Jest to cyfrowa wersja ksiki, ktra pr zez pokolenia pr zechowywan a byl a na bibliotecznych plkach, zanim zostala troskliwie zeskanowan

a pr zez Google w ramach projektu wiatowej biblioteki sieciowej . Prawa autorskie do niej zdyl y ju wygasn i ksika stala si czci pows zechnego dziedzictwa. Ksika naleca do pows zechnego dzied zictwa to ksika nigdy nie objta prawami autorskimi lub do ktrej prawa te wygasly. Zaliczenie ksiki do powszechnego dziedzictwa zaley od kraju . K siki nalece do powszechn ego dziedzictwa to na sze wrota do prz eszloci . Stanowi nieoceniony dorobek historyczny i kulturowy oraz rdlo cennej wiedzy.
dlug podr

Uwagi , notatki i inne za pisy na marginesach, obecne w oryginalnym wolumenie, t ej ksiki od wydawcy do biblioteki , a wreszcie do Ciebie.

z naj duj si rwnie

w tym pliku -

przypomin ajc

Zasady

uytkowania

Goo gle szczyci si wsplprac z bibliotekami w ramach projektu digitalizacji materialw bdcych pows zechnym dziedzictwem or az ich upubliczniania. Ksi ki bdce takim dzied zictwem st anowi wlasno publiczn , a my po prostu staramy si je zachowa dla pr zyszlych pokole . Niemniej jednak, prace takie s kosztowne. "V zwizku z tym , aby nadal mc dost ar cza t e materialy, podj li my ro d k i , takie jak np . ograniczenia techniczne zapobiegajce automatyza cji zapyt a po to , aby z apobiega naduyciom ze stro ny podmiotw komercyj nych. Prosimy
rwni e

o:

Wykorzyst ywanie tych plikw jedynie w celach niekom ercyjnych Google Book Search to usluga pr zeznaczona dla osb prywatnych, prosimy o korzystanie z tych plikw jedynie w niekomercyjnych celach prywatnych. Nieaut omatyzowanie zapyta Prosimy o niewysylanie zautomatyzowanych zapyta jakiegokolwi ek rodzaju do syste mu Googl e. W prz ypadku prowadzenia bada nad tlumaczeniami maszynowymi, optycznym rozpo znawaniem znakw lub innymi dzied zinami, w ktrych pr zyd atny jest dostp do duych iloci tekstu, prosimy o kontakt z nami. Zachcamy do korzystani a z materialw bdcych pows zechnym dziedzictwem do takich celw. Moemy by w tym pomocni. Zachowywanie przypisa nak wodny"Google w kadym pliku jest niezbdny do informowania o tym projekcie i ulatwiania znajdowania dodatkowych materi alw za porednictwem Googl e Book Search. Prosimy go nie u suwa . Przestrzeganie prawa W kadym pr zyp adku uytkownik ponosi odpowiedzialno za z go dno swoich d ziala z pr awem . Nie wolno przyjmowa , e skoro dana ksika zostal a uznana za cz pows zechnego dziedzictwa w Stanach Zjednoczonych , to dzielo to jest w ten sam sposb traktowane w innych kraj ach . Ochrona pr aw aut orskich do danej ksiki z aley od pr zepisw pos zczeglnych krajw, a my nie mo emy rczy , czy dany sposb uytkowania ktrejkolwi ek ksiki jest dozwolony. Prosimy nie przyjmowa , e dost pno jakiejkolwiek ksiki w Googl e Book Search oznacza , e mona jej uywa w dowolny sp osb, w kadym miejscu wi at a. Kary za naruszenie praw aut or skich mog by bardzo dotkliwe.

Informacje o
Misj

usudze

Google Book Search

Google jest uporzdkowanie wiatowych zasobw informacji, ab y st a ly s i powszechnie do stpne i uyte czne . Googl e Book Search ulatwia czytelnikom zna jdowanie ksi ek z calego wiata, a autorom i wyd awcom dotarcie do nowych czytelnikw. Caly tekst tej ksiki mon a przeszukiwa w internecie pod adresem http ://books . google . com/

~--

WSTEP' KRYTYCZNY
DO

DZIEJ W P&LS KI
PRZBZ

AUGUSTA BIELOWSIIEGO.

NAKUDEM

WlODZIMIRZA BR. DZIBDUSZIClIBGO

WE LWOWIE.
r.
(

V'f DRUKARNI
-17 /'

ZAKUDU NARODOWEGO OSSOLISKICH.

~U

II~

I)

'I

tJ

-l'

8 S O. .

---'

/
!'

I I I I I I I I I

-'1
I I I I I I I I I I I I I I I
~

1 1 1 1
1
I I I I I I I I I

I I I I I I I I I I

.,
I I I

TRE DZ Et A.
Sir

. Przedmowa . .
XIGA

I.

PIERWSZA.

Rzut oka na dotychczasow history polsk

PRZEGL4D RDEL.

3.

I. Kronika lchicka. . . . . . . . II. Roczniki polskie .... III. Miorsza kronika Lchitw i Polakw Rkopisma . . . . . . Wydania . . . . . . . . . IV. Kronika GawIa mnicha i Michala kanclerza Dwie jej redakcye. . . . . Czas w ktrym b)'la pisana . . . Dopenianie kroniki i mier GawIa
Rkopisma

n. u.
~3.

i9.
3.

3i.
44. 48. 49. 50. 54. 55. 77.

Wydania . . V. Latopis Nestora .

Rkopisma

Wydania . . VI. Kronika Kozmy pragakiego . Rltopisma . . . . . Wydania . . . . . . VII. Mateusza kronika Lchitw i Polakw . Matthrei epistoa ad s. Bernardum . . VlIl. Kronika Wincentego Boguslawica , zwanego Kadlubkiem .
Rkopisma:

77.
78.
9.

93. 93. 94.

HO.
U5.

. aj dzisiejsze petersburskie

lady o autografie.

n7. r:

SIr.

b) komicki

3~.
34.

e) dzikowski warszawskie ej krakowskie: A) publiczne . BJ prywatne . f) wroelawski gj wiedeski . hj pulawsko-paryskie i) nie wiadomo sdzie s k) lwowski Wydania , , IX. Kronika Bogufala ,
d)
Rkopisma

36.
,

138. 144.

U6. 147. U8.

'.
'

50. 52. 56. 57.

X Godyslawa Paska kronika Lchitw i Polakw Rkopisma . . . . . . . . . . . Wydania . . . . . . . . . . . . XI. Gwidona z Kolumny historya o siedmiu xitach wgierskich XlI. MRsud'ego ka zlota i kopalnie klejnotw . . . . . .

162. 163.
69.

173.
U.

180.

XIGA
zowi

DRUGA.
lchickiemi?
89.

DZIEJE LCIIITW.

Colo za dzieje

nasi kronikarze

Miersure Chronieon Lechitarum et Polonorum.

Ro zd z ia l I. Imi autora i jego zamiar 9t. Rozdzial II. Rodowd od Jafeta . . . 97. Rozdzial III. Pierwsze imiona pod ktremi poznano naszych przodkw i pierwsze ich siedliska. Autaryoci, Lchici 20t. Rozd zia l IV. Czas WlIndala oznaczony wedlug biblii , 206. ~07. R O zd zia l V. Slowiaszczyzna przed rokiem 035 Rozd zia l VI. Opis Polski spczesnej autorowi ~ 2. R o zd zi a l VII. Zwrot w czasy dawniejsze i wskazanie rdla o nich . . . . . . . . . . . . . . . " 2t4. I. Vineentii Cadlubonis Chronieon. Zdanie Wincentego o naszem pochodzeniu . ~8. II. Wincenty wzmiankuje o Mateuszu i przyrzeka e W sw~j powieci wiernie za nim ig bdzie. . . 2 9,

Sir.

III. Matthrei Chronieon (orma dialogi exaratum. Uwielbienie Mateusza dla staroytnych pisarzw IV. Mateusz przytacza ustp z historyi Troga Pompeja zawierajcy wysok pochwal przodkw naszych: Ilirw . . . . . . . . . . . Ulamki z Troga, niemane dotd uczonemu wiatu , znajduj si w polskich rkopismach . . . 232. R ozd z iaI VllI. Gralr I zaklada pastwo potne w lIiryi . l. Przypisy do textu Miorsza . . . . . n. Przypisy do textu Mateusza . . . . . . Cicerona zaginione xigi o Rzeczypospolitej mial, jak si zdaje, pod rk nasz Wincenty . . . . . Rozdzial IX. Potomstwo Graka l. a) Za czasw Graka l by w skale nadmorskiej smok b) Grali. I zagrzewa synw aby zgladzili smoka: co tei ci uskuteczniaj . . . . . . . . . . . . c) Grak n zabija starszego brata swego ; wstpuje na tron j panuje krtko i zostaje wygnany . d) Zastanowienie si autora . e) Na cze~ Graka wielkiego zaloono grd znakomity . Wanda wstpuje na tron po ojcu i panuje w pobliu Grakowa . . . . . . . . . g) Langar, krl Agryanw, pustoszy kraj Wandy j ale gdy przyszlo do bitwy, odstpuje go wlasne wojsko h) Zk.d imi Wan~y? i nad jakim ona ludem panowala? . . . . . . . . . . . . . . . i) mier Wandy . . . . . . . . . . . . Rozdzi a I X. Powtrne zastanowienie si autora i skazwka na czas w ktrym pisal swoj kronik . . . . . . . . R o zd zial Xl. Klska Filipa macedoskiego . . . . . . . R ozdzi a l XII. Alexander mci si na Getach i miasto ich z ziemi zrwnywa . . . . . . . . . ..... Rozdzial XIII. Lestko l. Zapd Alexandra do Lichnitii wstrzymuje Lestko i wciga wojsko jego w zasadzk, za co wkrtce obrany zostaje krlem ilirskim. . . . . . . . . Uwagi nad opisem Arryanowym . . . . . . . Rozdzial XIV. Zastanowienie si autora w ktrem wskazuje r dlo powyszej powieci swojej o Lestku I . . .

222.

225.
262. 238 245. 257. 266.

275. 277.
280. 281.

283.
~86.

288. 291. 292. 293. 299. 307.

310.
319.

323.

Str.

Rozdzial XV. mier Lestka l, a po nim dlugie bezkrlewie Podania czeskie o Graku i jego dzieciach GOBmIE pragensis Ghronicon Bohemorum. a) Krok b) Libusa . c) Przemyslaw ci) Prserwa po Przemyslawie Ro zdz i al XVI. Lestko II z prostego stanu zoslaje krlem obrany Rozdzial XVII. Lestko II na tron przyszedlszy jest jednym z najwikszych mocarzw . . . . . . R o z d zi a l XVIII. Lestko III powinowaci si z Juliusem Cezarem, a poniej wojuje z nim szczliwie Komentator Wincentego mial pod rk zaginion xig Walerego Maxyma: De lJita GreBar;B Rozdzial XIX. Pompilius czyli Popiel l wstpuje na tron i panuje nietylko nad Gelami, ale i nad obcymi ludami R o zd zia l XX. Popiela II Kotyski wa ze stryjami i mier Owidego list do tego xicia Antipatra, poety greckiego, epigram do niego Rozdzia XXI. Zmiana dynastyi: Ziemowit syn rolnika wslawia si jako wdz i zostaje krlem. na miejscu niedolnych Popielw . . . . . R ozdzi a l XXII. Ziemowit postrzyony zostal przez Pawia apostola, a na uroczystoci tej znajdowal si wczesny xi getycki: Popiel l1l . r. Gawel legend o Piacie przerabia II. Legenda o . r.ermanie . Ro zd z i a l XXIII. Ziemowit urzdziwszy wojsko na sposb rzymski, rozpostarl najdalej granice pastwa i najwyej wznisl slaw swego narodu . Ro zd zia l XXIV. Zastanowienie si autora i koniec dziejw l chickich Upadek Decebala i Cetw wychodztwo

328. 329.
33.

334. 337. 338. 339. 347. 357. 360. 373. 378. 394. 397.

I
~

401.

403. 412. 415.

419. 424. 427. 433. 437. 442.

r.

Sowian

H6CTOpOB4 A.TOn"C~
pnoc

li. Wynik teKO roabioru

siedliska dawniejsze Pochd Slowian znad Dunaju na

Str.
XIGA

TRZECIA.
467. 469. 473.

DZIE.JE POLSKI.

Stan Sowiaszczyzny pod koniec V wieku po Chr.. . . Krlestwo Samona sisajce al w ziemie poniejszej Polski Krlestwo Wielkiej Morawy sisajce po Elb i poza Wis

Mirsure Chronieon.
R ozd zi a l XXV. Xita i krlowie polscy pochodz od wi topeka morawskiego, Lestko IV. Ziemisaw . . . . . 493. Czg~ dawnych Moraw i Polski nosila nazw Ruzyi w wieku X. . . . . . . . . . . 5. Rozdzi:il XXVI. Mieczyll1aw l syn Ziemisawa . . ' , ' . . 56. Pierwsze wojny Mieczysawa I i braci jego z Niemcami 58. Rozdzial XXVU. Bolesaw chrobry . . . . 522. Rozdzial XXVIU. Mieczysaw II . . . 526. Zestawienie gwiadectw z ktrych okazuje si, e po Bolesawie chrobrym wstpil na tron najmlodszy syn jego Lambert czyli Bolesaw, ktreso z powodu jakowychg nieprawoci z rzdu krlw polskich wymazano; za niego bylo w Polsce zaburzenie 5~9.

Dodatek.
Annales Benedictini Continuatio l.
533. 538.

I I I

I I I I I I I I I I I I I I I I I I

PRZEDMOWA.
Bardzo czsto zdarza si sysze e pocztkowe dzieje Polski przepenione s bajkami. Historycy nasi utworzyli na to osobn rubryk, tak zwanych dziejw bajecznych ktremi zwykle opowiadanie swoje rozpoczynaj, a cudzoziemcy i pobratymcy robi nam niekiedy zarzut, i z tych bajek nic si nauczy nie mona. Ze zapoyczanie si historyi u wiata bajecznego musi raz mie swj koniec, to rzecz naturalna: wymaga tego istota historyi, i ku temu zmierzaj coraz nowe na polu dziejw poszukiwania. Albo wic to, od czego dotd dzieje polskie rozpoczynano, zaszo istotnie, albo byo zmylone: w tym ostatnim razie nie naley zgola do dziejw i raznazawsze z nich wykluczone by powinno; w pierwszym za razie musi w nie wpyn, a to o tyle, o ile przemawiaj za niem dowody lub w wysokim stopniu prawdopodobiestwo. Zdaje si jednak niektrym, e bajeczno nadaje pewien urok dziejom naszym pierwotnym; e przez tyle lat powtarzane narodowi przygody, chociaby byy zmylone, stay si poniekd jego wiar, i rugowa ich wicej nie naley. Jak dalece mniemanie to ublia ogowi narodu i wyszemu o historyi pojciu, atwo obaczy. S ludzie

II

od zachodu, okrzyknliby to za cud; a nie uznaj cudu w tem gdy z cal spaniaoci i w naj cilejszej z reszt wiata harmonii ukazuje si codzie u wschodu. Czy tak dziecinne wyobraenia zasuguj na uwzgldnienie? Co jest godniejsze uwielbienia: czy ich mniemana cudowno? czy w najwikszej zgodzie i szyku roztaczajca si przed naszemi oczyma rzeczywisto? Taki wanie obraz ma przedstawi historya, podajc rzeczywiste czyny narodu i czowieczestwa: oczyszcza je tedy coraz bardziej od ludzkich zmyle lub przywidze, aby tern atwiej dostrzedz w nich lad pewien, i owe rysy jakiemi je sam Bg wypitnowa, jest powolaniem historycznej krytyki. Wiadomoci na pocztku kronik polskich zapisane, s w oglnoci zdarzeniami istotnemi, nie hajkami, a odnosz si do czasw nader odlegych. Sprawdzajc je, znalazem si mimowolnie u kolebki Sowiaszczyzny, i rozpoznawaem j wieloletni prac Kiedy wyniki jej porwnaem z najgoniejszemi w naszych czasach wywodami pocztkw Sowiaszczyzny, okazaa si znaczna midzy niemi rnica. Wypyno to w czci ju z odrbnego kierunku drogi jak ku temu celowi obralem. W rozstrzyganiu bowiem o pochodzeniu jakiegokolwiek narodu, zdalo mi si rzecz nieskoczenie wan, zbada najdokadniej : jakie przewiadczenie w tej mierze mial sam nard w pierwszem swejem na scen dziejw wyst pieniu, a ktreto przewiadczenie musiao koniecznie zostawi lad jaki w pismiennych tego narodu pomnikach. W tej myli przechodzilem kolejno rdowe pomniki Sowian i pilnie si nad niemi zastanawialem. Znalazszy,

ktrym

gdyby ukaza soce podnoszce si

"

fi

jakie o swojem pochodzeniu mieli od najdawniejszych czasw Polacy, zgodne jest ('.0 do istoty z tern jakie si jednoczenie w Czechach i na Rusi objawiao, moglem je wzi tern mielej za gwne wszystkich Sowian przewiadczenie: zostao tylko odnie je do dziejw powszechnych, i przekona si, o ile zgodne ono jest z udowoduionemi reszty Europy dziejami. Skutek tego poszukiwania wypad nad moje spodziewanie pomylnie. Co chwila nasuway si nowe dowody, przekonywajce mi najmocniej, e owe wyobraenie o pochodzeniu Sowian ktre g16wnie z rozpoznania kronik polskich wyniosem, byo jedyne, wyjaniajce prawdziw przeszlo tych ludw. Objem to wszystko w uiniejszem dziele, i przedstawiam moim rodakom, wraz z opisem najwczeniejszych dziejw Moraw i Polski a do czwartego dziesitka lat, wieku XI. Rodzaj ten pracy, z natury swojej analityczny, \"ymagal osobnej, dla czytelnikw do niewygodnej, formy i waciwego rozkadu. Podzieliem j na trzy xigi: w pierwszej z nich znajdzie czytelnik roztrznienie rde; w drugiej krytycznie obejrzane dzieje Lchitw ; w trzeciej nakoniec Polski dzieje pierwotne. Mniemam e na tej posadzie, jakby na wgle majcej si wznie budowy, oparszy si, mona bdzie snadniej opowiedzie cako wite dzieje narodu polskiego, wedug tegoczesnych o historyi poj. Niemaym trudnociom podpadao samo wydanie tak obszernego dziea; usun je znany z zamiowania swego w pomnikach dziejw i literatury ojczystej rodak, niegdy mj ucze, podejmujc si ochoczo jego nakadu. Jeli
f

e wyobraenie

IV

tedy tre i ozdobniejsza powierzchowno tej xizki sprawi komu jakiekolwiek zadowolnienie lub te poytek, jemuto przedewszystkiem winien bdzie; bez jego bowiem gwnie pomocy, dugo jeszcze musiaaby lee w ukryciu, a przy zupenym braku w naszym kraju literackich przedsibiercw, Bg wie kiedyby si w druku pokazaa. W kocu winienem ostrzedz czytelnika, e pilniejsze przetrznienie rdowych pomnikw, obudzio we mnie przekonanie o potrzebie niektrych zmian w ich dotychczasowej terminologii. Nie z prnej tedy chtki nowatorstwa, za ktrem wcale nie jestem, ale z powodw ktre w swojem miejscu wyoy staraem si, naz)"Wam tak zwanego Dzierzw, Miorszem; Marcina Gala, Gawem; Kadubka, Wincentym Boguslawicem ; Godzislawa Baszk, Godyslawem Paskiem; bezimiennego notaryusza Beli, (;widonem z Kolumny j wreszcie pisz imiona Lchia, Lchici Wargowie, Wtycze, przez gosk nosow, a to przez wzgld tak na waciwe brzmienia jzyka Nestorowego , jak i na dawniejsze jeszcze, obce pomniki.
Pissem

we Lwowie, dnia 18

wrzenia

1850.

XIEG PIDWSZ.

I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I

doiem rozszerza sil zakres historyi. Narody maj!ce byt polityczny i wietn!! przed sob obecno, zajmuj!! si zwykle z wielkiem upodobaniem tt cz~cill dziejw ktra si przed oczyma terazniejszych pokole rozwija i dla tych ktre bytu politycsnego nie maj, dzieje dawniejsze maj szczeKl. nicjszy poeiU: ich rozpamitywanie zastpuje im poniekd to czelo im odmwila chwila obecna, a rozpoznajc przyczyny wsrostu lub upadku narodw krzepil} si nadziejami lepszej przyszloci. I ta cz dziejw nie stoi na jednem miejscu ale wcillz nowym plonem przyrasta, a przyrasta w sposb dwojaki: wykrywaj,! si nowe rda ktre dotd niepostrzeone lealy i i dawne, po wszechnic znane rdla podcil}Kuj si pod nowe roztrznienie ktrelo wynik zmienia niekiedy zupelnie istot tego, co dotd za prawd uchodzilo, lub pospiesznie zaliczone bylo do bajek. W tym ostatnim wz~ldzie pamitne po wszystkie czasy bdl} przyklady dokonane nie zbyt dawno na dzielach Manetona r Sanchuniata i a i w nowoytnej historyi wskazaby mona nicjeden pomnik ktremu dluKo zaprzeczam} waino po blibzem rozpatrzeniu przyznano. Moe wic historyk jedne i te same dzieje opowiada zupenie inaczej od swego poprzednika, chociaby w przecigu czasu jaki midzy nim a tamtym zachodzi, adnych lub tylko maloznaczllce rdla wykryto: wszystko to zaley od dokladniejszego rozpoznania, od przenikania mylI! tych

Zkaidym

...

ktrato czynnoi bardlO wiele stopni dopusscsa. Duch ludzki ma tu podobie6atwo I promieniami alooa ktre oooow si~ nad jedn,! i ~ samI} okoliOl} przesuwa, DlSll'flcza jednak oku dostrzepcza w rozmaitych ohwilaoh nieskoczone pasmo rnic w jej widoku, poczwuy od raneKo brzasku i rd b kitw chmurami przetyklnyoh, a do rozpoSOdzon8lO a letnim brem corejl}ceso poludnia. Rzuciwszy okiem na history polskI} od czasw najdawniejszych a do dnia dzisiejazeco, dostrzep li w niej takie same zmiany jakim w powszechnoci hiltorya w Europie uleKala. Byl czai w ktrym skladala si~ z lunych zdarze IIci,!p1iollfch do xig pod swoim rokiem. Poniej wyrabiano z nich powie ci gl, jak przdz z wlkien pojedynczych. Od omiu przesalo wiek6w wystpowali w Polsce mowie ktrzy dzieje narodowe opowiedzie starali si, kady z nich mial mniej lub wicej prawd na celu: ale pojmowanie jej zmienialo si wcdlug zdolnoci, wedlug wiatla i usposobie opowiadacza I a kaMy wiek nastrczal takiemu opowiadaczowi inne klopoty i zwracal w inn stron g16wne jego usilowania. W wieku XI i na poeetku XII kiedy historyczny materyal skladal si po wikszej czci z urywkowych zapisk6w kt6re w xigach klasztornych i po ich okladzinach trzeba bylo wyszukiwa mozolnie, klopotano si g6wnie tern jak z tych martwych rejestr6w usnu powie jednolit kt6raby jakowy obraz ycia narodu przedstawiala : przed tcm ~wnem staraniem ustpowala na stron chronologiczna do. kladno i proste nawet nastpstwo zdarze w opowiadaniu zdawalo si rzecz podrzdn i mniej potrzebn, zwykle bowiem przy kronice dopisywano rocznik z ktrego zainformowale si o datach. W wyrabianiu tedy cigego opowiadania z dat rozpicrzchnionych i przy coraz wikssem udoskonalaniu powieci, przybywalo niejedno dla krgoci, dla ozdoby lub ozywienia obrazu, a w miar jak zyskiwala forma, prawda dziejowa blada i mgl~ si powlekaa, Po rocznikarzach i opowiadaczach nastal wiek historyografw I ktrzy z jednej strony wyledzone jeszczo

rde,

tu owdzie przerwy w dziejach erudycy z calego wiata nadstawiajc, z drugiej strony za pelniejsz powie dziejow ze ci sloci chronologiczn polczy usilujc, dawali narodowi dziela rozmaitoci opowiadania zajmujce, ale w pojanieniu dawniejszych zdarze rzadko szczliwe. Ojcem i wzorem takich historyografw jest u nas Dugosz, z nim przesza historya polska w now epok, i zaczto juz z gry pogldad na roczniki proste i kroniki, ktre coraz wicej szy w zaniedbanie. Przyszedl nakoniec czas glbszej rozwagi nad history, czas wytrawniejszej krytyki. Pod koniec XVIII wieku postrzeono, ze pynne i choby najzrczniej snowane opowiadanie nie zastpi prostej i na dowodach opartej prawdy, ktra sama jedna jest celem historyi. Nie zapoznawano wprawdzie i tego, ze historya gwnie na splczesnych wiadectwach, oraz na kombinacyach opiera si powinna, a wszystko co pochodzi z czasw poniej szych moe w niej warunkowe tylko zajmowa miejsce j ale niepodobiestwem bylo przyj naraz do tak pojmowanej historyi; aby si nawet cho cokolwiek do niej zbliy, trzeba bylo podejmowa trudy olbrzymie. Przez kilka bowiem wiekw, w ktrych kolejno to rocznikarze, to kronikarze, to historyografowie wystpowali, zbierano i przepisywano ich dziea, nie majc innego celu na wzgldzie, jak tylko wlasn dogodno. Jeeli rocznik lub kronika koczyla si na zdarzeniach dawniejszych, nie zaniedbano doda do nich wypadki nowsze, sklejajc dwa, trzy lub wicej dziel z rnych czasw i rnego pira I w jedno, czstokro i wlasne postrzeenia wmieszawszy. Gdy tedy rzadkie autografy i spczesne odpisy naszych kronik to w domowych nieszczciach, to w zaburzeniach publicznych ginly, wyrabiay si z nich tymczasem, w powyszy sposb, dziwne amalgamata, podobne swoim rnorodnym skadem do wykopalisk: co to zdaleka uwalane maj pozr jednorodnoci, a w ktrych przy troskliwszem rozpoznaniu okazuj si pogmatwane szcztki ze wiata rolinnego, kruszcowego i zwierzcego. Twardo szlo odszukanie dawnych historycznych polskich pisarzy i twardziej nierwnie rozpoznanie

6
oesyszcaenie ich textu. Wzile do rki dzielo najgloniej I:>~/J zpomidsy kronikarzy, Kadubka, pItal ci myl beustan me je;;o komentator, i trzeba si bylo mie na bacznoci, aby nie powiedzie z Mikolajem Chwalkowskim, e Kadubek pisa Ul CU6W Werneceyka. Otworzyle xigi Gawia, uderzay ci cuda ~wite,o Stanislawa, kanonizowanego w roku 253, nasuwal si tedy wniosek najwidoczniejszy , ze Gawel pisa dopiero w drugiej polowie wieku Xlll, Chciale si pozna z kronik Ho,ufala, trafIle na Godyslawa Paska: ktry do powanej jego sutanny rznobarwych lat i wiecidei nawieszawszy, rossdnego biskupa na blazna wystrychnl. W takimto czasie zamtu i powiklania historycznych r del otrzymal Naruszewicz polecenie od krla pisa history narodu. Znaczna cz pomnikw historycznych byla jeszcze nie odszukana, a aden dawniejszy kronikarz nie wydany kl1"tycznie i braklo nawet prac przygotowawczych ku temu. Nie do wic bylo naszemu historykowi zaj si porwnaniem wiadectw, i z wysz myl rozpoczyna budow narodowej historyi; sam on musial pierwej przysposabia materyal, sam gruz niezdatny wydziela i ociosywa kamienie. History pierwiastkow narodu, jako potrzebujc dlugich i wylcznych studyw, odlozyl na czas pooiejszy, a ujwszy wtek dziejw u Mieczyslawa I, gdy mu i odszukaniem pomnikw i oczyszczeniem i rozwieceniem ich treci zapomoc wyszej krytyki zaj si przychodzi, dawala si zanadto uczu potrzeba: oprze myl wtpliwociami ztrudzon o jakow powa,. Tak powag wydal mu si Dlugosz, i Da tle jego sadowi i rozprowadza cz najwiksz swojej historyi. Atoli dzi wiadomo e Dlugosz, z bardzo malym moe wyjtkiem, nie mial pod rk adnych innych rdel, jak te ktre nas doszly; a gdy takowe z jego slowami porwnywamy, daje si dostrzedz i to, e Dlugosz nie zawsze byl szczliwy w zrozumieniu wiadectw dawniejszych. Powap wic jeio nie daje nam adnej r1ikojmii w rzeczach ktre wiek [ego wyprzedzily.

fI l

7 Mial jednak Naruuewicz niejedno CI~O m6s'by mu sluunie zazdroci dzisiejszy polski historyk. Polska za jeio czasw miala byt polityczny a 1'Zl)dzil nil} krl wiaty i jeden z oajiQrliwszych wspieraczy nauk. W rozlepych ziemiach Polski IDDItwO byo bibliotek, a mi~l)' tomi sawna biblioteka Zau skich nietknita jeazcze rkl} zaborcy. Biskupowi na rozkaz krlewski history narodu piszllcemu WII)'S&O to sWo otworem, i wszf1dy tak po publicznych jak i prywatnych xil}inicach na skinienie jego odpisyway si i iromadzily n8jl'lld8Ze pomniki dziejowe kosztem krlewskim. przy takiej zewntrz pomooy, a nadzwyczajnie tl'l8iwym rozsdku ktreco opoom erudycyi ztpi nie zdoal, i ktrym podmdJie nad l8p8nikami swymi Kruje, dokona slOzl}liwie dziela , ktre jak byo wwczas jedyne w swoim rodzaju na calej przestnebi zamieukanej przez Slowian , tak lei sprawiedliwe odbierao ze wSIech stron uwielLienio. l Ta wzrto jego uqdali mie hi.to~ roalei'eiO swojego pastwa carowie rosyjscy, a KaraDll)'n uczy sifl jzyka polskiego aby mgl czyt a Naruszewicza. Ale obok poklaskw i pochwal jakie lak lo dz ieo, jak i powinowate mu dzieo Tadeusza Ceackiego liudxio i budzi dotychoul, Inalul umallie swoje w narodzie i glos ostrzepjl}CY: ie Naruszewicz i Czacki naduywaj powaineiO sowa wiadectwo, stoJUjc je ~tokro do pilOl'lw o dwieloie i wiqcej lat poniejuych. Upadek Polski zada oios historycznym p08ZukiwlDiom. Mnstwo pomnikw rdowych zoatalo wywielionych za sra.. nice lub I8tnoonych. Tl'I8ba bylo tej nadJwyczajnej spl'flystolci ducha jakI} nard nuz w ciiU niOlzC~ swoich rozwija, aby mimo tych kll1sk w latach n881f1pnych niotylko rozszerzy prace ktro NaruszewicI rozpocz", ale nadto nuci niektre zarysy do przyszej, wietniejszej dziejw budowy. Ucze6si zawipawlly si w towarzystwo przyjaoiol Dauk w&nl8wskie, ratowali to 00 uratowa byo mozna. Czonek teio towarzystwa Tadeusz Czacki zbada w uczonem dziele o prawach litewskich i polskich najwaniejsz cZI1 dziejw i zapowiedzia wydanie Gawia kroniki,
Dlglt ized

byGoogle

8
przez siebie wrkopiunie nienldwer!OIlym odazukanej. Przyrzeczenie to zici w lat dwadziecil poiniej Jan Wincenty Bandtkie. Wielu innych crlonkw dopeniao biJtol')'fl poIa przez NaruBlewicn Z801tt, panowaniami pojedynosych krlw, Wawl'I)'niec Surowiecki uj!' sifl zbadaniem pierW8Z8io okresu nauych dziejw, pominionqo najpierw przez Naruuewicza I W J1kopilmach pomiertnych akrelloneSO dorywczo. Dluple&oia ta praca, z roze~1) erudycJ i w spos naukowy pneprowadzona, zwrcila na si uwag uceonego Czecha P.J. Szafarzyka ktry te j w pl'lerobieniu niemieckim o~olil j i dala mu poJM}d do przedsiwzil}Cia rozlelejuych je81CZ8 bada na tern polu Iloionych w dziele SlowMd& IIGrotnoMi. Odmienny charakter nOBIl) w tym okresie prace Leewel. Przejty WY80kiem wyobraeniem o powolaniJ,J. historyka, czul on najlepiej niedostatki dziela Naronewiczoweeo: nielyle wic wklada usilowania swoje w dopelnilnie zacztej przez tamteso historyi, jak raczej w to aby same tdla dziejw polskich wykry, wyjani i zrobi dostpnami dla powszechnego uiytku. Zwraca tedy bezustannie uwag narodu to na najdawniejsze roczDiki polskie po r6inyoh rkopismach znajdujce si, to Da ruskie latopisy, sasobne w materyal do dziejw Polski, a p'181 Naruszewicza prawie nietknite, to na niedrukowane dob}d kroniki i [egoto przynaglenia spowodoway ostatecmio towarzystwo do wydania kroniki GawIa po dwudziestoletniem ocipniu si. Gdyby wikBlO crlonkw towarzystwa przyjaciol nauk wychodzila byla z tej zasady, towarzystwa w ktrego rce kody rodak rad powierza dziejowe pomniki I a jako opiek trzech monarchw zaszczyconemu ledwie jaki rkopism czyto z Petersburga, czy z Krlewca, czy z Wiednia nie mg by dla naukowero uiytku dostawiony i mielibymy dzi mniej wprawdzie o panowanie jednego lub drogiego z naszych krlw, co wszake nie byloby strat nie do wynagrodsenia j aleby byly uratowane dla narodu najcenniejsze rda polskiej historyi ktre dzi rozpierzchnione i oku Polaka po wikszej czci niedostpne

Towarzystwo nictylko le si tem nic zajo, ale i wlasne niektre rkopisma jakoto : najstarszy kodex kroniki Wincentego i kodex kroniki Mioma powierzyo do wydania czowiekowi ktry wyobraenia nic mial o tern jak takie pomniki drukowa si powinny. Ogasza Lelewel od'czasu do czasu postrzeenia swoje wc wzgldzie narodowych dziejw, rozwiecajc w nich rozmaite pytania na podstawie zezna splczesnych; mnstwo takich rozprawek i rozpraw rozrzucone bylo po pismach peryodycznych; cz ich pokazala si nawet w j zyku niemieckim, tlmaczona przez Lindego, a Ryszard Roppel ukladajc w naszych czasach rossdnie i umiejtnie polsk history mial ju pod rk niejedn wymienit prac przysotowawcz, na jakich Naruszewiczowi cakiem zbywalo. Jedn z najwczesniejszych prac Lelewela s uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa, w ktrych text kroniki Wincentowej roztrzsajc, rozrnil trafnie Mateusza od Wincente,o i charakter obu tych kronikarzy z bystroci!} nakrelii; atoli nie odsadl leio co za dzieje xiga pierwsza tej kroniki zawiera. Wynik poszukiwa autora na tern polu, i wynik poszukiwa jCio na polu dziejw powssechnycb uayskany, stany w dziwnem do siebie przeciwiestwie. Jan Krysztof Gatterer, jeden z bystrzejszych badaczy historycznych, rozpatrujc si w dziejach staroytnych i nowoiytnych, powie4lial w koou Z8sfleio wieku, ze Slowianie sto staroytni Getowie. Rozprawa ktr w tej mierze o.osil zostawia zapewne w jedDym lub drugim wIIldzie niemolo jcszCle do zye&enia, z temwszystkiem dla historykw bezporednio se rdlami slowiaskiemi obeznanych rzucony zostal pomys nader plodny w nastptwa. Mniemanie GaUerera trafilo do przekonania Lelewela: juz w dziejach staroytnych wydanych w Wilnie roku 8i8 powica on szcze,lniejszq baczao ludom ietyckim, i oi;lowy obraz ich czynw mialemi poci pmi nakrela. Badania Surowieckiego i Szafarzyka, ktryto ostatni Slowian ze wszystkimi niemal ludami europejskimi bratajc, od Getw wyranie odcina, nie ucbwialy w niczem 2

butwiej.

przekonania Lelewela i w najnowszych dzieach swoich powiada on ii ma Slowian za jeden i ten sam lud ze staroytnymi Gafami i Dakami I. Myl ktl'l} powzi Gatterer z samego I'OZwaania dziejw powszechnych, ma nierwnie wyraniejsz podstaw w rdach sowiaskich: nasz Mateusz i Wincenty zwany Kadubkiem podali w pierwszej xidse swojej kroniki cay 818re& krlw getyekich , i gwniejsze zdarzenia z dziejw tego narodu jako wstp do dziejw polskich poloiyli. Przed nimi na lat sto z gr podal to samo w swojej kronice Mioraz zwany mylnie Dzirsw, powiadajc wyranie e pierwszy z tych krlw panowa zaczl za czasw perskiego Aswera (Artaxerxesa Memnona) na czterysta lat przed Chrystusem, a ostatni z nich panowal w pierwszym po Chrystusie wieku, pamitajc jeszcze czasy Nerona oraz Piotra i Pawia mczestwo. Te kroniki roztrzsajc Lelewel, zapoznaje zupelnie co to s za dzieje ktre si w pierwszej xidze zawieraj, i stara si wszelkiemi sposobami przenie wymieniono tam zdarzenia z wiekw przedchrystusowych w poniejsze pochrystusowe wieki: szuka wic w Alexandrze macedoskim, Alexandra trybuna, lub tei prefekta rzymskiego, ktrzy w VI po Chr. wieku ze Slowianami walcsyli, a nie znalazlszy podobiestwa wykrca te~o Alexandra na cha&ana Obrzynw 2. W kochanku Wandy wypatruje krlika Warnw 3. W Leszku I kae nam widzie Samona ., a W Leszku nr Ermanaryka ktremu, jak powiada, i Slawacy podlegali 6. Tak dziwaczny wyklad prowadzil prosto do wniosku ie Mateusz pierwsz sw xig ukladal tylko na art i drwiny , i ten wniosek wyczytujemy istotnie w nowem owej rozprawy wydaniu 6, Trudnoby bylo wytlmaezy sobie tak sprzeczno u autora t ZDR') ') ') ') 5) ') \lisI. de Polognc. Paris et Lilie 1844. I. str. 1'!. Uwagi nad Mat. rozd. '!8. ~3. Tamie 1'. '!4. Tamie 1'. 30. Tamie r. .lo. Polska r. wiek. l. str. l ;6. 3M. sos.

H
neco I'wnie
I bJWo'oi "poBIOkiwaniach jak i z rollecej nauki, Kdyby Ilie ta okoliOlllO ie pewne atudY3 jeeo nad Mateuszem s z roku . 808, a wynik poazukiwa jego na pou

dziejw powszechnyoh zdaje si oalee do czasu nierwnie poniejszego. Jako jego dzieje staroytne pokazaly si dopiero w roku 1818. Chccemu dzi pisa dzieje narodu polskiego ktreby niebyy powtrzeniem cudzych dziel, ale powieci waso na 8Umiennem zbadaniu wiadeow i trafllyth kombinaoyach opart, a przed.tawiajc ycie narodu jako ruchomy obraz cisych przyczyn i nastpstw, na wiwy rozmiar wypraoowany i zamoiny w wielostronne widoki, jest rzecz niezbdn podcign pod nowe I'OZtrznienie rda tych dziejw, a przedewszystkiem te ktre sam wywd czyli pocztki narodu obejmuj. Praca ta sama z siebie mosolna, tern mozolniejsza jest u nas. gdzie tyle jeszcze pomnikw r6dowych w rkopismach ukrywa si, a ledwie jeden kronikarz wydany jest krytycznie. Wstpna ta praca potrzebuje zazwyczaj wielu lat i niemaych nate, jeli cho w czci ma odpowiedzie zamierzonemu celowi: cokolwiek bowiem zawiera si ma w samem wyuszczeniu dziejw, to wszystko musi w niej mie swoj podstaw, a ta skoro jest chybiona, skutki tego chybienia musz by w caem dziele widoczne. Od wielu lat zajmowaem si rozpoznaniem rde do dziejw Polski, Z drukowanych kronik szedem do rkopismw, baazc pilnie na zachodzce midzy niemi rnice. Brak w bliskoci biblioteki. w ktrejby rda do naszych dziejw pocz lkowych w znaczniejszej przynajmniej iloci hyly zgromadzone, mocno mi si czu dawa stawiajc nieprzeewycione moim poszukiwaniom przeszkody. Przedsibra dalsze w tym celu podre nie pozwalaly Oli rodki, a przez bardzo dlugi przeci:!{; czasu nawet mi ich robi byo niewolno. Wypadao ograniczy si na samej korespondencyi. Luta upywaly nim od przeoo nego tej ub owej biblioteki lub majcego latwy wstp do niej
J

,JCWO mi
luh

Si wypuka przychylniejs! odpowied,

ktra mi jeden

druci 8zczei;l z,najdujcego si tam rkopismu pojaDiala. Nakoniee zmieniy Bi okolicznoci do tyla, e m&em w tym eelu nietylko przejeidia si do miejsc ode Lwowa bliszych, ale i do Krakow8, do Warszawy i Wilanowa dojecha. Przy ponawianych tedy usilowaniach, szczeK6l ze szczeKlem zestawiajc, przyszedlem po latach dwunastu do pownych wynikw nad oclem tych rde, i cz ich do pierwszego okresu dziejw (lal.ki odnoszc si tu klad. Czytelnik obemany z t plzi! pismiennictwa u nas, latwo obaczy co w tej xizce jest owocem wlasnych moich zachodw, a co od poprzednikw moich przejem.

PRZEGL~D
I.
KRONIKA
zawierajca

lRDEt.
LCHICKA.

Na poczqtku wieku XI byla w Polsce jaka kronika lchickn, dzieje staroytnych Linchitw, ludu pierwiastkowo ilirskiego , mieszkajcego pniej w Dacyi. Mial j pod rl}k Miorsz i zowie j Ducriptio Lecuticorum annalium. Poniewa wyw6d i pocztek narodu naszego I zkdinnd nikomu nieznany opisujc, powolal si w K'6wnem miejscu na t xiK, l!0dzi sil) wnosi ze ona byla rdlem jego najwalniejszem: zawieraa tedy dzieje Ilirodak6w poczynajc od czasw Arlaxerxesa Memnona zwanego w jzyku biblijnym Aswerem, a cii;Dc je mniej luh wicej ai do czasw Decebala, bo na nich urywaj si wiadomoci Miorsza zaczerpnite z dziejw lchickich. Kto t~ \i~g pisa? kiedy? gdzie i wedug jakich rde? o tern niewiemy nic pewnego j gdy atoli wiadomo, ze ju w wieku IX i n" pocstku X zajmowali si Sowianie wywodami swoich pier-

f3

wiaalkw I&ozepiajllo takowe a~ o Cl88Y Jafeb I i e do pnodkw swyoh zaliczali staroytnych Getw i Dakw I ktrych m drzec Diken8l8 czyli Keneas slyn!l u Sowian jakol8lo;,eiel jednej z pierwszej ich wity 2 i mona si wic domyla, e xiga ta w XI wieku przez Polakw czytana i wypisywana, bya PUcUlD starych Sowian ktrzy zapisali w nioj to co o pochodzeniu swem bd od narodw owiece8Jl'Ych dowiedzieli si, bd te z wlasnych poda usyszeli. W onych wiekach znano jeszcze w caloci wielu pisarzw i"eckich i rzymskich ktrych dziela znamy dzi tylko z uamkw, jako to: Teopompa Chiot, Troga Pompeja i innych. Rwnie tei nie posinly byly jeszcze dziela w ktrych dzieje Getw staroytnych wylClDie traktowano. Pobudk do pisania ich byo nadzwyczajne wzniesienie si~ a potem upadek tego narodu za czasw Decebala, i wszystkie koczyy si~ mniej lub wicej na tej katastrofie. Zwykle dawano im nadpis Getica, a niekiedy Dacica. Pisa rer;txa Kriton z Pieryi, i Dio Chryzostom z Prusei i pisa daxtxa Appian a podobno i 8talim. Nakoniec pisali o Geach Kassiodor i Jornandes Got, staroytnych Getw ilirskich ze skandynawskimi Gotami zmieszawszy. Wiadomoci ktre kronikarze nasi z dziejw Uirodackich podaj, zachoway si czysto od polJl!OOllia Getw z Gotami, rdem wic ich niemi by ani Kassiodor ani Jornandos i ale pisarzw wyej wymienionych ktrych dziea obfitujce we wiadomoci rdlowe ju zaKinly, mogli z korzyci radzi si~ starzy Sowianie w swoich wywodach, a niejedno zapewne wiedzieli oni take z poda swoich ojczystych. Jako s niektre szczegy w ktrych Jornandes z kronikarzami naszymi zupenie zsada si i nic mona tedy wtpi, e te same rda z ktrych czerpal niegdy Kassiodor, skrcony przez Joroandesa,
') TOUK

les Sclabes, au "pport des pcesonnes le mieux inslruiles de leur origiuc, descendent de .lari (MaMi) fils de Japlll'l, et C'Ci! a !ui qu'ils font e u x - m.' m e" remonk-r leurs 1;1~",:alogicK. ~/".'811fI!l 1/ I),Oll"",ull(/ lics Peuples Ilu CaUCa"I'. I'aris, 18!1I. str. 115.

') lIassudy tamie sir. Oi; porw. Strat.. Geogr. VII: 198

t4

aoane
kr

byy w swoJeJ OIy.wei autorowi kroniki lqohiCkiej, Dl ostateclOie powala si Mioraz , a z ktrej wiadomoici wJjmujc 8~cal ;e i opowi8dal 8wojemi elowami. Takiobto wiadomoci skadem bya najstarsza z xig w Polsoe manyeb, a odgos tych wiadomoci, odnoszcych si do dziejw getyekieh, zalatuj o nas nietylko z nassyeh po lacinie pisanych kronik. ale i z kroniki Neeora.

II.

ROCZNIKI POLSKIE.
Pierwsz form

pod

ktr

dzieje

nowoytno

chrzecia

skim wiecie objawia si zaczly, s roczniki, ztd waino ich dla tych dziejw uznana jest zarwno w Niemczech jak we Fr:mcyi lub Anglii. U nas zrobiono ju niejedno trafno postrzeenie nad ojczystemi rocznikami j Vi oglnoci jednak kr o nich zdania czstokro mylne zupenie, a i w najenakomitseych dzielach nie przyznano im jeszcze wanoci tej jaka im \V rz dzie rdel polskich naleiy. Z tej pl'7.yczyny majc. tu mwi o rocznikach polskich, musz rzecz moj "'ylej zasign. Dokladno oznaczenie dni wielkonocnych wedug ktrych reszt wit w roku obliczano, bylo jedn znajwczeniejszych potrzeb chrzeciastwa. Klopotalo ono przez dlugi czas duchownych, najpierwsi bowiem praaci nic umieli czstokro oznaczy wlaciwego dnia Paschy a spory w tej mierze wytaczane niepomalu gorszyly wiernych i zasmucaly. Dla zapobieenia temu wynaleziono tak zwane cykle czyli wielkonocne tablice ktre na lat dziewietnacie obliczone, a po klasztorach i kociolach znaczniejszych rozesane , wskazywaly naprzd kiedy wielkanoo przypadnie. Pierwsze cykle mial uklada Euzehi cezarejski ; ukl:ldnl je pniej . Teofil, a uwalano e le ukada '. nyly tei cykle ,
l

') Ilcdn Ile Nnl. rer, IL

.u

H'!I" Koto. 1a:li.

t5
. Cyryla alexandryjskiego; naostatek ukada je innym znowu sposobem Wiktoryn akwitalki. Na pocztku VI wieku opat rzymski Dyonizy, zwany przez skromno maym, poprawiwszy Wiktoryna oznaczyl poctek ery chrzeciaskiej, przyjmujc rok 753 od zaloenia Rzymu za rok narodzenia paskiego, i stosowoie do tego urzdzi cykle. Mnich anglosaski Beda, yjoy w kocu VII i na pocztku vm wieku, zastosowa pierwszy er Dyonizego do kronikarstwa, a przewanym wpywem swoim sprawii, e oykle na nowy spos6b urzdzone, upowszechnily si po klasztorach i kociolach zachodniej Europy. Pisano jo tak, e text waciwy w dsiewietnastu rubrykach zamknity mieci si na jednej lub dwu stronicach w wzkiej kolumnie, a szerokie dokolo brzegi wymienicie mogy by uyte do zaci&Dienia pod rokiem odpowiednim znaczniejszych przygd kraju i kociola dla ktreo oykl byl przysany. Niewtpliwie edy ju w wieku VII lub na pooztku wieku Vln powstay na zachodzie roczniki wedug ery chrzeciaskiej obliczane, a pisane pierwiastkowo na cyklach ozyli tablicach wielkonocnych, z ktrych poniej w jedn xig zebrane, R w licznych odpisach mylone czstokro i podrabiane, utworz~'y osobny rodzaj materyalu dla historyi. Roczniki wic u wnystkich niemal nowoytnych narodw wyprzedziy wlaciwe kronikarstwo i staly si posad jego i rdem *.
I

J Cllarak&eryatyclny w cywilizacyi IIchodnioeuropejskiej jett chd histo"i. Jak nieKdy:l oddzieli sif1 lIIusiala poezya od muzyki, aby zosobnl udoskonalone, tern korzysLniej z sob,! ,!czy si mogy, tak lei w Europie zachodniej oddzielia .i wcze'nie chronologia od biltorycznej narracyi, i od ellS8 do CZISU pOll'stawali, kronikarze IU6ny 02uj,c wyj.ze powoania historyi, uwalali 'cisie n&8lfpatwo 1st. za rzecz podrzf1dn, a wIJadali gwne usiowania w to, aby zdarzcnia zo wzgldu przyczyn i skutkw do siebie nalc!ce zestawi w jednym obnzie w krymby si tycie narodu wyranicj odbijao. Takim opowiadacaem, le innych daluych pOlllin, jest u Niemcw Luitprand, Widukind, Tietmar; takim opowiadacaem u nls jeat Gawe mnich, Ma&eusa herbu Cholewa i Wincenty &wany Kadlllbkiem. Nie ma ich w owym ceasie ba Rusi, bo ta wplywom, lIchodniej cywilizacyi wtedy jeszcze nio ulegala, i tak Nestor jak i pierllsi jego dgpeniacze pisali czci rocznik, czci kronikf1. Dlatego kiedy u nl8 wykrywa si mnstwo rocznikw ktre waciwe kronikarstwo wyprzcdziy; ua Rusi znachodz ai, one oddzielnie tylko w tych cZl8lleh w ktrych wpyw Polski by na lli widOelny. Wtedyto i kroni-

to
Nie ma wt.pliwoci e cykle przez wielebnego Becl poprawione i do ery chrzeciaskiej zastosowanc obiesaly i.w Polsee. Mamy tego oczywisty dowd w rkopismi perpminowym krakowskim , Gdzic wszelkie obliczenia kalendarzowe s Idziela An~losnsa Bcdy odwzorowane, a prz)'lClony na pocztku rocznik bardso dawny, ktry Sommersbell w innym take rko pismie znachodzil, zaczyna si tak: DeCXXX Reda prubUer obiU. Pocztek tedy rocznikw polskich sp pocztkw chrzeciastwa u DOS. Ju Mieczysaw I zaklada u nas biskupstwa i klasztory, i ani wtpi e za j~ czasw spisywano w Polsce roczniki na cyklach, a chocias autografy ich pOGiny, pewna jednak e w odpisach jakich nam wieki poniejBle do obficie dostarczyy, znajduje si niejedno zdarzenio hiatoryczne, I8ci gnione do xi~ ju w wieku X i na pocztku wieku nastpn~. Gdybymy mieli dokadniejsz wiadomo o najpierwszych naszych klasztorach i ich zmianach poniejszych, poeluylaby ona zarazem do oznaczenia miejsca i czasu w ktryoh roczniki nasze, w ponych odpisach do nas doszle, byly rozpoczte, i gdzie si pierwiastkowa osnowa ich urywala j jest bowiem wlaciwoci, pism tego rodzaju, e ioh pisarze ustawicznie zmieniaj si, i rzadko znlljduje si rocznik obejmujcy dluszy przeci1i lat, kt6ryby b)'l plodem jednego czlowieka j zdanalo si jednak, osobliwie w wiekaoh poniejszych, e kto stary rocznik przez rozmaitych pisany naladujo, wybieral daty ztd i zowd, i nowym szykiem ukada je w cao, nie bez wlasnych dodatkw. Wszystkie niemal roesniki polskie jakie dzi ZDamy s z malym tylko wyjtkiem odpisami, nie oryginaami j odpisami
litewUio w ruskinl jzyku .pil}'WlJl8, pnyjlo pitno ucbodu, i odd&ielilo l'lllkich lltopisw, jlk lo piknio wyklul Ignacy Daoilowie& w IWojej rozprawie. Nie rozumia &ego Brlun kiedy powied&ial o nu&ym Wincenl,..: Furte lempu ftIlIam upreuit III (abuli, iIuItIlgerd. De ScripL Pol ,'r. tD1. Nic rozumiej, ci wOJacy, co wlanie &lego puuklu robi, c&I&e ni kronwnw
.i~ brIwo

od

wlciwych

polakich wyoiee&ki. GIWe w pie"'uej redueyi swojej kroniki &Itnymywal luowdllie rok i wyraenie rocmikanl; opueil je po rozwainiejuym namyle w redakcyj drugiej i &u"pil opowiadlniem. I byl lo w jego pnekODlniu roduj poIlpU, eaogo lei. Wlzyslkie okolicznoci zwaif'll)'. uprzee&y IDU nic molni.

niekiedy nader poioemi, ale laWSIe prawie wieJBej wartoci Mwio tedy o aaro8ei ich, l'OII'!oia tneba pilnie wiek ~ko pUmu w ktrym naa douly od wieku pierwszego ich twrcy, lub te od wieku ich dopelaiacsa. Wprawdzie autorw ich i 4opelniaolw wiek iciIle OID8C1J jest rzeo nader trudIll} a OIIaem i niepodoba, IteIDW8Iyatkiem 81} pewne IDamiona po ktrych I wieJkiem pnwdopodobieatwem mob to uskuteczni. PrcI teF ldaneDie pod rokiem pewnym w jednym lub wicej J'OOIDikaoh aciwlione, cbociaby te roemiki W ponyob tylko odpiJaoh Dal doaly, ma Wllf zttd i jest nec wiadom! e l'OCIIliki apcSlcseloie la zdananiami powatawaly: skoro wic nie sprzeciwia sif wbrew wypadkom lDIDym "~d, moma na n_ po&ep mielej nil .. seanaoiu kronikarza kt6reco wiek
jest W!tpliwy.

PieJ'W818 wzory l'OOIIlikw wzilimy od ..siadw: PI'IYwie'H je lDDiIi sprowadzeni do Polski; pnywiorlo duchowieatwo z WIoch, Franoyi, I CIecb lub Niemiec do Polski przybJWajtIce. Zaalllioaa tedy D881Job rooznikw II) te same, co J'OCInikw innych narodw, co rocmikw oalej chnekiaskiej Europy. Zwykle im atarae Jm BIJ ~wizlejue. ZapisywacIw ujmowllo pnedewaystkiem to co Bif tyczylo wlasnego ich ko'ciol. lab kIasItotu, jakoto : _olenie }ero, upoaaienie lub odnowienie; oatwnie to co w jakimkolwiek Italo I nim zwizku: ClJn makomiy ich dobrodlieja, przyroda jego lub rok j~ almierei; a Sdy zbywala wolna rubryka, nie pomiDfli dziww Datury i wuekich nadlwyoajno8ci. Za ob~b prowinoyi swojej lub pewiatu leniwo wyehod, i nie majl} czstokro I panuj eych nik. PI'CI tera xHzcia pod ktreio bezporedniem wierzchaicwem zoatljl!, w biiue nawet stosunki domu jaro nic si~ nie wdaHe. Ztd pnynieliomyoh la pierwszych xill!t katedrach i kJautoraoh w Polsee, a uatawioznem uieleniu kraju midzy ayncSw panujlloero, nie IOImy I dlieci Semislawowych nikogo pfCl Mies&ka, a I dzieci Mieszka Inowo nikoCO prCl Boleslawl ohroJreco. Tak upiaywali pierwsi ukadacze roomikw, i tak po3

t8
wtanali za nimi oasi krooikarze. Goi mwi o J.iitach dawniejszych? Tielmar dopiero obe} kronik piJo wypcW si, le tak oasz Mieszko jako i ojciec j~ kilkoro dzieci zostawi. W poszukiwaniu rde do oauej historyi ZWl'8cnlem pilol} baOZDO na roczniki i ilo tych ktre bd BlUl w.u mialem i odpisaem, bd posiaralem ai o ich odpisy prz. drugich, wynosi okolo trzydziestu, a tylko drobu ich cstka jed dotd drukiem 0poszoDa. W wydaniu rdel do daiejw polskich, je'li takowe kiedy u IW Dlstpi, roczniki powiony zaj,d pierwsze miejsce i tam tej naloiy dokladne rozklaayfik0w8nie ich i opisanie; tu napomkn o nich tyle tylko, ile posluy mOfl do dziejw pocztkowych, Rocznikw orYiinaloych z pierwszej epoki zcola nie m.y; dotychczas nie zdarzylo si wykry ani jednego cyklu daiewielDastoletniego, na kt.rymby zdarzenia z dziejw Polski byy zapisane; nie zdJje si by nim oawet w kawalek rocznika lubiskiego zMleziony przez J. H. Pertza, chociai zawsze jestto Inalalek nader cenny. Atoli mamy kilka bardzo ciekawych fOCIIi kw I dru~ej epoki, z tej miaBowicie kiedy rocmikarskie u .. piski z wielu, cyklw ZFOmadzone w jedno, I8cz}ly stanowid osobn, l.iW ktr nastpnie bieicemi latami dopeniano. Jest tedy w takowych xipch znaczna Cl!d zdarze zaciyniooych spczesoie, i takie orYlinaly, acz nie w wielkiej iloci, posiadamy. Znajduj si, ile mi dotd wiadomo, w "}kopismaeh OIIpui. eych: W perpmioowym krakowskim ktry w macanej czci roku 253 pisan)', oaleial do Gethena ~li Getki herbu Gryf, a dzi jest wlasnoci!! kanonika GladyszewiOlll; od polowy tedy XIII wieku s tu barclso walne i liczne bo al pod koniec XV wieku cil!iDce si, spczesoe ..piski hiatory~e; dawniejsze zU SI tylko kopi" najpodobniej I cyklw samych zdejmoWllDt. 00 t8i0 samego czasu zdaje si naleed spomniany wylej ula., mek rooznika lubiskiego spisany oa parkuszu perproinowym a obejmujcy zdarzenia I lat 43- 75. o.obliwooill w tym rodzaju jest takie rkopiam miechowski pisay tla perpminie

IM Petlrinm8 kleryka z dyecezyi kujawskioj. Zawiera on najpierw kazania pisane roku 359 i dl3eo w cesankiej peenbwskiej bibioeoe, Idzie si obecnie Injduje, umieszczony jest w oddaale teoJopoznym pod znakiem G. 42. Na kINie 36 l8ozyoai I~ l'OOIBiki. GzfJ ich pielwlla od roku 947-388 jedn ~ pisana, jest oczywileie zbieranin,! jok s~ &daje z oyklw i atoli p0OZl}wuy od telo roku cilllOl) si naldpltwem lat 1'OOZDiki oryiWalne, IplOZ8nie zapisywaoe, w ktryoh 818lnUcie odmieonyeh charakterw rozrni mOZoa, a urywaj si na roku 434. Nakoaiee w nowoodkrytym I1kopiamie perpmiaowym biblioteki ordynackiej Zamojlki4m, w ktrym pwnie kronika Gawia znajduje siq, jelt miqdzy inoemi odpis <awo. rocznika, dopelniany w dtupj polowie XlV wieku sploleSDie 18 zdarzeniami. ' Przypatrujc si tym niewielu orysinalom z druliej epoki mo1na si przekona jak latwo byo interpolowa je i zapenia rozmaitemi wsuwkami. Rubrykowane byly tak, le na kady rok pl'JeJnaczono jedn, dwie, lub kilka linij, iadn8lo lata czy w niem co wuneKo zaulo lub nie zaulo nie 0puBZCZ8jO. Pierwszy zapisywacz wci}Pll' tylko pod rok stosowny to co. mu sil} osobliwszem lub potrzebniejszem wydalo, zostawiajc prne rubryki lat iDDJeb; a dopiero rk o sto lub dwiecie lat poaniejs widzimy na oprznio~yoh miejscach pozaci@poe rozmaite inne zdanenia, lub przy zapiskach dawnych porobiono dodatki. Majqc tedy pod I1k' rocznik orypalny, latwo jeat prJekona si o autentycznoci lub nieautentyOlDoci jego wiadectwa j ale w roczniku przechowanym tylko w odpisach polnych, w ktrych ~8ZY8 tkie zewtrzne cechy no autentyClno lub nieautentyczDo wskazujce zatarte zostaly, niepodobna jest powzi takowego przekonania inaczej, tylko za pomoc kombinacyi, za pomoc wyszej krytyki, do csego potrzebne jest przedewszystkiem zebranie jak najwikszej iloci odpisw w rnych c.sach i miejscach przez rozmaite osoby robionych, i porwnanie wszystkich rocznikw tak z 80b jako te i z innemi wiarogodnemi r-

pn8I DoHeIlawa

10

dlami. TakI} dron postpujc, monaby recmiki nasze najstal'Bl8, w odpisach tylko dzi manc, iletye z wtr~w oczyci, a w nich uzyska podstaw~ do krytyki najpierwszych naszych kronikarzw, ktrzy z nich oczywicie czerpali. Zasuguje to na szczeslniejszl} uw~, e do rlnyeh I'f}kopismw jednego i tegosamego kronikarza najczciej jeden i ten sam rocznik jest przyczepiony. Kronika MioI'8Zll znanD jest dotd z trzech "lkopismw: Szamotulskiago , Kuropatnickiero i lubiskiego, i przy wszystkich trzech tych "lkopislDlch w r nych miejscach, w rnych latach i pl'lez rne osoby spisywanych znajduje si jeden i ten sam rocznik: zaczynajcy si indukey o Amofie cesarzu ktrego wszy zjady za jakowes nieprawoci. Calkowita kronika Gawia znajduje si w dwoch tylko rl1kopismach: perpminowym i papierowym, z ktrych pierwszy jest, drugi byl wlasnoci Zamojskich. W obu tych rkopismech nastpuje po Gawle ywot . Stanisawa, a po nim bezporednio rocznik zaczynajcy si zalubinami Mieczyalnwa z Dobr6wk, a ktry od imienia ostatniego dopelniacza jego nazywa bd~ rooznikiem Traski. Nakonioc jedne i te same roczniki znajduj sil1 przy kronice Jana z Czamkowa, archidyakooa goieznieskiego, w rozmaitych jej rkopismach. Dylto, jak si zdaje, okres ostalni w ktrym zbieraniem rocznikw pilnie si zajmowano. Zebrano tu wszystko cokolwiek jeszcze tak z cyklw jako tez i z lunych dat po rnych rkopismach rozrzuconych wytrz sil1 dalo: obok tedy polskiego rocznika znalaz tu miejsce annal frankoski przybyly niegdy do Polski z oudzoziemskimi mnichami i obok zdarze wieckich, .notatka o fundacyach zakonnych i obok dlusieso letnika I krtki historyczny kalendarz.
') Pierwsz, Alhertrand, zrobi to po.lneienie, e w archidyakon pieznie ski zwal si wlaciwie Janem z Czamkowa. Sprzeciwi si temu Janocki i obwinia Alhertrandego e dwie rne osoby pomieszal. (Janociana III. 187.) Wydawcy kodell.u dyplomatyeznlliO Po\l1ti: I\zyuezewaki Leon, lluczkowski Antoni i Helcel, rollln,pli t necz .tanowczo na korzyid Abertrandeso, umie8lczajlJe d1plom z r. 1370 na ktrym Jan z Czamkowa jako archidyakon gnieznieski i wicekanclerz jest podpiaanJ. Kod. tJvpl. Pol. L Itr. U6.

Wszyl&koto czy pierwotnie przez sameso ~ana I Czamkowa jednI} xim zpmione, czy te moe w cz~ci jakiej pnypadkowo na plmyeh kartach dopisane, pne jest zastanowienia zd, le chodzi w parze wldnie tylko I tym kro.. nikanem stanowic naawek jego kroniki. e znajdowanie si~ jednych i tych samych rocznikw przy pewnych kronikach nie jest rzecz przypadkowI}, ale zdaje' sj~ mie zwizek z sam jch treci, nB ~ wlkazuj okolicznoci oastpujce. Mionz siga w swojej kronice czasw najdalszych, . i wlanie te i I'OCIIIik ktry przy nie] chodzi siwa w czasy dawne tak wysoko jak tylko rocznik polski w oglnoci siiDl! " mole: oznacza on czas panowania Leszka Biemowitowego j powiada, e po nim roku 95 pl'Z)'sledl na tron Semisaw j podaje rok uredsin Mieczysawa I i wielc szczegw o zostaj cych z Polsk w bliskich stosunkach xill1tach czeskich, nim o zalubinach Dobl'6wki napomkn. Przeciwnie wszystkio inne roczniki, tak te ktre przy kronice Gawia po ywocie . Stanisawa przychodz, jako te i te co przyczepione s do kroniki Jana z Czarnkowa, zaczynaj dzieje Polski zelubinami Dobrwki. Prcz t8lO Miorsz w kronice swej powoluje si wyranie na roczniki, i wlanie miejsca te, przy ktrych si na nie powoluje, znajdujemy dosownio w t)'m oto roczniku ktOry chodzi przy jego kronice. Podobnie te z rocznikw Traski przy ywo eie , Stanisawa j kronice Gawia chodzoych znajduj si miejsca odpowiednie wabu tych dzielach ; a w rocznikach ktre poprzedzaj kronik Jana z CzarJ)kowa s krtkie napomknienia o tern co paniej sam Jan w kronice obszerniej opisuje. Za temi skazwkami idc mam za jeden z najstarszych polskich rocznikw ten wlanie ktry chodzi przy Miorszu a zaczyna si indukoy o Arnolfie cesarzu. Doszedl on do nas w ponych tylko odpisach i z dopclnieniami 'ktre a w XV wieku sil1 koczq, zawiera wic w poczqtkowej swej czci wtrtw nie milo j zlemwszystkiem uwalnie si w nim rozpatrujc, dostrzedz mona znamiona wysokiej staroci. Autor zajbezadnie w

loDuje si} Benedyktynami i &daje lif1 by mnichem tego ukonu. Wio on kiedy i przeJ kogo zaloony by klasztor beDedyklyaki w Kluniaku j podaje rok w ktrym Wojciech wif}ty Wl8I z bratem swoim Radymem mial przyj w Rzymie legul} te;o zakonu. Rok mczestwa talo wiqleio omaczyi lepiej ni! Kozma i w tam nie ma nic osobliwego, gd),z pisa w Polsce, bliicj tych miejsc w ktrych takowe zaszo j ale zastanawia u niego to, 1e nietylko o wi~Lym Wojciechu i redzieech j8lo dokladnie powiedzie umie, ale i o czeskich xil}itach Spitypiewie i Wratyslawie synach Borzywoja I podaje wiadomoci dokladniejue, jakie si ani w Kosmie ani w adnym czeskim kronikarzu nie znachodzl}. Nakoniee jestto jedyny, ile mi wiadomo, roomik. w ktrym znajduje si nawiasowo przytoc20ny rodowd naszych xip!t od Kotyski ojca Piastowego do Mieczyalawa I nalWanego tu wielkim j rodowd przyjty poniej za rzecz kardynaln w polskiej historyi. Wszystkie te zdarzenia i wiadomoci o Czechach i o Polsce podsunite tu s pod wypadki w Rlymie i pod zmiany rzymskoniemieckich cesarzy ktre zrazu duo naSZ8Io autora zatrudniajl}. Bolesaw II caeski na przedstawienie . Wojeiecha zaloy w Brzewnowie klasztor na cze najwitszej Panny, . Benedykta i . Alexego j tu umieszczeni zostali mnisi, Benedyktyni, ze . Wojciechem z Rzymu przybyli. Pierwszym opatem ich by Anastuy czyli Rada ktry poniej zostal biskupem w StrylOlliu. Po mierci . Wojciecha brat i6lo Radym sprowadzi tyobie mnichw z Czech do Polski I.
~

s. Ad.lbertua fundavit monasterium Brawnow ('ic) in sylva sacra dicla, anno domini nongenleaimo (nougeaimo) secundo, anao ! suae ordin.aUoais, in honorem Mariae virginis, beati Benedicti, Aexii; et primus fuit abbas regulae 8. Benedicti Anastasius; adduxerst enim securn 6 fratres de monasterio l. Alexii. Poste a idem Anutasios in StrigOllenaem episcopam eat aceeptus, Cirea idem lempus, scilicet poat occisionem s. Ad.lberti, Gaudentius fraler 8. Adalberi ejusdem crdinle , susceprus est in arcbiepiscopum gneznenscm , cujus gTatia sex frltras quos 8. Adalbertus secum ex urbe duxerat de monaslerio Brunawo ('ie) ad ipaum Gaudentium venenmt, de licentia sui .bb.tis AnlStasii. Memorab. rlrp. a biIJL .ritPt ChUiw w R;ymill, str. 107; porw. Cosm. prago J. 177; Dobn. Alan. hist. 1JI 55, tud.ie~ Leg. maj. B. Steph. in Mon. rer, Jlung. EndlicMra J. 144.

23
Wie o tem przybyciu mnichw owych do Polski nasz rocznik i kladzie je pod rokiem 003 i a ta okoliczno rwnie jak i powysze szczegy o klaszlorze przez . Wojciecha zaloonym objaniajq nas zkd mg nasz Benedyktyn mie doka dniejsz wiadomo o Czechach? i dlacsego procz czeskich i polskich zdane zajmuje si} do tyla przygodami Rzymu? Olo wycip on swoje wiadomoci z tych cyklw czy zapiskw klasztornych ktre moo w jakowej czci zrobione byy za granicami Polski i w ktrych mimowolnie przebljaj~ si przygody sam('go tego zakonu. Z czterechrnych kodexw zebralem odpisy tego roczBika i najstarszy I nich jest z pocztku wieku XV. Niepodobna jelit dzi odbudowa go tak jak byl uloon pierwiastkowo nim ~o dopenio zaczto i poniewa jednak wie si cile z kronik Mionza ktrcj ted bd w cigu niniejszego dziela rozt1'Isal obazernie I UMieszczam tedy w kocu i ten rocznik porwnany wedug czterech rkopismw , i I odznaczeniem miejsc ktre wedug tego co si powiedziao, naley uwala za wtrty.

lU.

MIORSZA
KRONIKA LCHITW I POLAKW.
Sk.pe i w znacznej czci tyko no prawdopodobiestwie oparte' jest to co wiemy o yciu tego kronikarza I nikt bowiem o nim jako autorze nie pisal i wszakie kronika jego ley przed nami, i chocia rzadko, dostarcza jednak niektrych szczegw do jego ycia. W niej rozpatrujc si esytelnik latwo dostrzee na czem jedna lub druga z napomknionych tu okolicznoci opiera si, i czy jest mniej lub wicej wiarogodna. Miorsz yl w Polsce na poczqtku XI wieku, wkrtce jakol po mierci Chro1trelo ktrego tez mg zapamita. Cudzoziemiec z rodu I podobno Anllos8s, trafi u nas na Cl88y kiedyto

II wplJwem Ryxy ony llieo&yllawl fi atwo bJlo ohce8J pned rodakami osiga najwyul8 doItojeItwa. Wie by OD idl niqodny, jako CIlowiek UCIOny, dowcipny i niopoapoli bieclo w Kayku laciakim posiadaHcY; muaial te mie w Dlrodzie zulusi i powaanie , bo &1 mialo w obronie wypuej krlowej odzywa, a pomimo bun jakiemi aN1 WWCIU Polaka IItnIla, widzimy Iyna jeco Roberta butelaoem lieradakim, wnuka jeso takoi Roberta knkowskim biskupem I. Sam Miona wskaZlny jest przez nauych heraldykw 18 pierwueco pnodb z ktrym cudzozielDlki herb Korab przybyl do Poliki '. Pned rokiem 035 kiedy Ryn bya ju I Poliki wypana, a I)'n jej Kazimin jako prawy nastpca w PoIee j811C18 zostawal, Mioru j si1 do pillnia polskiej kroDiki. Dwa &f6wn& ir6da mial OD przed sobl}: krooik1 staroytnych LcWw i roczniki polskie ktre jni wtedy przy kocioach ka&edralnycb i po klasztorach mejdowano. Mioraz niyl tych rde tak, 18 psie liCl wtek pierwszej urywal, tam stara si &0 nadoely dmBierni, chwytaj,!c za podobiestwo imion jakie m~ staremi lehickiemi dliejami a rocznikami polskiemi zachodzilo. Kronika Lchit6w obejmowala zdarzenia z dziejw illrodackich pocW8l}' od Graka, na czterysta lat I 16r przed Chrystusem, al do czasw rzymskieSO TrajaDa, czyli do dPl.Jlieso po Chrystusie wieku i roczniki polskie zaczynay si od czasw ccsarza niemieckieso Amolfa. Przerwa wic ktra midzy jednemi a dmgiemi dziejami zachodzila, wynosila on wiekw. Prcz tep kronika Ur chit6w mwila o zdarzeniach ktre wzly nad Adryatykiem i nad Dunajem i przeoiwnie roczniki polskie mwily o zdarzcniach ktre uwy nad WialI! lub te w niewielkiej od niej odlepoici. Ale dzieje ilirodackich Lchitw byl)' istotnie staremi nauyoh przodkw dziejami i zblilalo je z pomifldzy wszystkich 810M ian najwicej do Polakw to, e wanie naszemuto narodowi, w nad.. wilaskich i nadbaltyckich ju siedzibach stare imi Lehw
I) Paprocki Gniazdo cnoly sir. 1109. l) Dlug. DuCI'. Clawd. rkp, a\r. IIi Papr. tamie.

dostalo si, i nikt nie w!tpil, ze jestemy ich potomkami. W pomnikaoh pismiennych oWeo czasu robiono czste do zdane iirodaokioh zastosowania i same nawet roczniki polskie spominaly, acz nawiasowo tylko, o Piacie i o Popielu, a Lestka syna Siamowitowego na.ywaly ju czwartym, przez wzgld na trzech dawnych Leatkw panujcych niegdy w Iliryi. Przy sk pem w owym wieku wiatle krlyla te sapewne w naszym narodIie niejedna hajeezka lub przywidzenie, jak na p1'lyklad G bun.eniu IJIiBt w tych tu stronaeh przez macedoskiego Al&'xandra, lub zakadaniu ieb przez Juliusa Cezara, o ktremto oHatoiem ju Tietmar merseburski upewniali; a Mioru nie by mem nad swej wiek wiatlejszym coby hldy swyehpopreednikw prostowa umial j owszem jako cudzoziemcowi, nie ze WlllJltkiem z DOW swoj ojozyzn i jej dawimi stosunkami obeznanemu, latwiej bylo dopuci si grubszego niekiedy bdu, Bii rodakowi. Bylo .mif}dIy Slowianami od niepamil}tnychClas6w przyj-e, la rd ich I plemieniu Jafetowego pochodzi. li greokich pj881ZW znajdowaa si wiadomo, ze Olkowie wiod rd swj od Jona 2 kry wedug napomknienia Teopompowego mial by synem Adryosa ClIIyi Anara 3i . ztemwszystkiem w kromce lchiokiej powi~ano byo wyranie, ie POCZl}W8ZY od Antara przodka Lchiw a do czasw Graka iyjpgD na "'00 lat przed Chrystusem, nie mieli oni adnego pana ani xicia B&d sobtt i. id dzieje ich I teKo pneoi~1U lat zapnly. To 101ponrioieoie dlitjw staroytnych Lehitw prsed Grakiem, dozwala WIII08i, la i przodkw midZy Jafe1em a Antarem kroBib lcbioka nie wymieniala. Mioraz zasiil si .tu wiadomociami u swoich rodakGw i podal 'rodowd od Jafetll taki sam jaki aajprzd w kronice swojej umioeil mnioh anBialski N8Ilniua i jaki za nim Niemcy w XI wieku powtanali . A le u

..ue

, ') l) ,

Pertz Ser. m. 75.&. 8!3. Appiaa. BiA Rom.

Teop.

xil'

Perli Ser.

vm.

XlI

mp. UO.
SU.

xxm " ZOrtIJf'G

11:.

Xl rok 10.

26
Nennitna nic bylo nic o Antarze lecz tylko o Wanflu, ilirski tedy Antar ktrego imi z nadadryaok miejscowoci! cile byo zwizane, bo i o ~e tego imienia i rzece tamie wiad cz staroytni pisarze, ulel' zmianie i nazwany zostal Wndalem. Zmiana ta prowadzila jul prosto do nadbatyckich Wandalw; jako awiatlejszy zreszt na~ swj wiek Adam bremo ski utnymuje, i Wandalowie byli pJ'lOdkami alowiaskich 'lilIulw pod ldreto imi i Polacy u niego I} podoignieni. 8mkODO 'poBiej w tych tu stronach i I"Y i rzeki teeol imienia: nek niebawem jako maleziono twierdzc, o esem si ilHinemu ee l!6dlowych pisarzw Rie nilo, le Wisla zWI si MialI Wandalem; ale wzmianka o lI'I8 teKo! imienia ZMtala tylk~ u Mionu. Mimo tych hldw jakie przy Imconyeh owego wieku wyo1Jraeniaoo byly po czci konieczne, i od ktrych n8jznakomitsi owych czasw pisarze wolni nie , Miol'8l fOlI.poW8l sobie lUIIliermie . i stosowa si midlic do rdel z ktrych rzecz 811ll! wyjwszy, niekiedy j .kl'lCa, niekiedy dodatkami IIkl!di~d I'OIszerza, 11 zawsze epowiada 8wojemi slowami, przychylnOK 8WOj do monarchizmu i krwi eesarskiej otwarcie wynurzajc. Od Gl'lka al do Semowjta rozpowiadA pnygody samych ~; nic zltpuje 'N Gb narodu, o ktrym niekiedy 11 poprd Ratl1cajc, TZHko tyHco ''jakow~ oko~ wprM z iyoia jego .podchwytuje, a ;przypy I tej ep<4i IW ktrej nard poIbyl si~ ~ lub moc ich lIkrcil, wcale go nie obchod: w taleim '8Iie lWJkl tylko opowidenie swoje zom,ka6 uwagt!. te potem Dard .vo c h r o ID al bel krla. Nie z_iedbuje te .e 'zdane dawnych robi zastosowame do obecnoci: moralilUje jak .kaznodzieja przy kaidem nowem Idarnftiu, kr&sc uwlii swoje licroemi przytoczeniami I WZ01'Owych rqrmskiclt ,iSBfZ"', w esemniepoepose znajoDlOllei rolWije. ObDBjomi&ny jest poufniej z rozmaitemi pismami Cicerona i Seneki; Trop Pompeja przywodzi obszemiej nieco nii Ju.sty.; Ipoew ma Wi~l~ , Owidego , Lukana; okazuje te niejak znajomo

i7
prawniclwa, ale nierwnie wiEJka znajomo biblii ~ a z ojcw kocielnych przytacza zdania AmbrozeiQ i sdania Syxta li papie1a, lnane ,od imieniem Xi&ta pi~oryka. Ale losy narodu w losach j~ xil}iqt wskazujljC, co dla OI8SW w ktrych piaal, mianowicie w rozrywaniu Polski pod naa&tPoami Chrobr8lo, nie bylo nie stosowne, Mioraz nic 18miloza Jat w ktryoh xiztta owi panowali, i cho dzieko j~ hylo ~ronik, a aie rocsnikiem, rok jednak oietylko i'ooemi z dziejw ohoych zdal'l8mami eigle na1rca, ale niekiedy oblicza ~o OQwet .ilej. Grak, powiada on, kwitnl na Jat 400 z ~r przed Chrystusem, a blisko na lat sto przed AlcxClodrom OI8cOOoskim ; wiek Lestka I omaczony jest u niego dostatooznie wojPlmi z tym1e Aloxandrem, jak znowu wiek Lastka li i wojDami z Jullusem Cezarem. przy Lestku III nie zaniedbal on doda i tq okoliczno, i za lcio krla Chrystus narodzil si~ Po takich wy_naniach nie moina iO o nierzetelno posqd~; nie przenosi on zdarze prawdziwych w inDq epok ; nie 1IB)'liIa ei iola ani faaatio umy~ic wlasnemi przydatkami; D)'li si jako o.rlo~iek sUadajc '" jedno wiadomoci ripoJOdno, ale zOMawia drusim mono sprostowania lcio w esem chybil. Nie udaje, jak kl wielu podzidzic jeszcze mniema, dziejw obcycl za nasze j idzie za rdlami na kLre wyranie sill powolal i oku~ rzadki praezorool w tem, e chronologi pny G,..u ~iLniej ()Inaozywszy, ulalwilwlQ samem oddzielenie 4ziejw Iltaroiy1nych lltChjc~ich od dziejw Polski. Nic jeio wina, ic ~,ch lfChickich czyli &taroiytoycb ilirodackich dziejw odszuka nie mosi PQDiejei ueseai W pckich i rzymskich rdlach, i

") Dziwna jesL dlacscgo HlullOSZ i inni hcraldyey nasi Miorsza jako przodka ItOI'lllbilw wymieniajc, zamilCZllj zupenio jego lian. Zdaje si. io 'piac w cusaeb tiedy CleIiW u nymakoboid.iego duchowi,,_'w. najauroWiej byl pnesLnepnJ. unikali wzmianki o lem, co moglo hy powodem zgor"wnia. W XI wieku duchowni, wyisze nawet doslojes1~'a piastujcy, hyli ionad, jak to midzy innemi ~ida &lILie I kl'Oni1ti Kozmy J1ng8kiego. Xidzem tedy prawdopodobnie by i DaSZ Miol'lll, i widouny lild ieg0lll:lmy w jeBo krouice.

e dotd

jeszczo albo je gwatem w c.y pochrystusowe wnI bowa usiluj, albo jako wierutne brednie odrzucai!. O ile atoli ostroniejszy od innych jest IIiorsz w oznaczeniu czasu, o tylo mtniejsze byly wyobraenia jego o miejscowoci, co e niekorzystnie na wyuszczenie zdarze samych oddziaywalo. Zmieszawszy Antara z Wandalem, miesza j okolice Iliryku z okolicami nadwi1askiemi i nie odrnia przodkw Daszych staroytnych od nas samych jako narodu DOWep t dowolnie imion Poloni, Lechilre lub tez Wandali uywajc. Rozwidl si~ z listem skityjskiego Ateas8, pochwyconym z xigi listw Alexandrowych, bo mniemaI , i w tern zapewne nie myil si, e pastwo AteBlowe 8 w ziemie Polski siplo; ale ldaje si nie wiedzie tego, zo wojna tego krla z Macedonami naJey do dziejw lchiekich Glwnie tem tylko, i T!1'b8Ioww ktrzy cz jedn lchickiego pastwa pod Grakiem stanowii, z wojny owej korzystajc uderzyli na wracajcego z nicj Filipa i klsk mu niemal zadawszy, odebrali up wszystek. W innem znowu miejscu spomniana w wyprawach Alexandra Pannenia i Pannonowie , ktremto imieniem poniejsi pisarze rzymscy zarwno kraj midzy Dunajem i Saw t jakotez i ssiedni! Macedonom Peoni nazywaj I wyoy sobie Mioraz przez W gry t opierajqc si wic na wzmiance o jakicm miecie Karaolas i o przylcilej do niego krainie, sprowadza Alexandra do Krakowa, i robi uczestniczk teje sawy ziemi sieradzk, cbo ta wcale na boko leiala, ale bya siedliskiem aotora rodziny, i podobno tez jego samego. Poniej pisarze szlscy z wiks7.t! trafnoci na pozr, ale z jednak niezgrabnoci co do istoty, odnieli ten zaszczyt do swojej witej Sile&ii. Miorsz tedy jnko pisarz, pod wZl;ldcm sposobu w jaki rnorodne wiadomoci skojarzyl, nie ma zadnej zalety i krzywice si tuowdzie w narodzie wyobraenia o swojern pochodzeniu nietylko nie zostaly przeze sprostownne , ale pozorn uczonoci pochwycone w nowy zamt. W tern ewojem zwichnieniu znalazy one trwal~ podstaw w jego kronice I na ktrej

wayacy przez tlupe' lita opierali, Atoli ma oRa lIIety jako pomnik nojdawniejay kronikal'ltwB naucp, o to tem wiC}kue. e autor jej, nawe tam pie si myli, postqpujo sobie 8I11Jiel"" nie, tak i blf}dy jego prHjrle moIRa .i do dna, i Ibada i8~ opowiedzianych zduze, a onz polnoo j8k, 00 i J CIOIo w kronice jego powstawRlo; a gdy rdll ilirodaokiej histeryi po wikszej oski jui I8sinly, z Diej oto daje siC} jeucae wykI'J niejedna arcyooona wiadom~ na ktr cbi8 niedzie wi cej nie natrafiamy, Waechatronno roapatnenie siC} w tej kroIice jest da nas nieskoczenie waine z ld, io dopiero 18 pomoc taki8lo rozpatrzenia si molna dokladnio ooeoi prac kadcgo J kronikarzy nastpnych i powzil} pewne skalWki wedug kt.,-eh wszystkie rda o poehodzeniu 8lowilln mw1l!ce do jednego ogniska sprowlul1wl!ll)', poa~i meem o krok wyoj w posnaoiu wuneeo narodu,
R~kopI8IUn.

si

I. S za mo t u la k i e g o , pisany roku 4~6 jak utrzymuje Lengnich ; a wedug J. W. Bandtkiego roku 47 na papierze, w dwooh kolumnach, w formacie nrkullzowym podobno ', NR' pierwszej karcie u dolu jest napis dawny zoci semi goskami: LitJer magni~m tomi (domini) PeIri de ScIuJmotuli eallellani et Gapianei Po;nanidi. 147 . Je8t w tym r1kopismio prcz Miorsza kroniki, nie oddzielonej od dopenie doprowadzonych powieci ciKl t)'ko do osadzenia Romana xicia ruskiego na tronie halickim; takie kronika Gawa mniehs i dwa roczniki. Znajdowa si do roku 8~ w hihlioteoo polawsliej, atoli przy roessarpnniu jej w tymze reku oiewiadomo gdzie si podlial: \V Petersburgu dokd znaczn cz tej bihM teki zawieziono, nie ma go; nic" zd31'Z!'o mi si tei odr}1a
I

') Aui Lcngnich ani Bandtkie klrzy rt:kopism ten opisywali nic wymienili jq;o

~-

'

30

PI r,..,a. daocid lObie nie .... w _ .... ...... 1_ lWi No ~w., nam Le8pioh wydawuJ C" f rua 47.19 rob, jak Ii adaje I do sumiePnie: I Dieco . . . . ja o rupilm Dajlepuy Miorua kroniki i cIaociai ~.". .. pocq&ku jest w nim lekka lmiana I i same imiIl ...... rl" JDaCbodzi liq I atoli w ciF daaJm wida I e b)' ~.,.. I bardJIo ciawoep> i poprawnep nzilQpismu FJi ,,~ "faoia ieeo wytrzymuj. krytykq i caqatokrocS saaae
llwwki do odbudowania pierwo~ texu. II, "u, o p I l n i o k i e I o I papierowy w wiartee I zawiera ~'''''*1 ...,,,.,.. na wonie 9 zaelYoa~ siq I I teIIIii "",."" A/lptlmenilmi i rOOEnikiem benedyklyWm ktry s '4 "" "Au i. i I urywa. Oprawny jest ten rkopiam I rasem II l1",ki".,,~ ~mioarku'low. xiieczkq: TracloJw de JfWrlJrio *"111./11111#1 I w tu.ki .kl'4 powleczone j Jzef Kuropatnicki ~ .n, ;,~ ~/I lit' tllworzylltwu przyjaciol nauk warszawskiemu I I I, i/;' '1/' 1I,lljj,Il4lk~ du.tul siq w roku 83 i ten rkopiam "'I 'Id;.,., '/''''v,14 l JII.t d1.i. w bibliotece publicznej pod liczb ~,'I, IV. llk w ktdrym 10 przopisywano nie znajduje siq ~~f4l.. I WIlIJIII""" "wli, lo jOlt z wieku XV. PrainlOww I ',,,.,,I"J'" ,/111,1, t'ld J"~II 10 najpoprawniejlzy, jako1 nie~ U,,,. 1II1N1'1" ",,. "" /'''jlfllwnit'j nii mDo "kopjsDla j w OfI,~ JI4".,. JII/.'.,111II1J."y Juat od Saamou8kiego. Ul, I,,, Id II /I k l 'lwiQra kronikq Mionu wraz a depenie ".,,' 114 ~, i ~o I tJalllj rocznik. honedyky&ki, gcnealo~II I,~.ltW I ~""'If ~i.kupw krakowski oh, kronik Wincen~, W'''~I K#tJIJ~ki"m, kronik Godyalawa Paska i kro"'\uJ l,m. (~~.mww. archidyakona saielnieskiero. Jest ten ''1k4'I''.'" 1/''I,jurlJwy, w formacie arkusza j rok w ktrym 10 piHnu lJi.wiidurny I lltal'lly atoli nie jelt D8d wiek. XV. Darowany Itr' rwnin JAk plJprzodni toWlny.twu przyjaciol nauk W8I'1ZD)\'IIkiurnu Kurol)ILniokieso, zkd d08Lal si tako do Petersburla i ~npjdujo liiI] dzi w bibliotece publicznej pod liczb 9. JV, fol, Poznolem najprzd ten rkopiem za porednictwem Hen~

bu'"

"'JCZIi4

fi''''!'

=---=-- . .

I'Jka xieia Lubomirski 40 , kuratora naukowego nkladu OISOliitslriOO, ktry bawic czas dlub.y w Petersburgu, gdzie o odpisy niektrych ssacownyeh rkopismw dla pomienionego zakladu postara si, opisa mi w Ji!$eie swym roku 845 pomieHiony kodex i przysIII podobizn pierwsIejjego stroniey, WJ'8Z II podobimami najltarszych rkopismw kroniki Wincentego. PODiej koleia mj i ~'jCjol Jan SllGchtowski arobil naukbw podr do Petersburga i przywiz mi dokladny tMpis MiO'SZ kroniki adopenieniemi .i pnieami obu kodexw: Kuropatnickielo i loMitskiego, a rmrazem podobizny ich i odpisy rnyeh starych rocznikw polskioh, na jakie pnegl.dtjqc tftmtejsze skarby literackie mg natrafi. Jemute wiMm jestem te wiadomoci I ktremi w cicu niniejlzeeo dzieli do rkorismw pelertbarskich zsya si bd, i za t bezintere80wnuslug aklldlll mu niRiejnem pubiCloo podzikowanie. prcz tneeh cakowi~ :rkopiemw Miorsza kroniki jeSt jesZCle ullrmek ',I niej w rkopilluie Tytusa Daiafyil8kiego, zawieraj!CYJD tJlwnie' prZekad pollki statutu wi'liQkiego. Zamiast ....0 . jbi' inMnia aotol'O ,pewiedliano tsm ego qui CAronitu ..~. Taki sam uamek tej kroniki znachodzi Joachi.l Lelewel pny jednym I rkopilnMw KaMubka, rk Jak.a 'przepiIooym, uajdujcym si nierdY~ w bibliotece pulawskiej. Dzi nie wiadomo edzie si podlia; niema CO w PetersburU' N.koniec pojedyoC18 ustpy z Mionza napotka moioa w DluK08ZU, w WarBzewiekim, w Bielskim i w Kl'Inca Wandalii.
Wyd.....

Dwa razy wydrukowana byla krooika Miorna ; oba ruy Mi i! nie oddIiel81O od dopeiBie, ani wHciweco imienia IUtora nie pooiOBO. GOtPyd LenKOich wzi j za kronik Ka~ubka i wydruIwwal ralfJlD I ionemi dzieami rkopismu8u BlOtulakieto pod Dlpilem:

Y~. KaMal6o

M....... ~

'Cf'iPIOra

lUMorie

PoloIue tltbuliuR;, cu& d-", .,..",.u u; MS. biJJlNI~ttt epiuoptIlil HeilI6ergmui' edUi. Geda"; 1149; fol str. IV. B. W tein wydaniu ktre pl'ledrukowal Mitder tnymal on si jed,nie "}kopiamu Szamotulakielo, bo ladoego innep nie IDUO jeaae wtedy. Hippolit IOOWU lownacki tnyma;'o sM} samep luropaloickie&o .,kopi.mu wydal j, l'8Iem z kronik KadlBbb pod DlpiJem: Ilu guIIJ prineipIUM " ~ per YiaM . . (Kadlubo,.,m) "UJado XII u Xlll enarrale, ".,., acceJiI Chr98iun Poltmortur per D;ier.wam ltl.efJli XIII I~ compolihm&. yMMM 18j4. w 800. Par, l. str. XXVI. 804. Par, II. atr. 198. Tenie HippoliL KOWJllOki postneg pierwuy, e poctek kroniki wydrukowlDej pnez Leopioha pod imieniem kroniki ladl.ubkowej, jest dzieem OIOhaem w XI wieku, 18 czasw Mieczyllawa H i mlodoici Kar.imim I nlpiaaoem. OddJielil CO wite od reuty i przeloiJWazy na jayk poliki wyW w WarUlwie roku 8~ razem I tllUD8czeniem polakiem Gawia klOniki. W pnypiakach UIDiealGl tei kilka trafaych poatneieit; .dwda tylko, e. We staJol li tej neczy naleiycie rolWiD i popne dowodami, opniuywuy si D8 wiado.....cioch ~ tych z 8IrnidUelo.

r.,.

IV.
KRONIKA
GAWA

MNICHA I

MICHAA

KANCLERZA.

. II.., duohowieatwem obrdku laei6skieco jakie si PoIaoe jui od czasw Mieczysawa I zasloriwalo, .wyltpil nowy _on pod konieo wieku XI. Bylio JlDiai w. Giwa, sprowadJeni I ProwaOlyi czy Helweoyi za Wadysawa Hermana i szericy sMJ

w Pelaee pod Boealawem Kraywoustym. Przypadek zjedna im Dadawyosajne wJBIdy tych krw. Troucacemu sil1 hespotomDoe~ Wladysawowi potW rad Franko biskup kruszwicki aby przeslal wola . Idsiemu, dowiadczonemu w tej mierze patronowi, JdJ'elO zakon na cze . Gawia zaoony I kwitoio w ProwaD)'i, niedaleko ujcia Rodanu. Usluchal rady Wladyslaw: pnealal bopte dary do Saint GilU a krlowa niebawem mu syna powila. Nie lenil si krl polski w olwach wdJicz DOiei 18 cud tak wielki: powstawaly kocioly i ukady kosztowne na oaei tego iw~o w Klodawie, w Krakowie I w t} CJ.J6"f, w irobii i po innych miejsoaeb ', a xiia nie malo wJll dw od Wladyslawa doznawszy starali si wClenie zapewni sobie wplyw na syna jolO; postanowili wic i dawae swoje zaaluii pnypomoie, i pooy nowe opisu.;.c cayny mIodelO i ~ lIlawy palaj.UIO BoIealaw8. Tak powstal jeden z najznakomiw)'ch poranikw kronikarstwa polskiego, zDany pod napisem GtUli ChroRicon. o 10 piaal IBnich teKo zakonu, o tem nie ma najmnie;szej pliwoci; le ten mnich zwal lJi na imi Mlrein, na to nie ma ladneeo dowodu j pilqcy po lacinie 8.arnieki zowie 10 po prostu GallUl jakby to byo NO imi wl88De 2: jakoi jest rzec nauraln!, e mil}day mnichami f.elo zakonu imi patrona icb ktre z laciaka bl'lmi Galltu 8 w uatach polskich Gawel musialo by najpowszecbniejsze. Btd jak lII}dI, to jednek pewna, ie imi laemskie Gallu I pod ktrem many lIIDl jea& autor tej kroniki I nie ciga siq do jap> franWlkiej rOOowoci j ale jest imieniem pespolitem zakonnikw teco kyd8ru w ktrym ZOItawal, a prawdopodobnie bylo oral jep imieniem wlasoem, zakonDem. W oboim tedy razie wypada O Gawlem nazywa. apoaminiuy (), Leszku ktry roku 805 .pDl}l w Czechaob wejuj~ przeciw synowi Karola wielkieco , powala siq na pisma ktrego lawie Marlin", GaUictu. To dala powd

DIu...

? Rkp. Sdziwoja z Czeebelu Itr. S6. l) Anna! n. c. .

niektrym e n3lZe0 kronibna IOW~ Iareinem. PrIeftw temu mwi dwie okolicznoci: najprzd ie pnywiedlionJ pneI Du gosza ustp nie znajduje si w Gawa kroJriee i znajdowa si w niej nie mg, bo takowa w opisie dziejw Polski nie siga w czasy Karola wielkie~; powtre, aciskie imi GtsUa ktre 1L1nosi nau kronikarz wyraa, jak jol to uwalalimy, J'elo on by czonkiem, nie za francuzkI! jep rodowMd i l'iy przeciwnie imi Gallictu ktre znachodzimy w Dugoao c. si wyranie do rodowoei, i zdaje si wskazywa na jakiep autora ktry pochodzil z Francyj, nie bywuy mniebem akonu ,. Gawa. Takim by wanie biskup plocki zmary roku Oi; mial on na imi Marcin, a by rodem z Francyi i dlatego zwany GaUicul j takich moglo by i wicej Marcinw w PoItce nie majcych nie spolaego z naszym kronikarzem '. Przywiedziony ez przez DlugosZl ustp o Leszku znachodz iAtotoie w rko pistnie z XV wieku, udzielonym mi przez Tytusa Dzialy ski!iO J. Znajduje on si tu na karcie 3~6 i slInowi pocztek rocznika albo raczej notat z dziejw czeskich i polskich, &ebranych przez nieznanego autora, ktry moe bye i li obie Dlugolzowym Marcinem Gallikiem. Chociai dzi o nim nic pe- I wnego zawiza nie moemy, z teco jednak co si tu powiedziao wyplywa konieczno' J'9Zrinienia nlJlelO kronik31'18 od DlOZowego Marcina Gallika. Czy DalI kronikan jest cudzoziemieo, luh te jeden z tych mnichw co na polikiej jol ziemi zwabieni zostali do IIkonu' o tern dotd lpr wiod uczeni j wszelako za pierwszem z tych twierdze6 przemawia nierwnie wiksze podobiestwo. Zna on bardzo dobrze okolice poudniowej Fl'IDcyi, umie poda

_00

? l.abie6aki

VitM episeop.

PJoeeu. iD Oper.

poIl.

...... ADtftrp. W

m. S 7.

') Pierw"J pruIooeJ lliedlowiw, ~c:h przea Jaq er,ta obICI rob 8t do Polski, Iwel Ia.ko IIari.olU GalIlII. NlIkielIki Iliechovia. Crac.161U n,. U. 86.

li,

') R,lr.opiam ten jet& w . , uwiera wojn, IrojaUkt Gwidona z Kolumny. dalej pneIIlId po1aki DItIw wWlickich, i roIIDIite roczniki.

33
imi_ opala w uiut Gille kt remu lady law Herman list z darami przesylal; krla polskiego zowie krlem pno cn ym i Pol'kg p61nocnym krajem I j gdy przeciwnie u lior za Polska jcstto kraj wschodni. J e li wojdziem w przyczynq takowego W)'OU['3onin, nasuwa s i samo pl'~ ez si , e jal l\fiorsz od granic niemieckich patrzc, widzial Pol k na wschodzie, tak samo tez i Gawel Polsk na p6 nocy upatrujqcy , mu sia p o chodzi z krain p ludniow zych i prawdopodobnie przybyl on do Polski z poludniow j Francyi lub tez ze Szwajcaryi , podobnie jak tamten z iemiec czy z Anglii. Jest tedy cudzoziemcem z rodu nasz kronikarz, ale cudzoziemcem spoi zczonym : posiada j zyk polski, i w zwrotach jego laciny uderzaj nas widoczne polonizmy; a z upodobaniem rozpowiada, e krl wgi erski Wladyslaw przez dlui szy czas w Polsce zostajc p rzej si polskiemi obyczajami i zwyczajami tak, ii si niczem od Polaka nie rinil 2. Oddaje te ni mae po chway temu kr lowi. Mniej znana, acz ugruntowana w wyran em wi a d ect wi e Gawia jest okoliczno , e sp autorern tej kroniki by Micha kanclerz 3; o k o l i cz no godna tem wik sz ej uwagi ze poja nia nam nie jedno, coby inaczej byo trudne do wytumaczenia w lej kronice. l lichal kanclerz je t rodowity Polak , stanu duchownego .; ale t -lko w iec k i xiqdz, nic zakonnik. U Bole awa krzywou tego zaywa on nie malej powagi, towarzyszy jego wyprawom i r d boju podaje mu rady zbawienne. Gawel ceni jego poiwino ' i w i a to: wymienia z uwielbieniem rad ktr ten e podal krlowi w czasie daremnego ubijania si o Kolobrz ' g_ s, a gdy kilkakrotnie napomyka i ten albo w czyn kr lewski mdrc owi e polscy chwalili lub p otpiali, niepodobna jest
') Galii Chron. II' . I. 215. 2, G. 219. :110 i :1 14. ' ) str. 108. ) Canccllario ~lichacli ccptique laboris o p i f i c i $1,. 4. 'J e byl xidz cm lo wida': ze slw nas[wuj~cych : tamque re/igio6orlml memoriam pr el a t o r u m. str. 126 ; na P O l5k rodowo Mic haa zdaje i wsk 3lywa~ autor zaliczaj~c 1\0 midz, hl/j ll patrie principes sir. 8. 5) str. 1 9 ~ .

Diqitized

byGoogle

nie widIie na eaeIe owyeh ~ ~ ktdrep do spraw publicmyeh lUiW ~ lIBl autor. JeIUo boclen kapituy kruawiekiej, pomocaikiem bowiem bilkopa krouwickieco Pawa lOWie CO IIID autor I. Jak daIeee pomocnik taki by mu Dl rk1, i w CIem waieiwie pomoc jep zaleWa, atwo zmiarkowa. Gawe ma wpraw pisankI! I, ma wczas do piunia, jako zakonnik; ale mu zIrywa mo&,o na dokl8dDej znajomoci Poliki, Dl majomoici dawnych jej dliejw; a i splClelne sprawy publicme trudniej b]'o waecbstronnie obejned ua knt _onoyOO. Z pokol'! IDIlicha prmaje on aif1 do lWej niewiadomoioi; powiada e znifsal rady od tych ktrzy I przedmiotem tym dokadnie byli obznajomieni s: , anibym sif1 powayl rozwija !agiel na to niezbrodzon wypadkw, nie pozyskawszy sobie pierwej przychylnoci ycziwych opiekunw i pomocy bi81'ych aternik6w t. Opiekunami tymi byli oczywicie biskupi polsoy ktrym dzieo swe przypisuje; ale rwnie jest pewna, e pomoe istoto. mial wlanie od Michala , bo j6iO wyl,cznie zowie dziela tego sp6ltwrc; jego i Pawia kujawskiego w szcze~noei jako mf1dI'Cw wyslawia '. Ooto jako wiadomy dobrze rozmaitych przyrd narodu wytkwl dzieu j~o pewien kres 6; 00 podawal rda ktre Gawe piloie weriowal; nakoniec zasyca go przy kaidej xil1dze tak obfit powieci uslo. je tenic pisa nie nastarcza, a wyznajc i powtarza ze wchu 7, robi czstokro uwa~ e wie nierwnio
mociami 00
~ Paule auoque eoopenlori lliebaeli; .". !3. ') Ul diclandi conauetudincm cooae"arem str. 13. Dictare _~ t" mclrice componere; porow. Perta Ser. II. 80 w. 35 i t Ot w. 5. l) Ignarul "ie dr. 5. Neque ceptum ilcr bene cognilum babuimU6, sed per illo. qui noverunl paulalim inquisivimus dr. t 30. CapiolI bellorum malena ad presumendum onus viribua inequsle m e a m i g n o r a n t i a m excit.,.iL Itr. 138. ') Ni veatra aucorilale lutrultul vestraque ol'itulacione fretu. fierem str. . nec ellm fragili cymba periculose .nam equOril immenlila&etn introirem. dr. II. i) str. . Quorum ..pien&ia bicipiti phiosophie mOlle denvala str. li. ') Ni nl&re benignilati placwalel cer\u mihi melaa inlerius erire. dr. 5. ') Tantillum dixissc do bellis ejU6 lIuffiei8&, qualen\ll ejus lIIeDle rocorda&io a b a ud i to r i b Ul im i la ta proficiaL .tr. 61.

"'0-

37
wieej

czyn6w

tera

lub

<JW.

krle, ale je dla pospiechu

pomija I. pomoc zewo'ltn! mial nau kronikarz, nadaje ona dzieu jego poniekd cech urzdowoci I bo owe obszeme i wieloSVoDDe opisy wypraw Krzywoustego, w ktryoh nietylko dzie bitwy omaczony jest, ale nawet i godzina w ktrej bitwa zaczynala si lub ustawa'a t i owe napomknienia stosunkw z ociennemi pastwami, owe narady i zdania pojedynczyoh osb przy walniejszych wypadkaoh, pochodzi od ma wtajemnieeonego w biec spraw publicznych i niepospoit w nich rol pj'loero, mianowicie od Michala. Obaczmy teraz 00 nan mnioh mial z siebie i jakieto by'y wiadomoliei ktre sobie w Polsce czytaniem przyswoil. Nauk ceni wysoko i oddaje jej cze boz wzgldu na to eJJ j w przyjacielu lub niepnyjacielu dOtneie. Wie e I pomidzy splezeinie panujcyoh aden naukowem wyk8Ztalceniem nie zrwna' Kolomanowi wKierakiemu 3, przyjacielowi Krzywou. . . i a o Zbisniewie, mimo wunep oburzenia na j~ postpki, nie zamilcza e to by' xj~ nad podziw mdry i nietylko swojo ale i brata swojego mowy uczonocil) przystraja' . Sam te Gawe posiada niepospelit na swj wiek oauk. Pomin wszy erodycy biblijnI) ktrej lady s w jeso dziele widoczne, nie lenil si w przyswojeniu lObie wiadomoloi z xig wieckich. Tak zw~ne dzieje barbarw obszernie przez Trop Poml'eja a
~

Tak

It,..

,t,.. 6. Aliill qUlmplaribaa

pridie pUm_

Mul&l e& mapi6ea 81&1 pretermiUnl, q.1I d IID &latuIII IUlrerere DOG diJDi&&am; (11lIli.I luimiri) lub 1iIen&io pre r.ti1llftCli1 ~liI; 98. PmcI de JDUIia (ptill Bolea" ""Ii) 1JIIlrire; lir. 100.
CU1II (orli /BIna &mul PomonllOruDl
IlOmiserun&,
IDe

Z) Wlldia..u
lom

XL

in&rom;

.,,..

tu.

