspomnianego stereotypu w niemieckim dyskursie o Polsce, zauwaa: ywotno i sia przebicia zwrotu polnische Wirtschaft wziy si w pierwszym rzdzie z nowoczesnoci samego pojcia Wirt(h) schaft (gospodarzenie, organizowanie, gospodarka), dajcego si odnie zarwno do zachowania i dziaania konkretnych ludzi na co dzie, jak i do najbardziej skomplikowanych, wysoce zorganizowanych dziaa czy te do instytucji i struktur polityczno-gospodarczych czasw nowoytnych16. Nie dziwi wic obecno stereotypowego ujcia Polski i Polakw wyraonego za pomoc polnische Wirtschaft w utworach literackich, opisujcych los niemieckich internowanych przez wadze polskie w obozie dla internowanych Niemcw w Szczypiornie. Po zakoczeniu I wojny wiatowej wadze polskie przejy po zaborcy tamtejszy byy niemiecki obz jeniecki i wykorzystyway a do jego rozwizania w 1924 r. jako obz dla internowanych Ukraicw, Rosjan i Niemcw17. Losu internowania dowiadczyli ci bohaterowie literaccy, ktrzy rzekomo prowadzili dziaalno antypolsk, szpiegowsk i dezerterzy. Zestawienie fragmentw utworw podejmujcych problem internowania, np. powieci Friede Henriette Kraze Land im Schatten, Heryberta Menzla Umstrittene Erde18 (1930), Waltera von Molo Holunder in Polen z opisem obozu w prasie niemieckiej i publikacji wydanej przez wydawnictwo Niemieckiego Zwizku Wschodniego (Verlag des Deutschen Ostbundes) z 1929 r. jest uderzajce. Pisarze zdaj si budowa kcj literack na temat Szczypiorna opierajc si na fragmentach wspomnie anonimowego internowanego w tamtejszym obozie Niemca, drukowanych tak przez Nachrichtenblatt des Deutschen Volksrats Posen, jak i publikowanych w gazecie Posener Tageblatt19 oraz
Powodem wszczcia postpowania likwidacyjnego byo skorzystanie z tzw. prawa opcji przez waciciela majtku, czyli zatrzymania niemieckiego obywatelstwa. Mienie obywateli niemieckich zgodnie z artykuem 297b Traktatu Wersalskiego podlegao likwidacji. 16 H. Or owski, Stereotypy dugiego trwania a procesy nation building, w: Zrozumie wiat. Szkice o literaturze i kulturze niemieckiej XX wieku, Wrocaw 2003, s. 255-267, (cytat s. 259); por. ten e, Polnische Wirtschaft. Nowoczesny niemiecki dyskurs o Polsce, Olsztyn 1998. 17 Por. Z. Karpus, W. Rezmer (red.), Obozy jecw i internowanych na ziemiach polskich 19141924, t. 1; Tuchola: obz jecw i internowanych 1914-1923, Toru 1998; ten e : Obozy jecw wojennych z pastw Ententy na ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny wiatowej (1914-1918), Toru 1996. 18 H. Menzel, Umstrittene Erde, Berlin, Leipzig, Dresden 1930. 19 Anonimowy artyku zatytuowany: Szczypiorno. Ein Stimmungsbild aus verklrter Erinnerung ukaza si w Posener Tageblatt w 1919 r. w numerze 478 jako przedruk z Nachrichtenblatt des deutschen Volksrats in Posen.
15

236

Materiay

we wspomnianej broszurze propagandowej Niemieckiego Zwizku Wschodniego: Szczypiorno. Wie es ber zehntausend deutschen Ostmrkern in einem polnischen Interniertenlager erging. Ein Kapitel polnischer Schmach und Kulturschande. Wspomniane rda podaj rwnie nieprawdziwe, jak wynika z najnowszych bada historykw, liczby internowanych w obozie Niemcw, oscylujce midzy 10001200 osb rocznie. Dzi wiadomo, e w Szczypiornie mogo by maksymalnie internowanych okoo 6000 Niemcw (rok 1922)20. Trudno zatem zgodzi si z sdem Kthe Miethe, autorki recenzji powieci Heryberta Menzla Umstrittene Erde (1930), utworu tematyzujcego problem internowania w Szczypiornie, ktra w 1933 r. napisaa o tej powieci: Ksika, czysto napisana, a przy tym ograniczona w treci do najistotniejszego, zyskuje w tym czasie szczeglne znaczenie, poniewa przypomina, ile cierpie poniosa ludno pogranicza i jak w milczeniu przyja swj los21. We wspomnianej powieci Heryberta Menzla, autora urodzonego 10 sierpnia 1906 r. w wielkopolskiej miejscowoci Oborniki, nie brakuje nawiza do sytuacji politycznej i spoecznej w pierwszym roku istnienia II Rzeczypospolitej oraz pooenia prawnego ludnoci niemieckiej w owym czasie na terenie Polski. Powie, rozgrywajca si w pobliu Nowego Tomyla i opisujca los jego niemieckich mieszkacw na przykadzie perypetii rodziny Zander, nie tylko dostarcza literackich wizji na temat internowania w obozie w Szczypiornie, ale opisuje take wybuch i przebieg powstania wielkopolskiego z 1918 r. oraz przywouje obrady politykw na konferencji pokojowej w Paryu (18 I 1919-21 I 1920). Temat internowania jednak zostaje najbardziej uwidoczniony w treci utworu z uwagi na fakt, e dowiadczaj go rodzice gwnej bohaterki powieci Elisabeth Zander i z obozu w Szczypiornie nie powracaj. Powodem ich zatrzymania, a pniej internowania bya rzekoma kooperacja z niemieckimi lotnikami w grudniu 1918 r. podczas trwania walk powstaczych oraz przetrzymywanie broni i amunicji w ich posiadoci w miejscowoci Wiesental. Bardzo szczegowo opisuje Menzel przypadkowe spotkanie rodziny Zander z lotnikami i ich krtki pobyt w Wiesental, ktre wadze polskie odebray jako dziaalno antypolsk i ukaray internowaniem. Ojciec Elisabeth spotka lotnikw w lesie, tu po ich awaryjnym ldowaniu z powodu braku paliwa. Lotnicy po napenieniu zbiornikw paliwem z jego zapasw, gorcym posiku przygotowanym przez matk Elisabeth i krtkim odpoczynku opucili dom Zanderw. Menzel podkrela, i maonkowie Zander udzielili pomocy lotnikom nie ze wzgldw politycznych, ale z powodw osobistych. Lotnicy przypominali im bowiem ich dwch od dawna nie widzianych synw, ktrzy w nieznanym miejscu mogli dzieli podobny los. Wieczorem w domu Zanderw przeprowadzono rewizj, ktra jednake nie dowioda nielojalnoci mieszkacw wobec pastwa polskiego. Do zatrzymania rodzicw Elisabeth doszo nazajutrz. W tym miejscu w powieci pojawia si groteskowa relacja z innego zatrzymania, ktre miao miejsce w domu