Bel-

iIIud enim bon quui die &ereiI illit ineep&uJII, yespertino YIll'O creplIlIIJIo cIefInMm lir. t SI. Pc.onniI. ianti WllclilJIUI circa IInci IOlempnil llieluteia ,tr. 156. Ji~ fHIIra/ 'i, ~i w d~e i. WIJ1!'1'IfICa ,t,..!.46.147.1111. OMy "..d"'" eeHrI He""," .. ~ie1i i. Barlltnfliejc r. !6J. ~. I) ColomlnUl ..per rege' urnenea IDO &emporii ftgee&ea liIen eMJdita. II,.. 195. ") Leeli. (Zbil!'Jei lierill) IJIriIibe& lIpiens Idmintllr lir. tit. Zbip_ onMDlI1D fn&ria u& Ii&&en&us rhewric:e colonyiL str. 6:5.

lICie_

S8
w skreeniu przea Justyna ~d8Be, rozez,tywal z uw... pezechwaa sil e dzie caly nie wyst8rczylby na to ((dyby chcia aamo tylko im;oDll Zlanych sobie barbmybskioh krlw wylicza I. Zoa okolicznie przygody wojny trojaskiej 2 bd z w.zorowych dziel staroiytoych piaaraw, bd z pod'Obi0DelO Dal'8lla frYcijski8io. W poprzecinanej rymami acinie jeeo zalatuje oas niekiedy jakby stlumiony odalos \fleraza HeraCleBo 3. Zoa Sallustego i powiada e jego xidze jUlurtyskiej zrwnaby m&l objtocil} opis zupelny ~ynw Siecieoha . Z piaanw nowoiytoyob znani mu Sl} krooikarze 83&O.Y 6I a sz~loiej Adam brerneoski 6 wraz ze 'pl~88n)'IJ1 swoim komentatorem. ~ dobitniej nad to wSZJstko wypitnowala si w Ol'zym kronikanu
') Quid de tyr_nis barbuorum mernorsrem ? quorum sisolum nominl recitarem, opus hodiemum in diem craslinum prolongarem str. UO. Nullius regis vel principia exicium _ pu d eci_m b a rbulB n _ ci o n es am diutino merore I agi tar

oooc1a.._&wn lir. t a. Te ,18/11s tI1I4uj wi40eM IUJ 06VWUe ItIUfIO 1u'onikarsa w Trogr. c:ly 10 .!tlltll'lie k/ar:Y jak si!! wyra.ia ,. Ilieronim : b a r b a r a s
scripscre historias In Daniel. c. 5. .hu/YM Id :daje sir- ;arywRI; Gawe. mianowieie jego ziff, 4. 1IIIrIit:: NllIl.... mim r.. vel milieia ROD\8ool'WR vel GsBorom celeberrima per mundum haJereiut. str. i39. Jlipl:V xiNsmi klaro jll:i a(J opaclwa Hartmota sprawione :loslaly dla klasztoru san!1aJeri,ki~!1o spomniaM " : .ElI:ccrpta ex Pompejo (Trogo) in voum. 1.0 Pertz Ser. II. 70; a naa' rollilra tN,/tGl 1tIIrz,lIie. lite rRfIlo tWel piel"lValllie :I t UlUoIeM pocIwd:flC1lCII. jak lo ttmd ndej olxlc:lgm.

my.

') sir. UO.

l) Cur roili curras percuritur; str. SO.

poro"'.

C.urrente rota cur ureeus

exi.

Hor.

edPis.
j

T.

i'.

sir. t 67. Jan SzlichtowsIU powynachodzil wszystkie paralele z Salustego, a z nich pokazuje si, e G_,..el zn_ zat'wao T.-ojn Katyliak, jlk Jupriytl. Ch_Ii nlA GIIwel Miecz,.,a,..a II e byl 'filitu protu ",tIlttrqW f/ella rIIilitaria, ut dicere, pnpetrattit.. i dodaje ie tenie 1'roplM palm inviditJm vieinU om'" utUU odioI"" (litr. 84). ZDa wic to co apleaesni rocznikarze 'IIICJ o Mieoyalawie podali (peN Ser. m. U) i co IDwi Wippo (u Pist. m. D.) z~ ~w_ takim aamym bunoWAikiem jakim by jpl!'o ojciec Bole~ kir/gum

'l

e czytakie Reginon_ prutllieskiego . ) Paralele kroniki naszego Gawls z Adamem bremenskim znajdzie eaytelnik w no__ wydaniII ktre pnygotowuje Jan Sz_chtowski; rwnie tei paralNe z beza

al_,. chrobry. SaI*chtoWllki znachodzi '" sposobaeh IDwienia Ga,..1I ilad,

Raper.eID

imiennym iywoci_rzem . Gawra i z autorami przygd kl_sltoru sangaleskiego i Ekkehlrdem, druko_nemi w PerUa &tr. II. air. --47; nakoniet paralele z polskiemi rocznikami.

31
klawOI'8 ktre I jak si zdaj&, a Hewecyi rozchodzily si i po innych kalItorach wiopwel skich. Zna tedy MSZ kronikarz ywot najltaruy wif1ero Gawla w vm wieku przez bezimiennego rymow8D! acin spisany, i cuda przy tym ywocio dopeniane przel Gozberta dyakona. Zna I'rzy,ooy kasztoJU sanpleski8lO w Helwecyi kre spisa pod koniec wieku IX Ratpert, a Ekkchard IV i inni dopelniali. Zna leoniny jakie mnisi 88nplescy za popdem Notkora na cze . Gawa i . Otmal'O ukadali i jekieb prbk~ zostawi Bam pomieniony Ekkebard ', Te i tym podobne pomniki stanowiy podstaw zakoon8O wykullcenia Gawla na8Zel0 i napojony i pnuikly waorami temi mnich wnis w polskie kJoftikarslw9 form odtftbn!, jakiej przed nim nie bylo i jakiej oikt po nim nie naladowal: opowiada dzieje Polski, jak beimienny iywocian ezyny wifelo Gawia, rubaUD! lwoi! lacin rymami i asonlll*lmi zaplatajc, A pON wej Ul'OIIDaica 1eonioami jak autorowie pny~ 81opesk10f0 klasztoru, Ratpert i Ekkehard, Naoltatek rymowane epilo;i ktremi pl'ledm~ kaWej z trzeeh xi!g kroniki IWojej zamyka, a z ktrych pierwuy powicony jest ku uCleleniu , IdzieCOi jest jakby tylko dalaym ci,pm owycb lukubnoyj jekie nie;dy N.tker Laheo mnichom
1.naj&mO xic IIngalelko

sanpleBBkim

zadawa.

wprost do dziejw Polski odnoszce si, ktrych lady dostrzedz si daj w jero kronice I winien jost niewtpliwie pomienionemu kanclerzowi I co w czci ukazuj f) jui sama tych rdel natura. Zua tedy Gawel traktat przez Bolesawa chrobrego z Ottonem III ZAwarty II przez Sylwestra II papiea zatwierdzony 2 j zna listy krlw polskich Wladysawa Hermana i Bolealawa krzywoustego, ludlie 0811n8 Henryka do Bolesawa 3; nie tajne mu sq ani powody jakie dawal Baldwin Paschalisowi II papieiowi I celem uzyskania przyatoli
I) Perlz Ser. IL 54 i nul. ") Itr. 4i. ') Itr. t ii. iSS. iS6.

Nastpujce

rdla

tO
zwolenia jepl na awiJek Bolesawa ze Zbislawl! lWI} krewn I, ani bliakie jakie lIto8unki Judyty zooy Wladysawa Hermana z Sieciechem 2, ani ualoa Bolesawa I Koomanem wgierakim umowo, o ktrej w calej Polsee ledwie kto wiedzia 3 j o ktrej milcz wu)'ltkie roczniki. Nnkoniec co si tyczy xi~ samych, ma on pod rkI! jaki rodzaj wykuu poborw wojskowych za Bolesawa chrohrego , i powiedziawsay ile Poena , Gniezno, Wladysaw i Gdacz dostarczaly piechoty lub jazdy, daje do zrozumienia e jest w stanie poda takiez daty z caej rozl8Jlej Poliki. Ma polskie roesniki z ktkych cakowite ustpy wciela w swoj kronik i mo pieni o Boleelawie chrobrym i ma iywot i cuda . Wojciecha z ktrych jako odnoscych si wprost do zdarze kraju nasaego wyjmuje gd&ieneco; ma kroIlik Miorsza z ktrej rzecz o Popielu przytaczajc zagaruje j w Oilne wyraicnie: fUlfTanl seniore. anUqtd 6 I bP Ze pl'eZ Iionza znl jeszcze innych opowiadaczy zdarienia, bd iei dla teso, e w kronice tej opowiadanie zdal'le i zarazem rozeiglejae zastanowienia s~ nad Diomi uwalal za rodzaj dyaJolU "ktrym dwoj destojoioy (senior" a".) rozmawiaj=!pieltvzymk Bolesawa krzywoustego w towarzystwie xiiy przedsibraoll po Wpech i Polsce, mianowicie do . Idmego i do srobu . Stefana i Wojciecha opowiada jakby wiadek DaOCIDJ.
') I~. 8t.

') slf. UL

rss.

I) ller peregriDatioM ad s. Egidium 81Dctumque reBem SlepbaDum occasione colloqaii p . . c i II i ID Ul 11 o c r es e ie Dt i b Ul coD8UIDlIvit; lir. SOI. porao. Itr. fa IIlaMie Gol~ U IIPI rllfliAn Klie G tjemMj lIflOKIie Kt'lfIIJOIUUfIG I Kolo_nem; a oral IpOlb jakim wvrda Iif o Bok,'awa pielgraymce: V i d im u s enim talem Tirum, taBtum principem, tam deliciosum jUTcnem primam 0riDua jejllDaDtem, _ _ oiDere et cilicio 1I11111i proTo\uIlua Ud. Itr. 508, u1IIier. do4 wvrdn 'allD, :k 'am Gawe t~1'IfIl$rI ",u do W,gier fId&ie opactwo i. Idliego i grb i. SteraM. 4) De aliia Tero eiTitatibus et culellia et nobia loops et in6nilus labor e.t enal'rare, et Tobia forsi&ao futidiosum fuerit hoc audire Itr. 113. lJwda hl llGkJg :k III dyecelfi ktrej bilupem lJrl Pawe, WlocA rocknt, CI ~ Midtol kGderaem, oIuuttie li, _ kf'Cllliarl Jt4j~. I) str. !G.

'H.

.,10

41

Wielkie zaiste bylyo zasoby i ulatwienia do skreleBia dokadniejszego nit dotd dziejw Polski; uiyl ich Gawel zrcz nie do sweKo celu, ktrego na wlos z oczu nie spuszcza; nie z takim wazakie jakby to by moso, i jakhymy sobie dzi tyczyli dla cakowitej historyi polskiej poytkiem. We wstpie do dziela powtarza dwukrotnie e zamierza opisa czyny Bolesawa krzywoustego, a przez wzgld na niego poda oraz n i ek t r e sprawy jOKo przdkw l. Nie zamilcza te o K'wnej do tego przedsiwzicia pobudce: robi to dla tego szczeglniej Ze Doleslaw z laski boie1 na pro:iby . Idziego narodzon, z jego te pomoc, jak wierzymy, szczliwy jest zawsze i zwycizki. 2. Jako iskrzc myl I ktrej wychodzi, i zkd promienie na cale dzieo rozprowadza jest : cudowne Boleslawa na proby mnichw 8. Idziego poozcie. Piciu biskupom i Michalowi kanclerzowi powica pierwsz sw xig: bo wy, powiada, bylicie wiadkami cudu i patrzycie na wietne czyny narodzonego 3. Nastpuje rymowany epilog ktrego treci jest do szczegowy opis tego cudu, Pierwsza znowu xiga zamyka si obszemym dwurozdzialowym opisem tyche cudownych narodzin, a jeszcze i na pocztku drugiej xigi napomkniono e Boleslaw narodzil si w dzie witego Szczepana, a matka jego wnet po polOKU
um:r'a .

Gl"ny tedy zamiar opisywania' czynw Boleslawowych , do czasw balwocbwalskioh nie dozwalaly mu zagbia si w nasz przeszo, a jeli z czasw dawniejszych co rozpowiada, czyni to, jak sam wyznaje, z pospiechem, mnstwo wypadkw opuszczajc. Stare Lchitw dzieje pomija, nie ieby je nie uznawal i mial za hajki i lecz e wychodzi z zasady powszechnie niemal przez mnichw przyjtej a zformulowanej przez bremenskiego Adama ktry powiada: inutile ut oraz
wstrt

? lir. 13. ") lir. U.

') Itr. 6. 4) lir. 131.

acta non. credentim. Bcrutai'i I. Powtarsa j te nasz Gawe mmic : quo, error et idolatria defedo.vil memorare 1efJligamul '.
Ale genealogi 8wegobohatyra ~puei nie gocbilo si; w~d tedy na t genealogi zaprowadzi go mimowolnie, acz na krciuchno, w czasy dawniejsze, a tu cbrzeciaska o Piacie legenda ktr jeszcze Miorsz czyso, baz. najmniejuej przyczepki do miejscowoci nadwilaskiej rQlPowiedaial, ulepa zmia.ue u Gawia i po raz pierws.zy wyrzeC2ono glosem nieledwie urzdo wym ~e Popiel w Gnieznie mial sw stoi.c i eto ~zie odbywaly si postrzyyny syna Pia8towe~0 Semowia 3. Tego nie powayl si wyrzeo Miorsz, nie dlatego jakoby .sam dokadniej miejscowo naddunajsk od nadwilaskiej rozrnia; lecz e trzymal si cile swych rde, li te przy Popielu i Piacie nic o Gnieanie i jeziorze Gople nie wzmiankowaly. Od Piasta przemyka si szybko ku Mieczyslawowi nasz Gawe wyranie tylko cel genealogiosny oigajo. Chocia atoli tylko po kilka slw rzuoi o Semowicie, Leszku i Semislawie, wida z nioh jednak e mial KJ'Untowne o tyoh xiqitach wiadomoci i tern hardziej uiala si moem w tern miejscu na j6lo malomowno. Czasy Boleslawa chrobrego zajy mooniej jego uwag: z nich wydobywa wzory dla swego boh~yra Krzywoustego ktrego dzieckiem Marsa nazywa 4, i mozolnie pojedynoze rysy po rozmaityob xigaoh rozrzucone wyszukajl}c li, nakrella wielOltronny i nader cenny obraz stanu Polski za tego krla. O Mieczysl.wie n i Kazimirzu znowu pobienie tylko gdzienieco naca, chociai iob panowania obfite byy W wypadki. Postrzeg si poniej idodal w drugiej redakcyi swej kroniki opis wojny KazimiI'Zowej z Pomorzanami, owiadczajc wyranie ze wie .nierwnie wioej czynqw tEllo krla, ale zamiloza o nich z przyClyny pospiechu.
~

2) I) ') ')

Pertz Ser. vn 305. str. ss, Ent namqoe in eivitate Gneznensi dux nomine Popel str. t9. Per poerum Martis qoem chalamo pingimue lir. t 38. Ten ,amo lir. t 54. Quid nocet oeiosis leetoribua hoc audire, quod v i x potest c u m Ia b o r o hiitoriographus invenire ? str. 7-.

JeszOl8 usilooi wyszukiwaoia wzorw do naladowania dla 8Wlego bohatyra skania go podeieniektfe szczeKly z domowego ycia Bolesawa miaego i zajrzec nieco troskliwiej w charakter tego krla j wszystko inne poczwszy od Mieczysawa I ai do narodzin Krzywoustego nie wiele rnerni od rocznikarzy slowarni I troch tylko rozwleklej i z opuszczeniem lat opowiedziawszy I zamknl sw pierwsz xigQ cudem . Idziego. W dalszych dwoch xigach ju si gwnie swoim bohatyrem zaprzta, kilka tylko pocztkowych rozdziaw xigi drugiej pamici ojca jego powiciwszy. W tych .dwoch ostatnich xigach jest gwna znsluga Gawia, tu on jest nieocenionym pisarzem, umiejcym zajrze w najwaniejsze szczegy publicznego i domowego iycia narodu ktre z mniejsz wprawdzie od Wincentego zrcznoci pisarsk I ale z nierwnie wikszem przejciem siq obowizkami historyka nakrela. Skromny wreszcie ten mnich, zrobiwszy wszystko co wzi to jego zakonu podnie moglo w oczach narodu, zamilcza zupelnie swe imi; chce aby dzieo jego jakiekolwiekby miao zalety znane byo tylko pod imieniem biskupw polskich i Michala kanolerza I ktrym je powica I zastrzegajc jedynie klasztorowi swemu wzgldy krlewskie i materyalny poytek o ktry si kilkakrotnie.przymawia 'l. Czuje on' ze historys podnosi slaw xi,!!t i narodu 3 i ale nie kadzie tego za oel historyi. Wie e ona powinna by mistrzyni rzdzcych i kasze si na to aby xiita mogli znal6 wzory dla siebie w jego kronice i pojmuje e jako malarz obok farb jasnyoh nie zaniedbuje doda oienia dla schwycenia prawdy, tak te prawda jest celem histoI) Ne viles persone videamur vani181is limbrias dila18re, codiecllum non nOltro deerevirnus sed vestria nominibus titulare, quo circa laudom hUjU8 operis et honorem, hujus palrie principibus aseribamus . str. 8.
2) .tr. 8. 9. 137. U3.

'> .tr. t19 . it.

4)

U3.
'UCCCSIO-

In exemplum regni gubcrnaloribus l/r. t 00. Ad imitalionis cxemplum mUl iatimabo mo. t 0$.

Diqitized

byGoogle

slwoie cip i z tern wymnie si owiadelll 2. Dla eio biskup Stanialaw , 8ZCzEilnym w pismach xiiych wyj!tkiem, podpad tu cile hiBtol'JCUlemu sdowi i dla tego wodzie stanu Skarbimir znalaz tu naleyte uznanie swych zaslui, a i o samym krlu, dla ktl'elO te xigi byy pisane, powiedziano tu, acz w tonie usprawiedliwiajcym Zlwsze jednak dobdoie, e popenil zbrodni wzsdem brata 8we~ Zbigniewa 3. Tak wykooawIZY swe dzieo pociesza si autor t myl, e ebociaiby takowe nie odpowiedJialo wyaokiemu powoaniu histo"i da przecie innym materyal do gbszego i dowodniejszeco jej traktowania . Nie mylil si potulny mnich: midzy pomnikami jakiemi wiek dwunasty ubogaci hi8tory~ zajmuje dzi jedno I miejsc pierwszych jego kronika. ryi J:

Dwie jej redakeye.

Z atwoci pisal Gawel, i ta sama latwo oraz ch dokonania jak najprdzej dziela ktre wzgldy krlewskio dla cal~ zakonu zaskarbi miao, sprawiala zo jak nie zapuszczal si w CZlly dawniejsze tak tei i zo zdarze spczesnych wymykalo si nie jedno jego uwadze. Poprawial si poniej co do tyeh ostatnich , i dodawal to co przez niebaczno wypucil. W rt;kopilmach jakie nam s dzi znane jego kroniki daj si ~z dwie rne jej redakcye. Rnice ich s bardzo znaczne, I dokadne ich wytknicie wane jest ztd ze rzuca blisze

" !\n; BdI"."1UI

.. " " , j. lger

in picluris aliquis iudicatur , si speciosis coloribus p r O v (' r i l a l e color wer.lur str. 126 j 1Ut.

" "'''' rrrAalOWl a t .. e r i ta t e m h y s lor i e l e n e a m u s str. 19:1. " t ,1_" 1.I"...ntalJi!e lir. :>07. Wyra~nie lo je81 tern 05lrzPjsu, je Zbigniew, jak
" ",,,,"iP111yfIUJ ,; Ko,;mv (III. 14ll.). nie b!Jl :wbiJy. tec tylko oilepiOllfl

!lJlH I/I"'~;
"/IIHI

(I

lI!Jla

:$ ru,;to kam doi .;wllcHjna w OIOtJM wieluJcJ& aa wrod~

') 1'.4 ,,,, ......",. . .team tI'Iclandi profundius et .rguroeotosm. babeatil

It,..

i38.

tak na sposb jakim ta krenika powstawaa jako i na czas Jej pisania. Pierwsza rodakcya przechowala si w rkopi arnie SzamokJlakiego przepisywanym z jakiego bardzo starego kodexu i ale przepisujcy Zt'szpecil j wtrtem o . Stanisawie. Dwa inne rkopisma : Sdziwoja i pergaminowy Zamojskich podaj nom ten ostatniej redakcyi. Pierwsza xip wedug redakcyi pierwszej skadala si z 30 rozdzialw ktre mialy wprawdzie tuowdzie osobne nadpisy, ale liczbowane nie byy. Jako staego liczbowania rozdziaw nie wida nawet i w pergaminowym rkopimie Zamojskich. Nie byo tedy w tej xidze ani rubasznej powiastki o Chrobrym jak swoim towarzyszom cicie w kijowsk bram zlot tumaczy i ani powiastki o Kazimirzu jak cesarzowi i matce swojej odwodzcym 10 od powrotu do Polski odpowiedzia formuk prawnicz i ani nakoniec opisu bitwy Kazimirzll z Pomorzanami ktr dzi w rozdziale 21 czytamy i a rozdzia nastpny zaczynal si inaczej. W rozdziale te 17 zatrzymane byy na pocz tku wyrazy rocznikarza Anno domini MXXV p08t mortem BoleslDi tak samo jak to czytamy w Miorszu i dopiero w drugiej redakoyi wyrzuci autor rok, i zaczyna sposobem opowiadawczym: P08tqrUlm igitur itd. Czy w rozdzialach 27 i 28 od ostatniej redakcyi rnicy jakiej nie byo, tego z powodu wtrtw jakim rkopis m Szamotuskiego w tem miejscu uleg powiedzie dzi nie moemy. Druga xiga, w ktrej wedlug ostatniej redakcyi zawiera si 50 rozdziaw, miaa ich wedug redakcyi pierwszej zaledwie trzydzieci kilka. Nie byo w niej rozdziau l) o pacholctwie Bolesawa, lecz autor mwi od razu o wyprawie jego do Moraw, przedsiwzitej w towarzystwie Sieciecha; dopiero w ostatniej redakcyi wtrcil ton rozdzial, a to pocigno za sob zmian wyrazw pueri Boleslai w rozdziale nastpnym. Jako w rkopisrnie Sdziwoja i Zamojskich stoi zamiast tych wyrazw zaimek ejlu. Nio bylo przepowiedni o Bolesawie ktr czytamy w rozdziale 20; byly nakonie przemilczane wane wypadki midzy rozdzialem 26 a 34, mianowicie wyprawy

wiato

-'6
na Pomorun i Iwyci~wa Slwbimira I j oraz mi chy rozdziaem 43 a ~8. Mg wprawdn jeden lub drugi I tych rozdziaw wypuszczony b)' jedynie pl'Jez niedbalo Szamotulskiego kopisty, jako zdajo si rzecZ.!} nie wtpliw e roschial 32 i 33 jakowym przypadkiem hy opuszClOny'j le jednak w tej xidse zachodzily walne jakie opuszczenia z winy samego autera , o tern dowiadujemy si z wasnych Ilw jego. WyznAje on najprzd e zdarzenia w tej xidze zawarte, byy mu pierwej nie snane i e p o wo l i zasiplonich wiadomoci od drugich: Netp.Ie ceptum iI.er bem cognitum 1uUndmul Sed per iUOI qui noverunt paulatim intpliaiviml8 W kocu za czuje potrzeb robienia jakich dod&tkw, mwi bowiem: Et adda"'uI li quitl n.imb ignoranter dia:imUl. Trzecia Dwa wedug redakcyj pierwszej urywaa si .z rozdlialem i5, zamykajc si nastpujllcemi sowami o haniebnym odwrocie 068arza Henryka: quia celar cum ltJtil capio,a con.{u';OM ad proprUJ reTMa"U. Jako ze tym rozdziaem istotnie trzecia xiga pierwiastkowo koczyla si, na to mamy uderza.. jqoe dowody.
I) Tu nalupje na UYo"g naatpuj'~ okoliCIDO.'.. Skarbimir wojewoda krak.oww wi.'rny lowan)'sl wypraYo' Krzywouslt'go i bez .. ~Ipi('n;a jeden x pierwszych wojownikdw 111'1'0 czasu, wpa<ll okoo r, l l j w podejreenie u krla jakoby chcia .1\'11-0\ pl korou~. II co wnet sehw)'lIny IOILa i ukarally oileliicuiem ~DluglSl. IV. 41111,) W drul:i"j xit;dlo Gawa wedlug pie rw~z~j redakcyj nic ma nic o SkarhllnirJI'; alo ......... Ialryi ostalniej dwa rozdlidy 50 i 51 powicone mu s' ""y"lIImir, 1 tym jednakie dodat.i.'m kldry namacalnie w~kal)"Yo'R l!'i wje na I'nYllo,l~ I roku tt li, lloc 'HI" ,d.... ,/1' Srorbi,lIiro r('MI"",.... "' e" m i n u t i q u !NII '/"mi" .. r .. "(('r"IIlH$; ud JIJ "('rilalNI #ryslor,e Il!TIeamws, '1\1 Ilni"w;llnianir ~it; Rulon zdrad "r.)"Yo'j,lci.. ~,,'iadomo.' l~o 1"0 midzy Skarhunlrem kr.llllm okolo r. l l 1'1 lub lIloic jui i ""lesniC'j lI'och uchodzio; 1110' .~ W I~" It rOl.llIM)" I'rr)l'adkieUl Yo' rt;kopismil' SllmolubklC~ wypuszczone; ah' "i,' IIAj.lowaly' si~ w.".lr w l'i.'rw~lt'j redak.-); i d"pirro Yo' kilka hl poniej tlOl'llhinnr, ') 11I",l"" :U '" l<'j xi\"lu. .a'-~)'Ila .,~ od ""w lJoc f'lYw. klJr(' 1fskuuj W)'1'4'"111 lIa f""a,l,k~ 1\'llll'rI~lIliw 'll'isall~ Yo' dwch 1'0l'r... dmch rolJrialach, pracl 1.I'IlialV S4.tllOtuld.i.,go OI'Uo&('.aOlly'l"h.

prsedeibrane

47
aj Zwyk autor w rymowanych epilogach ktre w kocu przedmowy do kadej xigi dodaje, natrca o treci samejie xiNi. Tak w epilogu xigi pierwszej mwi o cudzie . Idziego, i wlanie opisem dwurozdzialowym cudu tego, zamyka si ta xi~a. Owoz w epilogu xigi trieciej powiada tylko o wyprawie pomorskiej i o wojnie z Niemcami I i wlanie opis tych dwoch wojen zamyka siEt w pietnastu pomienionych rozdzialach. O dalszych wyprawach Bolesawa na Pomorzanw , o spustoszeniu Prus, o zgodzie Zbigniewa z Boleslawem I nakonice o poddaniu si Nakla Polakom nie napomkniono ani jednem slowem w epilogu j wniosek wic oczywisty e to s~ dodatki poniejsze. b] Pocz~wszy od rozdzialu 6 zachodzi rinica w opowiadaniu taka, jaka zW)'kla zachodzi w pismach jednego autora znacznym przecigiem czasu rozdzielonych. Do koca rozdzialu ts opowiadanie jest pynne i wida w niem pewien rodzaj pospiechu kLry nie dozwalal autorowi powtarza si. Przeciwnie w rozdziale 5 i nastpnych opowiadanie jest nierwnie rozwleklejsze, nie ma tej ywoci co poprzednie i gdy ju w rozdziale 5 powiedzial autor o cesarzu 2e powrcil: pro tribulo nihil portans nisi cadavera; powtarza i w 6 rozdziale ktry jedynie dla opisania mierci witopelkowej wtrqcil: Cuar morluorum eadavera pro tributo reportavit. ej Zakoczenie rozdzialu 5 w rkopimie SzamotuIskiego a w rkopismach Sdsiwoja i Zamojskich nie jest jednakie, a dodatek jaki tu w rkopimie SzamotuIskiego machodsim, aczkolwiek w kilku sowach zawarty, nadaje pewne zaokrglenie opowiadaniu. Dopeniajc poniej autor swoj kronik musia owe zaokrglenie odrzuci a natomiast pooy sowa ktre lcz osnow rozdzialu tego z rozdzialem nastpnym '. Ta okoliczno, stwierdzona rkopismami , okazuje dostatecznie e rozdzial 6 i nastpne nie byly przypadkiem lub tei niedbaoci kopisty Saamotulskiego opuszczone j lecz e tu najpierw koczylo si
? Et
injuriam in Sualopolc consiliarium et ilIam et aliam vindicavil lir. !!8f.

48
opowiadanie autora. Jakoz stara jui scu Da owym rkopismie te slo\Va:
rka dooya hUCUqut

w tem miej-

GaUtU.

CZR8

w ktrym ta kronika pisana.

adna okoliczno z ycia naszego Gawia nie jest udowodniona mocniej jak rok w ktrym pisal swoj kronik zwlaszcza dwie pierwsze jej xigi. ZtemwszysLkiem rozmaici pisarze spominajc o nim wol wskazywa na niepewny rok jego mierci nii na udowodnione lata jego pisarstwa. Schlzer robi ~o poniejszym od Nestora; Palacki poniejszym od Kozmy pragskiego I. Krtkie zastanowienie si okae e jeden i drugi myli si. Pierwszy z nich utrzymuje jakoby Gawcl yl ai do roku 38 2, gdzieby atoli t wiadomo wycz)'l.31, lub na jakiej kombinacyi j opar? tego zgola nam nie powiada. Puszczlll Gawel w wiat pojedynczo xigi swojej kroniki, opatrzywszy kad z nich listern powicajqeym i epilogiem r)'mowym ktre zwykle po napisaniu xigi samej dokladal. Pierwszq, zawierajc dzieje od CZ:ISW najdawniejszych do narodzin Krzywoustego, powi<1cil prcz Michala kanclerza piciu biskupom z ktrych Maurus krakowski obrany zosl.3l r. 09 a Pawel kruszwicki umar w roku O. Napisana wic byla ta xiga w kocu roku 09 i w tyme roku lub najdalej na pocztku r. O ogloszona. Drul;l! xig zawierajc dzieje sp czesne, mianowicie ostatek panowania Wladyslawa Hermana i panowanic Krzywoustego ai po klsk Czechw i Zbigniewa okoo r. 1 08, powicil temu jeszcze kruszwickiemu biskupowi Pawiowi wraz z kanclerzem Michalem. Ta wic xi;a napisana i o~loszona byla w pierwszej polowie r. O przed mierci Pawia. Kiedy napisal xig trzeci?
~

Gescb. v. Bohm. I.

54. t/wag.

U3.

') Nestor Russ. Ann. I. 20.

-.

xJg' pierwszoj zapowiedzia byl autor le si wraz do nastpnej' xiqri zabiera l, a skutek okazal jak dalece uici ai~ z tej zapowiedJi. W epilogu xigi drugiej znachodzim podobnei napomknienie je wnet do pisania reszty przystpuje 2. Ta okoiczooB zgodnie z okolicznociami innerni, mianowicie, 10 I'flkopiam SzamotulskietJo na rozdziale t5 i na zdarzeniach I roku 1. 09 koczy 8i~, a autor piszc SO nie wiedzial jeszcze o mierci czeskiego ~eia witopeka i juno dowodzi ze Gawe i xis III jeszoze w roku t O napisa, a powicajc j kapelanom krlewskim i calemu duchowiestwu z zaleceniem izby czyny Boleslawa w niej opisane po dworach i po szkolach rozczytywali, osignl cel do ktreio z takim pospiechem zdllal, i tern mielej mg liczy na nacrod o ktl'l} si w powiceniu tej xiri przymawia. W przecigu tedy pltor~ roku, mianowicie michy polow r. 09 a kocem r. O, napisane byly wszystkie trzy xiai kroniki Gawa, mniejwicej w tym oto ksztalcie jak nam je rkopism Szamotuiskiego i wydanie gdaskie przedstawia i p~ przedzilo wic o lat kilka kronik Ne8lorow a o lat kilkanacie kronik Kozmy pragakiego.
Dopenianie

vi epil~

kron1ld l

smer'; Gawa.

Boleslaw krzywousty byl nieustannie ozynny i po slawnej wojnie z Niemcami przedsibrai nowe wyprawy i mial tedy nasz moich wtek do ciilych uzupenia swojej kroniki i takowe uzupenianie widzimy w jedenastu dalszych rozdzialach trzeciej xigi. Biskup krakowski Mateusz herbu Cholewa. mial w swoim rku kodo. w ktrym ta kronika urywala si na mierci wi topeka xieia czeskiego, opisanej w rozdziale 16. Najzupelniejsze 'jej rkopisma, Sdsiwoja z Czechelu i pergaminowy Zamojskich, kocz si na poddaniu si Naka przypadem r. H 9, i wszel') De cujuI (Doleslai) gestis scribere jam tempus eat Itr. 1\l. ') Uac expleta (die) de futura satis eogitabimus. Duce dco prosequamur quod interpoauimUl! Persol~mUl lJ1Ii frequenter Bupra titubavimus! Itr. 130.

'lSO

kie uhocme napomknienia w meJ nie wybiegaj sa tenZe 9 rok I. O mierci Gawa nie mamy iadn6lO wyranego wiadec twa i jeli atoli z wypadkw niew~tpliwych KOdzi si zrobi jakowy domys o czasie mierci naszego kronikarza, tedy zwamjc i na roku 9 urywa si} osnowa cala kroniki, a u"Y"'a si~ nagle, bez adnego dobitniejszego przeatanku w tern miejscu i wypada mniema ze wkrtce jako po roku 9 zaskoezyla autora mier, ktra mu i dalsze czyny i lion ulubionego bohatyra swego w listopadzie 38 roku przypady t opisa nic dozwolila.
Btkopl......
I. S za mot u s k i e g o i mwiem nim przy opisie Miorsza kroniki: jest z XV wieku. Jak text Miorsza jest w tym kodexie niemal najlepszy, tak te i text Gawia ktry tu trzecie z kolei miejsce zajmuje, jest nadzwyczaj walny ztd, ze zawiera pierwsz redakcy tej kroniki. Mimo wic wtrtu . Stani-

tudzie

Pielgrzymka Krzywoustego do wilego Id&iego i do grobu . Stef.n. w Wll"ech, pielgrzymka jego do JI'Obu . Wojciecba w Gnieznie odby. si wkrtce po olepieniu Zbigniewa okolo r. 1 i 6. lIamy na to wyrane iwiadechvo G.wa ktry mwi e Bolesawa przyjmowa w swoim kraju ze czci, krl wgierski KololJllll (sir. 310) zmary jak wi.domo r. t i 8. (Chron. Polon. wEndliehen Rer. Hung. Monum. sir. 56.) Prcz lego mlfi,c Gawcl o pokucie KnywousleJo zowie go modzianem (sir. 308), jako okolo tego czasu mia ten krl niespena lat 30, i wyraz ten nie by dla niego nieatosownym, gdy tymczaaem w dziesi l.t potniej nazywa go dtlici_ jVleum byoby niedoneeznocj. mugou nie dal na1&ytej bacznoci na alowa Gawa, wiadka naocznego tych zdarze, popeni wic najprtd bd w tem, e kaie K.rzywou8t~mu podriowa d o Br o b u . Idziego we Francyi, podezu kiedy Gawe mc\wi tylko 1I4 l. EgiIIilUPl (atr. 3(9) i o Francyi ani p alowem nie spomina; wiemy za z dyplomu prtytoczonego u Mabillona V. str. t 1!8, e w Szimegu byo opactwo . Idziego przez krla wgierskiego Wadysawa zaoone. Drugi, nierwnie wikszy, bd popeni Dugosz kadc: pielgrzymk Krzywoustego do Wgier pod rokiem 11 ~g , i itl'brew 1l'iadecw1l Gawa utrzymuje, e go nic Koloman ale krl Stefan ze czci swoim kraju przyjmowa. Naruszewicz jak. zwykle tak i tu poszed za Dugoszem; nam wypada trzyma si w tl'j mierze wiadka spczesnego.

") Sommersb. U. 81; Rkp.

Sdziwoja

alr. i17 i 1!18.

St _wie znajduMcego
. .u. Za moj s k i e b, pergaminowy. Przed kilk laty rozAdajc si za rdlami do dziejw Polski pierwotnych zl'osilem ai do I. L. Iliohtera przeoonego biblioteki ordynackiej Zamojskich w Warszawie, z prob iby mi donis czy midzy rkopisDJami tej bibioteki, o ktrej snakomitoei syszaem, nie majduje si ktry z pierwszych naszych kronikarzy lub tei jaki rocznik nie ZDany. Mimo kilku sw uprzejmych ktre mi oddawca listu meKo ustnie zakomunikowal, proba moja bylA bez skutku, a w rok poioiej dowiedzialem si z pism publicznych o limierei Richtera. Z Iitera&w warszawskich znany mi byl tak ze IWej wielostronnej nauki jakotei i osobliwszej uczynnoci W. A. Maoiejowslti , udalem si wic do niego z t sam prob, ale otrzymalem odpowied le bibioteka ordynacka Zamojskich jest hermetytsnie zamkn~fa i nikomu, bez wyjtku, nie j"st wolny . wstp do niej na teraz, obiecuj jednak kiedy po jej urz _niu dozweoo z niej prywatnego uytku. przy sposobnoci ale zaniedbywaem przypomina si z moj prob , a w roku 1847 donis mi lenie szaDawny uczony, e korzystajc z wolD8IO jm od, niedawna wstpu do pomienionej biblioteki odklada na mon inne swe zatrudnienia i przystpuje do przejrzenia jej o80biwoci. W kilkanacie dni pooiej donis mi, je w bibliotece tej natrafiI na nieznany dotd rkopism pergamioewy kroniki GawIa. Postanowilem niezwlocznie dojecha do Waruawy aby si jak najdokladoiej rozpltrzyd w tym cennym pomniku, a llrazem obejrze si Zll innemi tego rodzaju pomnikami tak w Krakowie jako te w Warszawie i Wilanowie i Wlpor to moje przedsiwzicie zastpca kuratora naukowego zakadu Ossoliskich, Jerzy xiq Lubomirski, i dyrektor tego ukadu Adam Klodziski, zaliclljc mi na ten cel z funduszw zakladowych koszta podry, i w listy rekomendacyjne mi zaopatrujc.. Z postrzee zrobionych na miejscu nad tym rko pismem Jej tu krtk wiadomo.
li~

tu,

klId

ten N}kopillm na pierw8ll8ID

n.

3i
Kodex perpminowy w fennaoie maeCO ubaa ma ku liczbowanych 97. Pisany jest ozdobnie w dwooh koJllmMeh pismem gockiem j W ktrym roku? nie wiadomo, pewna jednak le nie poniej jak w drupj poowie wieku XlV. Na pierwuem miejscu jest w nim: Prolof1U8 eJ liber de uila, "at~. cont1erlf tume atqve morie pOlentiuimi ,.., A~; dalej kronika GawIa, bez nadpisu, od karty iO do 54 wll}Czoie. Nastpuje ywot . Stanisawa ten sam co go wydrukowa Baodlkieobok kroniki GawIa, a po nim id cuda . Stanislawa w kocu ktrych na karcie 7,(, II} te sowa: EteplicUuU dieta (ratril ViAcency de ordine (ratrom preaicclorum. Od karty 7" do 89 oi gnie si rocznik Treski od r. 960- 340 ten sam ktry jest takie w rkopimie Sdziwoja. Wreszcie ostatnie miejsoe w tym kodexie zajmuje kronika wgierska i niektre mniejszej weci sapieki wcillsnione tu rkI} poDiejsZl}. Porwnywajl}o pilnio lext Gawia w tym I'f2kopiamie I t8l.tem rkopismu Sdziwoja, wydrukowanym u &ndtkieso, Inala.. zem midzy niemi tak wielkie podobiel.wo, metyko co de rozdzialw ale nawet i niektrych myek pisarskich, e ohyd,,'. wydaly mi si jakby kopi~ zdjtl} z jednero i ~lfO llalDCo oryginalu. Ma jednak niniejszy perpminowy NJkopism ",idOOIDI} wyszo nad rkopismem Sdp.:iwojowyID: jest \V nim \V OGlnoci mniej mylek i w licie Wladysawa HennaOQ pisanym do opala klasztoru w Saint Gilk znajduje si tu imi tego opata Odillo, wyraone gloskl} O l. W dwoch te miejscaoh malaalo si o par wierszy wicej w tym rkopismie niZ w rkopislllie Sdziwojowym i w wydaniu Bandtkiego, fi chooia przez to iadne nowo zdarzenie do dziejw nie przyb)'wa, myl jednak autora dokladniej jest wysnuta. Niektre tez wtpliwoci w czyJ) Z dyplomatu przytoczonego u llhbillona przekoDll si moina ie wczesny opa w Sam: GiUe zwal si istotnie Odillo. Anool. Ord. I. Bened. V. 1!lS. Wyzlllje
zreszt wicej zllalc~ imi

Mabillon ie prez lego jednego dyplomatu nie zdarzyo mu si nigdzie owego opata; nan ledy kronikarz zna lepiej nii ktokolwiek stolunki wczesne lego klasztoru.

toiu rkopiamu SdDwoja wyjaoiajIJ ai! dt'piero Ja pcHDOOl DiDiej8I8Ko rkopiJmu Zamojskieh. m. d z i woj a z Cz c c h e l u. Sandko czyli Sdziwa; syn Budka z Czechelu wio ki w wojewdztwie kaliskiem, pny~ jaciel Dugosza i jeden z najwiatlejszych xiy swojego wieku, hywazy wprzd kanonikiem pieaweakim a na staro mnichera w Klodawie, posiada bardzo cenny rkopism zawierajcy 'rozmaite u tawy duchowne i wi e ck i e , a oraz roczniki polskie i kroniki, midzy ktoremi zajmowaa jedno z miejsc pierwszych kronika Gnwla, Darowal go klasztorowi . Idziego w Kodawie jak wiadczy splczesny napis na pierwszej karcie u bry w tych owach : Eronica polonorum et alia que dt ilul' flores temporuni de summis pontificilnu et imperatoribus , in fine inoentarium omniam omatInun et lirorum ecclaie G~Rtmi, U7 dtmo (ra.. Iris Sanieonu pro m on a 8 t er i o beati Egidy Clo d a v i e n s i. apis ten jak jest wany i rzucajcy wiatlo na sam kronik, tak tez nieatwo m6g1 by wyczytany, $OWi bowiem Gnesnensi tudzie pro monosterio beati Egidii Cloda, ullSi s mocno atramentem przemazane I i jedne mniej drugie wicej nie czytelne. Jan Wincenty Bandtkie, li.lry z tego kodcxu sporzdzil wyborne swoje wydanie Gnwla kroniki, nie byl szczliwy w odczytaniu tego napisu, i najwaniejsze sowa: monosterio Clodaviensi czytal hardzi j z domysiu niili ze ladw wyranych mm'lyrio, dono datum. ie byl szczliwszy w odczytaniu tych slw Lelewel kt remu zreszt rkopism ten dobrze jest znany; przytncza on powysay napis za Bandtkiern, lIt1,zymujc jakoby kodex ten da1'0\ 'an b)'l Iw'ciolowi g n i e z n i c s k i e m u , Idziego I. Za pewno' atoli mojego czytaniu mog zar>czy. W zwizku z tym napi em jest nota na g6rnym brzegu 30 tronicy, rk jak si zdaje samcti0 dziwoja wcigniona , o Wl:Hlyslawie Hermanie w tych slowach : 181e Wladislaus in lianorem beati Egidy dolauit et [undavi! ecclesiam parodualem in Clodawa.. ecclesiam
') Pol k. 'r. d k. I. 55.

Diqitized

byGoogle

~ iJ ~l'em eati

lJPy in litlefJis; aliam ~

in Lancicia; parochialem in Crobya, et tJliaI plUT" iA htnwrera 1MIi Egidy c_(ellom, ad cujtu p"eceI kabuil filium. Wiadomo ktrej w takiej jak tu zupelrJoci niBdzie czyta nie zdarzyo mi si.. i na niej Blwnie opiera si to co o zaprowadzeniu i szerzeniu sitl w Polsee mniohw . Gawia powiedzialem. Mnichami . Gawia 10wie ClroniC4 Poloaonun u Somersberga i Stenala drukowaaa, zakOMikw . Idzi~o w Prowansyi ktrym Wladysaw dary przesyIII i bez poohyby wic dawano to nazwiako i polskim mnichom teo uunu. W Wielkopolsce tedy a mianowicie w owej czycy, ktrej nazwisko z francuzka jako wypisane: Lung~h, bezimieunik 80menberski i stenclowski znachodzi' w kronice Gawa, i o Jdrej starem zamczysku umie rozpowiada sam Gawe, Huka tneba pierwotnej naezego kronikarza siedziby. atwo tei po,P., dla clego kronika ta, niszczona zwyklo i podrabiana legendami, przechowala sitl czysto do noszych ozalw w klasztol'le kloOwakim midzy mnichami . Idziego, z lekk tylko przy wzmiance o . Stanialawie skrobanin,! wyrazu trldilor.
Wydania.

I. VilCenlius Kadluhko et Martimu Gallu. .criptoru hilloPolonm velUllUlimi, cum dfwlnu anoJymu ex mamucriplo bibliotllecre epucopali, Heillbergiemu editi. Gedank 1749. fol. IV. 4. Wydanie to ZAstpuje dzi zawieruszony gdzie rko pism Szamotulskiego. Przedrukowal je Mitzler w tomie trzecim sweso zbioru pisarzw: Hi,toriarum Polonia et Mag1u D1IJtaItI Lidwante SCf'iplorum collectio magM. Varaallire 76 - 769. II. Martini Galli Chronicon ad {idem codicum qui 'ertJantur in Pulav;enli tabulario celliuimi Adami principi8 Czarlory,cii , Palmini regni Polon;arum, denuo rtcen,uit ex mandato flegm ,oddati8 philomathicre Var'avienlu, vilamqtte ,. SIanulai atque invenlarium ecclesie metropolitanre gnesnensis adiecie Joannes VincentiUl Bandtkie J. U. D. pro(eslor publ~UI ordioorWI c .

Varlaie 18J4"

StunIiIu8

RegitE &oeieliW

Piloll4lhjoe VWH"

tlietuiI; lwU fJtrO collegi VaUafJieaIi, ,akoUrum Warum. Porwnano tu starannie ~opi8m Szamotulakiep i wydanie Pil,. &kie I rko.pismem Sl}dliwoja z Czecbeu; dodane roice z hesimiennika SomrnenterskiGlo i z Paproekiego, opatnono to weSJItko niektremi uwagami historycznemi i dokladsym iDcJoxea Jestto wic wydanie dotd najlepsze j dzi jednak po odlll'yoiu Jkopismu slafileO o lat sio, i po postpie jaki w rozpoznaniu testu tej kroniki zroBiono, daje li ClUU poneba DOW. jej wydania do jaki. ju Lelewel, w Posee rednich wiekw, n~ cil niektre uwaKi. Jan Szlacbtowski Jwsws hibioteki narodowej im. 0sa0Jial,. .kich i profesor literatury polakiej w uniwersytecie lwow_ .ujmuje si, od do dawn8O ju! czasu nowem wydaDiem i8j kroniki ktre zamyla uakuteomi z dyplomatyczn ,'oieloei!. Rozpatrzy' si on dokadnie w J'kopilmie S~ziwoja i by szcz IIiwazy od Band&kieio w Clytaniu niektrych skrce. Postani si o spis dokadny rinic 8zytanil z IlOWOOdkryteso perpmiIlOwelo l!kopismu Zamojakioh, i sk'Zystawszy ze wszelkich uWDg poczynionyohdotd nad t kronik, wyda j niebawem Da widok pubiczny z podobiznami rkepilllDW i potrzebnmi objaloiewami.

v.
LATOPIS NESTORA.
Ten latopis doszedl nas w ponych tylko kopiach i nie oddzielon od dopelnie j n3jstarszy jego rkopism pisany jest w czci przynajmniej roku 377 przez mnicha awrenteKo. Samo imi Nestora ktre jeszcze w kocu zeszlego wieku na kilku rkopismach dostrseganc I, znachodzi si dzi w jedynym
? TalylZCMW
lal I.

"r. 115. 110. i MIl.

8yI".. IOSlOWI,

niepyi do maaep W litentol'l8 poekiej EWl8ym dsi po imieniu nO'ftlO wlUcioieIa 1W8I0 chlelnsikowskiRJ i jeatto ",Idnie jeden z rkopiIIDW poniejuych. Z tej przyczyny d o tym kronikarzu i o jego latopilie podpacIa rozmaitym ",kadom, i tein ",!OOj daje si CIO potneb., iiby mwil}cy o nim wskazywa na dowody swych
twierdze.

.Ieqqm

Wiadollloici o Neatorze Zlsigamy I dwoeb rde: z saIatopilU, i z Pateryku czyli ywotw u. ojcw pecze.... klrh, ktre w jednej catce napisane byy pn81 Nestora a zawieraj w swoich dopenieniach krtki ywot jeco albo rlOIej pochwal, I. Jeili lIOZesly w tej ostatniej napomknione por6'WDlm,. uwanie z wydamiejuemi miejscami leIo latopisu, do.....emy w nich liodno zupenI} : nastpujce ~e I jelO iyoia wypadki moemy liczy do pewniejszych. Nealor urodzi si roku 056, najpodobniej w Kijowie. W owyoh caalGch nabierali eOlU wikszej wzitoci nkonoiey ,eOlel'lOy, zwaoi tak od pieaar w ktrych pierwiastkowo mieakaj~ odlDaozyli si chl'leciaskiemi cnotami. Wkrtce zaro-ono monastyr nad terni pieczarlmi, a igumen Teodozy za ktrep lioJba I8konnikw od 20 do 100 urosla, urzdzi go wedul ustawy klasatoru 8tudyjskielo w CaroJ'Odzie, i OItaw t prayj"y poniej wszystkie Da Rusi klasztory. Cnotliwy Teodozy przyjmowa mile tych co w chci wstpienia do zakonu do nieBO si zs88lali. Do niego , mwi kronikarz, przyuedlem i ja, ubosi i nielodoy alUII, i prayjl mi majl!c~ lat 7. 2
') PaL wyd. ') l.'nelHle ol roenia ou gtl, MOlk. r. 1759 .Ir. H9-tU i a. pridoch, chudyj i nedoslojnJj nb, i prij m~. Iet mi SflZuiu ., mojero Polno Sobr. L 69. WedAIg Ar,"," tNlpl NaIor cle ... ~,&Cu ~ AtalOlIi. p08'n!l~n, . " dopiero &11 Sle{IIJIG. AIIIOIIi ...- .. rob tarts cbM to lipeII. Teoclcnr.-r .. , . tar.. .... 6 . . . . _ __..n, Sle(- -iM 1IUIf!PC. Do 'rel 'ecIr filii ~ ~ .,.u~ pn.. NNlol"II. wlt1JIIiffe flo lakotta mifll 17 III'. ~ e . . ruot fOlII jeM roI';fO lInHI.ftIift. W Iortaih .TV ll'it'b l,., fIIldo/ to N ,..., ~..."." t _ ~ .., .. ~ ~ -.ie....... " . . . . u pri40ca dHMJi .................. ,.,..: J1rS'J

Dl.

NieWwem umarl
dyakola.

'TQod()~

ju Ja iiumestwa

" a Nestor po odbytym nowioyacie, Stefana postrzyony' byl i wywicony na

SkQro cerkiew BogaN>d~y, rozpoozta niesdy przez Teodoz8Jo , ukocsona zostaa, postanowili mnisi wykopa zwloki ieio ktre dotd w pieczarze SpocJywaly i tu je pochowa. Nestor otrzyma pelecenie zaj si ich wykopaniem. Opowiada to w swym latopisie w ten spoeb ; Gdy si~ zbliialo wito wniebowziE}cia Bogarodzicy, trzy dni naprzd rozkazal iiumen kopa gdzie le relikwie Teodoeego ojca naszogo j ja srzeszny bylem tego wiadkiem naocznym, a co opowiem, nie powziem tego ze suchu I lecz sam bylem prsewodc. Przyszedszy do mnie iiumen rzeki: pjdwa do pieczary ku Teodozemu j i nio niko-au nie mwiO P08ZijDy z iiUm8nem, rozgldajo si kdy kopa, i miejsce obok wnijoia oznaCJajc. Rzeki za do mnie igumen: nikomu z braci nie powiadaj, niechaj o tem nikt nie wie j lecz we kogo chcesz aby ci pom'. Przygotowaem w tym dniu rydle do kopania I a we wtorek zmrokiem wzilem z sob drugiego brata, i gdy Dik o tem nie wiedzial p~'s~ dlem do pieo,zary i przcspiewawszy psalmy zaczem kopa. Utrudziwszy si dalem rydel bratu. Kopalimy do pnocy; utru.. dzilimy si, i nie mOi'!c siQ dokopa jem si smuci azali nie kopiem na stronie, Znowu wziem rydel, zaczlem sinie kopa, a towarzysz mj odpoczywal przed pieczar. l rzeki mi: uderzyli w dzwon; a w tej chwili trafUem na relikwie, i mwi cemu do mnie: uderzyli w dzwon; jam odpowiedzial: dokopalem si. Gdym si za dokopal przejl mi slrach i zaczem woa: hOlpody pomyluj! Teje chwili siedzieli w monastyrze dwaj bracia, patrzyli ku pieczarze ledzc kiedy igumen nie bdzie pokryjomu relikwie I ci za uderzeniem w dzwon ujrzeli trzy slupy jako tcze promienne, ktre wznioslszy si prz~szly nad cerkiew gdzie mial by zloon Teodozy. Tel;o czasu Ste fan ktry byl po nim igumenem a podwczas biskupem w swoim monastyrze, widzia przez pole lun wielk nad pieczar. Mnie8

le nios Teodoeego, bylo mu bowiem obwieszozono dniem przed tem, blowal i bez niego przenosz j wsiad wi~ na ko i jechal szybko wziwszy z sob Klemensa ktry byl na jego miejscu igumenem, I pucili sil} w droll} widzll6 lun wielk" a zbliywszy si widzieli mnstwo wieo nad pieczar, a prryszedszy do pieczary nie widzieli nie j i weszli w I'b pieczary i zastali nas siedzllcych u relikwij jelo. Owo Idy si ich dokopalem salem do igumene : przyjdi niech so wyjrniem. J~ men przyszed z dwoma brami. Rozkopaem szeroko i o&lda limy relikwie: czonki jego nie rozsypay sil}, i wlosy na &'0wie byly przyleply j i wziwszy je na manty wynielimy je i poloyli przed pieczar. Nazajutrz zgromadzili si biskupi: Efrem perejasawski, Stefan wlodzimirski, Jan czernilowski, Marcin juriewski , i i~meny ze wszystkioh monastyrw z zakonnikami przyszli, i ludzie prawowierni, i relikwie Teodozego z tymianem i ze wiecami wzillWSzy i przynioslszy, pooyli w oerkwi jelo, w przedsieniu po prawej stronie, w miesicu sierpniu dnia '" w czwartek, o pierwszej &odzinie dnia, indykta .4 roku. I dzie ten odtd uroczyoie wicimy'.. . W ionem miejscu rozwodzi 8i~ nad cnotami pierwszych zakonnikw peczerskich i mwic o cudaoh jakie dziaal za y cia swego . Izaak iyjcy jeszcze za igumestwa Stefana dodaje: i wiele innych cudw jelo rozpowiadano, a niektrych bylem lam wiadkiem. I W czasie napadu Polowcw na Kijw roku 096 zupiony te byl przez nich monastyr peczerski: kilku zakonnikw ubito j Nestor z innymi brami ratowal si ucieczk. PrzYlod t rozpowiada obszernie w latopisie: J przyszli do monastyru peclet'skiego Polowce sdymy w celach odpoczywali po jutrzni, i krzyknfili okolo monastyru i zatknli dwa proporce swoje przed bram klasztorn. Pobieglimy poza monDstyr, a drudzy na strych
') Pon, Sobr. I. 90. I) Polno 8obr. I. S.

majc

G9
uciekli i bnboioi zu lIIynowie Izmaelowi wyrbali hram .ka &Ktoro i nucili ai~ na cele wyrbujc drzwi i cokolwiek w celach znaleli zabierajc i potem zapalili dom wity wladczyni Daszej Boprodzicy, i przyszli do cerkwi i zapalili drzwi ktre s od poludnia i drupe ktre s od plnocy. Wszedllllzy w przedsie u Fobu Teodosego brali obrazy, palili drzwi i urpli BOiO i wierze naszej. Kilku braci naszych zabili orem besbohii synowie bmaelowi wypulllzczeni na kar chrsecian, Wyszli oni a puatyni jatrebskiej ktra jost midzy wschodem a plno, wylllzo za ich pokole CJtery: Turkomany I Piecsyngi , Torki i Polowce. Tu zapuszczajc si~ w coraz balamutDiejsze wywod)', przytacza IIIzcz~l nastpujcy. Opowiem com slyszal, jest temu lat cztery. Powiadal mi Junata Bogowics I Nowogrodsanin , mwic: Poslaem pacholka meso w Pecser do ludu da dajcego Nowogrodowi j i przyszedszy pacholek mj do nich IIIzed zamtd w JUi1' i Jugra za jelllt nard obcy i mieszka z Samojedami w stronach plnocnych. JDP'Y wic mwili memu pachokowi: dziwne znaleIlimy cudo o jakiem przedtem nie syszelimy; oto ju trzeci rok jak si to dzieje. S gry, opasujce morsk odnog, ktre wysokoci niebios sigaj i w grach tych krzyk wielki i gwar: siek Ir chcc si~ wysiec I a w tej grzo wycite male okienko, i tdy mwi a nie mona ich mowy rozumie i ale wskazuj na elazo i rk kiwaj elaza proszc j a jeli im kto da nz lub siekier, daj &k~ za to. Jelit za droga w te 16ry niedostpna z powodu przepaci, niegw i lasw, przeto z naszych nie chodzi nikt do nich, bo tez s opodal, na plnocy. Na to (mwi Nestor) odrzeklem Juriacie: To s ludy zaklte przez Alexandra macedoskiego i o nich Metody plltraski tak mwi: I wyszedl Alexander do wschodnich krajw nad morze do miejsca rzeczonego sonecznem, i widzial tu ludy nieczyste z plemienia Jafetowego : jadly wszelkie kaly i komary i muchy i koty i gady, a umarych nie grzebly, i jady ludzkie zronienia i wszelkie bydl nieczyste. To widzc Alexander bal

60
gdy si rozmno pokalaj ziemi; i wygna ich w plnocne krainy, w gry wysokie. I na rozkaz boy obsiadly ich gry pnocne, zostawiwszy przedziau tylko na 'okci i. I tu uczynila si miedziana brama i zamazaa si sunklitem, i chod zechc j zniszczy za pomoc ognia, stopi jej nie zdolaj!! : jest bowiem wasno sunklitu taka e go ani ogie nie spali, ani elazo go si nie irnie. Atoli pod koniec wiata wyjdzie tych om pokole z pustyni jatrebskiej, za niemi i te kalne ludy ktre s w grach pnocnych wyjd z rozkazu boego. l Nakoniec pod rokiem 1106 zacignl kronikarz mier Jana Wiszatycza 90letniego starca, pochowanego dnia i czerwca w cerkwi peczerskiej, gdzie te zloone byy zwloki ony jego Mar)'i zmarej przed laty 5 jednoczenie z przeniesieniem zwok Teodozego. Spomniawszy pochwalnie o yciu tego starca, dodaje: 'od niego tez i ja mnogo slw syszaem i wpisaem je w latopis ten. 2 Te okolicznoci z ycia swojego podaje sam kronikars , daj one zarazem niejakie wyobraenie o sposobie jego opowiadania, o stopniu umyslowej jego uprawy, a poniekd nawet i o jego rdlach. Wszystkie te okolicznoci, jak widzim, wisi cile z monastyrem peczerskim, i tern mielej moemy polega na tern le je pisal sam Nestor, bo przypadaj wlanio w te Jata w ktrych on byl mnichem peczerskim, n jak z jednej strony nie spornina nikt o adnym mnichu tego monastyru ilby b)" razem i kronikarzem 3 I tak z drugiej strony autorstwo NeI

si e

I) Poln, Sobr. L 99-107. ') Ot nell'oie i 81 mnoll alowcll alylllCiJ, jeie i w pilich w lelopilanii ItIm. Polu. Sobr. l 1!O. Zdarunia ktre Nut01'Ollli Ow Jan opowiada, di lif i lUi; rOIpOIna w jego latopilie. 1'1 naIdy najprld prlygoda jak mial I clarollJnilrami ten Jan lI1/I'lany od Dirt0l1ato4 do Bialegojeliora jako poborca 1ImiIt.. opmVe j obnernie Nutor pod rokiem 1071. Dalej praepowiednia Teodoae,o vobioll4 jonie Jana, Maryi, upilana pod rokiem 1091, NakoTliec wyprawa Willaty ojca Janowego na Grekw. w ktrej doda ,i~ do niewoli. opisana pod rokiem 1045. i takd wuprtJWa Ja1I4 na PolowCll1 pod rokiem lOBIJ, adaj Iif ID c~ci praynajmnitj p01lJli~te s jego opowiadania. ') Druilio peClel'kaio letopiaca nie majem; mdwi KararM. lal n. pp. !t3.

6t
stora zatwierdzone jest i wiadeotwem Polikarpa i rkopismem Jatopisu i Paterykiem. Nu tych tedy ustpaeh mona poniekd oprze si w rozpoznawaniu pracy Nestora, i wedlug znamion ioh roz8dlla co wlaciwie z pira jego wyplyno , a co jeB' odgosem dawniejszych rde jego lub tei prac jego dopel .. niaczy. Jakoz kiedy widzimy e kronikarz ten zajmuje si za~ rwno monastyrem peoserskim i pod rokiem H07, 1108, 1109 i O wnosimy, i na to jest zgoda powsaoehsa , e zdarzenia pod terni lalami zapisane s prac Nestora. Ale i pod tokiem i i 1 i 112 wedlug rkopismu hipaekiego , chlebnikowskiego i innych, wzmiankuje kronikarz o tyme peozerskim monastyrze, i gdy za t wskazwk idc roswaam wszystkie okolicznoci, przekonywam si, e Nestor istotnie dopiero na roku 1 1 3 wlcznie zakoczyl swj latopis I; a to co odtd czytamy jest robot jego dopelniaczy. Czas w ktrym go pisa zacz daje si cile oznaczyli Powiada o nim dawny jego zywociarz w Pateryku: .1 nayl si do woli trudnic si latopisarstwom pomnqo na wieczno; tak podeszym wiekiem sWOIm dobrze usll1i~'1
~

Pod rOkiem t tO mwi Nestor o jasnym Blupie widzianym nad cerlwiIJ TeodoJego, i za pOIBoCll ojOw. wilych i biblii Ilullllczy nam. ie w Lakich ajawiskae.h zwykli pojawia si aniolowie. O podohnem ajawisku mwi on jui w opisie wykopaaia relikwij Teodozego, i WlZytlcy zgaduj,! si na o ie oba te opisy s,! jelfo pin; ale pod rokiem t I t wedlulI' rkopismu hipackiego, ch\ehnikowskiego i iDD1ch anachodzim Lakiiaam opis. klry jest jakby tylko dalazym ci Biem owej o anioach teoryj, w nim pr:zy\aCI3 auor znanego sobie jui i dawniej lIeodego pa&raskiego, i wyranie powoluje si na elowa swoje pod rokiem O powiedziane, mwic: ja/rok rekochom (Poln. Sobr. U. 3); s,! wil2c Ie opisy odpowiedne sobie duchem i treci, i przyznawszy z nich dwa pierwsze Nesorowi, niepodobna jest nie przyzna mu i trzeciego. Najlepsz tedy wskazwk do oddzielenia lextu Nestorowego od jego dope niaczy jest rkopism hipacki. Wiadomo ie len rkopism jesl jeden z najcenniejszycb, a co do wieku maloco mlodszy od awrentowcgo. W tymto jedynym r kopiarnie przechowal si kronikarz wolyski, godny Nestora nastpca. Owoi w kodexie tym nie masz dopisku Silwestrowego , a text Xestora idzie do roku t 13. Po Iym roku zostawiono pll.()r) stronicy biaej; dalej za'; nastpuj zdarzenia pisane inn rk, a tak z treci jako i ze sposobu opowiadania zupenie rne od Nestora. Na roku tedy II S skocz)'l Nestor; a odtd rozpoczynaj si prace jego dopeniaczy.

'I
40 k&rep po Iatacb staroiai, nU) nay si do wei, pneoiII sMt Da wiecmoI.. I Z tych lIIw wida ie Nestor piul swj latopis w wieku pcNIeaIym. Zpba si lo z wyznaaiem aameeo autora. Pnyl.pujc OD bowiem do "'laiciweco lltopiIu, kadzie najprzd cbroooloci obIicaoo! od Adama I a ko6c ~ temi lIIowami: Owol od _ierci witoelawa do mierci JaroIlawa (uplJo) lat 85, a od wierci JaroIlawa do mierci witopeka Jat 60; 1eez wrmy do poctku. t itd. J,roll,. umar dnia 9 lutep 054 roku, a wilopek umar dnia 6 kwietnia roku 3; cile tedy licc upyno od Imierei Jarosawowej do mierci witttopelkowej lat 60 nie.pelna. Zael wic Nestor pisa latopis swj nie wczeniej jak w ciyu jeszcze roku 3 lub na poctku roku 4, za panowania w Kijowie Wlodzimirza zwanego Monomachem , a w 57 lub 58 roku ycia swojeeo3. Naprno u.ilo,,al Schlosee powybze lIowa Ne.tora poda w podejrzenie jakoby one byy wtrtttem .; inden rkopi.m, adna nawet uboczna okoliczno&
') ........ lU. AH.... , 'I'~.C. I" A'lun lIuonCllli. aU lUlI 10M 'I'U' A..,.. "'oAI TI"~ ilU", . . . .amn .0 Iu'n .,... ..,., Aoall"'" .,cnlll.cll III nYWOC:'n.. nll'l' ....
W)'d. mOlk. z r. t 158, I. c. ula 1117'_, rIottIobI4 olllacuj, widocznie wiek It.rdlo pocIenly. Sam Nellor nie w innem znaczeniu uiywa Iowa IlIret11fll1l1f kiedy o pierwllycb pocz,lJlacb RUli m6wi~ i li o clIsy potopu neca swoj ue&epiajc. k.dlie na pocz,lJlu te slowa: Si! powiuli llI"m!lllltfcla let; 010 powieei starych lal f1ehUlzu nie umi., dobrze po rusku, wytlumacI)'Way wic slOWI powyiale Paeryku na .umlk!M, Alter uwilJIII r6wnie mylny wniosek ie Neslor IIIIIr po roku t t 6.

8hr6r,

2) Polno Sobr. I. 8.
') Przlld kilk, Ily mwic o rdlch do dziejw pOf.zlowych Polski z1l'rcilem uwal9 na lo, lo powyi&zo sloWI Neslor. powinny hyl; wzi,:te za podstaw do olnacleuia claau w ktrym on pisl' swj latopis, Teraz dowiaduj si. ie lo lamo preekonsnie podzielsj uczeni rosyjscy: M. Pogodin w dzieku Nular ut. r. raldd. MOIkwa '839 lir. 39; i A. Kubarew ktry powiada: utopii NulorawlI d duNno palallat' nacIQua bili' pi,wUJ n i e r a li I a 111;; !Jada. RUlk. ;'t. Ibarlllk. MOIkwIl. 1841, lm. -I. Itr. 431. Atoli m)'l si obaj ci uczeni mniemaj,o lo Nllllor dooi,gn, prac'2 swoj tylko do roku ' " O.
~

Nedor Run. Ann. U.

ue.

63
Die wspiera jeso mniemania. Prseeiwnie pod rokiem H07 rozpowiada Nestor o witopeku w sposb taki, w jaki rozpowiada si zwyko o czowieku ktry jui nie yje. Mwi on: Mial witopelk ten zwyczaj, ie ilekro 8zedl na wojn~ lub indziej, pokooil si~ najpierw u srobu Teodosego i wzillwszy bloSOslawieatwo igumena, jaki tu byl, szedl dopiero w drog sw l Cbciawszy wio poda w podejrzenie o nieautentyomo oWIJ chronologi, trzebaby zarazem w~tem nazwa i ten oto ustflp kt6reCO nie mial w podejrzeniu nawet sam Schloser, Okolo tedy roku i 13 latopis swj pisa rozpoczwszy, doprowadzil SO Nestor ai do koca taCOi roku; uskuteczni to zapewne nie od razu, lecz w cigu dluKieso iycia swelo kilkakrotnie do owej pracy zabieraj'l0 si, i podobnie jak oaBZ Gawe dzieo swoje jui do pewnego kresu doprowadzone i w wiat puszczone, tuowdzie rozszerzajqc i dopelniajc. Na jeden z takich przestankw w pracy zdaje si wskazywa dopisek Silwestra, znajdujcy si w rkopimie l..awrentowym i Radziwilowskim, a w Nikonowym juz do niepoznana przeinaczony. Sihvestar ten, igumen klasztoru widubickiego w Kijowie, powiada jakoby w roku i 6 przepisywa ten latopis'. I latwo tei by moglo ze Nestor po dwu lub trzyletniej pracy midzy r. 3-1 16 dociguql go jul byl do roku 110 po ktrym ten dopisek znajduje si. Ale ani rkopism awrentowy,
I

') Tik bo obyczaj imiejule 8wtlopollt: koli idi_ Dl wojn, ili iDlmo, Doli pokloniw " II B'oba Teodoaiewl i molitw, wiem u irumeDl tu "'lCZIgO, Iole idil.le Dl pt& _oj. Polo 8abr. I. no.

I) H~ ealUCYp" clmuo U.HU U.lCU" al,.. CI IUOC

, IlAtaca on. Eon IIHIOCY. npla"'l, np. alUl BOloAllle,t. .. on ICullt, II illit n. 'lO I,eua I.......... Cla"'IN UI.IIII, n. MI. HAII'I'II9 It"'lI; Ben an,.. d .....0 DAH u. n. 1I0II...III,ft.

brao alowo ruapweA w loae.enill lulors&WI. i zrobio Silweltra &ego ni l&td ni I ow,d dopelniaclem Neaorl. Za &akiep uwaial go i SeIallSlef, mniemaj,c e dopelDilaie jego dopiero od roku t t 10 rolJlOczyoa lit. Tymculem mnatwo lDIIDy pl'lykladw osobliwie w xipch cerkiewnych e alowo lIiIcIa\ OIDlCU tylko proalefo pl'lepiaywlCII. Inne jelicie dowody mw~ I' lem e Silweater byl tylko pl'lepilywlClem pl'lylaCII lanllll. lal U. pp. liS.

Polo. 80br. L 1!:5. Wielu

Dni Rodziwilowski ktre nam Silwe8t1'8 dopisek podaj, nie podaj nnm czystego texlu pierwszej redakcyi, ale ju z dodatkami robianemi nierwnie poniej po roku 6, a ktteto dodatk~ jak mniemam, od samero Nestora pochodz I. Wedug taco tedy prooa latopisarska Nestora w lalach pooiejazyoh, o jakiej jui pomieniany iywociarz jelo natrca, zaleiala w tern, ze Bdarzenia krtko pod latami dawniejszemi napomknione, opisywa obszernie i tlIOleC'0wo 2, Ilrarluj.o niekiedy cakowite traktaty xiil i inne pomniki I a kolej tychio zdarze na roku HO ulwao, dooipl to koca roku i -t 3 I przez co nadal dzielu swemu, w ktrym jui na pocztku wzmianka o mierci witopelkowej IMjdowala si, powoli ok~glo. Jest lad wyrany ie piA je 11 _l " ,

"j"

0...

&a'.~

mWelll..u. upo1l"&inia

ohli"mo ~ea..

Nlj&wniejaJm. lISt

IWlItl 1""II'l\'III~1ll .. ~ W ~"1Il latopisie j<'S1 lo co lulor l'OKl..-ladl pod rokiem t\Sll. W yal ~f' _~ si III~ iDDftIli wiMIomGt! e INrBaw wito
~...n

W>l..

Da

knaipab

sIraIt

...-J1

pi$

Ill d<\Ja<lni.. "">IiWp h~ b~i od

cus..

no ~o

-uL

NesIora

lao-

m-ie

dziesitA".
Ns&aQe

t.. . at ",.lI"\ll~; O'l\'\>i ~ P<li.arp mO"; ... ~ Tt'OdOl"l ""~.w ~_ ~wicu

i Wu!1I o

' - i _ _ r:o KetIor

~ ~, t->_w o ~~ plAtjIa'--f. mYo'" si ~ II I\'hl....,.. ftlll wtosnf 1aDpC5u.

",,"'! ....," ....,,: "

a

no

'I :'\~ ... ~ ........... )- ~ ~ ~ : na brkill"o, ~ lU ~ i _'~",i>.''&\)" ~ K a.i.:l ~ .. ~ __

........- M
~ $, ~ ~Ili.>

pnr4 __
UKWW

.-mar
inIcie bil! je

... '----......

...u.- ~

:'\~'"" a ~~ ~ ~; i lIIIie.-ie

'" ~ .u. ...'''~

,~. -r"'~ ~

~ pk

~ ~

...

,............'~

*"lot IW ~.. ~ w-. ... ~ ,~,. ~ .... -.-......d $'"f IIIIIW ~ "fC'& rb
--- l ~;"'l""'" ~.~._-.a
. . . . \ . . . . . . , . . . . . . . , . . . . . . . . . . .,

....,-at " - - - ~ ~ '" ~ ~.

~
''''''' ~

.............' ,. , - - ' .. ~ ..
\""""~

............ ~ ~.~.,.
~-, ~

~. u ......,. zat'! . . ~ '""""- .,~ .... U- .. ~ od_a .....

---"f". ...........". . ,...,. ~

. .,.

..

-,.

tIli.t

1* ';

~ -

i la, .. wIaYie

J'
e

,$!l:".

Illi.