Zbigniew Karpus podaje nastpujc liczb internowanych Niemcw: 4600 (listopad 1921), 5788 (kwiecie 1922), 3036 (czerwiec 1923), 2753 (wrzesie 1923). Por. Z. K a r p u s, Jecy internowani rosyjscy i ukraiscy na terenie Polski w latach 1918-1924, Toru 2000, s. 154 (tabela nr 14.); ewangelicki pastor Arthur Rhode pisze w swoich wspomnieniach o 2000 internowanych. Por. A. Rh o d e , Erinnerungen an die Kriegszeit in der Provinz Posen, Herne 2003, s. 212 (przedruk wydania z 1929 r.). 21 K. Miethe, Die neue Literatur 1933, z. 8. s. 458.
20

Materiay

237

przyjaciela rodziny, pana Landecka. Funkcjonariusze defensywy22 odkryli w jego piwnicy maszyn do robienia kiebas, ktr uwaali za karabin maszynowy. Maszyna ta staa si powodem osadzenia Landecka w obozie internowanych w Szczypiornie. Maonkowie Zander dugo nie znali postawionego im zarzutu. Po pobycie w areszcie w miecie powiatowym, gdzie dowiadczyli zego traktowania, zostali przewiezieni do Szczypiorna: Przywieziono ich do duego obozu, do Szczypiorna. Bya to wioska barakw zbudowana z niskich, do poowy wkopanych w ziemi chat z drewnianych desek. Rowy i drut kolczasty otaczay kad z osobna i cay obz. (Umstrittene Erde, s. 97). Matka Elisabeth bya jedn z dwudziestu internowanych kobiet, on ksiy ewangelickich, starostw, nauczycieli, posiadaczy ziemskich, kobiet, zajmujcych wrd Niemcw wiodce pozycje (Umstrittene Erde, s. 97). Menzel nie szczdzi czytelnikowi opisw trudnych warunkw panujcych w obozie: Kto w nocy chcia wyj do toalety, by zastrzelony. Strzelano zawsze, gdy co po zapadniciu zmroku ruszao si przed drzwiami. Wywieszona do wysuszenia koszula, ktra poruszaa si na wietrze, rano bya podziurawiona od strzaw. Take przez dachy barakw wpaday kule. (...) Ranna kawa miaa okropny smak ciekw. Na obiad bya papka z popsutym misem koskim, nie do spoycia. (...) Padao, woda staa w barakach na 15 centymetrw. Rankiem byo mrono i pada nieg. Wszyscy biadolili na przezibienia. Nikt jednak nie chcia i do lazaretu, gdy tam panowa tyfus. Tak to nieustannie gorczkowali i kaszleli. Dzielni Niemcy przynieli wreszcie som. Szybko jednak butwiaa. Eldorado dla pche i myszy. (Umstrittene Erde, s. 98, 99). O mierci rodzicw wskutek chorb Elisabeth dowiedziaa si z listu od pana Landecka, ktry mia wicej szczcia od maonkw Zander i zosta zwolniony z obozu. Dziewczyna bardzo przeya strat obojga rodzicw. Mimo cikich dowiadcze nie zdecydowaa si na wyjazd z Polski. Sw przyszo widziaa w Wiesental u boku Petera Seerfelda. Romantyczna scena, gdy oboje snuj plany na przyszo koczy powie Umstrittene Erde. Inny utwr prozatorski, opowiadanie Ferien in Posen Rose Planner wprowadza czytelnika w kolejne zagadnienie dotyczce pooenia prawnego Niemcw w II Rzeczypospolitej, obrazujc sytuacj w szkolnictwie niemieckim. Nie jest to odosobniony przykad literacki na temat edukacji dzieci niemieckich w II Rzeczypospolitej. Take powie Der Verdrngte Fritza Skowronnka, opowiadanie Edith Nasadzki Heimat im Weichselland23, powie Arnolda Kriegera Das Blut der Lysa Gora24 i dramat Hansa Kysera Wolken am Horizont podejmuj temat szkolnictwa mniejszociowego. Wszystkie utwory pokazuj kopoty rodzicw z edukacj dzieci niemieckich
22 Jednostk odpowiedzialn za zatrzymanie i dowiezienie zatrzymanego do obozu w Szczypiornie bya Druga Sekcja Defensywna Wydziau Informacyjnego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w utworach nazywana defensyw (niem. Defensive). Obraz jej dziaa jest spjny we wszystkich utworach. Wicej na temat defensywy, zob.: A. Pep o sk i , Kontrwywiad II RP, Warszawa 2002; H. w i k , Przeciw Abwehze, Warszawa 2001; A. Misiuk, Suby specjalne II RP. Kulisy wywiadu i kontrwywiadu, Warszawa 1998. 23 E. Nasadzki, Heimat im Weichselland. Eine Erzh1ung aus schwerer Zeit 1919 bis 1926, Posen 1939. 24 A. Krieger, Das Blut der Lysa Gora, Berlin 1935.