~ ..
~

~~~

--.......

. _....
8-

1-""'1

.-u.-

~ -~~

~
_: ......

~. JoIoc,. ._

~"'''''''''''''

,,~ - - w :

.., 'p

'.

ut.

szeze po imierci Wlodzimirza Monomacha ., przypadlej r. 2lS. Wtedy te mg wcign do swego dziela i nauki tego xicia .ynom swym zostawione, a skrelone w duchu biblijnym 2, jako pomnik nader wany, ktry tei w nlljstarszym rkopismie a wrenlego znachodzim; podobnie jak wcign pod rokiem 097 opis oepienia Wasilka trembowelskiego, skrelony pl'Zez poprzednika swego Wasyla, zostawiajc w caloci slowa jego jako naeemego wiadka 3. Niewiadomy jest rok mierci Nestora; wnoPod rokiem 1 i 07 mwi kronikarz o Monomachu : Wolodimer bo tak bilU" IdOlo imieja I( mitropolitom i I( jmkopom i k' igumenom; pOCeU i curr&ecui tain llIbia. priclaodrlC$aj~ k' nemu flaPitlUe i nopjfUU oki fIIGIi dieti lWojr; /lUtU ogo widilUt li uilUllJlQ. li Ul /wjem tIsorie, lit Ol mane, no tom, lItJ lubow preladlUe. - Pon. Sobr. J. 11!. Z tych slw wida, e autor pisal lo ju po 'mierci Monomacha , przypadlej , jak wiadomo, dnia i 9 maja r. ff tS. ') Czytajc z uwan ~ e Monomacha ledwieby nie tnoina mniemar-, ie kcSry z mnicbw peczerskich pomaga pisa.~ je xiciu. Ta sama w niem obfito' przyIocze z pisma Ritego z jak" tak czsto spotykamy si w Nestorowym latopisie, niekiedy nawet te same zdania i powstawanie na jeden i tenie sam przesd. ali si w proslocie swojej kronikarz na stronie 73 e lud zdybawszy mnicba wl'llca si lub ucieka na bok .jak przed odycem lub winic. Xi wic zaleca I powsn w s1rojem pouczenin : o~ popoili i i'guml!ftOt/1 ne rutraniojte rr (str. 1 O!).. Nic wic dziwnego, e dla pomnika tyle spowinowaconego ducbem z naukami peceerskiego mnicha, znalulo si miejsce w Nestorowym latopisie . ., W opisie M1epienia Wasylka trembowelskiego umieszczonym pod rokiem 1097 powiada aUlor ie znajduJlIc si podwczas we Wlodzimirzu wezwan byl jednej nocy do xicia Dawida ktry mu rzeU: Oto Wasylu! szl ci, id do Wasylka imiennika swego- itd. Te slowa sWy si powodem rnych domyslw i przypuucze. I.aramzyn rwnie jak Pogodin i inni robi tego Wasyla dopelniaczem Neslol'll; ale iaden z nich nie zaprzecza. ie lo co w tym latopisie pod dalszemi Jatami naatpuje, jest jeszcze pil'll Neslol'll. ] tak pod rokiem i i 06 mier Jana opisujc dodaje kronikarz: ot n~goie i /1 mnoga ,lowera rllJnach. jde i to piMJcla to letopirtmii rem. - l nikt tego nie zaprzeczyl e lo powiada sam Neslor. Trzeba wic przyj!! jedno z dwojga: albo ie Wasyl Nestora dopeniajc mwil pod rokiem i 09'1 od siebie, a pod rokiem i1 06 od Nestora; albo przeciwnie ie Nestor z rinych pomnikw latopis swj ukllldajc i o olepienu Wasylka pod rokiem i09'1 mwilIc, uznal takli wunol sl6w Wasyla naocmego lwiadka tych zdarze, ie je 'fi zupelno'ci zatrzymal. To osIatnie twierdzenie jest prawdopodobniejsze z dwoch przyczyn: najprzd e moina wskaza mnstwo miejsc w tym lalopiaie w kt6rych Neslor slows poprzednikw swoich na ich czas lub icb osoby IcillEaj,ce. si zatrzymuje: jak na przyUad o blimie Wseslawa polockiego zmarlewo w roku i 10i, czytamy na stronie 6'1 ie j nosi Wseslaw p o d z i' d z i e 6 itp.; powlSre ie gdy Neslor, jak Dl lo mamy dowody, ledwie pod koniec roku
hlbeliw:

szc

atoli z tego co powiada dawny ywociarz o jego dugo letnoci, naloy mniema ze yl przynajmniej lat 80, umarl wic okolo roku 36.
t t t:> do pisania latopisu zabral si, a iyl bardzo d1ugo, jak nas o tern uwiadamia dawny iywociarz; jl'st tedy rzl'~z nil'moiliw prawie iby Wasyl ktry ju w roku 1098 poalowal midzy xi,itami, autem byl jeli nie slars&-y to nie modszy od Nestora, iiby mwi len Wasy\ mgl by,; jeszcze jego dopelniaczem. Kto on jest? i w jakim stosunku zostaje do Nestora ze len mgl zagarn.; tak Iwi..y jego opis w swoj, kronik? Poselshva tego rodzaju odbywali zazwyczaj mnisi; mnichem byl prawdopsdobnie i Wasyl. jak to alusznie zauwaial Karamzyn. [lst. II. p;1. 6.) Utwierdzamy si w Lem cz~tajc opis Lego zdarzenia. Wasylko robi przed nim jakby rodzaj spowiedzi i a gdy nam autor donosi e Len xiz z wilienia ""yszedszy powiesi doradcw Dawida, dodaje: .to byla druga zemsta Wasylkowa ktrej palni nie godzio si. niel'hajhy Bg sam byl mcicielem; na niego powinien ou byl zda zemst, bo mwi prorok.... itd. I drug jeszcze okolicmo co do osoby autora wykry mona w tym opisie, a ta jest: e pisze to mnich kijowski. Wszystkie bowiem szczegy jak.ie przy tem zdarzeniu zaszly w Kijowie znane mu lIl najdokladniej. Wie e za Wasylkiem chodzili prosi igumenowie do witopelka, i l' ten proszcym na Dawida ukazal. Stara si tei nasz mnich witopelka kijowskiego ile monoci oczyci, chocia wiadomo e w Lej -..brodni wi~pelk jeli nie wikszy to rwny mial udzial jak Dawid. Zwalajc wic gl6"'"IIy ciar winy na Dawida, powiada e on witopelka zdrad!} podeszedl. Polikarp opisa1 nam ywot iWasya i Teedera ; w Pateryku l0880wa jest ten iywot skrcony nieco i przeinaczony; w zupenoci czytam iO w jednym z najstarszych rkopismw PaLeryku ktry jest wlasnoci, lwowskiej akademickiej biblioteki. Jak zwykle w takich ywotach tak i w tym s &-darzenia prawdziwe i s rozmaite upikazenia w celu duchownym ktre niekiedy w widocznej s, z sob, sprzecznoci. W Lem co rozpowiada Polikarp uderzaj okolicznoci nastpuj,ce. Wasyi byl mnichem peczerskim i spczesnym Nestors ; byl on jednym z najukaztalceszycb w tym monastyrze: jedin ot 'owerlSeMi~,.;ch (str. 414). lsumen wysyla go w rozmaity'cb potrubach w atrony dalekie , i w jednej takowej wy'aylee bawil pnez trzy miesice : jako tri miuiGci 6lIl i 'e trelij dm w molltJ1t1lrie imam (str. 4U). Ta wysylka, ile moina zmiarkowalI. byla wIsinie okolo roku 1097, bo autor wzmiankuje nawiasowo i monastyr byl ju wtedy spalony: biebo tugda poUm malUlltir (str. 4~6). Wasyl byl znany na xitycb dworaeb a mianowicie na dworze Mllcialawa witopclkowicza ktry byl okolo tychie CIllsw xiI/ciem wlodzimirakim i mial Le tajDe jakie I tym xiI/ciem stosunki ktre pobony Polikarp npomDc przeobrae diabelskicb tlumaczy. Wrciwszy z tego poselstwa i czu jaki 'fi' monastyrze przemieszkawszy zginl/l ten mnich z rki Mcislawa n i c w i e I l! d n i a m i tylko mier IwelJo zabjcy. dnia 1 ~ czerwc.. r. t 099 przypadl. poprzedziwszy: Ne po mlOa;ech.ie dniech ,am JlItWmo :uutneIm bp" Ul Wulodimeri na aabrakch (str. 435). W:;Z~'stkic te okolicznoci pilnie roz!npn'lWlzy slajc rzecz cala jak na doni. pen pl'czl'r9ki ktry za lIiencztlliwym Waayk.iem do witopeka i Dawida

67
Nie ma wtpliwoci e przed Nestorem znajdowaly SI na 8u8i rozmaite zapiski cerkiewne odnoszce si do dziejw: byloto konieozn nastpnoci cbrzeciaetwa ktro Ru ju od lat kilkudzielit wyznawala. ZApiski takowe znajdowaly si po cerkwiach i klasztorach nic tylko w Kijowie samym ale i po innych znakomitszych miastach, a byly rnorodne, jak rnorodne b~rly ywioy z ktrych potga Rusi w X i XI wieku wyrabiala si. Zza morza od Skandynawii wdrowni Wargowie zostawiali po sobie pogoski o szlakach, ktrdy Europ najedajc jarzmili ludy, a dobroduszniejszym wmawiali e byli do tych krajw usilnie zapraszani. l Z Carogrodu przybywaly z wyszem duchowiestwem oryginalne pismlennictwa bizanckiego znbyLki, w ktrych, acz w omglonym polysku, przebijalo si wiatlo staroytnego Rzymu i Grcc~-i. Bolgsrowic nakonice i Morowcy co o ptora " ieku wczeniej ohrzeeianami zostawszy ju nieco w sobie nauk swoich mistrzw przetrawili, przynosili na Ru jako nauczyciele ludu cakowite latopisy w ktrych prcz wiadomoci bizanckich, przeloonych na jeyk sowiaski, znajdoway si rodzime naddunajskie o Sowianach podania. Ogniskiem
w8l.awi.1 si~, posal byl IV roku iO!li czerca Wa8)'la do Wlodzimina na "iekoje dielo, jak mwi Polikaep ; czyto w sprawach czyslo duchownych, bo byloLo okolo wielkiego postu, ezy t~ moe i w celach politycznych z poleceniami od wito pelka ktremu, rwnie jak Dawidowi, Monornach i inni xita wojn zagrozili; a lIJoie ju wledy zamyilal lIiLopdk o osadzeniu syna swego, Meisawa, na xistwie wlodzimirskiem. Dawid uyl tego znakomitego mnicha pcczerskiego.jako osoby milej Wasylkowi , aby dohrowolua umow oddali od siehie groce niebezpieczestwo wujny powsscchnej. Przed nim odkrywa swe serce ni('szcz~liwy wizie; co tei za powrotem swym nie zaniedbal zapewne wcign tene mnich Wasyl do xiqg kI3szlornyd~, Z takichto klasztornych zapiskw na rozmaite czasy i osoby wskazuj:jcych kompilowa !'iestor swj latopis, i dziki mu za lo, e ladw dawniej58BO I8pisywallZll lak lu jsko te i

w innych miejscach nic zatarl.

') -Terrana latam et e p a t i o s n m et omnium rrrum copia refertam vestrae mandant dition i parere (miseri Hretti) .. quidquirl irnponitis servitii libenter sustinemus.. Ut autem vidernnt principcs excreitus t er r a m la! s m a c f e rt i I e m, et inoolarum manus ar! bellandurn pigras itd. \riduk, l 8. u Pert:G Ser. llI. 419, -Zemla nasza 11' e I i k a i o b i l n a, a narda w nej niet, da pojdieto knit i ,.010dieti nami.. NI'~t.
III

/Wn, Sobr. I. 8. Lelewel ostrzega, ie wszelkie tego rodzaju

Jlprosiny kamstwem s.

tak rlnorodnych wieci by Kijw, a w nim IaczePlniej m0nastyr peczerski. Pieczary jet;O b)"y przytuliskiem Wars6w, pierwszych chrzeeian na Rusi, po ktrych zwano niektre z nich warpkiemi i znajdowano w nicb kocielne naCJyaia I laoi skiemi l napisami, bo ci Wargowie wyznawali obrzdek 18chodni. Tento monastyr, ktrego pierwsi zaoyciele niejednokrotnie Carogrd odwidzali, prz)'jmowal ustawy swoje od moichw itreckich, a licz)" w Zil'0madzeoiu swojem rodowitycb Bolprw ktrych ojczyste xi(i nietylko treci!} swoj ale i j I)'kiem slu~y'y za wzr Rusi pismiennej. Ta tedy rnorodno ktra si podwczas na Rusi w yciu objawiala , zalatuje nas, e&stokro nawet w swej surowianie , z obueJ"DelO i cenoeao latopisu peczerskiego czamoryca Nestora. Zaczyna on od ~lupiego ale uwiconego poWlc biblii, a rozkazem jednego z patryarchw w artyku wiary samlenionego . podzialu ziemi midzy synw Noego , ktry podaje dosownie tak, jak go ma w kronice swojej mnicb grecki Jeny pesmik: (ap.a~w).~, w dawnych ju czasach na jzyk bolpl'8ki prze. lolony j lu w steku imion rozmaitych krain i W)'SP, ktre mnieman)'m dziaem dosta si miay Jafetowi, znachodzim po Epine pooone oglne imi kraju llurik z dolczonem takiemie ogloem imieniem narodu Slowene ktre ani wcreckim, aai w przeloioD)'m na jzyk bolgarski Harnartolu nie znajduje si. Zupenie podobne objanienie widzie mona w jednym I dawnych koduw Cicerona deOf/iciu ~zie przy wzmiance najstarssego krla ilirskiego Bardyla dodaje spczesny tego kodexu objaniacz, Polak zapewne, nad wJraZl'Ol /IIiriCN te slowa: id ul S l a " O" i .,2. Po ocnem imieniu kraju i narodu nastpuj szczel;lowe imiona krain: lr1ailija) JndriaJ.'iia) odritJIiluoja pqc.;ilUJ. Gd)"by te imiona nie IMjdowal~' si~ w takime samym porzdku ju w oryginale greckim I mouaby mie w tem dowd Ie Nestor wskazuje wy~

r,uibrp ... r."'r)'k.1I rk.p.

R...

~lr. S I.

l)

I XlV lub

x,' wi<-lll 'W bibl oN. ~e11

Ut (wL . 66 L S . odwr,

69
braeia nacladryaokie za najpierwsz luddw sowiaakioh siedziH}, z ktrej poniej nad Dunaj byli strceni; tak atoli, jak jest, ma moina powzil! w tej mierze nic pJwne~o z j6iQ latopisu, ohocia n.jwjdoezoiej pokazuje si to z kro_oik poakich. Na. rzece TyJ' , midzy Midy a Babilonem plyncej, powie Hamartola urwawszy, wpada w opis lJeoKrafiCJoy europejskiej pnocy, zachwycony zkd innd, lJry karpackie podobnie jak Jornandes I Irami k a u k a zk i e m i nazywajc. Znowu na chwil do plemion Jafetowych zawrciwszy, zostawia dwa imiona: Wolchwa, Rimlane, jakby nalece do siebie, podobnie jak lliryk ze So wianami, i spieszy do wiey babiloskicj na Scnnarpolu za dni Nektana i Faleka wzniesionej, ktr za Hamartolem opisuje, Tu powiedziawszy o pomieszaniu jzykw iwyniklej ztd nowej wdrwce Semowych, Chamowych i Jafetowyeh plemion, dodaje z niewiedomogo rdla, ze jednym ze siedmdziesiciu i dwu narodw, na ktre wwczas rd ludzki podzielon zastal, byl nard sowinski od JaMa idcy; przytacza tei jego staroytne nazwisko ktre w srnylonych rkopismaeh brzmi Narci, Norci, /rwrci, Inowierci, a podobno i Torci 2, Czy pjdziem za powszechnie dzi przez uczonych przyjtym wykladem i bdliem widzieli w tom imieniu zmylone imi Ilurci; czy zechcem w jego waryantach podsuchiwa imi rzuconych ponad adryackl} odn~ Aolarw czyli Adriotw zwanych u Pliniusa Tariotami 3, zawsze jest to wiadomo nieskoczenie waina, i wzitJta w zwizku z rozpoloieniern Slowian po lliryku, okazuje siEt identyczn z wiadomociami ktre innym sposobem i ze szczoK6lami rozpowiada nass Miorsz i Mateusz herbu Cholewa. Ztqd pl'Je~

jd 1l11Pt1 ~ i to co po"~J kroniane Jioru trafia niekiedy :loupelnie w wiadomo'ci jakie Jol'IIaIIde puan.w .aginionych wyciga. De orig. GeL e. 7.
Nadmielflem

i JlaIevn

rO:powiatirrjq.

I) aowa przychodzi e najnowsi w~'dawcy Nestora, majc pod rkI! 5S rko pialllw jego latopisu, nie dali w lem wunom miejscu wszystkich waryanl8w kWre, jaklo wiemy I dowiadczenia, w poniejszym kodexie mog, by czasem lepsze nii w starym. l) Tariotarum a D t i q Pegio cum arlle Tariona. Hial Dal m. t6.

u.

'70

chodzi autor do podania bolgarskomorawskiego: powiaca e So wianie po mnogioh latach (od rozpoloenia si ponad Adryatyk?) osiedli wzdlu Dunaju, ~dzie dzi s Wgry i BolgAry:., a ~y ich tu Wiosi Clyli Rzymirmie prznrnieti, rozpoczli wdrwk swoj na plnoc, i zajli przestrze od Karpat i Dniestru :. do Batyku i do jeziora Urneru. Oto jest najcenniejsze z poda jakie NeBtor w swoim wstpie umiecil j uwaane samo w sobie nie prowadzi ono do szczeglnych wynikw, jak te~o mamy dowd w komentarzu Schlosera j jest te ono w pierwszej swojej czci nie dokladne, a w dMJ~ej ani pod wzgldem czasu ani pod wZildem wypodkw dziejowych nic osnaesone j skoro je atoli dodamy do tych ustpw ktre Mion! i Mateusz z kroniki lchickiej i z historyi Troga Pompeja poprsytaczali, zaokrgla si z niemi w wyborn calo , i nie dozwala wtpi e, czy Bam Nestor, czy te pierwszy podawca tej wiadomoci, rozumia lu wdrwk Dakw, przetrconych orem Trajana za Dniestr i za Karpaty. Rozsadziwszy autor plemiona slowiailskio na plnocy, podnosi z pomidzy nich nadewssystko Polanw, do ktrych opisu pokilkakrotnie rozpdzajc si~ , porywany jest raz wraz w inn stron, ledwie sw kilka o nich powiedziawszy. Mwi wic najprzd o szlakach wodnych za podaniem wargskiem, i po dwakro o komunikacyi midzy Skandynawi a Rzymem spominujc, zdaje si nio wiedzie e ta komunikacyn b~"n nie, morska, lecz pl ldowa, pl wodna. Wzmianka o ujciu Dnieprawem naprowadza ~o na legend o , Andrzeju: rozpowiada wic jak tene Dnieprem od Koraunia pl7.ybywl!zy, blogo8l~'il ,ry kijowskie, i przepowiadal uczniom e tu stanie kiedy grd wielki, i mnstwo cerkwi na obwale . bola .sie . wzniesie, a dziwem dla niego lJyly lanie plnocnicjszych Sowian o ktrych w Rzymie nie m~ si narozpowiada. W dalszym ustpie zabawil lutor duej przy Polanaeh , o ktrych wbrew swemu mniemaniu, jakoby im to imi ju na plnocy od pl dostao si, podobnie jak Derewlaoom od mew Clyli od lalW; powiada

tu i poZDleJ Jelzcze powtarza ie u Polan wlanie byy wielkie bory i las~', i e oni w lasach siedzc, trudnili si lowiectwem I : byli to ludzie m~drzy i zmylni t od nich s Polanie w Kijowie podzidzie.. Z tych slw, jak w oglnoci z owelo samilowania z jakiem o Polanach rozpowiada, upoledzajc reszt ich pobratymcw, mona susznie zawi:}za e sam pochodzil ich rodu. Po napomknieniu o wyprawie xicia Kija na Caroil6d i po wyliczeniu plemion sl&wiaskich i obcych na Rusi, daje w krtkim a wielce pogmatwanym ustpie jakowe! wyrywki o najciach Bogarw , W,rw biul~'ch i czarnych t dalej za. Obrw i Piecsyngw , ktreto wiadomoci ani dokl3dnoci ani dowodnoci twierdze nie zalecaj si, i mot; poniekd suy za wskazwk, e sam Nestor mtne mial wyobraenie o tych wypadkach, zapisujc po czci bez wyboru co gdzie natrafi. Znowu od Polan zaczwszy opowiada jak plemiona lehickie Wtycze i Radymicze z swoimi naczelnikami z Polski na Ru si przesiedlili, a powtrzywszy raz jeszcze rozpoloienio ludw 810wiaskich na plnocy , nakrela obraz ich obyczaj6w chlubny dla Polan , a dla ich braci a do przesady naganny. Tu przy-' pomina mu si Jerzy t;rzesznik, ktrego poraz pierwszy i ostatni imiennie nazwawszy, przytacza spory ustp z jego kroniki o rozmaiLyc:h obyczajach u rnych narodw. Jeszcze zabawia 10 na chwil powissl.ka J'()dlima o zhodowaniu Polan kijowskioh przez Kozarw , o ich obosiecznych mieczach ktrym zwycizcy dziwic Bi i takowe ze swojemi jeduosieeznemi szablami porwnywajc, wyciiali z wrb dla si na przyszlo i i zamyka uwal powtrzon za kim dawniejszym 2 e co oni prz-

') Binze

mii mdri

grada 1e H i b o r we I i k , i biachl 10'11' sz c za z w ier, biach, i smyslen], naricach H Polane, ot n}chie jl'lt' Polane w Kijewie i do s~ dnie. lWrt. &br. I. 4. l nljdosz j (11law) I.ozarie s i e d IZ C uj I III gorach siech, w I e s i e c b. Poln. Sobr. l. 7. Oniie riesz: w I e Hi e, ni lorach, nad
riekoj Dnieprskoj.

okoo

Tumle.

") Kozarowie znikli z widowni polilycznej jui w wieku XI; i to wic miejsce zalicty': trzeb.. do tych, ktre Nestor powaru doslowoie El swymi poprzednikami.

72
czuwali to si zicilo : dotqd bowiem panuje Ru (polanie dawniejsi) nad Kosarami. Taki jest wstp tego latopisu, drobny co do, objtoci, wany co do treci, rznorodny w szczeg13ch a w ich zloieniu bezladny i polamany, gdzie z pomidzy ladajakich wiadomoci biblijnokosmograflcenych , ktrych rdlo dokladnie jest przez autora wskazane, przegl~daj ciekawe i nieskoczenie wane ulamki wiadomoci ojcz~'stych, ktrych rdlo zupelnie zamilczane. Zbiegly si tu i stnnly przy sobie czstkowe wieci o rodsi Slowian z epok rinych i bardzo od siebie odlegych: jedne z czasw Grecyi i Hzymu , drugie z ponych pochrystusowych wiekw, terminologi nic do wlaciw oddane, ktre czy autor tak znalazl, czy sam w ten sposb uloz)'l? czy tuowdzie skrcil, czy ubogacil wlnsnym dopiskiem? czy nakonie w przewiadczeniu swojem knM z nich do wlaciwych czasw odnosil? moina si wprawdzie domyla; ale zarczy ani na jedn ani na drug-~ stron nie mona. Latopis wlaciwy poczyna Nestor chronologi, i zaraz w pierwszej dacie, wstpieniu na tron bizancki cesarza Michala III, myli si o lat O. Indukcya ta podobna do owej jak za Euze. bim powtarza Hieronim, a ktr zwykle na sachodsie zaczynaj si roczniki, kaze si domyliwa e gwnym wzorem Nestorowi jest rocznik a nie kronika. Jakoz dwa te rodzaje ktre w zachodniej Europie wczenie rozdzieliy si i wyrnily dobitnie, chodz w parze na Rusi ai do tych czasw kiedy zachodnia cywilizacyn za porednictwem Polski zacza przesika na Ru litewsk. Jedne tedy jzykiem ale form odmienne slanly przy sobie kroniki litewskie i dawne ruskie latopisy. Pierwsze z zapisanych zdarze w tym latopisie tyczy si~ wlanie Bolgarw, jakby na wskazwk kto najpierw glos ZBbieral w Rusi pismiennej i za obcemi wystpuj tu zdarzenia swojskie, za suchemi dalami rozwija sif1 powoli powie dostatnia i olywiona. Poczqtkowe o Rusi zapiski sq nadzwyczaj walne i nie bel trwOIi kreli je cserniec peozerski, a ciuej je-

powtarzap!' je j8io j'1.episywa(}ze, ~dzieniec cakiem. zntlumiajc. Czyn G'wniejszy tylko kladzio Nestor j UZU.. peni GO wszyslkiemi okolicznociami, i rodzaj czynu zcharakte.. ryzowa nazywajc rzecz po imieniu wlaciwem ,to przechodzio, juk si. zdaje, jego moliwo. Wida atoli w piszcym wydatn ku szlachetnemu przewa~: zpod zamilcze a gdzieniegdsie i upiksze bajecznych wszdzie niemal u niego wylamuje si na wierzch szorstkie oblicze prawdy, domagajc si o swoje prawa w historyi. Wargowie trapi najasdami Slowian j. ci przeganiaj ich za morse, Wkrtce uderzaj rad, i pobrzea kiremi gl- : wnie zapdzano si do Nowogrodu obsadzone s najemnemi z Rusw skandynawskich zacigami; przewodsfm ich wlani naczelnicy: Ruryk w adodse ., Sineus w Bialemjeziorze, w Izborsku Truwor. Slowianie zabezpieczonymi si mniemajc I naraz dozooj niesychanego gwaltu: RUI'yk rzuca si na NowoKJ'1i; opr narodu przelamany j chrobry Wadym ginie, dwaj bracia Rurykowi znikaj j i monarchia Rusi, krwi sowiaskiego ludu podlana, zaczyna krzewi ~ i wzrasta coraz bujniej rd
SICze

trwoliwicj

sowiaszczyzny.

Jeden ze skandynawskich awanturnikw imieniem Dir, z rodem Ruryka zwaniony, porozumiewa si z naddnieprzaskimi
? Slare te dzieje powinnyby
ju ru by opowiadane w swojej najrzeczywisluej prawdzie, tem bardziej, gdy kady owieceszy nard stara si dzi lak swoj jat i ssiadw swoich przeszlo uwaia raczej ze stanowiska filozoficznego, dopalrujc w tern co si stalo celw opatrznoci. Ruryk przybyl do l.adogi, nie NowoVOdu; Nowolf!'d opanowal poiniej przemoc. Rzecz ta jesl w rdle swojem jasna jak sloce; ju przed pl wiekiem zlo)'li hold lej prawdzie Miiller i Schlozer, pisarze ktrych pewne nikl nie posdzi o antiruskie dnoci. Jest tedy hab,! naszego wieku e dzi jeszcze znajduj si tacy coby radzi prawd, ktra si przez tyle wiekw do nas przedarIa, zallumi lub przynajmniej zasloni przed oczyma powszechnoci. P. J. Szafarzyk rozpowiada w swoich sowiaakich staroytnociach o przybyciu Ruryka wprost do Nowogrodu; jak gdyby ani o Nestora rkopismaeh , ani o MillIera i SchlOzera uwagach zgola nie wiedzia; a najnowsi w)'dawcy petersburscy Nestora odstpili Dlwet od zasady, przyjlej przez siebie w lem wydaniu. trzymania si starych tylko rkopismw, i nadlatuj texl awreo lego w lem miejscu rkopismami poniejszemi; za slowa rkopismw : bipackiego, cblebnikowskiego, radziwilowskiego i trelekiego do waryantw odsylaj

10

74

Polanami I majcymi ni~dy xiit ze swelo rodu I 8 pod te czasy lekk da Kozarom opacajcymi. W skutek tego porozumienia zawladnl Polsk i nic bez chwaly ni rzdzi. l Garn si ku niemu wychodce sowiascy od Nowogrodu, a to przyspiesza tylko podbj tych ziem przez plemi Rurykowe , i przeniesienie stolicy Rusi do Kijowa. Po tych wypadkach, o ktrych ledwie kilka sw zachwyci moina ze rdel innych, postpuje Nestor dalej kolej lat, mieszajc niekiedy do zdarze prawdziwych wtpliwe wieci, zachwycone ze sluchu lub przywidzenia i oraz legendy, cuda itp., a wszystko to, d do zdarze na ktre sam patrzal, raz obszerniej, raz krcej sposobem rocznikarskim, opowiadajc. Wielu opisw nietylko styl, ale i jzyk i tre sama zdradza I e ani w jednym czasie, ani z jednego pira pierwiastkowo wysJly. t lestto wic poniekqd xiga klasztorna peczerska w ktrej praca wielu osb, wielu mnichw, w jednq calo zebrana zostala i ubogacona, midzy rokiem H3-H36, przez Nestora. We wstpie do zywota Teodosego nazwalon si prostym nieukiem 3 i z wyznania tego mona cz jedn odliczy na karb mnichowskiej pokory i mimoto jednak zostanie w tern i cz prawdy. Jako jest podobniejsza i jzyka greckiego nie umial 4, a to co za przeciwnem zdaniem przemawia si zdaje I nale~' raczej do
I naczsla wladicti poiskaj zcmlej. Pon, Sobr. I. 9. Portilo. CO O Dirse mOtui MU18ud/l II IJ'OIu,ona dr. BB. ') Miejsca w ktrych z latopisu Nestorowego dawnicjszy zapisywacz przeglda, s nastpuj~e: a) opis Wsesawa polockiego ktry do tej pory kiedy autor pisal (umarl ten xil}i roku HOI) mial blizn na glowic. Pon, Sobr. I. 67. b) wycitgnienie dziecka potwornego z rzeki Sietomli roku 1064 o ktrem autor dodaje: .jegou po:sorolL'uchom do wtl':Sl!ra. Pon, Sobr. I. 71. Nestor mgl liczye wtedy ledwie 7 lub 8 lal c) ~mier metropolity Jana o ktrym powiedziano: i ,iakogo ne by,,, pre IL' Ru,i, ni po Mm nI! bqdet ,iak. Pon, Sobr. I. 89. d) opis napadu Polowcw pod rokiem 1093 ktry jest wkrtce po samem zdarzeniu przez jakiego splczesnego skrelony. Pon, Sobr. I. 93. 96. e) poselstwo Wasyls od Dawida do Wasylka trembowcskiego. Porno Sabr. I. H!! itd. IJ Grub~j i nerazumicaen, k' aimie jako i ne biech uczen nikojejido chytrosti. Paury rkp. Itr. !J7.; da ne zazrite grubosti mojej. Tamll! Itr. !I8. O metropolicie Jan~ mwi autor pr:set'iwnil!: byst'ie JOlO mi ehylr knigam i uczeniu. Poln. Sobr. I. BO. 4) Tak mniema i Kubarew w pomienianej rozprawie na sir. 593.
~

75
poprzednikw i tylko przez mego zostao powtrzone. l Posiada atoli w wysokim stopniu sumienno i pracowito, i teo zalety mory by w znacznej czci powodem, e imi jego, jako kronikarza, za~u8z)'11) Wsz)'stkie inne i samo jedno z tamtych wiekw wyplynlo; z niem doszedl nas obraz przygd calej Rusi i stosunkw jej do narodw ociennych, a zarazem obraz przygd peczerskiego monastyru jednego z najznakomit8zych. Rozpatrujc si w tym latopisie widzimy nietylko czynnoci i moralne wizerunki xiit, ale poznajemy i nard: jego prawodawstwo, jego przesdy i obyeseje w ktrych wiato nauki Chrystusa lamie si z ostatkami pogastwa; podsluchujemy prZ)'slowia ludu i odgadujemy jak w rozmaitych sprawach publicmych brai chtniej udzial, lub tei byl hiernern tylko narzdziem swych wladcw. NIlkoniec prz)'patrujemy si najstarssernu pismiennemu jzykowi Sowian ktry, z Naddunaju nad Dniepr przeszczepiony i ograniczony niemal na same duchowiestwo, zntrzymal jeszcze silnie w Nestorze typ swj pierwotny I gdzieniegdzie tylko zlekka ku mowie ludu pochylajo si. Prcz znakomitej tedy wamoci historycznej ma ten latopis dla Sowianina i wano jzykow I na ktrej zbywa kronikom naszym laciskim. Jako pomnik jzykowy z pocztku XII wieku powinienby takoi latopis ten by przedmiotem wikszej nii dotd troskliwoci wydawcw. Tatyszczew wiadczy ze midzy ataremi rko pismami Nestora byly niektre pisane tak zwanemi j u s a mi 2 j nie spominaj nic o tern petersburscy jego wydawcy, i stare kirylskie bukwy oddaj cigle graidaskiemi czyli noworosyjskicmi
~ Tu nalez grecizmy jakoto : oksapsalm gr. i~a1J!caf4fOjI Pon. Sobr. I. 118; epi-

j~o

temia gr. ElIl'rlf4la Poln, Sobr. I. sIr. 81 ilp. Powolanie si kronikarza na lalopis grecki: .jukacie pinel'~ w le/opi'anii gl'ec;',tiem. 1'0111. Sobr. sir. 7. jesI raczej powolaniem si na dawny slowiaski przeklad jego ktry w czci doszedl a do naszych czasw. Porwn. Kubseewa rozpraw sIr. S93. Nakoniec i to co l'Iestor z Metodego palraskiego przytacza, znalazl Karamzyn w dawnym przekladzie slowiaskim. lit. n. pp. tU

') lal L 60 i nasl

Tymczasem udowodnion jet rzecz przez W08~ kowa, Kopilara , MiklosiCl.a i innych zoakomitych filologw ie ~o5ki cerkiewne .. , & s iloskami nosowerei i odpowiadaj zupenie polskim ~ i ~; s te dowody i na to, ze kiry1aka ,loska s (zelo) nie byla jednobrzmica z glosk ~ (zemla) ale wymawiala si jak nasze dM (dzelo). lad wlaciwych brzmie jEtZyka Nestorowego zosta w rkopismie awrentowym : kiedy bowiem slowa .dVAWE, n~lAllWE pisze on w jednem miejscu przez &, w innem znowu miejscu rozklada je na brzmienia nosowe i pisze HllYEHWE, npOIA6HWE I: dowd oczywisty ie ~o sk & wymawial jak . Nie jest tedy rzecz obojtn pod wz.,ldem jz}'kowym wydawa latopis Nestora Kloskami ~ai daskierni ktre znakw na oddanie pow}'iszych brzmie zgola nie maj ; albo tei cerkiewnemi lub laciskopolskiemi; tylko wostatnich rozpozna mona wlaciwy jzyk Nestora, i naleiaoby wloiy staranie w to, aby z pomylonych rkopismw odbudowa text tego pomnika i pod wzgldem brzmie, do czego w pracach wyej wymienionych filologw rzucone s zasady, tak, e stosujc si do nich mona t rzecz uskuteczni choby rkopisma byly pod wzgldem ortografii zupelnie mylne. Do tychto zasad wyluszczonych u Kopitara i l\Iiklosicza stosowalem si, przytaczajc slowa Nestora gloskami laciskopolsl<iemi. Latopis Nestora i [ego dopeniaczy, jako jedno z glwnych rdel polskiej historyi, oddawna byl w Polsce znany i ceniony. Dlugosz piszc dzieje Polski uczyl si w ponym jui wieku a;buki aby m~l czyta Nestora, jako mnstwo wiadomoci z niego przytacza doslownie prawie w swem dziele. Atoli w owych czasach trudno byo o wysz Itrytyk, przy mylnoci zwlaszcza rkopismw , i nasz wic historyk nic zawsze wytlumaczy sobie dobrze jedno lub drugie zdarzenie. Uytkowali tei z latopisu tego mi~dzy innymi Bielski , Stryjkowski i Kulczyski ktry niektre I niego ustpy na laciski jz}Ok przeloz~l. Gsto

~roikami.

77
lei przytaczany jest po imieniu Nestor w rkopismaoh hutoryeznych polskich z wieku. XVII. Znam tez dwa polskie fN"te klarly latopisu Nestora dokonane w naszych ju censach: jeden przez p. xidz:J. ~wrow8kiego kanonika llnemyskicgo I doci

gniony tylko do roku 989; drugi calkowity przez xidzn Jana DOObora WagilewiczD, z oryginau wedu g najlepszego wydunia zrobiony i opatrzony trafnemi objanieniami. Oha s dotd w rkopismech.
B"-ophmllt.

Nestora jest bardzo znaczno. Archeograficzna komisya ktra si ju od laL widu wydaniem zupenego zbioru ruskich latopisw i innych pomnikw lwjmuje i ku temu celowi zgromal1zila u siebie rkopisma z calego kraju I liczy ich 53. Wyuawcy tego latopisu dlichl je na czlery oddzialy z kteych pierwszy zawiera sIary text Nestora j Ul'UKi oddzia zawiera tcxt redni: trzeci nowy text, a czwarty oudzia ted Nestora skrcony. 'l'ext stary znajdujo si w kodcxacb nastpu ilcych: Iawrentowym, hipackim, chlcbuikowskim, radziwilow"kim i w trojakim. Beszta rkopismw zawiera text redni , nowy j skrcony j z nich zasuguje na wzmiank rkopism nikonowy dla wanych niekteycb windomoci ktre w nim tylko od zatracenia uehowaly si. Dokadniejsza wiadomo o rkopismach znajduje si w przedmowach wydawcw Po/nago Sobraniia MU'kich letopisiej ktrego dotd cztery tomy s~ mi znane. O rko pismie lawrentowym w szczeglnoci jest dokadna wiadomo przy wydaniu Tymkowskiego.
W)'daola.

Ilo rkopismw

Pierwszy raz wydano kronik Ncslol'a w Petoreburgu roku 767, w 4. Wydrukowano tam bdny text radziwilowskiego i nikcnowskiegc rkopismu. Oba te wydania ledwie zasuguj na wspomnienie ze wsgldu hiblio~raficzneg'o, i s dzi bez Aa.. daegc prawie uytku. KrytYClnc wydania J;

78
RUltilche Anntden in iArer 8UJvonUchen Grun4. Spruhd verglic4en, iiber'lW und er/dar' von AUfJU31 Ludwig &AIOur. GOIling", Th,il 1~5. 180~_1809. Siga Iylko do pootku panowania Wlodzimirza wielkiego j doczony komentuz jest w wielu wzgldach wyborny. ~I. Lelop;i Nutoroll'a po dreumuj.zemll 'pilA,u mnicha lAwralija. i$d4nije profellora Timkowik4fJo prtriwojuucujuia 1019 godom. Nopeczatano prl ob,zczc,twu istorii i drerD1l&tiej .ouij.kich. Mo.kw. 18U. 4.1. vn 105. lU. Polnoje Babranije "",kich lttopUiej izdannoje po UJY'ocujUtfnU powelenijrt archeo!Jra(tczukojll kommissirju. Tom pierwyj 1.11. awrentijewikoja i troirkoj [etopi'i. Sanklptlerbur!/. 1846. str. XX ~67. Wydawcy 8~ tego edania ic waciwy text Nestora zagin' i ale przepisywacz awrenty w XIV wieku mi31 ~o jeucz8 pod rk, i szedl gwnie za nim li. tylko gdzienieco innych xi~& przymiesza. Z tej zasady wychodaqc trzymali si textu Iawrentowego, n z rkopismw hipackiego, chlebnikowskiego, radziwilowskiego i troikiego lJlI dobierali wnryanty i niektre uaupeuicnia. Wydanie to jest dotychczas najlepsze.

J.

HCTO'1t.

\'I.

KRONIKA

KOZMY PRAGSKIEGO
W;linem rdlem nictylko do dziejw czeskich ale i polskich jest ta kronika. nasza. nas w rkopismach dawnych , w ezi nawet niemal sp1rlcsnych, ktre jednak nic s wolne od ID)'lllk '" podobne i wtrtw: wydania za ktreby odpowiadalo wszelkim wymaganiom krytyki, dotd nic ma. O autorze jej wiemy to tylko oo blb Sim o sobie powiada w swojej kronice, btti It'i co doda pie ....w uy jego dopeniac~

79

Kozma w roku 1045; dowiadujemy Bi o tern le zwrotu ktry robi do Muzy pod koniec lwojej kroniki. Opi.. IIwazy mier Wladyslawa I przypadl w roku ~5 powiada: .Mamli rzuci kotwic u tej praystani? lub te rd Eurw IZIlonych rozwin iagiel ku dalszej esludze? powiedz pikni nauczycielko moja o Muzo I t)' bowiem co nlidy nie 8tarzejesI li, pobudzia mnie starego do prac mlodzieczych i azaliI: nie wieea e w takim jak ja starcu jest zdziecinniay umys i duch oalably? O Gd)'by mi o8mdJicai,Uetniemu starcowi wrci Bg te lata, w ktrych niegdy w Leodyum pud mistrzem Frankonem wymowy idyalektyki 8luchnillC, igraem z tob dowali po kwieciatych blODiach I. I Gdzie si rodzi i kto byli jego rodlice, nie wiadomo, Co do pierwszego l mona tylko w o~lnoci powiedzie e si rodz.il w Czechach j za co do druiPogo, zdaje si, ie pochodJil ze eelacbetne] i zamoiniejazej rodziny, jednej z tych co okola roku f 039 przesiedlone zostay do Czech z Polski. Opisawszy bowiem pod tym rokiem powrt Brzetyslawa z pamitnej do Poleki wyprawy 1 powiada: Naostatek wioz wicej ni na stu wozach dzwony niezmiernej wielkoci i wszystkie skarby polekie : postpuje za niemi niezliczone mnstwo mw szlachetnych: skutych Iacuchami , z obroami na szyj:lCh; a rd nich, ach nicszczliliwy jeniec! mj pradziad, stanu duchownego, z powolania peesbiter. 'l Wypl'3w t zajmuje si bardzo I i BZCZC
'J nr. 'lin
') Poatrcmo plus 'ltL:Im ~rnum plau'I";& dueunl immensas ~.mpan5 et omnet PoIOIli&~ gIlII, 'luu se'luilur inllumer. nollilium l'irOMlm Llirm&: IIltricti m~nieil rerreis el eondrieti oclla bugiI, inler qUO! heli malo esptus ! adductus ell melis .l:lTllS. eon80~ in dero, prelhyler officio, I. t l~. WgdauoCfJ OIJ~fJfli le .lmoa melis _b'lIl' Iq 1"l1f.o w r~lmpirmie dreldeli.kim i wlederil/'Im .. a Iie ma ;eA .. kopi.mie praglA;;", i brltuinIJ/Il.kim tudlit:i w Wfldanlaeh Frehera. Cly UJ r~ kopirmaeh l!JeIl klritt ju:! pa ~lda j /lobr(JImkim w!JII'7Ilo. Ulajdl!jq lir-? nit wiadomo ",i. M1limuUq Id pllnli<"llit1li lIfIJdawry u Kalma jako kllplan ,.oallmilll prul .lawo meus ,luvu! pollrtw;malwo dWJholV~ r(Jc~j. "i; fillJeul~. ale Itrk01l1l/ f1!yklad &daje mi lir. ooeiqgu!lY. AlItVU8 IDe waartJ1Mj lacini~ all4My pn6f11ra w pitym .100000iu .. II KOlmV IMCly po pr!J"1I pradliadll. ID tcm ua!.'UtUli ll.4'wo /In raapoNlI I~o 11IYNl1", bn :adnftcA SfI)At p,..erwnu. Brldy-

Urodzi si

80 .P.. opisuje, rozpowiadajc midzy iauemi jlk mieukace amoiDeo miasta Gdecz, widzc niepodobiestwo obrony, w'lsdi z raczk Jol naprzeciw Brzetyslawowi proszc iihy Im po-nroIiI spokojnie z calym m:JjLkil'm swoim przenie si do Guda. Na co chtnie przyzwoliwszy ton xi., dal im znaczny oiw.ar ZIemi kolo Cirnina I ustanowi jednego z pomidzy nich pruoioo)"m, i pozwolil ilby tak oni jako tei ich potomkowie
Ictni same rui co w I'olsce prawami ; owok pod ai d z i f' (dodaje 1\0 1 111:1 ) ZO W I~ 8 U~ 011 ojczystego miasta Gde CI:lnami. I Brzrtp law:t zdnje S l ~ b)'c uj ~( y wielkiemi jakiem i dlJhro(lli('j ~ I W:H lJi . On en jest zwykle sumienny i umiarkowan y, P'" uwa SIC w pochwatnch togo Xil: ci j :ll. do miesz n o c i t . Dolila
r~d z iIi si

powo

li iI : jr go wy(\a\H'y i c nauki w Lcodyum pobi era wraz z ' )-oc m tego xi cio , Jurumircm , o ht{l\'yrn pod rokiem 06 I IW lwi:ll!a I : jest ! /II tr Im/lir ilUloNa . a ehociuk hultajskich spra-

JlI y ~l :Jh

wek jego mu zumilcxn , jest 1Il1l jednak z serca przychylny. W rok u 07 .t. willzirn y' ~o jui umieszczonego w szkole prn g ~il'j I,ny ko cie le s. Wita , w klurl'j, jak siQ adnje, p en i che\\" i~1.hi nnuezyciela. Z l l' ~tl CZ:JSll przytacza o sobie sz c ze g mul,:r"Jj:lcy, -Xio z :lIn ilt.~1.': , powinda , co mi SI w owym roku
. 1"", ",,,,,,, " f:" /" ,/",, ',, "I.,."II/Y", ; '''''~Iy ", Irllr/,w'" rn~i ;tn i rfl. 118; " """' Y l, f il "!I' i r'1" I'r",I_'II<I",,';' : IlIk '''lilII '''';111 '~"rllll,,'k I lIpr r I f 11'"11 m ,,,,' ,,", Jaroroir 11iI. ';1/ ; , JIl"" '" II'i'",y ~ J"rIJ""r /lyl .';" rf(J~JJ.q I,,..,.d iadnn. I/" i ll " /,,,y nylrllli~ ~".tr~';II '/r~ . ,ln;.A i~'J" , " 'i,J"js/;iry" I'r JyJqc ,,/bo ""'" _ ." 1I'~"/l/'.J /~'J" 1,,1, .,!' J ,~A"I,j"''';I/' " w yrh lIII, ;. A -OIII/Jlllarw I'utl ~ ; ,,/t 1" ;' 'JJ'''''' I ~ JI" '" ;" /,." ,11", Jl".' f "'yl" l!!': 1N" , u "j r /'1d .luli' illuct' J juk. U /II b'll ", u,, ~ 1"-ud .",,1 ' d " / II'I .
" II.
I); ,

" .... ,.,,\ ...,1 ,,, .irl"l . &,,~ , id,'r.'um I UJ " ~" ~l IU ll ~1" " jUl;O 'l'l~I\,lo ." o~ clllit tof ,, ~ 1.".1" "u''', Ad"II,", ",," IU T,>ll,i.I,', H, d ;, ll u, , ,, ,, i ~ lriu"'l'lii . r..rlil Idl .-I .".10'''''..... '001' aln """" I, ~l",~ . 1 1I" "' ~1 l't ol",u, . 1. ;.o.m IIo 'u' lJlf ln silii ~'I lo~", .. ""t"I,' ut 'l"" . ; " ~ ,,I i . Jo"", iuil", . l'~r\i,"lar;I. 'r, hu '1"U'l"c Iiuie indd i" .."..... ,irtut" l ar~il'" ,-,l 1(.. ,,, ~1i h- ., UlI il'I'" han'> ,itt ul",," ohtiullit "WJllIll liu""II<, ul u, ",1,,1< I,dli,.,,; ,l"" u,tat.. lor;'c..ll.-.d G.,J,llhNIl. cO' I,o. io ';riLllI ,.\ '''l,r ,.,..t :-i..".o''''''', 'I',.d. ", "j'..';ali 1\" " ,,, ~,' i\'3 u l'i,>utiac p.. ci.r~ l ~lomo"cm l wi.. h,'I..", ,.1 ul ," o,,,,,ih,,, I,..d i" ,-,d M ,.i_II" ..1 t," JO llur, lUro Oli 1'11".. ,,1.. IU~IlI,]rh", ,." ,.( ' ''Iti1m. ,\ ..1 ".,: ,1</ , II. l u':;.

'8

lt1~y jeSiCie .. stkbaeh ~Ii' uliliearc2eni ;8yszet!i widzie 1'lhI~. Oto pe;m~go dnia gd~ w kaplicy . mesennikdw Jt:ozmy i Datniana stojlfC, pom'M1ki~lIem psalmy, pr2yszed m! )ewien ~i08~C WoUbWll gWioo i bi l'ebrnll ktr, wedug 'Objawionego 'sobe rozkazu, miel'lZy sw~ czonki. Pi'ystpi\\"szy io mme rzek: sbch2ljrto dobry modiecze! gdzie ley . Radym brat i. W'Ojciecha 't Na to odrzeklem: ten co go witym towtesz nie jest jeslCte bnobiZ'OWlny pl'e~ papiea , i odprnWial~ dotd msze za tego dusz. Na tn on: tego ja nie wiem, wiem tyko, e gdy w Krakowie siedziaem przel trzy lata !i wizieniu podziemnem, w ktrem byo tylko jedno okienko u i6"Y ktt}I'dy kiedyni&kiedy podawnno mi chleb i wod , w tej -niedoli, razu jednego tan przedemn m! kt6rego 8%aty byly .iae jtlk mieg, a ebficze jak soce jlniao. Tyle tylko pomn~, ~l wnet wpa'dlem w zichwycenie, i j'akby ze snu twardego ooudzi'WliYsi~, ujrialel '-si~ pi'2~d mastem, n. ten co mi wi menie otworzy stal" przedembq i nekl: Id do PJ'8gi, nie lkaj ~ nikogo, a gdy wejcbiesl do bplicy . Kozmy i Damiana ~ 'swj dar fi grobu mojego: [estem Radym, . Wojciecha brat To rzekszy zniknl z mych oczu. Patrz na te wosy i ~ t'fmz cierpieniami znl1dmiall} i poznaje to co rzekem jest

prawd.
towarzyszyl Jarorsirowi , ktry jako biskup 1l0lil imi~ Gebhatda, na synod moguncki i widzia jak cesarz Heryk przywiej polczenia biskupstwa oomunieckiego z bi8n1ps~m pragskiem podpisywali. W kil'h lat poniej o mierei Gebhll'ta dt)l08Z~C rozwo.zi ~ nad jego cnotami, i gdy polriata, l~ sam byl liwiadkiem teto co opisuje, daje tern samem do zrozumienia le cise i od lat wielu czyy ich stosunki 3. Mial tez Kozma i u innych pragskieh biskupw wzitol I zapewne dla swej nauki. W roku 09i towarzyszy nowoobranym
~ It Ut. '6t. ') U. ni. l) u. t 79.

W l"oku

()86

!U
~emu i AD~wi oJ.o.....~_ ;Jlo Mantui; a w dwa lata pojoiej na pow~ .,.. .......i I. ,W roku i 099 jeidJil J nowoobranym biskupem ~em ~ 8tr)'lonia lebie' wru I tYIIl biskupem I rtk arcJhlakupa Sera,. nnl otrzyma poiwi~ceoie na preabitera dnia CI8t1JC8 w 5 roku IW. ycia'. W roku 00 IDIjdowal li, pny powit ceDiu ko'oiola i. Piotra w PradJe i tam py biakap wedlUC 1W1wju wkada relikwie wifllJch do puaaki. xieni teso klaatoru podala mu kawaek ratueba . Ludmili. OCukntl ai, na D~ hilkup wyraajc co 110 tej relikwii swo~ wtpliwoi i a id)' xieni PI'I)' lwojem obstawala , pnynieaiono wielk brytwaoQ rodanonemi wfilami. Biakup wezwawQ)' imienia Trjc)' wi, \ej nucil ratuch na !ar l'OIIliecoDy w plomienie ale 10 li, nie chwycily i wyj!to 10 I opia pi,koiejuym nil wpndy. Co widac Kozma wraz I pl'I)'tomnymi rozplakal si,3, W roku Oju! jako kaoonik pny kociele a. Wita Da samku prac.kim pollany hy od kapituy do xi~cia Wladyllawa z uale oa Ottooa xi,eia morawakieso ie przeukacba pobieraniu p.wnych dochodw I Zekyrkostelu i ktreto poselstwo odoioelo

bilbpola l.OIIDie

m.m

.kutek

pomyloy'.

Beae8two oiebylo jeszcze WWCIII koniecnym wanmkem .taou duchoW08lO w fZ)makokatolickim obrzdku. i ~ w,bi nawet, mieliooy prawie. powllec1uJie. 10zma oinil si4} b,I Boaliech,. a cdy mu ta w roku 7 umara, ni~'''' Jilldbal uOJci jej pami~ w kronice rytmem aciskim I. Z chieoi IWQioh .pomina tylko syna. Henryka ktrep slup imieniem P.rtold w roku 23 do Jerozolimy podriuj,tc zcio., w ~ wiol, innymi'. Umar Kozma dnia 2 paidziemika H25, za.I) 111. i l. ') Ul. tol.
)

III. IH.

') III, lU, I) \II. la 1, Pod rokiem t t tS Da -}Dl k " boaiki opowiada jak jedea - , . prtll Ulrlol" l ' on odpfdul fortelem poklIIJ eieJeaae od Rebie. , lU. 104,

do swej kroniki jeucze mier cesarza Henryka przypad czerwca teGO! roku. Kronik swoj podzielil na lny xiKi: W pierwszej objl dzieje od cJasw najdawniejszych I do roku 038, a powitl cil j Gerwazemu mistrzowi nauk wyzwolonych, I prow, ilby w pracy tej cokolwiekby mu si zdao, zmienii , wykrelil lub dodali dn!g xig obejmujc dzieje od roku f039-t09i powicil opatowi kl.szton! brzewnowski8o Klemensowi. Powit} cenia takowe nie byly nigdy bez upominku ze strony biorc. xil}!k. Obie tedy xigi razem zoywszy, przeslal je Kozma proboszczowi melnickiemu Sewerowi , proszc iby je czy one mu si} podobaj, czy nie podobaj, nikomu nie pokazywal. Trzecia xi}p obejmujca dzieje od roku 09i - 25 byla, jak si zdaje, ju po owym licie do Sawera pisana, i w ciCU pracy zaskocz)"a autora mier, nim j jeszcze komu powil}ci ucignl. D1. tego nie ma ona adnego powicenia, tylko przedmow, pisan przed jej rozpoczciem. O czasie w ktrym je pisal daje sam najdokladniejsz wiadomo: .pisena jest, powiada, ta kronika za panowania Henryka IV cesarza rzymskiego, za papiela Kalixta (II), za czasw xicia czeskiego Wladyslawa i prsgskiego biskupa Hermana. I W tej mierze jest autor tak ostrolny, e seJy mu w kocu kroniki zdalo si potrzebnem doda nieco o panowaniu Sobie&lawa, powiada: -Poniewa we wstpie .dziela rzeklem le ta kronika pisana jest za czasw Wadyslawa xicia i biskupa Hermana, gdy tedy ci z tego padolu placzu przenieli si ju do miejsc, jak mniemam, rozkoszniejszych, a wtek dziejw jest jeszcze obfity.... 2 itd. Przy tak wyraDem wiadectwie samego autora, domys Pelela i Dobrowekiego le pierwsza xiga tej kroniki pisana bya okolo roku O, monkl} jest, i slusmie odrzuca go Palacki j albowiem Kalixt II obrany zostal papieem roku 9 w miesicu lutym, a koronowany byl dopiero w po, Prolor. m. .
') ID. 1'7'7.

ciunwsl)'

owie pldziernika ~Ioi

lQlAla J'Wojt kroaikt mifidzy rokiem 9- ~5 , w ostatuiQh aWoiu lataQh .ycia 8wojel o. Pocztek dziejw c'88IUch opowiada zuplnio ideelai,e. Jak" kolwiek wielce oozy1aD)"1Jl sit) z~aje w i"eckich i n.ym.k.m ~ll sykarh z ktrych wielu b,d po imieniu naIYWA, bp Vl"yta.. OJa zdania w swojej kronice, nie wie jednakie J)ic ani o zawojowaniu ni8idy Czech pnez Bojw keltyckicb, ani tei o tem, Ze tu bya siedziba Ma rkomaaw, Wya~wie wito sobie po opadniciu wd potopowych, i po obaleniu babiloQikiej wiey rd ludski t powoi roz"erzajC aifl t zasaedl d na obsaary Germanii ktra rnoimienne kraje a milidzy temi i Czechy ob~ mowala. Jeszcze stopa ludzka nie tknla byla tej krainy, wie .. eern ~r jakby walem jednostajnym opasanej, gdy ojciec BOMmUl, niby Enej pobony, bo~ oj~yste na pleeaeh diwiiajlC, wszed tu ze swojl} druiynl}. Uoze leodyjskiej szkoly, KoZIll8, nie omieszkal wypracowa dla niego oracyi wduchu biblijnQsielankowym w ktrej zapytuje druiyn~ jakby ~ ziemi~ obiecan, a mlekiem i miodem pl)'nl}cl} naswad wypadao. I uwolnij jedno.dni W8ZY8CY: ojcze l po twojem imieniu niech si~ nazywa BobnP' I Takim sposobem rozwin~wszy .autor mniemaeie 8woje o odwieoznem tuby1stwie Czeohw, przysttpuje do njstanzeJo podania, i rospowiada o Kroku, o tl'()ji>U dzieciach j~ i o PNeroyslawie ktrego, mwi, chodaki w skarbcu xi~icym prsechowuj,! siEl podzidzie, i po wieczne czally przechowywa si~ b~d. 2 Rozpowiadali w Czechach 8tarU8~kowie e Krok nie mial .ladneio syna ale tylko trzy crki i e czasy ich bylyto czasy Amazonek midzy ktremi one pierwsz rolli ll'Cly i .lc nakonie Przemysaw ktry od fortelw imi swojo otrzymal pojl uajmodsll} cr~ Kraka, Libus, Kozma nie oddaje nam podania roku:
) l

~al ~

') l. 7. iB. Zupenie &ak samo, jak powiada nasz Mionz o Leszkach: /htJ1U reipublice admMillraeio bmiWIIU IIOlIlIIIftqlIIIm eJ illCerlil cu,il per,OfiI II o r II. g' 0rio I il ec.ia m 110 d i e V'o da ri d e lecI II nI ilU i g ni hl. Wyd. JlIe.l(o. 7.

pMwwotDej proatoae; ale u*t.nia je po Iwojemu' jak~ UGaO'By' i I~, nie wahajc, si! Dawet pnyp~ do Di., .iedo...... pntepowiedai poganki Libuay' o Boeslawie pol. bym i iwlttym Wojciechu. - Podsnie to tiI'wIlo sil}Dl ~ m)'l&awie, p autor poIoiywszy gole imiona xiit: N"amyila,' M8aly; Woiqa, WniJlawa, Kreaomy'la, Neklaaa i Hostywia o ktrych, powiada, tak lyoiu jako i mierci miol~mie pIDuje, .. I ~tryeh 08tatlti mial by ojoem manego 'Ii wieku IX x~icia ueskielO BorJJ'WojP, podoosi kMka uozeglw z oza8w Neklana i rozpowiada rwniei 18 podaniem ustnem o .wojnie tego xil}oia' Jl Wlaatislawem panem ucka, o Tyrzo i o Duryngu Jl ktryoh P*wllleBO wlkazuj jeslOl8 mo~l, a druPgo trwa pami6 W naawiaku olszy DurY0;owej. Na tern skocz)'" ~ zakres po.. da u Kumy, i wylDPje On, ze nie znany mu jest zgola czas w kUrym to si dzia mialo: nie mg bowiem nic o tern snale w kronikach, ale sly~a' lylko z powiastek starcw, a oz,! ae &I prawd ozy baini ? 8~ o tern czytelnikowi zostawia. '! Zwabjo obld jakiemu Kozma 00 do autocbtonii CJoohw 'Jle'8, I'OIrini trzeba \V tem podaniu tny czki oddzielne, od... dalone od siebie tak. miejscem jako i czaiem, i up0l'ldkowa je ioaczej ni autor. Powie o Kroku, o fIoj~ dzieciach jego i o Pt8Dyslawie jett podaniem najstarszem, podaniem oly.to ilirskiem: dokladniej i lepiej znachodzi si to w kroDiklcb pol. akich: Miorsza, Mateusza i Wincentego, 11 ciekawa wzmianka o temie podaniu jest w tak zwanym Sdzie Libmy. Pocbd Czechw do dzisiejszej swojej ojozyzny, jest odwoeeni wdrdwki prawdaiwej Sown znad Dunaju o kwrej najlepiej l'OIpowiada: N8I&or 3, a i W pemienionym ju Sdzie LibuIY jest wuna Et
o 'w awojej
Hac in urbe (praga) binae aureae ascendent aLivac: una ex bis vocallil.ur Ul aj o r g I a r i s; sitera e x e r C i t u s c o n I o la t i o. I. ~O, I) In iniio bujuI h"bri nec 6ngere volui, nee eroaicam rcperire potui I ut quando y.l quibul getlta lunt templl/;bas, scirem. Prul. Itr, 4. Et quooiam Iaeec auliqui referuntur evenisse temporibus , utrum sin facta an lieta, lecoris judicio relinquamu. I. 3.... "} Poln. Sabr. I. 3.
~

86
pochodzie wiadomo.' Rozumie ~ salDO I siebie e ta wf}dl'wb do Clecb przed UJlpieniem ztamlfl Mlrkom.ow nl8tpi nie mol'a. Nakoniec powie o przodkach Bonywoja i najpeniejszym midzy nimi Neklanie jest miejscowem CHskiem podaniem, odnoazcem si do zdarze prawdziwyoh ktre zuzly mil}d)' czasami Simona a 8orzywoja, a o ktrych prez Kozmy ..chono 1Hz rcJlienieoo w MJkopismie krlodwof'lkim.' W wieku w ktrym lyl Kozma dzieje ilirskie Sowian jui tylko jak przez mc' pojmowano. Rozpowiadlno sleroko o. Pomorzu i w uycach o miastach ktre mial zakladad d Julw rzymskich w tych stronach, rd ktry g6oil nie rai w Paononii i Iliryku i ale ktrelQ nop nad Od,. nie postala. Jeden z takich p6lbajecznych pomnikw JuKuaa Cezara obllal sam Otto . w Jolinie. Spczesny tei K01Jmie nasz Gawel zwi lal w dobrej wiorze stare o Piacie i Popielu podanie z miejscowoci! ;Oiezniesk. Gawe mial xigi pod rk, mial przed sob kronik Miorsza ktry o Popielu i Piacie rozpowiadajc ani plslowem na miejscowo polsk nie wskaza. Nie mial przed BObl} kroniki Kozma i idc wic za podaniem ustnem i gdzienieco sam objaniajo, zwizal podanie o Graku i j8iO dzieciach wszystkiemi wlknami mionek etymologioanyeh z esesk, miejscowoci. Taka jest osnowa pierwszych pietn8stu kart kroniki KOImy. Pierwszym wypadkiem z ktrym od poda ustnych do dziejw pewniejszych przychodzi, jest chrzest Borzywoja, opowiada CO KOlma I pewn szczerot. Mwi najprzd le xiz ten ochl'lCony lostal przez MetodOlO za CZ88W witopeka i Amolfa i a o UM kart nilej powiada, ze Borzywoj ochrzcony byl w roku 894. Oba te szczesly nie chwyta autor z wiatrui nie mtne jakowe podanie ale pomniki pimienne o chrzcie Borzywoja ma przed oczyma I i wyranie si na nie powoa. atwo wio doatnedl 00 pod tym dwojakim opisem u KOImy
~ AellelL Deaklll.

tyme

der boehm. Spr.

T.

') 1nL rukop. lir.

.u.

sur.nik

IL

Palacki Itr. " . 9. 9!.

90 i ,..". I' w..... r. 1819.

81
wici si.

Z Borzywojem wyrabiano, jak si zdaje, to samo co z naszym Mieszkiem. Chrzcili go forawcy i chrzcili iemcy, na pierwszy chrzest bynajmniej nie zwaajc. Kiedy letody yl, a witopek w zgodzie jeszcze z Arnofern zostajc, dyl do utworzenia vielkiego , niezawislego pastwa z poczonych Sloian, Borzywoj byl mu ulegl~r, i niezawodnie ochrzcil si: bo nawet dalszy . i wilicki wygnany byl z pastw swoich za to e si zbranial chrzest przyj od Metodego. l Pierwszy tedy chrzest Borzywoja musial b~' przed rokiem 88. Po okropnem spustoszeniu loraw w roku 893 i 894 polityka niemiecka uzykala przewag nad Slowianami, a Borzywoj z krajem swym na pierwszy ogie w zapasach tych wystawiony, przyjl od Niemc6w chrzest wtedy kiedy Metody przeszlo od dziesitka lat byl w grobie, a witopek ju ju dogorywul. 2 O synach Borzywoja, Spitygniewie i Wratyslawie, donoszc, nie wie ani roku wstpienia ich na tron, ani te 'mierci j mwi tylko w oglnoci e to bylo midzy rokiem 895 a 929. Rocznik polski, ten sam ktry pierwszy podal nam rodowd Piastw, vie ze Spitygniew wstpil na tron dopiero po roku 920, a jako w trzy tylko lata po nim Wrutyslaw j ale gdy si prz~' patrujemy wczesnym wypadkom wiemczech, mianowicie wyprawom do Czech Henryka zwanego ptasznikiern , dostrzegamy e i tu laciski chronograf podchwytuje raczej lala w ktrych or niemiecki a z nim i rzymskokatolicki kociol wzil w Czechach przewag, i xita ci weszli wsklad pastwa niemiecriego j a nieli rok wlaciwy wstpienie na tron tych xiqzt

./

? ywot

Cyryll i Metod. w MOlkwilian.

r. t IW N. 6.

Itr.

4011.

. ~ Palleki mniemi le ~OUJIII w lem miejlcu pomylil li, bioJ1c rok 'mierci BonyWojl II rok ,; kdrym chnetl'pl'lJi" (Guch. P. B6/tm. L 1114. pnyp. f!S) ; Ile &ema IDIIiemlDiu IJlneciwil li, t e wedluf CArDII. J/ontUt. Jklic. (PI&. Ser. rer, Autr. l 116) Bonywoj .mlr dopiero roku lIOt, i WJPIda tv datt prlJit~ bo nikt wi,uj me donosi o 'aUerei lep xip,ciI; milcaeDie roemitlJ'll fuldajaltielO o Bonywoju pod rokiem BlIII dowodu tylk.o e xitt tel aie h)' .!roDnikiem Ni~mc6w pod6WCUI. '

DI91tlzedbyGOOgle

ltlrzy dobrze jeszcze za iycia Borzywoja , roku 895, prZ)'n jmniej w pewnych udzia ach panowali. I Do dzi [w Pol ki ma Kozrna niektre bardzo cie a 'e ie wiadomo 'ci , n ktre led rie gdzieindziej natraflc moina. e z iel iego pa stwa ' vi topekowcgo cz ' Polsce przypada j ale co mwi o pusto zeniu 10r:1w przez Polakw, to zdaje Iii b)' tylko \ trte m jego, przyczepionym do textu Beginona, a p o chodz c m z niewyrozumienia stosunkw midzy lorawami fi Pol kq owcze n . lysza Kozma o pustoszeniu Ioraw przez Polak w za czas 11 B ol esawa chrobrego, i slowa Reginona wypisujqo zwizal to pustoszenie z czasami syna wi topekowego lojmira. 'l Nie zna imienia Bol esawa chrobrego, odebranie Krakowa i zdobycie Pragi opisujc zowie go lieszkiem j ale wie e za jego panowania w roku 1022 bylo w Polsce przeladu -anie chrzeci:m, a gdy t wiad omo porwnamy zo slowami estora i Polikarpa ktrzy w ywo cie . Teodozego mwi wyranie o vyp d z eniu z Polski cz ercw, podajc to za po, d owej rz zi ktra po m ie rci chrobrego w Pol ce nastpia 3 j tedy wiad om o Kozmy pokazuje s i niewqtpliwem, historycznem zdarzeniem.! Jak B olesawa chrobrego tak tei nie zna Kozma i Wlad)'boja oh o cia w szeregu p anujcych xiqiqt czeskich 'I) I'ertz I. ,li t .

'J Regino

pod rokiem 89.i mwi: Circa haec etiam lempora Zuendibold. rea [, 1'GSclarorum, I'ir inier .fI/ OS prtul entissimus et illgenio calidil8imlU . d' claunt ex trem um; CUju8 reqnum filii t'jus pauco tempore in{eliciter ten enutJ. Unqaris olllllia l/sque ad BoluTII (lepoprllantiblU. Pertx /. 606. Kozma u p t ym e rokiem: Eodem 011110 Zl/atoplU/; "ex Moral'iae obii/. CujU.f reqnum filii ~ IJUU CO tempore ud millus [eliclter tenuerunt , partim UlIgllri.f illud dirip im l i p arl itn Teutonicis orienta libus , partim Iuloniensibus solotenus II08tililer depo lantibus. l. iJ6. Obydwom tym opisom sluy za po d s ta w I'orlirogenit '16 X(!OJ{1/nO I s oczywi ci e Kon nasowi Polouienses; ale lei Poeflrogentt 6 i o dobrowolncm udawaniu s i l u d n o c i morawskiej do Chrobatdw , a nic O szeniu . Ioraw przez nich. Wedlug tego wi c naldy s p ros tow a Kosm .
htll.firlm

J) Patcryk rkp. sir. 9i i 58.i; porw.

Pon,

Sobr. I. 64.

') Do tegoto wypadku n al ciaoby moe o d n ie i owe napomknienie Ga i e brat . Wojciecha Radym', jako arcybi kup gniemie ski , rzuci hl"
Po lsk .

Googlc

89
Co daWne 1'OCJB)iki. W tej mierze pokazuje si autor nie do pilnym zbieraczem zdarze dawniejszych. Nakoniec stosunki Polski do Czech od czasw Brzetyslawa I opisane s dokladaie pnel nieco, ale mier Kazimirza I mylnie pod rokiem 039 poloiona. W oslooci mwic jest Kozma sumiennym i nie bez wdziku opowiadaczem, oozytanym wklasykach rzymskich i ale sam pisze lacin barbarzysk zupenie jak nasz Gawe, i proz swoj rymami pobrzkujc, zcsta leoninami przeplata. Z poe-w Homer, Wircili, Horacy, Owidy, Cato, Juwenal, Lukan i Stalius; z prozaikw Cicero, Justyn l, nakonie Hieronim, Prudenaius i inni s bd imiennie przez niego powolani, bd do8tarczaj zda, sposobw mwienia i rytmw do okrasy jego powieci. Co do rde ma on do niektrych epok wane a nieznane dzia przywileje pod rk; uytkuje z kocielnych prapkioh nekrologiw, zsyla si na niektre legendy, a list Bolesawa krzywousteco do Wadysawa oseskiego za Sobiesawem pisany, w zupenoci przytacza; wida wic e i archiwum xi i'1ce niedospne mu nie bylo. Z kronikarzy niemieckich znany mu jest Recino. 2 Przy takich pomocach i zasobach opowiada
Nullum scelus apud eos furlo gravius et lalrocinio (L 8) jut wprawdaie' adanie ./tuIp4 (IL !!); KOlma jed7UJ wliql je prawdopodobnie nie a Ilutyruz, ale a RegiItqnc raaem I wiali iMemi. 2) Prcz spomoiaoych ju miejsc s Beginona, zoachodzl si u Kozmy jeszcle Dl8t puj,ce: Omnil iUa ref/io lUb Arcloo au T1ulnallttnlU et lUque ad occiduum lita, Iieet in " liIIgulG propriiI loca fIMJIiIibu JU1IeWPenlur, generali tamen vocabulo GeN1lG1licl vocitatur. COIm. I. (J. Ut tlllltu populorum multihulinu ar/lloo lUb IJ,U orUmtur, lit non immtrito tmiverll ilttJ regio ThanailenlU lUque ad occidnm licet et propriU loca in /la liagulIJ nUtlCUpentur nominilnu, f/tner41i tamen 1I0CGbt1l0 Gernatmi4 lIomtelfu'. R. ap. PerU L 600. L4nae vel lini eir UlU al: "e.til ignoltu, AvemeFtrinil tIIl ollim. pelliblU lItunlllr pro vutiblU. COIm. I. 8. Ltmae IU _ ac lIutitun ignotu, et quanquam continuil (rif/orilnu afficiantur, pelIIu t""tIfn Ie rIlU'iniI iAdlllmlvr. Reg. ap. Pef1:a I. tJ09. 600. Nullam lcelw aptUI eOl furto flI'IIViu et IatrooWo. Co",.. I. 8. NuUlm .c" aptUI eo (urto grtl1liw. Rell. ap. Pef1:a I. tJ99. NullilU gentil arml videre. COIm. I. 8. Perpetuo ab aliena imperia wacti. Reg. Ip. Pert:a L 600. Antea retro leeulU iM1Idit-. GoIm. L 68. Retro lIIlU .eCtUiI ideo .....ullitl. a. ap. Perli l 699 itd. Mimo tych dowodw utraymuje Palacki e Kozma nie mal Ziola ReginOM Wrdig. 4. CI. biSIlm. GucAU:hUcAr. lir. U. 2
~

mieniaj

rmm.

86
cbssernie a niekiedy rozwlekle, zatnymuje te i cbronolop podobnie jak nasz Bogufal i Jan z Czamkowa, ale w niej najczciej myli si. W dziejach prawdziwyeh rozrinia zdanenia ktre za pomnikami dawniejszemi opowiada, od ldane Ba ktre sam patrzal lub tei syszal od wiadkw naocznych i pojmuje wic cal wano historyi chocias jej nie wudJie podoywa. ~rzybialemu, siedmdziesit i kilka lat liczcemu starcowi Cl 8tokrod niedopisywala pami i czuje to sam przytacujl!c Da swoje usprawiedliwienie e i Homerowi drzyma zd.rzao si. Ztd nietylko w xidze drugiej w ktrej opowiada dzieje od roku 039 do 092 , ale i w dziejach najwieiszJch ktre w Iidze trzeciej objl s niekiedy grube usterki, a rozpuatna powiastka o Matyldzie, pod rokiem 07" opowiedziana, okuuje w jak krtkim czasie prawda wyrodzi si mole w bajeczoe podanie. Odwodzi go tei niekiedy od toru prawdy namitne przyy.innie do niektrych wyobrae i osb. Poczenie biskupstwa pragakiego z biskupstwem olomunieckiem bylo ulubion myl, Jaromira czyli Gebharda, chcc j przywie8 do skutku ten biskup nie zwabi na rodki. Nie mone dokaza tei<> sposobem dobrym u brata swego Wadysawa I, ollpadl Jaoa biskupa oomunieckiego i zbil go. Brzydzii si takiemi rodkami Kozma, ale poczenie tych biskupstw popiera rwnie nami tnie jak Gebhard, a e 'wn przeszkod ku temu byl Wratysaw n, wystawia wic w niekorzystoem wietle czyny tego xi cia. Z tej takie strony zapatrywa si trzeba i na przywilej polczenia tych biskupstw. Dorywczo, w czci nawet na domysl wypisuje iO Kozma, mwic: conlinet aut hunc, aut hu;U1Bodi lexl.",l; ale W)pisawszy spiesly pochwali si z tem, la widzial na swoje oczy jak cesarz Henryk kladl na nim swj podpis. Do opowiadania dziejw najwie.baych ze watrteJD przystpuje i w treci je tylko nakrea , zostawiajc obszerniejszy ich opis pisarzom poniejsz)'m i a chocia mu dobrze wiadomo, ie F ul viii",,, ,tu IGcuUI' tltriUUem, 'lU COflUlUIe ftJlai-

I
I Wysn9 jednak prawd tuowdaio lka sil1' 2 Kiedy o Bnetyalawie powiada e calI} Posk sobie podbil, wida w tern tylko alabo dla xil}icia w ktrego pochwalach sdzieindziej al do niedoneeznoci posuwa si j chyba e powiemy zDobnerem i Kozma pnez wyrazy: cal Polsk, paly Szlsk rozumial j co lei jeet prawdopodobnem j gdy znowu mwi o Bolesawie chrobrym e w roku 105 byl przez cesarza zholdowany, moinaby mniema ze go zwidl jaki samochwalczy zapisek niemieckiego roczoikana, za ktrym 10 powtrz)'l j atoli kiedy splczesnq sobie wojn oesarza Henryka z Krzywoust)'m i klsk na psiem polu pooiesioo, wystawia jakoby zwyciztwo ze strony Niemcw 3, D podanie o mierci witopelka zapisawszy wyklada je sam w ten sposb, jakoby witopek ozul wyrzuty sumienia za to i si omielii podnie ori przeciw swemu panu i dobrodzie;owi Atoolfowi, tedy niepodobna usprawiedliwid autora z zarzutu, e tuowdzie zarwal nieco ze sualczoci z jak duchown~ niekiedy z zapomnieniem obowizkw swoich dla ojczyzny, cesarzom nadskakiwali. Inne ucbybienia jeKo wskazuje dokadnie i szczegowo Dobner w komentarzu do Hajku i Palacki w ocenieniu rde do dziejw czeskich.

laMn

l, S t r a s b u r s k i znajduj~cy si w publicznej bibliotece, pisany jest w XII a najpniej w XlII wieku i koczy si na roku 086 koronacy Wrat)'slawa. Kozma, jak powiedziaem, wydawal czciami swoj kronik: pierwsz xig Gerwazemu, drug Klemensowi powiciwszy. Rkopism tedy strasburski najpierwsz redakcy nie jest, a to tern bardziej, ze w nim znajduje si powicenie Scwerowi j dla tych jednakie ktrzy maj
., Apolog iu ID libr. Itr. t 96. ') Nune mea l\Iuaa tuum digilo compesce labellum Si bene doda sapis, c a v e a s n e vera loquaris. IIL '!59. , III. !36.

4) L

3.

91
sposobno

o,l'ldania tego rkopismu , zostaje do doohodJenia czy nie jest on jedn 2': wczeniejszych redakoyj, prsed nap. niem xiEiii trzeciej, a nawet przed uzupenieniem dru~ej xigi uskutecenion. Nie wiemy bowiem jak pierwiastkowo te xigi wy,ldaly i tak pierwsza jak i druga mo~a by macznie mniejsza pierwotnie. Nasz Gawe w o!ta~ej redakcyi swojej kroniki dodawa niemalo tak do pierwszej jako i dnJBiej xigi. Mc' tak samo postpowa sobie i Kozma, a oddawszy Gerwazemu jedn, a Klemensowi drug xig, przeslal wnet, jak si Idaje, Sewerowi xit;i obydwie, w nadziei bo,alsze,o upominku; dla lep tei uprasza ~o iiby nikomu trzeciemu dsiea tego nie pokazywal. II. S zt o k h o I ms k i w krlewskiej bibliotece tamtejszej, jest z wieku XIlI i zawiera wszystkie trzy xisi; stanowi oatk, owego ogromne,o pergammowego rkopismu ktry w czasach trzydziestoletniej wojny dosta si do Szwecyi i o ktrym kr ylo podanie ie pisany b)'l przez ezarta. III. D r e z d e s ki, znajduje si w tajnem archiwum krlewskiem, jest pergaminowy, z wieku XIII, zawiera text z dodatkami mnicha sazawskiego. IV. W i e d e s k i , W cesarskiej bibliotece, jest pergaminowy, w formacie wiart.kowym. Texl ten jest rwnie z dodatksrni mnicha saeawskiego , jednakie od popesedniego odmienny. Zdaje si by z wieku Xlll ; kilka kart a z niemi zdarzenia niektre midlY rokiem 923-994 wydarto s. y, P r a ) s ki, w bibliotece kapitulnej, pisany midzy 1'0kiem 329 - 343 dla biskupa Jana IV I domu Drazycw; jest na pergaminie w formacie arkuszowym, stanowi cz tak IWalH'j pl'3)Skit'j kroniki. \'1. II r )' i S ki, w murcum Francisska , jest z XV wieku, pisany na ~'illUinic w arkusaach. Zawiera wszystkie trzy xigi, text jednak tuowdsie skrcony. Odkr)'ty lostal pnez Meinorta w roku 8 H. \"11. R a u d n i c ki, w bibliotece u. Lobkowiczw ; jest I XY wieku, papieNw~', w arkuszach. Odkr)" go w roku 8~6

93
FraDciuek Palacki. Zawiero oraz text pierwszego Kozmy dopelniacza. VOl. Br z e w n o w s ki, znajduje si w bibliotece te~oi klasztoru j jest z XVI wieku, pisany na pnpierse in folio.
Wydania.

Kilka jest wyda tej kroniki, 31e sqto po wikszej CZSCl przedruki; wydania za lepsze z rkopismw uskutecznione s: 1. Freherowskie z roku 607, wedlug rkopismu sztokholmskiego j i II. Wydanie pragakic w pierwszym tomie Scriptoru rerum Bohemicarum, w roku 783 uskutecznione przez Pelcla i Dobrewekiego , wedlug rkopismu pragskiego , z dodaniem waryanw rkopismu drezdeskiego , tudzici wiedeskiego i brzewnowskiego i z wyda freherowskich. Do tego wydania odnosz si w moich przytoczeniach.

VII.

MATEUSZA
KRONIKA LCHlTW I POLAKW.
Wkrtce po Gawle wystpil jako kronikarz Mateusz herbu Cholewa, Byl on, jak si zdajc, rodem ze Szlska stanowicego wwczas cz nierozdzieln Polski i ai do podzialw po Krzywoustym noszqcego oglne jej imi. Z z)'cia jego wiadomo e jako scholastyk stobnicki %3silil byl w jakowej potrzebie pienidzmi Wladyslaw3, najstarszego z synw Krzywoustego j poniej tei za jego wpywem ?Osal biskupem krakowskim w roku, jak si zdaje, 43, po Robercie herbu Korab I, wnuku Miorsza. Jedzil tcdy w tyme czasie do Rzymu, gdzie z rk Inocentego II
~ Dug.

Hial V.

.6t;

Clt.I. ep.

CJ'IC.,

rlrp. ,bibl. O"ol. XIX. k.

~.

..

9.1
Zostawol W oialaj prayjaioi 18 swojego czasu Piotrem ze Skrzynna ktry mial Z080108 dobra na Szl~sku, a midJllY innemi spanialy zamek oa ~rz6 Sobota niedaleko Wrocawia 'l , ludzi uczonycb ceni i rad ieh w domu swoim przyjmowal ; pisal nawet sam pamitniki ycia swojego. W takim samym atollInkIl przyjani zostawal Mateusz z Janem herbu Gryf biskupem wroclawskim, paniej za. arcybiskupem gnieznieskim, hywszy rwnie jak on gorliwym wielbicielem cnt . Bernarda, opala klarewaleskiego. Midzy rokiem 43- 53 pisallist do tego opata zapraszajqc go swojem imieniem oraz imieniem Piotra zeSkrzynna do Polski. List ten przechowuje si w archiwum watykaskiem i daje wiadectwo o niepospolitej nauce i wprawie pisarskiej naszego Mateusza i czytajc go nio monu nic widzie podobiestwa stylu midzy nim a trzema pietwszemi xigami kroniki Wincentowej. Daj tu ten ciekawy pomnik w zupelnoci.
sawnym

papie.a otrzyma powioenie. I

MatLhaei cracoviensis episcopi epistoa ads. Bernardum abbalem clarevaUensem. De sU8cipimeoo Iuthenorum conversione.
Bernardo Dei gratia elareuallensi abbati, viro venerabili et reuerendo , omni praeeonio digno et merito sanetitatis iruigni , ~[allhael18 eittSdem gralia cracovietus episeoptl8 el comes Petrus quos (aeit (acere [ructus. Grales Deo nostro rejerimus, grates siquidem infinila8, qui vos talem o abbalum decus et gloria, nostro suscitavit saecuJo, quem solici/udo omnill1n ecclesiarum quemadmodum vas electionu nunquam et nusquam praetereat , quem infirm.ilas alioruni eogat pariter infirmari. Cujus meritis Deus orbi bonum otnne larguur immerito, cujus pl'ece districtus arbiter mitigalus, sel/Jentiam revocat , ac m statim. [eria: peceatore iram 8uspendie ut parcat.
I

~ Ordinalus Romae in episcopum cracovien. Cala\. epp., rkp. a bibl. 08lol. XVOl k. H. 2) Rocznik przy kronice Piotra ze Skrzynna. rkp. pod r. t tO.

l) Somerab. II. 183. t 8. ~33. 4j Piolt Wl~wic &e Skn)'tlll.. czyli lak Iwan,. Piolt Dunin.

9l>
DileeJtuJ ~liw tJuter magisler A. nOl etl) parle vul,'o, eonnlrIit J li qui8 pOlM et impiol RfIlAenorum rUHS atque oblertJaRlitu extirpare. Pouet fJ"idem Domine , pOIset , ,ed ,oltU i1k homo po"et in quo polenI gralia ut. Confidimus aulem in Domino lUft, quod li ab1Hu clarevallenm hie esset, hoc hQnum (acat pNlet. Gen Ula RfIlhenica fmdtUudint innNmerabili cen sideribus adaequala, orthodoaa fidei ,'egulam ac ver rlligionil irulUuJa non 'erval, non ausndenl, tpUJniam eetr coJholicam ~ccluiam 1IeN. sacrificii 18Cl1 non est. Nee 191um in lacrificio dominici eorp01u, ,ed in eonjugiil repudiandi, et reIHJpli~aftd;1 aJ;;,qwe ecceliae lacl'amen/iB lurpiler elaudicare eognolcitur. 11tJ erroriJnu var;i" ima vero haeretica praflWIe a primordio mae cMWerlionil imbuta. Chru/um 1910 quitlem nomine confilelur, (ac", aulem penilw abnegat. NeqHt e"im vel latinse vel graecae wIJ Ule conformis eeeesiae , led leorBUm aIJ ulra'J" r.miBll, neutri gens prae(ala sacramenlorum parlicipalione comfoonical. Hoc aulem Domin, totum penetrabilior omni gladio ancipite veltf'a pratdicatio amputartl, li ul tam visitaretil, obi IpiritU8 .anctu8 inspiraret. Nec modo in Ruthenia, quae quasi ut alter orbis, I'erum etiam in Polonia et Bohemia, vel communi appellaIione Slavonia quae pluru provineias continet, talem ae tantum frnelum, tamque Deo aeceplabilem (aeeretil, ul eb ;PlO postmoaum audiretiB: Euge serve bone et fidelu I Ar" certiB,;me f/oIJis omnel, ul IperamtU, in audilu au';' obedirent. Dignamim igilur pie pater, dignamini qui cetertJI illUllraliB, nOBWaB eliam lenebras illuslrare. Dignamini SlafJoI ineomptJliJOI in tlitae rationibul informare. Dignamini gelidwm axem "um pratsenlia visitare, ul in adventu nostM abbatis frigus horridum aquilonis, austri gralia et mulciberi flamine temperetur, ut inculta barbarie veuri moralitatibu8 eacolatur, ut homines in humani Ilutra eruditione mitucant, lUb ;un0 tl8minieo mansuueanl. 8 enim glOf'itJ etleberrima el Threicitu Orpheus et ThelJ(J,nUl Ampltion coelo inserunlur et astriI, valumque celebrantur ingenio et post morem earmine vivunl, quod ulerq14e Iflwu et lapiduJ

96

id e81 8glvulre, eI lapUleoB hominu, lyrae cantilnu clelinivU, legemque pali coegu, quatUD magU no, lpt1'atnru quod gnUu elferru eI immanu saeer abbas OhrWo conciliet, qui eI p"fUCO clt evangelii, eI lucerna in domo Domini, d divinae voluntali, interpre8, et meior Orpheo, et Btlperna clarus 'cumia, et eoele,ti praeduUl inteUigtntia et omnium (ere cJlJrumatlu1 munere iruignilUl d graJia. Quanto au/eru animi, quamque ardent; desit/mo ego et come, Petrus , vir utiqve eirca Dei CNllum et eccluiam religiontmqtte devoti8,;mUl, vutrum pie pater praestolemu.r adverUum, 181m ule nobi, est tuti" qui videl 8ecre14 cordi8. Nec no. ,oli optamus abbatem cla,'evallensem, simul in unum .divu et pauper, nobiles d ignobile8, juvenes et virgines, sene cum juniorilJfu aeque dtsiderant. Abbatem omni3 ordo eI aete, abbalem omnil 8exU1 atque omnl conditio, abbatem omne Poloni omnivm'l'" 110ta srupiram. I W roku 149 znajdowal si wraz z biskupem Janem herbu Gryf we Wrocawiu na uroczystoci powicenia kocioa . Wincentego, zaloonego przez Piotra ze Skrzynna i tento Piotr mnstwo kociow po swoich rozlegych posiadlociach stawiajc podawal mu czsto sposobno do takowych uroczystoci, poczonych zwykle z ucztami i ztd te jak z jednej strony podaje nam Dlu~osz zamilowanie w yciu wystawnem , w biesiadach i ucztach jako wydatny rys charakteru Mateusza, tak tei ta sama wystawno w stylu i ton biesiadniczy w opowiadaniu zalatuje nas z jego, przez Wincentego powtrzonej i xig czwarl uzupelnionej kroniki. Godno biskupi piastowal przez

I) Extraits de l. Bibliotheque du Vatican, contenanl8 les manuscril8 qui regardent

I'histoire de Russie depuis l'an 1075 jusqu'a l'an 167!! tires en 1790 pour le Roi de Polcgne par Mr. "AbbtS Albertrandi aujourd'hui eveque de Poaen et de V1I'll0vie; 6crila de sa propre main; rkp. nr, 11. Na poeaqtkv Ufo rto pi,mu jut 'pil dokumf!nJuw por~iem lut, i tell IiIt poloaOfO pod roie1l 11&0, le6 mylme, bo MatelIn dopiero okola roku 114& 1001101 bi,upem /crakow.kim. ja ,iti wPd powieclailllo.

9'1

lat j3 i umar nage pamliiem tknity dnia 8 padzierniki roku 1. 66. l Te na wiarosodnyoh wiadectwach oparte wiadomoci o Mateuszu, lcmie z tem co mwi o nim przypinik Wincentego tudziez Nakielski, a co za nimi Niesiecki i Rzepnicki powtarzaj, mianowicie e to byl mz nader uczony, i autor trzech pierwszych xi!g kroniki znanej pod imieniem Wincentego, jak BIJ nierwnie obfitsze ni to co nam doniesiono o Miorszu i o Gawle, tak tiz bez wtpienia bylyby dostateczne do zapewnienia mu sawy kronikarskiej j dwie atoli okolicznoci staly si powodem ze mu saw 't autorstwa rozmaici pisarze zaprzeczaj: n.ajprzd ze Dlugolz ktry podal niektre okolicznoci z jego lycia zowie o pasibrzuchem, a o kronice jego nic nie spomina j powtre, le kronika jego nie doszla nas osobno, lecz tylko lcznie z kronik Wincentego, przez co padlo podejrzenie i jej autorem jest sam Wincenty ktry tylko z jakowych powodw udaje, jakoby dzieje w trzech pierwszych xiN8ch skrelone, byly rozmow Mateusza z Janem. Co do pierwszero, trzeba wiedzie, e Dlugosza wiadomoci o dawniejszych naszych kronikarzach s bardzo opoaniczone: nie tylko o Mateuszu, ale ani o Miorazu, ani o Gawle, jako kronikarzach, nie spomina nic Dlugosz, a o Bogufale powiada tylko vir UleratWl" ale czy pisal kronik czy co innego? tego Dlugosz albo nie wiedzial, albo powiedzied zaniedbal. JeMibymy tedy w tej mierze opiera si chcieli tylko na wymnem wiadectwie Dlugosza, wypadaloby twierdzi ze a do drugiej polowy xm wieku nie mielimy adnych kronikanw prcz jednego Kadubka, bo tylko o nim donis nam
~ Jak rok wspienia na biskup"wo tak tei i rok mierci Mateusza podany jest

rozmaicie przez roinych pisarzw. Najstarszy rocznik lubiski mwi pod rokiem H: Mal1Ietu in epi8copwm cracovin. ordiMtllr; preledit !5 lUIIIOlo Wedlur tego umar OD dopiero w roku i i 67; tymczuem na stronie odwrotnej w tymie samym roczniku Zlpisana jest mier jero pod rokiem i i 65. Podobnie ma i rocznik krak. (rkp. Glad. str. 11.) Dugosz w historyi kadzie wspienie jero Dl biskupstwo pod r. 1143, zd w ywotach biskup6w krakowskich pod r. H. Za pierwszl} I tych dat poszedem. Dzie mierci Matell8U podaje Nur. _ . w rkp. Glad. .tr. 9i.

t3

{)lUloSZ. TyllOZalelD Dopfa ktry tyko o 'par dziesi,tkw lat mlodszy jest od Wincenteio, zaczyna kronik swoj tak: Quam. vii HilJtlwiographi qui nuac Poleni a Polo "rclieo f6mi1UJn/ur, eJ alitu a cutro PolaJ quod in finibtu Pomeranie mm ut, cai domitUJbtmlur, 84ti& ample et tJeriuime M'iginern regum tt principum Polenorum et eorum gella aIque aclU6 mirabilu et IJre1W9', precipue retJerend1U paln' domifru VincentiU6 olim 6pilOllpU CrtlCC1f1ienli8, ae c~ t e r i p l II r i m i delcri'pltJr1NI, ae perani 1t11Wf'ie aui8 poltem Ir.ripture tutimonio reliquerunt_1 itd. To wyrane wiadectwo pisarza ktry Dugosza przeszo dwa wieki wyprzedzil jest doststeesne aby usun wszelki sk~ .. pul, pochodzcy z Dlugo8Zowego milczenia. Nie powiada te! nic DlUlOsz i Maeuszowej uczonoci, a przecie! dowd jej OCIywiaty mamy w licie, pisanym do . Bernarda. Twierdzenie wic Nakielskiego, pisarza ktry duo uytkowal z bogatej w najrzadsze rkopisma biblioteki klasztoru miecbowskielo, ie Mateu8z byl60 w wmme muJitIU et qui auclor Oroniem, qoom cum ..... 7IUne Vincentii erndgatam habemfU, fuiue ferlur,2 ma, jak widzimy, daleko silniejsz podstaw, ni wnioski lI'obione ze slw Dlugos.zowych. I dtuii zarzut przeciw autorstwu Maeu810wemu 1zuadniony nie ;est: cbociai bowiem kronika jego w osobnym rkopimie nas nie doszla, lam jednak Wincenty w jednym z najslarszych rkopismw swojej kroniki natrca je nie rOImow syszal, ale mial pod rk spisany na pergaminie Mateuszw dyalot; 3, a komeBtator Wincentego z wieku XIV powiada ze znachodzil rkopisma kromki Wineentowej w ktrych na samym ju! tytule bylo wyraono , !e trzy pierwsze xigi s piro Mateusza, a tylko czwartej autorem jest Wincenty.

I) Bogufala rkp. Hodiej., u Dobnera do Hajk. II. 8. ') Miechoyia str. 7t. I) Memini siquidem eolloeutionls mutuae virorum m e m b r I n u I i I. Rkp. VI, karta II odwr. ) Titulul lutem, sicut 11iquotiel in principio illiul Croniee reperi, ponitur iste ; eronica de geatis principum Polonie, quam leetor lcial elliam esse I Matheo qUODdam eraeoviensi episcopo, in quo per modum dialogi interloquendo cum J'oanne arelllepilcopo gnemensi trellibros ediderunl (mylnie, aam. edideral); qUlrlam autem addidil Vincentiua quondam Cracovienli. epiacopul.Rkp. V/, . 1 odu1r.

9Q
Okazawszy powody dla ktrych trzy pierwsze xisi kroniki Wiocenlo.wej za dzielo Mateuszowe uwaam, przystpuj do bliisZ810 jej rozpoznania. Skada siq ona z trzech czci rnycb, i niejednakiej wartoci i ztd te odnonie do kadej z nich inaczej sdzi trzeba zdolno i zaslUi MatelJ!Zj. Inna jest jego, zaalup ,dy, jako wielce we wzorowych pisarzach rzymskich oczytany, dzieje staroylnych Lchit6w przez Miorsza nakeeloae prostuje j inna t;dy la kronik Gawia powtarza pobienie i cz~ stokro prsesadnie ilwniejsze z dziejw polskich zdaraenia ; inna nakoniec (dy jako pisarz orysiaalny porywa za piro, aby w~ tek dziejw przez Gawia na drugim dziesitku lat XII wieku urwany doprowadzi a do roku 1166. Rozwamy najprzd oddzia pierwszy tej pracy. Mateusz jest pierwszy Polak ktry si wzil do pisania polskiej kroniki j przed .nim pisali je cudzoziemcy. Okazanie wic jak on przeszlo nasz!} pojmowa? co z wiadomoci przez cudzoziemcw o pochodseniu naszem podanych uznal za prawdziwe , a co jako bajk odrzucil? jest nieskoczenie wane; atoli podlega ono nieslychanym trudnociom ztd, e dowody na poparcie naszych twierdze wydohywa musim nie z czystego Mateuszoweio testu, ktrego dzi nie znamy, ale poniekd z ~rugiej ju rki : z Wincentowego przerobienia. To co pewniejszego w tej mierze powiedzie moina, jest nastpujce. MajlIc kronik Miorsza przed oczyma, odrzuci Mateusz znajdujcy si w niej rodowd od Jafeta si do Wandala, bo si przeciwi zdrowemu rozsdkowi i a Wincenty ktry uzupenial niekiedy to czeio w Mateuszu nie hylo, w tern oto miejscu do uzupenienia nie kwapi si, i rzecz z Nenniusa hanchoreskiego przez Miorsza wywleczona, nic znalazlszy odgosu w narodzie, przy samym Miorszu zosala. Odrzucil tei Mateusz i zasad Ga~ wla, Ze dJiejw pogaskich kreli nie warto; dla" Polaka byly i to dzieje zajmujce i cenne J nie uwodzc si wic fanatycenOBci zacl od Graka wielkiego na lat 400 przed Chrystusem, a powie swoj popiera nierwnie mocniej ni Miaraz

OO

dowodami, przywodzc od slowa do slowa ciekawe wiadectwa Troga Pompeja najpowainiejszcgo z rzymskich pisarzw. Poprawil tel Mateusz to co w Miorszu najwicej razilo, mianowicie: pomieszanie miejscowoci ilirskiej z miejscowoci nadwilask i nadodrzask, oraz pomieszanie nazwiska Polakw ze staroytnym nazwiskiem przodkw naszych, zwanych w oglnoci 1Iirami a w szczeglnoci Getami i Dakami. Nie kadzie wic przed powieci o Graku i dzieciach jego opisu Polski , jak to robi Miorsz, ale w pierwszym zaraz ustpie napomyka o obszernych posiadlociach starych Ilirw i Getodakw ponad morzem adryackiem i nastpnie o Graku i podlegych mu ludach mwic ulywa cigle zaimkw hi, ii, isti, wskazujc tern wyranie e to s te same ludy ktrych staroytne nazwisko wyej, za Trogiem, wymienil. Konieczn nastpnoci takiego postpowania bylo wyrzucenie w opowiadaniu dalszem listu Ate3sa krla 8kit~j skiego , tudzie wyrzucenie owej wzmianki o wkroczeniu Alexandra macedoskiego przez Moraw do Polski i czy atoli to uskutecznil? i czy wyrzucone przeze ustpy nie byly poniej przez Wincentego jako kompilatora wywleczone z Miorsza i tu wstawione? o tem dzi, nie majc wlaciwego textu Mateuszowego , stanowczo rozstrzyga nie moemy i to tylko pewna, e gdy Wincenty chlubi si tern e adnej z zapisanych przed nim wiadomoci nie uronil, i nic dozwoli iby takowa w lonie niepamici zanika I, czyni przeto bardzo prawdopodobnym domysl, e dodawal tuowdzie do textu Mateuszowego dla zupenoci to, co tamten byl rozsdnie pomin. 2 Mateusz tedy ktry jako Polak wiedzial dobrze jakie wyobraenie mieli Polacy o swojem pochodzeniu, a znajomoci
Tam eautionandi cales industria, ut nihil de commisso tuae dispensaticni slipendio aut deperire sinu, aut in sinu oLlivionis relabi permiUas. Bes gestu L 303. 2) Na wsparcie tego domyslu moie sluiy ta okelieeno , ie gdy Mateuu dodaje zwykle do imienia Sik,ia przymiolnik ,acra lub lei divina; przy wzmiance o wpadniciu Alexandra pnez Morawy do Polski powiedziano lyllo po prostu Siluia, lak samo, jal w xidze czwartej ktr niewtpliwie "inccnty napis.,. Wic w najazd Alexandra Dl krakoWllk, liemi jest. iM si laje, w&rl;'- Winccn&ep, II'Obion)lIl Da powadze _kroniki Mionzowej.
~

pisarzw staroiytoych przewysza Miorsza i Gawia I zatwierdzil pochodzenie nasze z Iliryku I i sprostowawszy usterki Miorsza opar rzecz glwn na podstawie czysto historycznej. Staroytne dzieje zawar w xidze pierwszej, a drugxig zaczl od Semowita; jako z Semowitem zaczyna si istotna historya polska; ale pod to, podzidzie sagadkowe w dziejach naszych, imi skryy si dwie osoby rne, i stara chrzeciaska legenda znad Dunaju I rzucona zostala za tlo w wizerunku mlodocianej, nadwilaskiej Polski, rk kaplanw skrelonym: chrzest wic staroytnych Dakw, w pierwszym po Chr. wieku, na ktrym sam apostol Pawe mial si znajdowa I i chrzest nowoytnych Slo.. wian a midzy nimi i Polakw przez Metodego I, zidentifikowano, przypadkiem czy tei umylnie w celach duchownych; albo raczej niejedno co przy pierwszym si zdarzylo, powtarzano przy drugim dla uwietnienia obrazu. T jedn okoliczno wyjwszy, ktra jak wlaciwie n Mateusza wygldala ? z pewnoci nie wiemy, zostay zreszt dzieje staroytne od nowoiytnych oddzielone przez niego i zawarto w xidse osobnej, ktra niejako wstp do dziejw Polski stanowila. Mateusz piszc kronik, nie rocznik I nie kladl lat obok zdarze w calem swem dziele; ale natrcil wyranie zo midzy tern co w xidze pierwszej z_warl, a tem co w xidze drugiej rozpowiada wielka rznica tak co do czasu jak i co do przedmiotu zachodzi. Te ostatnie sto znane dzieje Polski w ktrych opowiadaniu ubitym I jak mwi I
gociilcem postpowa bdzie si pomidzy

2; tamt xig piszc przesuwa

zdarzenia wtpliwe jak zeglarz pomidzy niebezpieczne mielizny 3 I i opowiadal dzieje na ktre zalatywaly do ucha autora skargi e ich nikt nie zna. Prcz tych napomknie
') qui nos per heatos pontiflces et eoufessores tuos nostrosque palronos Cyrillum el Melbodium ad unillltem Rdei Cbristianae vocari digl'laus BI. Slan. Bocolovil OOicia propria ss. Palr. Reg. PoL Crae. t :S96. ar. 71; poro. lp;. CgrvIa i Mel6d. IV J[o8kwi/. a r. 18.13 l/r. 406. 2) gressus rapit lihcrior et v i a doleetat e x p e d i t i o r. ReI gestae I. 88. ) II i n a o I.i s Iongius cngari non connnit a n f ra o Li b u I I. 73. de,"clans emulatio meo quidera ori objieit silentii repugnaculum , dicunl eoim: haud Iacile deprehenditur meuticns in his quae II e III o novit, I. 7.

f,

roll'lOCODe ine jeuae po calem dziele &kIlwki o rBicy 0I8IU i pned.iotu .wartego w xidae pienvuej a QJuycb : "pierwszej powaW li autor ze zdll'leoiami Ba Trop ktry za czasw Oktawiana; mwi o macedoskim Amiocie, o Alesaodne wielkim, o Juliuszu Cezarze, o Dakach i o Bastarneeb; przeciwnie w dropj xidze IDwi o Dobrwee, o . Woj~ ciechu, o Ottonie m, . . o zdarzeniach X po Chr. wieku. Nieuctwo czasw pooiejllych Iprawilo, e wlz~tkie te ostrieenia na nie ~ oie przydaly. Koulawiono najprzd w spo8b o.jdziw8CZniejuy o8zwiska steroiytno: z Amioty IJ'Obil sil} Kanul; dalmackie wyspy zostay duskiemi , i w staroytnych Dakach ujrzaoo nowolytnych Duczykw. Po takowem odkryciu oie udawaoo lobie ju pracy W wyrozumieniu powieci Maleuuowej, i wzito to, co tene osobn ~ od<bielil, a jako ws~p przed dziejami Polski umiecii, za same <bieje Polski, opowiadajljc je poniej bez adoeco od waciwych dziejw polskich przedziau. Porownywaj'lc dzi sposb \V jaki nam Mateusz, acz w zmienioBym ju nieco przez Wincen~o texcie, zdarzenia te opowiada, z opowiadaniem kronikarzy innych tak wczeniejszych jak i poiniejlzych, pnyzna mu trzeba t zalet, e pojmowalrzecl jainiej od innych i slaral si dzieje staroytnych Ilirodakw od dziejw Polski oddzieli, eo tez mu si w bardzo znacznej CI lici powiodo. Nia ma takiej zalety drui oddzial kroniki Mateusza. Szedl on w pierwszej swej xidse za Miorszem j za nim poszedl jesscee i na pocztku xii drugiej; powtarza wic doslownie co tamten powiedzial o pierwszych polskich xiitach: Semowicie, Lcstku, Semislawie i Mieszku, na poniejsze :l lepsze w niektryoh wZl1~dach powiedzenie Gawia nic nie zWailljC. Dopiero o Chrobrym w~'jmuje z Gawla niektre wiadomoci I a za Mieczysawem II jcszcze raz do Miorsza wrciwszy, przechodzi odtd calkowicie do tamtego i trzyma go si jako sl.:Jlcgo SWQo prsewodnika, skracaje w s1.cze~lny sposb obszerne jego opisy, a gdaicniegdsie krtkI! wiadomo zkdinn!d dorzucajc. O Ka-

1,'

zimirm I ma dwa podania: jedno za ktrem SleM Gawel; dm.. lie rne od tam~o i oezywiicie poniejsze. Spomnil e o osobliwszej mierci Maslowa mazowieckiego l o ktrej Gawe nie nie wie. Wypraw't Bolesawa miaego do Wlier wyj, jak si zdaje, I kroniki wwerskiej t; o bitwie Krzywoustego na psiem polu zachwyci co z przechwalek SzJzakw. Tu tei skoczyla sift praca jelo jako skrciciela a poniekd i kornpi.. latora ktra najmniej mu robi zaszczytu: wida w niej bowiem dorywczo i niedbalstwo; ma on ton dumnego I nauki i jakby leZt zscrzanl!0 nieco biesiadnika ktry sw nie odwaZa, nie kieMJje si skromnoci ale suchaczw swoich bardziej zdziwi ni zaj usiluje. W opowiadaniu jego rzadko napotkasz ustp prawdziwie wymowny, czciej nadto i przesad, a zdarzenia same niekiedy do niepoznania skrzywione. Powtarzajc la Gawiem wojn Cbrob~o z Jarosawem kladzie w usta pierwszego zdanie z Hioba 3 i nie przestajlIc nI prostej klftsce zadanej Jare8lawowi, chwyta jecem wielkiego kniazia i wraz z bojarami do .rory przywizanego, Bolesawowi sp8nialomylnie kaze uwalnia, le stosown sentenCYl} z Seneki. Jest podejrzenie, ze tymsamym spOIobem powstaa u niego spomniana wyej mier MasawI, Gawlowi cakiem nie znana. W zapale krasomowczym Mateusl wszystko widzi przez szklo powikszaj1}ce, wszystko pod jeco pirem mnoy si i wzrasta, lub ze szczfllowoei przechoczi w bombast oglnikw. Krzyczy pod ciarem mnich obdarzony u GawIa 5; u Mateusza ginie pod cilarem w oczach krlewskich. Ci U. Gawia caluje baslawa Bolesaw chocia tylko
') quem (Mulium) eminent.issimo Imgunt pltibulo diceutes: 1111 petisti, 1111 teoe! I. i.. 2) o kronice tej l ezl8ie' w kt6rym pnwdopodoboie piAli j, ZlCZo, bd mwi przy innej sposobneci. I) VII' VlnU5, inquil, in superbiam erigitur, et qUI.si pullum OOlgri se liberum nllum putll Re8 restle I. i M; porw. Job. XI. . 4) nihil tibi de alio fortunl permiUitur, quod alio de te permittere non po5sil I. OO; pof'tD. ~ II Lacltm. Div. Inll I. c. 16.

->

II) L 168. I. 1i3.

t04aiede

na koniu l; u Mateuaza, prcz taro, Boleslaw z drwinami !zaslawa za brod, a lart krlewski zaprawiony jest wierszem klasycznym. 2 Chrobry u Gawia tryumfuje nad wici Rusi 3; u Mateusza nad wszystkimi wro~ami. Gawe mwi ie Krzywousty zburzyl w Czechach trzy grody i jedno przedmiecie 5; Mateusz e Krzywousty miasta eseskie napadl, zburzyl, wyludnil. 6 Gawia opisy s~ powikszej cl~ci proste cho ubrane w dziwn lacin; Mateusza upstrzone erudycy i mdr kowaniem popsute. Nie jest wolny Gawel od Kadulstwa, ale daje obrazy czstokro dokladnie rozwinite, a rzecz podejmuje z rlnych stanowisk; u Mateusza ktry opiy Gawia skraca, a ilwnie wojnami sil} tylko zajmuje, gadulstwo w mdrkowaniach jest nierwnie nieznoniejsze. Te sl} wydatniejsze znamiona pracy jego jako skrciciela. Z ostatnich rozdzialw Gawia kroniki ktra w Mateuszowym exemplarzu jako na mierci witopeka caeskiego ko czyla sil}, przeszedl Mateusz na pole oryginaln8lO pilarza: koniec panowania Krzywouste~, panowanie Wladyslawa II i panowanie Bolesawa kdsiersawego , oto trzeci i ostatni okres dziejw w kronice Mateu818 ktry cakowicie jemu naley. Jeli w texeie podanym nam przez Wincentego przechowaly si jeszcze jakie znamiona w kt6rychby osobowo Mateusza wyraniej sil} odbila, tu ich gwnie szuka wypada. Pierwsze lady .()rYiinalne~o pira dostrz~aj si w opisie bitwy Da psiem polu i w czynach Piotra ze Skrzynna: i wlanie oba te przedmiot)' Iwizaoe s~ cile z Mateusza indywidualnoci, Ucztowal on u Wror1:lwianw gdzie zapewne nie jedno z ozasw pamitnej wojny Krsywoustego z Niemcami rozpowiadano, a rozpowiadano sposobem Kodowym, w przechwalkach; byl za przyjacielem
~
)

ta..

I. tOi.

Hie vir! bie eal quem DOI noalro dignamur bonore. I. t i6. I) I. 61. ') I. tOi. 5) trel clIlelllnulI unumque suburbium dillipnil n. tt. I) Pnparum eflo urbea aureclitur, proaterni&, populaur. L tts.

OlS

Piotra jak 10 widzimy z listu .ktry pisa do s. Bernarda. Nie mal zapewne poloy zasug w ojczynie Piotr poohwyceniem Wolodara xicia przemyskiego, jednakie z tego co o tern zdarzeniu u Mateusza czytamy, wida e to opisywa przyjaciel raczej j8lO i domownik a nie historyk. Przystpujc do tego opisu mwi o Piotrze w tonie pauegirycanym: alli 8anguiniB princepB et principi dignilale proa:imUl, vir magnanimiUltil genero8ll, lam Blremlftl manu quam pedore indUlIriUl, Ule famtE cekberrimll Pelnu W08lides. l Mowa miana przez Piotra w senacie, jak j przytacza Maleusz, acz wystrojona w duchown i wieck erudycy, mogla pochodzi istotnie od samego Piotra ktry nie tylko slynl z walecznoci, nie tylko znany byl jako bywalec w wiecie, ale, jak wiadomo, bra si taUe do pira. W kocu porwnywa iO Mateusz z Zopiryonem wodzem Daryuszowym w ten sposb: in Zapiro limulalio fallacill, in Pelro simulatio (uil eoutele; at illa prohibetur, isto permitlilur ; illa enim d.e dolo mao nata; iu de btmo dolo profecta, quam crebro audil admitti: cum enim jus/UB beUum 8Ulctperil, u/rum aperte pugnet, an ex inlidii I nihil ad justitia.m intere81. In Pelro ergo adep8 et n t c l e u s; in Zapiro eortea: fuit el p a l ea flirtuliB. 2 Tylko pieczeniarstwo zdoby si moglo na to kadzido. Rozpowiadano w Polsee o Piotrze w wieku XVI jakoby przybyl z Danii, ztd te Duninem go nazywano i ale w kronice Bogufala a waciwie Godyslawa Paska, i w herbarzu mugo8za nie o Danii ale o Dacyi jest mowa. a Dacy mniejsz nazywa Gwido z Haweny Sowiaszczyzn nadelbiask i nadbaltyck," zna j pod tem imieniem i Gawel li i sam Mateu8z 6 i tymczasem
~ I. !50. ') I. !54. !55. 3) nobili. adolescens de repo D II C i e adveniens. Sommer.b. n. 36; rkp. ~daiwojiJ str. 48. De P)'otrkone Daco, tetiU rkp., tarnM. Ex regno Da ci e ortum habens (oIor seu cypus). DlvJ. Descr. Clen. rkp. Itr. 4. 4j Rll'en. anon, GeoK". L lir. 747, wrd. kjd. GrolWW. ar. 171!, obok Pomp. Mel. ') ab occidente (babel Polonia) Dlcilm et Saxoniam collaterales lir. 1.4. 15. to:i'amolir. 16. ') nec non Da c o r u m ac Ruthenorum lerga asciscens sull"ragia I. tU.; poNiw. CAron. Pol. II SUna. Scr. Rer. Sil. l. H.

i4

06

z nadania ktre ogosil Stenzel I pokazuje si le ju~ i driad i ojciec Piotra znaczne dobra na Szlsku posadali.Szlzakiem wic byl Piotr i najznakomitsze jew> fundacje b)'ly we Wroclawiu, gdzie go tei pochowano. Wszystko to tedy co jako wyd.tny rys osobowoci Mateusza poznajemy, daje si sprowadzi do jednego rdla: do stosunku w jakim zostaje on ze &l skiem i Szllakami i jakoi jestto stosunek godny uwagi. Miorazowi jest Szlak nie znany: w wyliczeniu krain zaludnionyoh przez Slowian nie masz u niego Szlqska, ehecia jest Swewis i Szwecya i a przy wzmianoe o najedzie Alexandrowym na Polsk wymieniony jest, wedlug najlepszego rkopis mu, nie Szlsk ale Sieradz. Moina si te przekona z pisarzw splczesnych: Adalbolda, KOimy pra~kiego i iywociarza . OUona ze w wieku XI i na pocztku XII Szlsk PolskI} nazywano. 2 Dopieroto za podziaw Polski pod synami Krzywoustego rozsawio si i upowszechnilo dla calej owej krainy nazwisko Szlska. Winoenty znowu w czwartej swej xidze mwi z obojtnooi o Szlsku i o Szlllzakach 3 i przeciwnie u Mateusza, ktry jak Wlady81awowi Il tak i synom jelO okazuje si przyj8zn~'m, Szlsk jest wielkiego znaczenia: jestto ziemia wita, jestto boska kraina i a dla Szlzakw ma on zawszo gotowe na ustach uwielbienie: ozyto wspieraj warcholstwo Zbigniewa ktrego postpki sam gani; czy w zmylonym na wzr Lestkowy podstpie uwijaj si na psiem polu jako zwycizoy i ezy nakonieo pod osobnymi swymi xiitami ktrych, podobno z powodu zazyoci swej z ich ojcem, do dzieci lwa przyrwn)'wa I wystpuj do boju przeciw
Bolesawowi kdsiereawemu

') Celestyn 1lI papie! zatwierdzajc w roku 1193 prawa klasztoru Panny Maryi we Wrocawiu, wymienia jako wasno'; klasztoru gr Sobot z Ila!licemi do niej posiadociami i dodaje: decimam omnium pos8I'sionum quae Aolrum quonllam comilem I'X part a v i et 11 a I r i s s II i jure haerediturio (olltillgeiHln/. Provinz. BliiUer forlg. v. W. Sohr, 10m 95, lir. G. ') Dowody na to zl'bra starannie Narusz. w Hist. m. x, 1. rozdz. 10. pp. r. ") Res Keslae II. 40. 4) divinam Silentii Provinciam I. U!!; sacra Silentii provincia I. 294.

t07 Wiadomy jest smutny konieo Piotra ze 8knyDna; nie o mm nie spomina Mateusz; nie wchodzil on, jak si zdaje, w aklad kr&ko zebranych przez niego dziejw, a byl przez 88megoz Piotra opisany. I Kalectwo Piotra rauoa tez za nadto szkaradne wiato na rzdy Wladysawa II, ktremu chocial nie schlebia Mateusz, jednak go ile tyle oszczdza. Mwi on: Vladi8laru tam primogeniturm privikgio in&igniB, qusm regai mccemone lUb/im"; ,ed amhilio8U8 aJtero, reliquo fasluolJU8 ; fU eo '"'litu impertwu quo ;ueuniivl u.xoriB ilululrit amplsziInu. 2 Za to te nie oSlOldza zony jego, glwnej sprawczyni m,k Piotra, do ktrej pokilkakrotnie wracajqo nasz Mateu8l, wystawia j jako jdz zjadliw. Nec vici83t conlenla ut Jiclr;"" ci8 animolitaI, ,M quoqrte i n v i c t; S8 i m o r u m colla BUil 8f.lppedUet imperiiB" 3 mwi autor i zdaje si ciga te &lowa zarwno do braci modszych Wlady&lawa, jako tez i do niesscs tUiwego Piotra, W innem miejscu mwi o niej: Ereb; milliu maR8lllceris inferias, quam femineam semel e.xoraveris trueule1liaa i przytacza sowa mdrca ktry kobiet nazwa sroisz nad tygrysice i nad hieny. Nakoniee jeszcze rUI nazywa j tygrysic, a Wladyslawa usprawiedliwiajo mwi ie to byl princtp8 i,1, se humaai'simrlS,:; synw za jego, jak powiedzialem, do lwit przyrwna. Czy blisze jeszcze o tym wypadku IZCUgy nie znajdowaly si u Mateusza, i czy ich Wincenty We zmienil lub nie wyrzucil? o tern wiedzie dzi nie moZemy. Prcz powyszych oznak pira Mateuszowc;o jest jeszcze waina skazwka w tern 00 mwi o synu Wolotlarowym, sprawcy nezi wiickiej okoo roku 1 35. Okazawszy szkarad jego czynu zali si autor na to o znajduj sill dzi xi7.la ktrzy dla takiego niegodziwca nictylko maj otwarty dom, ale go nawet darami
~

Piotrconis gesfa quae per se seripla habentur, Chron. Boguph. (Godislai Paseenis}

" Sa_enb.
') I. i78. ") I. 279. 4j I. ~80 . .I) L t'l9.

n.

4!.

~87.

OI

w gOlcin zapraszaj: kic lucifuga i,uu volacrum regu volilal plaum dilcolore quem nonntdli h od i e non modo non reprimunt; 8M virtule profligata pramiis ;nvitant. I Slowa te wskazuj na CJ8S w ktrym to pisano: byloto midlY rokiem H30-H5~, albowiem syn Wolodara przemyskiego, Wlodzimirko xi halicki, co to wsaelkiemi sposobami szuka za ojca swego zemsty na Krzywoutltym, umar pod koniec roku 5~. ! Jestto tedy czas w ktrym Mateusz byl ju nictylko stobnickim scholastykiem, ale i krakowskim biskupem i a Wincentego nie bylo jeszcze na wiecie: nie do niego wio nalei te sowa. Moina tei miarkowad ie i wskazanie ladw bitwy Krzywoustet;o pod Naklem 3 za dalekiej od czasw Wincentego, i odezwanie si w czasie terazniejszym do Wgrw tryumfujcych z klski zadanej temu krlowi , waciwsze jest Mateuszowi i nakoniec ze przycinek do biskupw polskich wystosowany 5 wskazuje na osob~ Mateusza ktry za wdaniem si krewskiem, przeciw 1yczeniom i woli duchowiestwa, na biskupstwo si dosta i a choto s znamiona mniejszej wagi, wzite jednak w zwizku z innemi podnosz kwesty o autorstwie Mateuszowem nad wszelk prawie wtpliwo. Ze suchu, jak si zdaje, opowiedzie Mateusz koniec panowania Krzywoustego: sto jakby przypomnienia starego Piotra, co byl praw rk tego krla, Mnteu8zowi rznemi czasy udzielane. Stary przyjaciel i suga Krzywoustego wielhil go tym wicej im niedolniejszymi okazywali si jego naslpcy: ztd tei Boleslaw podniesion jest u Mateusza do bajecznej prawie wielkoci i ze zwyklI! sobie pochopnoci do przykladw staroiytnych zawil!zuje on pochwaly Krzywoustego tak: ad 8Ummrtm ilaque de IUmma Bolulao id aecipe:
I

? I. 161. ') Tojeie zimy (5~) pres\awi s Wolodimerko saliczskyj koi. Poln Sobr. I. U6; II. 71; porw. Kararnz. n. Si. 12. ') I. ~36. ') Siloat 91'l!'0 Pannonia! itd. I. ~73. I) Nostri ecu Sigaotea! itd. L i 9.

t09
AUer Ale:xander, alter GaJo, TuUiU8 aUtr, Non miMr Alcida, sed agilior me vir AchUlet I Najwicej wolny od przesady i zgodny z rzeczywistoci jest opis panowania Wlady&lawa II i Bolesawa kdzierzawego: sl}to dzieje Da ktra Mateusz S8m patrzal. Obraz ieh chocia na may rozmiar, stosownie do poprsedniego skroenia, skrelony, owuje najwydatniej pisarskie Mateusza zdolnoci i daje si odczytywa z przyjemnooi i prawdziwym poyLkiem. Im pilniej rozpatrujemy si w trzech xigach Mateuszowych tym wikszego znaczenia nabieraj w naszych oczach wlasne jego &lowa ktremi powie swoj rozpoczl. Zal)adniony od Jana o dzieje I a mianowicie: co naley mniema o pierwszym zawizku spolecznoci naszej? powiada Mateusz: Wiesz ze u ataroytnych szuka trzeba mdroci, a rozsdek jost owocem lat wielu; wyznaj' e W tej mierze jestem uczniem staroytnych, i chociaby m tego co bezporednio wiek mj poprzedzilo zgola nie wiedzial, nie zamilcz jednak o tern czego si przyuczylem z ioh arcywierzytelnoj powieci.. 2 Zachwala wie pisarzw staroytnych; dowiadczeniu przyznaje rozsdek,. a z pownem lekcewaeniem spomina o dziejach ktre bezporednio go poprzedzily a przez Gawia byy skrelone. Szczere musialo by to Mateusza wymanie, bo znachodzimy je zsodncm z charakterystykI} pojedynczych oddzialw jego kroniki: w pierwszej oto swej xidze trafnie sprostowal powie Miorsza do dziejw staroytnych iir skich odnoszc si; w dwoch za nastpnych Gawia skrcil ladajako, a wypadki splczesne opowiedzial rozsl}dnie.

I. !75.

') Scill quod in lInliquis est lIlIpienlia, et in muto lemporo pmdenlia; me vero in bac pwe aniquorom infenllllum Caleor. ul eliam ulrum hujus inlllanis simplcx aliqua praecessit porliuncula prersus non noverim; quod lamon perveridica majorom narralioDe addidiei, nOQ silebo. RItp. krolli/U WillceMel10 XXIV. lir U.

VDI.
KRONIKA

WINCENTEGO

nOGUSA

WICA

zwanego
KADUBKIEM.

Winccnty urodzil si \V Polsce okolo roku GO, I Z ojca Bogusawa, ktreto imiC czqso w rodzinie jego powtarzao si, i z matki Benigny." Miejscem urodzenia jogo byla wie Karww niedaleko Opatowa j tak prsynajmnie] donis nam o tem, prcz katalogu biskupw krakowskich, Dlugosz w swojej Ilistoryi, do-, dajc ze b)'l herbu Ra czyli Poraj. 3 Nic mu adnego ladu iby rd Wincentego byl cudzoziemski j on' sam w kronice swojej wszdzie si za Polaka uwaa, i na to zgadzaj si \VszysI) Tak podaj czas urodzenia jego akta kanonizaeyi, drukowane l\' Rzymie roku 1697 il folio; Laszkiewiez za 11' dziele CIIlI'ala blOjJOsl. Wine. KadI, powiada wprvat urodzi' si roku tl6 t. 2) Ilic nohilis genere de dorno Bose ex patre lloguslao cI malro Beuigna ; hic specialem gerens ad ordinem Cisterciensem dcvotionem vinas palrimonii sui Czirnikow et Goyc&ow InDO Domini fil! in eollequio de Hiecholin luh praelentia Hcorici Gnesneolis archiepiscopi, Gedeouis Plocensis, Ogeri Croswiciensis episcGporum et Msczugii Ducis Pomerania!', pontiticatus sui auno quarto, monasterio de Sueiow Gnesnensis dioeccsis; villas vero Niekissi.lkl et CIrWOW hereditariall etiam el paternas monuterio Kopn:i1l'uieien&i ordiaie Cislerciensis, libenlitae ingenua, perpetuo contulit et donaviI. Inlerdicens nepotihus suis germanis, flliis CraIris sui B o g u s l a i, videlic-t B o g u s I a o et Sulislao, earundem villarum quas monasterlis praeCatia pleno juro conlulerat, sub gravi O!hemlt.., omnem impelilionem et quamlibct vendicationem hereditatum praedictarum. Cal. epp. crae. rkp. 06801. XIX, k. 26. 27; puruw. Starour. ViI. et Mir. a/r. 14. Zapia ten. powodu wlmianki w nim biskup kjawd;iego, OgeriU8a, ktry llIedll/g Dllgoua umarl jn rob l!OiJ podano w podejr.enie. Nam id.ie tu nie o waitlOlltJ lub tei. ni"IJa.itw; :apiau, ale tylko o imif! ojca Wincl'n1uwego, i chociai byoby Mjoc~i;cil'j 1",0wodnioM i.e :r.apu powyluy jest podrobiony, tu i 10 takim rau nalely WY"1I4C le ten ro go podNlbicl, i tyle prtrllJd.iwycll. ~glfll potIIuf 111 nim WIlia/, mu8MI prlerie:i,:MG ~noic najrvrl:i.llit'ju: ja sif IIIltriciwie ltIJ!Jlllfll eft ktref/o majtkiem ro.r:qdaal. 3) Dug. His~ VL 003; porow, Cal. et'l'. crec, rkp. OSIOI. XIX. ~1I. i,

tU
tkie tak o mm jako te o rodrrioach. jeeo napomknienia i za lyc" tai nie nnzywano go inac~ jak tylko Wincentym, bo
nazwisk jeszcze w owym wieku nic hylo I; ale Winoenty zostal wonkiem zakonu Cystersw, zakonu ktry z samych eudzoaiemCW skadal si~ 2 i wyrabiul sobie niekiedy umylne u xiit polskich przywileje na to, iby mu wolno bylo samych tyko Niemcw do srona IIW"l0 przyjmowa.J B}I tedy pierwszym z Polakw nasz kronikarz ktry do ich klasaton; \V Audrzejowie, MorimuDdclJl zcudzoziemska przeswanego , a przez Niemcw i Francuzw zamieszkaleio wstpil ; zacigajc ci cudzoaiemcy w spisy swoje imi~ syna BQiuslawowego, zacillKnli je prawdo. podobnie po swojemu, jako syna GoUloba: zt!d powstao najprzd laciskie imi jego YincenliUl GoUlobonu ktre \V ustaeb polskich przerobilo JJi na Katuhonis li lub Kadlubonis; po uplyowie za jakiego csasu sami Polacy zaczli iO nazywa KadlubowiceRl 6 to jest synem Kadlub8, lub po prostu 'adlubkiem.

I) Najstarsz! wzmiank nim znaehodz w krakowskiem Nekrologium pod dniem 8 marca w Iyd. !!lowach: W'utnli,,_, E/le. Craco,'; en. qui Capi/I/fo Nl1Ilulil ~ci NIlU ill SchotD (Cu1Iotu) oW, et in Mo~ndo NllfIliHeit. Rkp. GIIdfSz, 47.
Wz.waJIU la, jak wida z pisma, jest z wieku xm. Dlugou ktry milI u siebie ten rkopism , dopisal swoj rt;k obok nazwiska Mo r i m u n <I o, id ni: iII AIIt1ntyolU.

~) omnes tone fratres Gallicae 'fel Gel'Jllanir.ae nstionis fueran. SIarowoiski Vila et Mirac_ str. 157.

:I) Ad Ruenta ftuvii Warla in "ma sua ducali Lenda , lIlODlsteriulll ordinis Cislf'r.ciellsis fundat l'l eriKit Mi.'cislaus, et illud ducali munil1ccutia villis , praeriis et amplis muneribus dona, dolal et liberal Ad moDl8erium autem hoc et aiu<l ejusdem onliuis, 1IOca1wa W,growiec, monachi in prima monllllerioruw hujullllodi Cuodatione ex mOllasterio quod "oca\ur "C t u II m o n s, ll'ibus miJJiaribull I Colooicnsi e.vi181e supra RheoWD sita, distanto sllmpli sunL Ab eo IlItem tempore mos erat laudahiia et omoi CQmmend.tione dil'lUl oaque ad teJopora mea ehser\'Ilu a , quod nemo in monasteria praee.1a in regularem obllervalltiam IlIIUmilur nisi ail genere Coloniensis. Hic mos pro jure perpeluo et Ioge perbenui Cuit cenCf'!SUll. Dug. Hist, V. 473. . ., primus ex Polonia sacrum Cisteroienlem habilum IUmpserat, SI.I'OIlI. truaU.

s) Vint'enlius cognomine K I t 111 b o n i s ron"ik w rp.

') 'iocclllius Cadlubowiez, rkp. Sr,hiw. B/r. 943.

kr61ttllitcim

in fol. N. :l!li.

Hi
Niewiadomo gdzio chodzi do szkl Wincenty i zost&l tyko lad ie byl mistrzem nauk wyzwolonych l, co tei potwierdzI cnly uklad i sposb pisania jego kroniki. Midzy rokiem 86-9- za biskupa krakowskiego Fulka czyli Pelki 2 zostal proboszczem w Sdomirzu i dozawal wzgldw Kazimirza sprawiedliwego, :I ponie] syna jego Leszka. Po mierci tegoi biskupa obrany byl Wincenty na jego miejsce biskupem krakowskim w roku 207, a w roku nastpnym przez Innocentego lIf papiea powicony. Dwanacie niespena lat piastowal t dostojno i okolo roku 2 - odwozil Salomej, crk Leszka bialego, Kolomanowi xieiu wgierskiemu zarczon, do Haicza, zkl}d po wybuchnieniu rokoszu ratowad si musial ucieczk. O jego osobliwszej uczynnoci i cnotach chrze8ciaskich rozwo" dZl} Bi szeroko rozmaici pisarze poniejsi.* Rozdawszy, jak opiewa pomieniony ju zapis, caly swj majtek ojczysty na klasztory, szafowal te rwnie szczodrze i biskupiemi dochodami. Kapitule krakowskiej tak na zaopatrzenie kanonikw jako i na utrzymanie wiecznie gorejcej lampy przeznaczyi liczne dziesi ciny wokolo Czchowa, jak to zapisano w krakowskiem Nekrolasium, a DlulOsZ objania, le datek ten skladal si~ z jedenastu dziesicin snopowych i siedmiu pieninych, pobieranych w tylui wlociac. osobnych. 3 Uposalyl tei dziesi prebend przy kolepacie kieleckiej, i byl dobrodziejem wielkim tak BoioGJ'OOOw miechowskich 6, jako tei andrzejowskich Cystersw, ktl1'IDto ostatnim nietylko rozmaite nadania dawne w jeden przywilej ze') I i b e uli b u I d i I C i Pli n i I eBt tradituI I in quibul ila mirom in modum pro_
recit, ut omnel col!lancOl IU08 aeri ingenio el eloquenliae studio, quo inter omues iIIius aen Polonos majorcm in modom exeeDuit, luperll8e viderelur. Sl.Irow. Vit et Mir. 48. Kalal. bUk. krtl. sOIDie go m a g i 8t e r Vinr.entius. rp. s lbI. 0.,01. XIX. karla !/J. ! .. DIIIgM, 1Ii". fI. 606, a SIl '"'"

.'r.

iKromer. ') Sl.Irow. Vil et Mir. nr. 48. 3) "iBl VI. 617. ) Dlai- Hiat VL 619 i SlaIow. ViL et Mir. ') Nakielaki Miech. lir. 1~.

lIiww1itJ

'0"_

ID

.ar.

1i0.
Osselwki w WiI

") J>ltUIe i 1IU.le re.tawil oIlolierooKi

laIK. u,t. U. I'li.

yeia Wi~onlep Kadubka

113
brawary zatwief4zil, ale pomnoiyl je oraz darowizn trzeeb chiesioill. I Jako IHakup powi~al koci s. florylna w Krako~ i stara si ooslejeRMwa duehowne obsadza ludmi godnymi Z dwoch braci Oal'Oww, ktrzy ponie; witobliwem iyoiem wBlawili 1Ii, wyoMsl . Jacka na kan&nij krakowsk, a . Ceelowa na kostody sdomil'lk.2 W roku ii 8 !loy dobroW{)lnie doatojno8 hiskupi i wstpi W Andrzejowie do lllaBltom Cyst.sw kJ6remu dawoiej ju wiadczy nie _o. Mniemano i do ta.. Iowego kroku .powodowao w> nieukontentowanie dachowie'" stwa kre slernJ'llo na nier~ !& to ie uepj'lC potrzebom w.. CIelnym kraju, trapionege ustawioznego wojnami, przyzw&lal ehtoie !la cilary ktre i xiiych wloci dotybly.3 P6 upy wie J. piciu umar' w tymie klamorze dnia 8 mlMl l'Oku iUl i poehowlBy lO88l w koiciele w rodku cWru. la BoieBlowa knywousego zoojdowali si w PoS08 ludzie uezfJRi i nierwnie wicej b,to ich sa synw lepi krla. Polska la ich CI8SW' miala u eudlozielOOw elaw .i jest krajem wkWrym _wiD! BRUki i prCI bowiem wiatlych krajowcw IDDstwo uczenych ochi'z rOlmailych narodw miao tu swoje lIiediako , 1BIC000ll!C Da dworze xi!t upnejme przyjoie. 6 lMeUIII dozaawal wZBdw Wladyslawo II, Dljstarszego z synw Krzywoustego i Wineeuym opiekowa si najmlodszy z nich K8lirnirz. O w'YlOkiem uksztalOOftiu eBo xicia, o jego gocin nolei i u~aDiu W rozmowach z ludmi wiatymi przeoboryStarow. Vita et Mir.tr .. 13 loall &) .....L . . . . iW. Pok . tt8; po Ang. ........ Ana. CJII. IV. fId _ . m . a) Bielaki Kron. Pol IL U6 1VJd. z r. t1l97. f) NekroL krak. w rkp. Glad. su. "7; Slarowolslr.i jednalr. powiada: In libro morllWMUl
tItD.."ri AIIlr~ 1JfIIt''' ilU o~ . . CMIIiellllOl'CIllll', ni ffIGfi. UlCitlll'. Vil. U Mir. tr. 16. ') La Polope e.t uo plya relDlrquable par le Dolllbre dM ",. . qll'e11e l'lUllerme. Beaucoup de ROUDIa amaleul'll de seiences y .ont veoua de tolllea parli. Geosr. d'idriHi lraduile de rarabe par Aml!d. Jauberl Paris t 840. IL dr. 380. )ullt l la Polope ee plya de la science et de. aavaDIs, te. vill.. lOnt toae. bell.., 1Ioriaun!e. et. c61ebrea ~t en Ol! qu'el1N lOD bahiWea par de. bommet n.p. dlUll Ja co,uD,illDCll de .Mi8lKlet dl la roJiBi- r. . fIt'. 6t1f.
~_

..

lS

ciekawe wiadectwa I i WiMeDty jako miiin DMJk wyzwolonych, poaiadel wlunie to co w kole bieai..aticzetb najwi cej poplaoalo. Jemu porUCZ)" ~lirnin piaanie daiejw, jak o em dODosi 11m nie bez kra80mowCIJ'lh i artystowskich o&dll. 1nteUezil niminIm &lNn~ Ule prtu:iptllA, .flli modu Itrt""itali, e:cperi~, DlAaim0d4e lioaMltJlil iaipIJ u Majoru. ezemplllribtu ~el'" tli qtUbuadant 'Ptculil ruultare. CM_ liquidem iur earpitur dvce praaio, lI.ee pNetllIInIl4 ~ " t1emulior Ul tfIigiu morwn quaa pra4furaJ ",mo:plariI. ~ iIefU8 t1;rtuhla ~ ~ ~ mW .criplori calamo fragiU, ac li ~Q, hufllril Pw"',;' oruu impOlUit tJIl4nteum, non. alia foru per"""" rt.llitml. n;'; qfWfl awi rulil4n1ia, qtIO(l gemflUJf'Ua nilor ~cJ. f'tI4itat, 8011 tilucit, d qJera lelm1mil EthiOfUl IleM6J1rc1a tUgitiI ADn funwl'fl7ll; nec 1MbJilU u, ",.~ li f.,..,. ~ a rtWigine, li awwn diquaIw a ,cm.. QIa igibIr ...u. ul lldari cum pOl dtolinari tOft ptIUI, pro Wri6uI. 'WI. Odzywa li! te w cicu pracy dwukrotoie, z peWll pouf.. lo'oi do teCO xicia: Vide, igiltu" Ktuimirel fJU6I fl'etUri fUJl ejua malri tUbeM, qui te nD1 14m tJefMl4re f'dm imJflUJre tanio dignaJi lUU miraculo/ 3 A w drusiem mie;.ou: N9f tNJu evidentillimam Ktuimire/ n.uminil prautlliam? itd. Miel aapewne nie mel alaw z uclOllOi Wiaeemy, kiedy mu Kazimil'l jeden I xillit oajiwiatejuych poruozal pisanie dziejw i K'0sili te nim poniejsi jakoby by miem oajucze Bzym W wiecie I i ztemwszystkiem latwo jest pozna le w Wincentym pl'l8waiel poci~ do poezyj i kraBomowBtwa w ktrych po czci na wzorach staroytnych a wicej na dawniejszych i

way li

,talU'"

'"*'

oaer,

en.

DUJ: K.lxmira obiil Rio llI'Ihilia multum exlitll, laubm mensIm tenuit. bospites nUDciol miro earib&i. IlI'ectu IUlcipienl benignis8ime pertncbvil Rocalli 11/ rIqI. GIrJd. lir. t6; pordIII. Xadl Rei psbe U. SO. ") Praer. -. ') n. lit.

,'r.

5) V"lDeentiUl Kacllu1Ionil vir I i I e r I t i I I i m u I i D t o t o m u n d o. ROe'&IIl p"r mttiee rp. lu6i1i 'tr. fi; '*P. XlIrOpOIIIieie,o dr. tOJ.

n. n.

1Iior_.

fUJ
Do jikJego stopnia psun wpmv~ pisania leoninami pokazuje to rymowany dyaJor uoony na .mier Kezimirza. Przypisywano mu teZ iywet . Btaniela...a pisany krl80DOwOIorytmiczoie. I Ze Btaroiytnych podebal lobie nsiwicej w Cioeronie ktrego naladujo zdradza niejakI} znajomo nawet pism jego dzi zaginionych. Z poetyczDemi i krnomowczemi kwiatami spotykamy si raz WI'lZ \V jeso kronice; a l'b8le Z8stalW)wie,nie sil1 nad ni okazuje, e autor jak by w dzieacb ebeyoh , odnoszcych sil1 do nauk wyzwolonyob eru~t , tak te w dawniejszej zwaszcza historyi ojczystej nowicyosz i kompilator. Z dziejw ktre mu kreli polecono jedne trzeba byo uIoy ze rde, drugie, obecnych czasw tyczce 8i~, opiaywa samemu; stosownie do teso dzieli Wincenty 8W0il1 kronik na lwie Bwne cZl1ci i w swojej obrazowej mowie nazywa si WJldem pierwszych zniwiarzem ktry dojrzale ju klosy 'tnie i w soopy zwil}zuje i a wzcll1dem drugich rolnikiem ktry poe I 1'0lw ool)'8zczajc usposabia do plonu. 2 Nie jednaki trud czeka (O na obojem tem polu, i zaslugi te jego na kaidem z nich wcale sI! rlne. Dzieje spczesne, w czwartej xidze objte, s prac jeGO nierwnie znakomitsz i pierwej atoli chc mwi o trzech pierwszyoh xigaeh obejmujcych dzieje dawniejsze. Maj one form dyalolU i podczas idy tamte wylullfJlone s w cil}(ej powieci. 'Dawniejsze dzieje prcz Miorsza i Gawa opisywa Mateusz, a opisywa w formie , jak si zdaje, dyalogu i nie wiemy dzi z pewnocil} jak ten dyalog wyglqdal i ze go atoli piaal MateUlz to zdaje si~ rzecz!! niezawodn, a z owego poci~iu do erudycyi z jak siQ tene ju w swoim licie do . Bemarda popisuje, moina wnie miao, e napisa go uczenie z odnoszeniem si
etiam Vineeniua creditur biatoriam de BIDetu Slanialao modo rbeturieo rilhmial_. Vine. KadI. et Mart. Gal. ed. Ged. Itr. 53. ') longe aliud meslOris eat mUDUI, aliud officium a~colae: apinetil oceupaur agricola U. 3001.
~ Iae

Dwaych piaan&ch' kHlnych' zaprawi3 ~i.

I'
do swoyln}'ch pilarzw. W pierw.sae; tedy swej c~ . . Wincenty rzecz samI} ju pro.ie cotow~, d~ witJll<IW8r"" po artystowsku wypadaiW8z)', 180kl'lllliwuy i l poU........,. wys!tPil le wietnI} ptzedmow ktra jak jeaL z wdzikiem i Bie bez talentu napisana tak tei wildozy najlepiej jakie f01a.l_ autor najpilniej uprawial i do jakieeo zawodu najwioej .spoaobil sitJ: jeslto artyata i buraani.ta raoaej nili Jlletoryk. W Clkim samym iucie i jakby jednym cisiem pira I ow, pnedmow, napisany jest epilog ktry przed xiil! czwarL! oaytamy. W}rfu.. szczajo myl nai zpod oalony ftllych prze.DOni W obu tych ustpach I dowiadujemy si, e Wincenty pl'led tem pul jui wiele l i ale to by'y raczej swobodne I Muzami . . . .il i dzi ma si zabra do powanych dJiejw, ObliOlljl10 w~ I~y 8Woja wadraga si na sarno wspomnienie poruczonej mu prao)', fembardziej, idy ma j odczytywa na publicznych zKfOI88daeoiaob. w obeo senatu." Jest tu tei niejakie napomknieo& o lrdlacb. Mial on w .,ku najsWsIe kroniki, albo slowami jego. ,mwittc najstarszy materyal z ktr8so wyoiosywa wilemnki ojozyet8. Z dziel osobnych ukadal jedn calo s i adnej z llIapisanyoh tam wiadomoci nie uronilI adnego ozynu nio zamiloza', a ciemne i nietrafiajce do przekonania sweio opowiadanie 8W.oich poprzednikw rozumem swoim poprawial, czyli jego 8loWI'ml mwic: czyci elazo ze rdzy a zloto ze niedai 1, W Ciem mg by nie zawsze szczliwy. MOK si myli w tlUlnlWrARu jednego lub druPeso wyrazu jeco fa;uryoanej mowy, e jednak tre ich w olle niewiele zbacza od teio 00 tu powiedliaem,
') poi taliel expertas pelagi delicias, poat talie s Imitata laborum nallrragiL Pracr. . ') adolelcenular1nft inler MUl" oo\lascivere ekoris. Prut. 3. ') sacri senalus 8ssislerc lencmur sUIJgeslui. Tamil'. 4) veras patrum effigies de chore antiquissimo jubcmur cxcidcrc. Tamil'. 5) nostri sudom esl spicas spanu in unam messem colligerl'. II. 304. ') fidelislilll6 compeadio cautiOllia U1oo&abat n. 303 i ut _ I de oemm_ uae dispenaationi stipendio aul depese Binu J au in sin. obIivionil relabi permiUu.

T-u.
") ferrum purgatur a rubigine, aurum eliquatur a leona. Prlef. 5.

tn
kaWy ktokewielt I koDl8kwerlon ocJpdywH techce lUOZeIIie 8M. Wiocent.p. ,led.. sowem: mial OD ped rki! nie samI} kronik MateuS18; ale i najstiJU! Mion.
ba &o

JIIOtIIi

li}

alB doklad8l ani sw jednej ni drugiej; ale co ciemae h)io ObjaDia, a nadadukowywal co :si ury.. no i w 8lll lftIIt 00 si pojciom j~o nie apneciwialo, wieray by swoim rdom, a olobliWiej Mateuszowi, jak si d ~ dwukotnie pl'lyRllje. I W tych sk8Zwkach ktremy Z8 slw simClO Wincenteso wydobyli Wy klucz do pojanienia zjawisk jakie przodatawia ,ien'SII 'Sica ;elf> kroniki. Nosi ODa rlne i w znacznej CI}lei sprzeozne I sob znamiona: s w niej najprzd U8~Py takie I ktrym widl e pisey rounial dobrze miejscowol iirakl} od nHbeltyciriej, a przodWw nnszyoh ItarGlJtnych od nas samycia jako narodu 01100.. I obok tamtych ID8obodzimy mowu us&py I ktryeh widocDa .je piszC)' mial tak o jedaem jak i o dftlpm wyoiralenie ImOOne. Gdy niepodobu8 jest Pl'lYpu" _ Oby jeflen. i ten sam: piwz o jednej i tej lHlIDej rzeczy mial zarazem wyobraenie czyste i mtne, wio naturalny jest wniosek i te 4wojakiClO rodzaju wiadomoici CIerplIl Wincenty we. P6del I'nyeh zupenie, i przedstawi nam je sposobem kompilatorskim, nie przetrawiwszy do dna swego przedmiotu. Z kronikal'lw ktrzy prsed Wincentym pisali, cudzoziemieo Mioral mial mtne wyobra~enie tak o miejscowoci ktr nasi przodkowie w rozmaitych czasach zamieszkiwali, jako tei o staroiylnem DlUlJR intieRiu; mtDe wyohraenie mial takie i Gawe o tem wszystkiem co CZ38Y Lestka IV poprzedzilo; prcz nich jat jeszcze tylko Mateulz ktry pisa przed Wincentym i tenie na niero wyranie powoluje si. Skoro tedy ani w zewntrz nych napomknieniach, ani tez w texcie Wincentet;o nie znachodzimy ladu iadneK9 iby autor czerpal wiadol1OOi swoje jeI

kronik;

nie

jednej tylko brai

lWoj powie;

W. do klosa; nie trzyma

si cile

la. rideli.r eR WI., lL 300l.

I. 7.

rid.li~.illl'

COIDpelIdio

C*Iio8iI

.nno-

Ul
lICIe' akdino!d,

owe OIJse, m8h I8mieelkaoych, pojcia z ktremi si w Wiocentowej kro. nice spotyumy, s Mateu818 w'aloolci Nie myla Wincenty da nam od lilowa do sowa text MateUIlW; cbcittl si zaleci lalimirzowi, jako MIor, pi~ aw~ zreaooci. Gladko jest nopisana pnedmowa i nawet laciol} slilraooieje ni zwykle. Po przedmowie piKe 88m IDOWtl wstp o cnotach kwitncych oiegdy w nalzej ojclymie, a w tym wltpie Wyszcz zdania i wyraienia J xillK Cicerooa o lUeczypospolitej. l Zwolennik nauk nadobnych i Cicerooa wie&,. biciel, Wincenty, zdaje si podchwytywa jego aryatntwo.' ~ wiadal Cicero w drugiej xidze swej lbeclypOlpolitej dawne dlieje rzymskie przez usta Scyplonowe. Do takieje fkoyj udaje si Wincenty: I8miaat p01\iedzioo po prostu e ma oto k~ MateuszOWI} pod rk,! w formie dyal~ napisan, i zamiast po~ wlrzy j do81owoie l wystawia on sobie MateU1lU w chwili l kiedy ten na jakowej biesiadzie zagadniony przez'.IIDa . ' poc&ku R88zej spolecznoci, zaczyoa opowiada dzieje narodu;
~ EI'I

mUlimy IllWlue I korriecan ~oi i o ptzo4beh oasaych i krajAch rinemi eusy pl'l8l

In Republiea Yirul; ",/Oi Cicn'O De Rep. n. 34. 'ui quondam in bac Republita virLwl, ro$p0ap8 WiReMI, L 'I.. ; iftr MnI$ pH1tMi If ooIiea IIMC Se 0tIJ~ R:tlc$poI]JolU~ ojCC1llM l1li8; nie pirem ak c ylllJ m i ro~:
quam non scripturae mernbranulis , sed clarissimis gestorom radiis palrell '00riampli iDoItI'II\'l!I'e L 7., Moje ,i~ mie prud OCJ~ te _ _ Cw-: Nec vero habere viruem Aiia esl, qUlsi artem aliquam, uiai utare. Elai ara .qaidllQl quum ea non ulare, aeientia lamen ipA Ieneri polest; v i d u s i n u s u I U i to ta P o s H I e s t, UlIUS autem cjus est maximus civitatis gubernatio, et earum ipsarum rerum, fJUU illi in IlIpIia pllrwonu&, reapse Delt oraione l'eectio. De Rep. I.!. U CicerolllJ prtld roapoC$fciem rOlmow, o R:tlcllPoI]Jolittj ,kary ,i~ ScllPio Filowi : onus gravissimum imponis orationi meae. De Rep, L !3. / ttlk IIJmo MU dr- Wince"" na KII$imiraa w praedmowit, mwic: onus miJaj iulposui Itlanleum L S. D';elo Cicer0tt4 o &e~'Ii $""""10 . , 10 PtJlIce jencle w kocv .\l'/ ; IIIJ pocaqlh XVII wieku: pOliatlal je lerfflli Wojnow,ki, podltarolta trembowelli, klriry mieukalro 7illl'kowit, wio,re nit'tIaleko TtclllowU. IJ brl _cq kJydto Itarojglrtyclt i wielicitkM liInwt." kkuyC'$rtQ, Bliau lOiad01lloA tak o lIim, jako td o potlabittbhoie jakie _pUf p01llielfiofwm d.wem Cicero.... kroni WinceIIIo IIoatr_b &i daje, aejt$ie clytelllik w zir-d:tl dMlfiej, gdie ro$lnlJla b~~ rtieklre Ntm tti kroniki.

u.
OD

a DUy paalaOJ Da

.tej uclOie pl'IJtomne, jakie WataroiyOO

i zn ne pod nazwi I i III Ieb w , spisuje to za jego 0wami i zmy 'lenie, ktre mu na tr cznlo sposobno \ lr. ca do i loln j kroniki llaleuszowej gdzienieco zkqdinnqd , i popi yw : . i. ni I iedy z wlasnemi moraami. Cicero, jak wiadomo, na 'Indowal \ \ ym dynlogu dykcy cypiona , uczc i jej z mv je o jakie podwczas je zczo midzy Ilzymianami kryl)', I twi j l . r \ tej mierze miul \ incenty: po iadajqc arn dzielo Iateu zowe tre ci dziejowej, potrzebown tylko w tem co dod wal lub zmienia zasto OW:l i do jego dykcyi: a b)'la on. wystawna czstokro nawet ai do przesady, a obfltujqca w zdania i przystosowania z pisarzw staroytnych, jak nas wtem, (;d)'hy'my innych peszlakw nie mieli, moe obja 'ni pomieniony list Iateu za do .Bernarda. l lnj c ledy dzielo Iateuszowe d p lnia, mu ial pierwej na wskr przej si jego tyem i na 'ladO\ a jego erudycy j co tei istotnie uczynid nie zaniedba, Tym po obem uformowaa si jakby o obna szkola polskiego kr nika twa, ktrej mistrzuj glwnie krakowscy bi kupi, Pier' zy zr din niej d l .Iiorsz naladujc pisarzw klasycznych: Iateu z majc przed sob jego kronik. i kronik Gawln rym. mi i a onancarni brzczc, nic wahal si pjd za pien 'szym z nich, chocia brzkliwa lacina drugiego miaa gorliwych zwolennik v w 'iemczech i Czechach jak tego mamy dowd ietmarze i Kozmic prag kim. Za 1 Iior zem i Iateuszem idzie mowu inc nty: zasila si ich wiadomociami z dziejw i na ich tylu zapra' .ia historyczne swe. piro, Ztd dziwno midzy trz ma lymi kronikarzami w tej mierze podobiestwo: te same \'yr ienia, l arne zwroly mowy, te same zastosowania do dzi jw obcych i te same przenonie przeplataj text tak zwanej incenlowej kroniki od pierwszej ai do ostatniej stronicy. Podobie two to w stylu jui nie jednego uwiodlo, na niem
j

) Onlonam HrmoDem

iD iIIis Doatria iIla (de RepUlia) .-od ...t cle nIiooe clieeodi. belle I me remo,ilH; Id eoa lmeD re&uliJae quo.a ipN Wdiuem. Cic. Id Q. fr. ID. II.
D

Googlc

flO
opierij~ si

BU"'Jlie

ci co cal t kronik u_aj,

18

dtielo

jednolite i do samep tylko Wiocenteso nil a pnecie podobi8ItWo to nie jelt niclem inDem jak tylko Ikulu. l80eIIep wczytaria Ii w tox swoich poprzedm'kw. ~trzoe to podobiestwo rozcillP si tei niekiedy i do le8ci: Miol'Rl spomnial o Tf'OIU Pompeju i pnytoczylze6 kikl sw wicej nii JUltyn I; obtoiej nierwnie przytoezyl 10 Mateu81 w tnech IWOich xipoh I; WiDcenty znowu w lidJe (ZWartej dopenia niek&re prsytoozenia z Trop, przez Mateulll pokl1Soo tylko Ra~kaione. 3 Ale to podobieatwo .tyu i erud)'cyi jest tylko powNncbowne: jeltto, e tak powiem, jednaki polRNt ktrym w kreoice Wineentowej rinorodoy i aprseozny I sob maeryal UllluaDO. Na dowd tep moie Iluiy uwap: ie jedne i te . - . nllwi"a i wyral)' majl! zupenie rne znaCl8llie w r1Dyoh xipeh tej kromki, i ie tej rnicy znacze aie pojmowll Wincenty. Partya i Partowie w xidze I IOIClJ knin ~ Itneo, w lliryi, i lud .pominany czIto pl'l8Z piUI'IW starolytnych pad il1lieniem Partye4w lub tri Partynw i pneciwnie W xil}cbe n i IV IIlJCI)' Polowcw albo JadiwilllW lfOPie ..,eh prEel Dauyclt Boletlaww: kPlywCMllero i wstydliwego. Getowie i Dokowie w xidle I .pomniani, s, ludem udcluujsm, ZD8llyat u Btaroiytnych od callW Dlryusza syna Hiswpl .al do cJ!UW rzyJIIlIkieeo Trajana i %8' w xipoh d8szyeb WiRcentowej kroMki GoawBi nuwani ag PrullCy ,a POMOnaoie Bakami. Bawarya w xifdze I ZIIaczy krain Bojw ltatoiytnyeb w wyUlej Pannonii i Rewary. w xidJe IV .pomniaD8 maeay dliliejsz 8awlry. Tk 11100 rini si weWD!lrznem maaeniem swojem lIazwiska i wyrazy: ~nfU1ai, 1'r.'u,arlJai, fIUIriliai, lrRI1UlrUimi, linititAi, tnuu{inm.;, oriem, orieIIaIi. itp., .yte pJ1:eI Winceol8lO w xidze I i w xipeh dal8lych I I .mona twierdli oiema I pewnoiei e kompilator Wincenty
, Ree ') I. 9.

a-- I. SI; ,...,. lut. XXXIX. 5.

ts:
t.

tS itd.
I. t 60.

') D. S7.;

po1'l1.

il

z rnych rde te wyraienia biorc, odrbnego ich maClenia nie pojmowal. Wincenty tedy jako humanista na pole historyi watpiwszy szed za lada~i Mioma i Mateusza, nie zapominajlIc wszelako e by mistrzem nauk wyzwolonych i tern 8Zcz6ilniej Kaziminowi zaleci si usiuj'o. Rzecz Mateuuow' przystroil zmyle .. niem cieeroskiem i opowiadal pierwsze trzy xigi dziejw wifr cej nadobnie nii historycznie, wicej kompilatorsko nili krytycznie. Lat przy zdarzeniach nie kadl nirdzie, podobnie jak i Mateusz i ale gdy w kocu panowania Grakow6io powiada: 19ihu' Polonia. florentulimiI per Graccum tJfICIa lUCCUIibuI I itd. j podczas kiedy wyej slowa Mateuszowe nie do Polski ale do J1iryi cigaj si, wic widoczna le text Mateuszowy nadlatywa Miomem, podzielajc mtne jego o miejscowoci pojcia. Ten jeden przykad dozwala wnosi e ich byo i wicej j tak tedy obok rozsdnych rozrnie Mateuszowych, ktre tuowdzie w kronice Wincentowej czysto przechoway si, powtrzone tu zostaly wszystkie niemal niedorzecznoci Miorsza, prcz rodowodu od Jafela i a wypuszczone cilejsze jego chronologiesne obliczenia. Dalej zdaje si trzymali Wincenty sam8io Mateusza podzielajlIc j~o zalety i wady, a prcz poetycznych i krasomowczych kwi... w jakie tuowdzie dorzuca, postrzegamy w ndze m wtrcone przez Wincentego proroctwo o Kazimirzu t, podobne do ow6io jakie dodal Gawe o Krzywoustym w drusiej redakcyi swojej kroniki. Ma ono cisly zwizek z tem co mwi Wincenty o Kuimirzu, dobroczyoy awoim, w xidze IV.' Nakoniec telt Mateuszw na roku 66 urwany, zaokrRil dodatkiem o ostatnich latach panowania Bolesawa kdzierzawego, a kadc w usta Jana, z Mateuszem niby rozmawiajcego, te &lowa: obdormilcamus in Domino, podnosi tern samem do widocznoci owo cicereskie zmylenie i nie dozwala w,tpi e jak z jednej atrony
I) L B. ") L i'1'1.
~

D. 4S.

te i

n l

t6

2!

uczta i rozmowa Mateusza I Janem, tak z dmgiej .trony podsuchiwanie jej przez Wincentego rzeczywistoci nie byly. Aby wic naleycie oceni trzy pierwsze xi~gi Wincentowej kroniki, trzeba wiedzie le w niej s plony trojakie: jedne s pracy Miorsza, co pierwesy z cudzoziemcw pisa polsk kronik, ale o dawnych przodkach naszych mwic, miejscowoci ilirskiej od nadwilaskiej nie odrinial; drugie s pracy Mateusza, r0daka, ktry hldy Miorszowe sprostowa, oddzieliwszy Lchitw od Polakw, i o Graku mwic opar rzecz swoj na historycznej podstawie; trzecie nakoniec s pracy samego Wincentego ktry do dziela Mateuszowego przydal niemalo kwiatw krasomowczych l i artystowskiej kr~oci, gdy mu atoli wicej o zupelno dawnych poda nili o cile historyczny ich wywd chodzilo, nie wahal si podokada z Miorsza to czeio w Mateuszu nie bylo, i za ten trud swj otrzymal od Kazimirza sprawiedliwego przyznanie se nic z plonw staraniu swemu powierzonych nie uronil, i nie dozwolil ilby ktrakolwiek z zapisanych ju przed nim wiadomoci w lonie niepamici zanikla: ut nihil de commi8so tua dispenstIJioni stipendio aut deperire iruu, aut in lin" oblivionU relabi permitttu; 2 przyznanie w ktrem wicej pracowito nii zdolno historyczna Wincenteso hold odniosa. Przerabianie xig Mateuuowych, jakiekolwiek ono bylo w Bobie, wpyno stanowczo na roswinici wlasnych Wincentego na polu historycznem zdolnoci. Mianowany w na&l'Od swej pracy chronografem Rzeczypospolitej przez Kazimirza, z poleceniem iZby spczesne dzieje opisa 3, wystpil jm jako pisarz
~ Taki pncz Wincentego dorzucony kwiatek Jest:

Videre ideor lwrum studi, iUoMl11l .ohr/iam per uercihlmiM CtlN'enliUII l. 44.. odpowiadaj,ey zupenie sowom xit:gi IV str. 64, a w Miorszu nic znajduj,cy sili, Toi samo : hinc tW18io pecJo11ltll. inde palmal1lrll .onat esplosio; hinc torrenuu rivi mananl lachrima11lm. inde oi 'ttllitinctae ff1adenl palpebrae. l. 64, itp.
I. 303. Ello deineeps unicus ae .ingularis hujus Reipublicae Ralion.is! quidquid erro instaotil propolili peraooia, diroitalibua, officiis, oegoliis 8stimaverit cOIIducere, tuo mllD.r. diap.nll&Ur, lilia Cluliooibua IllIlOletul'. I. SOS.

~)

,.

...

123

sw6io zawodu, a wdzikiem pira swych poprzednikw. Ju w samem obraniu formy do tych dziejw okazal postp od pracy poprzednioj: opowiada je cigl powieci, jako bardziej odpowiedni historyi, wzgardsiwszy powabami jakie m~ dla niego mie ciceroski dyalog. W opowiadaniu jest wiernym uczniem Mateusza i chtnie podchwytuje jego wyraienia. Porwnal Mateusz konia Krzywoustego I buccfalem I i u Wincente~o wsiada na bucefala Kazimirz, a xii ruski na pegasie cwaluje. 2 Ktremu z naszych wojownikw dosalo si imi Ajaxa 3, podobnie jak Krzywousego Aohilem nazwal Mateusz 4 i Roman halicki i belzki Wsewolod, to dwa sokoly ktremi Kazimirz arloczne a nienawisno sobie spy i kruki przeplasza. 5 Jakkolwiek atoli Wincenty pochopny jest do przenoni i wiemy naladowca Mateusza 00 do wyraie, jest nawet poniekd jak i on gadatliwy i w ogle jednak w xidze czwartej jest wicej zbliony do natury i czstokro prawdziwie wymowny i nie znajdziesz w nim tej przesady, tego hiperbolizmu jaki czsto szpeci powie Mateuszow. Ojczyste dzieje przeplata rwnie jak i tamten przytoczeniami podobnychie zdarze z dziejw staroytnych i czyni to jednak rzadziej nierwnie, udajc si natomiast do parabol, nieznanych tamtemu nawet z imienia. Nie tak obciia powie swoj przytoczeniami z prawa rzymskieso i z kanonw jak tamten, chocia si z niemi tuowdzie popisuje. I w cakowitych obrazach Wincenty unosi si jeszcze niekiedy fantazy,! : za idealny jest wizerunek cnt Kazimirzowych 6 j ale szczerota kronikarza dozwala mimowolnie zajrze w nim i to, czego do cnt liczy nie mona j obraz naduy w Polsce za rzdw Mieczyslawa starego jest raczej satyr nili opisem rzeczywistoci 7 i a zdumienie si autora na widok spiecelujcy
~

dojrzay, pojmujcy wano

lo 177.
6. 5~.

') n.
") n.
') ') ') ')

67.

lo !7S. IL 75. IL 19 i nast, IL 6.

li

aqcych ku odsieczy Brzecia pulkw, colo w postaci lasu dzid z ktrego od czasu do czasu lysk orlw migoce, posuwaj, si zwolna i szykownie do obozu oblegaj,!oych, zdaje si ustpem jakby z powieci Walter Skota wyjtym. Powszechniej jednak idzie za rzeczywistoci,! i prawd., a skrelone w czwartej xidze panowanie Kazimirza sprawiedliwego i z malemi przerwami panowania jego nastpcw a do wstpienia na tron Wladysawa laskonogiego , naleiq do najpikniej8lych pomnikw polskiego kronikarstwa, i czyni,! go poniekd godnym tej wzitoci jakiej w narodzie oZywal. W zdaniach jego o ludziach i zdarzeniach jeli nie wszdzie przeglda bystro, wszdzie jednak poczciwo. Najwiksz cz panowania Kazimirzowego skrelil za iycia tego krla przed rokiem 94, jak to wida z dwukrotnego odzywania si do w rodku textu i jemu i dzieciom jego jest najwicej przyohylny, ioh sprawy broni, ich onoty wysawia i wszake mimo to oddaje sprawiedliwo zapanikowi ich, Mieczyslawowi staremu, zowillc go aumma magnanimilalu principem, a syna jego Mieszka pe7'1nirre tam indmtM quam elegantire juuenem. Nakoniec czyto wyklada stosunki tego Mieczysawa z Helen, czy Mikolaja z Goworkiem, ozy Wladyalawa Jaskonogiego z Leszkiem bialym, nie schlebia ani jednej stronie ni drugiej, i zdaje si powodowa 8am tylko susznoci. Roswizal wic z zadowoleniem potomnoci zadanie ktrego niebezpieczestwa ze strony splozesnych ~roino mu stawaly przed oczy: arctor nimis, nec ulla ut mihi diffidentia displicendi, nam hine verittu odium paru; inde indig7UJJio minatur 1Vpplicium. 2 Bywalo tak zwykle e kronika poniejsza otrzymywala przed dawniejszemi pierwszestwo, bo dawala zupeniejszy obraz dziejw niZ tamte. Wincenty ktry prcz dziejw splczesnych przez siebie samego skrelonych, powtrzyl wszystkich niemal swych poprzednikw I skupiwszy w sobie wszystk ich erudycy a po
I) D. u. ') L SOS.

i ich zalety, a caemu dzieu dal powierzchowno~ jedno.. lit i bardzo na w wiek imponujc, mia w tej mierze nadzwyczajne powodzenie. Zapomniano o kronice Miorsza ktra pocztek tyko dziejw obejmowaa j odrzucono Gawia ktry jak byl zram po szkoach i po dworach czytany, tak tei z powodu surowszego o . Stanisawie sdu, stawo si coraz niepopularniejszy, a w kocu przez duohowiestwo niszczony j Mateusz nakonieo wyda si doskonalszy w tej formie jak mu nadal Wincenty j zatracono wic pierwotny text jego zupenie. Niemal takiemu samemu losowi uleg poniej text Bogufuowej kroniki, jedynie z przerobienia Godysawa Paska dzi znanej. Do wzito ci jak zyskaa w narodzie kronika Wincentowa przyczynio si niepomau witobliwe ycie autora i dostojno jak za ycia piastowa, a poniej jego beatyflkacya: zaja tedy ta kronika pierwsze miejsce w narodzio, zaguszya saw swoj, przez duchowiestwo silnie popieran, wszystkie kroniki do tyla, e j nietylko za najlepsz ale niekiedy i za najstarsz udawano. I Dla nas ma ona wielk wano ztd e oprcz dziejw spcze snych Wincentemu, przechowaa si w niej, acz nie bez uszkodze, kronika Mateusza, a i do samego textu Miorszowcgo znajduje si tu nie jeden ciekawy dodatek lub pojanienie. Jest tedy najbogatszym zbiorem dziejw z pierwszej epoki, i powi cimy szczeglniejsz baczno jej rkopismom.
Rkopisma.

czci

, Autograf' kroniki Wincentego znajdowal si w Krakowie w archiwum krlewekiem j kiedy duchowiestwo polskie ponawialo swoje usiowania, iby mimo doznanego oporu ze strony stolicy apostolskiej doprowadzi do skutku kanonizacy , Stanisawa, poleci Innocenty IV papieiPrandocie biskupowi krakowskiemu sprawdzi przedewszystkiem librum C1wollicorllm e,'V
~ Mar.

Crom. \'11. 18.1 lOrd. Bu.

o T.

IIJ$$.

il

Ardaivo DW Pultna.i, f"Oad capilulum pertineu l, a bylato ocsywicie kronika Winccnlclo, bo iadna inna o . Sianislawie, jako witym, nie mwila. Dziao si1 to w samej poowie XllI wieku, a w la dwadziecia kilka po mierci Wincentego. AuloIraC ten Clyto z powodu owych zachodw, czy te przy innej jakowej sposobnoci zagin, a najstarszy , dzi znany, rkopism jest z wieku XlV. Tak ten jak i inne rkbpisma tej kroniki ktre si1 podzidzie przechoway, zawierajq text Wincentego bardzo zmieniony i popsuty: przekona s~ o tern moina, por6woywajl}c ich sowa ze slowami besimiennego sll~o wypisywacza kroniki Winccntowej, ktrer;o text doszedl nas w r kopismie pisanym w roku 359, a znany jest pod napisem Chronica Pulonorum, i wydrukowany przez Sommersberga i Stenala. To! samo przekonanie powzil} mona z wtrl.u ktry si we wszystkich dzi znanych rkopi8D1aeh znajduje: viJil mim Vincentitu qui ,cnpsit hec, et ,cimu8 qui4 verum ut leItmwnium. ejUl. 2 Do odbudowania tedy, lub przynajmniej oczyszczenia wedug monoci textu Wineentewego potrzebne jest porwnanie wszystkich rkopismw , przedewszystkiem odszukanie ich i opisanie dokadne. Wywiadywaem si dlugi czas za niemi i przeszo dwadziecia ich miaem w swych rku. WicIe z nich, a mog powiedzie najwazniejsze, stay si wasnoci cudzoziemcw i s prawie niedostpne dzi Polakowi; dlatego szczegowy opis tych ktre bd sam widziaem, bd dowiedziaem
') SlOWI

Innocentego ~: ad hoc libnun CIlrolliconun qlUJad cnpillllllm ~rliltelU. ad lIef10cilUll memoralum, u Arclliro Duci8 Pololliae edilllm. et cliam libnun AMalilUll. el Epilaphiwm cOllIlidera diligenltr. Dug. liiI/f. VII. 715. ROt'znik o

kklrym tu papiei spomnial, zdaje si by jednym z tych kklre si w rkopismie Glldyszewicza przecbowly; nlgrobek za jest bez wtpienia ten SIRl ktry biskup poloiyl byl . Stanialawowi w tycb sowacb: krakowski Lampert

legiI

Tvmba Stani,lai einere I~ illa beati, BoIul4i f[IIi non impiclati, Harlmo rnerUtu coeli lJIigravil ad nede; FelU: CIIi dei/II' rneTCU, elli 'lidera ,edCII.

r..,"

2) Res seltae

n.

CGI. epp. crae. rltp. OssoL XiX. U.

U.

fi7
si o nich od drugich, nie bdzie dla Polaka zbyteczny j a mole poda sposobno rodakom ktrzy nieznane jeszcze rkopisma tej kroniki posiadaj, ze donios o nich w pismach publicznych poli powszechnemu uytkowi, wiadomoci przezemnie podane prostujc lub uzupeniajc. Tym tylko sposobem przyspieszy si moe tyle podane dla dziejw ojczystych krytyczne wydanie tej z wielu wzSld6w wainej kroniki.
aj

petenb.nkle.

I. Kur O p a t n i c k i e g o p e r g a mi n o wy. Jest w bibliotece publicznej, dokd dostal si wraz z bibliotek towarzystwa przyjaciol nauk warszawskiego w roku 831. Podobisn pierwszej jego stronicy mam przed sob j po pismie sdzc pochodzi niewtpliwie z XIV wieku: jestto pismo przeliczne, drobne, wyrane, w jednej kolumnie z ozdobnemi goskami pocztkowemi. Format rkopismu mala wiartka, na ktrej mieci si 26-39 wierszw. Cala kronika pisana jest jedn rk, nie podzielona ani na xigi , ani na listy lub rozdzialy; komentarza przy niej zgola nie ma, tylko glosy rzadkie nad wierszami. Ci~ie si od strony 1- 145 zaczynajc sowami: Tres tribul ea: eausi, a koczc na slowach o Wladyslawie laskonogim: sese olferebat cunctu alfabililate prcestabiltm. Tako Bog daj. Ktre to slowa polskie znacz tyle co Amen. Od str. 145-i20 spisany jest traktat teologiczny inn ju rk, w dwoch kolumnach. Na pierJ Jeny
Samuel BlDdlkic opiAl by kilkandcie rkopilmw Wincentego kroniki; opia jclO z wielu miar niedokadny, uzupelnia poiniej Antoni Ibtlkiewicz w pisemku: hula lecJi01/UA iH IUlivtr,ilale literana hgeUonica z r. 831- t 838. Byo zrazu moj myl, dawa pojedynczym rkopismom, pnezemnie opisywanym, t SIm, liczb porzdkow pod jak ich pomieniani uczeni opisywIli , a to dl. 'atwiejszego porozumienil si; gdy atoli popnednicy moi nie do ci41e odroiniIi kronik Wincentego od innych kronik, i w liczb puawskich Wincentego kodexw ugarnli i Miorsu czyli tak zwaneio Dzirswy kodex SumotuJskiego; gdy procz tego wielu rkopilmw zgoa nie spominaj!, w przyjtym przez aiebie porzdku pomijaj, 'Vllrl,d na d.wniejszo' i lepaM.! rkopismw; z tych powodw zdalo mi ai, koniecznem odiltpi od pierwotnej mojej myQi i vpordkowa6 je wcaej.

tiS
wszej stronicy nad kronik jest u gry napis rk z XVI wieku: Clronica l'incenlij CadlubOltis epUeopi cracov. profu,i Andnejo~itt. Ao Lo. Oprawa \V deski czarn skr pokryte. Wiadomo e rkopism ten darowa byl towarzystwu przyjaciol nauk Jzef hr. Kuropatnicki. Stoi dzi w bibliotece publicznej w dziale historycznym rkopismw laciskich w 8ce pod liczb i. Odpis tego rkopismu zrobiony w Warszawie przed rokiem 1830 na papierze, w formacie wiartkowym, a oprawny w papier czerwony, dostal si takoi do Petersburga z bibliotek towarzystwa przyjaciol nauk warszawskiego, i znajduje 8i~ dzi wraz z oryginalem swoim w teje publicznej bibliotece, midzy rkopismami laciskiemi w ce pod liczb 05. I. S t a n i s l a w a Au g u s ta. Janceki w katalogu rkopi smw Zaluskich biblioteki daje tak o nim wiadomo pod liczb CCLXXVI. Rkopism papierowy, adziwiajcej staroci, pisany wielkiemi goskami, a nadpisy w nim i gloski pocztkowe ozdobione s sposobem dawnym, farbami. Darowan byl do biblioteki Zaluskich przez AUiustyna Adama Wessla, inflantskiego biskupa i jest w nim: Kronica Vincency epilcopi cracooieu, zaczynajca si &lowami : Tres tribus ex causis; na oprawie z wewntrz napisal wlasnorcznie Zaluski: Cimelium Me hebe bihliothece nOltrre rarissimum ae p7'relio8i1limum, nee nulli quibusvil Polonia IUperbiat opibus litterariis longe anteponendum, quod cum iplif18 Vincentii Kadlubconil, in opinifme Banctitatia tkmortui, man" exaralum slt, reliquia7"ffl insta .acrarum jure habeo. l Mimo upewnie tych dwoch uczonych nie waha si powiedzie Ossoliski, nie widzc nawet podobno owego kodexu: bynajmniej nie wtpi, e Zauski si mylii. 2 J mini sluszno Ossoliski, Zaluski bowiem mimo swoich rozleglych wiadomoci byl latwowierny, jak to wida z tego co mwi o tak zwanej kronice Nakorsa Warmisiusa. przechowywanej troskliwie w swej
l) Specim. CaL

.1,.,

8i.

l) Wiad. biaL kryt. D. lSill

129

bibliotece. Wicejby za~walo na UWQ~ zdanie Janockiego i ale i on o nadzwyczajnej staroci tei<> rkopismu napomykajc, a w drugiern znowu dsiele lwojem nihy za autograf iO uwaajc, sdzi, jak wida, bardzo powierzchownie. Staraniem xieia Henryka Lubomirskiego otraymaimy podobisn trzech rnych stromo rkopismu kraniki Wineenteso ktry jest teraz w petersool'Bkiej publicsnej bibliotece i stoi midzy laciskiemi historycznami rkopismami w 4ce pod liczb 2, Gdzie go niedawno oglda takie Jan Szlaebtowski. Podobizn rkopismu i opis jego przez Sslaebtowskiego na miejscu zrobiony , mam przed sob. Jest pap.ierowy, jak i wszystkie ktre odtd opisywa bd, w formacie wiartki, pisany jest Koskami duemi, ma nadpisy i goski pocztkowe zdobione farbami, a zaczyna si zn:lnll przedmow: Tres lribus ex eausi: W tern wszystkiem zgadza si opis Szlachtowekiego z Jancekiego opisem j ale co najwicej dowodzi tosamooi tego rkopismu , to napis u gry na karcie' 3 l rk samego Zauskiego: opru autographum. w tedy mniemany autograf, z pocztku i we rodku starannie i . pod koniec za pospiesznie nieco pis8ny,ma w kocu na karcie 400 slowa nastpujce weiinione t sam rk z wieku XV: Explicit CrMictJ per ma7UU .Johannis de Cyrequicze, et tli finita. 'JfUl7'la (tria in tJigilia allnc'i Philipi et Jacohi , anno domini M(tllerimo)456. Ten sarn rok dooony jesi nowszem pismem obokdawnego. To pokazuje jak grubo si Janceki z Zaluskim mylili. Cay kodex ma kart liczbowanych 400 j nie zawiera nic wicej pl'CZ tej kroniki z maym komentarzykiem i rzadkicmi gosami. Na jednej stronie mieci si 5-48 wierszw. Podsialw na listy w trzech pierwszych xigaeh nie ma, tylko wzmiankuje si o nieh w komentarzyku. Oprawy owej na ktrej od rodka majdowal 8i~ 'przytoczony przez Jancekiego napis wllP sDopcmy Zaluskiego -.zi nie ma: wida le od Zauskiego przej musial ten rkopism do bibioteki krlewskiej, ho nil dzisiejszej skrkowej jeGO oprawie wycinity jest po' jednej stronie herb Stanislll'wa Au~ata, po dl'Uiiej lU" te &lowa:
l

ta)
~.,..,

Bu~

Sacvlorum pOltmldli tJifulicat. lU. L u b i I ki pochodJcy pierwotnie I klaut.om benedyktyilski8o w LubWie miaa&ecllw w wojewUtwe brzeMok.ujawakiem. JJef hr. Kuropal.nioki clarowal GO towlrzyatwU warlUw_kiemu przyjaciol nluk Il ktreco bibliotek dosta si w roku 83 jo PeteNburp. .Jeet papierowy w formacie mulIowym o 54~ liczbowiny ch stro.nieach. Na perweem miejscu str. ""T'57 znajduje si1 fu kronika Miol'Sla cayi tak zwan. Plirswy. :II dopelni.eniem; na drupem .str. 58-68 S8nealQlia Piastw i Izeres biskupw krtkowlkioh. Trzeoie miejsee Itr. 69-356 zajmuje kronika Wi~ ,; kom.entanem i Slosami. pi84na W jednej kolumnie wyrasie p>akami cluiemi; tyko komeDtarz i slolY drobno. jak zwykle. Po~we sJoski pisane a Clef1I(ono. Na jedoej ll\rOPicy mielci li~ ~O-~4 wier.. ew. lWIm w krylJ1 by pi_y i llzwi.ka pisarza Jlicdeie tu nie wymieniQfl~, nie jest jedn~ poiniej.zy Jld wiek XV. DJieli si na omry ~. I 1i~y W trzeoh pierwuych siqpoh .ylko sdzieniBsclJie p.o bnBi.ch al 04maczooe. Caly nieaNU kOJnn lm prQC p1'14Hlmowy owej LtgMJi _ JDielci na bne-lach lu~ na maych karteozkacb popnylepianyeb w rnyob mij~ch J i udel1a w nim to .e jm bardzo pom814QY tak. i ai ~ajQ jakoby iO autor 4opiero do tero ~mu dorabiali a W CO przemaQQO Jlie jest. q~dza .il}. jak uwaia &ach towski wpelni komentarzykiem rqkopilmu II. Po kronice Winc~o naal!pujt' kronika BocuClla rauej Godyslawa llaskast.r. 359-460; dalej JaJll z c..arnkowa arehidyakona (Ilisz~e(akleiQ Itr. .46 - 528. Oprawa QOwua w skrk~ zielonI!. Stoi dzi w bibliotece publiosne] w dziale I't}kopiBmw historycznych aciskich in folio pod 9. IV. Z a u s k i o h z pierwoej polowy XV wieku. Jest papierowy, w (ormacie ~rtki, o 368 k.ar~ tioIbowlUlycb ow-

.i,

liow,

IM
kiee; piaalry wyrUllle pilmem 8redaiej wiekoloi; komelltarz jedMk ldry te jul obuemJ i o4idJielOD)' zupenie od te-tu. pisMem drohem al. czytelaem. Nacpiay i poem poo.n"' zdobione B l'iaemi Morami. {ki karty - j34 ibie ten p6wDy krodi, naa&puje rejestr od k. !j34-!j; n&koniec 0I k. i!! ci,!pie sif1 komeotan. N. jedaej slrtmie mieici ai~ zwykle - G wiel'Uw; pi..... ma ich . W pierwsl)'ch Dwa- 1Il8llOD8 a,! listy, ale tylko do 22 liatta wtrej zaelJft8i1C81O lit}: Prozfte aulem rlpG11il fraler /HIaltri. I Dale; nie lD88I ladneeo ladu liatw. Koniec komental'l8 taki jak w/wydaniu dobromilskiem; tylko po slawie coronaverunl dodaje komentator o Wladyslawie Warneczyku: cujuI regn.um Deu omnipotenl dilale' et prolperum la ciel, libiqtlt una cum lUiI regnictJliI !J7'atiam in pruen'i et gloriam in fu/liro miBericorditer concedel idem Imu benedictru per lecula Amen. Oprawny jest w deski czam,!' slr powleczone. Stoi dzi w bibliotece petersburskiej publicznej midzy laciskiemi histurycznemirkopismami w 4ce pod liczb 6. Doatal sifl tu wraz z bibliotek Zaluskich i wedlug wszelkiego podobiestwa jest ten sam ktry opisuje Janocki w katalogu pod liczb' CCL.Un, dajc mu nadpis: Kronica Vincenc!l' Kadlube!l primum prepolili Sarnlomirie1il' , et pOllruno tempore epiBeopi cracoviemiB. Szlachtowaki doalne&' na nim sygnatUl'ft '97~, jcstto sygnatura biblioteki Zaluskich, a liczba ktr Sanocki powyzszemu rkopismowi w dziele rum 8armaticarum apecimen daje, jest 974 i rlni si wiC1c tylko o jednostk. V. Papierowy w ce z polowy XV wieku; stoi w tejze bibliotece publicznej midzy rkopismami teclogicznemi pod liczb 9, zawiera bowiem najprzd dzielo treci teologicznej, a dopiero od karty 98-~'79 kronik Wincentego. Pisany jest' pismem nieco okr~em, wyranem I w jednej kolumnie j po 6 wierszy mieci si na jednej stronicy; pocztkowe goski

xi.

.4-

, Re.

,"&II

L l U.

CIeNIone. Zawiera kronik bez komentaru, podzieloo! jednak na listy. W kocu dodano te slewa: E.qlicil CrOftica AJlonsrtun. Na pierwszej karcie spi8lm jest ieIo treci ~ ubIA Gel biowskiego , wida wic ie ten rkopism dOItal si tu z PulIw czy tel z bi'lioeki towarzystwa Wl'8zawsJUeco przyjllciol nauk, ktr~ sekrelanem by Gobiowski. Ostatnie jest podobniejue. Pez tych piciu r}kopiaDJw kroniki Winoen~o i owej kopii rkopis mu pergaminowego, nie posiada dzi puWiozna petersburska biblioteka iadn8f)o wicej, chooial ich tyle I Polaki zabrano.
b) kornlc:kl.

VI. ~ z i a l y s k i e g o. W Korniku pod Poznaniem jest W. bibliotece Tytusa Dzialyskiego rkopism zaslugujcy na szczeglniejszq uwag. Mam ~o wlanie pod rk z laski szanownego wlaciciela ktry rzadkie pomniki ojczyste nie tylko ceni umie, ale stara si oraz wedlu~ moinoci, iiby z nich uytek naukowy robiono. Daj wic tu dokladniejszy opis tego rkopismu , tern chtniej ile ie tenie nie znany byl ani Ossoliskiemu ani Bandtkiemu, Jest papierowy, w wiartce j znak \Yodn'y papieru na karcie jest glowa wolu z lask midzy rogami. Ma kart liczbowanych 64 i tu nie koesy si text kron!ki, lecz wydarty jest na slowach czwartej xi~: n07& minus tamen invicu. robur culminis subuernare nititur insidians e(mldatio); I tak ie z ostatniego sowa tylko ~oska e pozostala na oddzierku nastpnej 65 karty. Pisany w jednej kolumnie pismem gock~e~ redniej wielkoci, nic jednej wszakZe rki, i raz staranniej, drugi raz niedbalej. Staranniej napisana jest pierwsza xiga i cz xi~ drugiej a do karty 67, a pocztkowe &loski s z ozdobami j od tej karty pismo jest niedbalsze, bez adnych ozdb , z prnemi tylko miejscami na goski pocztkowe, ale t~jie samej jeszcze, jak si zdaje, rki. Poczqtek xigi trzeciej n~pisany dwa razy: raz na stronie odwrotnej karty 81, drugi
~

Rei leltal' U. lIV.

raz na prawej stfonie karty Dostpnej, a mi~zy niemi otb-zynki kilko kart bialych wiadoz! ie t!'Rcia i. czwarta xtga, pismem odmiensem I niedbaej jeslczo spisano I dodano byly poniej do poprzednich. Kortka pergaminowa suca a wienchnil! okladkE} zawiera poow bulli, papiea Marcina, publikowanej w dyecezyi gneznieskiej I a zaczynajcej. si tak: Nicolaru prtpositru lancIi. Laurencii in KOI7.Czol, ordinis Baneti Benedicti; drUia jej polowa wraz z kocem kroniki wydarta.. Oprawiony w deski dbowe pokryte skr czerwon na ktrej wida napis z XV wiekur Jo. Drobnyno. Jestto zapewne w Joannes Mathire de Drobnyno ktrego imi czyta mona w rkopimie biblioteki akademickiej krakowskiej zawierajcym metryk uczniw tej akademii, w czci pierwszej, na ostatniej okladce. Ten tedy Jan z Drobnina byl, jak si zdaje I wacicielem tego kodcxu okolo polowy XV wieku, z ktregoto czasu s w nim rozmaile dopiski po brzegach. Przed kronik jest znana przedmowa komentatora: Leqenti mihi illas i/luslris Cassiodori epistolas zajmujca dwie kartki pismem drobnem; nie rni si prawie od. tej co jest w wydaniu dobromilskiem, a zasugu]e to na uwag e pod t przedmow dopisaa tai sama rka: Anno domi Mo quadringo. Przedmowa wic ta jest z koca XIV wieku, i starsza nierwnie od Dbrwki. Jako znajduje si tu dalej przy texcie komentarzyk drobniuchno po brzegach pisany, z ktrego uytkowal Dbrwka, ale go o wiele pornnoy ; to samo robili tez zapewne jego nastpcy. W komentarzyku s wzmianki o listach, ale ich nie ma w sam~'m texcie, Imi Jana i Mateusza wypisane jest calkowioie dwa razy na karcie 5 i 6 przy rozpoesoiu dyalogu, dalej nigdzie, nawet goskI} pootkow omaczone nie jest. Glosy nad textem drobno pisane snachode si z malerni tylko pnerwami. Na karcie pierwszej u iry jest napis drobnemi goskami: In nomine domini Amen. Sub anno natitlilaJis domin! .Mo 4- (nad pauz po liczbie wykrcom! dodala ta sama czy te poniejsza rka 55) seripsil hunc l(ibrom). Na karcie tei 32 napisany jest na brzegu rok t.5S. Nie w jeI ,

tM
dnym tedy csasie, a podobno i nie z jednep oryt;inalu pnepiBywane byy pojeclynCle xip " tym rkopiMnie i piBrw8l8' dwie z nich Jda~ si hy z wieku XIV, dwie lali DII&pae 1: polowy XV. MH1dzy riaicami czyta j6lO uderza przMewllylttiem n~ltjpa:
Rkp.
kara

S Itr. od",.

Wrd. wlrn. I. 7.

Memini ,iquidem coUocuJionil Memini litptidem coUocuJirmil mulum virorum membranuli8 multut virorum irutrium quoillrutrium, ljUOt'U1J tanto major rum tasuo fidelior en reeorfidelit4te ut r ecommen li at i o, rlatio , quanto celehrior fJigel quanlo celehrior vigei attlhorita,. tmthoritas.
jakby w tern oto miejscu zabkay si do niniejszeKO rkopis mu wyrazy z pierwssego rzutu myli Wincent~o, nim takow ponie] po artystowsku, na sposb ciceroski wy~adzil. Na karcie znowu 7 czyta si Ga;tl, nie Grecia jak w I'f}kopismach innych. I Epilog oddzielon jest od xi~i III i poloion zamiast przedmowy do IV xiii. W komentarzyku na sLl'. ~9 powiedziano: Liher qoortru cuj", lihri au.thor (uit Vincentim Gadlwon;8 vulgariter appellatru. Nakoniec do oznak zewntrznych tego rkopismu naley i to, ie ktry z poniej szych jego posiadaczy dla ulatwienia sobie czytania prbowa ,po brzegach przepisywa go pismem dzisiejszem a na karcie 39 stronio odwrotnej dodaje: Lihl'll1n hunc 8criptum anno domini 1400 kgi, 8eJ. pau.ca percepi ; anno 1185. Zdaje
e)

si

d.lkowllkl.

Vlt. T a r n o W s k i c h, jest z koca XIV lub pocztku XV wieku i ma kart liozbowanych 2' 6, ale ie pierwsza oznaczona ju! jest liczb 37, ostatnia tedy ma I~czb ~53. Na pierwszej karcie jest napis niedawny : Cluoonica polonica Vincenlii Kadubek. Text kroniki chocia nale~y do poprawniejszych, nic jest jednak woJny od bdw i wt"1tw. Komentarza nie ma tu wcale i
~

Porw. Ru' ge.1G, l. 16.

36

w kilku miejscach dodano

~n.:

pt'Zy

texeie farb.

czerwon:

Eplfl

J6hM,,;, ar.tAiep. lub lIaIAei. N. breie 7 jest nadpis farb

IRCipu liher quartus CroniC4Nlm VWcmcii epUcopi

PrIy innych xigaoo nie lI8 imienia Wincentego. W kOlicu kroniki po alowach: affabilitaU pruta bilem , dodano piamem nieco drobniejuem: Quo tum ohltaau mbilo priru:ipalui cedere ut CoactUl (Wladi8ltw.I). Morwo namqae NicDltJo Galtulano mnnite ~, fI1d ju:rla votum lUUn ducu ttIUnJebat et aliol ltJtTl(Jabat, prQetrU terr crtJcovUllli, sub Ftdcone epi.tp8 ;p'i dtmino WlatIUlao fi4eliltJtil oIJIequilJ denegant et ;PlUm pro duce IW /u&Moe recIItIfU. Et ,..u pro LuIUne vtrIU &mdomriam miltrmt, iplfU1 deprecatUt, ut priacip41Utn cracotJienlem lUlcipm'e non. reCflUt. Qui VerUenl Craetwiam per fUIilerlit&tem rwbilium ta cracOfJie1uem principem fait honorifice IUlcepRu, Wladilao de terr cracoviuui reiecw, et penit.u profug4l,. Lutio ittIque fili", Kaimiri primogenilfU Cracovu, Sa",. tlomirie, Syratlie, 1Aacicie et Pome'anie dominua et duz eflci lur; Conrculus l1ero (raw eius iuniar lottJnt. J1a.;tnliam et (Aga-Mm pleninime pouediJ, qrQ lerram CulJle&Nm cmciferi8 dedit tJ1IM Domim MlX1XXX. Na karcie i5!l jest p~ o Albercie wjaie krakowskim ta SIDIa ktl1 wydrukowano w MiIcell. crtJeOr. T. fi. str. 8.5, jednakie z I'lnioami. Na karcie 253 oaytamy e r. i" 77 w dzie . Jana ewanieiat, umar opat Michal II Klepana l/tsgWtt' arciwm 1IIIiv. Cracot1., ktry byl opatem lat i6 i pl. W om dni poniej nastpi na miejsoe jeio JolUInneI Ile Orwwil&, CDAMf'i.i OO7IIIfUU omniftm fratrum elutul ; Dl t eekcY') zapr08ZOD by egregiul doctor PtudUl tUnt: canonimu et 8~ 8~irienlil itd. Te dodatki 81} innej rki i ocaywieie poiniejaze. WBoiciel nieldy te&o rtlkopiamu p. Jan br. Taroowaki ktry mi pned kilkoma laty tak ten jak i inne pomniki P'Pnej swe; .biWioteki w Dzikowie z uprzejmoic.i, pokazywal, kaw 10 atarannie oprawid w czerwony Ulmit I ko_WD8mi klal'8l'Uli i uehrnemi wiecami po rapoh i w rodku miniatura pifkAej fOboty la uklem.
cracOlliemiL

36

UJ waruawBk1e.

VIII. J a n a D! brw ki, znajduje si w, bibliotece ordynackiej Zamojskich gdzie go w roku 848 oil,!dalem. Do niedawna nie znano zgola tego rkopismu i pierwszy zwrci nail uwag W. A. Maciejowski. Jest papierowy, w wiartce, spisany na 422 liczbowanych stronicach, a oprawny w deski powleczone skr czerwon i opatrzone mosiinemi guzami. Z wierzchu na grzbiooie jest napis do dawny: GutailluBhium principtnn tu' regunI, Polonire. Sama tylko kronika wraz z komentarzem zajmuj cay rkopism. Posyna si na stronie tS sowami: In nomiM Domini nostri Jem Christi in quo movenwr et mmm, Amen. Sublegenti 1Ilichi illtu iUmtril Cassiodol'i epiBlola8,. ktr przedmow sko{lczywszy dodaje na stronie O: sequitur tt.Xt1U. Tres triJnu ex ccusis. W kocu xigi pierwszej na stronie 76 znajduje si ten napis: Explicit primtlI liber Cronicantm anno do-mini MCCCCXXXV. SfCrntlI bylysmy albo yescze bd. Na stronie 290 jest napis: Sequitur quartus(liber) i zaozyna si w epilog:' Aderat quidam t'emaC1dm. Text kroniki nie galcen ei bynajmniej poprawnoci i komentarz, o ile si w nim rozpa.trzyem, wydal mi si nw wiele r.ny od tego jaki jest' w wydaniu debromilskiem. O Warneczyku dodano w koou komentarza: cujUl regnum Dell8 omnipOlen dUatet itd. i i fi nastpnie ',farb czerwon: Fi"uu& ul anno domini MCCCCXXXVl in 'IIigUia san,cti Mlltltt.t. apoltoli. ColluJw pel' rev"mdnm mtJgistrum Johanntm ~ JJp,rowka ete. Tu po ~lymodstpie dopisaa taki farb inna rka; An,nm itl1JUevs ltlit Rome 145'0. Nie tyko w komentarzu ale i pny tcxcios tu wzmianki o listach. Na ostatniej desce se rodka rozmaite napisy z wieku XV wskazujco kolej jak ten rko pism przeohodsi, U gry i u dolu powtrzone s te slowa: G,nerosQ domino Andru Lamba~ lu1'edi in GosczyktIJ (aul8ri suo prutaJrUissimo. Dalej : J~ BtJc.oalauretu de Radom. lau ,liber ut mutu:atw pel- pre{lIIum .Jl A, de, Wartha, ftr.ia terf.i4, proD:ima anle {ulftm lanM Jaoobi, anno domini 1457. Komentarz pl'ly tym Jlkopilmie porWnany

37

z komentarzem przy rkopismie kornickim okaza mole Baje piej co Dl!brwka wzil od poprzednikw swoich, a co swego .
doloyl.

IX. Mi k o la j a B o l e s t y, papierowy, W wiartce o 3o. kartach ktre s wprawdzie liczbowane jw: dawniej, ale kaida xiga zosobna. Papier mocny, i dobrze zachowany exemplara Znakw wodnych jest wicej, midzy niemi gowa wolu widna jest na karcie 3 xigi I. Oprawny w deski skr powleczone, na pie'Wszej z nich jest napis z XV wieku, wiek fraktur: Cronica Nicolai Rolelle. Zawiera kronik z komentarzem OBszerniejszym nieco ni! w wydaniu dobromilskiem, Pismo samej kroniki due , wyrane i staranno j komentarza i glos drobne, ale czytelne. Wielkie ~08ki na pocztku xig i ustpw pisane s rozmaitemi farbami, niekiedy bardzo ozdobnie. Na pierwszej karcie u gry jest napis wielkiemi goskami z XV wieku: Jacobi de Jarosaw, a z napisu poniejszego na teje karcie wida ie rkopism ten byl wlasnoci kongregacyi Miayonarlw w Samborze; nastpnie przeszedl do biblioteki Misyonarzw warszawskich u . Kl'Zyb gdzie go widz~al Hipolit Kownacki; dzi jest wlasnoci Kazimirea Stronczyskiego. Kronika podzielona tu jest na xigi, o listach nie ma wzmianki w texcie, lecz tylko w komentarzu. Nadpis wielkiemi gloskami Sequitur liber quartus znajduje si przed epilogiem, W kocu xif1ii IV na karcie H4 jest napis czerwonemi goskami: EzplieU croniea Polonorum per manfU cuiu&dam Nicolai pauperiB de S. Anno domini Milluimo quadringenltlimo quinquaguimo, pronunciata per rt.tltrendum .yllrum de Cobilno, in{01'f1IlUoretn memn dilutum, in. C4IIro Craeovim&i. Aw Maria. X. P a w l a z pierwszej polowy wieku XV. Papierowy w wiartce o 309 kartach. Znakiem wodnym papieru na karcie 2 s trzy ioldzie ktrych korzonki zwizane wzekiem. Papier gruby, nieco bibulowaty, jest w wielu miejscach 18Dl0ky i zlCJnie ju! nadwtlaly. Oprawa w deski pokryte czaml! akl1 z wyciskami. Zawiera kronikV I komentarzem, oblUJ'oo

t8

38

meJ8zym od tego co jest w wydaniu dobromilskiem, i z glosami. . Pismo redniej wielkoci, nie zbyt staranne, ozdb jest malo. Na pierwszej karcie jest nadpis farb czerwon: &cuntur Cronice originaks polonicalts Vincenciane. Dalej czarno: In nomine domini mllri Christi in quo movetnur, vivimus et sumus. W pierwszej a czci iw dru~ej xidze odznaczony jest kaidY niemal list Mateusza lub Jana liczb porzdkow i osobnym nadpissm czerwonym, w dalszym cigu to ustaje. Na karcie 45 czytamy takiemi czerwonemi goskami: Explicil primus liber Vlneenelane per manus Pauli. SequitU1' seC1ndus liber qutm Mathetu incipit. W kocu xigi IV wylicza komentator nast pnych krlw polskich, ai do Wadysawa Warneczykn I Id6I'ego koronacy rzecz ca zamyka. Pisany wic tcn rkopism przed rokiem -i,U. S lu przy wielu miejscach dawn jui rk wskazane bardzo trnfnio rdla z ktrych Wincenty zdaniu rozmaite wyjmowa cakowicie lub takowo naladowa. Dzi jest ten rkopi Dl rwnie jak i poprzedni wlasnoci wielce Wi3 tlego rodaka naszego Kazimirzn Stroncsyskiego , od kl r go mialem je oba na dluhzy czas pozwolone sohie do uylku.
ej

krakowskie.
Al pllblleane.

XI. S e b a s t y a n a P e t r y c e Go z XV wieku, znajduje si w biblioteoe akademickiej, razem z siedmi ionemi ktre kolejno opisywa bd . Jest papierowy, w formacie wiartki o 542 liczbowanych stronicach. Znak wodny papieru I'owa wolu. Na pierwszej nieliczbowanej karcie jest zapisany ten szczegl rk z XV wieku: Ilem anno domini 146! in(ra oclavas eorpori Chrl,'i reverendu8 in Chrilto pater dominus epucopu de Kapha una CIIm archiprulJrtero eitudem civitalil, nee non domino generali ordini, 'anr./; Bernardini , pergentes Romam comtum; (um,m in Cracovia. Przed samym za textem kroniki czytamy : Hace Vineentii Kadlubci reliquias ex t1aufragio laceranlum SendomirU trepItu D. &6a'lUJmu Puricitu mf1iCll bibliolhtce AcaDiqitized

byGoogle

i39
demia;

Cracoviemil anno Domi7&i 160j, febr. 97 ohttdit. Urywa na sowach: nullum ilU jus co(mpetit) I z xigi IV rosd, i, w rkopiamie str. 542; reszta wydarta. Wydarto takie kilka kart ze rodka w rnych miejscach. Na pierwszej liczbowanej karcie zaczyna si komentarz ten sam ktry jest w wydaniu dobromilskiem. Cay kodex pisany jest jednl} rk, text wik.szem, komentarz za i Glosy pismem drobnem. Poniejsza, jak si zdaje, rka, podobno z wieku XVI, dopisala przy komentatora przedmowie: Kronika Servaczy Nyebylec~. XII. Papierowy w formacie wiartki, z pierwszej polowy XV wieku. Znajdujo si w teje akademickiej bibliotece; oprawny w deski skr pokryte; ma stronic liczbowanych 7.13. Znak wodny papieru, gowa wolu. Pierwsza karta pergaminowa, suca za okadk, zawiera dokument z r. 406 moc ktreGO dwaj mieszczanie rzeszowscy: Groszar i Grzegorz Balicki mianuj penomocnikiem swoim Jana kleryka, nauczyciela szkoy rzeszowskiej. Kronika jest tu z komentarzem pisana rk jedn tylko do stronicy 383, odtd a do koca pismo innej jest rki. Poestkowe goski zdobione s bardzo, rozmaitemi farbami. Na str. 268 jest nadpis: Incipit Mer tertiu; przeciwnie nad xiG czwart, str. .152 l dodano oraz i imi wycznego jej autora: QuarltU liber edihu pel' Vincencium Kadluboni8 dictum. W komentarzu na str. 78 powiedziano o Wladyslawio Wameczyku: cujtU regnum alliIrimUl ac tJllripotens dUmat (.je) et prolperum (aciet itd. Listy w trzech pierwszych xigach, a rozdziay w czwartej oznaczone s farb czerwon. Po dwoch biaych kartach jest na str. 72:i regillNun luper Cronicam zajmujcy karl om, po ktrym na dwoch kartach ostatnich jest wiadomo: Qualiter primo Crueiferi de domo Theotunica, qui alio nomine hOlpilalarii aeu Marie Jerololimitane, terram Lldmenaem pOl3idere inceperinl. Wiadomo ta urywa si na krlowej Jadwidze. XllI. Papierowy w formacie wiartki l z tegoi wieku co i poprzedni. Oprawa w deski skr bia pokryte; ma stronic
sif}
tex
~

Re. leslae

n.

5i.

liClbowanycll BU. Cay pisany jest jedn rk. Zawiera kronik! z komentarzem. Na okladce jest wi Wladyslawa Warneczyka z roku 439 j przypinik za o tym krlu mwic tak kocay: ~em Rellerend. Archiep. Gnan. Alberlus JallrzsmbeC2 etc: in eceluia Cracoviensi coronaoit; Cftjus regn.m Deus omJi1'Otem dilatet et pr08perum (aciet, llibique ttna Cltm 8ttU regnicolil gratiam in preseuli et gWrism in (ltIuro mileric01'diter ~edel. Idem Deus per secula (bene)dictt48. Ane1. Sequitur... NaMJpuje 38 kart prnych na ktrych zapewno miao by inne jakowe dzielo spisane, jak z ostatniego wyrazu wnosi mona. XIV. Mi k o l a j a z L a t o w i c z a. W formacie wiartki, papierowy, z polowy wieku XV. Oprawny w deski czarn skr pokryte I ma stronic liczbowanych 788. Znak wodny papieru, glowa wolu. Zawiera kronik z komentarzem i glosami j w xi dze IV jednak od rozdzialu XV brak komentarza. Na pierwszej desce z wewnqtrz jest taki napis z wieku XV: LilJer Nicolai de Opoc~no, cronica LechUantm Vincenciana. W kocu za na str. 78f: Explicit Gronica Lechitica Vincenciana per 7nan,us Nicola. de Latlwwyc.; ampla, lerminaJWJue eo amw quo (ellltm AdaJlJerti betui cecidit magna (eria sexta a~e eal"niaprWiullt. 1451. XV. Mi k o I a jaK o l w i c z a. Tako! papierowy w fonnaeie wiartki o 665 liczbowanych stronicach. Znak wodny popieru : glowa wolu majoa mif1dzy rogami lask, a w kocu jej krzyi i riQ' Oprawny w deski powleczone skr caerwon. Karta t jest pergaminowa. Na drupj nieliczbowanej karcie jest napis; Nicolaus Cotvycz de Szyutrenec: Na pierwasem miejscu od aLr. - 67 jest tu: Alanus de planctu nature. Po kilku kartach biaych nastpuje filozofia scholastyczna bez nadpisu, poczynajc si przedmow: Cum Jwmo creatUl'aruln digni&sima.. Cipie si od str. 87- 237 I w kocu te slowa; El sic eu finil IwjIU ~ "M, et est {iniJum quarla [eria in cras/ino B. Luce (uti,
')
Rdzie

to najpodobniej ten sam Mikolaj KolwicI , Siestm-ccm lwany, niegd)' burgrabia bdliski, ktry po mierci Jallclly r. t34 w(ladl l Szlzlkami du ziemi krakowskiej i pusollJI j,. Dlus. llisl XL 660. Crom. XXI. .56. wyd. BII)'L

1469. Od str. 239-402 jeat poemat aciski bez 'nadpisu, poczynajcy si tak: Ecce mi lacere (licl.l 8cribenda canu1Ul... Czwarte dopiero i ostatnie miejsce w tym rkopi8mie zajmuje kronika Wincentego, bez komentarza, :I glosy drobno s tylko nad testem xigi pierwszej i dwoma kartami xigi druWej. Pierwsze trzy xigi podzielone s na listy j czwarta na rozdziay, i tak jedne jak d'Uiie omacaone s farb czerwon j nie ucigniono jednak odznaczy ich na dwch kartach ostatnich. W kocu jest taki napis: Et lic ul linia hu;m ~r;1 anno 1411 {tria SabaUJ ante Ulare, hora vicelima anie completorium, de quo sU Dem bene(lict1.tS in letltla. seculorum: XVI. An d r z e ja, z druiiej polowy XV wieku. Papierowy w formacie wiartkowym o 753 liczbowanych stronicach. Znak wodny papieru: gowa wolu z biczem midzy rogami, na ktrego kocu jest ria. Na pocztku od str. -5 znajduje si ienealogia xiit i krlw polskich z domu Piastw, koczca si na krlowej Jadwidze. Od str. 7-G6 kronika Wincentego z ko.. menlarzem. Rnice czyta znachodz tu niekiedy wyborne. '}'ak na str. 40: Ve r i 81 i mu m ergo ac certo certitS est; i to jest wyrajanie pierwotne j pierwsi przepisywacze pisali, jak si zdaje, slowo vemsimum przez skrcenie, a poniejsi czytali zamiast verislimum, verosimile i ten hld tak ju dawno upowszechni siq, e nawet w periammowym KuropatnickiOio rkopimie czytal Kownaeki vero,;mile, I chocia temu wbrow sprzeciwia si wyraz nastpny certo C87'liua. W kocu xi1Ki I na str. 297 s te slowa: E:plicit secundvs tWe,' Cronice Vincenciane refl"os,alr~ acsi tolua per Andream de P. in OpaJow Inne maranlem AmIO Domini milksimo quaaringenle,;mo rtinquagesimo nOHO, {iHillU tempore quad"agesimati, die tertia anse heste Marie rJirgmi, annunciacionem. Na str. 752 urywa si komentarz, a po sowie AmeB poloono r~ 457. Dalej 00 tejie i nastpnej stronicy jest wiadomo o aulorze: Vinct1ius fW8m13 edilor
UlW

, RClI goatae I. 14.

kujul open, cxism. lIte Vincentiul Kadlubonis de viUa Ka.rgOfl1 (m) vir acril ingenii, div;no. et hU,,&aRa literatura imignU, ez prepol"o Sandomirienli, anno 1~08 in preMUem per CapitNlum Craoovieme electus , pe,' 1nnocenlirtm Papam tercium confiNNJtra, et per Henrieum archiepiscopum Gnudnensem COnsecralUl, preledit anni decem et demum obtaua ab Bovorio (HOJUJrio) Papa licencia , renunciam Episeopo, "eligiorum Ciltercienm ordin;a in Monasterio Andr~eyowiemi profitelur, atque ibi lUb regula ob,crvancie lustro eaaeto, Grilto, Gmti mitu, Ipi1ilum reddit, et in chori medio CorpUl ejus a (ratribus reeondilur, anno 1~~3. E:xslat ejru egregium opus de gutis Polonorum, alto eonteztum slilo Trel trinu ex causis, inicium hsbens, qu.od presens, mltlti lectilant vel ob kystorie meritum, t'el eleganciam scripcionis etc. Anno Domini 1459 rubricata in P. per. a. Strona odwrotna tej kartki prna, a dalej nastpuje Disciplina scotarum z ~losami u ~ry. W kocu tego dzielka czyta mona midzy ~lo8ami te slowa: in opportunitate perus Bacalaurium Georgilm~ tunc Rectorem 1458. XVII. J a n a mn i c h a z pocztku XV wieku. Kodcx \V ktr~'m sifl znajduje jest papierowy o 570 liczbowanych stronicach i zawiera wicej dziel j pierwsze miejsce od str. -252 zajmuje tu: LucianUl seu cujtudam anonymi Iratris ordinis (ratruta E,'emitarum s. Augustini dictionariu,n; drugie miejsce od sLr. 265-308 Bertoldm lsnacensi; na trzeciem dopiero miejscu od str. 33-46 jest kronika Wincente~o bez komentarza i bez glos, pisana starannie w dwoch kolumn~ch. Nie podzielona jest ani na xi~ ani na listy, i \V tern zgodny jest ten rkopis m z perpminowym Kuropatnickiego, a ohocia przy niektrych ustpach doczone s poniej, jak sifl zdaje, czerwon farb pocztkowe goski rozdzialw {)Im l takowe jednak liczbowane nie s. W kocu kroniki pololooo te sowa: E:xplieit Gronica PoUmOrtlm compilata per Vincencianum, ktrcto imi poprawiono na Vinctncillm. Na dsiesiciu nastpnych kartach od str. 46 -48 jest rocznik witokrzyski ktrego pocztek dwa

43

razy jest tu wpisany i koczy si on tu rymowym opIsem bitwy pod Grunwaldem, ostatnie wiersze brzmi tak: Et (edera non ficta Sunt his veri8sima dieta. Od str. 481 -oi (; ciinie si &cretum seeretorum Asiatoteli,; dalej od str. 020-548 Canticum canticorum w kocu ktrego dolozono : Expliciunt Carnice Canticorum cum sui ea-positioniIn,. (dotd czernidem, dalej za farb czerwon) anno Domini Milluimo CCCCXXXVIl temporibus venef'andi palm Domini Petri Abbatil, per {ratrem Johannem, sue ven. p. minimmu oralorem. Jedna rka a dotd pisala ten kodex, ten tedy rok ciga si oraz i do kroniki Wincentego. Na ostatniem miejscu znnjduje lli tu: Jokarmis de Lukowo A1'chidiaconi Gneznemis et CanceUarii PoznanielUis lit/dore ad Ecclesiarum Rectore' in clecanalu gne~nensi. Gll~znre 2i mew Julij 1488; zajmuje trzy kartki. XVIII. Papierowy w formacie wiartki j oprawny w deski skr pokryte i zawiera kronik z komentarzem. Zaczyna si temi sowami: In nomine Domini in CUpll nomine vivimus, 1nO!e11ur et sumus, Amen. Legenti michi itd. Po skoczonej kronice Wincentego na karcie 232 stronie od~rotnej: &cuntur gesta Polonorum qUt incipiunt , ubi predicta dicta terminantu, et primo qualiter Lutko albus e{ficilflr Cracovie perpetuua posRuaor. Jestto wic dopenienie tej kroniki i Jerzy Samuel Bandtkie porwnywal je z kronik Ilogufaly (Sommersb. II. 56) i z [ego dope niaczem Paskiem (ame str. 78) tudsie z kronik Jana z Czamkowa i znalaz je Z0dn6 w rzeczach &,wnycb, niektre jednak ustpy s tu krcej, inne znowu obszemiej wyloone. W kocu zacigniono tu kilka dat pismem z XVI wieku, wyjtych z jakiego rocznika, mianowicie o wojnie szlskiej r. 1474, o wojnie w Multanaoh r. 1497, itd. Sama kronika pisana jest nie poniej jak w wieku XV. Wszystkie te rkopis ma w liczbie omiu przegldalem kilkakrotnie w publicsne] akademickiej biblioteoe krakowskiej, w ozasie mojej podriy.

81 pryhN.

XIX. J a n li Od e l fa, z drogiej polowy XV wieku; znajduje si w bibliotece kapitulnej razem II nastpnym. Jest papierowy; w wiartce o 290 nieliczbowanyoh kara oh; znak wodny papieru: gowa wolu z lask i krzfem midzy rogami. Oprawa w deski skr pokryte. Kodex ten jest z xig ktre tej bibliotece dostaly si spadkiem po Janie Latoszyakim niegdy kanoniku krakowskim l jak wiadczy napis II XV wieku na wewntrznej stronie okladki. Zawiera najprzd listy i inne drobne pisma Eneasza Silwiusza poprzodzono wstpem ktry si zaczyna tak: In. actu preeent; sicut et in. quolibet Bibi limui, (ratre8 colendissimi itd. Pisany jest ten wstp, jak si zdaje, przez Polaka, bo w nim znachodzi si zdanie z xigi II listu czwartego Wincentego kroniki. W kocu wypisw z Silwiu8za dodano: Et ,ic est linia huillJJ operla, 8ub anno Domini MCCCCXXXJI Sahbalo asue OCllli hora 17 post vuperas. Nastpuje kronika Wincentego z bardzo krciuohnym komentarzem po brzegach, bez owej komentatora przedmowy: Legent; miM; lecz poozynaj~ca si od sw: Circa inicium kujua libri qttedam generaJia. W kocu czwartej xiQgi jest napis: Eivpliciunt eronice de gestis illU8trium principu1U ac 1'cgmn Polonie, reportale per Rerterendum JolumneU Odelph, l)1'otune rectorem scole colJtgiate ad beaJam virginem Sand. per me N. de Bu. ip80 die translacioni8 B. Stani&UJi, anno domini 1471 ck. Dalej nastpuje ~ minor poemacik, w kocu ktrego polo!ony jest tenie sam rok i j 7 , (eria Ie:ea i1{rll OoUwlU. Na ostatniej karcie za jest wieru na zwyciztwo pod Grunwaldem, zaczynajcy si tak: Anno milleno qua.draguimo duodeno Suh menm Julii die lJttindtcima itd. ~X. J a n a z S I a d k a I z pierwszej polowy XV wieku; papierowy I o 204 kartach in [olio ; jest w teje 00 i poprzedni kapitulnej biblioteoe j oprawny w deski skr pokryte. Znak wodny papieru: ~owa wolu z biesem mi41dzy ropmi, w kocu ktreco rla. Na karcie stronie czytamy: El ego h/.itmu

de OAdm, clel'ieul cracovieM" di~iI. Nad tym napisem w rodku kartki wyrysowane s dwa klucse na krzyz zoone. rodkiem nich miecz kocem swoim skierowany w ilosk U imienia Julianus, Wszystko zwizane wfldem. Taki sam znak jest na ostatniej desce z wewntrz. tudliez na karcie ostatniej zrobionJ rubryk. Kodex ten naleia dawniej do biblioteki zakonu . Ducha w Krakowie, jak wiadczy napis dawniejszy na karcie i G7 sl.tonie odwrotnej. Zawiera kronik I komentarzem obsaeeniejszym ni jest w wydaniu dobromiiskiem ; w kocu na karcie 204 s te sowa: Et lic est fin;, /wpIS Cronice, anno JJo,nini 1140 seato. Po karcie 24 jest defekt: koczy si ta karta slowami : velut ,idef'Ul1t 1'adiis reereor, I po niej jest kilka kart wycitych, a nastpna, oznaczona liczb 25. zawiera list xiKi d~ej. 2 W kocu tej drusiej xit;i, na karcie 67 czytamy: Expliciuut dicla primi et lecundi Ubri Gronice, reportale (dotd farb niebiesk) pOlt rever.endurl may81rurl iohannem de &katkk, per manm lokanni, de magna Polonia {inita (dotd farb czerwon) minuli88imum et fidelem aervum in atrio ezitenlem. Hie jam pr08~ tWa, et &UIl in in tercio libro plaRa
(farb niebiesk).

XXI. Muczkowskieso Jzefa, jest papierowy w ror~ macie arkusza o i 35 kartach. Znak wodny papieru na piciu kartach pocztkowych jest ko, na dalszych za korona z krzyiem klr~o koce podobne s do wczni. Zawiera sam kronik bez komentarza i bez Slos, tylko do przedmowy doczony jest wyklad obszerniejszy ni ten jaki znajduje si w wydaniu dobrOJOilskieJD. KroWka podsieona tu jest na xigi, w trzech pierwszych nie ma Zadnej wzmianki o listach, lecz samo opowiadanie rozrinioDe jeat imionami Jlathetu et Joannu, ktreto imiona cakowicie sI} tu wypisane. Jeslto niesawodnie jeden z rkopisffiw dawniejszych, ehocia roku w ktrym byl pisany nisdzie tu nie wymieniono. Z laski uczonero wlaciciela ktrero
') Rp. illllue J. 118; W!fd. Dobrom. /. 91. 2) Wyd. Dobrom. II. t!7.

19

40

imieniem len kodex nazywam, ogldaem tak ten jak i nastpn~' rkopis In . w Krakowie przed laty kilk; od tego atoli CZIlSU przesr1y oba te rkopisma w inne ju rce. XXII. .J a n a z S z a b i o, papierowy, w wiartce, z polowy wieku XV. Znak wodny papieru jest gowa wolu z biczem midzy rogami, w kocu ktrego ra. Karta 7 uszkodzona jest u spodu tak, e brakuje lrzech wierszw. Kronika jest tu po wikszej czci bez komentarza, tylko przy przedinowie i przy piciu pierwszych listach (bo na listy jest podzielono) j'st komentarz obszerniejszy. W dalszym cigu wida tylko glosy nad wierszami. Po karcie ~4 powtrzono. tu jest przez jak myk przedmowa j cztery pierwsze listy pierwszej xigi, W kocu kroniki na karcie 87 stronie odwrotnej jest nastpujcy napis farb czerwon: Explicit liber Cronicor1l7n de gestis Polonorum reportatlU per Joltannem de Schabycze moram trahens Cracowye in Scola Sancte Anne presidente pro/tmc Baccalaureo proprio nomine nuncupato Iknninicus , et per eundem Uber pretac/us prontmciatrtS, et est {initru in t'igila Petri et Pauli apostolorum anno Domini mil/uimo quadringentesimo quinqrtagesimo quinto. Prcz kroniki Wincentego s w tym kodexie na karcie 91 O'lidii epistoa! heroidum, w kocu ktrych na karcie 257 dodano te slowa: Eaplicit /iber OvidU epi~tolarum reportatus prr quenda11l Johannem de S. pl'onUnciatltS pet' magiBtnlm reverendttm Martinrnn de Slupeza, finituB in octara in(ancium occi3ontm itd. Na kocu za tej kartki powtrzony jest ten sam napis co wyej z dodatkiem: anno 1.56 reporlalus per Johannem d, &habycze. Nastpuje dalej Ovidii remediorrlm amoris liher, a koczy si rkopism cay wierszami ktrych pocztek taki: Incipit iste Cato, qui dat bOM docmata nato, Leeto in hoc prato flores lege peetore gralo, Lingrta ptuertu: sonat quod ei 8apientia dOMI itd.

n "'rod.w8kl.
XXIII. Znajduje si w bibliotece Bhedigerowskiej, jest papierowy, pisany r. .4-4 w formacie arkuszowym, Nie miaem

go;: ci co 1'0 '1M'Z8:ierali upewmaj, e cz~' tania jeKo zialkaj si po wil}kszej czci z czytaniami ktre Hipolit Kownacki w rkopismie Kuropatnickieg znachodzi.
g)

sposobnoci widzie

wledelisld.

XXIV. J a n a F a b r a z koca XV lub pocztku XVI wieku. Jest papierowy o 290 kartach in folio; znajduje si dzi w cesarskiej bibliotece. ' Zawiera najprzd Calendarium Romanum ktry w~'tal Lambecius w swych komentarzach; dalej s Fuli coruulares; nastpnie historya rzymska i ydowska, po ktrej na karcie 7 zaozyna si kronika Wincenlego i cignie si ai do karty 254. Text jej podzielon jest nie na listy lecz na rozmowy ktre tu, osobliwszym sposobem, at do czwartego rozdzialu xigi czwartej zachodz. Podzial tych rozmw w trzech pierwszych xigach nie zawszo si zgadza z wydaniem warszawskiem. W xidse IV przepisywacz wtrci cz rodzialu XXVI w rozdzial XXV a wypuszczon ponie] przyala. Rnice czyta w tym rkopimie s znaczne; niektre moS si przyda, w innych brak sensu. Belz czyta si tu Baigia; Mozgawa, Metzcava; dancomanchittu zamiast danuuieas, lub jak maj rkopisma inne dalomalchical itd. W kocu jest dzielo Jomandesa De origine Getarum, pismem drbnem wprawdzie pisane, lecz tej samej, jak si zdaje, rki. PrzYSOdy tego kodexu wywieca n8tpu jcy napis przylepiony na okadce: Adeptus est iste liber per no Mclarem Joannem- Fabrttm episcopunviennensem et coadjutorem nove civilalis gloriosUBimi et clem,enJilBimi Romallorum, Rungarie, Bohemieque regi, et archiducil Amtrie Fel'dinandi pienm,imi (de) a conmiil et a confeuionibus, et quidem. non a pecuma que ex prOfJenlWus et unsin~ epilr.opalru provettit; SM ta qtta'Ji ex horwtillimiB nost1'is laboribus aliunde accepimru. Proinde liba'um ut nobis donare et legere cui voltterim'tB. DonamUl igitrtr eundern colleqio uostro apud sanctum Nioolaum, ordinammfJtle ul Bibi in perpetuum 8tlldentibus usui sit juxta ltaltaa et pre'cripta nostra. Aclum Vienne in episcopaJi ouria, prima die Sep/~mbril, anno salrttis MDXXXX.
l

8
I} . . .weko.....yakle.

XXV. Teofila z Bo g u s aw i c jest z XV wieku, papierowy, w formacie arkuszowym o IH4 liczbowanych a i nieliczbowanych stronicach. Znak wodny papieru: gowa wolu z dlugim krzyiem midzy rogami, Oprawny w deski pokryte skr czarn, wybijan, w rodku klamra mosiina, a tak z jednej jak i z druKiej strony pi gusw mosinych. Zawiera od str. - 499 kronik z komentarzem obszerniejszym ni w wydaoiu dobromilskiem, Pismo samej kroniki goekie , due i bardzo wyrane i komentarza drobne, lecz do czytelne. W kocu komentarza, na str. 495, napis pniejsze], jak si zdaje, rki: Explicit eronica Vincenciana de gestu "euni Polonie et slwteslibus ejU8flem. et est {inita {eria tercia in{ra oetavas nativitatu virginia Marie anno domini 1481, pronunciata per discrelum TheopkiJum de BogtUlawycze proiunc reaore scolarum in Uublin. Dalej dodano. pismem drobnem z pocztku XVI wieku: finuUI' temporilnu Lulkonu albi, quo vita {uneto anno l ii5 BolulaUl pudicus filiUl ejus successi; in Grac. Malhem ~ro et J()(J1U~$ archiepiscopu gnesnelUis desinit (,ic) seribere temporibus Bolulai Cri8pi., qui deculit anno 1140 (lic), CNi succeslit Miesko sene frater. Na pierwszej niel. karcie jest u Ify napis z XVI wieku: Anno domini 1548 [eria quinta anie domin;cam pa/manun IJer SMnislaum de Kolo organistq,m ecclesie cathedralis WladUlaviemil hec Croinica Andree Bogurski do,UIJa. Beepoeednio pod tym napisem, rk moe nawet dawniejsz, s te &lawa: Hic Vincentuu, autkor presenti& Chroynice erat filiWJ CatJluboni8 de Carnowo (.ic) epiSCOpU,8 Cracov;en8is. Dalej jest napis znacznie (lOniejszy: Bibliotheco?' AeatlemitE Zamoscensil applieatur. Nakoniec u dolu na teje stronicy baamut jaki rk z XVII wieku zapisuje jakoby rkopism ten pisan byl przez Teoma z Bo~u&lawic rektora szkl lubelskich, roku 28. Oczywista wzil on liczb 4, w owym dopiaie na kocu kroniki umieszczonym, za 2, a zamiast manuscriptum promlUciatum powiedzial cO'l{ectum. Na stronie odwrotnej teje kartki zapisano kilka ciekawych dat z jakie-

149
SO roeznika, ~k z koca XV lub z poezl!Lku XVI wieku. Kronika podzielona. Lu' jest nil xifli i; na listy; chocilli o nich nie ma wzmianki w texoie lees tyko w komentarzu. Listy te jako nie 'jednakowo rozdzielane po rnyoh rkopismoct, i na stronicy 27 sanotowano na b~: a/ii ab ;"0' loco ineipif'nt 3t.Vtam epiltolam. Do ciekawszych waryanw naley na str. 4 me "tro in hac parte antiqforum infantulul1 fakor, ktryto wyraz anliquorum przy texeio samym dopisala ta rka ktra i w ionyeh miejsoaeh opuseosone przez przepisywacza &lowa, 8 do textu wlaciwego naleice, dodawala. I Na str. t 6 w imieniu Catnirtlhi rozpozna mona jeszcze maeedeskiego Amillt ojca filipa a dzioda Alexandra wielkiego. W oglnoci jostto jeden ~ porzdnych i dod ozdobnych rkopismw. Od str. 496-4U9 idzie Re!Ji8trmll Croniee Vince'~cimLC j dalej slr. 500-502 7'ibi mes atu PhilinlUJ de regimine p'tel'01'ft1ltj po tern str. 503-509 lBid01'Ul de inltitfdione bone vite z polskiem tumaczeniem slw pojedyncsych ; nakoniec str. 509-53 przywilej Bodznnty biskupn krakowskiego, datowany w Krakowio dnia t 4 stycznia 369. 2 Dodatki te s pismem nieco odmiennem i, jak si zdaje, ponie] nicco zrobione. XXVI. Gr z e i orz a j papierowy, w formacie wiartkowym, pisany w Krakowie roku 4-H przez niejakiego Grsegorea , jak wiadczy napis na str. 236 i 237; zawiera kronik lam bez komentarza. Pismo jOlo nic jest k staranne jak w rkopimie poprzednim, text u 88m po wiksze] czci ziodny z tamtym. Godna jednak uW"ii e nad slowami ilUJu/& danomaJtlli.ca&. znajduje si tq sam rk z XV wioku pooiona glosa: dalmacias. Prcz kroniki Wincent6io znajduje sil} w tym kodexie , ktry ma 756 liczbowanyoh stronic, takie wiele innych pism, miano') Na slronicy 11 czyta sit: w texeie ~i [errum a Mlbiyine (('/'Ref. w wyd, waru, sir. !l) 8 WY1,uszczont' 1I'e 'rodkn srowo pllrUIThtr dodane jest nA boku t 58m~ r ce ua alt. U. wynz 1I1l1iquOTllm z naleiylY81 odsyla12el'll d9pisalL ' 'J Wany Len przywilej jesl wprawdzie .Irnkowany "" Jakuba Przy'luskiego daiele: uga lell Statutu sLt. 113. jednakie z liesuemi mykami, Inny odpie jego znajduje lit; w rkp, pergaminowym GlIdysz. na .lr, ~6 ; dalalJeh.