238

Materiay

w Polsce, wynikajcy z braku szk ksztaccych uczniw w rodzimym jzyku mniejszoci. Literatura na ten temat sugeruje celowe zanianie przez stron polsk, zobowizan Traktatem Mniejszociowym do zapewnienia edukacji kadej mniejszoci narodowej, liczby uczniw niemieckich. Wystarczyo bowiem, by liczba uczniw w danej miejscowoci spada do 39, a wspomniany, ustawowy obowizek edukacji, przestawa obowizywa. Innym wtkiem w wymienionych utworach jest karanie osb uczcych poza szko dzieci niemieckie podlegajce obowizkowi szkolnemu, a chodzce do polskiej szkoy. Kar grzywny i aresztem za dziaalno edukacyjn ukarane zostay bohaterki opowiada Ferien in Posen Irma Krger i Heimat im Weichselland Magdalene Gall. Okolicznoci ukarania tej pierwszej miay omieszy Polakw, ktrzy w treci pieni religijnej, a cilej hymnu pochwalnego wiczonego z dziemi, w ktrym paday sowa o raju niebieskim, doszukali si treci politycznych i antypolskich. Aby unikn kary za nauczanie dzieci szkolnych, niemieccy nauczyciele, jak pokazuj utwory, wiczyli sztuk czytania i pisania w jzyku niemieckim z dziemi najmodszymi, w wieku przedszkolnym. Innym problemem bya celowa opieszao nauczycieli polskich w przekazywaniu materiau uczniom mniejszoci niemieckiej oraz zanianie poziomu ich ksztacenia. Przykadem dziaania na szkod uczniw mog by lekcje nauczyciela Dombrowskiego z opowiadania Heimat im Weichselland. W obliczu zego stanu edukacji dzieci niemieckich, wielu bohaterw utworw podejmowao wic starania o tworzenie prywatnych szk niemieckich, jak np. w miejscowoci Sonnenthal, gdzie rozgrywa si akcja opowiadania Ferien in Posen Rose Planner czy Hartenau, gdzie maj miejsce zdarzenia opisane w powieci Der Verdrngte Fritza Skowronnka. Jak pokazuj utwory, rwnie takie inicjatywy napotykay na sprzeciw wadz polskich i rozliczne trudnoci w realizacji. ycie Niemcw w II Rzeczypospolitej, zgodnie z obrazem literackim przekazanym przez niemieckich autorw, nioso z sob wiele sytuacji, pozostajcych poza wyobraeniem mieszkacw Rzeszy. Bardzo dokuczliwy w yciu codziennym okaza si przebieg granicy polsko-niemieckiej, ktra po wejciu w ycie postanowie Traktatu Wersalskiego nierzadko dzielia cz miejscowoci granicznych na polsk i niemieck. Prowadzio to do sztucznego podziau rodzin (np. w powieci Insel der Hoffnung25 Clary Viebig) i wiadczonych usug. W dramacie Hansa Kysera Es brennt an der Grenze26 padaj sowa: Granica przecina dotd niemieck wie, tak, e jej wiksza cz z kocioem i szko znajduje si po polskiej stronie. To jest granica!!! Gdy po niemieckiej stronie wsi kto umrze, musi zosta pochowany po polskiej stronie, jeli natomiast rodzi si dziecko, trzeba zawoa poon ze strony niemieckiej (s. 14). Transfer mieszkacw, jak wynika z treci utworu, utrudniaa kontrola paszportowa, formalno konieczna, nawet w przypadku rolnikw, przez ktrych gospodarstwo rolne przebiegaa granica dzielc je na cz polsk i niemieck. Z takim utrudnieniem w yciu codziennym musia pogodzi si rolnik o nazwisku Parsken ze wspomnianego dramatu. Teren przygraniczny to take miejsce rozbojw i aktw przemocy, o czym przekonaa si bohaterka wspomnianej ju powieci Clary Viebig Insel der Hoffnung. Niestety czsto dochodzio tam do postrzele, a nawet mierci cywilw, ktrzy przez nieuwag przekroczyli granic. Literatura pokazywaa bezwzgldno i bezduszno polskich funkcjonariuszy stray granicznej w takich przypadkach. Tragiczne zdarzenie mierci niemieckich dzieci, ktre nieopodal granicy bawiy si w chowanego, opisa Felix Ltzkendorf w dramacie o tytule Gren25 26

C.Viebig, Insel der Hoffnung, Stuttgart und Berlin 1932. H. Kyser, Es brennt an der Grenze, Stuttgart, Berlin 1932.

Materiay

239

ze27, szeroko podejmujcym tematyk stosunkw polsko-niemieckich na szczeblu lokalnym w kcyjnej miejscowoci Birkwald. W tym miejscu warto podkreli, i w latach 1918-1939 powstao wiele utworw ilustrujcych pooenie prawne Niemcw w Polsce midzywojennej. Wszystkie jednak powstay w podobnym duchu i podobnej poetyce, ktrej namiastk w sposb skrtowy zaprezentowano. Dla historyka literatury niemieckiej cigle aktualne pozostaje pytanie o motywacj, jaka towarzyszya niemieckim autorom w budowaniu literackiego dyskursu o Polsce lat 1918-1939, tym bardziej e niektre utwory, mimo znikomych walorw estetyczno-literackich oraz regionalnego osadzenia akcji, zostay zauwaone i poddane ocenie w niemieckiej prasie literackiej. Pozytywnych recenzji w czasopimie Die neue Literatur doczekay si midzy innymi powieci: Auf hei umstrittener Erde28 Margarete von Gottschall, Der Platz an der Sonne29 Rudolfa Stratza, Der Mann von der Strae30 Paula Oskara Hckera, Das wahre Gesicht31 Waldemara Damera, Umstrittene Erde Heryberta Menzla, Insel der Hoffnung Clary Viebig oraz Holunder in Polen Waltera von Molo. Zapewne nadrzdnym celem autorw wszystkich powieci byo artykuowanie nastrojw spoecznych panujcych wrd nowej mniejszoci niemieckiej w II Rzeczypospolitej oraz zainteresowanie opinii publicznej jej losem w odrodzonej Polsce. Pisarze, wierzc w opiniotwrcz moc literatury, nie unikali wic w utworach przerysowanych sytuacji niesprawiedliwoci, krzywdy i zego traktowania mniejszoci niemieckiej, kwestionujc tym samym zasadno zmiany rl spoecznych midzy Polakami i Niemcami po I wojnie wiatowej. Wydaje si, i w powstaniu literatury silnie osadzonej w realiach ycia nowej mniejszoci niemieckiej w II Rzeczypospolitej due znaczenie odegra take aspekt oglnoludzki. Ten wniosek potwierdza przedsowie do opowiadania Rose Planner Ferien in Posen. Zdaniem jego autora, Paula Fechtera, niemiecka literatura lat 1918-1939 miaa by wyrazem solidarnoci autorw z niemieckimi mieszkacami Polski oraz pomaga w odbudowaniu ich tosamoci narodowej, nadweronej wydarzeniami wojennymi. Z analizy wybranych przykadw literackich wynika, i duym cieniem na stosunkach polsko-niemieckich w latach midzywojennych kady si przede wszystkim kwestie prawne w yciu mniejszoci niemieckiej w odrodzonej Polsce, takie jak: utrata mienia, internowanie, utrudniony dostp do edukacji oraz komplikacje w yciu codziennym na terenie przygranicznym.
MARIA JZWIAK Pozna ABSTRACT