wicie xi41ii moralne Bundyna str. ~"'7 -466, dokocsone w Zv,o bieniu (Sglobin) 449 roku. Przeobraenia podlug Owidto pnerobione, slr. 469-654 j katalog arcybiskupw lrU6ZnieilslUch slr.655-659j Peliecena czyli mlostki je; z Grachem, kom~dya Leonarda Arelina, pisana podobno przez Sierakowskieeo str.66 - 684 j rine przyklady duohowne str. 685-736. Msza o pi4}ciu ranaeh Chrystusowych str. 737 -740. EmphorYlmy czyli pismo doktorskie str. 74 -746 j na ostatek reGestr biskupw krakowskich koczoy si na Tomaesu ze Strzpna zmarym roku 460, str. 7. 7-756. Z piknej puawskiej biblioteki, ktra midzy wiel rzadkociami pi rolnych rkopismw WincenOio kroniki licayla, tylko dwa wyej opisane widzie mi siJ zdarz)'lo, i jeden z nich przez dluszy czas, drugi na par Godzin tylko miaem w swych rku. Nazwaem je pulawsko-paryskiemi; wlaciwiej w)"padaloby je nazwa tulackiemi, bo jak ich zacny wla(,iciel tak te i one tulaozami s, i z miejsca 113 miejsce w~druj. Inne, dawniej puawskie rkopisma toj kroniki, o ktrych jak,l.akl} wiadomo w rozmaitych xiikach znalazem, umiesssam w nastpujcej rubryce.
i)

nie ,,1adomo gdzie

SI.

XXVII. Jak u b a z pierwszej polowy wieku XV. Papierowy, w formacie wiartki t byl publicznie niegdy w szkolach krakowskich czytany t a pisany per manum Jacobi, jak to powiad czai napis na slt.. 280. Joachim Lelewel ktry ogldal 1)0 niegdy w poryckiej bibliotece, zkd przeszed poniej do biblioteki pulawskiej, kladzie iD na pierwesem miejscu. I Przed kronik Wincentego znajdowal siJ tam w krlki wycig z kroniki Miorsza w ktrym rwnio jak w jednym z rkopismw kornickich czytalo si: ego qui CII"onim Bum. Pismo kroniki Wincentego bylo wszdzie jednostajne t przy taxcie znajdowal si i
') UWlg. IIld Nil roIli. lU.

komentarz w kocu ktrego po wiadomoci o koronacyi Wladyslawa Warneczyka dodano: cttjUR regnum /kttR omn;IJo1en$ dilalet... XXVII. Papierowy, w formacie arkuszowym, pisany za KlIlimirza Jagieloorykn. Znajdowal si~ tako w bibliotece pulawskiej. Ma zakoesenie takie jak i poprzedni i atoli po kronice Wincentet;o zn:'ljduje si w nim spis krlw polskich kolejno po sobie nastpujcych i po Wladyslawie Wamellczyku poloiony jcst rok "'60, a pod nim wymienion nastpca jego K3Zimirzo Pomieniony tedy rok, jak si Lelewel "'osznie domyla , I wskazuje na czas w ktrym rkopism tcn zostal ukoczony. XXIX. D I r Uo m i e j a S o s n k o w s k i e ~ O. Znajdowal si takoz w Pulawach i pisany brzydko, na papierze w formacie wiartkowym, przez Barllomiejn Sosenkowekiego (lir) bakalarza w Sokolowie , jak to wida z umylnie porozrywanych i innemi gloskami poprzeplatanych wyrazw na str. 276. Zawiera kronik z komentarzem, w kocu ktrego jest wymieniony 7.gon Wladyslawa Warneczyka, a potem taki sam dodatek jak w r kopimie Jakuba. 2 XXX. J ze f a hr. S i e rak o ws k i e g o. Widzial go Kownacki w roku 82... i jest bez komentarza i bez glos, 8 ma naleie do najlepszych." XXXI. Pnpierowy w formacie arkuszowym i znajdow31 si w bibliotece Ifylego uniwersytetu wnrszawskiego, t;dzie go o~l dal Jerzy Samuel Bandtkie" w roku 8 5. XXXII. W teje bibliotece, bylego uniwersytetu W3r8Z8wskiego , znajdowal si i drugi rkopism Wincentego kroniki, nieznaDy Baodkiemu, a widziony i spomnisny przez Hipolita Kownackiego. 6
, Uw. nad Mat. rozd. m. ') Lelewel lamh. ') Re. gestae, Praef. Edil str. IV. 4j Ind. leci. ~ r. 1857-18 st. 4. ') Re. gesL Praef. Edil lir. IV.

XXXIII. S t a n i 81& waZ i e I e 8 k i e g o spomioa o Bim Janocki w katalogu rkopismw biblioteki Zaluskich. I Byl pa~ picrowy , w czterech tomach i nadpis mial taki: Slanillai Zie~ Itll1ki equitru Poloni , comme,uarium in Vincentii Kt1tdluhconis epucopi craeovielUu HiI/oMam Polonicatn. Komentarz ten po~ przedzal kronik ktra zaczynaa si tak; Veleru tribus rafioniinu moti tlia/raJu oderunt soknnitatu. Z ~o ju wida le Winccntego text byl tu skaiony dowolnerai Zieleskiego przekszlalceniami. Jako! hylolo poniekd dziclo samego Zieleskiego powicone Janowi Zan19jskicmu, n znajdowao si w bibliotece Mniszcha marszaka dworu Stanisawa Au&usta zkd przeszo poniej do biblioteki Zauskich i dzi nie wiadomo gdlie si znajduje.
k)

lwowski.

XXXIV. W rkopismie biblioleki Ossoliskich in (olio pod liczb CLXV, zawierajcym pomniki prawodawstwa polskiego z XIV i XV wieku OI"llZ rozmaite wypisy z klasykw rzymskich, napotkaem na karcie 27 napis Gronica Polonorum. Pierwsze jej sowa przekonay mi 2e to jest text Wincentego , zaczyna si bowiem znan jego przedmow: Tres trilnu ex causis theatrales oderunt solempniate ..r. Po bliszem rozpoznaniu okazao si le te niewiele kart (od 27-30 wlcznie) w dwch Iwlunmach pismem drohnem z XV wieku zapisane, zawieraj raczej wycig piknych zdali i sposobw mwienia, a nie sam Wincentego kronik, jakby to z nadpisu wnosi molna.

RozpltraywlIY si w tych rkopis mach I i pomwnaw8zy je tak z sob jak i z bezimiennym Szlzakiem ktry kronik Win-centego przed rokiem 359 wypisywal , okazuje si ze kronika ta od bardzo dawnych jul czasw zmieniana byla i przeksztalcana szkaradnie, ku czemu przyczynio si najwicej to ie wy~
l) Specim. Cal. nr. 8i.

klad.j'!c j, po akolach ucaono z niej nie tylko dziejw, ale i laciny i atylu. Ju w owym najstaralym perptninowym ~o pismic loropatoiokieco, widaimy, 8etkolwiek nadko, 1I08Y oad tellem; wkrtce bo ju ~rzed rokiem .100 dorobiono do niej komentarz, ktf8IO osnowa oali8oiej okaluje le to byla xiPka dla szkl przelo8OlO03. Chwalebna zapowne bylato myl flIol~ ku samej tylko literaturze atarolytnej zwrc~, aaatosowa dg dziejw ojczystych; ale w owych Cl8810h kiedy krytyka byli jeszcze w dziecistwie, nie mopo si obej bel naduy w tej mierze. Jako! komentatorowie WiDoeDteso zmienili i tytnl i form jego kroniki, i prost rozmow, gdzieniegdzie tylko imieniem 1 Iateusza i Jana rozrni on , podzielili na listy, kt6ryn~, we dlu ~ swego wid zimi si , raz tu, drugi raz gdzieindziej pocztek i koniec naznaczali. W miejscach znowu takich do ktrych zro:zumienia wiadomoci ich nie wystarczaly, nie mieli tej szlaehelnej otwarto 'ci , powi edzi e ze tego nie rozumiej; trudno tei hylo profesorom przyznawa si do tego wobec swych uczniw j wic podsuwali wyrazom autora swoj wasn myl, a jeili takowa do sw pierwotnych nie .przypadala , nie robili obie skrupuu jedne lub drugie slowo .doda, wyrzuci lub z m i en i . Pomnoylo takowe balamuctwa i pismo dawne, pene kr ce J dozwalajcych czyta jeden i ten sam wyraz dwojako. Skrcenia takowe w imionach wlasnych wyradzay si przy zlem czytaniu w dziwne potwory tak , ze dzi w miejscu nazwiska kraju lub ludu, znachodzimy najczciej czasownik lub inoy wyraz maloznaczcy. Jako drobny przyklad tego' co m wi , w ka tu niektre wtrty zna chodzce si na pierwsaych kerlach najstarszego rkopismu Kuropatnickiego. . .. W czterech rkopism ch jakie mam w tej 'chwili przed sob , mianowicie w VI, IX, X i XXV czyta si text Wincen~ tego tak jak w wydaniu dobromilskiem: qui/JUs duorum data est optio, l a gupi objaniacz polozyl, zapewne dla szkolnego
~

Ret Ieltae L t t;

wrd.

Dorom,

l tli.

20
Diqitized

byGoogle

54

uiytku, nad wyrazem quilnu, drobRiutkiemi I'>8kCJmi. u sWY: ,cilicd Dacia, bez adnej jednak oznaki iiby te wyrazy do texbl nalee mialy j jesuo u niego gosa i nio wicej j i 010 ta niedorzeczna {;Iosa zaprniona ju jest de textu .... .,kopismicKuropatnickiese j przynajmniej tak j tam cZ1tal Kownacki. W tyme samym ustpie o kilka wierszy niej maj wuyBtkie pomicnione l'kopisma podobnie jak i ,,-yd8oie dobromilakie: mipl8l tra'MtNlit NltioJUJn quam ea:torquere non potef'al, I z t tyko r6inic je rkopism VI ma wyranio ip'OI; inne za 8UOI, co w dawnej lacinie na jedno prawie wychodzi i lud_ e uimek fJMIfI niektre rkopiama opuazczaj. Ktokolwiek wie do jakiclto wy padkw odnosi si ten ustp, ten przyzna e tak a nie iDlClej musial opiewa ted pierwotnie. Tymczasem pomieniony rko- pism Kueopataickiego ma tu wtrt szkaradny: in IUOI trlnBtulil ultiorum qua11 a b h os t e ea:torquere non pour.t. Przepisywacz, jak wida, nie zrozumiawszy wlaeiweso znaczenia zaimka l1Un ktry u Justyna i innych pisarzy dawnych znICZy tyle co 1:91 lub UlOl, wytlumaczyl so sobie przez saimek polski. swj, swoja, twoje: doda wic wyrazy ab hOlle ktrych tu niJdy dawniej nie byo, i ktre znan~' z dziejw staroytnych historyczny wypadt>k zupenie przekrcaj. Dalej znowu w tym samym ultpie ile wyczytano wyraZ! pierwotne: cum Rolo rege zrodziy w _WBie niestosowny i I i'UDt&a rzecz cal pl'lewracaAeY wtrt ~.m PoloniI, jak to ju postrzec Lelewel t: i niestety nie ma chodzimy dzi ani jedneeo n}kopiamu do ktrcGoby si wtrt w nie wcisn'. Tak 18010 we w8lYllkich znaoych dJJi n}k~ pismach IBIChodzimy OWIJ myln o Alellodrze wiadomo: NOI tUleo tamen ItPlUI (uu AIu:aMr CorinlJ&iorum ~, cui dwa .me ciWltJIu aperirertl adi/um, prima Corim/iUl t:4'llil ab ~o porla; rui .criplil Ale:zauer: ,i sapitis, l'aUbitil; li non atlkm, 'AOft. Napl'~Uno nasz niezmordowany w p08Zukiwaliach autor UW8I' nad Mat8Ullem chce uil'lymywa6 ie Koryacie czytal to

, Rei IJeltae I. Ii. S) PolaIta k wiek. L i ut.

Wiaeenty \Y NIjOOlOej jakiejlbitoyi i I . fllM& 111 ma iOllOlcj; Wincenty wyraie8il tu wl'Z8lie prawdziwe, zdarzenie kklre cz.ytelnik znale dzi moe u Juliusza Walerego. Jest tam przytoczon cay w list, koczlY si1 temi slowami : Valete li lapilil; non. enim vakbilu li perlverabilil. Ale kopista naszeio Wincen. w dziejach staroiytnych nie~iepy, le si V-YlJtrzyl wymienionemu tam nuwku, i zamiaat Tvn18 Cytal Cor'intul biorc calkowicie wypisane gloski za skrcenie j . a bld. jOlo przed XIV ju wiekiem popelpiony roabiei' si we wszystkie manc dzi rkopisma i icil!iD' na autora .zarzut Dies1ulllny. Tym samym sposobem przewierzialy ai wyrazy pierwotne; Scyth.re w 8c#iI, Lipritt w ligvrire, Bojt w Romani, a z P on t u ktry jeszcze Herburt w rkopismach zDachodzil, zrobil si Bg wic jakim sposobem EpiTU8. przy rozrzuceniu w jakiem dzi rkopis ma kroniki Wincentego znajdujll si, wydanie jej znachodzi wielkie pod kadym wZildem trudnoci i. potrzeba nadzw)'cz:lj silnej woli i rodkw nie malych do rozporzdzenia aby je ~czwyciiy. Nalcialoby przedewszystkiem dojecha do kadego miejsca w ktrem jest jeden lub wicej rkopismw \ej kroniki i z kadego z nich wypisa wiernie rnicc. Nie do jest bowiem oglda si tu na rkopism najstarsay, gdy dowiadczenie uczy e mlodsze m0il! mie w wielu miejscach text nierwnie poprawniejszy. Nie do lei jest wyda text tej kroniki ze wszystkiemi ile si~ ich znaJe moe waryantami, ktre, nawiasem mwi!o, rzni si nieskoczenie w drobnostkach a wrzeozach ilwnych a jednako mylne najozciej i bo jakkolwiek wydaniem takiem duoby ju zrobiono, wszelako nicbyloby ono wolne od krzycz'lcych bldw ikrytycznem nazwaby siQ nic moglo. Ale w wydaniu nasze;o Wincentego wypada radzi si wszystkich rkopismw a nawet i komentarz6w, w ktrych obok plowy nie jedno zdrowe ziarno i skazwk8 walna znajduje si, a zo zdarzeniami odnosi si a~
') UWli- nad Mat. rcnd. XXXII.

UlG
do osAttnieh ich lrdel, i zestawiajc raz poru miejsca liczne od,adywa z nieh jak text pierwotnie opiewa.
Wydania.
parae

I. Hilttwia polon iM Vincenlii KadlubkonU epileopi craconew. Dobromil;'. In oflicina Joann;' S~tlig(Z" anno Domini /6/1. w re. !Itr. XX. 570. Wydanie to ile na swj wiek wcale porzdne przedrukowane byo roku t 7 w Lipsku przy drugim tomie OIugo8la Historyi. II. Ru geslre Principun li Regum Polonio: per Vincentium (KacUtwkonem) secul Xli et X//1 enarrata ; qlu/nts accedi: Chronieon Polotorum per Ilsiersumm , sreculi X/1 scriptorem, compositum. Editio repetit ad {idem codicum qui servanlur in tabulario Societati& Regire philomathicre Var&aviemis. Varsal'itr in Tipographia eongregationi8 Scholarum. Piarum f8!",. Por l. str. XXVI. 80",. Pars 11. str. 193. Wydawca (Hipolit Kownacki) mial poruczony sobie przez towarzystwo warszawskie przyjaciol nauk rkopism pergaminowy Kuropatnickiego, i jego gwnie trzymal si j nic b~'l atoli szczt,;~liwy w jego czytaniu, i tak w przedmowie Wincentego czyta re imper{ecta, l gdy w rkopismi jest re inperspecta; jako sqto slowa waciwe w tern miejscu: Wincenty wyj je z Digestw i tak si lamie znajduj. ~ Nie dostrzegl tei wydawca pierwszego lowa {uit 3 ktre w rkopismie Kuropatnickiego drobnemi gloskami, ale pismem dawnom, znajduje si na pierwszej stronicy. Nierwnie wikszy zarzut mona mu zrobi ztd ie lepszy \v wielu miejscach text rkopismu Kuropatnicklego oszpecil wtr~ Res geswe I. 6. ')Iaeivile elt niai toI le8e perapees, una aliq.. (lIrlicull ejus propOllia judicare ni eespondere. DiS' J. lit. m. De lesibu8 Senatus Consultus et longl consuetudin e fr. !!. CellU! lib. IX Digestorum. ') ReI selwe I. 7.

57

doltrani z ~opilDw p06iejuych, nie po8ICIeglniwuy nawet tych ~kopism\V, lecz powiedziaw8&Y tylko ogWe; ex aw cod;ciba llanUlerip4i. I Gdyby wydawoa cile byl si Lnymal tego rkopismu , i czylnl go slnraoniej, wydanie jeeo mosoby przynajmniej zaatl}pi dzi sam kodex, ktry jest d, nas jakby straoony.

8mi,

IX.

KRONIKA

BOGUFAA.

Bogulal z domu Roiycw, kuntor poznaski i krakowski kanonik, obrany byl biskupem poznaskim w roku 242, i w tyme roku, w miesicu czerwcu, przez arcybiskupa {;nioznit' skiego Pl.,kq wywi'lcooy, Byllo drugi z kolei tego imieoia biskup poznaski j slynl}l z uczonoci i chreeciaskich cnti jako biskup uiywal powagi swojej nu utrzymanie zgody midzy xi 1tami wielkopolskimi, mianowicie midzy brami rodzonymi Przemysawem i Bolesawem i obstnwa lei mocno za prawami kociola i niemao dobrodziejstw wiadczyl mu z swoich wlasnych dochodw. W katedrzc poznaskiej kazal rozebra st:ry, porysowany chr i calkiem nowy wymurowa. Nabyl toz dla togo kociola wie Kozowo od Somowita xicia masowieckiego. Dnie i noce trawil na czytaniu xi~ ktre nad wszelkie skarby przekladal i pikny zbir ich zos:nvil po swojej mierci, odkazawszy go ostatniem swojem rozporzdzeniem katedrze pozna skiej." Biskupi dostojno piastowal jedenacie lat niespena i umarl w Solcu, wsi do biskupstwa poznaskiego nalecej, dnia 9 lutego 1~53 roku. Pochowany w tejie poznaskiej katedrze. Znakomitym pomnikiem uczonoci Bogufaly jest kronika polska ktr midzy rokiem t 245- 253 napisal. Wiocenty
~ ReB ieswc I. lU. ') Sommel'tlb. n. 65.

fliS w .wojej Iuoaiee mial 5Wllie Da . . . . .iu 11ft'" ~ kraIwwJkidl i cIonainkicb przy ktrJch od CIMW Bo1eIlawa krtyw~ ZOt8wal rJwny ster paiItwa. 8udJiIo si W"'CZP lI1achetoe Zlpllnictwo mi~ panuHcJIOi \V 1"OImei,eh udziallcl l~tami polskimi oraz cotowem _ ich usugi ducbowieJtwem , a to tak na Szlsku jako i "Wielkopolsoo. Z lit wielkopolakich zallynl okolo polowy XIII wieku z nadkich cnt Przemyllaw l, syn Wladyllawa Odonicea zwanego Plwaczem. W modych jeszcze latach okazywal nadzwyczajnie zdrowy rozsdek, i obok nieustraszonero mstwa, wielkie umiarkowanie w przeprowadzaniu swoich zamiarw. Dobroci i roztropnoci zniewalal sobie swoich ssiad6w, a w domu swoim rad przystawal ze wiaUymi xi~iami, sam nieleniwy czytelnik xil, i piknego spiewu milonik. I Kapitula poznaska licz~'la KO do najwikszych swoich dobrodziej6w. Prbowat by ojciec jOlo Wladyllaw Odonicz uwolni dobra do kociola pozna skiego nalelco od wszelkich cilarw , wyjmujc jc oraz od juryzdykoyi xiqccj, co takie oburzenie wywolalo w narodzie, i ~o malo o utrat pastw swoich nieprzyprawilo. Dozna td zl'nzu niemniejszego oporu ze strony szlachty Prremysaw, chccy przywilej ojcowski zatwierdzi, tak, .e sam Bogufal ktry wraz z kapitul ZI1 potwierdzeniem tego przywileju obstawal , uledz IIIlltJiol na czas okolicznociom, i cofn swoje idania. W nas!'llmym jodnakie roku 245 zostal pomieniony przywilej w zupolnoci przez Przemyslawa zatwierdzony, li prcz tego pomnaial ten xi w cigu ycia swego dochody kocielne r6incmi darowimami. Osobist tedy wdziczno mnjc dla niego Bogufili post3nowil napisa kronik ktraby w oglnoci o wielkopolskich xi!tach, a szczegdlnie] o przodkach panujcego na dziolnicy poznaskiej Przemysawa I dokladniejsz wiadomo podala. Zamiar swj opowiada sam w ten sposb: (hcalll';s H;slol';ograp!li qru nuuc Poleui a Poo arciico I(}".iIlWI"I', et alias a castro Polnn qllotf in {iI/ibliS Pomeranie
I

um
&Uum ut, cui d0mifaab41Uur, ~ati8 tJIIlple et Vm,,;m.e ot'WUlew Regum et Prilll:ipum PolentWum et eorum !JesIa a4que adrII fli rabiles et 1l,'enu08, precipue revel'e,ulm pater dominUl l'incenil8, olim epilc9pU8 eracovienis, ac celC1'i plHrimi ducripsenmt, ac perenai memm'u sui, posteri' Br.l'ipluI'e tes4imollio ,elique.. 'WIIl.. tamen quia in Icriptil mU de quibr",dam ducilnu Polmie, p,.~-8trlim de Primislo rege h o d i e r t fi n a n t e J meationam (acienlu, videntur ipliua genealogie proces8U,n onniU6re, ideirc ul ad iplitu genitores duulUlatu,', 1tCU8arium ell td 'P"ogenitore ejuldem et alioru,n [)ucum at: Principum regni Polenie per nomina et lerraa duigfenlrU', El td brevitas ,cribe'ldi non 098Cl1'a adUum memorie vaJeat commendare, lUb brevilate Regea, Prindpu at: J)uces atque "",utiplicalitJnem eorundem , prOfIL ex hislm;;' annualibt18 Polenorum reperi, !JUe in diversis diverlarum cclesiar1tln nlelrie;s conspea;;, et aliqua ex tUlrratimle seniorum Polenie , quibtu aclm uli beUiei et gula temptWUfl non ignola (teenmt, rlitlici et memorie cOJImmdtwi, Ilcribere Dei omnipotellliB auxilio ineepi. Primo itaque unde Regea PolentWUm procellel'unt l'ideamtu, Temp01'e siquidem Regil ABsueri 2 itd. Z tej tedy myli wyszedlszy Bogufal, nie przestal co do dawniejszych <biajw na prostym wyci,gu z kroniki Winccntowej, ale zaglf1al do rde samych. Wertowal najslarue roczniki ktre po rozmaitych, jak powiada, kocioach znajdoway si, a midzy temi poznajemy \V jego kronice i w rocznik benedyktyilski co to nie chrztem Mieszka, ale wstpieniem na tron Semislawa, po Lestku czwllrtym, zaczynal si, a z ktrego uzyLkowal i Mior8z. Chocia nazwal dzielo swoje kronikq, obral
') Te dwa lilowa OpUSZCII Godyslaw Pasko w swojej kronice, bo za niego nie yl jui l'rzewyslaw I. Ob. wyd. Sommersb. II. 19; rkp. SII7.. aLr. !!~; wyd, llip. Kown. sIr. !88. Z nici. pOlUlajem)' takie i lIui\lfal piul krOIlikIl swoj, midzy rokiem a4-5 w ktrym Przemysaw I. ulwierdzil si na Ironie a mifldzy rokiem swej mierci 1!!53 lak. e jeszcze wizyt; swoj, 25 czerwca 250 miaol; pod tY'-ie rokiem ZlCi!gO".

a) Dobo,r do Haj. U. 8.

60

jednak dla aielo form podobniejllll do roomika niili kremiki: opowiada bowiem pokrtce zdarzenia, dodaj,e niemal prz~' kadem z nich rok w ktrym zaszo, a niekiedy tylko l'OIWodzi l'i z powieci obucmioj" na sposb kronikarski. Na poczl}tku 'j:lk widzim zachwali wielce Winceqteso, mimoto jednak idzie w kronice swojej nie za nim, ale za "iorslem: OZMCII rwnie jak on czas panowania Grakowego perskim A88werem, o czas Lostka III narodzeniem Chrystusa. Tam nawet Cdaie si~ urwa tcxt Miorszw, szedl DoCUf1l1 tako! nie za Wincentym ale po wikuej czci za bezimiennym dopeioiacaem Mioruowym, l ktry ocz)'wicie lyl przed nim. Nakoniec prcz wiciu rde o ktrych w oglnoci tylko napomknql, mial pod rk nie znan dzi kronik a raczej pamitnik Piotra Wlostowica , zwanego Piotrem Duninem." W. tych rdlach znajdowao si zapewne nie jedno czego dzi zgola nic znamy: dlatego te DoKufal od:' slrychuje si nieraz od wszystkich naszych kronikarzw i zwiastuje nam w kronice swojej zdarzenia na ktre nigdzie wicej nie natrafiamy. Na mniejszy rozmiar nili Wincenty zaanowllwszy swe dziolo, nie dzieli je na xiii. Nie widzimy tei iiby zamierza prostowa bdy awych poprzednikw i lecz ohcial ~lwnie doda do ich powieci to, 00 xiiqt wielkopolskich t)'CIyo si, a przez tamtyoh byo opuszczone. Wedug takowego rozmiaMl co

') o

kaledry na Wawelu przez Wladyalawa Uermlna,Ludliei o cusie lego krla nie mi nic w kronice Wmcenleso; Bopra powtaru &o 21 dopeniaczem liiOl'lll. (porw. Sommerab. IL jg, i Res sesLae L 16S.) To _o m~'i Bogu'al la tyme dopeniaczem: FIIil autem in Regn<J [\JUmie podd_ jll' caRftetlldi";' rmliqlle auc/antale approbatllll1 (np. SdL alt. 64; Sommersb. n. G; porw. Rea SCllL II. 43), bo Wincenty ma Le alowa odmiennie. By a&oli moe i tym bezimiennym dopeniaczem Miorau by Sim WincenLy i e dope nianie to byo jedn I owycb jego prac o kL6rych napomkn w przedmowie: ut pali tolin eMlala labortlll1 fIlJu(ragia, rtlrlll' miWnn dekc/er .irtibtu PIIIII(ragari. Prae{. alt. .&
mierci

uoeniu

') Rkp. 8dl. atr. :16; 80mmerab. IL .&'!. Kronika LI bya oczywicie inna od Lik Iwanej kroniki PioLtI Dl1Dina kL6rl ai wrkopiamie pochodlllcym I biblioleki xiPt Cbiziw w Rzymie 100jduje, I pialnl jeat II ZYpl1DLI I.

h'ylo .1 Mateusza i ':Wincenlego oddzielone xig osobn, n stanowilo jakby przedsionek do dziejw Polski; u Bogufala musiao bezporednio z temi dziejami zelkn si, przezco samo utorowao innym drog do obldw. Widzielimy ie ju Wincenty mial mtne wyobraienie o dwoch odrbnych miejscowociach i mieszal dzieje ilirskie z nadwilaskiemi j o Bogufale, ktrego wlaciwego textu nie mamy, nie moemy w tej mierze powiedzie nic stanowczego. Z powyiszej prbki rkopismu Hodiejowskiego wida e nie wywal imienia Lechita: z ktrym tak czsto wyjedia jego dopelniacz. I nicby te nie bylo w tern dziwnego gdyby Boguf31 tak wysoko cenicy kronik Wincentego podzielal wszystkie jego obldy, a oraz obldy Miorsza za ktrym szedl widocznie. Glwn jego zaslug jest skrelenie dziejw polskich z pierwszej polowy XIII wieku a w nich szczeglniej stosunkw xiit wielkopolskich ktre znane mu byly dokadnie. Jako do wtku dziejw przez Wincentego opowiedzianych dodawszy opis Litwy pod Zawichostem i poddanie si Pomorzan Lestkowi bialemu, okrela dalszy cel swojej pracy temi slowami : Ut autem quilihet- lector hiltoriarum Polonie aclua et gula ac progressum principum Polonorttm, que sequuntur, plenua posset eapere et lucidius nominare, restat "idere qui principes quilnu tetrarchiis his temporibus prefuerunt. Lestetme itaque et Conrado ~lii8 &uimiri in Cracovia et Ma~ovia ut premittitur regnamibus, HenriCUI cum barb in Sluia; Wladi8laus Ka~imiri in Opolia; Wladi8laua magmu, dictua Laskonogi, Myeskonia senis filirt8, in Gnezna; Wladi8laf18 filius Odoni8 filii Myeskonis 8enia in Po~nania, simiikr principantur el regnant. ObmiIBi8 namque SIeBie et Opolie principilnu, aliqtta tamen de ipsis inddenter inserere non obmittam, de ceteri tantum scriJere intendo. I Wierny temu zaloeniu opowiedzial zdarzenia z dziejw polskich sposobem skrconym a do roku j~O, na ktrym je
I) Rkp. Sdz. lir. 83. e lo .. lIlow_ &UDeJO BopClIll wnoli li Bodai E~d i z-ch-j, li, z wyej przy1oczonym wltpem r4,!kopiamu HodiejowHiero.

ury~ajc zamkn rzecz cal, na8~puj.c wiy., milD' pierwauj nocy po . Janie Chrzcicielu: 25 czerwca. Ego Boguphalu,s episcopm POZ1a7l,iensis audivi lice' pecalm' per visum quendam Religio.um miki dicere : lnfra ~fj anno' tota Polenia co1/.8u,m.mabitur, et dum a loqumte interprelationem diligenter inqurerem furum in bono, an in malo ileberet eonsummari, non mihi respondit, et vUus evanuit. In 8fEcula S/UU-

larum. Amen. I

Temi alowami koilCzyla si ta kronika w rkopimie Hodiejowskim. W oglnoci o Bogufale mona powiedzie e stara no w gromadzeniu rozmaitych zapiskw i wyszukiwaniu lat w ktrych zdarzenia dawniejsze przypadaly i .za sumienno i pewna prostota w opowiadaniu wypadkw spczesnych 8~ wydatnemi tego pisarza znamionami i mona je dostrzedz jeszcze nawet w popsutych rkopismach dzisiejszych, jak to niiej okai mwic o jego dopelniaczu.
Rkopis .....

Dod wykryto jeden tylko rkopism waciwej Bogufala kroniki. Pisany on byl w wieku XIV a znajdowa si w jednym kodexie razem z kronik Marcina Polaka. W XVI wieku byl ten kodex wasnoci Jana z Hodiejowa Hodiejowskiego, podsdka krlestwa cseskiego I mn wielce wiatlego na swj wiek. W ostatnich latach zeszlego wieku mial go u siebie Gelazy Dobner i w uczonym komentarzu swoim do Hajka dol o nim krtk wiadomo a zurasem wydrukowal jego pocztek. To jest wszystko co wiemy o tym rkopimie i wkrtce bowiem zat.,oil si} gdzie i dotychczas uczeni odszuka 10 nie mog. Powiadano mi ie wedlu, wszelkiego podobiestwa znajduje on si W Pradze, w pewnym klasztorze, do ktrego biblioteki wstp do niedawna jeszcze byl prawie niepodobny.
I) Dobner do Hajk..
810WIOI nutpuj,eym dodalkiem:

Wizya ta jest jtd wrkopiamach Godyalawl Paska IraldixiI ta_ qvod et Pop. dderu ~ . Sommersb. 11. 64; rkp. SdL sir. 93; wyd. Kowa, sir. i3 7. l ta wic okoliemo 9.

n.

pneaawia III em ie ezyaty \est Bopr. anajdowal si, tylko w Hodiejowakieto

rkopismie

GODY8JAWA

PASKA

KRONIKA LCHlTW I POLAKW. Mialo oddawna los ten wielu znakomitych pisarzw, e poledniejsze talenta chwyciwszy si ich dziel przyczyniay si mimowolnie do ich zatraty. Rzymskim historykom robili takI! uslu~ ich skrciciele i kronikarzom polskim ich rozszerzycielo i dopeniacze. Oczepil si Wincenty kroniki Mateuszowej, i takowa znikla bez ladu. Rozszerzyl i dopelnil Pasek kronik Bo~fa lowq, a czystego jej textu dotd odszuka nic mona. Byl ten Godyslaw Pasek synem Mikolaja z Zawichostu. Dotd powszechnie nazywaj!} iO Godzislawem lub Glodzislawem Baszkiem, w czem, ile mi si zdaje, jest tylko wina dawnej pisowni. Instynktem jakim, czy przypadkowo, nazwal iO Paskiem Sommersherg l, a stary z XIII wieku zapisek w krakowskiem nekrologiurn przekonywa mi o to bylo istotne jego nazwisko. Nie wiemy ani kiedy si rodzil ani jakie koleje przebywa w swojej modoci j z poniejasego atoli ycia podal sam o sobie niektre szczeily. Okolo polowy XIII wieku byl kustosem katedry poznaskiej. W roku 25 7 chrzcil syna Przemyslawa I ktremu przez w~Jlld na slaw i zacno ojca dano tei imi ojcowskie." Bylto Przemysl:w II pamitny w Polsoe z mdrych :CZ krtkich rzdw, co pierwszy rozerwan nasz ojczyzn silniejszym wzlm po czy zamylajc, odnowil zdawna zaniechany zwyczaj i kazal sobie woy na ilow koron: widomy znak tego poczenia. W roku 26:> po mierci Bogufala Dl biskupa poznaskiego
? Script, Rer. Sil D. i 8; porw. ukwela Ar. wiek. t. fJ8. ') Bopfalus vcro episoopas poznanienlis l(ui vocabalnr de CiraleJJII pUllI'1Im d. foole saero Jev.vi~ Itaplisante CUIB Caskonc (PISkone) wsiada poznanien~i bupcsitumque fuiL ci nomen paw Premis! ob memoriam boni paw. Rkp. Sfd$. str. 104; porw. SommerIb. ll: 71.

Pau".

6'

powstal spr walny midzy kapitul poznask a arcybiskupem gniemieskim i xiciem Bolesawem, z powodu wyboru noweO biskupa. Kapitula, a na jej czele Jan dziekan, obrala Piotrka syna Drogosawowego , prymas za "Tal z pomienionym xiciem chcieli mie poznaskim biskupem niejakiego Falant , dziekana IDieznieskielo. Obrany Piotrko czy przewidujc trudno w utrzymaniu si na tej posadzie, czy lei z innych jakowych powodw zrzek si swego obioru, przezeo ulatwil gr stronie przeciwnej. Obswjc przy prawie swojem kapitula obrala znowu biskupem Jana archidyakona, czowieka, jak mwi Pasek, naukowego, znanego z uczciwoci i witobliwych obyczajw. Nie chcial atoli wywici go prymas skladajc si t pozorn przyczyn, le wybr padl ju na Piotrka. Udal si tedy Jan archidyakon a nowoobrany biskup do Rzymu w towarzyslwie Piotra scholastyka i kanonika poznaskiego Miroslawa , a tymczasem prymas narzucil na biskupa poznaskiego Falant nie zwaiajc ani na protestacy kapituly, ani na apelowanie do Rzymu. Szla w zwlok cala ta sprawa, zwaszcza gdy kanonik Mirosaw z Rzymu wrciwszy zostal zabity. Natenczas, mwi nasz autor, Jan dziekan, Piotr scholastyk i inni bracia kanonicy rad zloywszy, wysiali mnie Godyslawa, kustosa tego kocioa, nazwiskiem Paska, z pismami papiea i biskupa wroclawskiego do Rzymu, a gdy na dwr rzymski przybylem , przybyl za mn i pomieniony Falanta i oddal ojcu , sw nominacy. Lecz ojciec , ujrzawszy i przeczytawszy to pismo, uznal ze on nieprawym sposobem siadl na biskupstwie. Wic jako sprawiedliwy sdzia na pro~b Jana archidyakona a obranego biskupa, oraz na prob moj i na mocy prawa zrzucil pomienionego Falant z biskupstwa posnaskiego I itd. Nakoniec pod rokiem ~68 z powodu mierci . Salomei donosi autor i matka jej i brat Boleslaw zaloiyli w Zawichocie klasztor panien Klarysek ktry przeniesioD poniej zostal do Skay, a nastpnie do Krakowa. O cudach za . Salomei nadmieniwszy tamie, dodaje: Slysza') Sommenb. U. i6.

65

lem z ust oojpoboniejszej panny Marty mniszki tego zakonu, e z jej ciaa cieki olejek dziwnej wonnoci ,i mocy kl.rego krople cborzy w rce biorc i niemi namazujo si, pozbywali sit} wszelkich saboci . I mier jego zaci~iona jest w nekrologium krakowskie pod dniem 23 listopada w tych sowach: Pasw OUos a1wlay de saphlphost ebUt, beBe literams. 2 Roku mierci jak przy wszystkich niemal dawnych zapiskach tak i tu nie pooono. Poniewai jednak jedna i ta sama rka zacigna tu t wiadomo ktra mier Bolesawa wstydliwego w roku 1296 przypadl zapisywala , wnosi si godzi e i nasz autor umarl w ostatnich latach wieku XIII. Ten tedy Pasek otrzymal od Bogufala II[ biskupa pozna skiego, midzy rokiem, jak si zdaje, 255- 265, polecenie pisania kroniki. 3 Uskuteoznil to tak, e wziwszy za podstaw kronik Bogufalow rozszerzal j w rnych miejscach blahemi czstokro i na samych etymologicznyoh roidlach opartemi wiadomostkami ktre niekiedy kilka kart wynosily. Takim jest dodatek przyczepiony do textu Bogufalowego zaraz na wstpie, za ktry zlajal byl Dobner naszego Bogufala nim si o mylnoci swego twierdzenia z rkopismu Hodiejowskiego przekonal. Urwany oakoniec na roku 250 text Bogufaw dopenil Pasek, opowiadajc takime sposobem jak tamten dzieje nastpne, a osobliwie czynnoci xit wielkopolskich a do roku 272, i to j66t najlepsza czstka jego praoy. Bogufal nic uywal, jak widzielimy, imienia Lechitre I dzieo jego mialo prawdopodobnie nadpis Chronica Polonorum j przeciwnie Pasek zowie j Chronica Lechitarmn et Polonorum , a byl zapewne nie pierwszy co
I

') Sommersb.

n.

77.

') Rkp. Glad. str. 98. ') scribere Dei omnipotcntis adjutus auxilio incepi: videlicet ego Clodislaus cognornento Blasco [sic] custos posnaniensis , mantlato rcvercndi patris dominini Boguslai episcopi posnaniensis. mpo Wil(ln. k. ::nfi, dopi.<ek 1If( bl'ugu. Tell ll0!lu{n by 1ap/!wne nie inny jak tylku ten, sam < A'tril"ym nnn autor chrscit Pr1emgsawa

tt.

') Rkp. I. Paska kron. slr. i.

fSl

tak 1IIIWIl, lecz mial w em popnMnik6w: Mateutza i lIiorua. Ale kiedy llateou DietyUlO w nadpisie ale i w dsiele amem Lechitwod Polakw odr6Dial; u Paska piItOOCO ju po Wincentym i Bogurale, zostal lad tego odriBienia tylko w nadpisie. Nie mona jednak by pewnym o ile WIdy w tej 1cfoniee dzil dosrzepne s win! SIIIJeO Paska, bo i jep text dOlzecV DU nie bez uukodJe6. 8Ij widocsne skazwki e poniejsza jeszcze od Paska rka dorzucala tu niektre wiadomostki. Tego rodzaju wtrtem zdaje mi si wzmianka o trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie l, tudzie napomknienie o biskupach poznaskich, Domaracie i Janie odzia 2, z ktrych pierwszy zmar r. 320, a drogi wstpi na biskupstwo dopiero r 335: 3 obaj wic pniejsi byli od Paska. Takim nakoniec wtrtem pokazuje si nota o napomknionem przez samego autora pokrewiestwie midzy Przemysawem I a Poponem, w ktroj piszcy zastanawia si, jakiego rodzaju moglo by to pokrewicilstwo. Jakkolwiek atoli oszpecona jest ta kronika bd dodatkami samego Paska bd poniejszemi wtrtami j jakkolwiek mamy lady e autor powie swych poprzednikw niekiedy nieudolnie powtarzal~; s jednak i w ooj kronice ciekawe i wane do dziejw pierwotnych napomknienia I i wielk uczyniby przysug ten ktoby wszystkie jej rkopisma porwnawszy, .sprbowal j oczyci z bdw i wyda krytycznie. Oto niektre z tych napomknie. Autor czyta w najstarszych, jak powiada, kodexaeh la Psnaonija jest matk Sowian i jakby rojowiskiem z ktrego
I

dzieo IW.

') Sommersb. II. 19. l) Tenie fi itl. 3) Cal epp. rkp. s Ilibl. Ouol . .rvm. sir. MlJ i 1lJ7. ) Sommersb. U. 68. ') Lub~oy przenoluie i porown.ni. M.leusz powiad. o ... ojllie Iolesl.wa Wnialej;o I c.&t"Uim Wr.I~"",,"em: fil ilU! ~CIIS leo "'oz II leollia (erorilaJe du;a~. nipillll i",f.;tJr fUtlIlia. Rr. !/el/ae l. 1'8. Pasek IIi opo.... i.da to II Maleuszem Isk, ii sit: 111.je ie Leo j,'~1 imit: t'''',i.iego xi,it;cia. Sommersh, Il Opisa lei :'&."'\UI Ilo~l: t1ok.bllnie rokou i.try podnisl Zbi(llil'w prreciw ojcu swemu I.po~, Sd,ukw (1\"$ &,'Sl I. lli I i n.al); Pasd sknir.aj,c jego opo.... iadani" .,..-iO$U S~.it'dl. liIapl&:teQI i uln)'muje j.... oby rokosz ten b)' przez ~ ('.iCdIa ~dw "'id).....-o... j ~ncMly. SomaenIl. U. tt i nut.

W'1
sif} te ludy ro.zchodJily l; a ta wiadomo jest tylko zatwierdzeniem te~o co Nestor o siedliskach Slowian nad Dunajem, i o poohodsie ich na pnoc powiada. Wie tei i o tam nasz autor i powtana 10 dwukrotnie e ci Paononowie czyli Sowianie slaray od Jawana wnuka Jafetowelo rd swj wywodzili 2, tak samo jak to powiadczy Appian o Dokach 3: znowu wic otrzymujemy skazwk'1 e owi znad Dunaju wfldrowni Slowianie eoto, jak mwi Nealor, przed napaoi,! W, oc h w 10 jest Rzy. mian uchodzii, s}to uapujcy przed orem Trajana Dakowio. O xi~aoh panujlCyoh nad WialI! przed Mieozylllawem mamy z rioych stron napomknienia. Slyszal o nich i Porflrogenita" i stary iywociarz Metodeso ktry wyranie powiada ie potf}iny ~iif} Wiiicki strcon by' z swego tronu, bo si wzbrania cbrzest przyj.e kry mu Metody przyj doradzal. II Wiemy takie u w IX i X po Chr. wieku nietylko xittka rini slowiascy ale nawet i moinowadcy rd ~wj od Popiew wywodzili. 6 Wzmianka wMJe D81Zelo autora o dawnoci B"odu Wilicy i o xieiu Wisawie jakoby potomku Popiela, tudziei o takimie potomku PopieJa Walterze, panu Da Tycu 7, nakoniec o jakich Popielowi..
') Seribitur in vetustissimis codicibus quod Pannonia sit mater et origo omnium Slnonieal'\UJl DltionuDl. Rlrp. Stu.. str. 16. SofItmer.b. I 19. ') Pannonii a Jano, nepote Japhet, orlum habere dicuntur. RIcp. ~d . i WlId. S(JffIf/IeTlb. tamM. Scire autem dignum est quod SIni et Theutunici a duobus gerJJIIlIiI Japbet nepotibus JIftO et KUlI dicunlur (originem) habuilSe. Rp. Sfd&, Itr. 14. Sommcr.b. II. 10. ") HiaL Rom. XXIII. II Zonar. XI. rok ~O. ') De sdm. imp. XXXIU. 10S. ') Popaesk knti silen welJni w Wialecll. ,.p8la ., ChJtianom i pakOllti diejasze. Poslawie k nemu (Melody) recze: Dobro li a, by uestiti synu wolej, swojej, Da swojej serali; d. De plenen, Dldmi kresscsen btdeszi na czuej zemli, i pomneszi m, Jeie i byl'. MoskwiL t 843 Co UL Itr. -'30. ') AelL Ilenkm, d. biihm. Spr. lir. 43. f) Erat enim temporibus illis urba f.moailSima in terno Lechitarum murorum aJtitudine circumsepta nomine Wyaliaia cujus olim prineeps temporc paganism! fuerat Wislaus decarus qui et ipse de .tirpe regis PODlpilii duxersl originem. Hunc quidam comes eciam slirpis ejusdem, ut ferlur, forlis viribus nomine Walterus robuslus, qui in polonico vocabalur wday WaUer., haben. e.struDl Tbynecz prope CracoTiam itd. 1lkp. s,da. tr. ISO. $ommr.b. IL 67.

.ied,

68

csaeh co ai do czasw Ohrobeego nieprzYJazme przeciw panujcym w Polsco xiltom wystpowali I, zasuguje ze wszech miar na uwag, a to tern bardziej ze mozga by prawie pewnym i wiadomoci te, w czci przynajmniej, pochodz od 83me~o Borufala ktry przetrzsa pi/nie dawne roczniki i mial w rku nie znany dzi pamitnik Piotra Dunina. Do zalet tej kroniki zaliczy mona wiksz gdzieniegdzie dokadno w opisach od Wincentego, a niekiedy nawet i Gawia samego. List Wladysawa Hermana do opata w Sainl Gile przytacza nasz autor obszerniej i, jak si zdaje, wierniej nil Gawe ktrego w opowiadaniu rymy i asonance wizay. 2 W wojnach Boleslawa miaego dobrze odrnione s wyprawy jego nada/sz,! Ru czyli kijowsk, i na Ru blisz czyli tak zwane grody czerwieskie. J W wyprawach Krzywoustego na Pomorzanw pouczeglnione s i' grody poddajce si, ktrego poszczeglnienia nie ma Wincenty. Tak samo dowiadujemy si tu do doka dnie o darowiznie ziemi owiecimskiej i powiatu bytomskiego xil}ltom szlskim zrobionej przez Kazimirza sprawiedliwego, 6 ktreto zdarzenie Wincenty calkiem niemal pomin!!,. Nakoniec niepospolity dowd zamiowania prawdy skadaj nam pisarzo tej kroniki, gdy' przy powtrzeniu sw o Boleslawie miaym, napomknionych i w Wincentym: ver8U8 in semum reprobum abulebatur eodem; maj odwag doda: quedam aulem scripture, qu i b u. ., a n d u,n ul "e ri u 8 auenml quod non; 6 a gdzieindziej mwic o zabiciu Leszka biaego przez zdrajc wito peka, nie zamilczaj, ze do tej zdrady nalcial i Wadysaw Odonicz przodek tych Przemysaww dla ktrych kronik swoj
non tamen ilIorom principum toxico nepharic interomptorum tilios et nepotes ad sui obedientiam belliceais insultibus, minis scu donariis fteclere potuil; qui semper sibi et suis sUl'cessoribus usque ad tempors iIIiU8 magni 80leslli pro posse resislebanl /kp. Sfd. lir. t8 .. SomlMrsb. Il tJ. ') Sommersb, n. :J8; porow. Gani Chron. I. n~. ~ Tenie n. S!; porw. Res gestac L nt. 4j Teuie n. 3!; por"', Re! (tstae L !f O. S) Tenie Il 46. ') Teoi. D. 17 i pow. RII palle l tss.
~

69

pisali; chociai
sbkiem.
1

mwi

to z pewn ogldnoci

niejako pl-

Rkopisma.

I. S t a n i ala w a Au g u s ta, z XIV, jak si zdaje, wieku. Kodex papierowy, w formacie arkusza, o 267 liczbowanych stronicach, zawiera na pierwszem miejscu str. 2 - 2 kronik

Paska majc nadpis dawny, czerwon farb, taki: lncipit Cronica magna Lechitarum et Polonorum. In nomine domini itd. Koczy si za na odzyskaniu Gdaska przez Bolesawa w roku 272 naatpujcemi sowami: promilit ,ibi prebere aUfCuium. Pismo okrge, due i bardzo wyrane, idzie w dwoch kolumnach; pocztkowe gloski i nadpisy s czerwone. Na jednej stronie mieci si 30-U wierszw. Skrcenia w pismie przychodz tylko bardzo rzadko, i to samo wskazuje ju na dawno rkopisIDU. Rnice od textu drukowanego w Sommersbergu niekiedy znaczne, tak pod rokiem 257 w rozdziale De obitu Prumilli ducil Polonie, po sowach nJJ bretJitale Iramcurrem, I czytamy: ne e3: hoc legenli generaretur f4ltidium, ducripai, ut kgmtu swe audienle, aclUl et moru tJ1U itd., co wszystko wy~ puszczone jest w drukowanym. Na atr. jest napis: Chronika J04nnia Brigar de O,IiIk, fJicarii perpetui et altaria/~ allam tituli beate Mari~ fJirginil ttiritalionil, eccl~ cathedralU eracotJienIiI, lJU4m muluo aecepit a magnifico Andrea de Koac~ielec~. W samym rodku za: Ez libm Chriltophori M4Isini. Na ostatniej karcie, wlepionej, napisano: C/ronicon hoc integrum deIcriplum ut. in ;pso '~Cfdi XIV ezitu. Noalra demum relate fi F. W Sommer,bergio publicalum fuit. E quo fJolumine l A. ZalUlki ta demum recudenda curavil. Dilaplil ezinde XV ann;' Za/Ulciua codium hunc manu ea:artJtum feliciter oblinuil. Qui ab exemplaribua edilil plurimum mfftrl, iilque multo locuplelior ut.

9'

I) Ferlur uamque quod mora bujU piiasimi ducia Lealeonia ait faeta de eoDni\'eolia et conailio W1adisl.i Odonis Polonie ducis itd. Rp. S~Ib.. Itr. 84; Sommer.b. D.1I7. ') Sommerab. n. '10. wiern S.

70

Po Dopale od slt. 2 id w tym kodesie roczniki, a dalej kronika Jana z Czarnkowa, archidyakona gnieenieskiego , spisana jedn i t sam rk co Dogufal tylko do str. 467, odtd za rk inn. Oprawny w skr: po jednej stronie jest herb Stanisawa Augusta, po drugiej napis taki sa~ jak na rkopimie II kroniki Wincentego. Wida e oba te kodexy przechodzily kolej jednak, z biblioteki Zaluskich przeszy do krlewskiej, a dzi s w Petersburgu razem z ca Zaluskich bibliotek. II. W i I a n o w s ki, z drugiej polowy wieku XV. Uprzejmo wlacicieli Wilanowa, Augustw hr. Potockieh , dozwolia mi KO oglda w roku 848. Jest papierowy w formacie arkuuowym o 392 kartach. Pierwsze miejsce w tym kodesie k. - 88 zajmuje Martini Poloni Gronica IUlmnorum ponlificum; dalej k. t88-200 De quilnudam partibus ultramarinis per nobilem GuilIulmu1Il militem de Boldemele. Sc,.iptu8 (hic libtr) ad in&lantiafl reverendi in Chmlo patns Chalawrandi Pelragoricerui, prubyteri CardinalU. Jestto podr! do ziemi witej. Nastpnie na k. 200-202 str. odwr. znajduje si EpilUUu. Jolanm, pruI1yteri ad. Emanuelem. W kocu listu tego dodano pismem nieco poniejssem : Anno domini Milluimo GGGGLXll sede "fU'.tUlIe eccluie Cracov;eflm, post obilum reverendiuimi in ChrVto paIris, domini Tkome epiBcopi, hic liber tal ICripltu, ad imptJIIU MichaelU, Abbalis 'ancti crucis Montu CaltJi. Rok ten stosuje si mniej wicej do caego kodesu. Od k. 203-272 str. odwr. ciunie si Jacobi de Yitriae Acconensis epilcopi HiltoMa Hiero,olim;Ja~. Dopiero od k. 274-330 jest kronika Godysawa Paska , a II ni od k. 330-392 kronika Jana z CJarnkowa archidyakooa
iOieznieskieo.

Paska kronika jest tu bez nadpisu; ale we rodku i po brzegach czyta si imi autora pisane rozmaicie. Na karcie 274 u dolu jest napis z koca XVI, jak mi si zdaje, wieku: Admodum rererendi Dni Godislai Blasco (ri~) Cflstodis pOlnanienm, arttlwris, ;hrollica Regli; Polonit. Na teje stronicy na samym brzegu, u dolu, jest napis stirszy trocha: Glodislaus cognomine

Baco, ctIItoI (pos)1Ianien8i1, auctor. Owe sowa ktre day powd Hipolitowi Kownackiemu ie cal t kronik przypisal wyPukowi, s na karcie 276, nie w texcie, ale na brzegu, pismem odmiennem i poniejszem dooone: videlicet ego Glo- dilau& cognomento 8lalco CU8lo, poznaniemis , mandato Rdi p4biI domini BO!JUIlai Ep po,naniensi,. Pismo to moe by z ostatnioh lat XV wieku, a mose nieco poniejsse, W kocu samym na k. 392 doloono pismem z XVII lub XVIII wieku, bsdem czernidlem: finil"r Balconu CapelIani eji posnan. Chronica. Tu wyoinita jest piecz zakonna i podpisy xiiy. Pismo kodexu jest wyrane lecz brzydkie. Ozdoby rno f81hne znajduj si w pocztkowej czci tej kroniki przy wielkich Goskaoh. Karty jej s liczbowano dawn rk, liczbami rzymsk.iemi, lecz tylko do k. LXXVIII j nowo licz. str. 35. Rko pism ten aczkolwiek pony, naley zawsze do najciekawszych, z powodu swoich dodatkw. m. S d zi woj a z Cz e c h e l u. Kodcx caly opisalem mwic O I1kopisrnach Gawa. I Paska kronika jest i tu bez nadpisu, a zajmuje jedno z miejsc pierwszych od str. 23-114. Pisana jest w jednej .kolumnie ni do str. 39. Ta stronica zapisana zostala pojedynezemi zdarzeniami z lat 1200-1386 ktre przemazano, a nall~pnych kilka biayoh kart wycito. Text jednak kroniki nie dozna przez to adnej przerwy i od str. 40 cipie on si a do koca, pisany w dwoch kolumnach, pismem staranniejszem, z liezniejszemi nierwnie ozdobami. Jest on tu daleko poprawniejszy nii w Sommersbergu, a wielce podobny do teKO jaki jest w rkopiamie I, bo i ow rnic w rozdziale o mierci Przemyslawa I ma sowo w sowo tak samo , i ko czy si jak i tamten odzyskaniem Gdaska przez Bolesawa w roku 272, mianowicie za sowami: promisi; sibi prebere au.rilium. Prcz nadpisw pojedynczych rozdziaw. s tu liczne po brzegach dopiski charakterem nieco odmiennym, zawierajce tre kaidego rozdzialu j a na stronie 36 przy rozdziale De

'.-ue

Patrz str. 53.

7!

dodatek na ~6mym brzegu o fundacyach koprzez eio xicia na cze . Idziego. l IV. W bibliotece nie~dy pulawskiej by prcz Sdziwojo. we~o rkopismu drugi jeszcze Bo~fala niby,' a wlaciwie PISU rkopism z XV wieku, razem z kronik Jana z Czarnkowa. Widzialem lO dorywczo tylko l przed kilkoma laty, i nie mog da o nim dokadnej sprawy. Kilka miejso tylko w ktre zajrzalem l osobliwie na kartach pocztkowych, znalazem zcodoe z rkopismem poprzednim. Powiadano mi jednak 18 ma by lepszy od niego. V. Krl e w i e c k i z XV wieku. Znajduje 8i~ w Krlewcu w archiwum pruskiem. Kodex w ktrym si znajduje jest papierowy in folio; ma karty nieliczbowane; na pierwszych 80 kartach jest wywd wiadomej sprawy krzyiackiej, ktra toczyla si w wieku XV. Zaczyna si ten wywd: In nomine Domini in quo vivimus, movemur et ,"mus. Ad aperiendam pugnanlem materiam itd.; koczy si~ za slowami orbisterre {uit prop!llendi etc. Drugie miejsce zajmuje tu kronika Paska , spisana na 59 kartach j koczy si tu ona prawie tak jak u Sommersberga , ma bowiem tylko kilka slw wicej o Warcislawie, mianowicie: JWtenli manu Muczugonem invasit, et de terra Pomorasu (ugavit etc. Nastpuje kronika Jana z Czamkowa, a po niej jeszcze rozmaite roczniki. VI. L u b i s k i z XV wieku, znajduje si w kodexie lubi skim ktry pod liczb In midzy rkopismami kroniki Wincentowej opisaem. i Zajmuje tam czwarte z kolei miejsce od str. 359 - 460. Pisany w jednej kolumnie, pismem drobnem; nadpisy rozdziaw podkrelane s farb czerwon. Tex kroniki jest tu nie cay, bo zaczyna si dopiero od roku 0~7, rozdziaem De secundo Mesthkone, a po odzyskaniu Gdailsk:t przez Boleslawa w roku 272, ktre~o opis zgodny jest z r-

primo

Wladi.lao,

ciolw

~ P.1n Itr. 113. l) Itr

no.

473
kopismem I i ID, id tu jeszcze zapiski rozmaitych zdarze ai do roku 306. VII. W r o c l a w s k i w bibliotece Bhedigerowskiej i znajduje si~ w jednym i tym1e samym kodexie z rkopismem XXIII kroniki Wincentowej. Nie wspomnia o nim Bandtkie i w samym tez Wrocawiu niedawno dopiero zwrcono uwag na ten dodatek. Upewniano miEl le ma to by jeden z bar~o lichych odpisw tej kroniki. Nakoniec do rkopismw Bogufala zaliczy mona poniekd owo dopenienie kroniki Wincentego znajdujce si przy XVIII jego rkopimie w bibliotece akademickiej krakowskiej, mianowicie na k. 232 i dalszych. l
Wydania.

Jedno tylko mamy dotychczas wlaciwe, oryginalne wydanie Paska kroniki, z rkopismu uskutecznione. Jest ono w Sommersberga Siluiac4rum ret'Um Scriptores, Lipsiae 1130; w tomie II str. 8 pod napisem: Boguphali II episcopi pO~lUJniemis Chl'onicon Polo~, cum continuatione Paskonis eustodis posnaniensis. Przedrukowal je J. Zauski w Warszawie roku 1752: 80guplulli II de armis et domo Ro.amm episeopi posnaniensi Chl'onicon Polonice cum cotuimuuume Baszkonu custodis pomanietui. w .ce, obok kroniki szlskiej, zwanej Ch,.onica Polonorum. Toi samo uczynil Mitzler w trzecim tomie swego zbioru. Hipolit Kownacki wydal jej przekad polski: Kronika Lechitw i Polakw napisana przez Godzisawa flaszka kustosza poznaskiego w drugiej poowie wieku XIII z dawnego rkopi srnu biblioteki wilanowskiej przetumaczona, Warszawa 822. Wain przysug uczynil tumacz tak o~oszeniem wiadomoci o tym ciekawym rkopismie , jako tei szczeglniej zaczeniem w kocu dziea rinic jego od wydania sornmersberskiego.
') Ob. atr. t 41.

XI.
G~DONA

Z KOLUMNY

HISTORYA O SIEDMIU PIERWSZYCH XlTACH WGIERSKICH.

W wyszukiwaniu wiadomoci ktre w jakibd sposb przydatne by mo~ do dziejw Polski pierwotnych spotyka si2 niekiedy przychodzi z dzielem pisarza, ktrego nie znane dotychczas jest imi, wiek wtpliwy, warto maili, a mniejsza jeszcze powaga. Jest nim tak zwany: bezimienny Beli notaryusz. Mg bym go zgola pomin w tym krtkim rde przegldzie, zwlaszcza ~e na jego samero zeznaniach nigdy w dziejach Polski opiera si nie myl i poniewa jednak wykrycie wlaciwego imienia i oznaczenie wieku pisarza ktry cho w bardzo drobnej czstce za r6dlo historyczne uchodzi, nie rnoe by obojtne dla uczonych, a przydatne jest do pojanienia tego co w je~o dziele znachodzi si, podnios wic tu niektre z jego zycia szczegly. Gwido z Kolumny, Sykulota, rodem z Messyny, gdzie w paniejszych latach byl sdzi, kwitnl w drugiej poowie wieku XIII I jednoesenie z naszym Paskiem. W szkolach jeszcze bdc zostawal w cisej przyjani z Maciejem tle Porta ktry uchodzi w swoim wieku za mza bardzo wiatlego , a byl potem arcybiskupem w Salemi. Zachcony od niego do prac literackich postanowil opisa przy~ody trojaskie o ktrych nasucha si niemao w szkolach od sweich nauczycieli. Postanowil je opisa nie wedlui poda Homera, owego, jak powiada, bajarza I, ale wedug poda Daresa Fryga i Kreta Diktysa, obu spczesnych tej wojnie. Dzieka noszce szumne imiona tych dwoch pisarzw I znane s dzi jako ndzne pod')
Vl'ri~tem historie in figura~ eomsnta lranasumpserunt ficlionibus: inter quos Homeru. Historia Trojana rkp. k. t.

75

rsutki, wymarzone przez ludzi lubicych bawi si owerni przyKodami; ale w wieku Gwidona uyway one wielkiej powagi j nikt nic wtpil o tem le to jest ten sam Dares, kaplan trojaski, co o.trzep Hektora iiby przyjaciela Achilowe~o nie zabija. I Jak szkolny hyl pomys Gwidona, tak szkolne tei i jego wykonanie. Cale dzieo na ohszerny rozmiar zakrojone potrzebowalo czasu nie malo, a tego autor wiele nie mial; wykoczyl wic tyko pierwsz jego xig i z ni~ si popisowa. Praca ta, wykonana ze wszystkiemi pretensyami do krasomowstwa a oraz i historycznej powagi, jest istotnie chuda w zmyleniu a na history za kamliwa; prbka jej atoli podohala si wielce przyjacielowi, i tenie zawezwa autora iihy tak samo jak przealawoe dzieje trojaskie, podnis te z zapomnienia dzieje Madiarw i Seklerw powinowatych dawnym Syku10m , i opowiedzia jak siedmiu przedniejszych wodzw wgierskich wyszlo niet;dy I ziemi skityjskiej? jaka jest ta ziemia skilyjska! coza rd xiqcia AlmuM? dlaczego wlanie zowie si Almus? jak wiele podbi on krlestw i krlw?' itd. jtd. Myl ta przyjta hyla dobrze przez Gwidona i przyrzek 2e j przywiedzie do skutku. Nie prdko jednak to nastpilo : zajty zatmdnieniami innemi byby o niej zgola zapomnia; ale w jego przyjaciel zawezwa Co raz jeszcze listem, iby uicil co przyrzekl.
I) Anlipaer ACIIIl w Foeyuaa lIirobibL cxc. Itr. 'l4. l) Dum oUm in lcollri ltudio simul e.emUl et in hisloria Trojani, quaDl elfO eum lummo lIIIIore complcxus ex libris Dlrelia Phrygii celerorumqlle lUcIorum sicul I maptril meil ludivenm in unum volumen propo stilo compillTerlm, pni Toluntate leseremus, pelil&i I me lit Bicut histolm Trojlnlm belllque Grecorum IcplenlJll, ita et g e n e al o g i a m regum Hungae et nobilium IUOrom: qllaliler lepem principaleI persone que Hetumoger vocantur de terra scytbica desceoderuni ? vel qualis lil terrl scylhica? et qualiter sit generalua dux Almus? aut quare TOCllur AmUI pmUl dux Hunlle 8 quo reg .. Hunlflrorum originem duxerunl? vel quol regnl el reges sibi ubjulfIverunl? aul quare popuus de ern Icylbicl egreAUI per idioma alienigenarlHD lIungli el in sua Iingua propria Mogei voCI nlur ? libi seriberem ; promisi etiam me raclurum; sed aliis Degoliis impeditus lue pcli&ionis el mee promissicnis jam pene eram oblilus, nisi me per liUeras tu. dileclio debitum rcddere monuisset. Memor ergo lue dilectionil qlllmvis mulliI ci divenis buiUl Isboosi seculi impedilus sim Dego&iil, facere tarnen aggrellUl SUDI, que racere jussiati; i/d. Prolog. in Schwandtne Serip. Rer. Hung. L 1.

7.6

Po dlupn tedy p~~ czasu od powJiteso zamysu, mistrzem ju zostawszy i wszedlszy, jak si zdaje, w stosunki z Bel IV, wczesnym krlem wgierskim ktrego notaryusleID si mieni l, jql pisa przy~ody Wl}lrow; trojaskie przyrody na czas poniejszy odkladajc. Uskuteczni to w sposb wielce podobny do dziela tamtego: z temi samemi pretensyami do krasomowstwa i historycznej powagi, z tak sam' hojnoci' w obietnicach trzymania si prawdy a najwikszem ubstwem w ich dopelnieniu. Dopiero po mierci tego krla, midzy rokiem 270-273 ukoczyl dzielo to i przypisa temu Maciejowi czy Mateuszowi 2 , arcybiskupowi salemeskiemu, co by pierwszym bodcem do j~o napisanie." Wlanie podwczas wraca z krzyowej na wschd wyprawy miody nastpoa angielskiero tronu Edward I; bawic CI88 jaki we Woszech usysza o literackiej slawie Gwidona i wzil 10 z sob do Anglii. Tam, jak si zdaje, zostawal przez dlugi ozas , i pisal duo w zawodzie historycznym; a rozpoczte nie~dy i na xi dze I urwane przygody trojaskie dopiero w roku 1287 jakotako ukoczyl, odstpujc od pierwszej swej myli i mniej jll w fi~ury i zwroty krasomowoae WYItl8jajc, jak si sam o tern z pewnI! naiwnoci tlumaezy w swym epilogu. 6
') Schwandtn. tamie; por6w. epilog hisl Troj. rkp. s&l'. 113. 2) W rkp. historyi trojaskiej czytam wyranie Jfat1&itu; w Mural SS. VnL 869 IlatthaetU. ' ~ W przypisaniu Maciejowi m6wi: magiIter /Je qvudam ~ memom glorio&ilriti Be~ regiI Notarlu. Jeeli wyraz IJIUlftdGm nie jest tu w&tlem. tedy oczywista ie jui po mierei tego krola r. 1170 przypadlej poh,ical to dKielo Maciejowi kt6ry umar U grudnia r. 117!I, jak niadczy nagrobek pooony mu w Salemie. <) Boston z Bury w Kale!. przy" w VOII. de hUt. 1tJt. Itr . .f.lI7. &) Oto s, sOWI wasne Gwidona: Ego afllem jtuleJ: Gwido de Colvmpni8 de Jfu&4114 prediclllm Grecvm in omraibtu IIIIn e:uquutlU. El ego hiltoriam ;p,am or1I4I&ttI diclamw pulcriori, per amplWre. methafora. et per tramgrurione. oel'fIrrt!flle qlle ipriIU dictaminU lVII particull!. &d pertrrihu eJ: magnittultt operis , /Ul dvm OCCfUiolUl magia ornatv dictamifti. opili ipIVm longa I14rraliolte protraherttn tttnport longiori. infra cuj1u tempo";' longitudintm ae~ pt!f'llt!1lil&JrU incomoda: profil elt (ragUilalu h1uIIane et mltalio tJOllUlltJlis. Propter qvod CW'IJ&.ttI ab oJWre, et ope";' III; tum pert1enU.em ad fintIn; apirit.. 'lJIIcti gracie miniltrm/e. qtlia i1I(ra trel fntrIIU el qtIi1IIodecillo die fntrIIi& &ptembris

177
Te azesesly powzite z je;o wtl8yeh zelna po.wiy mOl tym, kLrymby na tern zaleWo, do wykryoia reszty okolicznoci z jego iycia, a przedewszystkiem do zbadania bliiej stosunku MO z WtIfImi. e ten stosunek byl istotny o tern prcz owej wzmianki w przedmowie, i byl notaryussem Beli, wiadczy takie znajdujcy si tamie czworowiersz: Feli:J; igilw' Hungaria, Cui BlUl dOia dala variA: OmnibuB mim hO GtMleat de munere lui liter atori itd. W dzielach jego ktre znajdowa si maj w rkopiamaoh po bibliotekach anpelskich, wykryloby si zapewne niemao szczegw ku tomu. Nam do wiedzie ie on- pisal z pewnoci dopiero pod koniec XHI wieku za Beli IV, nic za jak mniemali niektrzy za wczeniejszych krlw tego imienia; le by' Syoylianin, rodem z Mesyny; ze piastowal w tern miecie urzd sdziego l i bawi dluszy czas w Anglii: niotylko wic ze zdarzeniami dawnemi w Wgrzech, ale nawet i z miejscowoci sam nie najlepiej byl obmajomiony; e przeto ohoby mial niektre walne do dziejw wcierskich slr.azwki, i choby w nim zamiowanie prawdy nad ch uwietnienia pocztkw tego narodu 2
}Jrima i/idictione lUqtle ad vice,imulII qtlintllm diem memu Novembru. proritM 6Ilntqvtnli. oplU ip8ml totllm per me perfectum utitit et completllm.. lieet onge allte ad ill,l8ali.,/ domini lIathie de Porta .-rabilU SalerIlitani archiepiscopi, 'OOf/IUl 't'iencie "iri, d e p r e II'! II t i o p e r e c u ni P o ilU I'i m 1'''; III Um l i b r'41n t a ni u m. e t II U II Pl u s. Nam ipso pollea subato de m~lliu, qui COfdeIIdi CI me preu1& opili iftMral, Ititmtltt, ~t illltWttu. 4b ipliu operis p~,.It!ClICiOIUl cellavi, ClIm non u,et eui de hoc ,/ltrito pmitlU potllU,em co~ plarere. Ilis!. Troj. epilog; rkp. k. 1 ~3. Factum est autem preseu opus anno domulice incarlllllionil MiUesimo ducelltesi",Q octoge';ftlo septimo, ejrudem prime indietionls. Tamie. Z porwnania sw tego epilogu z przedmow do historyi o siedmiu xit&eh wgierskich pokazuje si najjaniej , e tak zwany bl'zimieooy Beli not&ryusz jest z Gwidonem z Kolumny jedn i t sam osob. ') VillC. Ferrarotto Ile olf. Strat. e. 'U. sir. 1 ~7; mialo to /nJ ukulu r. 1!t76. ') Obok Hungarw nic zapomina 011 podnle niektre czyny S"k!prw ktrych Sykulami albo Syklami nazywa, a wic ie krlem ich hyl niegdy Atyla od ktrego 'fil innem miejscu wywodzi rd krlw wgierskich. Oto sI! jego sowa o Sykulach: Et omM.' Siculi qui primo erant poptdi Athile reqi, audiJa {a",a l!flIblIK.

23

171
by

i przypodobania Si jego krlowi i moinym przemagala I nie w stanie dopeni tego jak naleiy, z powodu owych nieznajomoci.

wieku XIU &lone byy pretenaye W~w do xistwa halickiego i innych, z niemi ssiednich i nie dliw wic ze autor Madiarw znad Meotu prowadzc, prowadzi przez Suzdal do Kijowa j z Kijowa za przez Wlodzimirz i Halicz wprost do Munkacza, ktreto pomienione xistwa wprzd podbi i zholdowa im kae l j ~e wnet po osiedleniu si ich nad Cis i Dunajem jeszcze pod xiciem Arpadem kale im za~artywa kraje z jednej strony po gr Tatr, z drugiej strony a po Adryatyk' i niby a po morze czarne ~ i a o potnem nie~y pastwie morawskiem pod Rolicislawem i witopekiem, rwnie jak i o tem co po mierci witopeka dzialo si, zostaje w najgrubszej niewiadom oci. Nie mona wprawdzie zaprzeczy e autor mia przed sob jakie pomniki; na xi~, na kroniki powoluje si kilkakrotnie; ale eby te pomniki dawnych bardzo czasw siply ,otem wtpi si godzi. Wszystko czego w powieci swojej dotyka trci zanadto wiekiem XIII I lub najdalej kocem XII. To co najatarszego w nich znale si mo~o tyczyo si zapewne aamyeh tylko rodowodw, ktrym dla upikszenia Atyl za &low poloono. Genealogia tei zdaje si by jednym z ~wniejszych wzgldw w jego pracy: do pisania ~enealosii xit j panw wgierskich zachca go Maciej d" POI'la, i ukoczywszy tez prac t autor okrzykuje, w swojem powiceniu, Hun~ary szcz.liw: Od
in prima licie contra 1I1ellUmorot equitare cl'llerullt, et statull lilios ,sictdOMlm dl/ci Arpatl transnnseruni, et ipsi p r e c e d e n t i b u s Siculis !l1IU rolltra Menvmorot I'quitur'e ceperunt. lllst. li/lilII. r. !'JU. SgC'ij et 1/rlllfJari icUbu, &agi/larwrll m!dto, homine inier{ecel'ulIl itd. Tamie c. f;J, ') Hisl. lIung, c. 1U et 11, ') cum valida manu versus terram Polonorum USIl Ul' ad montcni Tatue, c. 8. et faetis metis reversus est ad ducem Arpad. Tamil'. Ci"ilalem Spaletensem ceperunt et tolam Crouaciam sibi subjugaverunt. e. 42. Bo)'lam cwn tertia parte exercitus ad ducem Arpad rerniserunt, et iusuper legato a suos miserunt ul eis liceatiam daret in Greciam eundi ul lolam lIaredoniam sibi subjugarent Danubic usque ad I i Il r u m mar!'. c. 44,

pocztku

79

quia e:eordium genetJlogim regum suomm et nobil*m "'aba. Z obcych autorw Justyn dostarcza mu wiadomoci o Skityi i szumnych niekiedy frazesw i Metody z Patary bajek o Alexandrze; wszystkoto ujdzie, i jak na tamten wiek moglo uchodzi nawet za bardzo uczone i ale co do domowych o Wgrzech wiadomoci sI! one tu takie e z nich po najwikszej czci nie moina dzi zrobi adnego uytku. Innej zapewne wartoci s historyczne dziea jego pisane w latach poniejszych, a przez rozmaitych pisarzw spominane, jakoto: Chronicon Magnum w XXXVI xigach , tudzie Historia de regi.lJtu rebu8que AnglO1'llm. Obie znajdowa si maj w rkopismie. Z ostatniego uiytkowal znakomity XV wieku pisarz angielski, Robert Fabian. Najznajomsza dotd jest jego Historya trojaska, o~oszona drukiem w Strasburgu roku 486 tudzie 489 in (olio, pod napisem: Historia dutructionis Troje, a flumaczona na rne jzyki. Przeklad jej wioski wyszedl w Wenecyi najpierw roku 148 a potem 665. W przedmowie do tego ostatniego wydania znajduje si wiadomo e autor w Mesynie ycie zakoczyl. Mnstwo rkopismw dawnych, Historyi troja skiej znajduje si po rnych bibliotekach, nawet i u nas w Polsce , i z jednego z takich wyjem moje powysze przytoczenia. Maj si te znajdowa po bibliotekach poezye tego autora w jzyku wloskim. Obszerniejsz wiadomo o nim i jego dzielach podaje Antoni Mongitor w Bibliotheco Sicula, Panormi 1708. Historya wElgierska Gwidona znajduje si w bibliotece cesarskiej w Wiedniu w pergaminowym, dwunastowiartkowym r kopismie ', z ktrego wydal j najprzd J. J. Schwandter w Scrip0) Pierwsze
!iowa I przedmowy lego rkopismu czytal Schwandtncr: Pr e d i rt u s l716yilter al' quondam bonI" memorie fllorio,.i.~simi Bele "eyis Illlngarie notarius, N. suo diketislimo amieo itd. Endlicber za; czyta: P rI i (' t II.' magister. Poniewai: le slowa nie poprzedza nic nacoby si wyrlZ praedict/IS mgl ciga. ledy nie je81 niepodobnem e Predictu alho 1'. dirtUB powsL,lo ze ile wyczytanego imienia aulora i e pocztek lon naleialohy czyta tak: Gi"ido) de CrO/III/IIl;') magister /II' po/uam bom melllor;e yloriosiuimi Bel /tyi, JlullfJlII'ie lIol/l/'iIlS, b((alhiae de Porta) StlO diltcli"imo amieo ete.

{80
toru Rerum Hungaricamm tomie pierwszym w Wiedniu roku 7.6; a najwieej S. Wl. Endlicher podobnie \V zbiorze dawnyoh pomnikw wgierskich w Sangalen r. 848. Pierwszy daje jej nadpis: Ilistoria Hungarica de seplem primis dltcilnu Hungari; drugi: De gestis Hungarorum liber.

XII.

MASUD'EGO

!.*l \.:J~~" ~~J~ ~"r .,

KA ZOTA I KOPALNIE KLEJNOTW.

~..

" . '~

"

,
Nie m0l; godniej zakoczy tej xiJgi, jak wsmlank o pisarzu ktrego dziela po rnych bibliotekach w rkopismach ukrywajce si, jeli kiedy o{;loszone cakowicie i starannie objanione zostan, rzuci mog wielkie wiato na slowiailszczyzn w tych wanie wiekach w ktrych nasza ojczyzna nad Wis powstawala. Z porzdku chronologicznego naleialoby mu pierwsze miejsce midzy spomnianymi tu przezemnie pisarzami, )a~o najstarszemu z nich wszystkich i ale e to co dzi o nim powiedzie mo~ pewne~o, jest nader szczupe, a sposb jego widzenia rzeczy jest od europejskiego odmienny, stosowniej przelo wydalo mi si spomnie o nim w tern miejscu. , Abul Hasan Ali Kotbcdden, rodem Arab, yjcy w kocu wieku IX i w pierwszej polowie X wslawil si midzy uczonymi swego czasu jako historyk, prawnik i teolog. 'Powszechnie zowi o Masudym, bo mial by w smem pokoleniu potomkiem Mas'uda al Hazeli jednego z towarzyszw Mahometowych. Wowym wieku Arabowie odznaczali si owiat midzy innemi narodami, a Masudy ~~" jednym z tych ludzi co cale ycie swoje nauce ,J. l MonItU IId-d~bi N Ma'adllll-,"-dwwaMr~

t8t poznawaniu prawdy powical i. Robil dalekie ldem morzem pOdrie, aby pozna rozmaito kraje i ludy i przekona sit: naooznie o tern 00 ktry z nich ma uwagi godneso. Bylem, powiada, i w Etyopii i w Indyi ; z ostatnich koczyn Khora8lnu pusacsaem 8i az w ~ b Armenii; z Irak przebieraem si do Syryi; obiegalem ziemi l jak soce niebo obiega l i rozmawialem z panuj cymi w tych krainach o (lIc~/ych . I Obok wielostronnego yk szta cenia po indn] wysokie zdolnoc i i D'Oh son zowie ~o arabskim Herodotem. Pisal bardzo wiele w najrozmail zych przedmiotach i sarn wyznaje io nic masz adn ej ga~z i nauk, a dn e go o d d zi a u hd ;' po d a , hd t e historyi ktregoby ob zernie lub tei w krtko ci nie traktowal w wych dzi ' ach, 'l P odnj c je do potomn o ci kladzic na p ocztku i na k c u dzi ea najokropniej z z a k lci a , robic odpowiedzialnym przed [logiem kaidego ktokolwiek wayb y sic: myli , z m i en i a , l o d ra b ia lub w jakibd spos b przek zlalca so wa jego i m i zamkni te w nich prawdy. Prcz wasny ch po st rz ee mial t pod rk do pi ciudzi esiat r ny ch aulorw z kt rych u y tkov al w swych pismach, Dotd znane s wyimki z jednego tylko dzida Masudego : ma ono nadpis ten klry w y ej p ooylem , to jest : ,k a zlata i kopalnio klejnotw. O~ osil je hyl najpierw w kr tko :ci przed kilkodzie il laty De Guignes' j ale s i ualano e w tych wyimkach nic d olo yl naz\ -isk so w i ask ich pismom arnbskicm, bo z czy ta jego trudno je hylo o d\)a d n . Przed par dzicsiatkami lat D'Ohsson p owzil myl lIlolenia z dawn ych arabskich pinrz w rodzaj p odry pod zmy l en em imieniem Abu-ol-Kasima jaj oby w X jeszcze wieku odbytej." W tern tedy dzielku nll qI.

') IrOh sson, Prnr. v. ') il n'y a aUCUllC hranchc des ~Ci,'" CC S , aucune partie des traditions ot de l'histoirv, 'lUi n'y 50 i" 1I1 lrait,'es soi l a\"',~ ,'I"lI dllC suit Cli abl'l'ge. Il'Dhssou I'ref \'1. ') o li,'es ..l e ~ l ra i t< d t' , manu s..rils ,I.. la hibliull,,"'luC ,III Roi. Paris I iRi. I. ':!7 J 11')5 1"'ul'les ,III Ca'lf'a se ,'l d..s I'ays au ,,,...1 d,' la 10"1' Noi .., cI ol, la ""'1' I:aspiellc dnus II' ,li~i"IIH' sil''' ''', 011 ""yall" ,I' \ I''' "-el- Cassim par ~1. C, (l'lIh"s,," .

l'aris, I K:!K, str. XXII. ::!1H.

Diqitized

byGoogle

tst

chy wie innymi piaanlmi przyacza te wyimki I 4ki Jlotej Maaudego, dawuy wprzd OSln wiadOlllO o tem biele i jego rkopismach. Sze rillych rkopisIDW mial on pod ~, mianowicie tny I biblioteki krlewskiej w Paryiu I ktrych jeden mocno uukocbony i prawie bes iadn. uiytIw; trzy iii iODe, mniej lub wicej niezupelae, z biblioteki uniwersyteckiej w LejOie. Porwnywa wic je tak co do l'OIdzialw oalkowitych jako teZ szczesIniej co do imion wlasnych alowia_kich i tak.owe arablkiemi poakami obok laci6akich wypiaujllc stara si oraz w przypiskach objani same .darzeDia. ~ka kwiatw naley bez wlItpienia do lepuych chi'" Muud6lO ; nie jest jednakie tern zpomi~1J nich ktreby wa nie najpodaaze byo dla nUlej hisloryj. Piw je autor mi dzy rokiem 943-948. W przedmowie uwiadamia nas, le ODO jest po najwikuej czci tylko krtkim wycilIKiem z dwooh innych jeeo biel, z ktrych pierwsze ma nadpis

ci4jt->~,

Ackbar-ru-Zemani lj drugie za .L-,~) yh{ Ketab ul-AUMI#i.' Obu tych chiel dotd nie znamy i e si jednak po bibliotekach znajduA WDOIIt zld, i pierwsze z nich wymienia Herbelot mif2dzy dzielami teco pisarza. J S jednak i w ce zotej niektre ciokawe i wane wiadomoci; przekonywamy si z nich e Masudy ywo zajmowa si Slowianami i e wiedzia o nich wicej nu ktrykolwiek z pisarzw arabskich i szeroko si o nich rozpisywa. Uytek wszake z taco dziea molna odnie tylko czciowy; do zupelneso uytkowania z zawartych w niem wiadomoci potrzebne jest koniecznie odszukanie samyohie owych xi~ na ktre si aulor powouje i porwnanie ich rko pismw przez Slowianina obesnanego dokladnie z jzykiem swoim i z dziejami: bo imiona sowiaskie z powodu niedokadnoci ~osek arabskich przy lada m)'lce pisarskiej Sl3j si niepodobne
do
odgadnieni

cudsosiemcowi,

') dosownie znaczy lo: powie': czasu. 2) xi~ia rednia.

') Bibliolbeque orienlalo. MaestrichI I 776 lIr. 571.

83

Maludy odrdnia podania od historyj. Z poda lIlowiaskich pl'lytae&a dwa szozeglniej. Powiada e Slowianie mienili Bill potomkami Jafeta i w rodowodach swoich si do syna jClo (Madaja) siJali. Opiuje potem spaniae witynie u Slowian i przy jednej z nich ktra, jak powiada, znajduje Bill na grze wodl} oblanej, dodaje: zaoenie wityni tej przypisuj pewnemu mlldroowi (Hekimowi) ktry w staroytnoci yl midzy Slowianami, a przez zNlCzllO swojll i przez swoje ualbierstwa umia POlYska przychylno w8lystkich tych ludw i rzdzjl nimi mimo dziko ich i mimo rno ich charakterw. O tym mdrcu mwilem w dzielach moich dawniejszych. I Z tych slw pokazuje i najwidocsniej, e te same wiadomoci ktre Straho i Jorna des o dawnych Getl"lCh zapisali, mianowicie: o ich mdrcu klry zrcznoci swoj dokaza tego i prawic za boga miany byl od calego narodu, tudzie o grze witej oblanej wod j 2 wiadomoci te b)'ly w przekonaniu lowian I.' i X wieku ich ojczystemi podaniami, j za takie mial je te nasz autor. I mono mu w tern da wiar, tern wicej, e splczeni a nawet starsi od niego pisarze bizanty cy: Teofilakt Simokata. a za nim w dobrze ze lowianami obeznany patryarcha Fociusz upewninj, e Slowianie w staroytnoci nazywali i Gelami. J
') On IIlribue la fondatlon do ce temple 11 un philosophc (Iltlki/ll) qui vivait anciennemenl parmi lcs Sclahes , cI qui par 51'S artifices et ses ndroitcs iuipostures 1\'3il su capter 1 1' 5 coeurs ci gouverner les esprits de tous ces IlI'upl,'s . lJl all:r.: leur rude , c ci la din't!rcllce de leurs caraetercs, D'Ohsson t r. 104, 105. ) Usus l' 1 autem Byr 'l,i.1.1 opera Ccnei (J~ KU'Ol') praestigator is horuinis, ~ I qui I'er AegY('\.u1ll \'agatu., didicerat quasdam divinationes ex quihus dcorum respOIl '1 imulabat : I C panIIII abfuit quiu pro () I'O haberetur, siculi d" Zarnolxi narra viruus. lndicio est 'lualll fuerint dieto l'jus audicntes , quod suadenti ul I"ill's ,'xr,i.lf'rl'nl , viver -utque sine vino, paruerunt, 'IraJt, \'11, ;;04. ls mos ad uostraru US'l" C duravit aetatem , se p,'r aliquo re perlo qui ilu esset anirnalus ul rl'gi a consiliis ",,'" ,'l a Ct'li D ,~U " uomiuaretur: mon tern 'IU O 'IU l' putaverunt sacr um itaque app,'II.bant, nomen ci ul ci l1um ini praeterlabenti: Cogaeonum (A wr (Uot'ol')' Ten \'11. 298 ; /lorw, Joruand. de orig, Gl'!. ,'. Xl, ') Tbeophil, VI. 4. 6. lU. 4. De lurbalia Romlnorum ordinibua eorumque rebus forli~r geatis contra Sclnoa sin Gelas, h o c c n i m n o m i n e 1 n li q u i 1U. 1 PP e 1la I i u n l. Phot, Myriob. LXV. a/r . 9t ,~d, Gmew, z r, 16t .

Diqitized

byGoogle

t8'
Rozrinia takie 0881 autor Slowian od Rusi ktra w j~ czasach wal'fl8ki~ charakteru swego bynajmniej nie zatara i pieltlgDowala jeszcze osobny swj jzyk, jak to widzie moloa ze spczesnego Maaudemu opisu porohw dnieprowych pnez Porftrogenit ktry ruskie, slowiaskie i grec.kio ich nazwiska podaje, Atoli wie nasz autor e Ru zostaje w cislych ze Slowianami stosunkach. Zna on tych Slowian i t Ru jako lud podzielony na wiele szczepw i kraikw, zosLaAcych pod olJobnymi xi.itami ktrzy w ustawicznej z sob a wojnic. -Jedni I nich, powiada, & chrzeicianami sekty Jakuba i drudzy poganami nie majcymi ani xig witltych ani objawionej religii. I Wie e Ilu i kraje plnocniejszc jeszcze od niej dostarczaj fute r n. jpi r kniejszych ; ze bobry ktre z handlem nietylko do Hi....... .alt; na caly wiat si rozchodz, polawiaj si nad nokami \uJi, Bolgaryi i Kijowszczyzny (Krtjaba) ktrej pod imi Rui Dis 18~arluje2, a rozpowiadajc ie jej krl imieniem Dir (Ma~) 110 ktrego kupcy mahometascy uczszczali, najpot~iejayln jest z pomidzy krlw slowiaskich ; ze Ola miasta ,wielkie, liczne wojska a pola dobrze uprawione" i zadaje falsz ~ierdl8 niom SohlOzera o nikczemnoci Kijowa przed pnyj8ciem .. . . Oleg:l 4; :I popiera wybornie sowa Nestora o kijowskich . Polanach, milonikach i uprawiaczach roli, i o ich xieiu nirze coto wladal jeszcze pollkojf!: ~emlejf!:' Ze spczesnych sobie xiit zna nasz autor xicia czeskiego Wiceslawa (Wandi-sawa), a wic ze on panuje nad Dulebami 5 : skazwka, e jednym z tych ludw sowiaskich ktre powoli w jeden nard zlaly sit} i nazwisko Czechw przyjly l byli Dulebowie, spomniani w przywi') rl'Oh ~~on str. R5. KIi. ') On nr trouve qUI' dans 1"5 lleuves s"I'It'nll"ionoux tiu lo Hussi." ,Ic la Boulgarit' ..I .1.. Couyaha (Kiew) C I'5 eastors dout h's pcoux sont I'xporltl l'l' jUlqll'l'n An<lalousic ..t 1I1~1II1' <lans toutes les parli.,s .Iu monde , l)'Oh55011 N/r. R!I. ') Ile tou~ les roil sclebos le plus pUi5!anl est le roi \lir : il tI" l{I'an<lt's villes, u II p a y s b i e n "U II i \"lo , bcsu coup tI. troupes. .es msrehands mshom tens frolul'numt la ropita!e. D'Ob'lon lir. K8. ') Nesl nJSlI. Ann. III. 68. ~) D'()h~5011 str. 8i.

i8l)
leju cseskomceawskim, a Nestorowi znani z uciemiie jakich od Obrw czyli Awar6w dowiadczali. Za Masudego, zlanie sifl ich w jeden nard nie musiao by jeszcze zupelne. Zna te dobrze Serb6w nasz autor: sysz al, r6wnie jak spozesny mu Porfirogenita, .o ich niesdy potdse ; ale wie le ulegajl) teraz ssiedniemu mocarstwu, U Serbw, powiada, gdy umrze krl, wielu ]i jego poddanych, tudzie konie j8iO id!} razem z jelO zwokami na stos, taksamo jak si to dzieje w Indyi. Wiele innych lud6w sowiaskich i xiillt spomina autor pokr6tce, a chocia imiona niektryoh, z mylnych rkopismw dotychczas dokadnie odczyta si nie daly, wida jednak na pierwszy rzut oka e to s imiona pierwiastku sowiaskiego, i e autor mial rozlegle w tej mierze wiadomoci. Nie tyle atoli co z sowiaszczyznl), obeznany jest z zachodni czci:} Europy. Znajc Slowian ze stosunkw, jak si zdaje, kupieckich, i wie~zllc dobrze ze niektrzy z nich za kupi ai do Hiszpanii, do Car0il'0du i Chazaryi zapdzaj si j nie zna zachodniejszych GenmlDw. Wystawia sobie, rwnie jak inni je~ rodacy, e Sowianie precz ai do plnocn~ morza rozcigaj si: dlateco SkaDem u niego jest gony wwozas swemi zwyciztwami Henryk panik, iSklabami talde s Sasi (Salin) i Niemcy (NamdJ.in); chwali on ich waleczno 3 nadewszystko wyszczeglnia ich konnic. Nie zapuszcza si tez w odrnienie So wakw od panujl)cych nad nimi WVw ktrych, rwnie jak Porflrogenit, nazywa Turkami. , Najciekaw.za jednak dla nas jest, e autor zna czasy w ktrych ci rozdrobnieni i ustawicznie wojujcy z sob Slowianie jeden potzny nard 8&B&wii. Umie nawet poda jego naswieko , i takowe brzmi w obejrzanych dotd rkopismach Welinana lub Walinana. Welinianw, powiada, mozna uwaa za pie z ktrego rozmaite galtlzie Slowian strzelily. Niegdy panowali oni nad wuystkiemi, I krl ich imieniem Madek I odbiera hody innych xil)t sowiaskich; ale powstala nielgoda
l) D. Glaipll
llIJI
l

JlIIIuIJl.

486
i oslabila potg tych ludw dajc kademu z nich wadc

niepodlee'eeo. Jesto t dodaje, przedmiot za obssemy abym go ml' tu wyoy, mwiem o nim w calej rozoilJ"oci w dzielach moich: Achbar-uz-Zemani i (Kel4bJ ul-ArufJUi. I Joachim Lelewel, ktry tym wyimkom z Masudego szczelln baczno powica, slusznie uwaia i dwa s tylko w dziejach Blowia skieh okre.y do ktrych dadz si odnie powyisze Blowa autora t mianowicie: czasy Samona ktry "wnie nad Wmidami czyli Winulami panowal a ktrych nazwa dod czysto w tej jak im daje Masudy przeglda j i czasy wi2topelka merawekiego. t . Tak w jednym jak i w drugim razie odszukanie owych dziel Mallude0 byoby nieskoczenie wane dla historyi: bo upadek wielkomorawskiego pastwa jest dotd nie wywiecony naeiycie j a upadek pastwa Samonowego zgoa nie znany. W paryskiej krlewskiej bibliotece jest tei dzielo tego autora napisem .J~Y' ~',--, Ketab el-tenbih w-alo.urafi3 j w niem znajduj si lei niektre wzmianki oSlowianach. Jestto dzielo jego ostatnie t pisane w Fustat w ~peie midzy rokiem 956-957. Umar MaBudy w Kaine roku 36 hediry i 957- 958 po Chrystusie.

treci kosmopflcznej pod

.,

l1

? D'Ohuon .ar. 88. ') Polak. 'r. wiek. U. lUII. l) litra pami,ci. ) Herbelol Bibl. orilQ. .ar.

I 71.

XIEG!

DUG!.

:7'

DZIEJE LECHIT,V. ..
'

........

Oprowadziwszy czytelmka po rozmaitych kronikach, likazawszy mu zalety i uomnoci ich tw'C6w, jasD~ i' ciemn stroo ich dziel, nakonie dawno i znamiona rkopism6w w ktrych nas doszy, .przyjemnicby mi bylo przystpi wprost do dziejw i opowiada je odtd w cigej, jednolitej powieci; ale historya nie jest skadem apryorycznych mionek lub tei domysw; looz xi~ dowiadcze, xig wypadkw udowodnionych a wpywajcych na los narodu, i bezporednio wyprowadzonych z nioh wnioskw. W xidze pierwszej, o pojedynczych pisarzach mwic, staralem si zwroi Iwnic uwag czytelnika na to, ze osnowa ktr oni dzieje ojczyste rozpoczyfl8j, sklada si z dwoch rlnych i odrbnych pierwiastkw, ktre wprz6d rozdzieli i istot ich w caej jasnoci okaza naey , jeli si przyda maj do krytycznej narodu polskiego historyi. Kronikarzo sowiascy, tak ei co pisali nad Wis, jako i owi co w Kijowie lub w Pradle ezeskiej podania rozmaite zbierali, zachwycili w kroniki swoje Marzeoia z dawnych iliredackich dziejw, ktrych okres przy'" pada po ~ksllej oZ8ci w czasy przedchry8tusowe: z pocztkiem czwartego wieku zaczynajc si a koczc na drugim po Chrystusie wieku; i tui obok nich, a niekiedy wraz z niemi samie~oili zdarzenia z dziejw ojczystych ktre wczeniej nad dru poow IX po Chr. wieku nie silaj. Za tamtemi wlecze si w mgle wiekw barbarzyskich omroceone nazwisko Lchitow i

90

to nOIlll nuwiako dziejw polskich, ruskich lub czeskich w miar jak do jednej lub drugiej z tych pl~ alowiaskich nalei. W poprledniej xif1dae staniem si lei okaza je midzy kronikarzami nanymi byli tacy co dzieje lchickie janiej pojmowali i takowe otlrniali od polskich; i byli znowu inni ktny je mtniej pojmujto, mDiej lub te wi,cej patwali. Ostabai lad rozrniania ich blyaaOl)' w nadpisie Paska kroniki, pisanej maloco przed t epokt. kiedy do DaS podanie, albo racaej wymysl tych co si Cltymolosit bawi lubili. o trzej braci: Lechu, Clechu i Rusie lawitao. Z wiekiem DlIJlOlU mikla IC ucatem d08trzepna niQltl)' ~y t.pitami a Polabmi rinica i wuy.Uw co sil do ilirodackich LJchilw odooailo, ACIJIO by uwabne za powno lub mniej pewne, ale zawsze oyatopolakie podanie. Z xUJami OIulOna praeulo takowe wyobraienie jakby w dziedJictwio na pili nw nutpnych. i tak duio w tej miene nabajano, tak peroko rolpowuecboiono w narodzie owe. obdy le doi jest spomnie d&i Grab lub Waod~ aby si przenie myl na pikne wJlna nadwislaskie kolo Krakowa; do wymwi imit1 Popiela lub Piasta, aby many o Gnieaoie lub Kruaawicy I Otatkami wieiy rd Gopla. W powieciach i poezyi marimy i unomy si flown; w yciu i w cbiejac:h Zl'biajmy prawd i llIymajmy si rzecaywiatoci. Jeieli Uuwki ktre, o pisaruch rdlowyeb mwi ,o, nawiasowo tylko rzuci moglem czytelnikowi, zrobiy w jego mniemaniu dwojaki w materyal w oaSlych dziejach pierwotnych 'lec prawdopodobD; w xipch nastpoych winienem Jloiy na to dowody. DalIA tedy OIOOwa Wstpu krylyczneco do thiejw Polak i rolpada si sama I siebie W dwie . ' I ktrych jedna obj, ma tllieje U}cbilw, drop polskich daiejw pierwiastki, obj, tak iiby wuelka powie \V powyiuych irdlach aoajdujtoa si~. dokadnie rolpoaoana losala i ukUO. w ostatecmycb swoich dla daiejw Polski wyoikach. Jakoi w lej oto xidae bior oajaa..... kronik Miorsu i roatrsa btJJ jej sloWI. Nie OI"IDiCl si} na aaDle slwoiejaao jej miejsca, hoby mi

pomwiono i wyjmuj to tylko co powzitemu uprzednio przezemnie wyobraeniu sprzyja, a zamilczam owo coby mu si mole sprzeciwialo. Obok Miorsza nie pomin te jego nastpcw i dopeniaczy: Mateusza i WincenteGo, i w czemkolwiek powie ich od powieci jego rni si, wytkn nic omieszkam, zaGartujc oraz w miejscach stosownych zeznania kijowskie~o Nestora i Kozmy prapki6o. Tak przeprowadzajllc rzecz cal i bacznie oildajllc si na to: idzie jest wlaciwe to opowiadanej przez kronikarzw naszych powieci? jacy pisarze, w ktrym wieku i w jaki sposb powie t wiadectwami swemi podpierajll? spodziewam si udowodni ie cale nasze, tak zwane dzi, dzieje bajeczne, niegdy imieniem dziejw lchickich obejmowane, nie s nadwilaskiemi zdarzeniami l nie s te zmyleniem iadnem lub alegory j ale odnosz si do rzeczywistych dziejw staroytnych Ilirw i Dakw i s cZllstk l zmcon tu owdzie, lecz zawsze cenn, zaginionej historyi tych ludw.

MIERSUAE
CHRONfCON LECHITARUM ET POLONORUM.
lIOZDSLUi I.
Iylone i wyrzucane I textu lo imi daje si sprostowa ta pomoc \ 'arluickiego, Dugosz i Paprockiego. Z nich, oraz z okolicmoci napomknionyrh w ('igu roniki okazuje si, e autor y i pisa w pierwszej polowie wieku XI.

Orlum sive originem polanice genlis ab inicio mundi, ego qui [iersua"sum cognominatus ,b l talem in scriptu.. . n mvern.
al WartrlW.
wyd .
Iienua;

Ja klry 7laZlOaTI jestem Jl1iorsz znalazem w xiyach tako wiadomo o pochodzeniu czyli pocsqtku narodu polskiego od slwor"'ellia wiata.
ar.ua. _ .........

rtp. U. Drinwa. hl _ep ... eornomiDatu.. lik rtp. U; es awllla ~.Iorici. ICripturl. comperl, compeodlo.a alItai d.aerib_i rt,. m aro qul_ .........atue; np. PaIa..... qul 10

p . ul

Diqitized

byGoogle

tUi
ego qui MUr8lUl.
lfUI

eognomiutm.

Rinice rkopismw w tem miejscu wskazu,K, e przepisywacze zmieniali dowolnie sowa autora i e imi jego szlo powoli w zapomnienie. W szesnastym wieku yjcy Warszewicki zajmujc si rozpoznaniem rdlowych naszych kronikarzy, mia i t kronik pod rk, jak o tem przekonywa miejsce nastpujce:
Chl'islophori Varsevicii de origine generi. Pol/mi dialogu s, ROr1ae 1601. str. ~5.
Alii enim genus (noslrum) ab ipso lIsque Japheto repetnut et ex Japheto JavalluJn prOerl'Bwm: I'X hoc I'hilaraJn, et ex co l'0rro Alanuul, bi.... inl1nilos illos USlluC ad Javauum i.\lauum) sccundum , lilii primus ex A~ia iu Europam domu-ilium IIxit, fuisle memoeant, l:ujua filium ,"and.lum nstu maximuru Vistular I't Polonia nomen indidisse putant, Poloui ab J.phet qui fuit filius NOd sunt cxorti. Ilic Japhet hsbuit mullos filios. I'num h.buit eui nomen l'ral Jann... Jann autem ~enuit Philaram, Philara aulem genuit Alau... ReI Sylva Il"nuit Alanum (serundum), Alanus autem qui prlmus Europ.m intravit, Kenuit N~gno. Negno autem quatuor filio! habui, eujus Illiua primOIt!nilu. Waudalus, a quo Wandalite, qui Poloni nunc dicuntur, orti sunt, Hic I'X nomine 8110 Ouvium qui nUDC Wyala wlpriter nuncupatur, Wandalum censuit sppellari.

Owo ten Warszewicki nazywa autora z aciska Mierzua, kadc jego midzy powszechnie znane imiona dawniejszych naszych kronikarzy: .Cadlubkos, Dlugo.e/lOs, Mit'ChovilfJs, Baska., Mierzuaa, Vapovium et alios . 1 ~wiadeotwo Warszewickiego jest tern wainiejsze, ie nie mwi on tego swojem tylko imieniem ale poniekd oraz imieniem Tamowskiego Jana i Tczyakieso, z ktrymi wtym przedmiocie rozmawia, a z ktrych pierwszy pracowa tako eltla Oitjw ojczystych. Powszechnie wic znano w Polsce kl'Qlli\uaa.a Mienu nie Dzierzw~. Mwi tei za tem nastpujca okolicznog. Rkopism lubiski tej kroDiki ma zamiast powyszych alw: ego q.u 'UlA ifCOgnomitlattu. To wyraienie zdaje si zawiera jak' spreczno~ skoroby bowiem autor imienia swego wyru~ nie cheia, nacoiby pisa ego qui sum itd. Prawdopodobnie byo w dawniejszym rkopistnie imi autora wyraione tylko pocztkow Bosk:
imi
I

ego qlli rum

zamiast Domino Martino g ;' przepisywacz za czc pocztkow glosk imienia z wyrazem nas&pnym wyczyta: ego qui IUm incognommatll'.
I

mcognominatus, tak jak si znachodz imiona w dyplomatach pisane, lub jak czytamy w rkopismach Gawa kroniki: Domino m
3) Rkp. 11. k.
') Chrialoph. Wara. de oriS' sen. Pol. sir. t8. W/ld. &vm. sc Olhrr. i rkp. llL Ui i WJd. Baadl S.

.tr.

.Ir.

Dl

W pismi~ Bockient wielka "'oska II pny mniej ttarlnnem pilaDiu roaklada li w dwie czgci, z ktrych ostatnia podobna jest do s, pierwsz zag za d wzi mona. Mam przed sobl rkopism z wieku XV (a wldoie z tesoi wieku jest i rkopislD Mioraza Kuropatnickieo) w ktrym na str. 3j6 znajduje si spis xi~it czesll.ieb przed Bonywojem; ZDane imi xicia eeeskiego Mnata napisane tu jelt wyranie a.snata, i ty1Jlo twardy zbies spltlosek przeszkodzii , e przepisywacz nie czyta raezej dr.fGI4. Mona byt niemal pewnym e pl'Zepisywacz kodexu Kuro... patnickieso takim samym sposobem w imieniu Mi"ua mi" pierw... Ciosk M za dz, jak to dzig w tym kodexie znajdujemy. Im~ to zreszt zdaje sil} by identyczne le znanem w Poaee imieniem 0. Takczytamy w kedexie dyplomatycznym Fejera pod r. j5i: Mir,o ca.tellanu. CracovietlBi. Wykrzywienie jego na Minua, lub MienUl przypomina owe dziwaetwa dawnej piaowni, wedug ktrej LubuN pisano Lt.lnu.a, a imiona wlune Drogo, Konrad, Gostomysl, Druogo, C1num ,allu, G91Jo1livz;li, jak to mona widzie wPertsa MOfvfMfta GermaAim. Jak _~ PoBte" lub Paleo z laciska wypisywane, brzmiao w usach polskich wlaciwie Pasek, tak te i imi Mirso lub Mienu., musiao brzmi~ w ua&ach polskich liorsz, i lak te znachodzimy je w polskich dzieach Paprockie(o: Gniazd. cnol str. 509; Herby Ryc. str. 46i. Sprostowawszy tym sposobem wiek jego.
imi

autora, obaczmy prawdopodoimy

Wiele jest drobnych napomknie w kronice tej z ktrych powzi~ mona niejakie skazwki do oznaczenia jej wieku. Wszystkie one zsaduj si na pierwsz poow wieku XI. Gwne atoli napomknienie jest nastpujce. Autor opowiedziawszy przygody Wandy ktra zgodn wol narodu na tron po ojcu swoim wyniesiona zostala, robi takie uwagi. NuUu. ergo miretur quod mulier Polonis imperavit: nam A8SyriOrum regina Semirami. immaturo filio regnum credere non autlell' se filium .imulat, .e:L'Umque mentita, reqno viri Ethiopiam adjicit, Indi. bellllm inferl, quo preter illam et Alexandrum magnum nemo intravit... Non tamen ego in {emina Wanda ttirilem admiror indultriam; .ed flultO amplius in viri. nobilibw Polonorum fidei constantiam: licet enim boni8 videatul' moribus dissonum [eminan: principibu. imperare, pietati lamen decencius visum e.t et paternis prole1fl juvare merltis, et mortuorum apvd pouero non mori beneficia. Moderni. autem n os t r a temp esta t e ttmpusculis apud moderno8 Polono. in quo. fine. .eculorum deventrunt: /idu nOl paNt {idem; 8ed .i concipit prius abortit quam pariat, priw u;'Pirat ,ar"" qUVl tpirfJre iCipiat. Qvare hoc 'I Qui4 ad pia fitki vbera

25

9.

gemifta pendent viperarum ctJtuli, ItIggtmt pe~i, /I qtU1m 11011 JOlu,. amiei, .ed domini pIu. dolo columur quam /ide: negoeiaeio enim e.l, lOI amieieia, que ad commoditate. acredit. Z pierwszej czci tego ustpu , mianewicie ze lIlw: mdlvJ ergo miretur quod mulier Poloni. imperavit, mona zawiza z pewnoci ie autor pisa przed kocem wieku XII; w tym bowiem czasie po mierci Kazimirza sprawiedliwego nard sam oddal rzdy krlestwa kobiecie: lonie zmarleso krla, Helenie, a Kadubek w ktreso oczach to si dziao powiada: Ad huj", mulims nutum pro mmtiJ euju.que {fUCU ditribulfIhtr digni!atum: hi .u6moventur, iUi .ub.lituumur, ut see tribunitice .me ipnu. urbitNo, nu mini1lll!l omnino concederenlur pote.t4le8. Tama omniua ergu iUam reverentia! l Gdyby w tym czasie lub potniej pisana bya ta kronika, autor nie potrzebowalby usprawiedliwia si przed narodem e napomkn o rz dach kobiety; ani szuka przykadu na to 'al w dziejach asyryjskich, a tem mniej jeszcze robi mimo woli swojej wyznanie le borai. moritu tdetur di80num {eminam prineipibUl imperure. W drusiej czci tego ustpu wida namacalnie e autor m6wi o burzy politycznej ktra Ryx zmusila do uciekania z Polski, a o ktrej donoszc nasi kronikarze mieszaj z ni zarazem rokosz balwochwalcw zdarzony wnet jako po mierci Bolesawa chrobreKo. lI Byoto midzy rokiem t 025 a t 036. Ta tedy burza nazwana jest nostra tempesuu, i te lata nazwane modemi tempu.culi, przez naszeKo autora. O Ryxie spomnial on jeszcze raz w sposb wyszczeKlniajcy przy zsanieniu rzdw Mieczysawa II mwic licet habuerit lUorem nobilem, sororefl} .eilicet Ottonu' imperutoril i cal powie swoj urwa sowami: ex imperiali OUonis sorore inngnem genui! Kazimirum. Dotd tylko cisnla si jednostajna powie najstarssego kronikarza, a dopelniacz jeso poniejsiy uwiadamia nas e: ab ito Ka~imiro .mu hitori~ tuitur modo diver.o. i rozpowiada niepewne, ze suchu pochwytane, a sprzeczne z sob szczesly o Kazimirza mlodoci. Widoczna wic jest tu przerwa w opowiadaniu, i to co odtd nastpuje tak w kronice znanej dotd pod imieniem Dzierzwy jako i w Kadubku, naley do potniejszeBo czasu i do innego opowiadacza nie do Miorsza. Zburzenie
') Rei lellae fi. i 8.

l) Umre Doleslaw welikyj w Llieeh i bYli'

izbiwsz

mtei w lemli ld'skie, wllawaze ludije jepiskopy i popy i boj.ry Iwoja i bYlt' w nich mtei. Nell Pon, Sobr. I. 6; porw. 10 Pater. :irw. Teodo$. i lIojj. rlep. str. W i 684, hId$i Ko_. prago I. lU.

93