The article presents the literary picture of living conditions of the German population in Poland after the First World War. The literary works show the change of the rules between Poles and Germans after the Versailles Treaty decisions in the reborn Polish state. F. Ltzkendorf, Grenze. Ein deutsches Schicksal, Berlin 1933. M. von Gottschall, Auf hei umstrittener Erde, Leipzig, Wien 1921. 29 R. Stratz, Der Platz an der Sonne, Berlin 1921. 30 P. O. Hcker, Der Mann von der Strae, Berlin 1922. 31 W. Damer, Das wahre Gesicht. Ein Frauenschicksal in der Ostmark um die Zeit der letzten Jahrhundertwende, Berlin 1924.
27 28

240

Materiay

OBZ JENIECKI OFLAG II C WOLDENBERG

Za obozem II C pola, ki, wolno A my tu na spacer, tu przy drutach wolno; Czasem kto przystanie, pomilczy, popatrzy: Jak pan myli, panie? Za rok? Za dwa? Za trzy? (Z poezji obozowej Woldenberczykw)

W Woldenbergu1 od maja 1940 r. do stycznia 1945 r. mieci si najwikszy na terenie Niemiec obz jeniecki dla polskich ocerw, synny Oag IIC. Przebywao w nim pod nadzorem Wehrmachtu okoo 6 tys. ocerw i 700 ordynansw (wczeniej, midzy wrzeniem 1939 r. a majem 1940 r. by tam Stalag II C Woldenberg, w ktrym znalazo si ponad 14 tys. szeregowych i podocerw). Zwoono tu jecw polskich z maych oagw III Rzeszy Niemieckiej i ziem przez ni zagarnitych, osigajc najwyszy stan osobowy w kwietniu 1942 r. W 1944 r. dowieziono jeszcze uczestnikw Powstania Warszawskiego, czonkw Armii Krajowej2. Jecw kwaterowano w 25 murowanych barakach, istniay jeszcze budynki specjalnego przeznaczenia, np. siedziba polskiej administracji obozowej. Za masywnym potem z drutu kolczastego, wzmocnionym przez 8 dobrze wyposaonych wie straniczych, 5 lat przymusowego odosobnienia spdzio kilka tysicy onierzy, jecw wojennych, w duej mierze inteligentw, wpisanych trwale w dzieje kultury polskiej, eby wymieni choby: prof. Kazimierza Michaowskiego, archeologa-egiptologa, znanego w wiecie; prof. Jerzego Hryniewieckiego, architekta; prof. Stanisawa Horno-Popawskiego, rzebiarza, twrc Matki Boej z Dziecitkiem w kaplicy obozowej; Adama Rapackiego, pniejszego ministra spraw zagranicznych; Stanisawa Strugarka, zasuonego dziennikarza Rozgoni Poznaskiej Polskiego Radia, piewc gwary poznaskiej; Stefana Flukowskiego, poet, autora obozowych sztuk teatralnych; Kazimierza Rudzkiego, wybitnego aktora i konferansjera; Mariana Brandysa, pisarza, autora wspomnie Wyprawa do oagu; Edwarda Fiszera, poet, radiowca Rozgoni Warszawskiej Polskiego Radia; prof. Witolda Nowackiego, przyszego sekretarza Polskiej Akademii Nauk. Solidarna postawa jecw przyczynia si w duym stopniu do uratowania ycia kolegw ocerw pochodzenia ydowskiego, wybronionych przed wywzk. Ostatecznie przetrwali oni w niewoli do koca wojny. Oag II C za by przez cay czas swego istnienia miejscem solidnej, planowanej pracy, odwzorowujcej spoeczne struktury na wolnoci. Do dzisiaj budzi zdumienie i podziw, jeli mierzy ogrom i kompleksowo dziaa. Utworzono tam tzw. Uniwersytet Woldenberski3 o wielu kierunkach studiw (27 sekcji, tj. katedr) z licznym gronem wykadowcw, profesorw wyszych uczelni i uczcych si jecw. Systematycznie rozwijay si rne dziedziny kultury, teatr (dwa dramatyczne i jeden kukiekowy), ktry wystawia z powodzeniem rwnie sztuki twrcw obozowych (S. Flukowskiego, Tsknota za Juli), wydawano pras
Dzisiaj miasteczko Dobiegniew w pobliu Drawieskiego Parku Narodowego. Okoo 100 ocerw od majora wzwy, w tym niemal cay sztab gen. Bora-Komorowskiego (bez niego i gen. Peczyskiego). 3 W obozie mawiano dumnie: Woldenberg polskim miastem uniwersyteckim.
1 2

Materiay

241

ocjaln i podziemn; dziaay biblioteki oraz instytuty jzykowe. Zadbano take o form wychowania zycznego dla ludzi na dugo pozbawionych wolnoci, kultywowano uprawianie sportu w rnych dyscyplinach. Kwito ycie muzyczne; zorganizowaa si orkiestra symfoniczna i odbyway si stae koncerty. Powoano nawet komisj pocztow, a emisje znaczkw wedug projektu plastykw obozowych s dzi cennymi eksponatami muzeum jenieckiego. Nade wszystko jednak stworzono w obozie konspiracyjn organizacj wojskow, ktra m.in. przygotowywaa rne przewidywalne scenariusze zachowa w perspektywie spodziewanego koca wojny. Gboko utajnione byy rwnie dziaania Plutonu R, konspiracyjnego obozowego radia o kryptonimie Waldemar, niewykrytego przez Niemcw, a sucego jecom do koca wojny (gwnie poprzez nasuch, rdo informacji dla tajnej prasy). Jego sygnaem dwikowym by walc Franois lub haso nadajemy komunikat dla Waldemara. Byo kilka zamaskowanych punktw odbioru radiowego. Jak pisze Andrzej Toczewski4: W sierpniu 1943 r. nasuch w kantynie przeniesiono do schronu, do ktrego dwaj ocerowie schodzili kilka razy w cigu dnia, odbierajc obowizkowo 3 zasadnicze stacje: Londyn BBC, Waszyngton Gos Ameryki oraz Moskw, tzn. stacje alianckie, a ponadto: Pary, Madryt, Ankar, Genew, Zurych, Sztokholm, Goeteborg i sporadycznie Warszaw, Krakw, Katowice zmieniajce czstotliwo. W noc sylwestrow (1943?, 1944?) zaistniao powane zagroenie dekonspiracj. Gdy trwa wanie odbir programu z przemwieniem de Gaulle`a do obozowej kantyny weszli wachmani z tropicym psem, zdradzajcym wyrany niepokj, zlekcewaony na szczcie przez Niemcw, mocno podpitych w ten witeczny czas. Dokumentacj wielorakich akcji Oagu IIC zdeponowali byli jecy w utworzonym 1987 r. Muzeum Woldenberczykw, zwanym rwnie Muzeum Regionalnym. Warunki ycia w obozie byy trudne, baraki mieszkalne zatoczone, wilgotne, zarobaczone i zawsze niedogrzane, za wyywienie godowe. A jeszcze rozka z domem, rodowiskiem. Jak wszdzie na wiecie, jecy podejmowali prby ucieczki, niektre udane5. Zdarzy si w historii Oagu II C dzie szczeglnej grozy 5 lutego 1943 r. kiedy to kilku wartownikw niemieckich otworzyo ogie do przechadzajcych si jecw, cieszcych si zwycistwem Rosjan pod Stalingradem. Zabili wtedy dwch polskich onierzy, innych ranili. Dziaalnoci zbrodnicz w obozie jenieckim bya niewtpliwie eksterminacja umysowo chorych, jak rwnie przekazywanie przez Wehrmacht w rce Gestapo jecw za rzekome przestpstwa przeciw Niemcom, zanim dostali si do niewoli. Wiadomo te o zakusach Heinricha Himmlera, by z jawnym pogwaceniem prawa midzynarodowego pozbawi jecw Oagu IIC Woldenberg statusu jecw wojennych i skierowa ich do obozw koncentracyjnych. Dokumentacj wymian pism Himmlera z Wilhelmem Keitlem i Joachimem Ribbentropem publikuje czciowo Jzef Kuropieska6. Wolno domniemywa, e ten plan nie doczeka si realiA. T o c z e w s k i, Oag II C Woldenberg w Dobiegniewie. Dzieje obozowej konspiracji, Dobiegniew 2009, s. 44. 5 Brawurowe okazao si wyprowadzenie z obozu 20 marca 1942 r. czterech ocerw przez rzekomego wartownika niemieckiego przebranego jeca, czyli w sumie bya to ucieczka piciu ocerw. Do innej udanej ucieczki Woldenberczykw J. Fularskiego i J. Mickunasa nawizuje ksika: J. F u l a rski, Wedug gwiazd na wschd, moja ucieczka z oagu i inne wojenne przeycia. Midzychd [2009]. 6 J. K u r o p i e s k a, Obozowe reeksje. Oag II C, Krakw 1985, s. 165-168.
4

242

Materiay

zacji z powodu narastajcych w 1943 r. niepowodze armii niemieckiej na wszystkich frontach wojny (do pomysu Himmlera nawizuj take inne rda). W sytuacji staych ogranicze i zagroe, zjawisk, ktre Marian Brandys nazwa terapi woldenbersk, polegajc na doprowadzeniu ludzi do obdu, niezwykej wagi nabraa sprawa ycia duchowego jecw. W przewaajcej wikszoci byli oni wyznania rzymskokatolickiego, z nielicznymi zespoami ewangelikw, prawosawnych, grekokatolikw oraz wyznawcw judaizmu i islamu, a take agnostykw i ateistw (w wewntrznych statystykach obozowych nie uwzgldniano wyznania z uwagi na moliwo wykorzystania danych w niemieckiej polityce antysemickiej). Prawa jecw podczas minionej wojny regulowaa konwencja genewska, ktrej Niemcy, jakkolwiek jej sygnatariusz, przestrzegay raczej deklaratywnie, faktycznie nagminnie amic j. Niestety ycie religijne onierza polskiego w niewoli nie naleao do uprzywilejowanych tematw w PRL, std wiadomoci z tej dziedziny byy okazjonalne, nieczste, zamieszczane gwnie w tekstach przyczynkarskich i wspomnieniowych. Taki jest i zapis dwch wiadkw Woldenberczykw w broszurze ycie religijne w Oagu II C Woldenberg 1940-19457 (niskonakadowa, edytorsko nader skromna powielacz, trudno dostpna). W sytuacji odchodzenia byych jecw, zreszt wiekowych, bo dzi yjcy to ju co najmniej osoby ponad dziewidziesicioparoletnie, wspomnienia prof. Karola Grskiego i dra Henryka Tomiczka nabray wagi dokumentu. W rnych okresach, np. od listopada 1940 r. do grudnia 1941 r., brakowao w Oagu IIC Woldenberg polskich kapelanw wojskowych. Na zasadzie swoistej hitlerowskiej konstrukcji prawnej zesano ich z pocztkiem wojny do obozw koncentracyjnych (zwalnianych z niewoli przekazywano po prostu Gestapo). Jeli nawet przebywali jeszcze razem z onierzami, tak im, jak i obozowym ksiom cywilnym, rzadko pozwalano na udzielanie posugi duchownej. Duszpasterzowali konspiracyjnie wedug okrelenia jednego z nich spowiadali na placach obozowych, podczas spacerw, prowadzili modlitwy, podnosili na duchu. Czasem asystowali celebransowi-Niemcowi w pogrzebach jenieckich, poniewa niekiedy sub religijn w obozie sprawowali ksia niemieccy. Zdarzy si nawet pewien pastor, ktry odprawia naboestwa po polsku, wic te zosta niebawem odwoany. Inny kapan niemiecki, Nadreczyk, zacz udziela jecom absolucji papieskiej, bo nie mia prawa spowiada. Zdarzao si, e umierano bez sakramentw witych. W maju 1941 r. Niemcy zawiesili w ogle odprawianie mszy witych w obozie. wczesny polski Najstarszy Obozu (Lagerltester) w Oagu IIC, pk Ignacy Misig, skutecznie interweniowa podczas burzliwego spotkania z niemieck komendantur w sprawie utrzymywania polskich kapelanw wojskowych. Spotkanie odbywao si w obecnoci przedstawicieli Midzynarodowego Czerwonego Krzya oraz organizacji modziey chrzecijaskiej Ymca, przy poparciu duskiego pastora Erica Christiansena (dzi w Dobiegniewie nazwano jedn z ulic imieniem Chrisa Christiansena, jego rodaka, rwnie pastora, ktry od 1942 r. bywa w Woldenbergu jako reprezentant Ymca, take yczliwy polskim racjom; mylono ich we wspomnieniach). Pk Misig na niemieckie wykrty o braku takowych kapelanw zaripostowa informacj o wysaniu do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie ks. pk. Fedorowicza, b. kapelana wojskowego z Grudzidza, z podaniem numeru winia. Wszelkie
ycie religijne w Oagu IIC Woldenberg 1940-1945 (Wspomnienia b. Woldenberczykw prof. Karola Grskiego i dra Henryka Tomiczka), Krajowa Komisja Woldenberczykw, Dobiegniew 1992, s.11.
7