i wytpienie xlzy ktre mniej lub wicej okolo owych czasw przypadlo, zrobilo te niemal szczerb i w kronikarstwie i nie zaraz zapewne zabrano si znowu do porzdnego spisywania kronik. Zd taka niepewnesc w opisie przYsd Kazimirzowych. Gawel powiada e po wYl~naniu Ryxy sprawowal jeszcze przez jaki czas Kazimirz niby rzldy w Polsce: traditort. etJm (Rixam) de regto pt'Opter invidiam -ejectJnflt, puerumqul! .,um .ecum i" r e g no qutui deupcioniI ob"".brllCUlum t en u e J'U fi t: (I. 86.) Jeli zwaiymy e Miorsz ali si tylko na wypdzenie krlowej, a o Kaziminu jako daiecku napemknwszy, nic zgola o wygnaniu jego nie natrca; owszem zdaje si mwi o niem jako o znajdujcem si w Polsce; wypada wic zrobi ztd wniosek e pisal t swoj kronik przed wygnaniem Kazimirza I mianowicie okolo roku 035. Co do pochodzenia autora, wszystkie skazwki wydobyte z tenu kroniki naprowadzaj na to i jest cudzoziemcem przybylym do nas z krajw zachodnich. Ju samo ujmowanie si za Ryx nienawidzon od Polakw nasuwa myl: azali nie jest jednym z tych cudzoziemcw kt,rych ta krlowa protegowaa? Za cudzoziemskoci jego przemawia silnie to e autor wyraa si o Polakach najczciej przez trzeci osob, i rodowo swoj od ich rodowoci odrnia si zdaje; nakoniec e zowie Polsk krain wschodni: Polonia in partibus o r i e fi t i 8 pa.ia, a podziela to wyobraenie jakie o nas niemieccy, w szczeglnoci zag sascy pisarze w Xl wieku rozs'aszali, e jestemy plemieniem Wandalw. W pierwszej polowie XI wieku znany jest te istotnie znakomity cudzoziemiec w Polsee tego imienia. W rkopismie herbarza z XV wieku &try si w bibliotece Ossoliskich znajduje, a jest podobno Dugosza, nazwany on jest ~,-r'J11" i podany za pierwszego przodka z ktrym herb Korab przybyl do Polski.! Paprocki zowie go Miorszem i daje o nim wiadomo nieco dokladniejsz: mial on przyby do Polski z Anslii Jub z Niemiec t; syn jego imieniem Robert byl roku OS kasztelanem sieradzkim, a wnuk, tego imienia, byl bezporednim poprzednikiem Mateusza herbu Cholewa na biskupstwie krakowskiem. Jest tedy midzy owym przodkiem Korabitw a kronikarzem naszym uderzajce podobie-: stwo co do imienia, co do czasu w ktrym yl i co do rodowoci, o

kJauorw

- --

---------

') Deser. Clenod. rkp. Itr. !l. ') Por". Gniazdo enoty str. Mg i Herby rycerstwa str. 6!. W pierwslem utrzymuj. ie Myorsz przyby z Niemie.e; w drugich, nie zbijajc Y'jlrost tego co tam powiedlial, mwi ie Myoraz przyby' do nas z Angliej. Tak tedy jedno jak i drusie I 'JcIa twierdze musiao mie swoj, podstaw, a zwaiaj,e wczesne stosWIlIi AnPi I Niemcami, moinab,. mni'lIlal! i. to by Anglosas.

..

DI

,.'

ktrej dodat tu jeaaeze wypada ~ okolie&no. e Idy Miona wedle jednego z poda przez Paproekieso uehowanyeh przyby mial do nu z AlJiliej; w kronice Mionu znachodzim rodowd od JaCela ai do Wa_ dala wyjty z mnicha angielskiego: Nenniuaa. 1 Te slIC&e&6Y podnoa DlDiemanie o tosamoki kronikarza i przodka Korabit6w nad pm'~ konjektur~. a Idy prcz tego znacbodzim e owa ziemia sieradzka kt6rej kasztelanem wedluS Papreekiego by' syn Miorszw. i w ktrej najpodobniej i Mioraz sam mieszka. spomniana jest w sposb wyaaezeglniajey przez DalzerO kronikarza i poloona zaraz po Krakowie jakoby jedna z tych ziem w ktrej goci Alexander wielki; mamy wite wuelki powd mniema. i przodek Korabitw a kronikarz jestto istotnie jedna i ta llama osoba.
Gawe przed powieci o Popielu powtrzon za Miorszem. powiada: narrant seni ar e tJntiqui. Mwi teis i BoguCal a raezej Pasek e bdzie opowiadal ex narrtJtiolle selliorum procerllm Poknie i zaezyna sowami 1\1iorsza: Tempore .iqllidem regis AUlleri. Ta okoliczno e tak jeden jak drugi po powolaniu si na osoby dostojne wpada bezporednio w sowa ktre w kronice Miorszowej znajdujemy. dozwala wnosi c w XII i XIII wieku byla jaka wiadomo w narodzie e kronika ta wysza od ma znakomitszego, jakim wlanie byll\liorsz, od ktrego wiodla pocztek swj w Polsce mona rodzina Korabitw.

talem in scripturis inueni.

jest
oznaczy

Wyznaje autor e to co tu spisuje znalaz w xigach. Niepodobna wuystkie xigi jakie mgl mie pod rk j ile jednak

') W poowie IX wieku pisa mnich angielski Nennius clyli Ninuius kronik Brytun6w od stworzenia wiata, i 1.3'1.)'n3 tcmi sowami: .FAJo Xeunius sancti E/bo/di di.'l:ipu/rll aliqllu ercerpta scrihere 1'1I/'QI'i... Ego auten, coureroari omnl! qllod ;nvroi tam de annalibu., Roman071l1l, qllam dl' I'rollil'i.' sanotorum pll/rum 1'/ de urip/is Sl'%rum Anglorvmqlle. itd. Thom. (;a/e SS. hist. Brit, l. 94. To zaczcie jest wielce podobne do zacacia Miorsla naszego; jeden i druri kladzie najprzd swe imi, jeden i drugi znachodzi w pismach: inveni in scriptllris, a chocia nasz M. pism tych nic wyszczeglnia w lem miejscu, lo.: larar uii,j dowiadujemy si e ma i kroniki rzymskie I Chronicae /lO/mlnorvm) i ojC(\w kocioa, i jakicb pisarzw krajowych, zgola lo zezem l'icnnius popisuje si,: zarn na wstpie, miej jesecze okae si lo podobiestwo przy wyliczeniu pokole Jafetowyeh, gdzie znachodzc) si~ ",!lI w rk0l'iBmach Niul's7.owyeb daje si\, sl'rostowa la pomoc Nenniusa. l"iie hyo zwyczajem kronikanw polskich I..la na poolku kroniki swe imi. Gawe, Wineenly i Bogufal, zgoa nic o sobie nie spominaj w kronice; ostatni pooY' tylko w kocu swe iUli z powodu wiyi. Mioru, jak !li zdaje, szedl " tera za modelem lUliieIskim.

to'J
napomkDie wyMedli si daje, lIlial on awwe te ircWla ~ Nenniusa kronik Brytonw z ktrej wyj rodowd od Noego do Wandala. 2) Kronik Lchitw (descriplio SllOrum annalium} mieszkaj eyeh w Iliryi i nad Dunajem; ktrato kronika miecia wiadomo'ci zgodne z lemi jakie podal rzymski historyk Trog Pompej , i. jak si zd'jo, w cz~ei z niego bya uloona. 3) Xig listw Alexandra wielkiego ktremi wiadomoci z kroniki lchickiej zaczerpnite dopenial. 4) Roczniki polskie (annales Polonorum) zaczynajce si wstpieniem na tron Semislawa ojca Mieczysawowego. Jakim sposobem spoi on wiadomoci z tych rnorodnych rde zaczerpnite, okae to dalszy rozbir.
&

da1Izych

ROZDZIA.

II.

Rodowd od J.feta. temu wyobraieniu jakie o nas miano w Niemczech w wieku XI l' Winulami czyli Wandalami dawnymi, bierze aulor golowy wywd pokoleil Jafclowych z kroniki Nonuiusa, ukladajc Ilo sposobem biblijnym i urywajc na Wandll1u,
HolduW~

Je8temy

Selendum est autem anto omnia quod Poloni ah Japhet qui fuit fllius Noe Bunt exorti, cui dum pater benedixit. , sanoto spirilu instiganto intonuit: dilatet Deus Japhet. Hie Japhet inter multos fllios quos genIlit , unum hahuit cujus nomen erat Jawan quem Poloni vocant Ywan. Ywan autem genui! Philaram; Philara autem genuit Alan i Alan autem genuit Anchisen i Anchises autem genuit Eneam; Eneas autem geuuitAscaniulll i Ascanius autem genuit Pam-

Przedews:;yslkiem lr:;eba wiedzie se Polacy pochodz od Jafda syna Noego 1 kt remu ojciec bogosawic, z natchnienia ducha wi~lego 1'zekl: roz'Plemieni bg Jareta. Ten Jafet midzy wiell} synami ktrych :~pod::il, mial jednego ktremu na imi byo Jawan, a tego Polacy zw Iwan. Iwan za zrodzi Filara; Filar za .;..rod~i Alana; Alan za.~ ;'1'0dzi Anchiza; Anchi.. za zrodzi Enl'ja; Enej .(;0.4 ;..rodzil Askanieyo; Askani ;a,~ zrodzi Pamfila ; Pamfil za zrq.

98

philum j Pamphius autem genuit Reasilviam j Reasilvia autem geouit Alanum j Alanus autem qui primus Europam intravit genuit Negno j Negno autem quatuor filios habuit, cujus filius primogeoitus Wandalus, a quo Wandalite qui Poloni nuncdicunturorti sunt.
Poloni ab Japhet qui

dzi
~a

Repylwir;

Reasylwia

.uodzila Alana; Alan zai ktry pierwuy wkroczy do Europy zrod-;i/ Negnona; Neqnon za czterech mial synw, a najstarszy z nich by Wandal, od ktrego pou/i Wandalilowie zwani dzi Polakami.
NO

fiut

filitu

sunt exorti.

Maludy mwi: TOIllI itI SclabtB, au rapport dtB personnu kB ",itIU: j"BtrMiteB de leur ongine desCtnde1lt de Man (Madtii) fUs de JtJPMt, et c',Bl li lui qll'ils (Oflt e1IX-mtmeB rtm01lter leur genialogieB. D'Ohsson str. 86. To samo czytamy w Nestorze: A(tlowi e prij~s~ zapad j pol,'osl.CUlyjlJ strany. Ot sieh. 7J j~yu byli' j~~y slowenesk ot plrme1li Afetowa, Norc; je~ st' Slowe1Ie. Polno Sobr. I. J. Pertz staral si zebra podobne rodowody z najdawniejszych rko pismw, Kilka z nich pisanych w wieku IX i na pocztku X podaj maloeo odmiennemi sowami wiadomo nastpujc: Qui [uerunt qui gtnles genuerunl? Resp. Tres [mte: ENn~/ls, IngII S 1'1 Scills. Erm1'1/11' gmuit Gotos, Wandalos , G/'beteos et Saxone Ingus gelll/il BurgmldioRl'.s, Tori"901l, Lo"gibardoll et Bawarios. Scilll genuil Romanos, Britumes, Franco. et Alamanrws. SS. Ylll. J 14. Ze wszystkich atoli przytoczonych prztz Pertza senealogij jeden tylko Nennius podaje pokolenia dalsze i zgadza si w nich z Miorszem. Suszna wic zawiza e nasz kronikarz znal angielskiego Nenniusa. Hiltorya w owych wiekach byla osobliwszym zlewkiem wiadomoci z pisarzw staroytnych i z nauki ojcw kociola wraz z ich ndladowcami. Ci ostatni byli oczywicie tylko uczniami staroy tnych, a co do dziejw nawet bardzo miernymi, jednak nie wahano si przenosi ich nad mistrzw i prostowa nimi ich pisma. Za pierwslymi przemawiala niewysasa jeszcze sawa ich dziel; za drugimi wiara i powolanie piszcych, ktrzy wszyscy niemal do stanu duchownego naleeli, Ztd najczyltszy promie wiadectw rdlowych przez takich porednikw ujty, iknia i mieni si musial w obrzasku legend i tradycyj biblijzaczerpnitych

99

nych. Wada ta jest za powu8chna aby j ktremukolwiek narodowi lub pisanowi jednemu jako win wytyka. SchJozer ktry j nie moe przebaczy naszemu Wincentemu umie bardzo dobne usprawiedliwi te niederaeesaoe! w Nestorze: wskazujc na Filasriusa biskupa z Brescii, ktry okolo roku 387 zaliczyi do artykuw wiary podzial ziemi midzy synw Jafeta, i kaideBo ktryby o tem wtpi o'mielil si, za kacerza oB'08il. (Nut. RIIU. Ann. II. #0.) Nadmieniam tu o tej wadzie w oglnoci , bo ona nam tlumaczy, dlaczego Mioru ktry mial inne, daleko lepaze ir6dla pod rk, uczyna wywodem rodw od Jafeta al po czasy Jzefa l)'Dl patryarcby Jakuba; dlaczego, jak to niej obaczym, przy wiadomotici zaczerpnionej z cennych xig Trosa Pompeja zmienione zosao dobrze znane imi Artaxerxesa Memnooa, na biblijne i dla samych doktorw ko'ciola zagadkowe imi Aswera; tlumaczy nakoniec wiele innych zjawisk chaotycznych, jakie czytelnik w cigu tego rozbioru obaery, a ktre koniecznie powsta musiay skoro si powaiono prostowa uzupelnia klasyk6w za pomoC4 biblii i legend.

dilatet deus laphet.

Slowa z pisma
'witego.

Genes. IX.

~7.

lawan 'lnem Poloni vocant Ywan.

Drobna ta okolicznog wskazuje dobrze na czas w ktrym to pisano. Jak w Morawii za czasw witopelka , tak w Polsee za Mieczysawa l, Bolesawa ehrobrego i Mieczysawa II kwitnl obok laciskieso obrzdek sowiaski i by tu bardzo rozszerzony. Cyryl i Metody uwaani byli nietylko w Krakowie ale i w Gnieznie samem za apostolw naszego narodu 1: jako mia Metody stosunki bezpogrednie I xiitami
') Qui nos per beaos ponti6ces et confeoores toos nostrosque patronoa Cyri1lum et Metbodium ad unitatern fidei Chriatianae Tocare dipatua et.... ~ po kMcioltuJI dfece$fi gnea~ 9 1IIIrCG. Omcia propria 88. PatrolloMlm repi PoL per Stan. SocoloYiwn. Cracoviae HI96 f. 7i. lV 'tar iegl1ldaie o Cni"
j

lIetod,m

car""'" k

pilmo ,lowiaJiIkie

obraqMk ,lowituilki aaprowadaony

aal'WllO u Polakw jako teS u Morawion i Caechw: .Kostntin fylosof sij, 8J'&mo14 stwori, i predast j, Morawie, Czeohom, Lchom.. .1 tamo ssed fylosof, nauczy Mora,... i Lchy i Czeohy.. Moskwitianin a; r. 1846 nr. 6 ,tr. 408.; pordtt1. DobrowIi Cyr. und Meth. 1M i H8. Ani Wincenty, ani poprzednik jelfO Mateusz nie maj, i Iowa o Jafeoie lub wieiy babiloskiej; zaczynaj, oni, jak o wnet ohaolym, opowiadanie awoje przytoczeniem wiernem Iw TrolJa Pompeja o ataroytnyoh lliraoh, a jeato niemal, ich IIletlj, ie si 11' owym czuie na wainoki Iw hiaoryb tego pOIna i poniek,d za przewodnika go swego obra umieli. Schlozer, jak wiadomo, pomylil si, bio'1c wydanie gdaskie Miorall II Wincentego: potpia wic to u naa w XI wieku, co w XD u Neaora przebaczenia lJodnem znachodzi.

by

,tr.

nad W-4 1 W pieMi .. ~ Cha. . . . o Gawa .pomniano ...,....me o obrdku ~ w PeIIee. obr dek ten i ~k eerkieWIIY uwalmo za DUI ejezysty, jak na to wsk.. &UM nalpuRee Iawa lbtyIdy w liKie do - . lliec:zytlawa D: .0i" ltJutkwa !ki lotidnt eHftrt"" lItpa 'I caa .. , r op , ;. et .. lei... lkttm dipe Merm poun. ifa Me libi 11M . . ".aecoa "'P".un~ fftJIailli . a W tymto slcnriatkim obrdku uiywmo powuedmie imienia Iwan zamiut Jan, i Iusmie ml' Miorsz na poetku XI wieko powiedti~ te lo imi~ jest polskie. Kiedy si! okelicaollci lIIlieBily, Uedy Polska 'Itan& zdecydowanie i wylllemie przy obrAu la"_, a !lulo to nie wprzd jak po powrocie I Niemiec Kuimiru lWIJJeIO mnichem, okolo r. 040, uczuto potrze~ zmieDi6 to wyraienie, datero przypisnik Wineenteco popnwia starego Mierua, m".: quea Polni voctJ1I1 ItffI. Rutheni "ero Irvat. I w greekieh podaniach slyeba o jakUM Jonie. Wedlug Teopompa (XXI fr. H.O) mial on by synem Adryou eayli AD... , przodka tak zwanych Autaryotw lub Antaryotw; Appilln W (u Zonara IX r. ~) po'wiadcu le od niego mieli pochodzi staroiytni Oakowie.

,..,.iedIioaej

o.-

Wandalite qui Poloni nutu

dic1ut4r.

Za czasw tedy autora zwano Polakw Wandalami: obaezmy kiedyt~ przez kogo byl~my tak nazywani. Adam bremenski, rodem 8as, najtrzewiejsu slowa w XI wieku (t okolo r. 076) zowie Wandalami lak Slowian w oglnoci, jako i w szczeglnogei Polakw. Sclavania 1JfI111 .ima (]trmanie provinr.ia, a W i Il II I i. iflcolilur, ""; olim dieJi Itlnl W ud a I i; dtci~ major tSlle (trtur quam fOBtra Slxoflia. prreltrtiff& Bi Boenti... 1 eo, qui Irall8 Oddaran& .unl P o Ia" o s. quia lIee habitu nee lin!J1la "illc/'epa," , i/l ptfl"4ef1l adjecerill SclalJooire. 4 Odtlara ltr,ens in blWeam p er mtd i o. W inul orufII Iran.i t JI op ul 0 1i Tra". Oddf1'''''' comperimus degere Pomeranos, dei"de lati.sima PolanoMIm terr tltffuMitlr, eMjlU tt'rlllillll//& dieun! ;/1 Ru::.:.ire regllum ('o/mecli. Hae e.t uUima vel ma-rima W;/",lol'uII& prov inc i a , qllte et /i/iem illius (ucit .in/ls,6 Ziodnie
I) ywol CyrylA i Metodego piSllly. jlk utrzymuj. wydawcy, wkrtce po upldkll mortwakieKo piUslwI. (Mo.kwil z r. 1843 III'. 6 .tr. ,wll; Cu.op. cz. Muz. I r. 184& IW. I str. li.) Ob. Itr. 167 PI" 5, gdzie to IwiideeIwo dollowoie przylooaylem. l La&iaorum .1 S II vo r u m quoquol ealis iucole ! Mar. Gal. Chron. U1fd. BlIldlltr. 8S. ') D.lhi"r ep. iued, HeroL 84':! Itr. 4. ') Perli SS. \'II. 311. I) Tamie VU. 313. ~ Tamie VD. 373.

!jot
z nim nazywaj tak Slewian tallltoilzesne rocuiki. Roku 056 Lm,kowie porazili Sasw, a zdarzenie to zapisano tak: &ercitlU Sa.sonu'" 4 l\r'a n d al i s trucidalur. 1 Ju w wieku XII nie znajdziemy w tem takiej zgodnoei. Helmold ktry okolo r. 68 prawie doslownie wypisywa Adama bremenskieso, . gdy przyszedl na ten szczeg, powiada: Ubi ergo Polonia finem (tUil. pervenitllr ad amplis.ilnam proviflciam Slavorum, qui atltiqUitlU Valltlali, nUflc elf/tetll Winithi sive Winf/li appellatllur, horum primi sunt Pomerani. qllOrum sedu pr'olendulllr Ulque ad Odera,n.' Nazwisko wic Wandal6w czyli Winulw daje tylko Slowianom zaodrzaskim, a nie Polakom. Ztd zrobi~ si daje dwojaki wniosek: najprzd le autor nISz pisa w wieku XI; powt6re le zostawa' w stosunkach z Niemcami, bo podziela te wyobraenia jakie wwczas mieli o nas Saxonowie.

ROZDZIA

III.

Ple1'Wltze IIIlI0Da plHl ktrt'ml pOImaDO DR8zyeh przodkw, I ple1'Wlllll teh IIledllllkl. Aatlryoel. L4:elaJ ..l.

Wywd

pokole Jafeowych

z Nenniusowej kroniki

wyjty wiqe

autor z ojczyI

stemi podaniami w ten sposb. ie umienia nazwisko Autaryot6w na Wandalit6w, przodka ich Autaryoaa (Antara) bierze za jedno z Wandalem.

Hic (Wandalus) ex nomine suo f1uvium qui .a.c Wy.la yu1il' riler aUDcupllur Wandalum censuit appeUari: nam et mons de quo oritur dietus fluvius Wanda ab ejusdem nomino voeitatur.
rak samo mwi autor niiej:

Ten (Wandalj od imienia swego przezwa rzek~ kl6r1! d_ii pOlpolicic Wulq SOlIIil! Wandalem, ba i gra z ktrej pomienlona rzeka wypywa, nazwana zOItalaWandq od te go imienia.

Sama nakoniu Wanda Ipsa denique Wanda a Wandalo, Wandalorum id eol otrzymaa lo imi~ od Wandala PoIoDorum sive Lecbitarum pro- przodka \Vandalw lo jc" PoWl_
~ Chroo. AupaL II Frehera I. 49i. 2) Chron. SIn. I. !.

i6

202

genitore, de quo supra diximus, nomen accepit j vel potest diei Wanda a Wandalo leilicel Willa Ilumin eo l quod ejus regm centrum extitit: hinc omnes sunt Wandalite dicti qui ejus subfuere a) imperiis.

czyli Lliitw, O ktrych 'DYzej mwilimy; lecz, mogla si fe.i zu;a \Van~ od \\'ontlalu r;eki ID ~II WiliJ ktra samym rodkiem jej krlestwa
pyna, siod UJsz.yslkich kt-

rzy jej rzdom podlegali nazwano nrandalitami.

a) .ejuI lubfuerel lak rkp. D; .., wyd. trdpreruerel.

nam et mom de quo oritur dieuu flUtius Wanda ab ejusdtm nomine vocitatur.
kronikarze tak nasi jako i obcy e Wisla miala si niegdy nazywa Wandalem. Na prno szukalb)' wiarogodnego r6dla tej wiadomoci: wszyslkie dawniejszc pomniki milcz o tern zupenie. Jako Wisla nigdy si tak nie nazywala i cala ta wiadomo opiera si na bdzie. Aby go wykry6, sil!'n nam trzeba daleko, do pisarz6w o ktrych dzi ledwie kilka rys6w z ich iycia, i xil!' z ktrych ledwie kilka ulamkw pozostao. Zapisali to w dziejach Grecy za kt6rymi szed Trog Pompej, e w okolicach Adryatyku panowa z potomstwem swojem niejaki Adryos, I rodem IIir, albo, jak inni m6will, syn Ilira, li a przodek Adryot6w 3 czyli Autaryot6w zwanych take niekiedy lndami. Nazwisko Adryotw wie si cile z tamtejsz~ miejscowoci. Na poudniowym stoku 1!'6ry Adryon (dzisiejszej Czam01!'6ry) ktra, jak m6wi Strab.o, dzielila Dalmacy w dwie to
') Tulles I. l. ex Theopompo docet Jonium filiurn fuisse Adrii. Jonii maris nomen esse ortum ab Jonio qui ism locis imperavit, g e n t e 111 Yr i u. Teop. fr. 1 O in Fragm. Hisl Graec. Car. et Theod. Mulleri. Parisiis tiU1, str. 303. ') 111 Yr i o Iilios fuisse tradunt Encheleum, Au l ar i e u m ... quibua Enchelees, Autariensea. pian. l1Jyr. ~. 3) Teopomp nazwawszy Autaryolla Adryosem, zowie sam lud A(!UUOJ gdzie oczywicie glosu h jest przez omyk wypuszczona, i czyta trzebi ~hf!uUOJ. te lo imi uie moina CZ)ta A(!h,aioJ jak chcieli uSluLonul i Schweighaeuser to lIuwaiali jui uczeni wydawcy paryscy, przywodzc przykad z I'olyhiosa, wedug ktrego to drogie imi'l pisze si zawsze przez v 'Af.!hvaiOJ. Ob. Theop. fr. 41. ') Autariatas, Indorum \lentem CA1J'raqll.r~ 'J.h'w) plurimae ranae et irnperrt>Clae de coelo apsae in alium locum demigrare coi'gerunt. Aeliall. dl! anim. X'lI. 4. lndami :.owie ich i Agatarchidea w road. 16. Ob. takW pr'4rnmek do Stefa"a I Bi$anhI pod Ilowem .Autariltae'.
Powtarzaj czsto poniejsi

203
czci 1, brala swe rdla rzeka Adrya dajca nazwisko swoje stolicy, ludowi i samemu morzu do ktrego wpadala. ! atwo tu pozna e powysze sowa naszego kronikarza nie sil niczem innem , jak tylko wiemem co do treci , acz w imionach zmienionym nieco odgosem staroytnych historykw a lcigaj si do Dalmacyi ; musiay one brzmie w rdle swojem mniej wicej tak:

-.

oAdriU8 a quo Adriotre orti .unt. Hic ex nomine .uo fluvium Adrillm censu; appellari: nam et mOlll de quo tmtur dictus fluviu. Adrion ab ejllsdem nomine vocitatur.
l) Porro mons cui nomen Adrium ('A8(?lof!) Dalmatiam mediam seca, ut altera ejus pars ad mare apecta, allera in diversum, Strsb. VII. 3111. lbrlII. praVJl. Ka.",,~ bOM do tego miejsca. 2) Adria urbs et juxta urbem sinus maris Adriatici, nec non Du,ius, ut Heeataeus. Regio pecudibus optima adeo ut bis quotarmis ac geminos, ssepe tres et quatuor haedol psrianl Heeat. fr. 58. Adrile cognomentum a flumine esse deductum. Teop. fr. HO. B/llo wj~cej mitul na wybndach adryatyckichzwanych Adrya: pny 7liektrych powtanallJ sir- nawet imiona ludw ssiednich, i lak koo Adryj we Wlosuch miesskal! Picennoune (Strab. V. !U1.); na br:egach Wrskich PeruJetiovrie. (plin. III. :! I.) Ztd powstay 1U~/kje abalamllCenia I poiniejuych pisar:w. e oba najstarue iwiadec/wa Hoka/eja i Teopompa iciqgajq ri~ do Adryj ilirskiej, lo wida a/d ia powyaue slowa /lekatejowe powiana Skimnoi mwiqc o Iliryi (J>erieg. w. 57!J i nast.); a Teopomp 'lawie 80m Adr/losa Birem. Inllego mniemallia III tej mier:e byl objaniaca S/efallo a Bisantu.

0) Rozmaicie pisz, alaroytni lo imi: Teopomp 'A8f!~a;o~; Agatbarchlde. 'Arp8af!lth:a~; Strabo w najstarszych rkopismach 'A'rat'f!la-ra~ (Casaub. comm.tr. 144); Ac1ian
'A"~at, lub AVraf!~th:a~ 'J'I'''O~; Trog Pompej u Just, i Oros. Abderitae; Plinius Tariotae. W poprawco powyszej id za Teopompem ju z tej przyczyny e on byl rdlem Trogowi z klrego czerpali polscy kronikarze; ale UCZODemu czytelnikowi nie bdzie nie wiadomo i lo, c w pisarz jest n.jznakomits powagI} w rzeczach trackoilirskich. I Nestor zns siedlisko Autariolw ; zastanlwiajl} u niego te nazwy i ich porzdek: Ruryk, Sowene, qchitjja, A n d r i ale ij a, andrieja/wkaja pqc:&ina. Poln. Sobr. I. I. Ale w tym samym porzdku, prcz jednych Slowianw, znajduj, si te nazwy i w Hamarlolu klrego on tu z malemi dodatkami wypisuje. Gdyby nic' to, moinaby mniema ze, poniewai zaraz niej powiada: bysr j~:&yk slowenuk od plemeni Afe/owa, Narci (w innych rkpp. Inorici, Inowierci itp.] jek 8/' Sowene, tedy owe nieodgadnione przez Schloesera, a przez Dobrowskiego i Szafsrzyka Da I1urci poprawionc imi, lnorici, Itunoien, oznacza raczej Indo-autariolw Aeliaua, Pliniusowych Tariolw: lud ktry pierwszy zawizal spoeceno Dl brzeBlch

Adryatyku i lakowa odyla poniej i wzniosa si do znakornitej pogI nad DUDajem. Sam Nestor bowiem powiada dalej ze dopiero: -Po mnogich latach usiedli Slowianie nad Dunajem, gdzic jest ziemia wgierska i bolgarska.. Wille owi J0ll'0 !noriei siedzieli zrazu nie nad Dunajem, ale nad adryack odnog: tam wlanie gdzie jest Pliniusowa Tariotarum rl!gin antiquo '.

Jakim sposobem z3Jlieniono u nas nazw Autaryotw na Wandalitw? czy to zrobil Mionz, lub czy jui przed nim wyobraicoia te by, ~mcone? na to trudno jest odpowiedzie z pewnoci. Dwie atoli okolicmoci uderzaj tu w oczy i zdaj si rzecz t objania: ) e w wicb XI Niemcy, a w szczeilnoci Sasi zwali tak Slowian jako i Polakw samJch Wandalami ; 2) e autor nasz zna, jak to niej obaczym , jak\ kronik lchick a z tego co ze przytoczyI , wida, e w niej znajdowaly si wiadomogci zgodne z temi jakie podal Trog Pompej, i podobno w czci zaczerpnite z niego. Mionz tedy. jak si zdaje, kojarzc wyobraenia saskie z tem co znalazl u krajowcw, zamieni nazw Autaryotw na Wandalitw, a Adryosa (Antara) na Wandala: bo tym tylko sposobem dawaly si przypi znane pierwiastki naszego narodu do wywodu od Jafcta znalezionego w Nenniusu.

Ip,a denique Wanda.

W pomnikach greckich czytamy to nosowej goski: Adea ('At'Jia). I
staroytne imi

ilirskie bez

WandalO1'Um

id ul

l'olcmorum

sive Lechitarum progenitore.

AUaryoci wedlug wiadectwa Strbona i Pliniusa' byli najliczniejszym, najlepszym i bardzo dawnym ludem ilirskim; imi ich jednak nie znajduje si u dawniejszych kJreckich pisarzw, bo, jak si zdaje, otrzymali je wLedy dopiero ~tJy si stali panami brzegw adryackich i rozpostarli wladz swoj na cal t przestrze ktr Grecy obejmowali nazwiskiem lJiryi. Teopomp zowic ich Adryotami daje do zrozwnienia e takowe ich imi poszo od Allryi. Mieszkali oni pierwej kolo jeziora Lichnitu 3 w krainie zwanej Linchilij.J: tu wznosila si dawna slolica kraju nazwana Lichnitem" i imi Lo powtarzajce si w nazwach gr i rzek okolicenych'', bylo razem imieniem ludu. W stronie zachodniej cisnl)' si ieh siedliska z pasmem gry Adryon zajmujc obie jej pochyoci."

') Arrian. u Phol Miriob. str. ~I!l. ') Slrabo VIl 317; Plin. II. N. m. ~6. I) Supra id emporium vaslus cst l a e u s qui pcrtingi! uS'IIIC ad A u l a r i a I a s Ilenlem llIyricam. Skilax w Geollr. ant. Lugd. D. 1700 sir. 19; ponnr, Slrab. \"11.317. ') Avrx/.j,"'ri. Slrab. VII. 3~6. NBjCll;cil'j prsychodri nazwisko Linkistli II Bizalll~lkw. la nlmito wymienia j Nestor 7.Owic j chiLij. I'oln. Sobr. I. !!. I) AVl,.,[60~ Polyb. Exc, leg. IX. Lychnidum Liv. XLI\'. ~1. AVl,Plhio.; trO).,'; Strabo vn. 3~3. ') Lyncestis autem B!Jua !Juae vocatur, Teop. fr. !!9. Liwi/ls spominn o gUr;e Lingon 7UI pogranie'''' Epiru. XXXII. 43. ') Strabo VII. 317 powiada, ic nim Aularyoci opanowali nadhrzeia B!ryackil' lorr.yli ustawiczn walk~ z Adryejami o rdla Alone znajdujce sill na pograniesu obu tych ludw I ul\em ni poudniowej pochylo~ci gry AdryOD, i ic obwarowano

20&
Adryoci tedy czyli Autaryoci byli Mlciwie Linchitami: jestto jedna z najdawniejszych ich nazw uzyskanych na ziemi ilirskiej. Z Linchitii wyszedlszy i spuszczajc si od sry Adryon ku nadbrzeom morskim i ku Dunajowi, zaoyli w tych stronach potne pastwo ktrego dzieje uam kowo tylko znane s z napomknie Strabona i innych; a w kronikach peakieh przyohodz pod nazwiskiem dziejw ~chickieh. Poniewa Polacy tak wedlu~ wlasnych poda jako i pobratymczych pochodz takie od Lchw i zwano ich tem imieniem gdy ju mieszkali nad Wis 1, z tej przyczyny nic wahano si obok imienia Linohitw gdliekolwieL je znaleziono dokada u gry Poloni. Taki niepotrzebny dodatek widzimy i w pewyszyeh sowach nasaego kronikarza, z ktrego je ocsyciwssy i cay ustp wedug rde sprostowawszy bd one brzmiay tak: .lp.a denique Alka, ab Adrio, AdriotarlIft siue LitlCltitarlcm progenitore nomen aceryil; vel potu;l diei Mea ab Adrio flumine eo , q"o~ eju. regni emln/m extiut , kine OlltlCS slInt Adriolae dieti qui ejus sub(uere i"."erii,.

qui ejm 8ub(ttere imperiis.

W wydaniu gdaskiem : omtles sunt Wllndalile diet! qui prefl4ere imperiis. Wedug tych sw zdawaoby si e sam tylko rd wadczy nazywal si Wandalitami (Autariotami).
przymierzem aby upy do obydwoch kolejno naleay. GdyArdyejowie przymierze zamali, podbili ich Autaryoci. ') Poleni qui prius vocabanlur L a c h o w y c dum essenl pagani. Rorulik /(I rkp. Sf!d~. lir. U. Soweni e owi priuedsw siedosz Da Wille i prozwan s Lchowe, a ot tiech Lchow prozwISz'! s Polane. !led. IV Pull,. Sobr. I. J. 0) Wyrzucam w pisaniu tych imion Kosk nosow. trzymajc si ile monoci irdel najpierwszych; atoli wypada mi tu przypomnie e staroytni Greey jerlne i te same imiona pisali raz z glosk~ nosow, drugi raz hez niej, 11 Imana nal'rzyklatl. u Stefana z Biuntu i innych czytamy A'''fla,>, An('((!lrfneu; i te same imiona pisane s u Strabona i innyeh A'dR';, A'rwf!t#reu. rak samo imiona Af!vfla.; ~i:{J.(!I" i wiele innych czytamy w dobrych pisarzach greckich Af!v,,{Ja.;, Ii',,{Jf!''; itp. Stosownie do lakil'j pisowni bd brzmie powyzsze imiona wedlug samyehie Grekw: Andea, A7Ilario', Anloriutoe. Sowianie przychylili si 'fi wymawianiu tych imion bardzie] ku brzmieniom nosowym. Ju u Nestora czyamy nie Atlrickia,Adriejtltimkajapcaina; ale i n d r iak i a, unrlriejatimkaja pqc~ina; tym bardziej w jzyku polskim ktry k' charakteryMt~cznc znamiona pierwszego pismiennego jzyka Sowian, sam jeden dzi przechowuje, musiay wzi przl.'wag w imionach tych gloski nosowe, a z lekk przemiana, ktrej przyczyna cz ~ci w samej eufonii, czci~ w mdrkowaniu kronikarzy Idala. powstay z Andy, Anlare i Anlaryot6w, imiona Windy, Wandala i Wandalitw, jak je dzi w kronikaciI nas~eh czytamy.
byo

!lOO
BO&DZI.U. IV.
C.u W aodaJa o~.ooy
""rdlll

bibliJ.
zapomo

W tem oznaczeniu czasu wykrywa sil! Neniusowej daje si sprostowa.

myka

autora ktra

kroniki

Fuit autem secundum computationem verisimilem circa tempora Joseph filii Jacob patriarchae: Joseph enim a computatione Noe fuit in tercia decima generacione, sic et Wandalus per aliam lineam descendendo.

to wedug prawdopodobnego obliczenia okoo czasw J6zefa, 'yna palryarchy Jakuba: Jz;e{ bowiem by od Noego 111 fr:;ynasfem pokoleniu, i w lakiem samem by Wandal, inn lini od Noego 111 d idoe.

Byo ~a

Joseph (uit in tercia decima generacione, sic et Wandaltll.

OLo wzmiankowana powyej mylka. W wyszczeglnieniu Miorszowym jesL tylko pokole t 2. Dla wikszej naocmoci klad tu pokolenia jak nast puj po sobie u obu kronikarzw, a obok pokolcnia Sernowe wedlu g biblii, ktre s take wymienione, na brzegu, w rkopismie Hl.
Geaesls r. X i na,l.
Neaahs lir. 101 i nast.
.

Mler!lua.

t. Sem
.2. Arphaxad 3. Sale 4. Heber
5. Phaleg 6. Reu
7. Sarug

Japhet

2. Juvan .
3. Flire 4. Dardanus 5. Tros 6. Anchises 7. Aeneas. 8. Ascanius !l. Numa Pamphylius O. Rea Sylvia . Alanus p r i mus homo de genere Japhet (qui) venit ad Eu r op am. 2. N e Sno a u Lem h a b u i t quatuor filios quorum nomina hmc sunt : 3. Wandalu~, Saxo itd.

Japhet Jawan Pbilara Alan Anchiscs Eneas Ascanius Pamphylius Rea Sylvia Alanus qui p r i m u s I n trnit in Europam Neg no autem quatuor filios habuit, cujuI filius primogenitus Wandalus a quoWandalitc itd.

8. Nachor 9. Thare 10. Abraham u. Isaac

t2. Jacoh

t3. Joseph

Z tein wida e wypisywacz polski Nt'loniusa wypu'cil Dardana Trosa: postneono si poniej i starano si zbliy do liczby t3 pokole PI'WZ powtrzenie dwukrotne Ala!1a (Alallus seclmdlU); dla ealkowitego jednak uzupenienia tej liczby, potneba dzig zajrze do kronikarza angielskiego. Jako Nennius wymienia nawet rdo tego rodowodu: Bane gellealogiam (mwi on) invcni ex tradicione veterum, qui incolae (Ul'rllflt in 1J1'imis Bruunniu: ttlllpO,.j(JIIs. 1 '\V lak nieuczonem rdle nie dziw e linia Jafetowa skacze jako~ po mieczu i po kdzieli nim do Wandala dobiega. Jestto wic wymys angielski, a ktokolwiek jest wiadom stosunkw w jakich zostawali Sasi w pierwszcj poowie XI wieku do Brytonw ktrych cakowicie zawojowali, ten latwo pojmie jakim sposobem Miors! ktrcGo wiadomoci przypadaj z jednej strony do Adama bremeskiego, zgadza si moe zarwno z angielskim Nenniusem.

ROZDZIA.
Howla.ialll'lIyIlD.

V.

prud rokll'm 101,$.

Aulor nie zna jeszrze nazwiska Sz1skl, podobnie jl go nie znl Adalbold, Kozma prllr.lki a nawet i uasz Gawe. Wida w tym opisie i lo ie autor. mimo przejtych niektrych wyobraie,', obcych, nie ular jednak s16wnej my~li jak mial wwrzll IUIrd polski o awojem pochodzeniu.

Habuit quoque multos fiios qui generacionibus suis ultra quartam partem Europe, per regiones et regna semen suum multiplicando possederunt, videlicet: otam Russiam usque ad orientem j Poloniam maximam terrarum et nune;" Pomeraniam, SueeilJu, Cassubiem.Sarbiam" quenUDC Saxonia appellatur, Bohemiam, Moraviam, Stiriam et
I) Gale ss. hill Bril Oxonio 1891

te: (Wandal) wielu synw ktrych plemi~ po rozmaitych krainach i pa stwach rozrodziwszy si, zaj{1o przeszo czwarfq ~J Europy, mianowicie: ca Rui cd do roschodu ; Polsk~ kraj i dzi jeszcze (w SlO1oiaszczy snie) najwik8zy; Pomorze, Swl'", Kaszuby, Serbi ktr dzi Saxoniq nazywaj; Czechy, Morawy, Styry~ i KaOt.

Mia

,tJ'.

Carinthiam et Sclavoniam quc nunc Dalmacia dicitur j Choruatiam," Pannoniam que uune Ungaria nuncupatur , dl Bulgariam et alias quamplures, quarum muJtitudo propter prolixitatem subticetur, Que gcntcs in regna forcia postmodum excreverunt, et multas tandem naciones exterminantes , regiones earum sibimet usurpaverunt. e) Sic etiam reperitur in cronicis Romanorum.

"Jnty~
Sowian

zaemr~

(piertOIZl!) Paa-

klrq

dzi DalmaC1J

nazywaj; Clwrwacy,
noni~ zwan

dlu ~egram;, nolgary~ i wiele innyell ktr dla uniknienia ro;;wlekoci zamilczam. Ktruo plemiona ro:.rod:.iwszy si i :~alo~y wszy potne krlellwa, wytpiy wiele llldfO, a krainy ich sobie przywaszczyy. Tak tez zapisano jest ; w kronikach rzyrmkich.
m m

al .el nuac lak wyd. id. i wyd. waraz. ; rllp. n ma lu skrcenie k16re lllOina ezytae et maler, I moi na el1111 tI IlUlIC ; rkp, et maler. bJ .Sueciam cI Sarbialll' ".,.d. p. &ueiII et BarlliR _"Inie; rkp. fi i ,~ltIecill. CaUMbl4, SanIIII. cI Can'lIciam wyd. rd.; rkp. n GhroltlllCia; rllp. 1 er-ftG. dl _'1'1'- oUllCUpelll" lal pnyp. Wioc.; wyd. id. i rllp. i wypuaacuH- e) uiurpavoruoh lak rkp. wyd. Po IllbiMf_nm.t; ,nyp. Winc. 1'ttlf/icfI"lR/.

n m

n;

qrtartam partem Europe.

Wedlui Nenniusa, Nepo ktry pierwuy wlledl do Europy mial czterech synw a najstarszym z nich byl Wandal: ztd tei powiada nasz autor e potomstwo Wandala zajo przesdo czwart cz~ Europy.

Poloniam maximam terrarttm et nunc.

Obaj wydawcy tak warszawski jako i idaski przecinkuj inaczeJ te slowa; ale tak tyko jak je tu kad o&rzymujll one .l_we swoje
macsenie.

zowie autor Polsk tak tu jako i niej , i zgadza si w tern z iywociarzem g. Wojciecha I piszcym okolo r. 999 i I Adamem bremenakim I piscym okolo r. t076; dodatek jednak et RIUlC jest tu cbarakteryst1czny i 'ci_a si wylcznie na 6... czas
') "diil primo (Adabertul) urbem G~'tdanYlc. qutlm duci_ (DolesIai) Ialissi8la r e g n a deprimentem marii l~onfinia tangunl Perb SS. IV. 593. ') Deiode laLi ima Polaoorum tern 4iftUndi&ur. Perta SS. VD. :I

Najwiksz

krain

n.

989
w ktrym Mioraz pisal. Po 'mierei Bolesawa cbrobrelO doznawala Polska ze wlzech stron napUci : osoblwie granice jej zachodnie wystawione byly rycblo na Kwank, a w niepomylnej wojnie z cesarzem midzy rokiem iO~9 a t03i przyarlo do tego e upokorzony Mieczysaw musial oprcz strat w uycach poniesionych, odda czg krlewstwa krewnemu swemu Tiedrykowi j wszaHe tene sam dobrze wiadomy niemiecki rocznikarz ktry o tych klskach nam donis, dodaje e krl polski potrafi wnet spoi na nowe rozerwane czstki krlestwa. l Na to powtrne spojenie kraju przed rokiem '1034 zdaje si wskazywa powyiszemi sowami nasz autor.

Pomeraniam.
Pom~rze jakkolwiek w dawnych ju czasach uznawao wladz krlw polskich nad sob, jednak uwaane byo dugo jeszcze za prowinc~' osobn, ktr dopiero Bolesaw krzywousty stara si cilej z Polsk zjednoczy wzem religii. Jako WIC prowincy osobn wymienia j obok Polski i autor.

Suuiam.
Co tu robi ta nazwa, nie latwo jest odgadn. W wydaniu gda slUem jest wyranie: Suecic; w warszawskiem: Sueci4 Suevi4; ale rko pisma U i ID maj tylko Sueci4. Wniosek tedy Maciejowskiego o so wiaskoci Suew Tacyta!1 opiera si, jak widzim , na mylnem czytaniu wydawcy warszawskiego. Aby to imi powstao tu ze le wyczyLanClO imienia Siklia, do tego nie ma najmniejszego podobiestwa, bo i w .... yprawie Alexandra na Polsk wzmiankuje si u Miorsla nie w ssiedni Krakowowi Sslsk , jak to czytamy w Wincentym; lecz Sieradz. Atoli bardzo latwo by mor'o ii wymieniona tu byla lAulicia czyli Liusicia Adama beemenskiege ktr niekiedy SeJeucy nazywano.

Cassubiam.
sigalo

Kaszubi znani s midzy Wis i Odr, ale w czasach dawnych ich nazwisko nierwnie dalej na zachd. Bielski powiada o Ludgardzie onie naszego Przemysawa: Byla ta Lukierda z xiit serbskich z Sasy, abo Kaszubka. 3
') Regnum quod ipse (Kiseko) solus ante possederat , (impenter) divisi: quod ipse (M.) tamen poStel s o I u s iterum sibi usurpavit. Annll. Hildeah. PerU Ss. m. 97 pod rokiem 106f. To.i ."mo AnDal. Suo pod tytde roiem. Pera SS. VI. 619. :I) Pierw. ds, Pol. str. 1167. pp. . I) Kron. Polsk, n. !04.

2O

Sarbiam fJ1U nUAC &uonia apptllahlr.

Serbowie midzy Elb i Sal stanowili ostatni kraniec Polski za Chrobrego i wla~nie ich to ziemia byla najprzd po mierci tego krla zagarniona przez Niemcw. 1 Zgodnie te z tem powiada nUI autor: ,"e n II nc SIU:Ofia appeUtJtIl1'.

Moraviam.
Znaczn cz~ tego kraju zdobyl kolo roku iO~9 syn krla czeskiego Brzetyslaw, i pisal si xiciem morawskim. Nasz wic autor ka dzie j zaraz po Bohemii.

Slavoniam que nunc Dalmacia dicitur.

Nazwisko Dalmacyi siga czasw kwitncego jeszcze Rzymu j nazwisko Slawonii jest o kilka wiekw poiniejsze, w powyiszem wic zestawieniu i objanieniu Slawonii przez Dalmacy. Slawonia ta nie moe oznacza prowincyi tego imienia kolo Bogaryi, ale musi mie znaczenie inne. Gawel opisujc Polsk powiada: Polonia 'eptenlriona1i. par. ul SlafJonie l a granice tej Slawonii zakrelila od Epiru i Dalmacyi a do Saxonii i morza baltyckieso.a Tak samo mwi Mateusz w ilicie do li. Bernarda commIlni, .appell4tio SlaIJOftia qu4e pIlire. profJirCial cofIiaeL Pasek przy podobnym opisie ziemi slowiaskiej dodaje naiwme: tlcilvr quGque repum Dalmacie dala ma qllaBi: dedil mater. Ta to my'lldaje si przegllda ze slw powyszych Mionu: lowie on Dalmaey per ueellenlia", Slawoni. jako pierwszy siedZib naszyoh przodkw, i tern uzupenia to colimy jul widzieli przy Wandalu, a wlakiwiej Adryosie , od ktregoto przodka naszego otrzyma miala swoj nazw ira, rzeka i kraina Adryocya, co wraz z Linchitij otrzymala poniej imi Dalmacyi. Mimo tedy niepotrzebnego podcignienia pocztkw naszych pod rodowd Noego. i natrcania tuowdzie wyobrae obcych, nie zatar jednak Mionz gwnej mylili w wywodzie naszego pochodzenia, mianowicie: e pochodzimy od jednego ze staroytnych ludw ilirskieh, ktry nosil imi Lchitw, a miejseem gdlie najprzd zawizal si w spoleczno byla Dalmacya czyli tak zwana w staroytnoci Linchnilija i Adryocya. 5
') Sommenb. 11 tli. ') wyd. BandL atr. U. I) Tamie atr. 6. 4j Sommenb. U, 19. I) Pliniua m. U. Tarlotal'llm antiqua reBio et caatel1um Tariona; porw. Hecataei fragm. 118. Ada urba et juxta urbem sinus mas adatici. Euaeb. exc. Adracia a qua Adatieum pelsgus. Nestor Polu. Sobr, I. i: l.chitija. Andakia, ondriejatinakaja pezina.

lU
Znana jest kraina tego imienia na prawym brzegu Dunaju; glwnie atoli zwano tak w dziesitym wieku Sowiaszczyzn od Dunaju ku Wigle cignc si, a stanowic w rinych czasach cz~ Polski. W tern lub podobnem znaczeniu znachodzi si ta nazwa u Porfirogenity, l u Nestora, i w legendzie o g. Wacawie. 3 Niemcy zwali niekiedy t krain Ruzy, nie od Rusw wargskich, ale od Rugw ludu niemieckiego ktry niegdy w tych okolicach przebywa1. 4 W Chorwacyi tej czyli Ruzyi mial swj dzial Ouo czyli Bezbraim syn Bolesawa chrobrego, zostajcy 'w wojnie z bratem swym Mieczysawem 11,5 a po jego mierci przypadej okolo r. 03, znajdowal si tu syn jego Roman z ktrego crk Dobrogniew 6 Tej to, jak si zdaje, krainy nazwa. oeni si poniej Kazimierz 1. wymieniona jest tu obok Pannonii, a wymieniona nie jako stara i wyszla ju z uycia, boby j autor obja~nil, podobnie jak to robi z Pannoni; ale jako majca jeszcze obieg. Nazw Chorwacya wykrcano niekiedy na Carinthia. Tak nazwana jest tai sama kraina, po lewym brzegu Dunaju Idca, u Hclmolda (Chr. Slav, I. q, u bezimiennego kronikarza wgierskopolskil'go (str. 86), i u naszego Paska (Sommersb. II. ~O). I takie same przekrcenie nazwy tej obaczy czytelnik niiej w rko pismach naszego autora.

quarum mrUliludo propter prolintatem aubticetur.

Oczywigcie skraca tu autor jakig text dawniejszy. W oglnoci co do nazwisk wymienionych tu krain. nie s one z jednego wieku, lecz dawniejsze przymieszane z nowBzemi, przezco samo utrudnione jest i 'lejSZtl oznaczenie ich granic.

regionu earum sibimet usurpaverunt.

Ostre to i zdradzajce cudzoziemca wyraicnie lagodz polscy przepisywacze, kadc w miejscu fUlIt'PGVerunt; BU b; ugaver u nt, jak ma wydanie gdaskie, lub vendicarunt, jak ma pnypinik Wincentego.

~ De .dm. irap, XXX. '11 fl~7a;.'1 Xf!OJ{Ja:rlu. ') Pon. Sobr. I. 3. 5i. ") CIs. sp. w. 1830. ,. str. '60. ') Eugippius vil S. Sever. in M. Velseri oper. his], et phi!. str. 6t j 656. porw. Mon. Boic. xxvm. n. i03. ) Wippo ap. Pist, T. 111. .tr. 'SI. Miaico, aimililer rebellis fratrem suum OUonem quoniam relia putibus raveb.t in R u t h i I m provinciam pepulil ') Sommenb, II. se.

Sic eciam reperilur in eronici Romanorum.

Kroniki rzymskie pisano do wczenie w czasach chrzeciaskich. a z dawnych rzymskich pisarzy, niekLrzy. jak Kornelius Nepos, dawali dzielom swoim nadpis Cronieae; trzeba takie wiedzie i to, e w re dnich wiekach nazywano kronikami dziela ktre mialy tytul h i II t o r i fe lub te podobny. I tak Marcin Polak wymieniajc dzielo Orosiusa ktre ma nadpis: Hisloriarum libra VIl, powiada: eompilavi ex Chromeil Oro.ii. l Tak samo zowie dzieo Pawia Dyakona chocia ono ma inny nadpis. Na takie to, jak mniemam, dziela powolano si wslowach powyiszych , a wedug wszelkiego podobiestwa slowa te nale nie tak do Miorsza, jako raczej do owe~o przeslowcy jego co to zaraz na W8t pic imi autora wyrzuciwszy, pochwalii si wielli historycznemi xiiami (multis historiei. IIcriplurill str. i9. 6). Autor uwaB nad Mateuszem powLrzy to dwukrotnie, e niniejszy nasz kronikarz zna dzieo Marcina Polaka: Cronieam Romanam i e si na nie powolal. Tego bynajmniej dojrze niemoge; owszem im wicej rozczytuj si w Marcinie i w Miorszu, tym mocniej utwierdzam si w tem przekonaniu: e dwaj ci kronikarze niemaj nic z sob splnego. Na dowd do jest porwna to co mwili obaj o napadzie Galw, jak to czytelnik niej obaczy. Szanowny nasz badacz chwycil si tu, jak si zdaje, goleBo tytulu i dalej rzeczy nieaprawdzal.
ROZDZIA

VI.

Opla PolllliJ IIpGleMlIIMJ a.torowl.

Krtki len opis naleiy do najpik.niejszyeh w!.cj kronice: jest w nim skazwka e go kreli mieszkaniec dawny znchodniejszej cz~ci Europy, i "'yranie odbijs si w nim wie&no~ czuw Bolesawa chrobrego ktre autor sam jesacee zapami,!lnl.

Nunc autem ohmittentes loqui de regionibus et nacionibus diversis, de semine Negnonis Wandali procedentibus, ad solum regnum Polonie stilum verto. Est namque Polonia communiter dieta regio in partiI) Wyd. Anhl'. 1514-. 8. 18.

Teras zaniechawszy mwi o krainach i ludach rozmaitych pochodzqcych od lVegnonowego Wandala, zwracam si~ do samego krlestwa polskiego. Polska bowiem, po.'J1olicie lak ZWa7W, jest kraina wslro-

~3

bus orientis sita, rebus opulenta, ambitu spaciosissima, quamplurimis magnis provineiis distinca, famosiesima exinde prineeps provJnClarum ac domina.
in partibus orientis sita.

nach flJ8chodnich leiqea, obfitujqea w dostatki, zajmujca przeslrzelt najrozleglejszq, podoielona na mnslwo wielkich ziem podwadnych, siqd lei. najsawniejs,~a ich xieni i pani.

Tu wida najwyraniej e autor jest z krajw zachodnich kiedy zowie krain na wschd Idc. Wla~nie Gawel mwi przeciwnie: 1 lyitUT Polonia, ab aquilone s ep / e n t r i on aI i s rst pars Slavonie; a Krzywousty nazywany jest cigle prawie przez niego dus: septentrionclil. Albert Krantz w swojej Wandalii !I wypisujc ten pikny opis Polski z naszego kronikarza powiada: Polonia igitur regio ad orientem. Germ a fi i a e magnae conn/lmeratur, rebus op ulenta , ambitu spaciosa, pluribus et maqni prooinciis distinci, maltorum [oecund itd.
Polak

rebus opulenta.
Adam bremellski mwi podobnie o naszej viris et {rugibus opulenliuillla.
ojczynie

3 regio srl"i$,

ambitu spaciosilBima.
Powtarza tu to co ju wyej powiedzia, gdzie dodatkiem et "tWC zwrcil uwag na niektre straty tej kwitncej Polski, doznane za czasw Mieczysawa II.

[amosissima eainde

prnceps

provlnciarum et domina.

Kronikarz szlski 4 mwi o panowaniu Bolesawa Chrobrego temi samami niemal sowami: Polonia domiu gencium viciltarum. Tak samo i Gawe li na czasy Chrobrego wskazujc: Polonia , "c,gina auro radianie cum ,gemmis coronat. Teto s czasy ktrych wietno naocznie przez Miorsza zajrzana odbia si w niniejszym jego opisie. Niezbywalo zapewne i Gawlowi na chciach skrelenia wietniejszego stanu Polski, ni ten ktry w jego kronice czytamy, a jednak niejest on bynajmniej kwi-

~ Mart. Gal. 81r. U. ') I. 3. ') Perb SS. \11. :lit. f) 8leDzel I. 6/S. S) Mm Gal. str. 80.

i
~J.
I

kadziesil& at pooiej

a nierwnie jea&el6' smu&oiejszJ jest Len opis kLry DalB w kilokolo f. 68 podaje Hemold. I

ROZDZIA.

VII.

Zwret w _ y . .w.I.....e I wBIL_le u-lUA o DlelL

W lem naglem zwrceniu si od Polski XI wieku do odlegych czuchr Aswera poltuuje si ie Ilionz wypisuj,c to kronik lchick, to polskie roczniki, dwie odrbne miej5COwoci: ilink, i nadwilall nie do odrnia, jak nieodrinia imion PolorU i LiIteJitae. Z lego mtnego wyobnienia wyplyn~y Wllzystltie jego uslerki. 1Iwi &o nakoniee za jego cudzoziemskoci,: przybyleowi bowiem &rudDiej bylo; wni~ w pod lnie Illrodowe i obejrze je pod wzgldem wszelakim. Przeciwnie rodlCY: 1Ialeuu i Wincenty. uczeg6lnie za pierway, 10& nie zupenie wolni s, od uslerk.... co do lego jednak punktu tnfniej si tumacz.

Hec eciam IJ olim bl fuit multorum fecunda parens natorum, quos proeeritate 813ture, virium robore, aspeetus venustate natura inibi est solita dotare. cI In deseripeione quorum dl suorum annalium hec inveni, quod a dieto Wandalo patre Polonorum usque ad tempora regis Assueri, Hester mariti, qui regnavit supercentum viginti septem provincias," regem sive prineipem Polouia habere non euravit,

ona i tlJ dawnych cz;asach ojczyznfJ plodnq wnieprzeliczone m~~e, ktre przyroda tamtejsza wysokim wzrostem , krzepkoci sil i spaniaoici oblicza wypOlaa zwyka. Wowoczesnym ich latop~ znalazem to, e poczfJwuy od pomienionego Wandala prAOdka l.~tw a do czasw krla Aswera, m~ia Hestery, ktry panowa nad stodwudziestq siedmif! krainami, L~chitija niestaraa si mie krla albo xiqcia, o ich te czynach

Byla

') MIrt GIL str. U. ') Polonia magna Slavorum provmc.a eujus terminum in Runiae regnum dieunt eonneeti , dividitur in oeto episcopatus, Quondlm habuit reg~m IIUDe aatem ducibus gubernatur., Servit et ipsa sicu] Boemia sub tributo imperatoriae polestali. Hem. Chr. Ilav. L 1.

de ipsorum eciam aetibus sive bellis usque ad dieta tempora nulla fit mencio, quia f) hanc delevit oblivio. Sed tamen quomodo regnum Polonie primo sitortum sic procedam.

albo wojnach nie ma a do onej pory adnej wzmianki, bo je pochona niepami~. Jak za najpierw krluiwo l~hic kie powstawao, tak rzecz wyusxcsam.

a) leciulI lak wrd. cd.; np. m emlll; rkp. n Die ma. b) 10Umllak lipp. n i lU; wrd. (d. Die m.. c) IDalura... dolara. lak np. Ul W)d. rd. l4Iur4 eciIIm ibi lItCDr4Pil; rkp. n Mlur4 Inibi t./ dO/414: oba Mylnie. d) Iquorum. lak np. HI; wrd. rd. l np. II quope. e) Iqul rep"il aup.r ClDlUID vi&ioli "plem provlacl... lak wyd. ,d.; npp. II i ID nie mej,. f) .quia. oblivice lak npp. n i lU; wrd. p. Jlie IIIL Po alowie quilJ wcisDla al w rkpp. II i lU bnep .ap8WJ18 "ramiona .._)"a, 0""".0118 jodJWr. nawia.... : 4Rliqvi/U uapori IIefllfmtiIJc ~.
m41cr i"l1r41i/udinu.

olim (uit multorum parena natorum , tJirium robore..

qU08

procerilate stature,

Porwnaj z tern to co o tych dawnych przodkach naszych prsytoczyl Mateulz z Troga: llfnilillimae flufMf'olittJlil maum qutJfd... (ira ffl,NcO) viguim. quoI atlultae rOM afimolitGtiI exereebat.

inibi.
Tym wyrazem znajdujcym si we wszyst.kich rkopismach zdaje autor wskazywa na odleglejsz od siebie miejscowoe, Z Mateusza wida e to bylo w I1iryi. Zatrzymywal tedy Miorsz. niekiedy wyraenia dawniejsze. chocia je nie zupelnie pojmowal.
si

in descripcione quorum &uorum anna/ium...

8Mu, zamiast ejuI przychodzi czllciej u nllleso autora, tak zaraz niiej czytamy: Galltn I II a ptJlrio. eapere no potuil. Jestto zreszt wyraenie do zwyczajne u wlOrowych Dawet piSlrzy laciskich: tu zd pogwiadcu ono e Miorsz rodowoll swoj od rodow~ci Polakw odrnia, co ju przy innych okolicznolIciach postne(alillmy; w przeciwnym Iowiem razie powiedzialby byl: ira ducripdone nOtrM"Um 1IttGl . Z otwartoci godn znakomitueso kronikarza wskazuje Dam tu nau autor swoje irdlo: czerpal on ex ducripcione Il1O"". (iIA ul ucltiticorum) tm7l4lium a ten szcaegl jest nieskoczenie wany. Kiedy pisana byla ta: ducriptio o.nnalium? sdlie? i przez koso? to zostanie podobno na zawsze zagadk. e jednak byla w Polsce na pocztku wieku XI i e zawierala dzieje nadadryackich Lchitw, to zdaje si nieulega wtpliwolIci. Imi Auuertll ostrzega e to byl utwar liy, preenosacych zwykle terminolegi biblijn nad lIwieck. Podo-

i6
biestwo

tei z Trogiem nietylko co do tregci ale i

00

do wyne, jak

lo wnet obaczym , kae j przpna duchowiestwu obrzlldku laciskie

~o, 'majcemu z powoania blisz klasykw rzymskich majomo.

a dieto Wandala pa/re Polonorum.

Powiedziawszy autor wyej e Polacy zwali si niegdyg Wandalitarni uiywa ju tu dowolnie tych nazwisk; czytelnik jednak I'1lczy UW3wa e tu mowa o Adryosie (Antarze) i pochodzcych od niego Ao~ ryotach czyli Linclntach, o ktrych rzeko si ju w rozd. III. pp. 3.

lIsque ad tempara rtgis Assueri Hester mariti.

Kilku krlom perskim dawali ydzi nazwisko Aswera; ktrego za z tych krlw nazywa pismo wite, mianowicie xiga Esther Aswerem? o tcm byy rne mniemania. Wydawca biblii laci.kiej z roku 75 I rozwidl si nad tern szcroko , e tym Aswerem niemgl by kto inny jak tylko Daryuse syn Histaspa. Z xig Jzefa Flawiego pokazuje si niby e to byl Artaxerxes dlugor'tki. \I i za tern mniemaniem szedl Marcin Polak w swojej kronice. Nakonioo Izydor tudzie uczony biskup Jornandu powiadaj wyranie e lo byl Arlaxcrxes Memnon, 3 kl.6ry, jak wiadomo, wIllpil na tron 011.010 roku 404 przed Chr., a panowal do Wf. Nasz Miorsz d7.ielil przekonanie tych biskupw, jak tego dowd obaczym niej. Jako zdanie to bylo wczegnie ju w Polsce upowszechnione, w starym bowiem roczniku krakowskim czytamy: Arta.cerxes anno XL.

Hester hy.toria impletur lllI mill. DCCC,,"XXlll. lste altero nornine ab Hf'breis ASlllenlS vocalllr; maritus Hester. Rkp. Gad. str. 3.
Temi slowami zakoczyl nasz kronikarz swoje ws'pne wiadomoa rozpoczyna odtd pierwszy okres dziejw lehiekicb, Stanwszy na tych slowach przejdimy na chwil do dwoch innycb kronikarzy: Mateusza i Wincentego, i obaclmy jak oni czytelnikw IWOich w wtek historycznych zdarze wprowadzaj. Powie ich ~esprze i rozjani nam nie w jednym wzgldzie opowiadanie Miorsza, pnezoe rzecz sama zbliy si do powagi historycznego wiadectwa. Tylko przez skupianie pojedynczych promykw rozrzuconych po rozmaitych pisarzach, stan moe ten lab w ciemny szczeg naszych dziejw w lIwiatlollci
ci,

') Biblia sacra vulgat.ae editionis , juxta edilionem Parisiensem Antonii Vilte. Anverpiae 17 5 in 4 I sir. 440. 0) Flavii Josephi antiq, II. 6. .:1) Arlaxcrxes Mimmon Darii et Pariasdis fllius., Ipse est ab Hebraeis qui dicitur , Asauerus sub quo Iiber Healer confectus esl Jorn. de rega. suce. Maral. II'. Hol.

~7

dziennej i trafi do przekonania wszystkich. Badacze sowiaszczyzny srzeszyli nieraz ciiko przeciw tej prawdzie: jeden lub drugi czepiwszy si tego lub owego, lepszej slaW)', lecz zawsze jednostronnego pisarza, szermowa przeciw wszystkiemu cokolwiek mialo choby pozur przeciwnosci. U Scblozera Nestorowy latopis byl jakby xig objawie: wojowal nim przeciw Polakom Islandczykom, Litwinom i samym Niemcom; a kroniki polskie byly w jego mniemaniu kuni klamstw i matactwa. Mimo wic niezaprzeczonych zdolnoci swoich zostawil po trzydziestoIetniem lczeniu najwaniejsze pytania nierozjanione , mianowicie: jaki nard naleiy uwaa wedug Nestora za przodkw Sowian? gdzie ten nard mieszkal pierwotnie'! i kiedy si przeniosl na pnoc'? Na pierwsze z tych pyta dopiero Jzef'Dobrowski nasunl mu lepsz skazwk. Uprzedzenia Schlozera otchnly jakby zaraz umysly badaczy poniej szych, i podzidzie widoczne s ich znamiona w Szafarzyku i Palackim, pisarzach zkdind bardzo zasluion)"ch. Pierwszy z poczciwemi chciami do wyledzenia naszych pocztkw zabrawszy si, ulega bezwiadomo takim samym obdom: kroniki polskie s li niego cisle nicpotem; nie widzi on w nich uwagi godnego nic, prcz jednej, jak powiada. tradycyi o Galach, bo tych, wlanie na przekor zdrowemu rozsdkowi, zdawao mu si dojrze w Nestorowych Wlachach. Z wyobraeniami powzitemi u Nestora, nie wsparremi ani szczeKowoci zdarze, ani wskazaniem rdel, ani jak tak chronologi, poszedlszy M dziejw staroytnych, potrca i lekceway wszystko cokolwiek im si sprzeciwia, nie jednemu z dobrze utwierdzonych wiadectw kamstwo zadajc. Zd tei doczyta si u niego mona o wypadkach takich o ktrych milcz dzieje powszechne jakoto : o wdrwce Winidw czyli Sowian z lliryi za Karpaty w czwartym wieku przed Chrystusem(rozd. 1 . 8.) itp., a to wszystko niby ma podnosi wag slw Nestorowych.
I

Sowa te jak w czci prz)"toczylem ju, mwic o Nestorze, tak te mial sposobno nieraz jeszcze przytoczy i powic im w swojem miejscu uwaS wylczn, dla uzupelnienia wiadectwo naszem poohodzeniu, i okazania we wlaciwem wietle tych wiadomoci ktre, ile dotd wiadomo, pierwszy midzy Sowianami nakrelil Miorsz. Spodziewam si e nieuprzedsonemu czytelnikowi nasunie si samo z siebie przed oczy, e wyobraienia Nestora o pierwszym okresie dziejw alowiaskich s mLn8 i nijakie; cokolwiek za w poniejszym okresie ma ten kronikarz trafnei\) , to staje si prawdziwym skarbem historycznym dopiero wtedy, idy je utwierdzim na podstawie tych wiadomoci ktre si podzidzie w polskich kronikarzach przechoway. bd

28"

It8

I.
VINCENTII CADLUBONIS CHRONICON.
ZdaDle WIDuDtep o ....aem podloDeDlu.
Ma on to pnekonanie le przodkowie nasi w nadwilaskich .ied&ibach '1I'oich nie ., tubylcami; ale mieli gdzieindziej wietnI} przeszo z ktrej aczkolwiek omgloIlej na pozr niewiadomociq, pada jednak odblask przedziwny na polskich xil}il

Fuit quondam in hac republica virtus, quam veluti quaedam coeli luminaria non scripturae quidem membranulis, sed clarissimis gestorum radiis patres conscripti illustravere. NOD enim plebei Aborigines, non vendicariae illis principatae sunt potestates ; sed principes succetlanei, quorum serenitas licet nube ignorantiae obducta , videtur tamen mirae ruti. lantiae, quae tot saeculorum tempestatihus extingui non potuit.

Kwitn~a niegdy cnota w tej

rzeczypospolitej ktr ojcowie ojczyzny, jak :,'wieczniki niebieskie, nie pirem, lecz ueregiem najzaclliejsz;ych czynw uwietnili. Nie wiodq onirodu swego z pospolitej ~rai tubylrolO, ani nie panuj nadnimi xiqz~tazwladzqdorywczq; lecz xiqz~la z dziadw pradziad6to, ktrych pochodzenia twietno, jakkolwiek zdaje si by mglq niewiadomoci osoniona, gore jednak blaskiem przedziwnym i niestlumionym w tylu wiekw
odmcie:

FtJit qtt.ondam in kac republica virtfU.

E,.", cujtuqru gra/io,. Rtpttblica vi,.tu, mwi Cicero de Rep. II. 34. To arcydzielo Cicerona ktrego ulamki tylko ogosil po raz pierwszy przed niewiel~ lity Angelo Majo, znane bylo przez dugi czas w Polsce, Clytll je w XlI wieku nasz Wincenty, czytal w XVI i na pocztku XVII wieb Jeremi Wojnowski podstarosta tremboweleki, ktry pikny, stary I1kopislll tego dziela z biblioteki, jak powiada, hospodara woloskiego w BoClawie wydostal, dokd najpodobniej uwieliony byl z Polski w czasie nieprzyjaeielskich napadw. W Wincentym znachodz si naladowane z tego dziela myli i zwroty. na ktre & koei bd! zwracal czytelnika

'fI

l9

uwlft. rak pl'el powyiszych slw. sama raY'I w tym "*!Pie, Wlita jest z Cicerona, ktry zaraz w pocztku swego dziela rozwid lIi nad &em e gdy nauki nadobne w slowach si zawieraj, cnota przeciwnie w samych czynach zaldy. Net vero habere virtutem latis ut, quali tJrtem .uiqum. "iii lItare. Elli Sri qtlidem qlllla ea non lIuwe, IcietItiG tG_ ipla teneri potut. virt., in UlU lIIi tota polita ut. U'III autem ejlll "' mariaIII civitatis gubernatio. et earum iplarum rerum qual isti in atIguli. per.otant, reaple. non oratione perfectio. De Rep. l. J. Stosownie do tego mwi Wincenty: Fuit quoratlam in luJe Republu .irllll qMa''' ... non Icripturae membranulil, ud clariuimil gutoru. r a d i il palru tonscripti illustrtJvere. Tumaczenie w tem miejscu fJirltu przez bohatyrstwo, jak chcia Ossoliski, byoby niestosowne.

non enim plebei Aboriginu.

Godne zastanowienia s te sowa: rozadDY Wineeoy nie dzieli bynajmniej zdania niektrych dzisiejszych uczonych o przedhistoryclD)'IIl pobycie naszych przodkw nad Wis j lecz przypuszczal pewn w~ dr6wk w te strony, jak to szczeSlowo rozwinite jest 'W daluej OIDOwie jego kromki.

tot ,aeculorum temputatiJnu.

Autor, ktry to pisze w wieku XIJ ma widocznie odleJlejIle wsy na m~li ni wiek X w ktrym dopiero imi Polski poznano. cila to do pobytu przodkw naszych w lliryi i nad Dunajem, jak to WDet
usyszymy.

II.
WI.u, w ....lIIIIltlj e_. I pnyrseka .. w -ej powI"d w .........
~

......

..

KronikaMateuszalpiuna byla na persaminie w formie romoW)', jakiej pierwl" 'bd przebija li jul poBied i w kronice Mion... Wincenty idc za wzoraai l&arolytnycla ktrzy pnedmioty treki najpowaioiejl&ej we wdzik aewntnny pnyarajali, podQo.i rzecz awoj, Da slop artYllowl: wYltawia lobie Mateusza w tej chwili, kiedy on na jednej z biesiad krlewskich zapytany od Jlna, zaczyna opowiada polakie dzieje; um za przybiera pOlta efeba ktry, z pirem w jednej rce a z sorej,C! w drusiej pochodni, biesiadzie poslusujc, pomienioDl} rozmow wiernie Ipisuje. Ta myil1 umBiczI nie od razu mil li w Iwej zupelno'ci odlala iwain, jodn, okoliezQoU I ktNj lit o istocie kroniki llateuszowej c\owiad.jemy, uwiera rkp. VL

Pomieiom rozmowp dWOM Memini siquidem collocutioois mutuae virorum iIlu- znakomitych mp.iw, powt6-

strium, quorum tanto fidelior est recordatio a) quanto cclebrior viget auctoritas, Dispulabant namque Joannes et Matthaeus," ambo ~rand aevi, ambo sententiis graves, de hujus reipublicae origine, progrcssu et consummatione.

rzp j tym tt1imiej, im witk-

ssa ich jest mifdzy ;::yjC}cymi powaga. Jan i Mateusz obaj sfdziwi wiekiem, obaj celujf!C'J wybornemi zdaniami, ro~pra wiali o tej rNecNypospolitej zawiqzku, wzrocie i dojrzaloici tli fen sposb.

a) JviroMJm illustrium quorum tanto Iidelior ..I recordalior lak mai. oba "l'd.nia i rkpp, WUy5lkie, prcz VI ktry mo tak: \jrorum mwlbranuli. ilhlllrillm '7UoruD lanlo major /ldtlilalt ul rttemmmdalio. b) W wielu rkopilmach loaebod., ca kowicie "'l'pi.ano oba lo imiooa; w niektrych rai ozoaczooe Iylko poez.tkow_i p,akaal.i: I. tl II.

vi"orwn illustrium quorum.

W przytoczonym do tego miejsca waryancie jest lekka przerzutnia slw jakiej czsto nasz kronikarz uywa.! Wlagciwy szyk wyrazw jest t.aki: Memini siquidem collocutionis mutuae virol'um illust"ium, membranul;" quorum (membronulorum) tanto major {idelitate est recommendatio quanta celebrter t1iget aucloritas. Tak tedy opiewa ten ustp w rkopimie VI (k. 5 odwr.) ktremu nie mal powag daje splczesny napis na karcie 2 stronie odwrotnej: Anno domini millesimo quadringentesimo, Naley wic jeszcze do wieku XIV. Nie pomin tu i tej okolicznoci. Przepisywacz napisawszy pierwsz zg(lsk~ wyrazu membranulis mial jak wtpliwoc , poloy bowiem u iPry t~zy drobniuchne kropki, i na tern poprzestal , nic wicej ani dodajc ani ujmujc. Albo wic mial on pod rk autograf Wincentego w ktrym znajdowaly si poprawki i wahal si co ma wybra a co odrzuci; albo, co jest podobniejsza, owe trzy kropeczki nad zS'osk melll poloyl glosator, bo znalaz w tern rnic od innych rkopismw , a przeczytawszy dalsze sowa ujrzal e s stosowne i dalej kropkowa poprzestal. W takim razie mielibymy tu pierwszy koncept, pierwsz form w jakiej Wincenty myl swoj oddawal, a to tern waniejsz, e nie chodzi nam dzi o artystostwo w kronice Wincentego, ale o wyledzenie jej irclel i ich mniejszej lub wikszej wierzytelnoci. Owa odmiana jak dzi we wszystkich innych rkopismach czytamy i ktr tu zatrzymuj
') Ob. Res gestac J. 3.

pochodu nie~tpIiwie od samego WincenteBo. Zbliy' sion w niej wicej do swego' ideau, oddal lepiej swojl! mygl artystow~k; ale oddaliI si od rzeczywistej prawdy, mianowicie od zeznania tego wypadku, na ktrym nam wiele zaley: e mial pod rk pergamin z ktrego czerpal treg trzech pierwszych xig. Kiedy wic Wincenty powiada: Memini .iquidem coUoeutioni. mutuae virorum illUltrium quorJlm tento fidelior e.t r eco,.~ datio ... Dilputabat namque J. et M., trafia niemal zupelnie wsIowa Cicerona: clarissimorum ac sapientilBimorum nostrae civitati. virorum disputatio r epet end memoria est , quae mihi quondam e.t & P. Rutilio Rufo exporil4. 1 Tak jak i dalsze sowa Wincentego; de hujua Reipublieae origine progressu et eonflmmalione, a nastpnie : .ic nodri juriJ civilis nata est coneeptio .cu concepta nativilcu!l zdaj si tylko jakby parafraz owych ktre Cicero bezporednio przed opowiadaDiem dziejw rzymskich kladzie: flo.tram Re1npublicam vobi. et fla.centem et crescentem et adultam et ja'n {imam atque robustam o.tendero. 3 Zyskala przez to glwna mygl Wincentego na zaokrgleniu i mgl ju mialo klag te o sobie w kocu trzeciej xigi wyrazy: Aderat quidam vernaculu. alranaentarium ,e.wn. Clm etllM1lD, GC fumontem demufIgen. [aculam: hic universal convivii pensioflt. fidelillimo compendio eautioni. annotabat.

tanto fidelior est recordatio.

znalaz,

Upewnia Wincenty o wiernem powtrzeniu tego co u Mateusza i takie same zapewnienie czytamy przy kocu trzeciej xigi :

convivii pensioflll [idelissime compeldio cllutionis a,motabat. Mona mu w tern zawierzy. Pod wzgldem zdarze dziejowych wiernym hyl swemu poprzednikowi i prcz maych ustpw, jak na przykad: E.rtrmc tam in se gl/am in filiis bellici Boleslaum deseruere succesSU!s itp., ledwiece swego dodawal; ale te jest pewna, ze gdaie nie o zdarzenia z dziejw polskich, alc o artystowstwo chodzilo, tam Wincenty dodawa nierwnie wicej. Tak midzy innemi nalez do niego zupelnie sowa ktrcmi Jan rzecz cal zamyka: Par ertu non absimile...6 itd. w ktrych nawet o bliskiej mierci swej i swego towarzysza natrca. 'I tak samo mo~ly ulega zmianie pod pirem Wineentego nie tylko wyrazenia i
de Rep. I. 8. gestac I. t 6. de Rfp. II, t. gestac I. 303. ge8tae I. 30t. ') Tame I. 30j. Res Cie. Re8 Re8

uiver.as

? Cil'.

') ') '} SI

Idania pojedyoezll, ale sam roUlad rozmowy. bo ju dawoy koaea&aer spomioa ie Wincenty uj~ w lepilI! form xiBi Mateuszowe. t

Dilputabal namqru loannes et Mattllaeua.

Po tern co si wyej powiedziao byloby miesznoci rozwodzi nad Lem ezy Wincenty mg si przysluchiwal', rozlllowie Jana z _ateuszem lub nie? Do~ jest przeczyta sam wstp do tej kroniki lub epilog na kocu trzeciej xigi umieszczony, aby si prsekonae ie nasz kronikarz zna dyaloBi staroytnych i usiuje byd na ich sposb artyst. Choby wic bylo podobiestwo najzupelniejsze ie takowa biesiada miala istotnie miejsce, a wIdnie ma si przeciwnie,' jeuezeby i w takiQl razie wypadao uwda wyznanie Wincentego za czyst fikcy: bo dziela takiej tre'ci i takiego rozmiaru jak jego kronika nie na biesiadach
si
si tworz

III.

MATTHJEI CHRONICON
, O

r ma

d l a log l

a r a t u m.

UwlelbleDla te.... dl. ataroaytn)'eh pl..nw.

J. Quaeso, inquit, mi Matthaee! sub quonam conceptam existimabimus nostrorum constitutionum infantiam? Nos enim hodierni sumus, nec ulla hesternitatis est in nobis cana scientia. M. Scis quod in antiquis est sapientia, et in muto tempore prudentia j me vero in hac parte antiquorum II infan-

Powiedz mi, prosz, rzek Jan, mj Mateuszu! jak o tern s~dzi naleiy: za czyich C~ sw dostay si nam pierwiastkinalZych ustaw lf JesteJmy bowiem dzisiejsi, a W~ wczorajszo pami nasza nie siga. M. \Wesz e li slaroy tnych uuka trzeba mqdroci, a rozsdek jest owocetn lal wielu. W tej mierze wy-

l) pcr Vincentium lamen in mcliorcm formam redacta. Rkp. VI k. 1M,. wyd.

Dobrom. Itr. 10. 0) Wincenty urodzi si roku il6! J a Maleusz umar r. H66. LiLOSy Wincenty zaledwie 1) lal Ob. OlSol. wiad. hisl kryl II. :i85. 4511.

wic

wledy

!~3

tulum faetor: ut etiam utrum ~T1am ie jestem uczTIlem stahujus instantis simplex ali- roytnych: i choCt'abym tego qua praecesserit portinneula co bezporednio wiek mj poprorsus non noverim; quod przed:~ilo zgoa nie wiedzia; tamen perveridica majorum nie zamilczp jednak o tern czenarratione b addidici non si- go sip przyuczyem z ich arebo. cywierzytelnej powieJci.
a) ..lItiquorunu lat rkp. xxv alr. ; inne rkpp. i wydd. Die maj. h) .p.rveridiea majon.m narralionec UlI ....pp..... 1. IX. X. XXV i wi.le ino7eh; la' obi w7dd. per veridieam majorom narralinnem. mylnie.

J. QNaUO inquit mi Mathtu...

QtuJno inq.it doje jego zwroty.
Africllnll.

Cic. de Rep. J.

2.

Nasz kronikarz

na~la

hodierni summ nec ulla hesternilalis est in nobil cana scientia.

Jelt to nic wicej jak tyko proste n.~ladowanie slw Joba ktry powiada: Jnterrogll generlltioflet7& pmtiMm, et diligenter iftvutiga plltrtl"" tnelftoriam: hestufI; q uippe IUmu., et ignoramus YJJL 8. 9. a pie to wyralenie Schlozer (Ne.t. RlIn. Alin. J. 37) niby na dowd le poisay kronikarze nic o dawniejszych csasaeh nie wiedzieli. Co przy eimniejszem zastanowieniu si bynajmniej ztd nie wypywa.

in antiquis est sapientia et in mil/to tempore prudesula.

Sowa Joba XII. f 2. Mateusz z oczytanym w biblii Janem rozmawiajc,
si

trafnie je zastosowal do pisarzw mieni.

staroytnych

ktrych uczniem

perveridica majorum narratione addidici.

Jest temu przeszo lat dwadziecia jak zawalany krytyk Jzef Dobrowski karcc chlubniejsze slowo Ossoliskiero powiedziane za naszym Wincentym, zestawil powysze wyznanie naszego kronikarza z owem KOlEmy pragskiego : didici 'eIIum (abwlosa r,latitme, i wyei/(D ztd wniosek na korzyg swego rodaka. To postrzelenie, jak zwykle postrzeenia tego krytyka, uszlo za bardzo trafne, przynajmniej nie zdarzylo mi si czyta aby kto tak na ten jak i na inne podobne zarzuty co ron dnego odpowiedzial. Bo tei godzi si, wyzna ze wszyscy ktrzy u nas bd za Kadubkiem i jero towarzysaami , b'ldf przeciw nim. czyto

w dziennikach czy w dzielach osobnych pisali, byli bet: ~lZycb niekiedy bez adnych zgola filologicznych snejomoei, chocia zasueni zd innd, Wszyscy oni krc si jak w zaczarowanem kole, w okolo jakowych' ustnyoh poda ktre im si wszdzie przywiduj, i na to konto wmawiaj w naszych kronikarzw rozmaite brednie, wbrew dosownemu i logicznemu snaczeniu wyrazw textu, mniemajc, e tym sposobem bd prawdzie krytycznej. bd narodowemu uczuciu przysug uczynili. Obaczmy jak si rzecz ma z postawion wyej paralel. Kozma zasilal si w niedostatku xig , na ktry to niedostatek sam Ri uala, baniami starcw: jakby zag korzyg z tych bani w szczeglnoci, odniosa historya, okazanie tego zostali nam dotd dluni czescy krytycy. Rozpatrujc si z uwag w pocztkowych ustpach jego kroniki, mona niemal z pewnoci trafi do owych plonw ktre na polu ustnych poda usbiera; ale ich wydatek jest wcale nieszczeglny : s to owe gste odwolywania si do miejscowoci Czech w ktrych kLo dojrzal bogaty zasob do geosrafii tej ziemi za czasw Kroka i Libusy, a w ktrych zdrowy, nieuprzedzony rozsdek, niernoe widzie co innego jak tylko zkaenie i przekrcenie dawniejszego ilirskiego podania. zapomoe latek ktre sam Kozma wyrazami: senilis delira1Mnla. nugae .enil/J' trafnie charakteryzuje. Tak sam przysuS zrobil nam w par wiekw poniej interpolator Bogllfala wymyl.jc podzia ziem nadba tyckich midzy dwudziestu synw Leszka III, a te jego brednie uwab za co wdnego W. A. Maciejowski, i osnuwa na nich wywd naszych dziejw pierwotnych. Mateusz inne mial o historyi wyobraenie. Bajdy starcw o czasach zamierachych niewplywaj do jego powieci. Sam wyszy mi dzy spczesnymi nauk, ceni nadewszystko wzorowych pisarzw staroytnoci, i o niej z oczytanym w duchownych xigach Janem 1 rozprawia, trzymajc si pomnikw pismiennych. Z pisarzw rzymskich znany mu byl zaginiony dzi Trog: z niego bierze wstp do swej kroniki, bo wie e co przed nim Miorsz i inni o Graku i o Leszkach napisali, to miao glwn podstaw w tyme Trogu Pompeju auetore severissimo jak
I) Jan arcybiskup gnieinil'aki byl naj80r.szym wielbicielem . Bernarda (Sollllllersb. II. 183. 184. ~33.); Mateusz sprowadzal Bernarda do Polski, jak wiadczy li.t jego wyej przytoczony. Niepodobna eby ci obaj zapaleni wielbiciele Bernarda nie zostawali z sob w cilejszej zayloci; ta okoliczno pokazuje dostatecenie l jak wielkiem prawdopodobiestwem dobrana jest ta osoba do rozmowy w MateUl10wej kronice. Dlu80S1 owie tego Jana vir devohu et relujiosus; inni przyInaj, mu tei nauk. Ob. Ossol, wiad. hill kryto II. 4tH.

BO DU)'Wa Pliniua. Ten tedy MMeu__ k6ry prlJlo80wal do lie~tury starozytnej slowa Joba: in antiqui& ut .apientitJ; k6ry o sobie powiedzial: me vero in(antulum antiquorum (ateor, wynunyl tu tylko takie same uwielbienie dla Troga jakie miala dla niego staroytnog~, i nazywa jeso hisory~. a nie podania ustne: pM'Weridit:G majDnItR umaho. Sluy zapewne na zalet Kozmie ta szezero~ z jak. o swojem rdle bajecznem rozpowiada; ale rwnie szczery jest Mateusz gdy si tu na arcywierzye1n1 naraoy staroiytnych powola.

IV

...... ,1'S)'a" - .., slllllte"" TnpP.~1l, . . .Ier~~

p.......w _S:Jeb:

lUrw.

wy."

poeIa....

Narrabat itaque gtandis natu quidam: ,,Infinitissimae numerositatis manum quondam hic (in Illyrico)" viguisse, ut bl tanti regni immensitas," lU ab ea unius jugeris memelit existi.matione censeri. Adeo Illyrios? non dominandi ambitus, non habendi urgebat libido; sed adultae robur animositatis exereebat, ut prseter magnanimitatem nil magm existimarent, ut suaruID aceessiones virtutum nullis usque terminis limitarent. Nec enim essent virtu.tes, si ullis II dignarentur limitom ergastulis ineludi. "Hi etiam transmarinorum? fUles BRie titulis victoria

tedy pewien sta~ ro:iytny wysokiego rodu: ,,Nit,. gdy; :ia w Riryku nie~ liczona mnogo ltuJa u ktrego obszar taki jak macedo ,Icie krlestwo ledwie znaczy tyle co an jedtm. Ilirw tedy nie gnaa do czynu :ttpha panowania lub zbiorw; ~ utwiercbone m,ztwo 8zukalo chlubnych dla Ii~ popisw; prcz wielkoduunoci nieuznawali oni. nic wielkiem, a ~ bytkw lWej walec:lnOci nie rO:I{Jraniczali :tadnemi kopcami. Bo Id walecznojakby w wi,zieniu za~ta ro~wi nqby ~ nie rrwgla. "OniJo a4 na zamorskich
Opowiada

~iemitJch zwyci~zkie

mu, BWoj~

29

asculpsernnt It : non solum enim cismarinas undique nationee, sed etiam dalmaticas It) insnlas suae conjecerant ditioni , quarum non invalidas legiones prius navalibus fudere proeliis ; deinde intimis insularum praecordiis infusi, omnem clientulorum I) subjiciunt nationem, rege quoque ipsorum Amynta k) in vincula conjecto. Quibus duorum data est optio : vel vectigales perpetuo recognoscant pensiones; vel cum mulieribus indifferentes habitu, comas muliebriter enutriant: argumentum scilicet imbecilitatis femineae. Illi dum altercantur de altero , utrumque suscipere eoguntur, "Minor tamen est obsequelae recognitio, quam ignominiae cauterium; prudentius enim famae consulitur quam parcitur divitiis: divitiae siquidem infamia possessae nomen divitiarum nonI) demerenur. "Hujus vero Amyntae nepOI avitam ulcisci volens

fD'Jf"Yli: nielylko bowima fD olrol ludy nadmorskie, ale nawd

UJY'PV

dal~

zaga~

w moc IWOj~, potuklny nitJada

ich ZaltnnJ w morlkich bitwach, potem Uladowiwny li, w .amym bodku UJY'P, podbili w.zy.tkie ludki MacedoROm dannicu, i .amego ich krla Amint,wkajdany :wkuli. ZwyCiponym dano do wyboru: aby albo wieczycie da opacali, albo wraz z niewia.tami jednaki ubior przywdziawszy, po kobiecemu za ptuzczali wiol dugi w znak nieuMJciego niedQplwa. Gdy si~ wahajq w wyborze jednego z dwojga, zo.tajf pomUlzeni przyjq ob8je.

"Mnitjszem jednakJe Rle-szczpciem jeBt ukgloA nu haba; roziropnitj,za ralotlJa 8law nii dostatki: bogactwa bowiem z habq poliadane, nazwiska bogactw nie wam. "Wnuk zai tego Aminty (Aluandtr tWJki) cAcqc po-

.7
IDJuriam, in ipsos'" transtulit uItionem, quam Dl extorquere non poterat. Quia enim Daci (soboles Getarum) D) eum Rolo rege') adversus q) Bastamas male pugnaverant, ad ultionem segnitiei, capturi somnum, eapita loco pedum ponere jU8SU regis eoacti sunt, et ministeria uxoribus, quae viris antea fieri solebant , faeere, donec ignomlniam bello 'aceeptam delerent.

thio.dotJJ,kq, poniIl na nich mita zemsty; ale nic od nich wymdz nie zdoa: (u ludw tych bowiem taka panuje karnoi, Je) gdy oto Dakowie, GeJw ilirakich poomki, pod krlem lWoim RoIq ze wojowali przeciw Ba,tamom: za kar,IW,,!/O niedbal,twa' pomU8zeni zo,tali rozkazem krlew,kim, iiby spa idqc
kadli ~
wyrzdzali

mAci ~~

w nogi

gowami,

ionom swoim tak suJebno~, jakapierwej odnich ".,Jom ,~ naldala, a to tak dugo, pokqdbtJ haby w wojn~ pon~on~

nre

zmy~

al JiD WJriCOI l&IIl dodalem; rkpp. maj, rlllo /lic. bl JUt... wiz Ib eal at "'p. VII XXV; D1et6re ino l wyd. w..... 8J'1U1 qIIH. cI 11m_,ita.. at ",d. w ; rkp. VI majulAI. dl JnJJrioI.. wyd. warII. i pp. I Illo, ,dlio wie.... 'o l Olln.,. io lo jel akr6cODO imi9 wuDe 1Uv"0I. el I8IIID li uUi.. .ak WJd. mI'lI. i rkp. IX; wyd. Dobrom. llie ma. f) ll.l'eDtmarlDOl'Uml ek wyci. WINI.; ",d. Dobrom. 11'll1UjtnUi1Dllf'll1l&. ,l JucuJpeeruDII at ob. WJdd.; rkp. XXV. .,. .tr'IIn/. hl .dllmaUcal. "oulor "'p. XXVI lialmClCilu; umo lal rkpp. lianOtM/IlIC1N. lianomalcMccu ilp. i) .cIiealulqruml ek WJd. WINI.; rkp XXV c1Un1tolG"'. kl.Amiata. berdlo relmaleie pialle jel lo imi,: rkp. XXIX c.lIlMto \"JIj Ca1lliD101; I'kp. xXVIII 1l4millo, I VIII i XIX 1l4rMn/o IIID. HallliDlo; I'kpp. XVII i XXV C.""n/o. POCI....OWl colka C w lem imloDiu po_lala, jak li, Idaj.. I pl'lJdeclnl (iplrilw UniI); Grec)' bowiem piJali lo imi,: Trlko aeJ"'a1ejl" i aeJCOrllO r9kopilDII troDiki WieceDe,o lilij, Can..'o. I i w I)'cb dOluzedz mona a1ekiM)' io Jo pomlej... ,.... przlmia. I imieaia c.lI&itIto, paio (Olka WJl'IIICODI b)'l u ,6'1 w poetaei II_ki. II 'DOD', w wielDr,topillllleh ale mL IDI aia i",," ek rkp. IX i W)'d. dobrom.; rkp. Vl liD IDO". Pnepil)'w_e ale rolUJDiej,c IdlrzeDia, poprawili ek: in trAftlltUtt MlIiOllell '1I'4m 46 1IG1lc UlorqtUl"c _ po~tJt. Wlrflu JedDa1l tero l6 110118 Dlemi wyd. 'obrom., ludzi. rkpp. VI, IX, x, XXV i wieIo iDDJCb. Dl ICI'-. lik np. VI; wyd. dobrom. aie 1111 '1I'4m, I rkp. XVII: ulliOllell lIIIl pO/INII Zt01'fU1'c. ol lIoboI .. G8lal'UDIc dodaem I lullJD&. pl IlUm Bolo recel IUII)'D pille CKm Orolc rc; I lmIoaia lep krla GIlw aro1liIi D1ewallll,lai przoplweele kro.w WlaeaDlIp _ Polonii, jak lo jw lrataio IIUWaial Lelewel (poI.1rect wieli. L III'.flOl. q) I.dy_ lU poprawiam; rIlpp. -.i; ""11M CK".

a".vna.

."0'

Ze tu jest mowa nie o staruszku, ale o ltaroytnym ,w.zu, to widoczna jest skoro te slowa bdsiem uwaali w zwizlw s &ero co w ustpach poprzednich autor powiedzia. Obydwaj rozmawiajcy sil staruszkowie (grtJndaevi): ~dy tedy nazywaj caly swj iywot dniem dziaiejazym i ia14 si e we wczorajao' pami sirn~ nie zdl6, czy moiDa zdrowym rozslldkiem przyp~ci .e ich trzeci jaki ltaruszek ultD posadank , a wic z pamici, o tak dawnych czasach naucza? Kto tak to miejsce tumaczy ten nie przypuszcza w kronikarzu naszym adnej

osiki.

W-r~opil~e X i w niektrych innych nad sowami grtIAdu flam tak Slos splczesnl: .ene.x progenie, vel grandamu pro.4pia.
O ile mona przyj ie glosator nie rozminl si tu z myl autora (a wida w nim wszdzie duio wiadomoci i zdroweBo rozsdku), tedy alow. p0wyUze wskazywayby na wysoki rd Pompejw, do krep liczc si Trog', mial takie ojca piastujceSo pod Juliusem Cezarem pierwsze w kraju godnoci, Wyklad ten nakoniec nie byby nie ssodny z duchem naszeso kronikarza, ktry ilekro kOBo wprowadza na scen, nadmienia przedewszystkiem o [ego pochodzeniu. Tak czytamy u niego na str. 02: Thm. vero quidam vir iu.ignil.. na str. t 84: fJ1'idaa prU cip; dignitate prorimus .atrapa uorliimr.. na str. ~50: qllidam tJlti 1tJlIpinii princep. et principi dignitate proriffU, ilk famae celeberriflUJe Pdna WIo.tidu. Uwaia tu naley i to, ie autor zna dobrze imi Piotra Wosta wipa, a kadzie jednak quidam bo to jest [ego zwykly spolb mwienia. Tak lamo zna on Troga, i powiada w dalszym tercie wyratnie : Cli TroglU" tu za daje najprzd pozna czytelnikowi jego powag. ie jest grtmdi. natu. Od Mateusza przej ten sposb mwienia jego dopelniacz. Wincenty: quidam virorum illlUtriu' imignu U. t9. Erat tJir qllida'" pr0lO1'ia glJflJrOllU, GO1oricitu nomille II. t36. itd.

.m

infittwrimae numeroritatis manum quorulam hic (in lUyrico)

viguia,e.
O nader wielkiej ludnoci Uiryku rozpowiadali szeroko Grecy. Skimnos Chiota zachowal nam w tej mierze opis ktry jeli nie jest tym samym co Trogowi sluiyl za irdlo, tedy najpodobniej zaczerpnity jest przez obydwoch z jednego i tello samego dawniejszes~ pisarza: a tym zdaje si by Teopomp Chiota. Uderzy tu kaidego bliskie do naDeso &extu podobiestwo. .

i29
&c,IIIIli Chii Peri.aia.
....
5-6lll.

'H
1tl-/rlhJ

~J lllv(ll~ pna

t'cWr/% trae/%troll&-

ni.OXf/%

rii

Inq trE(!,iX

raq l1Vx.a
'f1;P
"cU

t'OW

UrOV(f'. "trlOIXEi"

il,a:I "al 'l'a

P"'

lllv(?caW aV'l'W

TI}p pE(frElO" J'EPltE1((,

trur,:u)Jup tno~ t1fi"l.EIP
't1Sl((

et

b~

Ab(?lov,

p6P ((tfrOOP PU(fll.l'flSl(t

xai; E~ov(fl((,~ Vl1~XOJ Elf'UI,

bi

licU

pOJ'anX/((I~,

a IJ'

UtfrOJ'OIUil1l1ul'

QEOI1EpEi~ b' atfrov; aruJ'

licU 0''1 b(!((

blxaiov~ '1((0'1. xctl CfI/.0;6f'OV;, XOI-

J'owlx1;P bU(I1EI1U' ~r((11'lXU('; Elf' w, Plo" ~'l).ovP n XOO'lu;'Ut:lOP .

Porrecta deinceps Dlyris quamplurimas gentes coercet, Nam frequentes admodum extare turbas h minum in lIlyride ferunt: quorum una pars remota degit a mari; pars alia litus Adriae internum occupat; pars obtemperat regiae potentiae; pars alia servit unius libidini; pars legibus vivit suis. Piissimos eos ferunt juslosque et hospitibus bonos , civilem amare societatem. maxime studere vitae et moribus cultissimis,
wyoj

Taksamo mwi Skininos

v, 375--3 78.

nieco:

ToJ' X6A110f'
'l'IXP nop

iUT0f!0V(fI TOP

A(J!!,a'lt

par,:pfCf!ooP

111.~l"',;

1I1{!lWUi"

xWWp

hao"

(f1.5bd" I'tI-

fuit"

"'I'O,unw '""

mm1xlWr"

n l.~"" t!!'"'I'

"~"''I''

Ferunt nODJllIII i sinum hunc AdriaticullI turbis quihusdam barbarorum cin,ier ad qllinqlol8Sinta lIupra eentum myriadas,IFUm optimum atque fertilem eolentium,

I Strabona doszly takie! same sluchy o wielkiej niegdy~ ludnoci Iliryku: Prilci. temporibu. hominum copill florebat et Epinu univena et IUyrictma; ntlnc pleraque cultoribUl ClIrent , et qUIIe habitantur in uicis et
ruderilna supernznt. l

ut lanli regni immemitas.

0sniwo ktrem TroS obejmuje ludy caleso gwiata, i dzieje ich przed oczyma czytel~ikw swoich roztacza, jest Macedonia, od ktrej dal nawet nadpis dzielu swemu: Hiltoriae philippiclIe. Wladnie w xi dze XXXII, z ktrej jest ustp niniejszy, mwi o Macedonii (obau pro10i XXXII) i z niej do UltpU o llirach i potomkach ich Dakach pnechodc ma j jeszcu c~Ble pned oczyma, do niej wie ~ciBa te slowa: tlt tanti re!J1i (acUicd quantum e.t re!J1um Maudonicum) imen.ilal itd. Nawet niej gdsie wyranie kladzie imi krla macedoskiege !minty, nie widzi potneby wymieni imienia Macedonii, bo .to si piejako samo z siebie rOIumie.

8rab.

GeoJr.

VJL 317.

Diqitized

byGoogle

130
,eJ, tUlulIae

robur anitMIiIati8

~.

Podobnie wyruil si Troi w xidze VII: Maudonilnu tJUidtuI terlamina CIIm Thracilnu et lUyriil (uere, qtlO1'U amii "etuti quotidiaflO exercilio indurati, gloria beUicae laudil /inilifIW' terrebant. 1 Porwnaj w Lem miejscu Joann" Saruber. Policr. VI. :U.

trammarinorum fina mae tituli8 fJictoriae a8culp,erunt.

Najdawniejsza nazwa Adryatyku jest I morze ilinkiel!l ktrym grwno Adryatyk jak i morze joskie obejmowano. Ilirem byl sam Adryoa, i syn jego Jonius po ktrych morze to otrzymalo inne nazwiska. 3 Oprzewagach llirw na tem morzu pisal jui Tukidid i na takieto ich przewagi wskazuje Trog powyszemi slowami. Sam tei nazywa jeszcze to morze dawnem mianem iUyricw ,inu' 5 chocia za jego czasw coraz glo~niej i szerzej rozlegalo si imi Dalmacyi: dla tego wyspy same nuwal ju dalmackiemi, a jest to nazwa z jego dopiero czasw. Skrciciel SLefana z Bizantu miesza oba te nazwy mwic: ut iruul4 ClIlII urbe Bibi cognomine, lISa, in da/matico mari et iUyrico.

non invalida8 legionu pitu navalibua fudtre podii8.

Prczprzytoczonej ju z Tukidida walnej bitwy morskiej lliro.... z Korynlami, opisuje jesleze nastpuj~ce Diodor sykuIski pod r. :i81S i 384 przed Chr.: Sub id tempw in Sicilia Dionyriw tyrannUl vrbibw tul fII4re adrialicum Syracwiorum condendis animvm interulit. Hoc ideo f/WliebtJlur, quod jonium uti vocalur (retum .uae potestat;, facere in anifIW 1a4beret, ul tulam ,ibi tul Epirum namgationem aperiret, urbuque ad tIIlUIlItI 1oheret, quo navibur ,uil appelkre commode pOlIet... Quamobrem eti4m CUII
~ U Juatyna vn. !. ') Csllim. u Strab. L 6; Apollon. ArBon. IV. l) Theop. fr. 1'0. ~ Coreyraei cum infeslo quadrasina navium exereitu et exulibus, ut eos reducuri, . ae III yr i is in ar mo r u fi s o c i e t a t e ID as s u mt i a, bellum illis (Corint.biia) inulerunL Urbem autem (Epidamnum) obsidentes denuntiarunt ut et de Epidamniis qui velle', et pePesrini impune abireo', a1ioqui ut hoatea tracalum i... Obviam hoati proceaerunt et acie inatruea naTalem pUSDalll cOIII.illerunL Et Coreyraei Io n ge superiorea fuerunt et Tisinti quinque Corinth i o r u m n Il' e a p ro fi i Sa ru n L Eodem autem die ipsia aecidil, ut et illi qui Epidamnum obsidebant, Epidamnios ad obsidionem redigerent ea conditione, ut peregrinoa quidem venderent; Corint.bios vero in Tineulia se"arent donec aliquid aliud Tieloribus Tideretar de ipais satuere... Coreyraei imperium IotiulI marii quod eat in illia reBionibus adepti aunt. Thukid. Bell Pelop. L !6-30. ') TI'Of. II JuL XXIV. .

i3

.i,

lllyrii., Aluta MoloUi OfItn, qui exul SyrfClUil """ tl6'G1HIIar, uci a l e fo e II. II' i c er a t. Cumqlle JUrni tum tempom beUo di".erentllr, dali _iUia aw:iliare. et quingental anMturlJl graeCal illu milit. Qui aMu iftler milittlm fortiuimo. divilia, au.xiliaru auu ordifli6u. immicent, ma!JfIOque collecto e:z:ercitu ad reducendum in re!Jflm Alcetam in Epirvm irruptioMrr faciunt, et dum nemo 'e illi opponit, agt'OI depoptllaatur. Polt Molo"u contra eOl in acieM progreIBu, acr, fWo'-. com~, quo t p,rioru Jllgrii Molotlortma I&pf"a duo milia quingentOl trucid4nt. lnter Mec.rerum etIefta Parii quodam orlJCtllo euit4ti, colonia ia MU,. adriaticum deducta, iflUla. qtUU Phari nOfJ&8f hallet, adjtwanu illo. Dionllm, in iUo condunt. Ja CllIim, non ",ultia anle, mu'a eodem colonia, urbem LiI.um aedi{icaIJerat. CujtU urbi owuione tJdjutu, dw. a ctUJteris Mgolii' IJacat, Diony,i18 navalia pro dwcentia trir~ e:D,troit, et tantae magnittulinia muro oppidum circutndiit, ut 0fJI1IU GraecortIm urb" ejus ambitu .uperGreftur_. PGrii qli PharutJ, ifl8ulam jam i",ederlJflt, loco qllOlltm .gregU milAito, barb ar i, antiqui. in'ulae pO"tBoriblU, mUlo li re detrimmto alfecti, ad inhabitandum conceuo, vrbem 'uam ad mare conditam, muro et fWopugnaculia confrmarunt. At cvm iUt Graecorum adIJent18 IJ icini. Barbari. perquam molertvs ".et, /llrrii, u; adIJeru contineAte ab ip.i. acciti, .yoparonwtU non pauci. in Pharv. plv, quam duo millia tran.miure, dumque Gruco. infe81i. Groppllgnant, Aon ezigua. horu. cude. perpetrGru.t 1 itd.

1Jfl""

Wyspy tedy dalmackie czyli iJirakie: Pharos i Iaa teatrem opisanej tu wojny.

byy

slwnym

intimis insularum praecordiis in{uBi.

Na takowe ulanie owych wysp, ju w czasach dawniejszych przez ilirsk. ktra z mieszkacami staleio ldu [edn spraw IDiala, wskazuje tak opis Tukidida jako i Diodora, mianowicie nastpujce slowa eio ostatnieso: loco quodam egregie munito barbarii antiquis ifllUlae po"".oribua ad inhabitandum conce"o. lllyrii ex at/versa contiMnte a IJicinis barbarii coraciti. Nazwiska lllyrii i Barbari tak u tych pisarzw jak i u Skimnosa czsto si wzajem wyrczaj.
ludno~

omnem clientulorum (Macedonieorum) mbjiciunt Rationem.

Macedonia skadala si I mnstwa ludkw oddzielnyoh, ktre mialy nield~ osobnych swoich krlikw. Plinius licI)' do stu pi,dlielif""

? BibL

bil&. XV. ts.

to

cia tych ludw. l JUltyn opowiada za Tro,iem vm. : .PtMuIqu C. adunati. gentib.u variorllm populorum veluli t'" CM'" Mccedoniae ft:eiL Ale taka sama mieszanina ludw bya jeszcze i II Filipa, jak wiadczy tenie Justyn VllI. 6. m6wi4c: Alque iltJ ez flIIlIit gentitll fl(JtioAwtllque un. . regtlum popullUlliJu CMItituit PWipp1U. Nie 'VI jednem tedy miejsou dziela Trogowego wyraona byla myQ powyiaa.
rpIU

rege fJfUJllUe ip'orum Amynta in t1in.eula conjecto.

W tym samym eusie w ktrym slycha o sojuszu Dyonisep .wnego z Dirami, ci ostatni wpadaj pod wodz Bardya do Macedonii, ztrcaj z wnu Amint ojca Filipowego , a sadzaj na jego miejscu niejakieso Arpjosa kt6ry, wedlug wiadomogci przytoczonej u Diodora, dwa I.ta panowal. Zdarzenie to napomknione przez gwiadk6w spczesnych Isokrata i Xenofona nie podlega wtpliwociom co do istoty, ale pojedyncze okolicenoci podane s bardzo rozmaicie i poniekd sprzecznie z sob od r6inyeh pisarzw. Przybywa oto okolicznog nowa, niespomniana, ile dzjg wiedzie6 moiemy, od nikogo prcz Trop, i nawet w wycigu Justynowym pominiona: ie sam Aminta wzity byl do niewoli. O tymto samym, jak si zdaje, !mincie powiada td i nasz Sarnicki: I 1'radi. tum ut ergo Amyntam regem M4Udonum paulo tlftte Ale.xtmdrum 1IIagnum captam (uiu in proelio ab lUrnil. Nie wyjlon tego llZCZegu z kroniki naszego Wincentego, o ktrym mial powierzchowne i mylne wiadomogci.a Sarnicki nie lepiej rozumia WincentelJo kronik jak wszyscy jej przyganiacze i chwalcy od XV wieku I do dnia dzisiejszelJo; ale wertowa pisan6w staroytnych i czy' to porednio czy bezpo'rednio mlJlzaczerpn ow wiadomo I Troga, ktrego uamki, nieznane uczonemu gwiatu, znachodz si jeszcze i dzi w polskich rkopismach. Nie tu naley rozpoznanie dokladne czy owa wiadomo jest pewna lub mniej pewna, do~ e si znajdowala w TroSU, i kiedy Diodor sykulski na rnych miejscach upewnia zgodnie z Justynem le pOlJl'Omiony od Dirw Aminta zrzekl si tronu, ie Macedonia al do czasu wstpieDlI na tron Filipa byla Ilirom dannicza,5 e sam Filip po owym pogromie w zaklad im by oddany, I tedy zdaje si wyplywa6 ztd naturalnie ii Aminta niewol syna okupil wlasn niewol.
') Macedonia postea Ifllt. nal IV. t 'l.
I

centum uinquapla populorum ; duobUJ inclyta regibu.

a) Annal. 1. 10. S) Obacl co mwi tene Sarnicki Cj Diod. Sic. Bib!. xvn. 9!. I) Tenie XVI. t. ') Tenie XVI. t.

n.

6.

vet 1Jectigalu perpetuo recogno8cant pensiones.. nucipere coguniur.

Tu zupelnie w sowa Trogowe trafia Diodor XVI. 2.: Bello {ractull a.b nJyri;" Amyntas vectigales pendere victoribull cogebatur. Obaj wic mieli tu splne rdlo: Teopompa Chiot.

indifferenl.es habitu comas muliebriJer enutriant.

Ta okoliczno~ wyjdnia Dam to, co o jakiejl ez'ei llirw powieSkimnol: pars dUJ unoit unilU libiditii. 1 Byl to zapewne lud zawojowany.
dzia

nomen diviliarum non demerentur.

Zdanie godne tego staroytnego historyka i wldciwe jego sposobowi pisania, w ktrym zwykl powie uroC2~YSt przeplata filozoficznemi postrzeeniami.

avilam ulcUci vOZeR8 injuriam.

Dziedziezna panowala od owych czasw nienawi midzy macei ilirskimi krlami. Tak powiada Diodor XVL 69.: In Macedonia interim Philippus, odii Jllyriorum, quod quasi haereditar i um a p at r e a ee ep e r at et eontroversiae. quam pertinaciter (ovebtJt. stimum incitatlU itd. Taksamo mwi Trog' u Justyna XXIX. .: Philippufl Dardani ceterique omnu finitimi POPU" qu i bus fJ el fi t i mm ortul odium cum Macedonum regibus erat... 1J18idue laces8abant. I tu skazwka e Trog i Diodor zaczerpnli swe wiadomoci wjednem irdle: u Teopompa.
doskimi

quam e:xtorquere non polerat.

O
klsee

Alexandra wielkiego

bdziem

mieli

niej

obszernie.

quia enim Daci...

Aby ten nagly przechd od staroytnych Ilirw do Dakw poniej szych naleycie zrozumie, wiedzie trzeba ze Trog opowiadal dzieje powszechne sposobem episodyemym, to jest: wziwszy dzieje macedo skie za glwny przedmiot, przylczal do nich dzieje narodw postronnych tam, gdzie si takowe wazniejsz~ jak okolicznoci zetkny. Tak okolicmo chwyciwszy, wracal si w czasy dawniejsze i krelil zupelny obraz jednej lub drugiej epoki. Wlalnie w xidze XXXII, jak nam jest do tego JUltyn, a -.vieej jeszcze prolog tej xi~ii akaz4wk.
') Seymni Chii PerieC' v. ."0.

30

wczyl by Trog wielki ustp o Dakaeh , w ktrym opisywa midzy innemi wzrost ich potgi za krla Byrebisty. Z tegoto powodu wyjrzawszy w dawne czyny IIirw, bo mial ich za lud jeden z Dakami I zwraca si znowu do tyche Dakw, pokazujc przykad dawnej karnoci ilirskiej jaka byla za czasw Filipa i Alexandra, w wieym czynie da,ckicso Rola, czyli, jak go pisze Justyn, Orola. Od tychto dopiero sw pochwytuje Justyn powi8U TJ'OBOw; caly w pocztek o prsewagach dawnych Uirw na morzu i o pojmaniu Aminty wyrzuciwszy. Czytelnik ma i tu sposobn~ przekona si, ie Mateusz nie Justyna wypisywal bo i w tym oto kawalku s~ widoczne midzy jednym a drugim rnice:
J J

Juat)'lI.

..te....

Daci quoque sobole. Gelarum sunl, qui cum Orole rege adversus Baslarnas male p u l) n as s e n l, ad ultionem segniliae capturi somnum ...pila loco pedum ponere jUllu regis c o g c b a n t u r , ministeriaque nxoribus , quae ipsis antea ficri solebant facerl'. S e q u e b a c c a n t e m u t ala s u D t, q u a al ignomiaiam beUo acceplam 'f i r t u l e deereat,

Quia enim naci cum Rolo rege adversus Bsslarnu male pugnaveraut , ad ultionem segnitiei capturi somnum upita loco pedum ponere i _ regis coadi sunt , ct ministeria uxoribus quae viris antca fieri solebant , faren' , done .. I~o miniam bello acceptam dolerent.

cum Rolo rege adeernu Bastarnas ma/e pu!]nat'eran/.

Mimo postpu jaki zrobiono nowszemi czasy w kl')tyce dziejw l'taroiytoych natrafia si w nich dzi jeszcze na osoby lub czyny wysnute z czystego przywidzenia. Do takich naley krl Orol panujcy niby okolo roku 240 przed Chr. u Getw, jak nas o tern naucza z wieI obcymi pisarumi , szanowny nasz autor dziejw staroytnych powtaru~c lo i w ooweaa oumizmatycmem swem dziele. Orol ten nie znajduje si nigdzie wice1 tylko w powyUzyeb slowach Jus~n", a w ust pie tym sam)'m ~i)"ID I Trop przez Mateusza naszegoJ zrobili nie~wiadomi przepiS)TaCle i poprawiacze ze slw It"1tfII Rolo rtgt l ClIlIl lWu";$., ja\.. to sam ..-spomlliony tu nasz histo~'k trafnie uuwauJ.3 Ci co kl'\)la tego do trreciego pl'Jed Chr. wieku odnos prz)'jJIluj~ u rze,'z re~ i Treg w opowiadaniu Sl'-em trzyma si cile ehronologii, :l poni,'wal pi\'fWcj opowil'Jzial to zdarzenie, a po niem llopit"ro I'rz~'$tfPUj" to opowiedzenia upadku Perseusa f. 68 przed
J J

l)

Ju,tl :UXll.

., llti.-J" $w.'.i~bW t L W,hlll l WU'SU" 8111.. lir. U&. Jj I\-w..a ~ ........ ~ J. L L Ul.

rra"a

Chr., wnoaz~ ztd, e to co wyrzekl o Orolu zajg musialo dobrze wprzd przed Perseusa upadkiem. Wniosek ten, jako wniosek, jest slusznYt ale podstawa jego mylna zupenie. Trog jako pisarz dziejw powszecbnych opowiadajc je sposobem epizodycznym, nie mg trzyma si cile chronologii. Nakre'lajc mialemi pocigami jeden lub drugi obraz z dziejw, przychodzilo mu czsto dla jego uzupelnienia natrca o zdarzeniach wczeniejszych lub te poniejszych, i tak le robil istotnie. Aby si o tem przekona, dosy jest porwna prolog xigi XXXII ze sowami Justyna. Postrzeg to ju Izaak Voss i nie ma wtpliwo ~ci w tej mierze, e wymieniony w tym prologu Ruboboste. jestto Strabona Byrebista , splczesny, jak wiadomo. Juliusa Cezara. Kiedy wic Justyn w nastpnej dopiero xidze xxxm upadek Perseusa opisuje. a z prologu widzimy e w tej mierze wierny byl swemu mistrzowi. wic jest rzecz oczywist i Trog w opowiadaniu dziejw dackicb, wlczonych do xigi XXXII, wybiegi wicej ni o sto lat naprzd przed dzieje macedoskie tame opowiadane, a w nastpnej xidze wraca si musial do przerwanego ich wtku. Zdaje si, e w ustpie owym "'Yczerpnl Trog dzieje dackie do ostatka, doprowadziwszy je a tam gdzie wszystkim dziejom kres kladzie. mianowicie do czasw Augusta Oktawiana: bo ani w Justynie ani w prologach nie widzim ju i sowa o Dakacb, i nigdzie tez nie nastrczala mu si wicej sposobna okoliczno do ktrej mglby je przypi stosownie. Ktokolwiek tedy wemie pod rozwag powysze slowa Justynowe: qui (Daci) cum Orole rege adverltu Bastarnas male pugna.sent, i porwna z niemi to co mwi Dio Kassius 1 o dakim krlu Rolu czyli Rolesie ('POOATN) ktrego August uznal za sprzymierzeca i przyjaciela swego, i ktry wodzowi jego Mr kowi Krassowi pomagajc, wojowal przeciw Bastarnom ; ten latwo pozna e Justynw Oroles jestto w Diona 'POOAtj'O yjcy okolo ~!) roku przed Chr.. ktrego ~zynem charakterystycznym zamknl Trog pomieniony_ swj ustp o Dakach, nie bez pewnej zrcznoci ze wzgldu na stan obecny spraw rzymskich: dajc do zrozumienia, e oto te straszne nicgdyg pottg, a zacne charakterem ludy. s dzi. dziki Augustowi. rzymskimi sprzymierzecami.

et ministeria uaoribus, quae oiris antea {ieri solebant. [acere.

O tym samym zwyczaju trackich niewiast mwi Strabo Ul. 65 : llaec illis (RUpani.) communia 8unt cum Celtis T r a c i bP s et Scythis, .icul et (orlitudo non virortlm mQdo sed etiam mulierum. Mulieres enin
I

') Hist. Rom. LI. U U. !6.

i36
agrll' colunt, et cum peperenmt, .110 kloo fliru declu"bere j.be.t, i i s q u e raini.tra"t. ..
Zbierzmy w jedno rozrzucone powyej uwagi, zawimy I nich wnioski niektre. Powiedzial w swojej dyalogowe] kronice Mateusz, e u staroy tnych jest mdro (in antiquis est sapietltia); e on sam uznaje si uczniem staroytnych (me flero in(antlllum anliquorum (alear) ; ze nakoniec dowd prawdsiwoci tego co opowiada, znajduje si w staroytnej historyi, rzeki bowiem Trog (flerum esse ae Serillfll ex antiqua prresumitar hi.toria, ait enim Trogus). W tych jego wyznaniach uwaianych lcznie z paralelami ktre przytoczylem ze staroytnych pisarzw co albo byli Troga rdlami, lub u jednego z nim rdla czerpali, leZY dowd jak dzie jasny, e caly ustp niniejszy, sucy, jak widzim, Mateuszowi za wstp czyli wprowadzenie do jego kroniki, wyjty jest z historyj Trogl Pompeja. Tu tedy jest owa podwalina i kamie wgielny. na ktrym wspieraj si ostatecznie nietylko Mateuszowe powieci o Leszkach, ktre szczegowo w dalszym cigu rozwaa bdsiem, ale oraz wszystkie pogoski o ilirskoc] Slowian, jakie si zarwno u Polanw nad Wis i u Polanw nad Dnieprem u Pomorzan, u Serbw nadelbiaskich i u Czechw, w silniejszych lub tez sabszych i wicej omglonych zarysach przechowywaly. Jeeli badacze sowiaszczyzRY mimo swoich usilnych stara i niezaprzeczonych zdolnoci nie trafili dod na dno prawdy: jeeli miasto prostych dowodw lub prawdopodobiestw w wysokim stopniu, daj nam raczej w wyniku dowcipnie zkomplikowane systemata; jeeli w wywodach naszych pierwiastkw czepia si musz takich mionek etymologicznych jakiemi s Se,.bi nadmeoccy Pliniusa lub Herodotowi BOl'dilOI z swojemi niby slowiailskiemi imionami; a na skazwki o ilirskoci Slowian odpowiadajc, przypuszczaj nie znany nikomu pochd Hirw nad morze baltyckie na kilka wiekw przed Chrystusem; tedy do gwnych powodw tego naley nic co innego, jak tylko lekcewaenie rdowych polskich pisarzw, l i owe powiatowoci tchnce
J

')

Zarozumiao i uprzedzenie niektrych cacskich ucsonych, posuwa si nit'kiedy do miesznoci. Franciszek Palacki ktrego w pewnym wzgldzie obra sobie &li przewodnika w wiclkiem dziele swejem uczony P. J. Szafarzyk, powiada w Iomie I billloryi czelkiej na stronie 155: Def" A'lOtlJJ'Ill8 BeUae regu NotarilJJl tril'b er (rohe lnd !eeu Erdi~) rwe/I "iel iirger ah Blller Jlayek, "lItt gibt dem K a d l" be k n i c h II n a c I ! DUI es noch jelrJ IIGMer (/Ibl, lOelche diuu (ade Kleeblatl hUtorildtef' IIotftIJll-

231
uprzedzenia ktre nie dozwalaj im ujrzed w caej dokladnoci zwillzek konieczny w jakim tak crlowiek do narodu, jak mlldro narodu do mldroci wiata zostaje. Nie owym tedy systematom i rozprawianiom szerokim, jakakolwiek jest ich warto zkdind, ale podobnym ustpom jak niniejszy Mateu8U, obejrzanym w wieIJe krytyki, winni bdziemy: jeeli mniemanie o iirsltoci Sowian. powszechnie niegdylI wierzone, a pnez wiciu nowszych pisarzy ladajako wykadane. przestanie by odtd uwaane za hipotez przez kadego ze znakomitszych historykw; i ta to okoliczno' odslaniajca istotny wze czcy Sowian ze staroytnymi narodami, rzuca zarazem wiato na dzieje Europy w drugiem i poniej szycb wiekach po Chrystusie.

Odtd zaczyna si w kronikach polskich powie opowiadana wprawdzie za pisarzami staroytnymi. ale po najwikszej czci sowami naszych krooikarzw. Inaczej nieco prowadzi j Mion&, a inaczej Maleusz. Rozwaiymy opowiadanie obydwoch, a rnice ich objanill nas tak wzgldem samych pisarzy i ich stosunku do siebie, jako i wzgl~dcm opisanycb przez nich wypadkw.

~6er. CIII

ut

(aUcMm NlIliontJliml .. fiir die Ge't'hicltle za relten ,ic. bemiCllm, lIJaIirlich ein _freuUc/iu zmcherl Ikr kit. Rozs!dny czytelnik obaczy tu najprzd niezgrabno w porwnaniu Wincent.!Bo ladlub~em zwaoego z Waelawem Haj~em: WincenteBO. piAna wiekn xn Wry swoich poprzednikw Miorl%l i MateulZA przepitywal i ktremu prdzej wlzystko inno moina zarzuci nieli zmylanie wypadkw; z Uajkiem pisarzem wieku XVI ktry adnych dawniejszych pOlallikw w czystoci pierwotnej nie przl'ehowal i ktrego mnogie wymysly karci Ol kadej niemal stronicy uczony rodak jego Gelazy Dobner. Co za do uwaii kt", alItol' na kocu d.yl, jest OIIa z rodzaj. tych przepowiedni, jakie dodawali w kocu XVII wieku utrologowie przy kalendarzach, a Wre chOOd na lerio pisano, w dzisiejlzych czytelnibeh 'miech obudzaj. Prawdziwa milo~ ojczyzny jest oraz milolei, ludzko6ci. Jeeli kto ojczystego pisarza zle objania. winna jest temu nic jego mio narodowoci, ale jego ghpota; moina zganw sposb wykonania jego pracy, ale 8am pnedmiot prtIcy potpi nic mona: bo kto mial cho troch do czynienia z history! ten wic, ie brllk. rde historycznych niczem zaspi li nic da, i jakiekolwiek one IIJ " lobie, nic pneltaj, jednak by trdalDi. a pojalillienie icll Oltateczne zaWlIC bdzie wain, zasug, osobliwie jeicli li odnos do czallw lak ubogich w r da, jakiemi l' wiek XI i w historyi ludw alowiaskich.

xn

ROZDZIA

VIIL

Grak

uka"a

,tuiatw. poteme w U1ryl.

Nader wany i ciekawy ustp z dziejw ilirakich podaj Lu naai kroniuru.

rdlo z ktrego zaczerpnli go, nie jest wiadome. Nic podlega jednak wtpliwoci e

zdarzenia te znajdoway ai w tak zwanych Getikach, jakie pisal Dio z Prusei i Kritan. Oneta, jak li zdaje, s dalszem irdlem tego co tu czytam~'; poniewa zd zmie.azane lu .. nazwiska krain alroiytne z nowoiylnf'mi, a w tych ostalnicb przebija si znajomo Jlowiaazczyzny poiniejszcj, prawdopodobnie wic wyjli ta nui kronikarze bezporednio z kroniki lchickiej, na ktr wyej ju powolal si Miorsz. W aposobie przedstawienia rni si nasi kronikarze. Miorsz opowiada wprost za pomienionem awem irdlem, ktre, jak si zdaje. powtrzyl w tern miejscu do wiernie. Maleusz nie przealje na tym opisie, ale udaje si po jego sprawdzenie do xig Trogowych i przytacza nowy z nich ustp, rny od sw Justyna. Mioraz w swoim opiaie podnial wicej atron chronologiczn; Maleusz stron krytyczn. Pierwszy rozwidl ai dokadniej nad tern jak Grali. atopniami do wladzy przychodzil; drugi uj zwizlej ~ okoliczno, ale dodal ciekawy szczeg o ostatecznych skutkach podboju jaki Grak zrobil w sicmiech ligurakich. Oba tedy opisy wzajem si uzupelniaj.

_ler8uae ehronle.n.

Matlhael (hronJeOD.

Eodem tempore, siquidem predieti regis Assueri , qui regnavit ab India usque ad Ethiopiam super centum viginti septern provincias, trecenta millia Gallorum, ut ait Trogus, cum eos sua patria capere non posset, ad sedes novas querendas, terram propriam relinquentes, exierunt. Ex quibus porcio in Italia consedit, Romamque eaptam incendit j ceteri vero pcne tocius orhis regna occupare moliebantur. I) Quod Poloni audientes, copiosum contra GaIlos b) exer-

Fama etiam est Gallos pene totius orbis tunc regna oeeupasse, quorum multa millia multis hae manus stravere conflictihus; reliquos diu afflictos ad sodalitii foedus compulere: ut si quid eis aut sorte aut virtute apud exteros accessisset, aequa utrisque obtingeret partitio. Gallis itaque cessit Getia I) usque ad Danubium j b) istorum vero hine usque Parthiam, istinc usque Bulgariam , e) iIIinc usquc Carantaniam dl crevit accessio: ubi post multos cum Bois e) conflictus,

auer-

eitum congregant, Graccumque virum nobilem et bel"lare scientem, capitansum constituunt; multa millia eorum multis stravere eonflictibus j reliquos diu afllictos ad sodalieii fedus compulere: ut si quid eis aut sorte, aut virtute apud exteros aecessisset, equa utrisque obtingeret partitio. Gallis igitur cessit Getia usque ad Danubium j e) Polonorum vero hinc dl usque Parthiam, istinc usque Bulgariam , el illinc usque Carantaniam f) exereitihus " crevit accesaio: ubi post multos cum Bois bl eonflictus, post multorum bellorum discrimina urbes occupaverant, prefectos constituerant, prefatum Graccum principem creaverant. il Post aliquod tempus rediens a Carantania" Graccus, ut erat maxime disertus , omnium cognaciones nobilium convocat, omnium in se ora convertit " omnium venatur favorem, dicens:

post multa bellorum disenmma urbes occupave-rant, praefectos constituerant, quendam nomine Graccum principem creaverant. Sed tandem itlius gentis luxu segniter dissoluti, mulierum paulatim emolliti lascivia , primores quidem veneno extinguuntur, ceteri jugo indigenarum substernuntur: sicque omnium armis invicti, paucorum segnitie vincuntur. J. Nihil hic fictum, nihil simulatum. sed quidquid asseris verum esse ac serium ex antiqua praesummitur historia : "GalIi enim" ut ait Trogus j "cum eos patria non caperet, trecenta miIlia ad sedes novas quaerendas ultra Istrum et citra I) miserunl Ex eis in Italia consedit portio quaeRomam captam incendit; aIia per strages barbarorum penetrans, in Pannonia eonsedit, ibi victis Pannoniis, cum finitimis muta bella gesserunt Linchitis." rl

........

Sicut COrpU8 sine anima, lampas sine luce, mundus sine sole, sic esse imperium sine rege. Se quasi non regem sad imperii socium policetur; si ipsum in regem eligant.
Non sibi sed toli natum se credero mundo.

.._..

tO

-.-.-

Verissimumla) igiwr ao certo certius est cum hac eos gente concertasse. Non enim sine collisione conquiescunt e contiguo sibi fluctus oppositi; nec diu vicinari sustinet leo cum tigridc. Quippe:
Non bene lorrenles ripa volvuntur

Graccus rex ab omnibus eadem, Quos rapit opposilo turbine vis exaltatus: jura instituit, leges eadem. promulgat. Sic igitur nostri Tuncnonnulli dominationis civilis juris nata est concep- Ligurorum i) ceperunt portiocio , seu concepta nativitas. nem, quando a Carantania reIgitur Polonia f1orentissi- diens Graccus, ut erat sentenmis per Graccum aueta est cioso beatus sermonum agmisuceessibus, Floruit autem ne, omnes in concionem voGraccus primus Rex Polonie eat, omnium in se ora eonante incarnacionem Christi vertit, omnium venatur favoannis plus quadringentis, et rem, omnium sibi eoncilia ante Aexandrum Macedonem obsequia. Ait: Ridiculum esse annis pene centum. pecus mutilum, hominem aeephalum j idem esse corpus exanime, idem sine luce lampadem, idem mundum sine sole, quod sine rege imperium. Anima siquidem animoilati suggerit industriam; lux rerum illu strat circum .poctioncm; sol dcnique radio munificentiarurn heneficos ad omncs docot expandi, quibu velut quibu dam gemmis regii diadema capiti . quam decentissime decussatur: ut in fronte magnanimita , in ocelpite circumspectio,
Diqitized

byGoogle

2
.tlb.e_

in lateribus altrinsecus largae strenuitatis carbunculus praefulgeat. II) Se quasi non regem , sed regni socium pollicetur, si se deligant:
Non sibi sed toti natum se credere mundo.

Proinde rex ab omnibus consalutatus: jura instituit, leges promulgat, Sic ergo nostri juris civilis nata est conceptio, seu concepta nativitas. Nam ante hocservituti ancillari libertas, et aequitas pedisequari jussa est injuriae, eratque justum quod plurimum prodest eiqui plurimum posset. Licet autem justitiae rigor non statim coepit imperare; extunc tamen violentiae desiit subesse potestati, et dieta est justitia, quae plurimum prodest eiqui minimum potest. Igitur Polonia florentissimis per Graccum aueta suceessibus , statuit prolem post ipsum, ejus regni successione dignissimam , nisi alterius filiorum ejus fratricidii foedasset piaculum.
a) .oeleri._ moUebUllur< wyd. rd. omnia vtra. mollebatv; rt.p. U i 111 etltrOl POcilU loliw orbU rtgnIJ oecuplJut. b) .eonIrll GlllolI lek rkpp. n i m; wyd. ,d. nie ma. e) .Gallil._ Danubiuml lak poprawiam wedlu, Iku...ki kronlklrzl 1I1'lkiego; rkpp. D j m, oral wyd. rd.- GlJIli. igilur etllil wsitrtrlA CrtcilJ. d) .bina. lak rkp. ID; n.p. D nie ma; wyd. rd. lIue, mylnie. a) .:Bulpriam. lak rkpp. n i m; wyd. ,d. fJng4rial1. t) .Caranlenilm. Caneeiem, _ WJd. rd.i "pp. U i m Carin/llilJm. c) .e.ercilibulI lak ...yd. gcL; rkpp. II i m llie b) .eum Boil. lek poprawiam; rkpp. D, mi W7d. ,d. et'm Romanu. Q.oecu,neranL.. Iraavaranl. lak poprawiam WIdlu akal...ek rkp. Dlilll.; rkpp. II i m Iudziei wyd. ,d. ocelIpant... crtanl.

"tfU

_aj..

a) .eelSit Geli.. leli rkp. VI i lIiektre kreko.... kie; inne oru wyJd. GrecilJ mylnie. b) 'lIsque ad Dlnubiuml lak obij lIroniklne 1114ICJ; rkpp. Wine. i ...ydd. nie mej,. e) .BuI,.mml lak rkp. I; inne Ungariam. d) .Cannlaaiaml w"yllkie rkpp. CarinlJK4m. e) seum Boi...kp. XXV cum Remu, mniemam ie I imienia BOUlle wyel7\aaep powllalo najpierw Remu, paniej Romanujlk to dli' we "'lIyltkieb r,kopilllllleb Inachodli li,. f) .ullra IJlrum el eilra. lak ezyleI Sommerabere w kronikanu 1I1,.kim; rkp. I velul Vtr 'IJCNm; inne nie mlj,. \;) .Linebili.. Lechilil ma kronikarz "14ll1i rk}lp. i ...ydd. Wine. niemej,. hl overillimum. lak rkp. XVI, Ilr. .IO; Inne vtrori"'ilt. l) .domin.lionil LirlJrorum. So_erall." ezylal w kronikarzu ....Iklm: nonnulll LIyurie ee,.runl portionem; LirlJrie ma I rkp. XVI; Sanzel czyta LipGgii; IDne rkpp. maj, Iigurire, mylDle. kI .Anlma liquidem... praeful,eah lak rkp. VI, IX, X, XXV, 1 wiele iunych 1_ zamiut C1l1illl4l, 1iiuI; rkp. t i niekt6,. Inne nie

maj,.

.........
Tegoto czasu, to jest za pomienianego krla Aswera ktry panowa od Indyi ai do Etyopii, nadstq dwudziest siedmiq krainami, trzykro Blotysi.cy Galw, jak mwi Trag, gdy ich ojczyzna smielci ni~ moga, rzucio kraj wasny szukajc sobie nowych siedluk. Z nich cz usadowia si~ w Italii, i Rzym zdobywszy spalia; reszta targnpa si~ na podbj niemal lwiala caego. Co usyszawszy L~chici zgromadzili unelki wojsko, i Graka m~:ta zacnego, a biegltgo tcojownika wodzem obrali: to widu bilwach pado Galw trid~ tyS1.~cy; reszta, tlNgo nrkana, skonia s;~ do lalww~Q sojunrt, i~ cokal ",,-tl.-b'J ma H!lU lomn pado, lH!di orritfla I~yskal'e byQ Na obnjch, IQ pjd.:,ie fi} rot"lI'J (biol rn'-rl13'J oba ,,rody. GcJloNa N"~ pr~ypaJla Gtt"'Ja aJ po DUdj; ~ici UJ. ro~(larli ${ mocq orrUJ ~c!d ai do Party", uamtqd

..te....

Glosza takoz z~ GaIowie wtedy praune Iwiat cay WOjowali ; ni~mao ich tysicy pado pod or~zem nasz'Jcro w mnogich bitwach; reszta, dugo n~kana, skonia si~ do takowego sojuszu, ii cokol wiekby im bd losem pado, bd orfzem uzyskaM byo na obcych, lo pjdzie tv rwny dzia midzy oba narody. Galom wic przypada Gecya az po Dunaj; nasi za TO.Zposlar/i si (moc orfza) ztd a do Partyi, ztamlt!d do Blgaryi, a zowd ai do Karanianii: gdzie po dugich bilwach z BoJami, po prZ bytych widu nieb~zpiecu siwach, pozdobytoali byli micsla, pou$lanawUJli przeoio n'Jch, a nitjakiego imieniem Graka xip:iem obwoali . Jednakie to l"ocu. z.bytkami orcego ludu zepAlei, gdy ~ powoli lubidnoci niwiasi tC'J(~'-~C-.ajl!, prudn~jsi zpom,~d~'J n'-ch :wstaJi 8pf'ztnit1li lrucimq, ref.ta poddaa kark
jarull. ~.

Tai

wi~

do Bgaryi, a zowd a do tych, ktrych or~ caego Karantanii : grhie po wielu wiala ~W1Jcip!l me mg; bitwach z Bojami, po nara- zwy~Zyla rozpusta niewielu. ~eniu Ii~ na wiele niebe~pieJ. Nie masz w tem Jadnego czefastw po;;dobywali byli mia- zmylenia, adnego faszu; lecz sla, pouslanawiali pruloo wszystko co powiadasz jest nych a pomienianego Graka prawdq istotnq, jak to wida ~ obwoali. ze staroytnej historyi: Po nieiakim Czaa1e wr"Galowiebowiem",jakmwi ciwzy z Karanlanii Grak, Trog; "gdy ich ojczyzna smiejako mq bardzo wymowny, ci nie moga wysali zpozwo!Jwa wszystkie rody zac- midzy siebie trzykro stoniejue, zwraca na siebie tysicy za Dunaj i z tej strony wszystkich oczy, i IJ$~ystkich -Dunaj do szukania nowych serca zniewala, mwiqc: Czem siedlisk. Z nich cz usadojest ciao bez duszy, czem wia si~ w Italii gdzie Rzym kaganiec bez Jwiatla, czem zdobywszy spalia; druga przeIwiot bez soca, tern jest darlszy si przez tumy barpastwo bez krla. Siebie nie barw, usadowia si w Pana krla lec~ niby na. spl- nonii, i Panonw podbiwszy, r;qdc poleca, a skoro na wioda dMgoletni bj z Linniego padnie ich wybr, go- chilami." w jest dowie Je: PrawdziWi! tOi~ i najpeNie dla .~ ka cGlego zrtHhony wn~lZq jest rzeczq e Galojut lwiata. wie z tym narodem walczyli. Grak wi; krlem jedno- Bo le fale przeciwne nie goAnie obrany, ustanawia sdy, spocznq pierwej, a si~ rospr(JlJa Of/laIza. Tak powstay trqeo, i lew sf!8iadujqcy z typierwillltki naszych ustaw i grysem dugo z nim w zgo~ ndUej ~noici. d~ie nie wytmJa.

lIlIon.

Owo: Lchitija za sprawl} Dwa prdy u jednego zle pyn koryta. Graka najwietniej rozpostarta Gdy je w prr,eciwne .trony rwna ril4 :Ostala W swoich granicach. chwyta. Kwitnql za Grak pierwszy Wanie podtenczas nasi krl liicki na lat czterysta zaj~li byli czrJ posiadoAci liz grl} przed Chrystusem, a gurskich, gdy Grak z Karanniemal na lat sto przed Ale- tanii wrciwszy, jako mq obzandrem macedoski":. darzony pynnq a penl} trtAci wymowl} , zwolywa wszyBJkich na rad: wszystkich uwag~ na siebie zwraca, wszystkich serca zniewala, i gotowo wszystkich naprzd ju dla si pozyskuje, mwiqc: PoAmiewiskiem jest by~ bezmowne a czek bezgowy; c,;em za jest ciao bez duszy, esem kaganieJ bez wiata, csem wiat bez soca, iem jest pastwo bez krla. Dusza bowiem jest rdem mztwa; wiato uatwia nam przezor wszech rzeczy; nakoniee soce uczy, jak si do wS:lystkich rozdf!Ya powinny dobroczynne promienie ask, ktremi jak najcenniejszemi perami zdobi si~ korona gowy krlewskiej, tak: e gdy czoo wielkodusznoci janieje, miga UJ ty blaskiem bystra przezorno, a skro oboj szczodrze spromienia bohalyrskoci karbunku. Siebie nie na krla, lecz jakoby na sprzdc poleca, a skoro go obiorq, gotw jest dowie e:
Nie dla
Ii~

..t.....

ucz

caego

zrothony jut iwiaIG.

Wnet krlem jednogonie obranYI ustanawia sdy, prawa ogasza. Tak powstay pierwiastki na8z'Jch ustaw .i zawitpek naBMj 'PO-

. .te....

Przedtem bowiem wolno 8luebnq bya niewoli, a sprawiedliwo wloka n opodal ~a krzywd, i zwano sprawiedliwem to co dla najmocniejszego byo najkorzystniejssem. Jakkolwiek za surowy wymiar sprawiedliwoci nie zaraz jelzcze panowa poCM}l, to przynajmniej przutaia ona odtd ulega przemocy, i nazwano sprawiedliwem to co byo najkorzystniejsze11 dla najsabszego. Owoz Lchitija za spraw Graka najwie tniej w granicach swoich rozpostarta, obraa po jego mierci syna ktry byby najgodniejszym ojca nastpCl, gdyby si by braiobjstwem nie splami.
I. Przypisy do Mlorsza.

lecznoci.

Eodem tempore siquidem predicti regis Assueri... porcio Gallarum... Romam captam incendit.
l

powiedzial Miorsz: in deseripcione .uorum (Linehiticoru7lI). annalium hec inveni, quod a dieto Wandalo patre Polonorum (wla~ciwie Linchitarum) Ulque ad tempora regis Allueri He.ler mariti, qui regnavit .uper centum viginti septem provincilJl, regem .ive principem Polonia (Linchititt) habere non curavit, de ip.orum eciam aetibus sive beUis Ulque ad dicla tempora nulla fit mencio. Spomniana wic tu kronika zawierala wlagciwie dzieje Lchitw dopiero od Graka. Wpatrzywszy si w to co o Graku I rozpowiada Mioru, zawiza mona z wielkiem podobiestwem do prawdy e caly ten ustp, jak go dzjg w tym kronikarzu czytamy, jest prostym z owego zaginionego latopisu wycigiem, tu owdzie moe skrconym i oszpeconym bdami poniejszych przepisywaczy; aczkolwiek i te nie s tego rodzaju iby je dzi poprawi nie bylo mona. e to mnie~anie nie jest plonnym tylko domysem, pokazuje to text Mateusza ktry "tene sam ustp treciwiej opowiedziawszy, umie jednak doda par szczegw nowych, bo mu zapewne obszerniejsze rdlo: tlacripcio Linchiticorum annalium nie bylo nie znane. To wic co w ros-

Wyej

biorze nlD16Juego ustpu o Graku dowiemy si~, da nam zarazem jakietakie wyobraenie o zaginionym lchickim latopisie i jego wartoci. . Aswerus m Hestery bylto, jak widzielimy wyej, Artaxerxes Ilemnon, syn Daryusza i Parysady. Jeg)i imi biblijne tego krla zamienimy na .wieckie, natenczas sowa Miorsu s niemal jednobrzmice ze sowami Troga, ktry mwi: Arta.xerxu rex Per.arum legato. in Graeciam miUit, per quos jubel omne. ab armia discedere... me annus (387 przed Chr.) non eo tanlum iuigni {flit quod reper&te pax tota Grucia {acta est; sed etiam eo , quod eodem tempore urbs Romana a Gallis capta est. (JusL VI. 6.) Widoczna wio e to co opowiada Miorsz i co znajdowalo si w starszym jeszcze latopisie lchickim nie tylko zBadzalo si z Trogiem, ale zdaje si jakoby w czci bylo z niego zaczerpnite, z przemiaD~ Artaxerxesa na biblijnego Aswera, ktrato przemiana i w starym roczniku krakowskim znajduje si."
') Tu jest miejsce przekona si aeali suszne jest postrzeenie Lelewela (polak. e. w. L t 18) e nasI kronikarz znal jui Marcina Polaka i z niego czerpal. Jeliby ak bylo, losaby lad tego albo w alowach textu, albo przynajmniej wdaach jednakich. Co do pierwszego, nie moina nigdzie dostrzedz podobieatwa wyraie w Mioralu i w Msrcinie. Przedmiot te ktry traktuj, jest zupenie roiny i procz jednego napadu Galw na Rzym, nic w treci awojej nie maj'l spolnego. l wlanie 010 w opisie tego napadu calkiem si w rne strony rozbiegli. Mioraz powolal si na Troga; Marcin powiedzia o par wierazy przed swym opisem: quemGdmodum dicit Liviul i zdaje si ~a nie ma xi'lg TrOKowycb. Wiadomo ie ci dwaj splczdni sobie hislorycy rzymscy. z ktrych ostatni cblubil si pochodzeniem od Galw, podali rnice si wiadomoci o tym napadzie. Krytyka przechyla li wicej na stron Troga jako tego ktry sam z Galw pochodzil, a podanie Liwioaa 'I pewnym 1JZld&ie prostuje. PowolawslY si na tego os& tDie,o Marcin powiada: AIIIIO po"ea Irecente,imo decimo quinlo (U. C.; 408 ante ChrJ VtJenlu vicli nIl a RolIIaIIiI lerapore A"ueri regu. Circa idem lempvI Senonu Gaili duce

Brennio pugnavertuJI cum Romanu apud Albulam {tuvium. et victi ,rml ltomani,
et capIa ul civiltu praeler Capitoium, IfIOd etiam perdid;"enl, li pertligil mu" R _ u: l4uittIdiM JI1If'UMJ dormielltu, claIRore f!alido /lOR ezciIlU,d. ..,. 1Jl. Chr. alr. 117, wyd. Anw. I r. t574 w". Moina pozna na pierwszy rzut oka, choby aulor byl tego nie powiedzia, e a wiadomo wyja jest z Liwiusa. Wcdllllf Marcina oblicae przypado lo u Arlaxerxesa Dugorkiego ktry panowal od r. M1.t.-.~5, a ktrego ,\swerem nllWa' Jzef F1avius. Ami. M. XI. 6. Z19d wida jak na dloni le kiedy u Miorsu na spodzie wiadomoci o Galach je8t Troll' i Jomandes, I ktrymi Dajllaraz1 roczoiJr. krakowalU apdza sit; przeciwnie u lIarcina Polaka, pift,cego za SnniCf, opiera aiv ona na Liwiuszu komentowanym zapomoc'l Jzefa Flawiego. CIIociai wiVe kronika Miorau nie bez pOlliejszych interpolacyj nas dOlala , nie ma ona jednak Dic .plnelo z Marcinem.

Oznaczenie chronologii w tych dziejach perskim Artuerxesm czyli Aswerem ma swoj wan przYClyn, i dM bylo zastanowi si dokladnie nad t okolicznogci aby zmi~rkowa e widowni tych dziejw nie moe by Polska, ale Ilirya. Wlanie krlowie perscy rozpokierali wladz swoj przez calll Traoy~ i Macedoni a ku lIiryi. Bylow w pi tym przed Chry:dusem wieku. W drug polow tego wieku przypada kilkadziesilt IlIt ycia Graka: dlatego kronikarz od tego bohatyra dzieje iirsltie zaczynajc, najllwsownil!j omaczyi czas jego perskim Aswerem, o ktrego potdle gosiy xigi biblijne e nad st dwudziest siedmi krainami panowal. Beeimienny autor spisu krlw polskich znajdujcego si w jednym z rkopismw krakowskich, powiada jakoby Grak od Aswera poslany by prseeiw Galom J: w CIem oczywista myli si; ale to simo ju okazuje e czyny Graka i cale te dzieje nale do pwyspu ilirskiego dokd sigaa wladza perskich satrapw; a nie do Polski, od Persw dalekiej. Nie przestaje Miorsz na oglnem oznaczeniu czasu ale powiada dalej: Floruit autem Graccus primus rex Polonie (Linchiliae) ante itICGrnationem Chriati ann;' piu. quadringent;'; el anie Aluandrum Macedoferl anni. pene centum. l trzeba wyzna e to co o tym krlu ilirskim polskie kroniki podaj, jest nierwnie waniejsze i dokadniejsze od wszystkiego co o nim w ktrymkolwiek z pisarzw staroytnych przechowalo si.
I

quod. Poloni aut/iw/es.

lo
ju

Wla ci vie powinno u aialimy.

by

Luichituc ; ale autor miesza te nazwy. jak

copiosum eaercitum conqreqant.

Polybios mwi o nadadrya ckich Wenetach: Gallorum fines cI/m ;/l(e lo exercitu erant ill!Jre si ~1. 18.); przeciwnie z tego co mwi na z kronikarz,

z napomkni e Tenpompa i Troga pokazuje si e to byli Aularyoci ilir cy, a nie Weneci. rdlo lej plozeczno 'ci zdaje mi si nast pujce. Teopomp najstarszy opisywacz tych zdarze nazwa lud w, co wkroczy do siedzib Galw Adryejami: / 1rJ(?/a iol. !\I3my dowd tego " d "och j!lgo uamkach. W jednym z nich, kt ry przytacza Tzetzes w xi dze I. nazwa on Aulariosa 'A J(?IO'; ; w drugim ktry przytacza Alenajos w x. : sir. 4,t3 nazwa] samyche Autariotw, co to ich Galowic jako ci em i zc w swoich zatruwali A!!wio/ w ktremlo nazwisku goska J wyI

tudzic

GraCU5 contra Gallos a rcge Assucro hic (do Panonii t} missus eos devicil. umeru Rcgum Polonie , rkp. bibl. aktul, krak, pod z nakiem BO. III. 18. [ol. 114 o talnich trsech. kartach. Pisany w wieku. n '.

Googlc

puszczona zostala przez myk przepisywacza. Wprawdzie Kuaubonut i mniemali e to nazwisko czy1a~ si powinno 'A~uUo~ ale jak dalece mylne jest to zdanie. to pokazuje si Itl!d i nie o Ardyejach ale o Autaryotach ktrych przodkiem Autariosa lub Adryosa rni pisarze mianuj. rozpowiada t sam przy,od Elian (V. H. HL 15); powtre i nazwisko Ardyejw 'A(!bvaio& pisze si najczgcicj przez II nie przez & (Polyb. hist, II. 1i. pp. i.); przeciwnie za nalwisko 'Ab~lo; i 'Abp&a.1o& przez , pisze si. tak jak ma wlagnie Atenajos w miejscu powybzem. Dwa te wic Teopompa uamki wzajem si objdniaj. Nazwisko Adrya powtarzalo si kilkokrotnie w rozmaitych okolicach: W lIiryi byla gra '.Abp/o" (Czarna gra) a rzeka co u jej wierzchowin rdla swe bierze, tudzie miasto na tej rzece, nazyway si 'Abf!Uz. Drugie miasto tego nazwiska bylo na brzegach Italii, w krainie Picen6w. To powtarzanie si jednego i tego samego nazwiska w rnych stronach dawalo powd do rozmaitych bldw. Niektre balamuctwa ztd pochodsee wskazalem ju wyej (str. 203). Skoro wic. jakto dopiero okazaem, dawny rdlowy pisarz Teopomp Adryejami nazwal ten nard co do siedzib galskich wkroczywszy, zmusil ich do r'Ycblt:go zpod Rzymu odwrotu, a nakoniec przez nich wytruty zostal, nie bylo tedy nic latwiejszego Polybiosowi, jak wzi tych Adryejw za Wenetw, bo i ci nad morzem adryackiim mieszkali, a prcz tego zachodzilo midzy nimi wielo-rakie podobiestwo: gdy~ wedlug Herodota nadadryaccy Wenetowie s. Ilirami I. 51.; a wedlug Eliana i Agatarchida ilirscy Autaryoci Indami. Teopompa wic skazwka jako wiadka starszego jest tu pewniejsza.
Sehweigbuser

Gracumque virum nobilem et bellare scientem:

I u Kozmy praKSkiego jest Crocco czyli Croh vir oriundUl. Pierwotna forma tego imienia jest Grachus lub Graccus, i tak je maj dwa rkopisma Miorsza i najdawniejsze rkopisma Kadlubka; pniej dopiero przerobiono to imi na Kraka lub Kroka. Grak odpowiada greckiemu 'H(!wU.;'~, laciskiemu Hereules, i nie jest te mlodsza ta forma od greckiej lub rzymskiej, bo od imienia tego bohatyra nazywano Alpy nie herak1ejskiemi lub herkulesowemi, ale grajskiemi: Grajae Alpes. Najdobitniej jednak przechowala si stara forma ilirska tego imienia w nazwisku miasta Dirracbium L/vdl!al&O'I' ktre mial zaloy bv-'Palo~, a mieszkacy tamtejsi rozpowiadali e zaloycielem ich stolicy jest Herakles. Przedimek bv ktry widzimy w imieniu bv-'Palo~ znachodzi si czsto w imionach ilirodackicb; tak samo zloono s nastpujce imiona krlw lub bplanw ich: Dicenetll, DicomG, Decebal; a w Strabonie, Jornandesie i na starych monetach czyta si .te same imiona raz I przedimkiem blI,

ComM; Cebal. Nietawodnie tedy bnmialo staroytne imi 6tJ-'Pa.1.0~ takie 'Ptt1.e~ lnb Graelw.. Tye co do pier-wiastku imienia, a teraz zwrmy uwag na historyczne jego znaczenie. Usfp z Troga Pompeja o pnewngach starych flirw na morzu ilirskiem, ktremto imieniem w dawnych ceasach zarwno joskie jak i adryackie morze obejmowano, przytoczylem wylej z Mateusza kroniki. Za podstaw swojej powi~ci poloiyl go Mateusz, i my tei moemy go 'WZi~ za podstaw do krytycznego pojanienia tych zdarze. Na cztery wieki przed Chrystusem robBi llirowie sawne wyprawy morskie: w nich odznaczy si bohatyr ktrego imi podaj rozmaicie wini pisarze. Cicero ktry przechowal nam najstarsze gwiadectwo Teopompa Chioty, zowie go w najlepszych swoich rkopismach BargululI lub Baretdus. BargululI czytam to imi w ulamkach Cicerona znajdujcych si w jednym z rkopismw biblioteki Ossoliskich. Kiedy zwidzalem bibliotek ordynack Zamojskich wpad mi wIdnie do rki pikny rko pism Cicerona de Offieiis z wieku. jak mniemam, xrv lub XV. Na~-. czawszy si niemalo nad waryantami Cicerona co do pomienionego miejsca z Teopompa , jak je rozmaite obce rkopisma podaj, bylem ciekaw jak tei ma go rkopism polski. Imi znalazlem tak jak w najpierwszych rkopismach europejskich: Bargulus; ale co mi nierwnie wicej uderzylo byo to, e nad wyrazami latro illiu. dodaje polski przepisywacz kodexu, teme samem pismem lecz inkaustem czarniejszym: id ut: .lafJorai . To mi przypomnialo owe sowa Nestorowej kroniki: Ruryk, Slowme, gdzie imi Sowene jest jakby glos tylko, i zapewne te z glosy nad textem greckiego cbronografa Hamartola poloionej, powstao. Nietyko wic w XI i XII wieku, ale nawet w XIV i XV pojmowali lo dobrze w Polsce ludzie wiatlejsi, le tltaroytni Ilirowie s~ przodkami tak Sowian w oglnoci jak i .. azczeiJlnoci . Pollk~w, a MateusI Pretorius wiedzial to jesa:cze pod koniec wieko XVII le Wincent7 Kaclubek. kronik swoj rozpoczynl dziejami Getw. 1 Teopompcwegc Bargula ktry w orY8inlle zwan by zapewne lyt1'r';~ Byvlo~ sowie Julius Frontyn: Ardi." Diodor sykullki B~v~, podobnie! Arrian i Lukian ; Helladios z Bizantu B(!U,,~, Libaoi08 B.fldvU"o., a nasz Miorsz Groecu, Imi to tyle upowszechnione w polskich kronikach ezy jest rMlle zupenie co do pit'rwia!llku swego od imicml Bardylis, lub czy to drugie powstao z przekrcenia formy Ardis (a wla~ciwie Argylill lub Arclis) ktr u Frontyna czytlimy ? nie wiadomo; drugi raz niego:
I) Kulta de Gethis vetustissimus scriptorum Polonicorum Vincentius Cadlubko (tradidit], Orbis Gol opera et studio Mathaei Praelorii. OIiva i 688. Itr. i.

bez

Kwl~,

3i

..., Die podlep ie Gnl w Iw.l 'Il i 'I a BerdJ u pisarzw Iaroiya)'eh, jest ~ i 1.0 UIa1 ~.~"... BerU.Je.6w byo wielu a kaidy z Dieb iyl pierwej i..d' 'JI lit jakUM ezyoem historyeznym, nim 10 zidealizowaao lub do ~ bopw zaliczono. Uwaial 10 ju IWy Pon:iII Cato e G.eey cokolwiek tyIb jakim Heraklesie zlllyueJj, odnosili 10 do IWecO bobatpa k6rJ ~ bohatyrami tes0 imienia byl jeden & najmlockzych. I Ta utrap okazuje li w historyi wielce prawdziwa. :A~l_ oatab1i z kr6&6w feDiekidl nad fciptem panowali po UlpieniU lwojem & Esip&u ~ Da eaeIe wojsk z rozmaitych ludw zloonyeh do Hiszpanii I 0&0 rozpowiadft Veekie mity, jakoby Herakles, Jowisza i Alkmeny Iyn, robil wypn-, do Hiszpanii Idzie na wieczn pam~tk sweso pochodu wbil Da brzep.b ACryki i Hiszpanii slupy zwane Heraklelowemi. 1 ~J Inne znowu podanie 0l'asza Herakleaa polrom Ger,oDa i T.ryska z ktrycb pierwszy w Hiszpanii, a drusi w Galii dokazywal; HebIej W, Skilax, Arysto&el i Eustatius upewniaj~ e owa Erytija na k&'1 w tej wyprawie przyby mial Herakles znajdowala li wlunie na bnepeh Epiru a nie kolo slupw Heraklesowych w Hiszpanii. Wreucie kolo Diracbium bylo pole pamitce Heraklesa powicone, a mieszkacy lepi minta, jak ju spomnialem, wskazywali Heraklesa za swe,o uloyeiela. By tedy moe e ju w dawnych czasach by w lliryi jaki bohatyr Iqo imienia ktry czynami swemi dal powd do owelo mitu o wyprawie Heraklesa na Taoryska; a nieuwodn~ je.t rzec e Bardyl czyli w Grak, o ktrym kroniki nasze rozpowiadajlf, robil z poctk,iem CI~ przed Cbrystusem wieku wypraw, na czele llirw, w krainy GaJw, i walczyi & Liguryskami ktrych i Tauryskami nazywano.' To j8lt wypad~ jedyny podcbodzcy pod owe mitos, ktry hi.toryeznie udowodni sit
I .I . . . . .

.tj.mep:;ej.........

capitaneum c o n s t i t u u n t .

.1 . ,.1',

Pierwsse tedy wyniesienie si swoje winien jest Gratt wojsk~ zawodowi, i slowa te naszego kronikarza zgodne s z tem co powiada Helladios: Bardyl". car60fUlriw cum (lIuld illyricvm duH e sercitvm. Mateusz skrci ten opis Mionza i slowa niniejsze s u - niep wypuszczone, a tylko dowiadujemy si jak Grak. od razu xiciem zostaje.
~ Graeci ubicumque nomen Herculis audinnl, pU!aDt e818 8uum a DOmme

1IUIleB'"

argumeDtum; cum !amen ille neque aomine Lib)'UI a quo devicti Lybii allil!, aed Alceu8 dictut 8il Neque dictio Hercules 8it graeca; sed Aemtia. Cal libr. ong. S) SaUWll bell Jugurt rosd. XVII; ob. Ed. Rllth: Die Aeml Glaubenal Mannheim i IU6, nola 39. ') Tauriacia Liguriscarum el Tauria!arum Domen tribuun Slrab. vu. 96.

ilU
relitpuu diu a{1MJIo8 tUl ,odaliai

f_ul eomTJ1'lere.

aden ze znanych dzi' staroiynyeh pisarzw .nie mwi yY1'Unie o zawieraniu przymierza G.lw z Jlirami w owym oallie; a jednak, wszystkie ubocznie przez nich napomknione okoliclno'ei tak si ku temu skadaj, e zaledwie waba si mona, uzna takowe przymierze za wypadek historyczny. Oto s niektre z tych oll.olicznoki. Z Teopompa i Eliana jest rzer.z pewn e okolo tero czasu Ilirowie z Galami dla~ie i uparte boje toczyli. Jednoesenie prawie z temi wypadkami mianowicie okolo roku 385 zawiera Oyonizy syrakuuski tyran I IliraQli przymierze. Wlem oawala Galw uderza na Itali .i na oba brzeri Dunaju: ta cz ktra zdobyla i spalila Rzym. zostaje przemo... widci i zagon jakjg barbarzycw od Adryi przedar si a do jeb ojczyzny. Polybios nazwal tych barbarzycw Weaetami, a powd tege , wskazaem wyej. Wiadomo i pod Rzymem znajdujcy si Gao wie zawarli wkr1ee sojusz z Dyonizym syrakuzaskim, a tu nasuwa si samo przez si, ze musiay nastpi jakowe przyjaniejsze stosunki Galw do sprzymierzecw Dyenisego , Ilirw , bo nie sycha iby ten z nimi zrywa podwczas; Galom za ktrzy w poniejszyeh latach zagouJ Iwoje aj poza Rzym szerzyli, by' sojusz I llirami tern potrzebniejszy i prawie niezbdny, ile e ju pierwej przez tyche IIirw zpod zdobyteso Rzymu cofa si musieli. . ZdiDod znowu wiadomo e Autaryoci, najwikszy z ludw ilirskioh, albo jak ich kroniki liasze nazywaj, Lehitowie, potrafili si isf,otnie okolo owych czasw wynie nad swoich ssiadw i pobratymcw i n,arnli pod swoj wladz} rozmaite trackie i ilirskie plemiona, jak 10 powiadcza Strabo i Appian,l a ostatni zowie ich wyranie sprzymierz6eami Galw przy opisie napadu na Delfy. Co wszystko porwnawuy z sob, okazuje si sojuu ilinki, o ktryrp tu Mionz za nieznanym dzig wprawdzie, ale dobrze wczesnych stosunkw wiadom)'Dl pisaesem rozpowiada, wypadkiem wiarorodnym.

aut sorte aut flirtule aceessiue:

Przed wyprawami wojennemi zwykli byli Galowie rzuca losy: tak czytamy w Liwiuszu: Sigovelo or t i bu, datae Hercynii .altu.. Do tegoto zwyczaju zdaj si ciga slowa powyzsze.

? Autariatae

cum Triballoa domuiaaent qui ab AiJianibWl usque ad Iatrum quindecim dierum iLineris spacium occupabanl, lupra alias eliam TbraCls et wynos sese extulerunt. Strab. vn. 318. Ardiaei qui mari inprimis valuerant, ab AutariensibOl qui tern praevaleban, poslquam hos multla adfecerant damnis, amen everai SUDt Appiao. m1l'. rotd. 3. .

5i

GallU itaque caMI

~.

u..-

tul ~

Poprawka jak tu robi! opiera si nie na lallJDl tyIk& "1II>"Ie : i~ w oiej za Dajatal'lzemi rkopismami. Nuwisko Gelia (nie ~ lIoi wyranie w rkopismie VI piunym roku UOO. W kilku znowu rko piamach biblioteki akadelllickiej krakowskiej napisane ono jest sposobem skrconym. tak e je i Geeia i Grecc cz~ moina. Skoro jeden lub drugi przepiaywaca w starym rkopismie po*zegl takowe skrcenie, wolal je czyta Greei4 nii GectJ. bo o Grecyi mial Justyn w XXIV x~ 6 rozdziale. a II! bardzo widoczne lady. e pierwotny te:d naazyeb kronik w ktrym si ustpy wprost z Troga zaca~te znajdewaly. pod koniec wieku XIV i w wielw XV ju nie wedug Troca. ale wedIuc Justyna poprawiano. Wreszcie nie byo nic atwiejszego jak popel_ ten bd czytajlc skrcone Gci4 za GrtJcU&, bo s'oska t od c w pilllllach dawnych niczem si prawie nie rnila i imi arabskieBo krla E,."ti.... czyta si Erocif1Ul we wszystkich znanych mi rkopismaeh Wincen&ego; tosamo dzieje si zwiel innemi imionami. TeJd Jultyna w jednem z jego wypiaywaczw wyja~nia nam najlepiej t! lIl)'k. W xidze XXV rozdziale mwi Justyn: {.gati'que Getartlm 1'riballonnrqw copiil. a w Wincentego z Belowaku xidze VI rozdzme fl czytamty te Duwitka Graecorllm TrihaUorwmqxe. Oto taksamo jak tu GdtmIm na ~. przemienila si w naszych kodexach Getia na Groecia. Stefan z Biuotu ktry mial pod rk zaginiOtte dzieo Kritona: rlf&lla, powiada widnie w tem miejscu gilzie na Kritona si powouje: Getia regio Getarum. Ert lIBrO Thracica tJmI. rmr~ vocobatar w:or Pltilippi. 7myllthae filii. Inne rdla nazywaj j Dirk. a byla to bliska jak si zdaje krewna Bargula. na imie Adea czyli Adal.. Krilon wic traktowa w 'wojem dziele o Ilirach i Getaeh, ktrycb mial za jeden i ten sam nard rwnie jak i Trog : i prawdopodobnie z jegoto dziela wzite byly te wiadomoci do kroniki lchickiej , a za ni powtarza je nesz Miotlz. Sowa u.que ad Danubium. przechowali nam dwaj kronikarze szJscy ktrzy text Wincentego jeszcze w XIV wieku wypisywali. A nie jestto jedyny wany waryant przechowany nam przez tych skrcicieli; owszem ichto dopiero text porwnany z dzisiejszemi kodexami Kadlubka okazuje, jak wielkiemu przetworzeniu ulegla ta kronika w ostatnich latach XIV a pocztku XV wieku, wtedy wla~nie ~dy zpowodu dwignionej akademii krakowskiej Kadlubek stal si xik szkoln z ktrej i laciny i logiki i dziejw polskich i powszechnych dziejw uczono. pstrzc niemilosiernie text jego pedanckiemi komentarzami. Pomienione slowa usque ad Danubitl", utwierdzaj nas w tem przekonaniu e lu mowa o Gecyi: bo Grecya do

D&lju nie, pnykale; a przeciwnie wiadoJllo .e Gaowie, mi.... wioie Id ci ktrzy u Liwroaazwani Boji, u. Ceiira felca, TICIo~ aagaa, i takaamo u Justyna,1 lupi_yli na prawym hnep Duueju, a bardzo wczenie opaaowlli lewy brze" tej rzeki gdlitl. JDieszIuIly Jud, setyckie. Tito wic byla Gec,a ktra al po Dlm8j G.om ,,6.WCIIS pny'" padla; Getowie za po prawym hrzeu Dunaju mieazuMoY, jakoo Tryhalowie i inni, podbici byli jednoczenie praea Autaryo"w cayU' Linchi&w jak o &em S&rabo i Appian wwiadczaj.

.y

lS3

a,

Polonorum ser hinc usque Parthiam.

Partya u Polybiosa ~ ll~{}o~ u Stefana z Bizantu ~ llaq{};~ bya ostatnia kraina ilirska obok Macedonii i Linchitii ponad morze rozcigajca si. Dawna stolica jej 'zwala si Parthos; ale i Epidamnos, poniejsze Diracbium leialo w tej krainie. Lud tamtejszy zwano Partyejami, Partynami lub Partenami. a nazwisko jego prsechowao si do ponych czasw. Jeszcze Strabo zowie cale to wybrzee ilirskiem zachwalajc je z powodu podatnoci do eglugi. Poniej zaliczano je do Macedonii i u Stefana jest llaq{}lo; ~ lw~a Mwm'o"la~. Polorwrum mwi Miorsz zamiast Lechitarum; Mateusz kladzie w tern miejscu "torum, co jest tern stosowniejsze i w poprzedniczym ustpie mwil widnie o Ilirach. Hinc znachodzi si we wszystkich niemal rkopismach i znaczy od Dunaju, o ktrym widnie co tylko wspomniano. Skorobymy przyjli le autor mwil wyej: Gailia cessit universa Graecia, natenczas wyraenie hinc uaque Parthiam staje si dziwactwem, bo od Partyi poczynay si dopiero granice pastwa ilirskiego i cigny si w gr ku Alpom i do tak zwanej potniej Karantanii. Mamy wic w tern nowy dowd e text pierwotny mial Getia usque fJl Dawbium tak jak nam e sdscy wypiaywacze Wincentego uchowali.

istinc mque Bulgariam.

/stinc to jest: od Partyi, czyli od morza adryackiego
(aryi. Charakterystyczne jest to w niniejszem opisie, e obok imion stajakie si tylko w pisarzach klasycznych znajduj, napotykamy w rwnej niemal iloci imiona nowoytne, ktre si zdaj jakby wymieniane tylko przez piszcego, dla wikszej zrozumiaoci. Tak obok staroytnej i nieznanej ju dzi Partyi ilirskiej, Owidzimy nowoytn Blroytnych

do Bl-

') Ex genie Telltos8gorum non rnediocrill popullJl praedae duleedine myrilllDD repeliYit. 'poliatieque Jaaris in P_U COIIIedi. JUlL nxu. 3.

prJf; obok Geeyi, Cbonrac}!; &K oblel)'Dl wnet nuwiako Ba;6w, a potniej Bojo.." jako nazwisko krainy .. krej dokonlDa zostaa teeo plakiep lZCZepu zatlada, i uraz obok tero nazwisko Serbu; tak nakoniec Prlel.... a u Ma&euaa naz.isko Lipryi oftooace si do okolic NOI1Iw o k6rycb 18 ataroytnyeb pilllnw pnekona6 si, moma ie 18ludnione byy ia&otnie ludami liprsktrni. Spomnialell1 jul ie owa rktctiplio &IRtJlium na kl1 si Miorsz powolal i la ni. nam ten usp rolpowiada byla prawdopodobnie pu'cian. Slowian IX lub X wieku. Te oto lnamiona charakterysyczDe m6wi. I I tem domniemaniem. Imiona staroytne okazuj widocznie e czerpano te wiadomoci le staroiytne,o pisana; w imionach znowu nowoytnych, tu przytoczonych, przebijaj. Ii, wyobraienia wieki! IX i X. Nazwiska Partyi podanej la koczyn, granic ilirskich, nie mial autor latopisu owego lIspi CI"m stosownem w owym czasie. wic je zostawil; nazwisko zag Bl,aryi, w miejscu krej prawdopodobnie Myzya nisza znajdowala si w ir6dlowym ataroiytnym pisanu, s'ogne jest midzy Slowianami w wiekach owych i uledwie moglo by6 pominione pnez piszcelO. Takumo ma si, I nuwiakiem Serbii. spomnionej niej troche, a w miejscu ktrej atala w ir6dlowym pisanu lapewne Myzy. grna. Blrarya rOlci.pa si po obu stronach Dunaju. Na prawym jOlo bnecu dawna Myzya dolna byla wlaciwem i &'wnem ich siedliskiem. a kiedy mi,dly rokiem 904-907 Wsrowie wyrzucili BlIarw z krainy lei.cej mi,dly Ci a Dunajem. byla ich siedliskiem jedynem. Pooqwuy wic od Diracbium li do &e,o punktu nad Dunajem rouzerl)'o pastwo Autaryotw.

li,

illUae lIIfW lAraIaia.

lU: l'fW c.r..a.., a w drupm miejscu lej krainy Graku m6~: CAriaIAiaa. ktreo osbtlUe ...."isko lDaR w obu l1Cb miejscaeh rtkopisma U i UL Mniemam e " Kritonie. I ktrer jak ju nadmieniem. ustp ten zdaje si! by pierWODie W1i!'y. h,o tu wymienione slome la czas" nymakich c......... "wyiszej Pannonu. i I Dieco to robi niem8DY autor Ichickiej "l"OIlik.i lU Kanracy druci raz KaryolJl. Ptwierdza ~ "tem mnieIMaMa to ie 6" ~. I M.ionu kroniki majduP.cy ~ "l'fkopismie ~ . . tu ..,mnie Paoooif: 1""tfu.a Grwc:cat ".v.a,e. C"' Dl f'A UfW ,......... pt"NUL Od 40IDej . . JIyzyi PDe ~ ..... ~ ... M peud n.a; li de p.,.lIIii wyiaej i .. N.,b. ~ sit , . ,... ']F. . . . . . Gna 8IriyIa.

Wydanie

sdaskie

o ~JIIl

u1

pod multOl cum Hm,

crmflicul,

pOlt multorum bIll9f'UtA

discrimina urbu occupaverant, pre{ectol comtitueranl, pre{alum Graccum principem creaveranl.

Na pocztku tego ustpu powiedzial autor e Lchitowie obrawu1 Graka wodzem przeciw Galom: multa millia eorum C.cillcu Gall,,...) muUiI urauer conflictibu.. Teraz przy wzmiance o Karantanii rozwodzi si z tem szczellowo, co tam ogolme powiedzial, "-ymieniajc krace lchickiego czyli autaryockiego podboju. Dwa te miejsca jako nalece do siebie zestawiwszy, latwo daj si poprawie usterki przepisywaczw znacbodzce si dzi we wszystkich rkopismach. A najprzd: nie ma wtpliwogci e to byly walki z Galami, mianowicie tymi ktrycb Liwius Bojami, a Cezar i Justyn Te1ctosagami lub Wolcami Teto.agami nazywaj. Ci Bojowie jak nas ucz poniejsse ich przygody znachodzili uprzejme dla siebie przytulisko u pokrewnych sobie Tauryskw, pierwotnych mieszkacw Noryku, a Pannoskich ssiadw. (Strab. VII. 304). Tu wic na tem rosgranieeu Noryku i Pannonii, poczwszy od ujgcia rzeki Marus (poiniej Morawy) a do Dunaju, na ktrego prawym brsegu stano poiniejsze Camuntuf1&, wzdlu jeziora Pejso d do Istryi i Alp ktre najprzd noryckiemi, poiniej karnijskiemi a nastpnie julijskiemi nuywano, lamala si dlugi czas z odmiennem szczgciem poa ludw iJirskich z galskiemi. Autaryoci pomknli li a do Noryku i tu zdobywali I"Ody, ustanawiali przeloonych, a wodza swelo xiciem obwolywali. Ale tak te zwycistwa jako i wytrucie zalor autaryockich na ziemi Tauryskw o ktrem w tem miejscu mwi Mateusz, zaszo, jak si to samo przez si rozumie, przed zawarciem sojuszu, o ktrym jui~my slyszeli, a tylko ubocznie i nawiasowo dorzuca tu nasz opowiadacz slczelly tego co wprzd 0llnie napomknl. Poprawiam cum Boi. bo to nazwisko najpodobniejsze jest do pomyloneo ROfIi. lub Roman" jakie dzig w rkopismach znachodz. Ale niemialbym nic przeciw temu gdyby kto poprawil cum Gallu, lub cum Lipr", albo te cum Tecto.agil, bo to na jedno prawie wychodzi.

PosI alirplod lempus.

Mateusz oznacza ten czas; mwic e byloto wtedy Idy nasi cz'~ posiadlogci Iigurskieh zdobyli. Czem potwierdza si i uzupelnia to coImy wyej o walkach w wyszej Pannonii powiedzieli.

rediens a Caf"tZnlania GracCUl.

Te slowa o powrocie Grab z wyszej Pannonii do nadmorskiej UUyi paie byla r'WDl Autaryotw sieclliba, daly powd pcmriejuym

polskim kronikarzom do twierchenia, ie

Lch

przodek

bali !

laryntii

przyszedl do Polski. Bajka ta wi c nic jest zmylona calkiem; tylko przekr cona ze zle zrozumianego wypadku. Bardyl zwany u nas Grakiem mgl tei by zwany L chem, bd e rodowo jego bya linchioka. bd e go lestc nazwal Teopomp; jak \V oglnoci c:lly nar d Biesw zwano lestami. (Strab, YII. 318). Wracal Grak z Karantanil czyli od granic wysze] Pannonii, po dokonanym podboju ziemi ligur kiej; wraca do ojczyzny na powrt, a ni ewiadomym owych zdarze zdawao si jakoby rodem bdc z Karantanii przychodzil poraz pierwszy do L chw. W tcm tedy jest powd nieporozumie midzy staroytnem wia dectwem a podaniem poniejszem.

omniuni coqnaciones nobiliusa conuocai.

Wskazuje tern autor na rni c stanw, ktra si midzy Autaryolami znajdowala. e takowa bya u Dakw i nicktrych innych 11Ill . z nimi pokrewnych. o tem wiemy z pewnoci; za co do Autaryotw ni lIIamy na to innych wiadectw prcz nastpujcych sw Teopompa : Adriasi habent clientuni quasi helotum. lrigi/lta myriaclas. Ta czer nie naleaa zapewne do obioru krla.

dicens : Sieui
rda

COl'pUS

sine anima.

Obszerniej przytacza t mow Mateusz, zapewne z tego samego co liorsz j zaczerpnwszy, to jesl ex descriptione annalium, Obacz wic przypisy do l\Iateusza.

Non sibi sed toti tuuuni se credere mundo.

Kato, Wiersz z Farsalii Lukana ktry z powodu kre li obraz sekty stoickiej tak:
udziau

jaki w ni j br

. . ... 1Ii lllOre.' . haec tlllri imm ala Catonis Secl a [uit : Serrare lIIotlum, {inell/que tenere , Naturamque sequi; patriacque imp endere uitam : Nec sibi sed lali qenitun, se credere lIIundo. (Pil ar . I/.

II.

5 0-5 5) .

jura instituit , leqes protnulqat.

Co tu mwi nasz autor jest tcm podobniejsze do Bardyla , ile e wicmy z Teopompa i z powodu wymierzania cislej sprawiedliwo ci osi l;nl godno n ajwysz. O prawach starych Ilirw napomyka Skimnos Chiota, i Stefan z Bizantu za Kritouern.

Sic ivilllr nostri [uris ciellis uata es/ conccpcia.

nik Do tych s w za losowa j lnteusz pytanie ktrem dyalo gowan kro\ oj rozpoczyna: Quaeso, sub quonam eonceptam uistimabimu
Diqitized

byGoogle

i57
fIO.trOf'llfl CMItitutitmllm

wyp~til

on, i

doyl

if{ofltitJm ~ Zasmatwany nieco tem dowd zdroweso rozsdku.

wstp

Mionu

Floruil antem Graccua...

Czas panowania Bardyla daje si gcigle oznaczy6 l: pisarzw stai pokazuje i kronikarze polscy ~ntownie znali t okoliczno; jedno miejsce Lukiana porwnane z Diodorem sykuIskim dozwala nawet wiedzie6 rok urodzenia tego bohatyra. WalczyI z Filipem Amintowym roku 359 przed Chrystusem, a mial wtedy lat 90. 1 Wi~ rodzil si roku 449. Prostego stanu bdc, mial w mlodogci sen e od granic krainy Molosw a do Macedonii krlowa6 bdzie. li Panowanie nad IIiry cal dostalo mu si la Aswera czasw, a wic dobrze ju w wieku podeszemu. Lat 90 majc potyka si konno z wojskiem Filipa. 3 Umarl dopiero okolo roku 340 WIjc lat przeszo 110 jak si to pokazuje ze slw Frontyna porwnanych z Justynem. 6
roytnych

II. Przypisy do Mateau..

Fama etiam ut, GaUoI...

mniemano dostrzedz w kronikarzu naszym wyrana podania ustne, podania ludowe jak je w naszych czasach nazywaj. Tymczasem wiadomo e ten kronikarz we wszystkiem naladuje styl Troga, i wyraenia jeso, lub jak mniemano wyraenia Justynowe sobie przyswaja. WIdnie te powiada w mistrz jego: inter omnu allclores fama est to jest: pisz tak wszyscy autorowie. W xidze znowu listw Alexandrowych na ktrej rwnie zaprawial styl swj nasI kronikarz, bo naladowane l: niej wyraenia nieraz si w nim natrafiaj, uyty jest ten wyraz nie w innem znaczeniu. Alexander donisl Arystotelesowi o powodzeniach swoich w Lichnitii; sam te Arystotel przyznaje, e od niego dopiero o tych jeso zwycistwach dowiedzial si, a jednak powiada on w teje samej swojej odpowiedzi: Fama est de Carantis Lechitarum te cum tllil trillmphasse co znaczy tyle jakby powiedzial: wyczytalem w licie twym. Sam nakonie Wincenty naSI, kiedy 'W czwartej xidze powiada: Fama ut quo.dam . ~e sine rege confeco. , quo i n c fUl i, tandem i n p r o el ii, fi Ol Ho d, ho,titu trillf'llphal,,; bierze te alowa nie l: podanialudoweso, ale I:l'lymakielo hiJtoryka ktry W tych
in skazwk sowach

I) Diod. lic. Bibl XVL "; 1'0f'dtD. Luk. MIkrob. tO. 2) CaIlist. fr. olS. 2) Lukian tame. 4) Front. Strat. D. '" i j JIUt. IX. I.

33

mwi: qui (IJlrria) pruHa pum, re,e '110 aft cun' proWo u poe aci_ p a. i t o, IIcritu mtamen repllivere. JusL vn. i. Juici naszemu Wincentemu (ktry kronik Mateuszow w leps form pnystrajal) dogodniejsze byly takie wyraenia, ktreby oraz i do mwicych zastosowa mona; wypywalo to z jego usilowa artystowskich, z ehei opowiadania dziejw polskich owym ujmujcym i uchwalonym sposobem jakim opowiadal dzieje rzymskie Cicero w druliej xi dze dziela swego: De RepublictJ. W tym celu powiedzial Wincenty: Memina colloetdion"; a- wymykala mu si wzmianka o perpminach. Dalej mwi: Narrabat grandi. natu; a wypisuje ywcem xili Troga Pompeja. Tak samo nawija mu si tu dobrze wyraenie: (ama ut; ale ztd nie wypywa bynajmniej, e to jest ustne podanie, bo to samo co on tu mwi, zapisal ju wicej ni o caly wiek przed nim Miorsz, a jeszcze pierwej stilo to: in ducriptione "nalitml, na ktre si Mioraz powola. EM"" dorzucil autor, a czytelnik niech uwaa, i to jest innej treci i z innego trdla zaczerpnita powie', ni ta ktr dopiero sko czy Mateusz. e j z innego zupelnie udla wyjl, na to mamy widoomy dowd najprzd w tem, i dla jej przytoczenia lamif autor porzdek chronoloJiczny, i kiedy ... tem co z Trop wypisa b,& jui wzmianka o Alexandrze wielkim i o Rolu dackim iyjcym u Oktawianaj tu oto zaczyna od napadu Galw ktry byl na cztery niespena wieki przed Chrystusem. Powt6re, gdyby ta oto powid znajdowala si, w Trop i autor z niego j wzil, tedy niepotrzebowalby udawa si do Trop po jej sprawdzenie, jak to wlunie robi ku kocowi; a w tem co ku temu celowi przytacza wid&i.my zupel rioiet i w stylu i w nastpstwie wypadkw, a poniekd i w treci, Najprdzej moiem~ym ie Mateusz wypisuje tu Mionza; ale gdy Mateusz napomyb jeszcze i o zatruciu, o czem tamten milczy zupclnie, tedy trzeba przypuci. ie albo mial dokadniejsze rkopisma Mionu, ni 54 dzisiejsze; albo, co podobniejsza. ie znal jeszcze ow ducripto cmnali.. ktra tamtemu za irdlo sluiyla a w ktrej, jak 54 ku temu wszelkie skuwki, bya necz wyuszczona obszerniej. To bylo bezporednie rdo naszych kronibny, dalazem A ud/em tych dziejw 54 nr.. KritODa lub Diona l: Prusei.
I

Iuzt gniUr diuol1lli.. Oto jest ciekawy uap o alruciu AldIr1Ow. o bSrem dopiero wspomnialem. Waiay OD jest ~d, e uzupenia obru eaAowi'J aUne nsalych w walkach Dir6w I Galami. Piertnay (lO I priYlodt~ powiadal b" Teopomp Cbiota. a pr6ca Diep aaaJduje sit ona jeszcze Q Po)'eDL Zdaje sit Diepoclobu iib1 I 'hopoapea pie ~ O Qiej

&4 UUilIeta iUia genN

i Tro> aeskohriek w luatynil! nie ma o niej i alOWI. Mateusz, jn Dltliemam, bierze j z kroniki lchickiej, nie z Trop, bo widzieljgmy ju Wylej przy Aswerze le autorkroniki owej nietylko lata wedlug Troga omacza, ale spotyka si nawet niekiedy I [ego alowami. Teopomp II. er. 4. tak mwi:

Adriooi vero, ait idem, habent 1IQOthrUa:rrM, danaf EUtlnaw, 'tfui- clientum, quasi Helotum , trisinta xon "'fui8~ xl' hctit1'r~ 8A myriadas. Q"uotidie vero inebriantur ~fClqcu fCVOtJI11 xl flOlovnm l1Vet convivia agunt, et comeasatio~ltll;, xal 8uixunm "fOg A8m81r' nibus compotationibusque intemxal "I1" txq'tltnlf!"" xl perantius indulgent, Quare etiam Kwol "OUfCOm,g wolg, xal Galli bellum eis facientes, quum ,,",&rag WrM a}1' Wcfadlcu, "aqt1- non ignorarent iIIorum intemperan1.w.u. /ltradl 'torg t1'rf'tloWlUg tiam, milites jusserunt omnes coe8,;"..", m~ laf-Ctrfl't't'" ""fadXW- nam in tentoriis adparare quam MfI'ttll; x'tli t1'X~, AfC8lal" ,i~ lautissimam possent, cibisque inji'tli I1l'tl "" 'tl"lZ rp"ffCaXJfJ , cere herbam quamdam medicatam, 8tJf/t%fCh~ Ccatr'tll" 'tag xoUJtII; que vim haberet incidendi alvum xal "lala4!Il'" 1'''OfC'''00 CA 'tov- et perpurgaudi. Quo facto, alii ex 'totJ, ol fCW VrrM X'talfJrpWfl~ iIIis deprehensi a Gallis interfeeti vtrl 'tW Ku.:rO' dtrclono' ol Ci xl sunt, alii vero ipsi se in numina ~ 'tOVg "O'ttqlOV~ GQql1/J" lwovg, projecerunt, quum alvi dolorem ferre ~~Of'g 'trM 1ad't'tqtrw 7",fC",Ol. non possent, Tuaamo prawie opowiada to zdarzenie Polyen,' a ze tych co z Galami walczyli zowie W1l'ainie Autaryotami, nie ma wic wtpliwogci e Teopomp ktry Autaryosa nuywa Adryosem, i-mniemanych potomkw jeso, Autaryotw, zwal nie inaczej, jak tylko Adryejami. Pomylone wic w powyszym jego uamku imi ladu tego ".A.f!ltilO poprawiem na ".A.Cf!uUOl. Slowa Polyena s: GaIli upeditioMfl mer,", Aut4riala& ,",ceperunl. Ovm di.. bUlIfIl duceretu1', Cellm cibaria et vinum herbill ventJnori. inflciunt, et ipai nDeu relictil caJtriI rugam copuaunl. 4utaritJke credenull tJOll metu profugil.e, caatra invadunl, et vino cibariiaque largiter rruuntur, .tatimque immoderato ventriI profluvio prolabuntur. Celtm aupervenerunl, ae prolltrato. occiderurat. S&ratar. VII. 42. .

".A.8f1l110

8A, cp1]l1l, xiJm]nm

d,,,

Ctlteri jugo indigenarum

IUbllern~nJur:

licque omnluft1,

armu

mflicti, paucorum aegnitie vincuntur.

Do teroto zdarzenia zdaj si geiga nastpujce alowa Seneki: Cogi14 qwu dtJdu ediderit pvblica ebrietaa: luBe conhcmaci.rimo. et jugu'"

i60
reeUlaftu,

in

aliefum

elit arbitrium; hee

itwiclo

acie, ....

domuit. Ep. LXXXIII.

Ustpy

2.

ktre z Teopompa i Polyena przywiodlem, olwujl jasno dokd wlagciwie nale4 zdarzenia przez naszych kronikarzy roapowiadane. Baczny czytelnik zauwaa tu i to e Mateusz ani z Teopompa ani z Polyena nie wzil swej wiadomoci, ale mial pod r~k jakieg rdlo obfitsze: nadmienia bowiem o sJczeglach ktrych tamci nie maj. I tak. dowiadujemy si z niego e reszta niedobitkw posza w poddastwo krajowCw: jugo indigenarum .ubBternuntur. Ztd wniosek oczywisty e wojna ta toczyla si w ziemi obcej, nie w Uiryi. I Polybios te powiada e Galowie Rzym zdobywszy przeraieni zostali wiesci , i nieprzyjaciele (ktry~h zamiast Autaryotami lub Adryotami, Wenetami nazwa mu si podobalo, bo i ci siedzieli nad Adry) wtargnli zwycizk.o do ich siedlisk. (Hist. n. 8.) Z Mateusza nakoniec dowiemy si niebawem e to zaszo w Noryku gdzie mieszkali Tauryskowie lud szczepu keltyckieio, ale ju do galzi Ligurw nalecy, podobnie jak ligurskiemi mianowali si Tauryskowie co z drugiej strony Italii od strony Masylii mieszkali. Ci tedy ligursey Tauryskowie byli pierwotnymi mieszkacami Noryku, a Dirowie przybylcami. Kiedy Strabo wymienia za swoich ezasw midzy Tauryskami w Noryku Breunw i Genaunw, ludki, jak powiada, szczepu ilirskiego, tedy monaby mniema i to s potomkowie owych szcztkw ilirskich co przez niecstronoc nietylko utracili "ladz nad zdobyt czgci Noryku, ale i sami w jarzmo popadli.

Nihil kic lictum, nihil Bimulatum; BelL quidquid cuse,;, verum tUe ac Berium erc antiqua prlUUmmitur hiatoria.
Parafraza sw Cicerona ktry powiada: In a",icitia autem I i h i l (letum, nihil .imulatum; et quidquid in ea et, itl ut veru,. et voltmtarium. L:eL o. vm.

Galii enim ut

au

TrofJU8.

Za autorami dziejw getyckich: lub te za kronik lchick~ opowiedziawszy te wypadki Mateusz, udaje si~ do historyi staroytnej i przywomi na ich sprawdzenie nowy ustp z Troga, alowa tu przychodzi e rkopisma naszego kronikarza s pone i wielce popsute: w wielu miejscach zaledwie ju tylko domyg}a si mona jak wlaciwie opiewal text pierwotny; ztemwszystkiem i z ty pomylonego textu da si jeszcze za pomoe krytyki wydoby niejeden ,ciekawy szczeil dla historyi.

rnllca,

cum eOl (GallaB) patria npn caperet.

Patria mwil TrOi, bo Galia, mianowicie kraina Wokoncyw, byla i jeso ojczyzn, jak. si~ do tego sam w ostatniej xidze z pewn chlub

przyzna wal. Powiedzia on i w xidze xxxn GoUi antiquam patriam repelillerll i to wyraienie zatrzymal Justyn (tame rozd. 3); ale w pierwszem pozwolil sobie zmieni wyraenie Trogowe , zna~odzc stosowniejszem dla Rzymianina powiedzie: cum eOl (Gallo.) tOA caperent terrae qru genueram, jak to u niego czytamy.

ultJoa 1,l'rum et ciJr(J, milerunt.

Do odbudowania textu Wincentero niemalo posuy moA dwie kroniki szlskie z ktrych pierwsza z pocztku, druga z koca XIV wieku pochodzi. Tak jedna jak i druga jest w znacznej czci prostam tylko skrceniem kroniki Wineentero ; ale rdy takowe uskutecznione bylo z rkopismw spczesnych naszemu autorowi lub maloco poniejszych, tedy oczywista jest .yszo ich waryantw nad te jakie w rkopismach dzi znanych Wincentego znachodzimy. Pierwsz, majc nadpis CAronica Polonorum. wydal Sommertlberg w tomie pierwszem pisarzw szlskich. Nie opisa on dokladnie rko pismu z ktrego j drukowal, ale mniemano powszechnie i jeszcze Runre to utrzymuje e drukowal j z autografu. Wydal tei niedawno kronik t Stemel z rkopismu pergaminowero biblioteki Rhedigerowskiej w Wroolawiu. W przedmowie utrzymuje, jakoby ten rkopism byl tene sam z ktrei'0 drukowal Sommersberg, ale dostatecznych na to dowodw nie przytacza; tosamog niektrych czyta w Sommersbergu i w owym rkopismie nic jeszeze nie dowodzi. e rkopism Hhedigerowski nie jest autografem, ale poniejsz wielce myln kopi, to przyznaje sam Stensel, PrzypUljciwszy e i Sommersberg nie z autografu lecz z odpisu tylko drukowal, to i w takim razie musimy przyzna e odpis ten byl mniej mylny ni Bhedigerowski, a twierdzenie Stenzla e to s tylko poprawki samero Sommersberga, nie jest naleiycie poparte. Owuem kiedy widzim w wydaniu Sommersberskiem wiele miejsc kropkami tylko oznaeaonycb, w kt6rychto miejscach Stensel cakowite, nieuszkodzone slowa w rko pismie Hhedigerowskiem wyczytuje; nie mamy prawll posdza Sommersberga o niesumienno w wydaniu, i o nadrabianie domysami: bo gdyby tak bylo, to nie zaniedbalby on i w tych miejlicach poloy slowa na domys. czego jednak nie zrobil. Gdy prcz tego znachodzim bardzo czste midzy wydaniem Sommersberskiem a rkopismem Rhedigerowskim rnice, mamy powd mniema e ten rkopism, z ktrego Sommersberg drukowal, byl wcale inny. Czytamy wic w Sommersbergu: ultra l.trum et cilra. To, jak mniemam, jest dawny, prawdziwy text Win~cntego. Psuli go przepisywacze i sam Stenzel czyta go w rkopismie Rbedigerowskim: ultra fler

et eilrtJ co nie daje adnego sensu. Tomasz Ebeodorfer zlbaelbach k6ry czyto do az14skich pisarz6w czy do samego Winceno ugl.dal, czyta w nich: ultra BoiItJC14"" lub BriltJCfm& , (pez SS. rer. Auatr. D. 69!) k6reto czytanie bardzo la&wo I ullm H,tra przekrtcone by moB'o. W dzisiejszych Wincentero rkopismaeb te liloWI powszechnie prawie wyrzucone, bo w em oto miejscu poprawiano CO wedug JuatynL Powiada Liwiua w opiaie napadu Galw le jeden eh oddaial azedl al Dunaj ku r6rom hercyDakim. T sallU wiadomoU mieli i kroDibne polacy: wedlul nich bowiem w skutek aojuuu z Uirami zawarep: Goll CUIil GuitJ tUiJ'" ad Da1lbi""". to jest po lewym bnep Dunaju. W odkrytym przezemnie ulamku z xi.r Troga, znachodzi si michy ianemi pochwala Liwiusowero opisu napadu Ga1l6w. MBfte TroI k6ry z uwielbieniem m6wi o tym opisie Liwiuaa, rolni si od nieso w swoim opisie do tyla, iby nie wspomnia zrola nic o ieb pochodzie za Dunaj. oiJ'lIliczajc takowy na aam tylko I&alj i na prawy bl'Z8l Dunaju. czyli, jak m6wi Justyn, na wybrzela ilirakie? Odd jest rzecz pewn le nw kronikarze czerpali z Trop saDlesO nie z Justyna. byoby nierostropnogc~ nasina ext icb do &l6w Justynowych , jak to robili w XV wieku profesorowie krakowscy; osobliwie kiedy i czytanie jeso nie jest z domyalu samego zchwycone, i treg jego Zacha sit' z wypadkami temi, o ktrych Liwius napomknl. Et cilra. Czytanie tych &l6w nie podlega adnej wtpliwoKi, ZD8lul je w kronikarzu u1pkim tak Sommersbers jak i Stenzel; tern SIliem tedy potwierdza sit' czytanie IIltrtJ I,,"",," Raymianinowi bowiem patrcemu na Dunaj z Italii, oznaczao cilra prawy brzes tej rzeki, tak jak ulktJ brzeg lewy. Interpolator nadwiglaaki nie miaby powodu wnu14Cf'UfJ&

") W dwoch rkopiamach bib60teki Ossoliskich zdarzyo mi si odkryt! Wtkie lIlamki xi,( Tl'Oa Pompeja, nie znajduj,ce si w JlIItynie. Nie omieablea dat! o te.. wiadomo w piamie .Biblioteka naukowep zakadu Osaoliakich. w zeuycie pierwszym z roku t 847 , gdzie przyrzekem onz zaj, li ich wydaniem. Wlldomo~ ta rozeszla li wnet z niejakiemi mybmi po pismach zagnnicznych, i odbieralem z rtSlnych Itron upomnienia abym z wydaniem ich poapieszal. Niepodobna mi byo uskuteczni~ to pierwej nimem naleiycie rozpatrzyl si w kronice nuzego Wincentego, kt6ry tyle ma do czptienia I tym nymskim ltiatorykiem i uwie,. w kronice swej rwniei ciebwe I nieBo ustpy. PortSwnywanie ~o pismw tej kroniki i oczyszczenie ile molno~ci jej textu przynajmniej co do miejsc pomienionych ubralo mi niemalo ClIlU. Tenz oto (dy wynik tej pncy oglasZlm w niniejlzem dziele, podam wnet pod sd publiczny i pomienione ulamki z Troga Pompeja, kt6re oddawna I' jui PrzYiotoWlne do druku.

oa4 te lilowa: Ikoro bowiem powied&ial tUi,ra htnma, omaczyi ju te. lewy brzes Duaaju: bo I Galii do lliryku idc, Dunaju przebywa6 nie potrzeba; teru Inowu mwic et citra olnacqlby druai ru brzel lewy: co jest oclywiltym beuensem. Sommeraberp tedy czytanie jest jedyne loricme i Ilodne I history.

tlictu PannoniU, cum finitimu multa bella gUBerunl Linchitu.

Tak maj te slowa obaj kronikarze sz4scy, czego hden wydawca nie uprzecu, i Tomul Ebendorfer znachodzil tu jencze imi~ Lchitw, (Pez SS. rer. AUltr. U. 692) chociai w dzisiejszych Wincentego rko pilmach nirdlie ro nie znalvlem. Imi to w tem oto miejscu poloone, ki:tgn~o na naszero Wineentelo zarzut wierutne,o klamcy, ktry nie waha si nawe~ interpolowa Jusyna, aby podeprze swoj powied jelo powan. Tak mniemal Tadeusz Czacki, l a Ossoliski w obronie Wincentero stajc, istoty czynu nie zaprzecza, a tylko tlumaczy Wineentelo tem, e takie byo podanie. Co do mnie, nie wtpi e Wincenty postpowal lobie rzetelnie, a zarzut zrobiony mu przez Czackieso byl tylko skutkiem uprzedzenia. Spomnialem ju niejednokrotnie e nall kronikarz nie mia nic do czynienia z Justynem, ktrego z imienia nawet nie zna; lecz tylko z Trosiem na ktrero wyranie si powola. TroI mwi o Linchitach, to jest Linkistach lub Autaryotach ktrzy w Lincbitii mieszkali. Pierwszy ktry o Autaryotach spomina jest Skilu I Karyandy, a ten wluDie powiada e liedliska ich Sil kolo wielkiero jeziora Licbnitu. I Tu te wznosila si stara ltolica Lichnidos. J8IlllZe podWClII sraniczyli oni po jednej stronie, okolo Udel Narony, I Ardyejami I ktrymi im csste walki o sl ztacza przychodlilo; po druriej ad ,tronie I plauezymami panolkiem~ Wkr6tce potem stali si plemieniem panujcem w calej Diryi jak o tern Strabo ladwiadco. Sam Gnk czyli Bardyl wyszedl oto z tych knin co z Molosami i Amintow Macedoni sraniczyly, a w ktrych swnie siedzieli tak zwani Liehnitowie lub Linkistowie. 6 Kiedy wic nasz Wincenty powiada: Gall. tlictil Pan...,.", CItR ~"""" trUdt4 HUs ge"lf'tInI LmchitU nie ma w tern nic takiego coby si w Trop znajdowa nie moso: Wlokie o ztykaniu si sranie autaryookich I pal) W.. lDie'Wakilo poomiki liL n. Itr. t 98. ') Georg. IDl Itr. 9i ~. Diod. lic. BibL XVI. L

') Stnb. VU. :lt8.

4)

Ca1Iia.

ft.

~.

ez.uadI jol bardzo cJawn,eh lD6wi sam Snbe; a T~p i Polyen donie4li o ieb waIUeb z Galami. Dodajmy do R ~ Linchi&w przyebod%i kiIbkrotnie w listach AJeundn wiea.it:p ktry waJcz,l z Autaryobmi IAstr te bJy wpnwdz1e ~; ale podrabiane w ezuaeb bardzo bwnyeb i Da podstawie ~. ezer IDIjchie eqeDik dowody przy panowaniu Leszka L Ibmy 1'i!e wszelki powd mDiema~ e o tyebto Linchitaeh spomnial w ly1II ustpie Troe: bo Wincenty przytoezywuy te slo,", u..qmje tak: l'eriaiana t:T!J'. at: urlo urlilU ut ClI'" he (Gallo.) Jertle ~. Skoro wynucim imi Linchitil tedy trzeba "Jrzuci~ i cal~ t kookhuy WIncentego, bo na jakiito nard bd si wtedy ciW~ slo," t:dI Ut: g~LL? na Panonw 'ciga si one nie mog. bo to jui si dziao po ich podbiciu: lIicti. PanMfliil; ale zostawali jeszcze Linchitowie ezyti Aotaryoci, i o nich tu jest mowa. Przepisywacze wynucili Liaditis a zatrzymali konkluzy: i to mi upowania do przywrcenia wlUciwych slw Wincentego za skazwk szlskich kronikarzy. Jest w tein nakoniec dowd najwidoceniejsey e w XV ju wieku i pod koniec XIV poprawiano, a wIdeiwie psuto u nas text Wmcentego majc w rku Justyna.

DOKiemi 1'

to.

Tune nonnulli dominationi& Ligurorum ceperun; portionem.

Sommersbel1 czyta: nonnulli Ligurie upemnl portionea; Steasel lU: &lunc 1I0fW1lli lignagii reupemnt portiDlle".; a poprawia jesseae niedorzeczniej wedlUJ potnych rkopismw Winceneio: &tUle f10ffuli Ilominatillll'" ligurire upervnt portionem. e w rkp. Rbedis. jest ligMgii umiast Ligurire, to dla nas moe by rzecz obojtn, gdy! jeszcze w rkp. XII biblioteki akademickiej krakowskiej, czytam wymnie Ligurie, a w trzech innych midzy ktremi jest i Dzialyskieso rkp. VI, tylko kreska nad e czernidem bledszem przel rk poniejllz. doloona usilowala zmieni Ligurid na ligurire. Czytanie wic Sommersbel1a jest i tu trafne i daje do odbudowania textu Wincentego skaz~k. Okolo jeziora PeiBo i gry CeliuB. na pograniczu wybzej Panonii mieukali od clasw bardzo dawnych Liprowie czyli Taurysk.owie. &rabo lowie ich wyratnie obojem tem imieniem, podobnie jak Lisurami zowie i owych Tauryskw co w pobliu MasyJii mieszkali, Jeszcze nie ZDa{lO w owym czasie nazwiska Noryku; ale ju Herodot wymienia plemiona liitlrskie co w tych oto stronach na irdlach rzek do Dunaju plynllcych siedai"y.l Oto to jest spomniana w naszym kronikarzu czgd Lisuryi,

? IV. no.

jestto wldciwie oz~6 Noryku, tak nazwanego jul za czasw rzymskich; czg ziemi Tauryskw. Mieli oni jedn spraw z powinowatymi sobie keltyckimi Bojami i od nich zail'0ione zostaly ludy i1irskie, a na ich czele Autaryoci: ci ostatni tedy po dlugich walkach opanowali cz ziemi ich, i Graka czyli Bardyla wodza swego, xiciem obwolali. W tej wic chwili wraca Grak z tryumfem do dom i zostal krlem obrany. Ale zalogi ktre w zdobytej przez siebie ziemi zostawil byly po upywie jakiegog czasu Cfgci wytrute przez Galw, czgci obrcone w poddastwo, jakdmy to jui widzieli wyej w ustpach przywiedzionych z Teopompa i Polyena, najdokladniej za w ustpie naszego Mateusza.

Idem Ule corptU e:vamme, idem 8ine luce lampadem, ideJI ",undum 8iRe sole quod sine rege imperittm... lua: rerum iUustrat circumspectionem; 801 radio8 munificentiarum benefic08 ad omnes docet ea:pandi.
Filozof Seneka jest jednym z tych autorw ktrych kronikarze nasi najpilniej czytali. Dowody tego znajdzie' czytelnik ~a wielu miejscach. By wic moe ie i te oto slowa potrcone zostaly przez Senek ktry zwracajc si do Nerona ,tak mwi: Nam si , quod adhuc colligilur, ani mus Reipublicae tu es; Ula corpus tuum: vides, ut puto, quam necessaria clementia sit. De ~lem.' L 5... A dalej: Tibi non magu quam o li latere contingit. Multa contra te l u x est: omnium in istam conversi oculi .unt. Prodire te putas? oris. Tamie l. 8.

& non regem 8ed qtUUi reg" BOcivm poUicehlr.

TI'O zrobi by zarzut SalIustemu i Liwiusowi le przytaczaj w dsielach swoich orstiOfIe tlireetu; sam zu uywa w swej historyj tak zwanych COfIeiMea obliqtuu zdajc niejako sprlIw swemu ezytenikowi z tego eo mowca powiadal. Znawca postrseie tu latwo ie mowa Graka tak u lIiorsza jako i MatelJ8u uloiona jest sposobem Trogowym: jestto COfIcW obliqll4. Nie mniemam jedDak bynajmniej uby byla z xi~ hi. storyka lep wyj~&a; widz w niej tylko dowd rozczytywania si' w jego lbie1e. Prcz podobiestwa do slw Senen, wpltal si do niej i wiersz Lukana: N01 .ibi .1 toti natum .e eredere numdo, jak to wakazalelll
wyej.

Sic ergo no.tri juril (no.tra) nativitaa.

dm"

nata ut conceptio seu concepta

I

To pojmowanie oarodu jako jednosUU moraloej zwizanej ogni"'em prawodaWItwa pnypada zupelnie do slw Cicerone ktry mwi:

3.1

Lu ut eiftlU ~ ~. ja ..". . . '"f'IIle. O- __ al mitlu Dii jw 1OCiIt4I? De Rq. L 33.

eratque jullum quod plurimum produl ei qui plurimum possa... tl dieta ul puluia quae plurimum produl ei qui minimum poli~t.
Pierwue z tych orzecze sprawiedliwOlci przywodzi zdziela CieerODowego De Republic4 'w. AusustYD; druB'iego Ausustyn nie przywodzi. a jest 'lad e li~ w trzeciej xi~dze teso dziela CiceroDowep znajdowala. Gdy ju kilkakrotnie natraJiljgmy w Daszym kronikarzu na wyraenia i my~i ktre znajomo zasiDionego i tylko z ulamkw ZDanego ki' dziela Ciceronowego o Rzeczypospolitej zdradzlj~, bftie wic tu rzecz ltosown zastano~ si nad tem obszerniej, jak dalece jest podobiestwo e to dzielo istotnie znajdowalo si w Polsce i e je CZ)'tal Wincenty. KadIubek yl w tym wieku -kiedyto uczony Arab Edrysi Da dworz~ krla sycylijskiego Rogera, znawcy i milonika nauk geograficznych bawic, i gromadzc pilnie to z wlasnych postrzee to z poda wiarogodnych podrnikw wiadomoci o rnych krajach, zapisowal to po kilkakrotnie w swej geografii: ze Polska jest krajem uczonych; e mnstwo Rzymian, milonikw nauki, zbiego lij tu ze wszech stron, a pene ciSlych zabudowa i dziwnie do siebie podobne miasta polskie slyn midzy innemi i ztd, e w nich mieszkaj ludzie biegli zarwno w naukach religii dotyczcych jako i w 'wieckich naukach.. Bylo to za synw Krzywoustego. 0sniskiem dla tych uCloDych by dWr krlewski, a Dljmlodlzy z synw Krzywoustego dlusi czu bez adnego udzialu w sprawach pastwa zostajc, mial wiksz niS ktokolwiek Wtedy spolobno' wyklztalci si naukowo; do czeso te przyczyni si mg i pobyt jego na dworze eesarskim, Jako krlem ju bde zaprowachil o. u siebie rodzaj biesiad podobnych tym jakie zachwala Cieero.! i stoly jego byly dla uczonych otwarte. W gronie uczODych czytywa dzieje i lubi.1 npuS&Clll si z nimi w najsubteniejsz6 rosprawy, okazuje w nich byatrog i przenikliwo~ niepospolit.1I Midzy naukami V! ktrych krl
Ero nro propler lermoois delecatiooem tempestivis quoque cooviviis delector. Cic. de leoecl Co U. O Kaaimirau mwi WiIIcert/ II.18: ex industria sub quodam simpliciletis umbeaculo cooviviorum celebriletes oon declioal I) Laulem meosam tenuiI , hospites, OUOciOI miro eariletis afl'eclu suscipiens benipisaime eos pemall.rit.1kp.Gad...r.16.Scilis quo paeto Stipltur io. . lierItiuimOI'Wll latebril l1ri11HCU1 ~OnIID tam IObrieIM lflWD lIpiealiI
~

187
en oeIowal wysweg6loilM polityk, t i ani -.*pit e w swej xiinicy

posiadal tak w tym przedmiocie, jako i w przedmiocie dziejw ~ri uaeowne. Wincentemp poleci on pisat dzieje ojczyste. Z pokor i ulelJl*i peni ten rozkaz wczesny proboszcz sdomirski, a ze slIR rzuconych w przedmowie i umkniciu trzech pierwszych xig moinahy mniema6 e i sposb w jaki on prac swoj wykonal , natrcony mu by z gry niby spJn narad. WykoBawcy krlewskich polece, stlIJ tei nie~tpliwie otworem i grodki krlewskie. Kiedy Kadlubek powiada e krl rad czyta w groBie uczonych gala, virorum Ul...,""", a sam gpto dzieje Tresa przytacu: godzi si lJUliema6 je kosztowne Dt'P tego historyka mial udzielone sobie z xiinicy krlewskiej. Ale jakieito dzielo lDajdowat si tam moso o polityce, o ktrej krl Je zbudowaniem swoich sluchaczy rOlprawiat umia, i zastosowywa w praktyce? Trzy swnie dziela w tym przedmiocie mialy wielki rozsos w staroiytnogci: polityka Platona; polityka Arystotelesa i polityka Cicerona, czyli tak zwane xigi jego o Rzeczypospolitej. Te ostatnie z powodu swej praktycznoci najwyej cenione, Inajdowaly si jeszcze po klasztorach w wieku XII. Posiadali je Benedyktyni kluniaccy g majcy tyle stosunkw z Polsk. Czyta je splczesny naszego Wincentego mnich, Jan Saresberski,3 czego zostawil lady w swym Polikratyku; a jeli mamy da6 wiar naszemu Wojciechowi }{ryskiemu, natrafil on na rkopism dziela tego w pewnym angielskim klasztorze jeszcze w wieku XVI. 4 !Je zwykle robiono z tego wiel jakg tajemnic, i jak dawniej czytajcy mnisi niewymieniali nigdzie tego dziela chocia z niego i wyraenia i zdania zabierali, tak znowu poniejsi jaso posiadacze nie podali je do druku, chociai ju wynalazek Guttenberga od stu lat przeszo kwitn. Jeeli przypucimy e Kazimirz, obcujcy z wielce uczonymi m iami swego wieku, posiada ktrekolwiek z tych dziel o polityce, tedy najpodobniej xisi Cicerona, ktre byly i praktyczniejsze i przystpniej sze dla niego: jako dzielo pisarza rzymskiego. Wlanie te z historykw staroytnych znany by na dworze jego najwicej Trog, aczkolwiek dzielo jego i rzadsze i kosztowniejsze bylo ni wielu Grekw. e wlaplUcia elt incognila; cum his, DUDC IIDctorum exempla pltnun. nUDC virol'lllll gesla iIluatrium viClria relatione retrletat; rerum subtilium indalP&or SIIPCialimua. Res gestae , n !t. I) Res gealae. tamN. 2j Barlh. Adverllr. XXXD. 5. t8. ") Ang. Majo Pner. VL 4) Andr. PltriC. pner. Id fnp. dl Rep. "",d. ! weMCie r. 11166.

168
_ Cicerou polityk Dano Da dwone Kuiairu. ha te uprowaa. WinoeJlty : aacbwalajllc bowiem polit,.oaoe teeo krla wiadomo . uiywa ku. temu slw kre w czci wjll si byt wyjl z te o dzi Ale cua jeat aby lWIl czytelnik rospar&)' .~ w podobiest . ch, j i " Lak co do myli jako i co do wyma i .wrotw michy nauym kronikanem a Rzeclpoap8li~ Ciceron8 poarzeds li, daj.. Dlalatwiejuep pnejrzenil .estawiam je tu ruem. cbociai o niektrych z nich wyiej jui IDwiem.
NID

Przed rozpoczciem wAnej swojej o Rzeczypospolitej rozmowy Cicerooa Scypio Filowi , m6wic: Orla grtIViui""'''' impo"i oNtiOfi mem. Rup. I. 25. I tak SImo skariy si w przedmowie swojej WiDcenty ni Kuimirza, mwic: Onw milii impo.uit aUa'*""'. Iu gutae I. 5. ~. Jest ll'lwn myl Cicerona zachwali nadewszystko swoim rodakom cnot jaka w dawnej Rzeczypospolitej rzymskiej kwitnla. Powiedziawszy tedy jul pierwej: Virtrlte gubernante Rempllblicam quid po te" me prreclariu.? L 54; mwi dalej: Er at ClljuSque gralior i n I epubli et; virtus. Resp. II 54. W takime tonie i terni sowami rozpocz)"Da rzecz swoj Wincenty, mwic: Fuit qllondam in hac Republica vi r l US. I. 8; a kiedy zaraz podnosi t okoicenoc, e ow Rzeczpospolit ojcowie nasi nie pismami, ale czynami rozsawiali: quam non .cripturre membranuli. , .ed claris.imi. gutorum radiu patre. conseripti illuatravere; zdaje si mie przed oczyma te sowa Cicerona . Nec vero habere virtutem .ati ut, quasi artem aliqllam, nisi utare. Eui ars quitem, quum ea non umr, scienlia tamen ipaa teneri potest; oirtu in USil .ui tola poaita est. USlU autem tiu. eat maximus civltalis gubernatio ; (I earum ;p.arum rerum, quas iti in anguli. personant, reap.e non oratione perfectio. Resp. I. 2. Ibny
li u

3. Osoby ktre wprowadza w swej Rzeczpospolitej Cicero nie s zmylone. Scypiona mowy jak i Katona i LeJiusa byly spisane, a urywki z nich znale mona jeszcze i dzi~ w ro:r.maitych pisarzach. I Sam Cicero powiada w jednym " z listw swoich w jaki sposb w dziele o Rzeczpospolitej z tych mw korzystal : oto naladowa' ich dykcy , a rzecz stosowa tak jak tego zakres artystowski wymaga. I I Kadlubek te wprodza osoby prawdziwe; mianowicie Mateusza i Jana. List Mateusza do , Bernarda w archiwum watykaskiem przechowany, .okazuje e mu aoi
') Au Gell IV !O. V. 9 ; Senec. ep. 86. i wielu inngch. ') Ep. ad Q. er. m. 5.

Googlc

169
na pyn_ej a cokolwiek napuszystej wymowie, pedelmej do tej jaka j88' w dziele Wincentego, ani te na wiadomociach bilorycznycb nie zbywao. Ale Mateusz pilll jeszcze i kronik: t wic Wincenty ukada w lepsz fonn, wystawiaHe sobie, jak. to ju powiedziaem, MateuDa w tej obwili: kiedy ten na jednej z biesiad xillicych przez Jana arcybiskupa gnieznieskiego zipdnity, rozpowiada dmje ojczyste; on za niby pacbol na tej uczcie obecne, ca t rozmow spisuje. T mygl. uobeeniania teso co brai z xiek. i nadawama przeto powieci sWiljej artystowskiej powloki przej on si tak, e nawe autora swoiytneso od slowa do sowa wypisujc, udaje, jakoby to kto opowiada. Z~d te i w zawizaniu dyalogu i w sposobach oywiania p i kierowania jest midzy nim a Cicerooem podobiestwo. Cicero mwi: Nec VM'O nolh'a qumd4m ut instituenda fIOfJa et a nobil invetta rGtio; 8~ fi,. i" 8 aetati, clari88imorum ac sapientiuimonm nostru civitati, virorum d; .puta ti o rep etend a "'emori a est , q~ miA; tibique quondMr& ut II P. Rutilio Rufo e.xpo.Ua. Resp. l. I. A gdzie indziej wygada si: Neque ego ntme line causa .. illullribus in per' oni. teMporinuque: exempla hominum rerumque d~io. Besp. II. 51. Wincenty za mwi: Memini siquidem collocutioni. mut.ae virorum illu.tri.", quorlJfl tanto {idelior ut recordatio, quanto celebrior viget auctorital: di.putabat namq.e Matthaeus etJoatlne8, ambo gra,. daevi, ambo untenlii, gravu de lwi'" Reipllbleae origine,progreslN et c01lflm,natitme. Re. gest. l. 7. Qure.o inquil AI"canlll, mwi Cicero Re.p. VI. 10. {}u1E'0 inquit mi MattlareeJ mwi Wincenty Rei. geltm l. 8. Quid esIe igitur cen,e, Laeli? pyta u CiceronaMucyus. Re8p. I. 20. Qmd ergo mi JOtJflnel ab,olvendW1 censes, an flon? pyta u Wincentego MIIteusz, Res gutIE I. 200. Videsne A(ricane quod paulo ante leCIII tibi vi debattlr. Cil. Rup. l. 17. VidesRe Kallimire quot ereatori quot ejus 1Mtri dJw.4I? Virn:. ReI. gest. H. 59. itd.
4. Zalety Kazimirza opisuje Wincenty tak: Politici, Wum
vrtuti

bu Mtllra Itagnat,;t; purgatariis vero gratiae diligentia e.xpolivit: qllid-

qltid enim ad naturalem .eu politieam justitiam, temperlJntiam, (ortitlldi-' prulientiamque spectare diglloscitur, et verbo prreceptionil aperit, el open' exemplo demon8trat. N emo li qwidcm un iCltiq ue qu o d num es t (ideliu, dilpensare novit. ReI gest. li 2/. Wymienione tu cztery cnoty: jUltitia, temperantia, (ortitudo, prudentia, s wlagnie te ktre Cicero obszernie w pierwszych xisach swoich rozebrawszy, wskaza w ostatniej jaka nagroda czeka tych ktrzy je pelni~. Makrobiua mwi: Po'lqU4m (Cicero) .... Oftni otio ac 1e'otio palrMm jllltiliQ,
Rem

. . et eo~ /ll'eM4 . . . . i. ip.o COtIItI*'Aati ",eriI {al1f;o loca,,". iadicaI fIU lit peI'MI'a_
ietlit,
iU potilll rewrtetulu .u, Jli Rempublieaa CIUA pnuIt:rtlia. i""*', {erlihuline ac fIOderttione tractaverint. Soaa. Scip. l. I. Slowom te powyuym Wincentego odpowiadaj, zupenie nastpujce Cicerooa: Nt t I r II lIutem wrOl b01O. eam jurtit... .tl/1Ii dieunt. ~ .u, lIO t a l 'Mm putetlr: UJe en Iaoc bo viri et j"lti trib"erlJ id c.',.e ,uod .it J"oq'lIJ d'gn".. Rup. Hl. 8. A. dalej troche: lIItilU ..... prmcipit ptJtU1'/J otMibIII, C01IIdere gMeri hoaja""" .1&tI& cIIiqae retUere. Ru. HI. 9. 5. Mwio o mstwie Kazimirza , Wincenty, ',czy je ze spaniao my.lno.cill i cierpliwo.cill: {}Ku, vero vi r fi m f o r t e m non ta1/l aa. r.6w corporiJ quc'" IJAimi commendat dignita, noPl mi"", pedM'iJ ...... Itrll quam fklfAOI'tIm butiGr.trIdet Kar.'mirtll dom";'": cujIII qtu1ft4 ,;t "'agn""imita.? quanta cOfltlJnlU,? qUlE aPlim.o.it4J? qUlE i8 ip.o uim.o.it4tir torrenle patientia? Ru gutlE II. %4. I w tem wierny jest pojciu Cicerona ktry w jednym z uamkw swej Rzeczypospolitej powiada: Qum virtus {ortitudo vocatur, in qUII ut magnitudo anim., fIIOf"tU dolorisque magna co1ltemptio. Re.p. V. 6. 6. Midzy ulamkami Cicerona ktre I VI xigi o Rzeczypospolitej przyLacza Makrobius, jeden zaczyna si Lak: Sed quamquam Ja p i e t tibu. cOtsciettia ip.a {actorum egregiorum, amplilsimvm virtuti. e.t praemium. Rup. VI. 5.; z ktrego to wyraenia wida e mygl La byla ju pierwej orzeezona w tej czgci xigi ktrej brakuje. Gdy nasz Wincenty mwi: Prudem enim virtuti. {ructum in cOtscient;o metil; miau. per{ectus 'n o.teatatione; Res ge~ II. 28.; nic zdaje si tedy iby t mygl wzil I Makrobiusa, lecz raczej z Cicerona, mianowicie z tej Cl~ dziea ktrej brakuje; albowiem mygl ta zupeniejsza jest w Wincentym ni w Makrobiuszu. Z tejze samej xigi zdaje si by zachwycone nastpujce wyralenie naszego Wincentego o Kazimirzu: interdvm organicis prlEcinen. aut .uccinenr conce n t i bu. coelestis medit4tur harmo1i~ dulcedinem. Re. ge.t. I 50. Cicero mwi: Quis est qui complet auru meas tantu. et tam dulcis sonus? Hic ut, inquit iile, qui intervallU conjunctis disparibUB. sed tamen pro rata porlione distinctis, impulu et molu ip.orum orbium conficitur, qui accuta cum gravibus temperans , vario. IEqua6iliter COtcentu. e{ficit. Resp. VI. I.

a.pultwlo

Nera i ~

7. Wyraienia naszego kronikarza: Re'publ'cae tuto re. nOI negall". Res gestIE II. 104; albo: Ide", ess [uri in utr oqu e, qvia tlbi eadem ut ratio, eculem est iu";' ~m"ra; tamie; przypominaj Lakiei

wyraunia Ciceronaktry mwi: Tutor et proc"rator feipubli cae appel.letur, quicumqueerit r eetor et gubernatorcivitatiB. Re.p.H.J9. Eadem est ratio juri. in utr oqu e. Resp. IIL 9. W innem miejscu mwi tenie: F"it enim hoc in amicitia quasi quoddam jus inter iJlos II t militire propter eximiam belli gloriam African"1I ut deum coler,t Lreli"s. Resp. l. 12. J jakby przypomnieniem' sw tych odlal si nast puj.cy okres w dawniejszym texoie nasiej kroniki: Fu i t a" t e m h" i c g e f t i j us q II o dda m e:I; antiquo persolenne , et q" a s i consuetudinil aueloriltUe approbatum, "t quisque polentum. Rei gutre H. 44.
lWU