Materiay

243

jednak niedomogi organizacyjne ycia duchowego w Oagu IIC i to dla przedstawicieli rnych wyzna nie wpyway na zobojtnienie religijne jecw, raczej wyzwalay energie, by to ycie podtrzyma i rozwija przez osoby wieckie. Powstay interesujce inicjatywy, ocjalnie nieujawniane, k racowych Pitnastek i Koa etyczno-religijnego. Pitnastki dziaay regularnie odmawiajcych codziennie raniec byo okoo 1300 na okoo 6 tys. jecw. Koo etyczno-religijne dziaao od lata 1940 r. w rnych agendach, m.in. przy odprawianiu naboestw zbiorowej modlitwy w niedziele i wita wtedy, gdy nie byo ksiy i przy organizowaniu mszy witych, co wymagao pozyskiwania komunikantw i wina mszalnego przez jecw szeregowych, pracujcych poza obozem. Katoliczki ze Strzelec Krajeskich, Niemki, przypaciy t pomoc dwuletnim wizieniem. Koo rozszerzyo bibliotek obozow o dzia religijny, zainicjowao serie wykadw z rnych dziedzin wiedzy i wyszy kurs nauczania religii rzymskokatolickiej. Zajmowao si te skutecznie mecenatem jecw artystw, pisarzy, architektw, inspirujc np. wzory znaczka poczty w Oagu IIC z wyobraeniem Matki Boskiej Czstochowskiej, Ostrobramskiej i Obozowej. Plastycy i architekci tworzyli co roku Grb Paski w kaplicy; do legendy przesza symboliczna dekoracja wielkopitkowa z lecym na awie obozowej ciaem Zbawiciela, nakrytego paszczem onierskim; ktr trzeba byo na rozkaz usun. Kaplic obozow rzymskokatolick urzdzono w jednej ze wietlic, sal wykadowych. Tu krlowaa Madonna z Dziecitkiem, dzieo Antoniego Horno-Popawskiego; obecnie w formie repliki, wykonanej przez tego samego rzebiarza zdobi otarz Woldenberczykw w kociele pw. Chrystusa Krla w Dobiegniewie. W kaplicy tej sucej rwnie ewangelikom (protestantom), prawosawnym, grekokatolikom stosowano praktycznie zasad ekumenizmu. Od grudnia 1941 r., gdy przywieziono do Woldenberga dwch ksiy rzymskokatolickich i kapelana obrzdku grekokatolickiego, ten swoisty obozowy ekumenizm przejawia si w niektrych wsplnych dla rnych wyznawcw naboestwach. Oag IIC Woldenberg obchodzi uroczycie wita religijne rnych wyzna, zachowujc dawne tradycje; byy i wigilie z opatkiem i koldami, piewanymi przez wszystkich, byy i choinki, chocia czasem zamiast drzewka witecznego zrobione z kolczastego drutu. Nie zapominano o witach narodowych 11 Listopada, naboestwach okolicznociowych, np. po tragedii w Gibraltarze, intencji aobnej za oary Katynia; obchodom towarzyszyy chry i orkiestry obozowe. Trzeba tu przypomnie, e jecy Oagu IIC Woldenberg posiadali wasne paramenta i naczynia kocielne w tzw. kaplicy polowej cikiej metalowej walizie, przeniesionej w brd i uratowanej podczas przeprawy przez Bzur przez sdziwego kapelana wojskowego, ktry omal wtedy nie uton. Jenieckie praktyki religijne innych wyzna w Woldenbergu pozostaj mao znane. Gdy czczono wita ydowskie Nowy Rok i inne wtedy zmieniano pomieszczenie kuchenne baraku 12A ( ydowskim) w bnic. Zawieszano koce, na jednym granatowym umieszczano gwiazd Syjonu. Jak wspomina Henryk Tomiczek: Zapalano wiece i grupa uczestnikw () zakadaa biae taesy () na mundury oraz modlia si po hebrajsku. Sztuk obozow inspirowaa przede wszystkim religia katolicka, ale w Oagu IIC zrobiono rwnie drzeworyt prawdopodobnie odbitk fotograczn Sdu Ostatecznego z opisem hebrajskim. Nieliczni ewangelicy (okoo 300) mieli swoje naboestwa w kaplicy obozowej, wczeniej w tzw. przedobozie w Oagu IIC. Kilkakrotnie zdarzyo im si wyjcie w grupach ok. 20 jecw na naboestwo do miasta, a to dziki inicjatywie ocera niemieckiego z komendantury obozu, pono pastora

244

Materiay

austriackiego (potem usunitego). ycie religijne prawosawnych nie byo zorganizowane. O ewentualnych praktykach nielicznych wyznawcw islamu nie wiadomo autorom przywoywanych ju wspomnie. Praktyki religijne wizay ze sob jecw, mobilizoway do dziaania dla wsplnoty, budoway altruizm w trudnych obozowych relacjach midzyludzkich. J. Kuropieska przywouje pami o bezprzykadnej oarnoci czonkw Koa etycznoreligijnego podczas epidemii grypy zima 1944 r. Przypomnijmy te koleesko onierza polskiego, ktry skutecznie przeciwstawi si zaplanowanej wywzce z obozu jenieckiego ocerw ydw. Sport w oagu stanowi rwnie wan i pielgnowan form aktywnoci jecw. Ale a trudno uwierzy, e za drutami zdoano zorganizowa w 1944 r. olimpiad jenieck, nawizujc do idei midzynarodowych olimpiad sportowych 8. Staa si ona przedmiotem szczeglnego zainteresowania amerykaskiej ekipy telewizyjnej, i produkcji w 2004 r., przed olimpiad w Atenach, lmu o tych wydarzeniach (program NBC Olympics Prisoner Olympics). By wielokrotnie emitowany podczas trwania tej olimpiady rwnie w USA. Jako dar producenta Briana Browna i ekipy jest cennym eksponatem Muzeum Woldenberczykw. Caa dziaalno obozowa suya dwm celom: utrzymaniu morale onierza w niewoli i przygotowaniu kadry fachowcw na upragnion, witajc ju wolno. 25 stycznia 1945 r. z Oagu IIC Woldenberg wyprowadzono jecw w dwch parotysicznych kolumnach (Wschd i Zachd) pod siln eskort. Ich losy, miejsce i czas odzyskania wolnoci potoczyy si ju odmiennie; ostatni z nich zostali wyzwoleni 3 maja 1945 r. pod Lubek przez pancern dywizj kanadyjsk. Wspomnijmy 17 (19?) ocerw polskich z kolumny Wschd, polegych we wsi Dziedzice (niemiecka nazwa Detz) pod koniec stycznia 1945 r. przy przeamaniu frontu radziecko-niemieckiego. Woldenberczycy nie zapominali jednak o miejscu swej dugoletniej, przymusowej izolacji. Na I Zjedzie 17 grudnia 1958 r., zwoanym przez rodowisko Warszawskie, ustanowiono pocztkowo kluby Woldenberczykw przy zarzdach okrgowych ZBOWiD, i ten gwny warszawski. Z biegiem lat organizacja ulegaa zmianom, wykazujc stale aktywno. Nie tylko byych jecw w kraju, ale i k na emigracji czynnie wspierajcych miejscowe inicjatywy w tworzeniu dbr trwaych. To Woldenberczycy wspfundowali w latach 60. nowoczesn szko podstawow im. onierzy Wrzenia-Woldenberczykw w Dobiegniewie, i potem regularnie wspomagan9. To oni postawili na Placu Tadeusza Starca (oary Oagu, zastrzelonego przy rzekomej, sngowanej przez Niemcw prbie ucieczki) placu apelowym, naprzeciwko nowej szkoy, Pomnik Czynu onierskiego z napisem na cokole: onierzowi Polskiemu 1939-1945. Wszystkie te akcje wspieray wadze Dobiegniewa. Uroczystego odsonicia pomnika w niedziel 2 wrzenia 1979 r. dokonali m.in.: minister Janusz Wieczorek i reprezentant Ludowego Wojska Polskiego, zarazem Woldenberczyk, ppor. in. Bolesaw Markefka, w obecnoci 450 Woldenberczykw
Wspominajc olimpiad za drutami, byli jecy zawsze podkrelaj jej ogromny wpyw na nastroje w obozie, wzrost nadziei, bo te walki sportowe obserwowali prawie wszyscy, w wikszoci te uczestniczyli w uroczystym wciganiu agi olimpijskiej na maszt. 9 W 1970 r. wybudowali jeszcze szko podstawow w niedalekiej wsi Dziedzice, gdzie 3200 z nich, podczas ewakuacji z obozu, wyzwolia Armia Radziecka, a 17 (19?) zgino w walkach frontowych (obecnie Turystyczne Schronisko Modzieowe i Oddzia Muzeum w Barlinku). Stworzyli rwnie fundacj, przeznaczon np. na stypendia dla zdolnej modziey w regionie.
8

Materiay

245

i ich rodzin; tych, ktrym ju niebawem przyjdzie przej paeczk pamici po odchodzcych na wieczn wart jecach. Pomnik projektu architekta Mieczysawa Janowskiego i plastyka Zygmunta Pazdy, powstay przy pomocy Jzefa Pystera z Zabrza, dyrektora Mostostalu, robi monumentalne wraenie wysoki, ustawiony na rkojeci miecz, skierowany gowni prosto w niebo; wedug wzoru wojskowej biaej broni o obosiecznej gowni i prostej rkojeci oraz krzyowym jelcu, uywanej do koca XVI w., zastosowanej wic zapewne i pod Grunwaldem. Na placu apelowym podczas uroczystoci pastwowych pal si znicze na obu frontach pomnika, skada si wiece, kwiaty. Tam zawsze gromadzili si przyjedajcy Woldenberczycy. Przez lata wanie tam odbyway si coroczne uroczyste apele w dniu patrona Szkoy Podstawowej w Dobiegniewie. Dziki wysikom gospodarzy miasta Pomnik Czynu onierskiego zosta w poowie 2006 r. wyeksponowany poprzez profesjonalne owietlenie. Byli jecy gorliwie zabiegali te o swoje Muzeum w Dobiegniewie, obdarowujc je sukcesywnie rwnie osobistymi pamitkami i tworzc unikatowy zesp eksponatw. Nic dziwnego wic, e cz ich, przewieziona i wystawiona czasowo jesieni 2004 r. w Bibliotece Narodowej w Warszawie, wzbudzia powszechne uznanie (dua frekwencja zwiedzajcych). Moe warto by zapozna mod kadr historykw naszych dziejw najnowszych niewykorzystanymi naleycie dla nauki zbiorami. Zwaszcza, e wymagaj fachowej rki co do ich konserwacji, uporzdkowania i opracowania. Pomieszczenia Muzeum w dawnym baraku jenieckim doczekay si w 2007 r. kapitalnego remontu dziki funduszowi z budetu pastwa i gminy oraz rodkw Unii Europejskiej. Zakoczyo to dyskusj midzy wadzami na temat zlokalizowania zbiorw po Woldenbergu w Dobiegniewie. Natomiast budynki obozowe ulegy prawie cakowicie degradacji, m.in. wskutek dugotrwaego po wojnie uytkowania barakw dla tuczu wi. Pozostae relikty zabudowa i caa przestrze czekaj na dalsze fundusze celem caociowego ujcia i zagospodarowania w planie perspektywicznym. Wykruszanie si po latach prominentnych Woldenberczykw10 skutkuje zauwaalnym spadkiem atrakcyjnoci w szerokim odbiorze nawet obchodw rocznicowych. Nie wystarczaj inicjatywy jednostkowe, by przeama obojtnienie publikatorw. A i samo ycie, jego nieuchronny bieg, sprawia, e na uroczystociach dobiegniewskich zjawia si coraz mniej byych jecw, kurcz si poczty sztandarowe. By zapobiec temu zjawisku, oarnie i skutecznie dziaa Stowarzyszenie Woldenberczykw, byych Jecw Oagu II C Woldenberg z siedzib w Dobiegniewie, skupiajce rwnie rodziny i sympatykw, zasilajce swoj obecnoci wszelkie spotkania. Przejo ono sta trosk o zachowanie pamici po obozie jenieckim, zabiega o godne utrzymanie pamitek i zapewnienie rodkw nansowych. Byo mocno zaangaowane stworzeniem w dobiegniewskim kociele paraalnym otarza onierzy polskich Woldenberczykw, ktrego uroczyste powicenie nastpio 27 kwietnia 2007 r. w Dniu Patrona Szkoy Podstawowej. Elementem otarza, powstaego wedug projektu architekta warszawskiego, Zbigniewa Wilmy, wiernego ucznia profe10 T. L a c h o w i c z, Zapomniany Oag II C Woldenberg, Przegld Polski (tygodniowy dodatek literacko-spoeczny. Nowego Dziennika) 14 IX 2001, wydanie internetowe. Zdaniem autora: Zrobilimy wiele i czynimy to nadal, aby zachowa pami jecw polskich z wrzenia 1939 r. wizionych przez Sowietw w Katyniu, Charkowie i Ostaszkowie. Zapomnielimy jednak o ich kolegach z Woldenberga. Czy dlatego, e nie spotka ich rwnie okrutny los?

246

Materiay

sorw Woldenberczykw, jest rzeba guralna Matki Boej z Dziecitkiem, replika wykonanej niegdy dla kaplicy obozowej przez Stanisawa Horno-Popawskiego. Urzd Miejski i Gmina Dobiegniew, urzdy wojewdztwa lubuskiego i burmistrz Dobiegniewa wykazuj dbao o polsk, oniersk tradycj Woldenberga, wsppracuj ze Stowarzyszeniem, sponsoruj i organizuj obchody jubileuszowe i bior w nich udzia. W sposb szczeglny i przez cay okres powojenny dzieu ocalania od zapomnienia sprzyja Koci katolicki. Otarz jecw Oagu IIC z Madonn obozow przypomina tych, ktrzy tutaj nie z wasnej woli przebywali kilka wojennych lat. Msza w. u stopni miejscowego kocioa paraalnego otwiera doroczne uroczystoci Dnia Patrona Szkoy Podstawowej im. onierzy Wrzenia-Woldenberczykw w Dobiegniewie. Maj one atrakcyjny przebieg i z wielkim zaangaowaniem oraz modzieczym entuzjazmem uczestnicz w nich uczniowie szk miejscowych wszelkich stopni. W przeddzie urzdzany jest midzyszkolny konkurs recytatorski poezji patriotycznej; ostatni, powicony by wierszom, powstaym w niewoli jenieckiej: Edwarda Fiszera, Leona Kruczkowskiego, Jana Knothe, Aleksandra Bema, Antoniego Paprockiego, Jzefa Bohatkiewicza. Ciekawe interpretacje i dua frekwencja wiadcz o przekonaniu, e My std, gdzie historia zapisaa wan kart. Trzeba pielgnowa pami o obozie w Woldenbergu-Dobiegniewie, by strzec przed ewentualnym zawaszczeniem prawdy o obozie jenieckim w Niemczech dla polskich ocerw w czasie II wojny wiatowej. Tym bardziej e po przejciu ofensywy radzieckiej opuszczone baraki zostay przeznaczone na okres przejciowy dla jecw niemieckich. 26-28 wrzenia 2008 r. odby si w Dobiegniewie I Zjazd Rodzin Woldenberskich jako kontynuacja odbywajcych si od lat tradycyjnych zjazdw Woldenberczykw. Rzedn ich szeregi i zmiana formuy zjazdowej okazaa si konieczna wobec rosncego zainteresowania i uaktywnienia si czonkw rodzin byych jecw. Odtd zjazdy Rodzin Woldenberskich bd si odbyway co 4 lata, natomiast obchody dni patronw szk w Dobiegniewie kadego roku we wrzeniu (Szkoa Podstawowa im. onierzy Wrzenia-Woldenberczykw, Gimnazjum im. Ryszarda Koncewicza sportowca jeca). Odwitnie i godnie przebiegay 2 i 3 wrzenia 2009 r. w Dobiegniewie obchody 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej, zorganizowane przez miasto i gmin Dobiegniew oraz Pastwow Wysz Szko Zawodow w Gorzowie Wielkopolskim. Gwnymi punktami byy: odsonicie Pomnika Woldenberczyka na Placu im. por. Tadeusz Starca (rzeba Bohdana Chmielewskiego i Zbigniewa Mikielewicza, projekt architektoniczny Zbigniewa Wilmy) oraz IV Oglnopolska Konferencja Naukowa Polski rok 1939 (Geneza II wojny wiatowej w polskiej perspektywie) pod patronatem Wadysawa Bartoszewskiego na terenie Oagu IIC Woldenberg i w paacu w Mierzcinie pod Dobiegniewem z udziaem pracownikw wyszych uczelni z caego kraju (plon konferencji zostanie wydany w osobnej publikacji). Obchody uwietniy imprezy towarzyszce, m.in. Dzie Patrona Szkoy Podstawowej im. onierzy Wrzenia-Woldenberczykw (uroczyste pasowanie uczniw klas pierwszych, powicenie Dbw Katyskich) i organizacja wita na terenach poobozowych (w kinie Obozowym projekcja lmw o tematyce jenieckiej, rwnie dokumentalnych ze zbiorw Muzeum Woldenberczykw i zwiedzanie tego muzeum, ekspozycji pojazdw militarnych). Ceremonii powicenia Pomnika Woldenberczyka towarzyszya msza polowa na placu oraz Apel Polegych przy salwach honorowych. Nobilitowao obchody

Materiay

247

uczestnictwo prominentnych osb z miasta i regionu, duchowiestwa, wiata nauki (5 rektorw uczelni wyszych ), wojska oraz modziey szkolnej wraz z gronem nauczycielskim. Wanie modzi popisali si wymownym gestem skadaniem w darze u stopni otarza swoich podrcznikw do historii. Nade wszystko jednak radowaa obecno samych Woldenberczykw ju tylko trzech si zjawio i licznie zgromadzonych mieszkacw, ktrzy raz jeszcze swoj obecnoci potwierdzili przesanie umieszczone na pomniku: Woldenberczykom 1939-1945 Spoeczestwo Dobiegniewa 2009.
WANDA PIERZCHLEWICZ11 Pozna

Odznaka identykacyjna jeca Kazimierza Pierzchlewicza

11 Oprcz publikacji autorka, ona Woldenberczyka, wykorzystaa ustne przekazy rodzinne i rodowiskowe, materiay ze spotka i zjazdw, lmy zdeponowane w muzeum w Dobiegniewie oraz zesp fotogramw z tzw. Ziem Odzyskanych wykonanych przez polskich artystw fotograkw w 1946 i 19497 r. z inicjatywy Instytutu Zachodniego. Cz dotyczca Oagu IIC Woldenberg patrz: Zbiory specjalne, Instytut Zachodni, Pozna.

248

Materiay

Legitymacja Krzya Kampanii Wrzeniowej

ABSTRACT

Woldenberg (now Dobiegniew near Mierzcin) was from May 1940 to January 1945 the location of Oag II, the largest POW camp for Polish ofcers on German territory. The detainees were Polish prisoners from minor oags of the Third German Reich and lands annexed by it. After 1944 soldiers of the Warsaw Rising, members of the Home Army were also imprisoned there. The author describes the conditions of life in the camp, the religious life there and the activity of the underground organization. She also presents the current activity of the Society of Woldenbergians which associates the former prisoners of the oag, their families and sympathizers.