8. Najbardziej atoli uderzaj wyej wymienione orzeczenia sprawiedliwogci: Eralque juslum, quod plu,;mum prodest ci qui pluMmum posset. Et dicla est justitia qure pluMmum prodest ci qui minimum potest. Res ges/re L 16. Plato w swej Rzeczypospolitej wprowadza niejakiego Trasyrnacha ktry midzy innemi powiada: CJ!fJll' 7d(J i700 Elf/a. d blxauw OVlt allo ~ ~ 'tl roii xQEI't'tOf'o~ ;fJllCJ!Bq01l. Reap. sive dialog. de justoL str. 338. Wyjle Wincenty t definicy z Platona? Nie! Znal on Grekw tylko za porednictwem Rzymian. Wlanie tez Cicero korzystal duo w swem dziele z Rzeczypospolitej Platonn i w trzeciej xidze mial t deflnicy, jak nas o tem uwiadamia . Augustyn: przytacza on tre6 jednego ustpu z tej xigi w ktrym ezytamy: Falsumque esse quod a quibusdam non recte sentienlibus dici solet: id esse jll.~ (,je) quod ei qui plus potest utile est. De ei. Dei X1X. 21. Tu nasuwa si znowu pytanie: czy nie wyjl Wincenty tej definicyi raczej z Augustyna? - Augustyn mwi jus, i w preeprowadeeniu tej myli rwnie jak w calym texcie swoim nie ma nic splnego z Wincentym, ktry zaraz powiada: Lieet autem justitire rigor non statim coepit imperare, extunc tamen violentire duiit subesse poltstai, el dicla est justitia q"re plurimum prodest ei qui minimum potesl. Res geslre L 16. Tej drugiej definicyi nie ma wcale Augustyn; ale jest prawie niepodobiestwo iby si ona nieznajdowala w Ciceronie ktry wytknwszy mylne orzeczenie sprawiedliwoci, musial te powiedzie6 co sam przez sprawiedliwo6 rozumie. Jakoz w tej samej xidze znachodzimy lad tej definicyi , mwi on bowiem w jednym z ulamkw tej xiii: lustilire non na1f'a, nec voluntas, sed imbecillitas muter est. Resp. III. 10. Skoro wio nieudolno la powd i niejako za matk sprawiediwo~ci uznawal, tedy ani wtpi6 ie rozwijajc dalej t zasad musial w kocu zawiza6: justilia ergo est qure plurimum prlJdesl ei, qui minimum polesi; i te slowa stanowily zapewne dalsz cz~6 tego ulamku. Wypada mi tylko doda tu jeszcze ie wyraienie qui plurim"m pote rt ; qui minimum pottJBt jest ulubione Cioerona, i ruwru li!

z niem w jego pismach spotykamy. Tak powiada on .., listach: Ykor mihi perspicf!1'e primum ipsiu8 animum, qui plurimum potest (lAsaris), tUl saluttm tuam... Etiam Ula qure minimum quidem nunc pote&t, sed p08lit ner,esse est, Respublica, de te ]Jropediem impetrabit. Cic. Ep. IV. 13. Nam et ipse qui plurimum potest, (Cresar) quotidie mihi thlahi ad aequitatem et ad rerum naturam videtur. Ep. VI. 10. W wieku XVI i na pocztllu XVII znajdoway si w Polsee xigi Cicerona o Rzeczypospolitej. Mial je Jeremi Wojnowski ktry byl podstarost trembowelskim, a okolo roku 588 trzymaI dzieriaw wi~ Tiut'kw kolo Trembowli. Imi jeKo znane jest w naszej literaturze z dwoch dzielek : z ywotw Annibala i Scypiona tlumaczonych z Plutarcha, a wydanych we Lwowie u Macieja Bemata (593)j tudzie z wiersza oryginalnego pod napisem Sylva, ktry z powodu rozruchw domowych po obiorze Zygmunta III Zlszlych, w jzyku laciskim napisal i wydal w Krakowie u azarza roku 588. Rkopism Cicerona Rzeczypospolitej ktry, jak powiadal, dostal mu si z biblioteki Hospodara wooskiego w Soczawie, byl pergaminowy, bardzo ozdobnie zlocistemi goskami pisany. Widzial go u niego Wawrzyniec Miiller, autor ciekawych pami tnikw s~ego czasu, i czytal go podobno;' bo wie e dzieo to powicone bylo Attykowi j a tej wiadomoci nie ma nawet w palimpsest watykaski, ktry Angello Majo drukiem oglosi. Z jednego atoli miejsca tego palimpsestu domyla si mona e istotnie dzielo to Attykowi b)'lo powicone. Wojnowski syn w swoim czasie jako znawca jzy kw staroytnych: greckiego, laciskiego i hebrajskiego, i jako mionik. literatury klasycznej. Odkryl on nadgrobek Owidegc na stepach w okolicy ktrej wprawdzie Miiller nie oznacza nam dokladnie, mwi tylko e odlegla jest sze dni drogi od Dniepru, i niedaleko Pontu. W spo') Wit' haben allOb eitlen Wolhinischen Ede1mlnn mil Dns gebahl. WojDo_ki geDlonl, denselben hal W18 der SlIrosll aul Trembowla ein Prelwilz, eeinll8 Herkommens ein Schlesier, dessen Vsler die Talaren olmahl~ geschlsgeo, mil sugegeben. Der wussle des Landes Gell'genheil, war ein gelehrler, versuchter Gesell: ein guler Poel, ein feiner Historicua, ein guter Graecus, und perfectissimus Hebrseus: konnle gul lalarisch. Derselbe hatte aWl der Bibliotbeea in der Walacbey, sls der Despol Tom Herm Laski eingesetzet und der tii.rlciacbe Gubel"nalor der Alexander gescbIaien wordeo, berrlicbe scbiine mQDuwenla aeripta bekommen. Darunter auch die libri Cicet'Qni8 de Republica ad Alticvm, mil giildeoen Buchstaben auf Pergament geschrieben , waren in eioem Umschlage mil einem uubekannleo Siegel verpelzchirel gewesen, wie man noch sehen konnte : und mussle sie elwa ein grosser Herr im Wen iebahl haben. Dr. ~IU lH6r: & p t ~ lNtorin. Am6e,., 1593 str. 78.

273
mnianym wierszu laciskim odzywa si Wojnowski z uwielbieniem dla Cicerona , co jui samo wskazuje blisze obeznanie si z jego pismami:
Non hi., 8u{fieerem, quamvis Ciceronis /lQherem Doctiioqui venam. vel 8it mihi tacten (andi Copia, dicin; flueren; ae pectore rores. I

Wilhelm l\Iunich zastanawiajc si obszernie nad tern zkd do biblioteki hospodara woloskiego dosta si mogly xigi Cicerona de Ilepublica , uznal za rzecz najpodoLniejsz e dostaly si tam z Polski w czasie nieprzyjacielskich napadw.!! To twierdzenie jest tern podobniejsze do prawdy. ile e, jak widzim, znajomo ich zdradza ju Wincenty w swojej kronice.
Iglul'

Polonia jlol'enlissimis per Graccum aucta successibus.

czalo

To co nam Wincenty a dotd za Mateuszem rozpowiadal, odmajasnem pojmowaniem miejscowoci w ktrej te wypadki zaszly: znalezlimy w tem opowiadaniu staroytne nazwisko Ilirw i Dakw, a przy opisie wojen Graka zaimki hi, isti , eil;ajce si ocsywicie do tyche Ilirw. Inaczej prowadzil swoj powie Miorsz mieszajc razwraz nazwisko Polakw z Lechitami, W tem oto miejscu widzimy i u Wincentego imi nowoytne Poloni i przekonywamy si e doslownie prawie powtrzyl nam tu powie l\liorszow. Brai wic Wincenty jedno z Mateusza a drugie z Miorsza, starajc si bardziej o zupelno poda nili o ich czysto pierwotn: nili o krytyk. Krtkie zastanowienie si nad tem co o nim inni powiadaj utwierdza nas w tem domniemaniu. Jak daleko ucho pucim , zalatuje nas odgos e praca jego byla wlaciwie kompilatorstwem. Hic Vincentius dictus Cadlub(oni,) cronicam co mp i fil vi t Pokmorum, mwi rocznikarz w rkopismie Sdziwojowym pod rokiem 208. I.tam cronicam co mp ilavi t Vincentius cognomento Cadlubonis, powtarza dawny przepisywacz rkopismu SzamotuIskiego (wyd. gd, str. 33). Za kompilatora zdaje si go uwaa nawet Dlugosz gdy powiada o nim e: novum condendo corpuB de annaibus Polonorum Historie magnificos per ,e ip.um ittrarum .ensus expreBserit VI. 603; a sam Wincenty poczytuje sobie za chlub to e nic z powierzonych sobie materyalw historycznych nie uronil i nie dozwolil aby ktrakolwiek z zapisanych przed nim wiadomoci w niepamici ginla. I. 303.
si

Zamykajc

pada mi

powtrzy

uwagi nad pomienionym ustpem naszych kronik wyw krtkoci : ze dzieje staroytnych Ilirw, jak w ogl-

~ In discordiam et tumultus electioncm regiam subseq. sylva 8;(/11. B. 2) Guil. Municb Cic. !ib. de Rep. Goettingac 1825 '/1'. 91.

35

27"
noci dzieje ludw zwanych przez Grekw i Rzymian barbarzyskimi

doszly nas tylko w bardzo drobnych ulamkach. Do pisarzw ktrzy dziejami ilirskiemi ywiej si zajmowali, naley Strabo. Historyczne dziea jego zaginly; ale w geografii ktra z dziel jego jedynie ocalala, znajduja si bardzo walne napomknienia z dziejw, rzucone nawiasowo. Z jednego takiego nawiasowego ustpu dowiadujemy si e Autaryoci najznakomitszy lud ilirski rozcigal szeroko panowanie swoje nad trackimi i ilirskimi pobratymcami swoimi. Slowa jego s: Autariatae alitem mo-rima {uit et optima lllyriorum gens , cui quondam contra Ardiaeo. bellum {lIit perpetuum de sale qui in confinio eoqebatur u aqua, verno tempore ex quadam convalle de/lu ente , hausta et per quinqu dies reposita : paclum eral ul .alina ea altemu fruermtur vieibu; pacli. posthabiti, belli deceTfUbant. Sed Aulariatae cum Triballos domuissent , qui ab AgriatlWIU u.que ad [sirum quindecim dierom itineri. spaliu'" occupabant, supra alias etiam Thracas et RlyriOB sese extulerunt. VII. 518. Tosamo poswiadeea i Appian wedlu~ ktrego Autarios b)'l jednym z najstarszych synw llira. Mwi on: Ardiaei qui mari inprimis valueTaTlf, ab Autar;ensibw qui terr praevalebant, postquam hos multis ad{ecerant damnis, tarnetl et'eTsi sunt. lIIyr.:>. Bylo wic znakomite pastwo Autaryotw w Uiryi. Kiedy atoli powstalo to pastwo? jacy bohatyrowie odznaczyli si w jego zaoeniu? jak dugo kwitno '? i jakie byly tego pastwa granice? wszystko to zgola jest nie wiadome. History ludw ilirskich zajmowali si niemao Slowianie. Bizantvscv '111 i IX wieku pisarze utrzymywali e Getowie by'oto staro)'me lowi'an nazwisko. Oni sami pod te czasy sigali W)"Soko w swych rodowodach i eo get)'ckiem bylo podaniem, za swoje uwaali (Masud. u D'Ohss. str. 85, 04.), powtarzajc i wypisujc tak zwane Getia. Z bkicbto, jak si zdaje. w)'cigw skladala ii spomniana przez Miorsza kronika J chicka, w tedy W)'padek I dziejw ilirskich , w historyach staroiytnych ulracan)', l> ktrym nawiasowo tylko llapomkn~ Strabo w swej geovatii, znalaz si~ w zupenoci w polskich kronikach. Dowiadujemy si tu e potine pastwo AUIU)'ot'lW cz)'li Linchilw powstao na poczlku ezwarteto prred Chrystusem wieku; ie tym bohatyrem co przy lt>j spo!'ObUOl'i r~;ljwit'lni"j odrn:ll'z)" ~i, hyl B.'lrdyI. Imi~ je~o spomniane jest z lliejakielli odmianarui 1\ wielu sbroi)tnych pisarzw'; ale tu dopiero
'j l\ KJrd iii'

. ",.l;.

"t"""".I).1 T""\"'llll' (hi"!;a / (r. jJ. "~Ili,l," Z Olinlu {r, 43, Diodor I;,~.J .\11 J. LU~I.l11. ,Ild'''. 10 f"""l~n ~nJI fl.;: N . .\~an MaIl. l. 5. l:luu""" " i~,. Pir, Y L.~"\I''-' (I_ .\\I I/{ str. t\<.~, 1I.'IL1J.vs Z BU. U Fol
~",.>Jo

Cd.\ \1\

<Ir

p~~l

275
Grak czyli Herakles dajce do my" zaslugi zaliczony byl w poczet pbogw. Granice jego pastwa rozpocieraly si od Aclryatyku a do tego punktu Dunaju gdzie byla Myzya dolna poniej Blgarya; odtd zag sigay do grnej Panonii i do granic Noryku. Wiele innych okolicmoci ktre w staroytnych pisarzach napomknione s. a niewiadomo dokd wlaeiwie nale, wyjania si tu zarazem, jakoto : napad na siedziby Galw gdy takowi Rzym zdobywali, spomniany przez Polybiego j zatrucie Autaryotw przez tyche Galw, u .Teopompa i Polyena powiadczone; nakoniec usadowienie si ich w zdobytej Panonii , i sojusz z Autaryotami ktry ich paniej a pod Delfy zaprowadzil a skoczyl si klsk obu tych ludw. Glwne tedy skazwki z pomienionego ustpu kronik naszych biorc, a zdarzenia same wedlug napomknie staroytnych pisarzw ukadajc, daje si wymienicie wypelni jedna z licznych szczerb w historyi staroiytnej, Lez naruszenia historycznej powagi. Dalsze rnice midzy opowiadaniem l\'Iiorsza a opowiadaniem l\lalcusza nic s stanowcze, ograniczam si wic na rozwaaniu textu pierwszego, a o znaczniejszych rnicach Mateuszowych w przypiskach tylko napomkn, widzimy mu
lenia i

suylo tako imi

za

poloone

ROZDZIA.;.

IX.

Potomstwo 6raka I.
Po mierci (;raka wielki~f:0 przyszed' do wladzy syn jef:o Grak II i crka Wanda: oboje panowali jednoczenie w osobnych udzialaeh. Grak II rzdzil nie dlugo i zoala wYl:nany; Wanda panowaa dlu~j. alawala na czele wojska i w pewnej bitwie z Macedonami aloczonej polegla z rki Kim))', crki ~'ilipa a siostry przyrodniej Alexandra wielkiego. lo prawdziwe zdarzenia, o ktry"" napomknienia znajduj si w stapisarzach, przeplecione jest w opowiadaniu naszego kronikarza podanie o amoku, o bralohjalwie i o zaloieniu stolicy na elt'" r.raka wil'lkil'go. Jeslto slare i glone midzy Grekami mitos znad brzegw Adryi. wyjte z dawnych pisarzw; op 0wiadaoc aloli u nas przez osoby sianu duchownego. musialo koniecznie pozna si
royLnyeh Pomidzy

z Jihli~ i ze smokiem IJanielowym: ulra"ilo wil:c swoj pierwolll'! prostot a przystroio si w pirka przysady i kaznodziejstwa. rdlo z ktrego je Miorsz zaczerpu nie jesl wiadome. Rozwaiym kad cz zosobna.
a)

Za r.lla8W 6raka I

by w

8kale uadmorllkleJ 8mok.

Za jego te czasu: by Hujus quoque .tempore erat in cujusdam scopuli an- fil zaomie pefvnej skay nadfractibus monstrum atroci- morskiej potwr okrutny ,

276
tatis immanissime, quod quidam olophagum dici putant, cujus voracitati singulis heptadibus, secundum supputatacionem dierum, certus armentorum numerus debebatur, que nisi accole quasi quasdam victimas obtulissent, humanis totidem a monstro capitibus plecterentur.
Hujus quoque tempore erat.:
Okolice morza ilirskiego hyy ojczyzn mitw ktre wyobrania z dzikich i niezgrabnych w coraz powabniejsze postacie okrzesywala. Zmylenia i 'wplLajccznc istoty opltyway pierwsz tkank dziejw. a dlugoletnie ich powtarzanie sprawilo, e pniej rozsdek takich nawet jak Tukidid historykw, nie mia ich calkowicie rugowa. Brzegi ponad ktre rozci~glllo si pastwo Aularyotw, synly w SlClCglnoci tern e byly celem wypraw Heraklesowych i opowiadano tu liczne pamitki jego przygd. Tu w okolicach Epiru, jak upewnia Hekatej i Skilux z Kariandy, nic na wybrzcaoh Iberyi bya Erythia i pa stwo Geryona po ktrego pikne woly wyprawial Heraklesa Eurystej; tdy tako szedl w bajeczny bohatyr do Galii na zgnbienie 'fauryska. Do tych wkien wtych co do istoty, ale lnicych barwami poezyi przyczepiano niekiedy prawdziwe czyny zaoycieli miast lub spoleczestw, dla nadania im wikszej wietnoci. I tu te widzimy to samo. Z Grakiem prawdziwym bohatyrem ilirskim, zmieszany jest Herakles synny bajeczn zaglad potworw. Jestto bd ktry, jeli zwaymy to co w tej mierze ma Appian (De bell. civ Jl. 39), zdaje si,:: nalee do dawnych czasw, i mgl si znajdowa w ktrymkolwiek z pisarzw bardzo powanych.
heleska

zwany od niektrych wszystko.::'e1'rc! , kirJl'ego arloclwu co ly(/:'ielt pewnq ilo bydl~t wedug TO::kladu dostarcza musiano , a jdli mies~.kaliClJ okolic: 11 i tych objat niejako, nie dostarczyli, karani byli ubytkiem tylu gw ludzkich,

in cujusdam scopuli anfradibus

Scopulus znaczy wlaciwie morsk skal, jakoi jcslto tak zwana skala kadmejska, niedaleko ujcia rzeki Drynu, z ogromn wewntrz jaskini smocz. Opiewali j staroytni poeci', i jeszcze w XII wieku roz') Apollon. Argonaul draeones,

n.

Nikander in Theriacis : Pascua ubi \)cmini serpuru per rura

'J77
powiadano o smoku ktry !I w tej jaskini przechowuje. Tomasz arehi_ dyakon spoletaski opisujc Dalmacy powiada: Secundum poetarvm fabulas Cadmlts dicitur in eandem derenisse provinciam. quando in serpenem. mIlIaIlU est, (Nit alitem civuas ejuB EpitauI'lIs quae tst juxta R.guBium iA qua esi mag1um anLl'um et usque liodie opinio est ib i habit/Jrc d r a c on e m. Eliam de beato lIillarione legitur lJuod magnum ibi draco nem peremit. Hist, Salon. u Lucyusa str. 32.

singulis heptadibus.
(.ocparo~),

Zastanowienia godne s w tem opowiadaniu .grecyzmy : olopbagus heptas (lma~), podobnie jak wyej acephalus (wdcpa.o~) itp. przy innych znamionach i one take mwi za tem e te wiadomoci znajdowaly si w pisarzach staroytnych.
b)

Grak I IIA8T1IewlI lIyllW aby lISradlIlII AIIIOkll, ee teli el .ekateelllllaJ

lsta de tempore et actis Gracci ~rimi regis Polonie ; nunc ad secundum Graccum, fiium ejus, successoremque regni Polonie procedamus. al Igitur Graccus primus, filius erat clemencior erga patriam, quam pater erga filios: prefatam olophagi perniciem non ferens, duobus filiis suis aceitis, quos invicem diligebat, cIam cum eisdem de
successione regni dignissima

agens, dirigit propositum , pandit consilium. .Jnimica , inquit, sunt ignavia virtuti, caniciei deliramentum, juv.entuti s~nicies: non est enim

Tyle o czasie i czynach Graka pierwszego krla Lpchiw; tera przystpujemy do drugiego Graka jego syna i nastpcy na krltJJtwo l;hickie. Owoi Grak pierwszy by roztropniejszym synem ojczyzny, ni ojcem swoich synw: nie mogc znosi szkd wyrzdzonych przez wszystkoierc, przywoa dwoch synw swoich ktrych zarwno ko.. cha, i tajemnie si z nimi wzgldem dziedzictwa tronu umawiajc, odkrywa zamys i rad podaje. "Nie przystoi, powiada, mznemu gnusno, stuhiwemu pocho, modemu

~78

virtus que ignava est , non canicies que dolira, non juventus que segnis, Imo fingeoda est eciam ihi , ubi nulla est exercende animositatis occasio; porro sponte se ingerentem gloriam quis umquam declinavit nisi prorsus inglorius? At vero defensa vel confirmata civium salus elernales transcendit triumphos: nec enim proprie indulgendum est saluti, qnocies de communi agitur discrimine, \"os itaque , vos o nostra precordia, 'luorum utromque nostris educavimus virtutibus , vos in monstri necem anna ri convenit, vos in ejus eongressnm apponi decet , non exponi : utpote vite nostr dirnidium, quibus hujus n:-gni dbetur sueeessio."

lenuwo: gnunik bo,riem

pr;l-

saje by minym, pochy~'

dl.iwym, leniuch modym. Tam nawet, gd~ie li -Jadna do oka sania mesltoo nie nadarsc sposobno, shror:,y jl! trzeba; a gdzie si sawa sama nad stawia, ktoby ~ prsed ni uchyla jeli n~ nmaemnik 9 Sawa bowiem u:syskana orak niem spobywalt1l~ lub uJwitr dseniem ich nc:,$cia, pr:.tu'yil::a wiekopomne tryumfy, i naJeiy nie s~:.~d;i(: :,dro,ria Il'IlIJInfgo lam, yt#:'ie id.it o
saradzenie /Me fH1Cs:edmtj.

ledg o ltJJmoHe serca mojtgo, ktrym ,l'Iasne enQty od d~ir'/jslrra "'pajalem. wam "a/liy u:,broi si na ~ pohroru, "'1lII pr~oi IIont! m~ ;,,~ do ,ra/h, nie rcysJ6t,,;ajlJC si~ jMna na o('~ rr;#'! ~l~: bo".itm jalda po!otN! iyrio ".~o .. J(I
sI~ !roM."

,ram

At iUi : .Jmo pri,~~1i pate' odio ,idt'remur intoa-ati. s.i anIt> vIt)f'ft- muDOS nobis iD~~ Peees

1'" to osi:

Ilby

lo po~ ,
jo.

.,.~~! ie Ras

mia ,m-

....nd;,~

~,

gdi"J "(lM

pounJroici/ Itj

279
te sit jubendi auctoritas j in nobis est obsequendi necessitas." Tandemhl igitur industria uli coguntur. Coria enim arrnentorum accensa , plena sulphure ac pice, adinstar Danielis qui draeonem Babiloniorum occidit, c) loco solito pro armentis collocantur, que dum avidissime glutit 010phagus , exhalantibus intra lammis suffocatur.
al .lala ...

sawy.

Tobie przyslojl} roskazy; nam posuszestwo,

Dwoi bior si na sposoby: napeniaj sk6ry bydlce siarkq i smoq zazegnionq, podobnie jak Daniel kt6ry zga dzi smoka babiloskiego, i kad je w miejscu zW'Jczajnem zamiast bydlqt: gdy je potwr z caq iarocznocil} poyka, zostaje uduszony buchajqcemi z wntrza plomiemi.

procedamus lak Miol'l.; Malou cay 100 uatp wypullc.a. hl .Tandem. lak maj. oba wydania Miorza; Maleuu kladzie wprzd lo Iowa: Slup. 1,11""

aperlanl vir01'Uol nudacism, .tupiu. nudo. Requaquam e.:rperli eona/Ul, lall.um itd.

e) .ad mIlar... oceidil. wu,alllio rkpp. lIII.rau maj, lo por6waa.lo do Danieloworo smoka; wypua.c.a je Maleusz.

aditutar Danielis qui draeonem Babiloniorum occidil,

Odnoszenie si z wiadomociami u ~wieckich pisarzw zaczerpni temi do biblii jest wybitnem znamieniem Miorsza, przejtem zapewne od swoich poprzednikw. Gdy mwi o Wandalu (Adryosie) ze od niego i t;ra i rzeka wzia swoje nazwisko, czego lady znachodzim w Teopompie i Strabonie, pospieszy doda i to: (uit autem (/wc) cit'ca tempora JOBeph filii Jacob Pllil'iarche. Gdy nam opowiada wiadomo Trosow o napadzie Galw, zamieni imi wieckie Arlaxerxa na imi biblijne Aswera. I tu wic oto mityczne zgadzenie potworu przez Heraklesa, opisane jest niemal zupenie sowami bilii, ktre lak b,rzmi: Et erat c/raco magm/s ill iUo loco et co/ehant eUlI Babylonii. Et di.xit rex Danieli: Ecce "'me flOR potes clicere gl/ia iste non Bil Dem vivens; adora ergo eum. Dixitque Daniel: Dominum Deum meUn adoro. quia ipse ed Deus viveIls; iste autem non est Deus villefls. Tu autem rex, da mihi polesialem et illterficiam draconem absque gladio et {u.te. Et ail rex: do libi. Tulit ergo Daniel picem et adipem et pillos, et coxit panur, {ecitqutl 11a8sas et ded t in os df'aeonis, et direptu. es! d r ae o. Et dixit: ~ qUe1f colebGtis / Quod cum fIIdimnt Bdy/onii,

280
indignali sunl vehementer. el con!J1'egati ad,'erSIIS "eyem dixeru1l: IwJ~ (actus est rex! Bel destnt.rit. draeonem inter{ecil, et saeerdotes oecidit. Daniel. XlV. 22 - 28,
r) Grllk U .&bija atara.ep braa lIwel(O; ,,"t~puje . . troa; pa.uje krtko I .oatale wysoaoy.

Moxque junior frater, eui nomen pateroum erat Graccus, tam victorie quam regni non quasi eonsortem sed emuum fratrem occupat ac trucidat, cujus funus crocodillinis prosaquitur lacrimis, quem a monstro mentitur occisum; a patre autem gratulanter quasi vietor excipitur. Sepe namque meror funeris gaudio vincitur victorie.

Sic junior Graceus paterno successit imperio: heres nefarius! sed diucius fuit fratricidiosordidus, quam imperio insignis: nam paulo post, doo deprehenso, piaculo deputatur suppicio: exiJii perpetuitate damnatus:
nee enim lex juat.ior ulla Quam neeis artifieem arle perire lUB,

Niebawem brat modszy ktry mia imi~ ojcowskie: Grak, upatrujqc wbracie swym nie tak spltowarzysza, jak racsej zapanika tak do zwycistwa jako i Ironu, porywa go i przebija, a opa kujc mier jego krokodylemi sami, kamie ze od potworu zostal zabity; ojciec za . przejty radoci, wita go jako zwycizc. Czsto tak bywa, ie rado ze zwyciztwa rozpdza smutki pogrzebu. Tym sposobem Grak mod szy wstpi na tron po ojcu: dzied~ic bezecny! lecz duej plami go zaka bratobjcy nii uwietniala korona: albowiem wkrtce odkryto zbrodni, a winowajca za kar skazany zostal na wieczne wygname:
nic sprawiedliwsugo ,
la chytrego %abjc/I .mrri utuqjego.

... -28

eui

noRtn

paternHm erat Graccas.

Grakiem wic czyli Herakem (J1QUJ(lirJ') zwal si tako syn Bardyla; Arryan zowie go l\l;'fo~. Anab. 1. 5.

occupa; ue trucidat aujm {unus eroeodilinis pro&equitur laerymis.

I

Niedaleko owej skaly kadmejskiej popelnione zabjstwo przez Heraklesa na synu Diracha opowiada Appian De bell. rit'. 1/. :>9. Onoto, jak si zdaje. przez jakiego nieznanego dzi pisarza oddmieonie opowiadane, weszo w skad niniejszej powieci.

diucius {uiJ fiatricidio sordidus, quam imperio in&ignis.

Krtkie bylo panowanie Klejtosa: wstpi na tron. jak si zdaje. nic prdzej jak po roku 340; a po roku 336 niema ju o nim adnej wzmianki. Jaki by koniec jogo, niewiadomo ! pisarzw staroiytnych; 10 tylko pewna e po nim przychodzi na tron m osobistern mstwem bardzo si odznaczajcy, a podobno rodu niskiego, ktrego Grecy zowiGlaukias, a nasi kronikarze Lestkiern.

arte perire sua.

Wiersz Iroche uszkodzony Owidego:
JIl.'ius ulerque [uit , nu etIim le ael[f/ior IIUa est Quam III!cU srtifiCt!'11 Brie perire lUa.

Ovid. de ar. am. 1. ".6!J6-6!J7.

d)

Z..tanowlf'nlf' Itlt ..alora.

Sed tam degenerem non speraham surculum de tam generosa vitis propagine; sepe tamen uva detumescit in aeinum, sepe olea vertitur In amurcam, sepe aurom

NiupodzimJalem si tak wyrodnej -latoroli z lak szlachetnego szoCzepu; ale~ cz stokro winna jagoda wydaje same tloczyny, oliwa w my a -zoto w iuzel si pr:efsla-

') Tego rodzaju zastanowienil si ktre w kronice Mioraza cIlleiej przychod. mOIl'Y si przyczyni do obrania przez Mateusza a bardziej jeszcze Wincentego fonny dyalogowej w klrej swoj kronik uoyl. Jlkoi uWlil to moe czytelnik e to co wlanie u Miorall zawiera si w takich monologach czyli prostych zastanowieniach li autora , Mateusz rozszerzywszy nieco kadzie w usta, niby roDDawiljtcego I nim JIDI.

36

.-.

82

degenerat in scoriam. Quid igitor miri si tristes habet exitus tristis ambicjo, que quanto est felicior, tanlo miserior; quanto lorentissimis uberior est successibus, tanto atrocioribus est proximior insidiis; quanto imperiosius aiis imperare desiderat, tanto subjeccius aliorum servituti adjicitur. Ambicionis enim est omnes omnium ambire angulos , ornnes auricolos lambere, ad omnium scabellum prosterni, donec quod appetit utcumque assequatur. Habet autem quatuor hec eupiditas filias: opum ingluviem, honorum ambicionem, inanis glorie captacionem, libidinis pruriginem. Inter has naciones scelestas superbit amhicio ,al ideoque humilium dedignata tuguria et sublimium colla hl propria virtute calcavit, que quanlas in se habet delicias , prunis subaccensis, mucrone superappenso, Dionisius fami-

za tbiw jdeli ntes~czsna duma s!lltki nieszczsne sprowadza, ktra im 8Zcz.~liwszl} si mniema, /ym jt,sl ndzniejszl}; im wikszej pomylnoci doznaje, tym bli sza jest najszkaradniejszego upadku; im groniej panowa chce nad drugimi, t!lm 10 ohydnieis~f} nie1vol sama popada. \Vlaciwa to jut dumie zaglda we ws:ystkie kty, gaska uszy wszystkich
suchaczy, awie wyciga si
110

cza.

Co~

u kadeqo lak d/ligo, dokd lego co sobie samierzyla, w ja!-ibd!. sposb nie dopnie. Ma ta nami/no cz;/ery crki: aknienie dostatkw, lbieganie si za ZflSZCzytami, podchwytk czcztj slawy i chu cielesn. rd takiejlo be;ecnej rodziny pylZy si duma i wzgardzitlJs~ ubo~uchnemi lepiankami, depce zarwno wyniose karki moinych, ufna w osobiste m siwo; jakich za sama zaiywa roskoszy, pokaza to najuprzejmiej gociowi lWemu

mitari

suo quam familiarissime demonstravit.

) linlet'
j

DyoniAy,

roz1leCflJny

- pod

a nad g/owq.

nim

ar,

:;atJitSiws~y

orp

bil nacione. acele.la. luperbi! ambicie. lak wyd. (d.; wyd. WUII rlr.pp. II lU, ludziei Winc. inter hM ..alioru; cot/tlti. mperbit ambilio myjnie. b) .coll lak rkpp. II j III; wyd. Ilcl. palacia.

Babel asuem quatuor hec cupidiltu filitu.

Widocznie przypomniala si tu autorowi przenonia ciceroska: Est autem in hoc genere mok.tum, qlWd in maximi anil~i" spkndidis. ,i_aqlle ingmiil1 ple1'1#lqKt! exi3ttsfll h o n or i B, i m p e r i i, P tJ t e n l i Ile , glorine cupiditateB. Qui igitur non {iliaB pl ur es , s ed innumerabile c:upiditates habet itd.!

quam [amdiarissim demonsIraviI.

Zdarzenie to opisuje obszernie Cicero Tuse. Qurest. V. 2. z?wic pomienionego gocia Damoklesem. Krcej nieco Makrobius. Zaden z nich jednak nie spomina nic o arze roznieconym j II Cicerona tylko powiedziano: incendebantllr odores. Sowa za ostatniego, do zgodne zreszt z powyszemi, s: Dionysius aulm BiCI/la; inc1ementissillUS mcubtuo, II In i li ar i euidam 8" o, salam bea/am existilnallti vi/am tyralUli , VOkrlll, quam pnpetutJ JAdIl milera, qlUJtnque impendentillm s,mp" pel'iculortttn plena esset, 08/ e 11der e , gladiwm vagioo raptum et II Cllp"'O de filo tenui ]Iendentem, mue rone demisso, jUllit (amilitlri. illius capiti intel' ryWas imrAinere itd. I

fJ !h rlletir. Gr.li. wlelklellro a.loZeDO

~d

sn.liomlty.

Sed nunqam tamen im-. Nigdy jednake wielcopomortaJia Gracci primi bene- mne dobrodzi,jstwa GraIra ficia sic emori dehuissont, pierwszego nie mogy zatrze ne nomen tanti patris su- si tak, izby przynajmnit'j persit insign. Ad quem er- nie zostao w pamici wielkie go scopulum olophagi mox imi tego ojca .ojczyzny. Jafundata est urbs insignis a ko w pobliu skay wszynomino GraC(!i dieta Gracco- stkoercy zaoono wnet wiel') Cic. Parad. VI.

1) M.er. eomm. ex. Cic. in senm, Seip. I. O.

via, ut eterna Graccus V1veret memoria; nec prius cessatum est ab exequialihus obsequiis, quam urbis consumacione clauderentur. Quam quida~ a crocina. . Clone corvorum qUi eodem tempore ad cadaver monstri conf1uxerant I Cracoviam dixerunt.

kie mit/ulo od Gram imienia ku fIJieltuiltej jego pami~ przezwane: Grakowem, i nie pr~dzej ustay po nim aobne obrzdy, a je objy mury skoczonego grodu. Niektrzy za powiadaj(} jakoby nazwano to miasto Krakowem z powodu krakania krukw zlatuj(}cych si~ wwczas do zabitego po-

tworu.
ne nomen tanti palris supersit in8igne.
W rkopismie Szamotuiskiego z ktrego wydanie gdaskie sporz dzono stay te slowa: VicenciU8 cr01licam PoleMrum C01I(ecit, a temporibtu m(gti Graci ip.am initians, qui Gracus (uit allte incartacio""" domini no.tri anni. GGGet;. itd. (wyd. gd. str. 33). Te same slowa znajduj' si~ tai w rkopis mach II i lU Miorsza kroniki. Niektrzy robi uwag~ e to omykl tylko pooono przymiotnik 7lIagn18 kolo imienia Graka, i ze on naley waciwie do imienia Alexandra. Alei: w dawny pisarz dal osobny przymiotnik Alexandrowi, zowic KO macedoskim a Graka wielkim. I ma w tern suszno, bo coz innego znacz wyrazy Miorsza: te tomen tanti patriuper.it in.igne jeli nie to e w pierwszy Grak byl wielkim? Same te rozrni~ie dwoch Grak.w, o ktrych maj nasze kroniki, robio potrzebnem uycie tu przymiotnika magnus,

ad scopulum. olophagi fundala est urbs insiqnis.

Wiadomo ktr tu nasz kronikarz podaje, rzuca wiatl o na Jeden ciemny szczeg geografii starozytnej. Skilax z Karyandy ktry w czwartym wieku przed Chrystusem zwidza nadbrzea Adryatyku, wymienia Heraklej jako jeeno z' najznakomitszych miast w Iliryi, dodajc e jest miastem portowem. Z porzrlku w jakim je wymienia wida e leiao na pograniczu Epiru. Oto jego sowa: Libumo. .equwr Illyri6nm gem, AabiUJntqtle ad mart! ,

m,m

'.!85
.,
i

Ulque Cboni4m quo: es' ex adveno Corcgrre, Alciraoi imwre.. Estque

ln'I

w.

grmea cui

IlOmeta

Heraclea

(H~) CVlR

portu.l

i.i

aden z poniejszych geografw, niewylczajc rozsdnego i wielce oczytanego Strabona nie wie nic o Heraklei portowem miecie ilirskicm, e jednak bylo istotnie to miasto na brzegach lliryi, e lealo niedaleko Epiru, mianowicie zd, jakto to dobrze powiada nasz kronikarz, blisko owej slawnej skaly i jaskini smoczej, i e mieszkacy jego, jeszcze w ponych czasach odnosili pocztki swoje do Heraklesa, o tein zost~lo wiadectwo u Appiana. !\tiastem tem jest tyle glone za czasw rzymskich Dirachium: Skilax zowie je zgreczonem mianem Heraklei, bo ju przy innej sposobnoci uwaiali to, rozmaici uczeni e ten geograf zazwyczaj obce nazwy ludw i- miast na greckie zamienia. Diraehium te pod swojem wlasnem imieniem nie znajduje si wcale w jego Periplu; a przecie jesto miasto bardzo dawne jak si o tern przekona mona z Tukidida. Po91uehajmy calkowitej powieci Appianll o Dirachium, bo z niej pokazuje si, e to wszystko co nasz kronikarz o smoku, o bratobjstwie i zaloeniu stolicy na cze Graka opowiada, wzio pocztek sw6j nad Adryatykiem i znajdowalo si w ktrym z pisarzw zaiinionyeh.

Dyrrhachium flomauli eamdem w'bem alqllc Epidamnun eue per errorem hujusmodi cxislimanl. Epidamnus rex barbarol'Um has terru i 111'0lentium lIrbem prope mare condidero; et de suo flOmine adpellaverat /'1Ii. damnum. Ejus ex filia ntpOS Dyn-hac/Uls , Nep/llllo lit [ertur ]Irognatlls, IIal4le a ddi di t. co !di ta e u rb i, t'ocavitque Dy rr h ach i u m. Ilu ic Dy,.,. h ach o cllm be II o p e te ret IlI' a su is [ret rirus , IIer c ul es ex ";rythea r euertens , opem tulit, p ae tu s agri partem, mercedis n om ine. Unde Dy,.,"achini He rculem ut a.gri p ar ti ci p em, COIIditorem SUUfl1 p erlciben t , n011 quod Dyrrhachum abnegent, sed ut hoIloriticentills oriyinem suam ud Ileum potius re(l!1,an. In ea pugna {erunt Dyrrhaclii (ilium Jon iu m ab Hercule occisum per ignorantiam, et corllUs ejlls peractis ex seq ul i s ab eodem Hercule projectuJn in mare eue, ut inde fl0111!fl mare illud acciperet. Posteris temporibl" et regionem ipsam et urbem tenuisse Briaes e Pliryyia reversos, ei post 1108 Ta!tlalltios Illyricam gen/cm; dcuide Liburnos pariter Wynos quil vicillOs incursare eellerrimis tuunbu solelmnt. .. At Dirrhachini a LibUNlis explt/lli. adscilis Coreyrensibls 'l"i tune in mari plurimum. poterant, vicis-

') Gco(!r. antiq, h. c, Scylacis pcripl, ck. Lugd, 'Batav. 1700, 4. str. 16,

i86
li", e6I ejecert"'t. hisu deilUh Coreyf'euillm colo"; 'UM ~ti. A11lt inde {actum ut qllod GrtcOtlrttm fG1IJle iUlUl Ule "ideMw. Quollic", Dm IJyrrhachii nomen omino.um habebatur. CorcyrellJle. iUud EI,idamnum lMluerunt adpellare, l'odem nomine quo urb em. a mari paulo remot io rem. Ali/ue ;ta Thucyd;ties quoque illud nominav;'. At n"ne tlJfUR vicit vetu. adpellatio et Dyrrhachium (L1vQ~al'or) vocatur. (De beJ/. civ. II. 39). Z tego takie widoczna e jak nazwa Herakici jest zil'cczon3, uk tei Dirachium jest nazwa narodowa ilirska: mniemamy wic zaloyciel tego miasta zwal si bv-'Pal0'" csyli wla~ciwie Grach jak to ju lyiej na str. 24!J uwaalimy.

quam quidam a crocinacione corvorum. Cracoviam dixenuu.

wobu wydaniach, zdaj si byt' wtrtem poniejszym. Bo~ufal mwi: file Crfk qlli Il'gjti~ e r" u I liie;t"r. Sommersb. II. 21. Kruk zowie si te jedon z poniejszyeh xi~ it pomorskich. Slowa te nawiasem
zamknite

f)

Waudll wstepuJ.

lU

tron po

oJ~u,

l pAnuje w

pobll ..

6rako'A'ft.

Tantus eciam amor doTakiem za przywiqozaniem mortui principis senaturn , ku zmaremu xirA:iu sen al , proceres , vulgus omne do- moini i p(Jsp/~/w~ 'l'.'i::y.~t/;o vinxerat, ut unicam ejus vir- paalo, ii jedy1U} d~iewet.~zkp, gunculam fiJiam, cujus no- crk jeqo ; imieniem \.Vam~ men Wanda, patris imperio w miejsce ojca powoali dQ suhrogarent, tronu. Wanda igitur filia primi Wanda tedy, c"ka GraGracci et germana secundi, ka pierwuego a rodzona sioprope Graccoviam al regina stra wt6rego zostaa UJ pobliconstituitur : que tam cle- U Grakowa lchickC} ~.,.lo gantis forme erat, et que Wl} : a bya po.dawy tak omnimode graciarum venu- wdzicznej i wsz;elkif9o TO state omnibus adeo prestabat, dzaju powabami tak nadl .ut non tam Jargam quam pro- wszystkich janiaa, i nadigam in ejus dotibus oxisti- zwaby rozrzutnf raczej ni';

287

mares naturam; nam et prudentum consultissimi ejus astupebant consiliis, et hostium atrocissimi- ad ejus mansuescebant aspectum.
al .prope

hojni! f Vjej upOlaieniu przyrod; bo i najbieglejsi .mdrco wie podziwiali roztropno jej zdania, i nitprzyjaciek najzacif/si na sam jej widok mikli.
ni
lU pro G''Gero 1II1111ie.

Graceovilllll lik wyd. gd.; rkpp.

unicam ejus virgunculam {Wam.

Plutarch wymienia crk Bardyla ilirskiego, imieniem Birkenn l, ktra okolo r. 300 byla on Pirusa krla Epiru. Jeslto czyste niepodobiestwo aby ten Bardyl ktry ju w 359 roku liczyl lat 90 mgl mie lak mlod crk. Prawdopodobnie byla ona crk Grab II czyli Klejtosa. Weulug Kozmy mial Grak trzy crki; ale starsze czeskie pomniki Saud Lib. i C/il'ist. de Scalla spominaly O jednej tylko Libusie.

cujm nOlnen Wanda.

Wanda, albo jak pisz Grecy 'Abla lub 'A,b/a, bylo imi narodowe kobiet ilirskich. Aue czyli AIHlat zwala si owa lIirka ktr po~lobil Filip Amintowy q. wedlug Stefana z Bizantu nazywano j po jej rodowoei Getk ~ rlTr,t;. Dala ona wnuczce swojej a crce Kinny tako imi Adea.a Maccdonowie przeciwnie zwali tak babk sam jako i jej wnuczk
Eurydyk

patris imperio subrogarellt.

Z tych sMw wida e zaraz po ojcu objla rzdy Wanda; a e nie panowaa w Grakowie, ale tylko niedaleko Grakowa p,.ope Crarcovillm jak to uraz niej czytamy, i guy prcz tego wiemy e Grak wtry tako zaraz po ojcu tron obj, wic jest oczywista le kraj by' podzielony na
ezlci.

prepe Graeooviam regina comtiluitur.

Miasto Graka: Dirachium, leao w krainie Partyew czyli Part ynw; tu za czasw wojny Alexandra z lIirami okoo r. 336, macho') Uxores autem negotiorum suomm et potentiae causa, ab Anligones obilu plures duxit, Nam Auloleonlis Poeoniac regis liIiam nuptiis sibi junxit , Bircennam Bardylis D1yrii (BI!!KlppaJl 'r~F B(((!b;,llio~ 'lU 1llV(1aW)' et Lan"sam Agathoclis Syracusani, quee in dotem aUulil ei oppidum Corcyram ab Aialhocle csplum. Tulil ex Anligone Ptolemaeum lilium, ex Lana!!8I Alexandrum, Helenum ~"o ..) slirpis minimum ex Bircenna. Plul in PYlTll. c. 9. l) Athenaios Deipn. xm. 11117. ") Aman. ap. Phol Miriob. XCU. It,.. I 9.

daimy r~ cay te krlikiem Glauki~. SYIl Bardyla Klejtos. na&W1117 przez Arryana przy teje sposobnolici krlem ilirskim, rzdzi, jak si zdaje, w<leiwie Lic1milij czyli t czci Iliryi ktr Filip odj Bardylemu : bo Arryan powiada o nim jakoby si wybija zpod wladzy Alcxandra, Poniewa tedy autor nasz powiada e Wand.'l panowala w poLliu miasta Grakowego, wic tern samem napomyka e to bylo w przyIt'~lej Partynom krainie nadhrzenej , to jest w Dalmacyi zwanej taHe, Jak mwi Tomasz spoletaski , Liburni. Jako tutajto bya waciwa Adryocya, Nestorowa A"driakia, tu byo i miasto Adrya i rzeka Adrya pynca, jak mwi nasz Miorsl, samym rodkiem krlestwa Wandy. l wlanie te daje wiadectwo Skilax z Karyandy e Libumowie (a bya ich kraina podbita przez Autaryotw) zostawali wwczas pod rzdem kohicty: Liburn! muliebri imperio aubjecti sunt. 1 Czeskie tedy imi lej xiiniczki Libura czyli Libusn znaczy tyle co Liburniankn. Nie jestto imi wasne, ale imi dane jej od jej krainy. Taksarno zachwycono pami tej xiniezki pOlloglnem tylko imieniem w nalmacyi: Tomasz bowiem archidyakon spoletaski , niewiele poniejszy od naszego Wincentego, powiada: llicia esl Doltnatia alio Homilie Lib",'tlia. lJiet f'st ('liam haec ""oviflcia Wy,.is, a IJlladnm 1'e!lina Amaumum qUI/e ibi regnavu , de eujlls uirp diCltlllllr illi populi lraxuse origi,e1n.lI Imi wlane tej xioiezki przrchowalo si tyko w polskich kronikach.
ul LAHA'Ar b.1 A~YAmlw pUII'ony krAj 'VARdy; Al.. A'dy prr;yeslo do bitw),
odeWoJl' 1'0

....I.... ne woJeko.

Unde quidam Lungarus tyrannus, a) dum proposile hujus (macedonicae) gentis populando grassaretur, dum quasi vacans rapere molitur imperium 1 inaudita ({U adam virue prius vinciur quam armis: omnis cnim exercitus, mox ut reginani ex adverso vidi, veluti quodam solis

I) Geogr. antiq. Lugd. Bal. t 700 lir. 15. I) Thom. arch. spal. Hisl Salon. pont. c. i.

Owoi niejaki Langar krl gdy z polecenia Jface.donw wtargn lupidqc w jej granice, i chcia mocarstwa tego jakoby oprzniony tron zdobyt:, zostal z,ll'ycizon jak nieslychanq rl!adz wprzd lliz or'iem: bowiem wszystko wojsko jego skoro krlow~ zbl,ska postrzega, zostaje nagle razone

radio repente percelIitur , omnes veluti quodam visu numinis, hostiles animos exuti, a prelio divertunt: asserunt, sacrilegium a se declinari, non prelium; non hominem se vereri, sed transhumanam in homine revereri majestatem. Quorum rex, incertum est an amoris, an indignacionis, an utriusque saucius languore, ait: Wanda mari, Wanda terre, aeri Wanda imperetl Diis immortalibus Wanda pro suis victimet; et ego pro vobis omnibus o mei proceres, solemnem inferis hostiam devoveo: ut tam vestra quam vestrarum successionum perpetuitas sub femineo consenescat imperio l

niby promi~mi soca, i jakby widokiem bstwa rozzbrojone z pola si~ bitwy wskok cofa. Woa, e nie walki lecz wi#O kradztwa unika, nie lea si czowieka; lecz czci w czo wieku nadludzki majestat. Natenczas krl w, niewiadomo czy mioci, czy gniewem, czy te obojg~ uniesiony zawola: Niech wic Wanda nad siemiq, morzem i nad ywio ami panuje! niech bogom niemiertelnym za lud lWj skada objaty; ja za moi panowie za was wszystkich nios pieku uroczystq hosty: ahyicie tak wy, jak i najdalsi potomkowi~ wasi pod panowaniem niewiasty posiwieliI

Rzeki; miecz z pochwy wyrywa i Dixit et exerlo ineambens mucroni ptJda na o.trze: exspirat: A pieuma dwza lot I1I16j u cieftiOfll Vitaque cum gemitu rusit indisnata rozpo.trze. sub umbras. bl a) .LlDprua lJruIn11l1 Itp. xxv Wine. tlr.!18 L4_ _ I l r _ ..w& L4IfMtU
tirannlU. W innych rkpp. i wydd. Lemttnorum, AlemtJnorum. BemallOl'llm .. e 2: lil'4nmu lip. hallDluclWll. hl .Vilaquc cum... Ub umbralI lU rkt. n i m; "111. Cd. nio ma loro wioruL

quidam Langartll tyraMru.

Lagar krl agryaski, wiemy hodownik Macedon6w, otrzyma roku 336 od AIex3ndra polecenie iiby wpadlszy do krainy Autaryotw ktrzy si gotowali ill6 w pomoe Klejtosowi, zmusi ich do polostania

37

290
w domu. Prcz bogatych darw przyrzekl mu Alexander da rk Kinny siostry swojej przyrodniej, skoro wrci do Peli. Langar wstrz)'mal istotnie Autaryotw, e nie uscignli przyby na pomoc Klejtosowi; ale W)'praw t przepacil yciem. Arryan powiada e xi agryaski nie otl"lymal rki Kinny, bo wrciwszy do dom, rozchorowal si i umar. Anab. l. 5.

dum proposito hujus (macedonicae) gentis popuiando fJl'lUsarelllr.

Prawie temi samemi sowami opowiada to zdarzenie Arryan: JubetUt igilur Alexandro, populabundus agrum eUf'llm (Aulariatarum) ingl'edi tu r et vas/at (Langarus). Anab. I. 5.
hosties
kLr

animos eauti, a prelio divertllnt.

Podobnego losu dowiadczyl w owych czasach Alketas w bitwie stoczyl z Kinn. pomienion crk Filipa a zapanic naszej Wandy. Polren stratay. VIJI. 60. mwi: Macedones conspicati Pltilippi filiam el sororem Alexandri, pudore affecti animum mutarolll.

Wanda mari, Wanda terre, aeri Wanda imperet.

Ju dawniej wpadano u nas na t myl e slowa: Walld!l mario Wanda terre itd. nie mog ciga si do podkarpackiej naszej xi~i niczki, ale wskazuj na lud mieszkajcy w okolicach nadmorskich. Nikt jednak nie poszedl dalej za t skazwk, nikt nic staral si uwaa j~ w zwizku z innerni, jeszcze wyraniejszemi poszlakami, i cigajc ich wtek, sam nawet history staroiytn pod surowsze roztrznienie podciKn. JesUo podzidzie saba strona naszego pismiennictwa, i aulorowie nasi, tacy nawet ktrych dziela licz si pod innym wzgldem do najcelniejszych, bldz nieslychanie skoro tkn history nasz pierwotn. lub wyrokuj o jej pomnikach.

Diis

immortalinu

Wanda pro suis victimet.

Z tych sw, ze zrozumianych, urosla ba o utopieniu si Wandy. Ci co buduj wiele na podaniach ludu, na podaniach miejscowych, maj tu sposobno przekona si. e jakkolwiek pomniki pismienne u ludw sowiaskich pono si poczynaj, jednakowo podania ustne zatwierdzone niby pamitkami miejseowemi, s daleko od nich poniejsze , a opieraj si najczciej na niezrozumieniu i balamutnem przekrceniu pomnika pismlennego.

ut tam vestra quam 1'ulrartlm IUectSBionum perpetuita8 suh (emineo consenesco: imperio.
Wzgarda dla rzdw kobiecych jak tu LanKar wyrazii, jest do charakterystyczn. owyeh wiekw. Przypominam tu slowa Trosa przez

~9

Justyna i Mateusza nasaego przytoczonc: ,nirWteria uxorilnu qUJe m. antea Bolebant facere, donec ignominiam beUo lIceepta'" delerent. Do tych wyobrae stosuje niej Miorsz swoje rozumowanic , mwic: bonis moribus videtur dissonum feminam principiu& imperare. Ta to zapewne wzgarda dla kobiecego rzdu podyktowaa Langarowi owe &lowa w odpowiedzi do Alexandra, w ktrych oznajmi e Autaryoci (u ktrych wtedy kobieta panowala) s ze wszystkich IJirw ludem najmniej wojennym Allab. 1. .5.; historya bowiem inaczej powiadcza o nich, jak to wida z ich dziejw za Bardyla.

Di:xit et eaerto mucroni incumbens e:xspirat: Yitaque cum gemitu (Uffit indignata sub umbras.
Pierwszy z lych wierszw jest wiersza Wirgile@'o, ktry powiada:
naladowaniem,

drugi powtrzeniem

Hoc dicens, rerum aduerso &Ub peclore oondu, Vilaqlle el/m !Jmilu (Uf/ii indi!Jllala lub umbra&.
Aeneid. X/I. 929-9:50.
h) Zkd ImJ~

Wllndy I nlld Jllklm onllludem pllnowllll?

'psa deniquo Adea ab Adrio Adriotarurn sive Lcchitarurn progenitore, de quo supra diximus, nomen acccpil. Vel potuit dici Adoa ab Adria, Humino co, quod ejus regni centrum oxtitit , hinc omnes sunt Adriatac dicti qui ejus subfuere imperiis.
/psa deniqtte Adea...
Ten ustp rozwaalem czonych tu go poprawiam.
ju

Sama nakoniec Adea miaa to imi od Adryosa przodka Adryolw czyli Lrchitw o kiUrych wyi('j mwilimy. Lecz moga tei zwa si Adeq od rzeki Adryiktra samym :,'-rodkiem jej krlesluia pyna: dlatego ws~ystkich ktrzy jej rzdom podlegali Adryotami nazwano.
zal

na str. 20 I, i wedlu!) uwag tam

Adea ab' Adria f1tlmine quod ejiu re.f/ni centrum e:xtitit.

Rzeka zwana u staroytnych Titius, dzisiejsza Kerka, plynca midzy Liburni dawn a Dalmacy, jest, jak si zdaje, t sam rzek ktra u

...

Teopompa i Skimnosa zowie si Adry. Tu wic byl grodek tej krainy nad ktr panowala crka Grab imieniem Adea lub Wanda.
I)

8.Jere

Wud,..

A e wzgardzia wszystkimi Que quia omnium sprevit connubia, imo quia eon- starajcymi si o jej rk, i nubio pretulerat celihatum , slan paniellski nad zam::cie sine successore decessit, diu- przeniosa, zada wi~ z ItlJo que post ipsam claudicavit .~wiala bespotomuie, a po niej krlaIwo chromao dugo be; imperium sine rege. krla.
sine
BUCCeBS01'C

decessu.

mier~ tej xiiniczki. opisuje Poy en: znalaza j na polu bitwy; nie w nurtach Wisy jak to sobie w bardzo ponych czasach rojono. Uderzajcym tu szczegem jest to, e wlagnie ginie ona z rki Kinny ktra. jakby si zdawao , czynem tym zemgcila si za zniewag wyrz dzon przez wojsko narzeczoncmu swemu Lagarowi.
Poyacni

slralas. VIII. GO.

K,,",~

I/JcUtrtrH '""

ivrtX-r'1(,l

-ra

trOMluca fjtTXfjtT6'

t;(!a'Cotribaw

'irEno,

Kal trOMl1o,"" n((flntttTITE'l'o'

Kal J' 11 v (! l o 2" i; tra(!a'C(((fITOpb'1j. 'U/' (Ja(fl16vlltT((II aVfOOJl KalQla.- 61; 'CO, aVlua Ka'f6{JaA.16Kal

trl~~atT((

Killna crka Ji'ilipa ewic:.gla ~ w rzemiole wojetlfem. dowotU.i1a wojskiem i z llieprzyjaciolmi cieraa si~. Z Il i ram i woj uj c kr / ow~ ict w kark miertelnie raniwszy, powalia o ziemif. i wieI. ucie4jqcycll mrw ubila.

trolliwloo,J'llvl!uJI

qJ6Vron~ iX'ltm.

Kinna, albo jak j Polyen zowie Kinnane, hyla crk Audaly, rodem llirki , a iony Filipa macedoskiego , ztd tei niektrzy i Kinn lIin nazywaj Zalubiona byla Amincie synowi Perdika, a gdy tenie z rozkazu Alexandra zabity zostal , przyrzeczono jcj rk Lagarowi krlowi Agryanw; mier jednak narzeczonego przeszkodzila temu zamzciu. W ktniach ktre powstaly po mierci Alexandra wyruszyla na czele
0) W wyrazie K~M mniemIlJualuaWoltejuadostrzedz imi wla.ne tej lIirki; prosluje go w tej miene Kas8ubonus. mwiqc: In fll!O eodie ut Kalf!i(f.JI non apposila iJJa nota qva propria nomina in scripti4 libris ducemi soleni; idqu~ malo: eleganler eIIim l("f!la, nA~,O'a dicil, labaudit voce trl1jr;;'.

293
wojska przeciw Antypatrowi i mimo stawionego sobie oporu przedaria si zbrojn-t rk przez Helespont Kdzie si z wojskiem macedoskiem zllczyla. Tu zastaJlil jej drog Alketas z licznem wojskiem: gdy przyszlo do bitwy Macedonowie ujrzawszy przed sob kobiet, crk Filipa a siostr Alexandra, przejci wstydem, rzucili bro. Po dlugich dokazywaniach, polegla poniej na polu bitwy. Miala jedyn crk zwan przez ~laccdonw Eurydyk, w kole za rodzinnem matki i babki Ade: t wiczyla od pierwszej modoci w rzemiole wojennem a wydala za m za Arrydeusza. Adea korzystajc ze slaboci mia mieszala si do rz dw i w slawnem spotkaniu z Olimpi, matk Alexandra, odstpiona zdradziecko od wojska padla ofiar jej zemsty. Bylyto czasy prawdziwych Amazonek, i godna jest uwagi e ten szal rycerskoci niewiast, zaniosy do Macedonii dwie IJirki. W lIiryi tedy bylo jego siedlisko i nie dziw e naoczny wiadek Skilax, zwidzajcy okolo owego czasu brzegi Adryi, powiada w 'swoim Periplu: Pos lstros Liburnorum. gell8 est: hi muliebri imperia subjecli SlInt, liberorumque Silni virorum uzores. roermt auem cum sui serois vicinarumque reqionum viris. 1 Owo i Kozma pragski mwic o dzieciach Kroka, dodaje zaraz e to byly czasy Amazonek, a gow ich byla Libusa, to jest Lihurnianka.P
I I I

diuque post ipsam claudicavit imperium sine rege.

to wypada o tej czci lIiryi w ktrej ta xiniczka rz Glaukias taulancki ktry wtedy tron ilirski ohejmuje, jest wprawdzie krlem potnym, jak daleko atoli siga wladza jego w stron IIir)'i pnocn, nic jest dostatecznie wiadomo.
dzia.
ROZDZIA

Rozumie

X.
"Z88

Powtrne lIulllRowlenle

~I~

autora, I "kllllwka nil

kronik.

w khir)'1R plotal

'n""j"

Przemawia lu aulor wyranie za wygnan z Polski Ryx, wyrzucajc ~pcztl snym Polakom niewdziczno; natrca o wyznawcach obrzdku morawskiego ktry"h poganami nazywa, podobnie jak rocznikarze niemieccy ktrzy okolo Iyehic czasw na upadck chrseciastwa w Polsce narzekaj. Z tych okolicznoci wyjanionyeh zapomoc Kozmy pragskiego i Nestora. pokasuje si e Miorsz pisa niniejsz kronik swoj midzy rokiem tO~5 -10:16.

Nullus ergo miretur quod mulier Polonis imperavit :

Niechaj si nikt nie dziwi, nad Lchitami panowaa

') Geogr. anI. cd. Lugd. Bal. 1700 str. l ri. ') CosOla, SS. rer. Bola. l. ~1.

nam Assyriorum regina Semiramis , immaturo filio regnum erdero non audens , se filium simulat, sexumque mentita , regno viri Ethiopiam adjicit, Indis bellum infert, quo preter illam et Alexandrum magnum nemo unquam intravit. Multe quoque alie non tantum fcminas, sed eciam viros virtutibus antecesserunt. Non tamen ego in femina Wanda virilem admiror industriam, sed multo amplius in viris nobilibus Polonorum fidei constanciam: licet enim bonis videatur moribus dissonum feminam principibus imperare, pietati tamen dccentius visum est et paternis prolem juvare meritis, et mortuorum apud posteros non mori heneIlcia,

niewiasta: wszak krlowa Asyrw Semiramis, bojc si porucza bero niedorosemu synowi, sama udaje si za
mczyzn,

i ple skama

Modernis autem nostra tcmpestate tempusculis, 1

wszy dodaje do krleshoa m iowskiego Etyopi i niesie ori zwyciski az do lndyi, gdzie prcx niej i Alerandra wielkiego nikt nigdy nie posta. \Viele le innych niewiast nie tylko p/ee swoj ale i samych mczyzn zacnemi czynami zakasowao. Jednak nad msklJ roztropno d~iewicy Wandy podziwiam ja nierumie wil'ej niezachwianlJ wierno sdachetnych Polak6w: chacios bowiem zdaje si to nie::gad::.a z obyczajnociq iby niewiasio wyborowi narodu roskazowala; uznali oni jednak w prawoci swojej za rzecz przyzwoilszlJ uczci zarazem w dziecku zasugi ujcowskie, i dowie e dobrodziejslu'a nie giTU} wraz z dobroczyca mi w pamici potomk6w. i dzi oto, w tej naszt'j uuoierusse, u d..isiejszych Pu-

295

apud modernos Polonos In quosfines seculorum (res) devenerunt! fides non paritfidem, sed si concipit prius abortit quam parlat j prius exspirat partus, quam spirare incipiat. Quare hoc ?bl Quia ad pia fidei ubera gemina cI pendent viperarum catuli , suggunt perfidi , a quihus non solum amici, sed domini plus dolo coluntur quam fide: negociacio enim est non amicicia, que ad commoditates aecedit.

lak6w do jakiegozlo kresu rse czy doszy! wiara wiernoci nierodzi, a cho pocznie prFdzej poroni, niz wyda pud dojrzay, i takowy zaumiera pierwej nim jeszcze IJwiat ujrza. Gzem siF lo dzieje"! 010 iem, ze przy obojej piersi wiary wiFlej wiesza SI pomiot jaszczurczy, ss zdrajcy poganie od kt6rych nietylko p7zyjaciele lecz i wani xiozla wiFcej obudy ni wiernoci doznaj: przyja bounem podniecona widokiem korzyci nie jeJt przyjani ale frymarkiem .

j diodemil lulolll nOlll'a tempelIIle tempuseull.. lak wyd, rd.; rkpp. n i III. modtrn/ ... tempuscuti. h) _Uuno hoc. l.k rkpp. n i III. wyd. rd. niemL e] .pmin.. lak wyli. rIt.; wyd. war ... gmimina.

nemo unq1tam inlravit.

I
paarn

wiadomoci

te i wyrazenia

Troga zabrane.

Bwc

(Semi1ami.)

a e c imm at ur o puero ausa tradere impe1'ium, nec iplla imperium

traetare, tot ae lanlis gentibUl vix patienter uni viro, nedurn {eminae parituris, simul at se pro uxore Nini [il ium , pro (emina puer. Sic primis iniliis Be x Il m rn e n l i l a, puer credila est. Magnas dcinde res gessil... Siquidem 110n con/enla aequisitos a rege terminos tum, Aethiopia ni gIlo gue regn o s Il o adj eci t. Sed el /ndis bell um i II t ulit , quo pr aet er illam et Aexandrum magllum nemo intravit. l

nullus ergo miretur quod mulier Polonis imperavit.

To wyobraenie o rzdach kobiety, tak rne od tego jakie wPolsce w XII wieku panowao, wskazuje dobrze na czas w ktrym pisa
') Trog. p. lstin, l.

s,

296
Miorsz. Patrzal niegdy nard obojtnie na to Sdy Boleslaw chrobry wbrew rozporzdzeniom ojca wyganial z Polski Od, swoj macoch, a Ryxa ktra tylko mieszaa si do rzdw mowskich, wygnana zostala z Polski jeszcze za ycia ma, jak wiadczy mnich brunwilersli. W owymto czasie piszcy kronik swoj l\Iiorsz i sprzyjajcy wygnanej krlowej, musi udawa si do asyryjskiej Semiramidy: bo w dziejach wlaciwych polskich adnego jeszcze przykadu na to znale nie moe. e w Xll wieku zmienily si w tej mierze wyobraienia Polakw, e sam nard oddal po mierci Kazimirza sprawiedliwego rzdy nad sob Helenie i we wszystkie m do jej si woli stosowa, jak Lo powiadcza WincenLy; wskazalem ju wyej na stronic 94 i tam tei czytelnika odsylam.
I

multo amplius in Vi,'U nobilibu Polonorum fidei ccnstonciam (admiror).

Tu wida w autorze jednego znajgortszych stronnikw wygnanrj Jlyxy. Uwielbia on przywizanie dawnych Lechitw do krwi swych xi t, a z oburzeniem mwi o Polakach splczesnych, wyraajc si onicli przez trzeci osob. Jest on wic najpodobniej jednym z tych cudzoziemcw ktrych ta krlowa z upoledzeniem krajowcw protegowala.

(eminam principib'lls imperare...

principibuB przez wybr narodu ale niezawadzi tu zrobi uwag e po Mieczyslawie II znajdowali si w Polsce istotnie drolini xita ktrzy z razu ulegli byli panujcemu, a przy sposobnoci starali si wybi na niepodleglo. Takim byl prcz innych w Maslaw mazowiecki; i o Kazimirzu I czytamy w Mateuszu e xiit ktrzy mu si byli spneniewierzyli, powyganial: a ringuli. circumquaque provinciis principe. abigit abortiIJo,. l
I

Tlmacz

Moderni8 autem. nostra tempestat tempU&culil.

Nadzwyczaj podoba sobie nasz autor wisraszce slw i na to caly swj dowcip wysila, ztd skowata jego lacina daje tlumaczowi czsto kro twardy orzech do zgryzienia. e tu oto tempesta. nie znaczy czas, to wida ju ztd i obok tego stoi wyru tempu.culi. Nie winnem tedy znaczeniu uly wyrazu tego nasz autor jak tylko w takiem, w jakiem Cicero, mwic: ;11 his lItldis et tempestatibus'1 lub me gravissi"'is
') Res gesle I. tt . ') De Rep. I. t.


297
temputatibus ee patne fulminibuB ipsiB obviu,fl (erre. t Ta wic fOItra tempeBtas jestto owo zaburzenie w Polsee, w skutek ktrego Ryxa ucieka musiala lostawiw81y syna. Spomina o niem Gawe, mwic: traditore eam (Rixam) de regno propter invidimn ejecerunt, puerumque Btlum Becum in re!Jfto quasi decepcionis umraculum lenuenmt. li

fides non paru fidem.

Poznawano to dobrze w owych esasach e utwierdzenie religii cbrzeciaskiej utwierdzalo zarazem tron: w tej myli wykJ:zykuje nasz autor ulubionym sobie sposobem: fides non paf'it {idem. 'biorc jeden i ten sam wyraz' raz za Jwiar. drugi raz za Iwierno .

sed si concipi: I prius abortu 'luam pariat; prius exspirat partus quam spirare incipiat.
Paraleli do wyr3enia prius abortit guam pariat dostarcza nam dalszy cig tej kroniki i z niej moemy dokladnie oznaczy co autor pod temi wyrazami rozumial. Powiedziano tam o Kazimirzu pierwszym: a singrtlis circumqllaqlle provinciis p r i n c i PI' S ab i g i t abor t i v oS 3 to jest: powyganial Kazimirz z Polski xit ktrzy mu si sprzeniewierzyli. Wedlu g tego tedy nalay tak rozumie sowa powyisze: na lonie wiary poczta wierno dla tronu, zostala poroniona. Wlanie te Gawel nazywa nieprzyjaznych Ryxie Polakw zdrajcami: traditore. 4

ad pia fidei ubera gemina I pe1Ulent viperarum catuli.

To jest wlaciwe wyraenie Miorsz8, 8 co rozumial on przez fidei Kbera gemiaa w tern nas owieca odpowiednie temu wyraenie autora przy Bolesawie 'chrobrym , .0 kt6rymto krlu powiada: geminam metrop o l i fn in.tituit: 'mam Cracovie et aliam Gnesne, et debitas suffraganeorum dioeceBe. utriusque dep1ltavit. Ii Otoito przenonia w duchu pisma wi tego: dwie metropolie, dwoje piersi wiary witej. U Mateusza i Wincentego ktr!Y sowa starego Miorsza z wielkim skrupulem i tylko w racych widocznie miejscach zmienia sobie pozwalali, znacbodzim zamiast gemina: genimina, i przecinkowanie inaksze wyrazw; ktrato zmiana nie jest bez pewnej zrcznollci zrobiona.
I) De Rep. I. 4. 2) I. 18. str. 861. ~ Wyd. gd. Itr. 14; wyd. warIZ. I. Hi. ~ I. 18. l) Wyd. Id. str. t.; wam. str. 9!.


~98

IUggunt perfidio
Jak wyiej fidu tak tutaj perfidu& ma dwojakie znaczenie: zdrajcy i poganina i oba te wyrazy zastpuje, bo autor sili si na takie dowcipy. Wtem ostatniem znaczeniu uyty jest wyru perfUhu w nagrobku Chrobrego o ktrym tame powiedziano: perfido palre natau. Jak dalece nakoniec wyraenie to przypada do czasw MiorsZll widr.ie moina zd, e kiedy przy wstpieniu na tron Chrobrego b)'ly jeszcze nader' sabiuchne zawizki religii rzymskokatolickiej w Polsee: adhuc tenello: fidei primiti(B, adhuc in cunil vagiem eccle.ilJ 1 ktre Chrobry pielgnowal; w roku OM powstaje krzyk w Niemczech na obalenie w Polsce rzymskokatolickiej religii. Rocznikarz hildeshejmski powiada: Anno /034 indiclione II Mi.acho Polianorum dux immalura morie illlenil, et criBtianita. ibidem a .ui. prionbau bene inchoala, et a Ie meli UB r obor al a /lebililer proh dolar I dilperiit. 1 Miorsz zowie poganami owych rokoszanw, tak samo jak niemiecki rocznikarz ktry na upadek c hr ee c i a s t wa w Polsce narzeka; ale ze wiadectwa Kozmy pragskiego (l. 84.), porwnanego z kronik Nestora (Poln. Sobr, I. 64) i z ywotem Tecdosego i Mojesza w Pateryku mona si przekona e to byla walka o obrzdek. Powodem do niej bylo wypdzenie z Polski jakiej czci mnichw obrzdku morawskiego okolo roku 1022, ci majc wvLo u ludu potrafili wnet po mierci Chrobrego, a zatem okolo roku O~5 zrobi zaburzenie. Rzuci si tedy lud na xiy obrzdku laciskiego, zabijal ich i niszczyl kocioly i klasztory laciskie, a obrzdek morawski wzi na jaki czas przewag w Polsce: i to jest w upadek niby chrzeciastwa na ktre Miorsz jednoglonie z rocznikarzem niemieckim narzeka. Trwal taki stan tylko do powrotu Kazimirza I z Niemiec (okolo r. 040) ktry to krl cal moc ujl si za obrzdkiem laciskim i robil w tej mierze radykalne w kraju przemiany. Kiedy wic Mionz powiada: ad pia fidei uber gemina, pendent viperarum ctJlul, BUgg'Ht per/idi; wida e Len stan przewaBi wyznawcw obrzdku morawskiego trwa jeszcze: stosownie wic do tego i do owej 01wlicznoci wspomnianej przez Gawia e Kazimirz po wypdzeniu Ryxy j~zc.ze jaki cie rzdw w Polsce sprawowa, zdaje mi si najstosowniej poloy czas pisania niniejszej kroniki midzy rok f 025 - f 036.
~

Wyd. id. Itr. U.; wyd. waral. I. 9!.

l) PerU SS.

911.

IIOZDZltlE XI.

Tre tego ustpu, ile takowy zgadza si zhistor')'!, jest nastpujca. Filip, maj,c pny boku swoim modego Alexandra, ktrego wojsko krlem, jego za wodzem nazywao, szle posw do Getw naddunajskich nad ktrymi panowal wtedy skityjski A&eas, dajlJC od nich pieniinych IlIilIr.W. Otrzymuje na o odpowied pelo, szydel'lltwa i wzgardy i wyprawia si 11m na ich ukaranie. Ciniony od sil pnewaiaj,cych, cofa si i stacza szczliwie bitw nad bnegami Dunsju; ale wnet od Trybalw oblkoczon, zostaje pobiy i ciko raDny, utraciwszy wszystkie lupy wojenne. Do tych prawdziwych wypadkw ktre si znajdowaly w Trogu, jak to maina jelZcze widzie z wycigu Justynowego, dodal nasz kronikan okolicznoci mylne, wyjl}&e z xigi listw Alexaadrowych. Xig t opisuje sam niiej. Znajdowao si w niej wlzystkich listw okola dwiecie. Byly takowe listy ju w dawnych czasach, na tle hisorycznem podrabiane pnez retorw, a poniej coraz wicej przystrajane w I1Ijrozmailaze dziwactwa. Takim te jest w szczeglnoci i liat ktry auor tu w calotlci pn.ytacza: przebija si w nim najpierw daleki odglos prawdziwego listu pissnego pnez AtolII do Filipa, o ktrym donosi Plutarch; powtre, prawdziwa odpowied ~ana przez Atella Filipowi, a znajdujca si w wycigu Justynowym ; potrzecie, ozdoby krasomowakie poyczone, jak si zdaje, z paradoxw Cicerona. Nakoniec w samem opowiadaniu zdme, przyczepiona zosWa przez aulGra latka biblijna, z k.rzycz,cym anachronizmem.

Hujus autem reipublice administracio humilibus nonnunquam et incertis cessit persoms, nuIa prorsus vel vulgi vel procerum suggiJante invidia: utpote quorum gloriosis eciam hodie gloriari delectant insignibus. Nam famosus isAlexander, cum vectigales ab eis a) exigere pensiones temptaret, ajunt legatis: "Legali tantum estis, an eciam regii census queetores ?" Qui responde-

Ster za tej rzeczypospolitej dostawa si~ niekiedy ludziom niskiego i nieznanego rodu, a lo nie budzio zawici mi dzy ludem i :midzy moJnymi; owszem wszyscy oni lubif} si szczyci i dzi jes~cze sa wnemi owych krlw pami tkami. Gdy bowiem w sawny Alexander zaqda od nich dani ny, zapytali posw: "Czy po slami tylko c:ey i pfJborcami jesldcieP" Ci odpowiedzieli:"Jeslemy i poslarrti i poborcami."

runt: "Et legati sumus ot questores," Ad hoc iUi: .Prius ergo intemerata legatis exhibenda est religio, ut magnifice susceptos magnificis veneremur donariis ; questoribus deinde questus exsolvantur censuales: debetur enim Cesari quod Cesaris est , ne lese crimen incurratur majestatis." Legatorum itaque precipuos prius vivos excoriant, deinde cutes corporibus exossate partim auro, partim alga sarcinantur viIissima, humanaque pele inhumane vestitum metalum cum hac remittitur epistola. Regi Regum A(theas) Rex. bl Male aliis imperat qui sibimet lmperare non didicit , neque gloria dignus est triumphali, de quo pompa cupiditatum triumphat. Tue siquidem sitis DuHum est refrigerium, nulum temperamentum, imo nusquam est tue cupidittis modus, uhique mendicat tue paupertatis tenuitas. Licet amen insacia-

& oni: "Najpr~d kdy trzeba wam jako posom cze naldn' wyrzdzi, i przyj~ wszy spaniale, spaniaemi upominkami obdarzy, poem Aai jako poborcom odliczy s~ danina: naley bottJin odda cesarzowi co jest cesarskie, aby nie podpa winie obrs onego majestatu." Poslw tedy co znakomitszych obdzieraj ywcem ze sk6ry, a z koci i misa wyprinione miec!ly napdniajg czcig zloem, CZ1cig te gnojem naj podlejszym, i fak Ul sk6rach. ludzkiei nieludzko zapakowany kruszec odsy/ah z nastpujfCYm listem. /{rlowi kr6lw AteGs krl. Ze tm panuje nad drogim i kto nie umie panowa nad sobq, ani lei godzien sa wy tryumfalnej ten, nad k-im wygrowana poiqdliwo tryum{ odnosi. Twych oto 'Mchu nic ani powc;gnq lJ1li zagodzi nie zdoa: lakomstwo tw~ nie zoo zadRJc granic i W8:dy lichota twoja wyciga r~k~ ebracZf!. Jak

aOf
bilem tue voracitatis abyssum totus mundus saciare non possit, tuorum saltem uteunque refocillavimus legatorum esuriem. Ne lateat te locum apud nos non esse loculis, ideo pauciora xeniola fidellissimis tuorum capsidillibus noveris anobis commissa. Scitas cI animi virtute, corporis duricia non opibus censeri: non esse igitur ipsis cure, unde tanti regis, imo tante hellue rapidissima repleri possit ingluvies; abundare tamen eos veris thesauris juventutis non dubites: quibus tUB non sopiri, sed tecum prorsus, extingui possit aviditas. Audita epistoa, visoque confusionis censu, Alexander nimio furoro repletus dixit: "Ocius usque ad nos protrahatur tanti commcntores flagicii, exquisitissimis ocius plectantur suppliciis, imo stirpitus eos eradicari eonve~ ne aliis ausum pariat

kolwi,k jedaak cay Rit moJe nasyei twJego :iarloctwa,

_at

my przecid

Y8mierzyli1Jfj

przynajmniejjakotGko gd tw0ich poslw. Trzeba ci fl)iedzid ie niemamy ukIJtuek, dlatego danink naaz~ zloiylimy, jsk

to

obGCZ'JIZ,

fi)

oojwiernitj~

tobie torebki. U Skitw poplaca najwicej odwaga i hart ciala, a nie dos/atki: nie tro8ZCZf} si wic oni o to, czemby lakomy gardziel takiego krla, a raczej takiego potworu na': syci mogli; za to tez mozesz by pewnym, l.e obfituj to skarby istotne: w moojcw, ktrzy nietylko akomstwu twemu tam poloy, lecz wraz i ciebie samego zgad~i po, trafi,! ~Vyslllchawuy Alexander lego listu i haniebnq danin ujrzawszy, gniewem gwato wnym uniesiony zawola: "Pr d~('j przywleczcie mi tu sprawcw tak wielkiej shrodni, niech natychmiast ukarani zostan jak najUJymy.4Iniej..sxemi mka mi. Trzeba ich nawet wyko-

301

temeritatis imponitas. Missis denique in Scythiam d) exercitibus copiosis, quotquot ad propulsandas proficiscunlur regis injurias, prelio commisso aut occiduntur aut vinculis mancipuntur: inter quos regom quidam vivens mancipitur.')

r2li

,~,

aby bu-

karnie pUUCZOM ploc/wdrugich nie' !UUchwalala." Gdy tedy mnogie wojska do Shlii, celem zemszczenia krzywdy krlew,kitj myllano, cokolwiek tylko znajdowao ~ w Iq wyprawie, wnystkoto albo pado, albo dostslo si~ w niewo~: m~cby terni i krl pewien zosta i.ywcem pojmany.

) IIb ol.. lak Wioc.; 1IIioral w obu W)'d. II Po~i.. bl .Rer! Rocum A(lII.el Re.. lak poprlwiam; W)'d. Wlral. Rtgi Regum A. Be imptrlllrix Po/mili; wyci. cd. R.gi Rtpm Aluandro j ... p.rlJlriz PO/I1IIItJ. e] .Seila lak bylo pierwoluie w rkpp.; Dieiwildomi .robili I Iero slowo ,cilu lub ,cito. dl .Scythia.. lak poprlwia.. ; rkpp. lilij, PolanilI"'. e) .ieler quoI .. mlllCipilurc lak rkpp. D i lU, tnbi" WiD-

ceni,; WJcI.

p.

llie

181.

nam (amotul is Ale:cander.

Ustp o Wandzie zakoczyI nasz autor uwag o wkroczeniu Semiramidy do Indyi Kdzie przcz niej i Alexandra wielkiego nikt wicej nie postal; tu wic powiada: w Alexanderc to jest ten o ktrym jul wyiej napomkn. Dlacsego przypisal t wypraw Alexandrowi nie Filipowi, teio mogly by rne powody. Przedsiwzita ona byla wlagnie wtedy kiedy Alexander wezwany zostal przez ojca do obozu tym kocem aby si zaprawial w rzemiole wojennem, a i"ilip cieszyl si, jak mwi Plutarch, gdy Macedonowie krlem Alexandra a [ego wodzem nazywaIi. 1 W Justynowem te skrceniu Troga znajduje si niekiedy przy opisie tej wyprawy nadpis nadbrzeny: Prima Alexandri militia, a nie jest niepodobna ie takiez nadpisy znajdowaly si ju i w niektrych rkopismach Tror. Najpodobniej atoli uwiedziony zOItal nasz kronikarz przytoczonym przez siebie listem Ateasa, do Filipa pisanym, ktry w xidze listw Alexandrowych mgl si znajdowa, a byl, jak si zdaje, bez nadpisu. Zreszt caly ten ustp zachwycony z podrobionego listu Alcxandrowego i z kilku sw
I) Hune fiJium non immerilo Philippus admodum dilexit ut etiam gauderet qUQiD

Alexandrum Macedonel regem, Philippum appellarent ducem. Plul ,-il Alex.

C,

9.

J03
Traga niezgrabnie przekrconych, jest maloeo wart, czstk naley do wldciwych dziejw lcbickich, ledwie
drobni

debetur enim. Cesari quod Cesaris est.

history,

Anachronizm charakteryzujcy xidza ktry lepiej znal Obacz ewan. Mateusza XXII. 2.

bibli

nii

Legatorum itaque precipuos vivos eaicoriant.

T baamutn okolicmo wyjl autor z listu Arystotelowego pisanego do Alexandra, ktry tei niiej cakowicie przytacza. Powiedziano tam: es: quo tributum ignominiae tuorum infusum est intestinis legatol'um. Co o tem wyraeniu trzyma naley , niej powiem.

Regi regum Atheas Rex.

Ateas albo jak go niektrzy zowi Anteas, lubil popisywa si z dowcipem w swych listach. Aristokrit przytacza nastpujcy list jego:
BalfllEvo; .,IWJI h~p.ftJ!
p.li
IxVTow

Anlao; BvtUJI-

Krl Skitw Atea" ludowi bizanckiemal

"1~ (J).ltmm 1tf:0ahIJt; ip.~, ;"U

iflal

~1t1tO& vp.eu(!ojl Moo(! 1t1CJ)(1&.1

wyraeniem

Tem alegorycznem
Odpowied ktr

Nie rbcie USZCI.eIbku moim podatkom aby klacze moje nit piy waszych wd. pogrozil im wojn.

przeslal Filipowi, uloona byla w tonie przedrwiz jego potgi. s Niezupelnie wic niestosowny bylby powyiszy nadpis. Ale w dwoch listach kLre nasz autor z pomienionej xigi niiej przytacza nie ma adnego nadpisu: nie bylo go wio, jak si zdaje. i tu; tem atwiej tedy wzito go za list do Alexandra, nie do J.<'ilipa pisany, jeli si w xidze Alexandrowych korespondeney] znajdowa, i jemu przypisano ow wypraw. Cay wic ten tytul pobaamucony, jak ~o dzi po rkopismach czytamy, jest wtrtem poniejnym.
wajcym

Mae aliis imperat, qui sibimet imperare non dididt, neque glo-

ria dignus est triumphali, de quo pompa cupiditatum triumphat.

Podrabiacz tego listu zaailal si w tem miejscu, jak si zdaje. Ciceronem ktry mwi: Laudeiur vero hic imperator, aut etiam appeUetur, aut hoc nomine dignus putetur: q u omo d o? a u t e ui tandem h i c libero imperabit, qui non potelt cupidit4tibuB 'ui, imperare? Refrenet primum libidines, apernat volllpt4tu, iraetlndi4m teneat, coerceat alla~

Anatokr. ap. CIem. Alex. Stromm. V. IS.

2) Troi, .p. JUlIt. IX. i.

...
Mam, cetertU rare... !
alimi

304
Qlii.
ifJp~

ItJbt. repellat: tum iltcipiat

Tue siquidem sitis nullum ut re{rigerium nullum umperamen/um..

Ten znowu okres nie jest nieem innem jak tylko niezgrabn amplifikacy prawdziwego listu Ateasowego ktry w wyjtku przytacza Plutarch: A'dft~ irrtl'tCf'6 neo~ '1'0, (/JI1tn,lteas ]Jisal do Filipa: Ty panu "0" Iv ~6' a!!IEl~ lUwcECt,wr, jesz 'lad Makedonami, ludmi wprawnymi do wojny; ja za nad Skitami a,8'Qoonow ~Elft8'r;H1'W' noh'LE;'" 'reJ hE 2.xv8'wJ', l Hal Mpc:j Hal ktu1'1.,'I i z glo de m i z p r ag niebl~, luIEfI8'at hvrftJ"'ftl. lI n i em walczy s w .tanie. Porwnaj te z tem !!lowa Cicerona: Neque enim fmquam t',rp/etllr nec Baliatur CIlpiditatis sitis, 3

Scitas animi virtute corporis duricia, non opibu censeri: non esse igitur ipsis cure und tanti regis... ropidissima rep/er i possit ingluvies.
I
I

Tak samo dosownie w Trogu: Athea. rupondit: nullas .ibi opel eue quibuB tatltum regem, exp/eal: Seythas autem virtute et duricia cor p ar i s non opibus censeri. 4

inter qU08 regum qrtidam villem maneipitur.

Ten regum quidana jestto Filip, tak mocno wtedy raniony e przez biodro jego przesadzony o8zczep, konia pod nim zabi, i Macedonowie mi!li sameso krla za sabitego. Wszake BO potem iywym znaleli. Wincenty te nazwal BO przy innej sposobnoci po imieniu mwj~c: qui Scythre Philippum regm Macedonum. ceperant. 6 Ztd wida e tylko gwne kierowanie wypraw przypisuj nasi kronikarze Alexandrowi, osobistego jednak udziau w niej bynsjmniej mu nieprzypisuj , owszem wiedz e w tej wyprawie inny krl dowodzi i szwank ponis. Kad tu cakowity opili tych wypadkw, jak nam je za Trogiem podal JUBtyn; z lI! tylko uwag e cz Skitw o ktrych tu mowa, jest
4j Cic. Parad. V. 1. I) Plut. apophL wyd. Lipa. z r. 1777. w 8ce; tom VI. 686. ') Ptradox. l 1. ) Troll, ap. JUIL IX. t.
)

R. seatae n.

t~.

308
wlMciwie Getami: tak ieh nuywa Arryan, Btrabo i Kurcyus. S to jednoplemiecy z Getami ilirskimi i Autaryotami nad ktrymi panowal Grak, i ktrzy poiniej tako nad Dunaj si prsenieli, Trybalowie zag ce t Filipowi klsk zadali stanowili za panowania Grakowego cz jedn. autaryockiego pastwa, ktre si po mierei Graka 'rozprz~lIlo, i z tej 10 podobno przyCJYDY nlzwane tu przez Miorsu rzecpospolitlt. Rodakom nie bdzie zapewne nieprzyjemnie odczyta ten ustp w dawnym przekadzie Andrzeja Wargockiego, z drobnemi tylko odmianami. Gdy Filip do Grecyej przyjechal, napadla go chciwoli kilka miast wybra~, aby z ich potym lupu, jakieby monoci i bogactwa byly inszych, obaczyi, a tak wojn przeciwko wszystkiemu pastwu podnios. Dla tej sposebniejseego postpku, umyglil Bizancyum zacnego i przy morzu leicego miasta dosta, kdyby ldem i morzem wojska swe mgl sprowadza. A tak gdy mu bramy umkniono i puci go nie chciano, oblegi olnierzem okolo. Albowiem to miasto naprzd zbudowane bylo od Pauzaniasa krla spartaskiego, i wjego dzierawie przez lat siedm bylo; potym za odmiennollci fortuny, dopiero je Lacedemonowie dopiero Ateczykowie trzymali, ktre ich niepewne prawo to uczynilo, e gdy go iaden tak jako wlasne~o nie bronii, samo wolnogoi swojej statecznie przestrzegalo i bronilo. A tak Filip wycignwszy si dlugiem obleniem, rzemiosem zbjcw morskich poczl si bawi~. I poimawszy sto siedmdziesit okrtw, penych kupi rozmaitej, wnetie swego niedostatku poniekd ratowal. Potym eby jednego miasta obleniem tak wielkiego wojska nie trapii, przebrany lud z sob wziwszy jechal, i wiele miast chersoneskich dobyli syna Alexandra omnacie lat majcego, aby przy nim pierwsze zabawy i wiczenie rycerskie odprawii, do siebie zawolal. Na Skity t si te, lupowi kwoli, wIdnie by kupiec, nakadu jednej wojny drug cigajc i nagradzajc, wyprawi. Panowa natenczas u nich Ateas ktremu gdy cicy i silni Istryanowie li byli, ratunku przez Apolinensy u Filipa dal, obiecujc mu skityjskie pastwo po swej mierci, Ale i wtym krl istryaski umar, mierci swoj Skity i z bojani i z potrzeby pomocy wyjl. A tak

'} Tatarami sowie ich Wa"iocki, podobnie iak i polscy tlumaClc biblii. 2) b&ryanowie ei, s, to Trybale, jak si to pokazuje I Frontyns Strat. Il. 4: n; e Trybalw zawojowali podwczlS Autaryoci Strab. VII. 518., prawdopodobnie wic mowa ~. jest o IIlierci splnego ich krla: Bardyla.

39

306
Meal odesa Filipowi wojlko, i powiedsie6 roskaul, i8 ani ratunku od niego prosii, ani pastwa obieeowa kaza: gdyi i Skiowie mniej szy nad Macedony bdc ich nie potrzebuj, i lam potomka maj1C dziedzica pastwa szuka nie chce. Co Filip usyszawszy posy do niego sial, czci nakladu onego oblienia si upominajc, aby odbieie wojny nie musia dla niedostatku. A tymby to mial ochotniej udziala~, e onierzowi od siebie do niego posanemu, ani na drog da, nie tylko :leby mial chci ukontentowa. Ateas nieaska"o i trudno nieba, tudziei nieurodzajn ziemi wspominal ktra nie bogaci spadkami Skity i owszem ledwie im wyiywienie daje. Przyda, :le bogactw adnych ktremibym tak wielkiego krla udarowal, da nie mam: a sromotniejsza ks, niieli nic; naostatek ze Skity mztwem i oial twardych silnoci a nie bogactwy liczy i szacowa trzeba. Czym wymiany Filip od Bizancyum odcignl, a na Skiy si pu~cil, p,osw pierwej wyprawiwSl)' (aby tym na nieostro:lniejsze przypadl) ktrzyby powiedzieli: :le gdym byl oblegi Bizancyum, lub uczynilem , Herkulesowi obraz slupowy postawi, przeto:l jad, abym go przy wrotach Dunajowych pooyl; do naboestwa boiego o spokojny przystp prosz, przyjaciel Skitom jad. Ateas na to odpowiedzial, ie jeliby lubowi swemu dosy chcial uczyni, aby mu ten obraz poslal, obiecujc ie nie tylko postawiony ale i tllugo w caloci zachowany by mial, a ii wojsku w graniee wchodzi nie chcial dopuci. l jeliby go przeciwko wolej Skitw postawil. skoroby odjechal, bylby obalony a kruszec obrcony na iele&ca. .do strza. Tak z obojej strony zajtrzeni, bitw sobie dali. Gdy Skitowie ID&twem i silaoci przechodzili, chytroci krlewsk przelomieni tyl podali. 1 Dwadziecia tysicy chlopcw i bialychglw poimano, byda wielkl liczb; zlota a rehra nic. Natenczas dopiero wierzy w ubstwo Skitw poczto. Dwadziecia tei tysicy przednie osobliwych klacz dla stada do Macedeniej poslal Faip. Ale gdy si z skityjskiej ziemie ku domowi wracal, labieieli mu Trybalowie , owiadczajo si ie przejcia nie dopucimy, jdli nam czci lupu nie dasz. Ztd swar, a za tym bitwa, w ktrej tak by raniony w udy Filip bardzo, e przez [ego ciao zabity ko zdechl: o sa') Tik w tem miejscu wyrazi si Justyn; ale w xidze XXXVn. rosd, 3. powiada io Skitewie Filipl do ucieczki zmusili, I wic im niejako przypisuje zwycistwo. Toislmo w mowie Mitrydlta przytoczonej cakowicie z Troga w xxxvm xielhe. roldaialo 7 poloioDI jest ta k1tsb Filipa ll.S rwIIi I. klsk, Daryusza pouieaion, w SkiUi: Scrthi_ dllOl aq.- ale la regu 11011 paecre. .ed ttml_ ill'NU't "UOI: DariIR et PINlipJI- cwgre Moa ibi ~.

_e

307
mym gdy wszyscy i wnarl z rany rozumieli, wtym lup utracili. Tak skityjskie lupy, jakoby przeklctwu oddane, malo SI nie obrcily Macedonom w pacz.. Just. IX. -3.

ROZDZIA

XII.

AleZ&llder aUd slo" Getaeb I mls.to leh II IIlelll, zrwnywll. Aulor opowiada nam tu wypraw k~1'l sam Alexander po~wslpieniu swojem Dl tron przeciw Trybalom i Gelom przedsiwzi=}l, opowiada jl} trzymajc si glwnie dwocb lialw Alexandrowycb k~re niej przytacza. Tu podobiestwo nazwisk bl}d prawdziwycb bd le zJe wyczytanych, jako to: Peonw ssiednich Macedonii ktrzy Alexandrowi w tej wyprawie przewodniczyli, z Panonami podkarpackimi; miasta jakiego' naddlDlajakiego powi\nego Heraklesowi z mil8&em Krakowem itp., obalamuCl go do tego slopDia i mniema jakoby zagony wojaka Alexaodrowego aigaly ai do Poieki, a midzy zburzonemi WWCzllS grodami wymienia Krakw i Sieradz: ostatni dleszczeBlnycb jakich z miejscowoci l} i z mieszkacami jego stosunkw.

His auditis A1exander: multum, inquit, sibi adjicit virtus lacessita; nunc tandom dignum est , ot nostre indignacionis virga visiteutur. Perinflnitis itaque hostium eopiis undique usque Poloniam pergentilms, ipse preambula Pannoniorum obsequella per posticum ingreditur Moravie , alas suorum exercituum expandebat, victoriosusque Graccovie etSyradie" provinciis subactis, perpetui operis menia solo prosternit, redigit in favillam, discissasque sulco" urbes jubet

Alexander rzek: :M wiele ufa sobie rozdrasniona waleczno, czas przecie abymy ich sami odwidzili i dali im poczu rzg gniewu naszego. \Vyslawszy wic nieprzeliczone wojska a do Polski, wkracza sam tyem Morawy, poprzedzony od uslunych sobie Panonw: rozwija szeroko skrzyda swych zastpw i zagarnwszy zwycisko krakowskf} i sieradzkf} ziemi, mury obliczone na wiecznal zrwnywa z ziemif}, miasta obraca w perzyn~ i rozorawszy sol posypa kae. \llte-

To

usyszawszy

sale conspergi. Tum primum dyto grd Graka poraz pierGraceovia est destructa civitas. wszy zostal :.burzony.
al .Syradio.
tak wyd. gd.; rkp. n Siwy; .kp. m SilellCU: jeallo ~ pollilliaf. Ilio... bowiem pray wylie.eniu prowineyj nie opomina qoa Sileoii. za mep kraj len nazywano or6lnio Polu,. bl .. uleo. lak .kp. m; wyd. Id- i rkp. D Bie mo.

ipse preambula Pannoniorum

obsequela ...

Wiadomo jest z opisu Arryana, Appiana i innych le przedni stra wojska Alexandrowego w onej wyprawie stanowili Peonowie (nalOJ'!:) ktrzy bardzo si wwczas odznaczyli. Tych Peonw, ssiadw i ho downikw macedoskich, ma za jeden i ten sam nard z Panonami naddunajskimi Appian, dodajc e tamto jest ich nazwa srecka a to laciska. Jakol Panonami nazwani oni s i w Iti1ertJrium Alu4IIdri,lI a w licie Alexandrowym powiedziano o licbnickiem miecle CartJfw, ie jest septentrionali Pannonire lateri conjunctissima. T nazw odnioslszy do Panonii podkarpackiej czyli do Wgier nasz autor, ujrzal moliwo~ e Alexandra wyprawa sigala do Polski, dl. tego tei wylej czytam1: lwstium copiis usque Poloniam pergentibuB.

per posticum. ingreditur Moravie.

Uwaialimy ju e autor nasz pochodzil z krajw zachodniejszych , bo nazwal Polsk krain na wschd lec. Tu pokazuje si tosamo: powiada bowiem e Alexander tyle m Morawy wkrac&al do Polski; patrzy' wic autor na Morawy od zachodu.

Yietoriosusque Graccovie et 8yradie provinciis subactis petui operis moenia solo prosternit.

per-

Grd ktry Alexander zburzy' u Get6w leial o trzy wierci mili od Dunaju, jak o tem donosi Arryan; nazwiska jednak grodu tego nie wymienia ani on, ani aden ze znanych dzi staroytnycb pisarzw. Grody zwykle staly pod opiek Heraklesa. O czci jego u Getw naddunajskich mona miarkowa ztd e Filip ahy ukry swj zamiar i spa '. na nieprzyp;otowanych do boju, pu~cil wi~ e wiezie posg Heraklesa kl.ry cbce postawi u wrot Dunajowych. Alexander tei z wycieczki na Get~w zadunajskich wrciwszy pali' ofiary Heraklesowi. By moe i w grd u Getw zburzony przypomina' co podobnego swejem nazwiskiem; n~z autor bierze go za jeden i ten lam grd ze spomnianym w listach
I) Appian. lliyr. U. 2) Quippe Pannoniis (:wmitul Paconiis) alacrilaa est amica, more !reDliJ BUle. lIin. AL obok Arrufltl(l 1I11Id. Par. 1846. lIr. 161.

309
Alexandra grodem liehnickim CartJ1llas i wyklada go przez nadwidlaski Krakw, a ze w pomienianych listach prcz grodu Carantas powiedliano e Alexander tryumfowal et ck CMIliguis, zrobil wic autor nisz uczestnikiem tejie &lawy i Sieradz w ktrym prawdopodobnie sam mieszkal. Do tego wniosku upowania nas ta okoliczno, e syn Mwrna byl okolo tychie czasw kasztelanem sieradzkim, jak nas uwiadamia Paprocki ze starych jakicM kataogw.' Dalej postpujc za swojem rdem powiada Miorllz: perpetui o per i s menia Bolo prosternit (Ale.rander) a czytelnik niech wie ze to jest odgos slw Alexandrowych, ktry w pomienionym licie do Arystotelesa powiedzial o miecie lichnickiera Carantas ze jest piu. art quam situ munitissima. Oto jest opis tej wyprawy przez Arryana: .Alexander postanowil przeprawi si przez Dunaj na Getw po tamtej stronie Dunaju mieszkajcych; widzia bowiem ich mnstwo ziromadzonych nad brzegiem jakoby w zamiarze wzbronienia mu przeprawy (bylo ich okolo czterech tysicy jezdnych a piechoty przeszlo dziesi lysicy); a zarazem wzia so ochota zwidzi dru~ stron Dunaju... Wszedl wic na lodzie, a skry pod ktoremi obozowali plew napcha kazal, i ile drewnianych statkw byo, rgromadzi. Bylo za takowych podostatkiem, uywali bowiem ich mieszkacy naddunajscy to do ryboowstwa na Dunaju, to by si sami zbiera mogli nad rzek. wielu nawet do rabunku u ssiadw. Zebrawszy takowych jak najwicej, przeprawil na nich wojownikw tylu, ile tym sposobem przeprawi byo mona. I byo tycb co si z AJexandrem przeprawili do tysica piciudziesit konnych, a piechoty do czterech tysicy. Przeprawili si noc, w miejscu gdzie by rozlegly lan zboa, a przeto latwiej niepostraeeni na brzeg wysiedli. Ze witem ruszy Alexander przez laD, zaleoiwszy swej piechocie aby w poprzek trzymajc dzidy nacbylala zboze i tak posuwala si na czyste pole. Jazda, pki przez zboe posuwala si piechota, hya w tyle. Skoro za z pl zasianych wyszla, jazd na prawe skrzydo sam Alexander poprowadzi, a piechot w rozwinitym szyku Nikanorowi prowadzi rozkazal. Ale Getowie ani pierwszego natarcia jazdy nie wytrzymali. Niepojt bowiem wydawala im si Alexandra mialo e tak latwo Dunaj, najwiksz z rzek, przebyl w jednej nocy bez mostu; straszn takie byla dla nich gsto cinita piechota i gwatowne jazdy natarcie. Najprzd wic ucie~

Papr. Gniazd. cnoty str. 1l09.

3O
kaj do Dliaata odeslego o jedn parasann I: lecz gdy zobaczyli te Alexander spiesznie postpowa za nimi i e piechota trzymala si~ rzeki, aby jej nie otoczyli przypadkiem na zasadzc:e postawieni Getowie, jazda za przedni stra stanowila, opuszczaj wnet Getowie miasto zle obwarowane, biorc na ko dzieci i kobiety ile ich tylko konie UDi~6 moB'y, i udali ai~ w atepy jak najdalej od rzeki. A1exander wic zajmuje miasto i cal zdobycz jak zostawili Getowie. upy wyprawil przez Meleagra i Filipa j sam lU zburzywszy miasto, skada ofiary nd brzegiem Dunaju Jowiszowi zbawcy i Heraklesowi, tudzie samemu Dunajowi i nie byl dla niego trudnym w przeprawie. I tego samCBO dnia cale wojsko bez straty do obozu gciBa . !nab. m. 5. IV. i-5.
ROZDZIA.

XIII.

Leatko I.
Z.ped AIPllftndrft do Llrhnllll wJltnlymujll Llllltko I W'I'Ilfft woJ ..ko d.k,. . . 110 wkrtee nltr. .)' .... aJe krlea IIIrttIWL
J'''O

N-

Wypraw ni Ilirw o klrl.'j ju w powyszym ustpie z Troga slY'lzclimy u dla AIl.'xandra uiepomylnie wypadla. opisuje lu szczegowo nasz kronikarz. Co do isioty jesuo zdarzenie prawdziwe; ale niSI autor opowiada je przeSIdnie i balamulllw., gwnic lisIw AleXlndrowJch lnymajl}c si~. a rzCCI SIWI! Ilie do Lichnitii ale do Polski siosujl}c, tak jednak i zostaly lady widoczn.c jej ilirskoci.

Nunc de primo Lestcone regePolonie disserendum est, Alexandro itaque in Graccoviensi provincia aliquantulum demorante, iIIe qui armis omnium erat invictus, simplicis astu homunculi eonficitur.

Teraz bdziemy mwi o pierwszym Lestku krlu lchickim. Zabawiwszy c~as krciuchny w okolicy miasta Grakowego Alexander , ten co nie mg byc' pokonan orpem wszystkich, zosta pokono przemysem jednego prociu chneqo czowieka. Omnibus enim Polonis de Gdy bowiem wszyscy Lrsalute desperantibus, et in chici o obronie zwtpiwszy nemorum sylvis latentibus , kryli si w lasach, pewien
~

okolo lny

wierci

mili.

SB

quidam aurifex aurificii arte preditus, galearum et elypeorum fonnas ex quovis ligno seu subere preeepit efflngi, quarum quasdam litargiro, felle alias superlinivit. Factis igitur multis clypeis et galeis deauratis, eas ex opposito solis, quo magis resplendeant, in celso montis erigit eaeumine. Orto denique lucis sidere, refulsit sol in cIypeos aureos, et resplenduerunt montes ab iis. Quibus visis argiraspide (invietus Alexandri exeroitus} suspicatur Polonorum aeies ordinatissimas eminere. ltaque Alexandrite precipites a castris evolant, passim discurrunt, hostes bine inde queritant , quos putant diffugio dilapsos, lllas namque annorum umhras ille ingenii artifex dudum flammis injeeerat, ne ullum doli deprehendi possit vestigium, jusseratque non parvam robustorum manum in insidiis deliteseere.

w BtJJej sztuce kaza narobi przybic i puklerzw z rozmaitego drzewa i kory, i natar je glejt a z wierzchu :tci pomaza/. Narobiwszy mnstwo takich przybic i puklerzw poz/o ci3tych, poustawia je przeciw socu na wWzcholku wysokiej gry aby tern lwietniej blask rozsieway. Skoro
dzie si zrobi, soce odbio si

zotnik biegy

o zociste puklerze i gry niemi zajaAnialy. Co obaczywszy argiraspidy (niezwyciione pki Alexandrowe) mniemay ie najsprawniejuszykowane hufce lchickie :r.bliajq si. Owo: Alexandryci wyru szajq nagle z obozu, i szukajc to sam to tam nieprzyjaciela rozbiegaj si w nidadz~, mniemajc ii umknq z pola przed nimi. Bowiem owe zbroje udane dowcipny wynalazca fortelu dawno jui w ogie powrzuca, aby nie zosta :aden lad podstpu; a znacz7Uj liczbie walecznikw ka:;a/ utai ~ w zasadzkacla.

ll

Proinde prima discorrencium poecio incaute in insidias incidit, occupatur, proslermtur, occisorumque armis victores Poloni induuntur: se ar~aspidarum soeios simulant, et quotquot ex argiraspidis junguntur in ore gladii absorbentur, ne unus quidem ex eis remansit. Cujus successus fiducia sub eadem argiraspidarum simulacione , Alexandri castra ingrediuntur , insignie victorie preseferentes. Credunt Alexandrite 8U08 de hostibus triumphasse, eminus persultant venientes, aggratulantur affatu quasi sociorum: inermes igitur ohrusntur et improvidi ioter prelium argiraspidica signa Lechita proclamant. Nunciatur regi non hostium impetus , sed sedicionis tumultus, quem quum increbescere videt nOD sedari , hostiles turmas coadjuvat, suis credens argiraspidis ferre subsidium: sic in sedicionem versi, piures

IWy oddzia pogoni wpadluy nieoltroJ~ w :ltuadzki, :OsllJje obs~

PimJJ,

i ~, a :wJYcipcy lrcIaiccy w zbroje zabitych pru-

brani, udajq si~ za .rgirfU[Jidw i ile tyllto argiralpidw z nimi s~ czy, WlZfj,tkich w pim wycinajf]. T pomyilnoiciq Hgrzani, ciqgle si za argiralpidwudajqc podltpujq podob~ Alexandra, niosqe przed sobq :e~-i zwycipkie. Alexandryci w mniemaniu Je to sq ich z tryumfem wracajcy towarzyue, witQj jak najradoniej :JJ/i:MJjqcych si~ , wWzujc im zwycizlwa. Na bubronnyck i niebacznych uderzajq 14chici: wszczyna si~ bj w cigu ktrego Lchici odzywajf si~ hasem argiralpidw. DonosZl} krlowi Je to nie jat Jaden napad niepr:lyjaciehki, lecz rokos w wojsku, a gdy ten widzi :Je takowy nietylko nie ustaje ak si~ wzmaga, lqczy swj orszak z lw.fcami nieprzyjaciol, mniemahc Je argiraspidom w pomoc przy-

l3

mutuis quam hostiibu9 eoncidere vulneribus. Vix tandem dolo percepto cum paucis Alexander evasit inglorius , et sic postremo ces..; savit exactio, quievit tributum.

tJtOh.:

W takOUJef1 Iiy za-

\ Dle igitur aurifex pro tam salubri arte qua patriam salvaverat, princeps constituitur; nec multo post virtutum coadjutus meritis, rsgie dignitatis celsitudine insignitQr dictusque est Lestco, id est astutus, eo quod astu plures hostium confecet, quam viribus.
morant8.

mieszaniu pado wi~cej od raz9w wzajem sobie zadanych nii od nieprzyjacielskich. Ledwie w kocu podst~ 0dkrywszy, wyszed Alexandtr z niewiel wojska' bez slawy. Odtd zaniechano ju wi~cti domaga si~ opat i danina tuIala. w tedy ~otnik za swj tyle zbawienny fortel, ktrym ~awi ojc~yzn~, ZOItal xi,ciem mianowany, a niebawem w skutek cnt okazanych wy':' niesiony by na godno krlew,kq i nazwany Latkiem, to jest chytrym, dla tego, e nieprzyjaciol wi~cej chytrocit!
ni si wygubi.

Alexandro itaqve in Graccovieft8i profJincia aliquantulum deJeden dzie tylko. wedlug Arryana. zabawiI Alexander na lewym brzegu Dunaju u Getw. Mateusz w miejscu powyszych sw powiada: Hine dum ulteriores aggreditur prot'ineias a i to wyraienie nie jest niestosowne do owych przygd panoskich, AIexander bowiem musia robid wielki pochd od Dunaju ku wlaciwej Lichnitii na poskromienie dal:' szych nieprzyjaciol.

iUe qui omnium armil erat invicttu.

Wedlug Arryana poruil AIeuntler lub 'pobi zupelnie w tej wyprawie: Trakw na grach Hemu, Trybalw nad rze Ligi~. Ge&6.

40

31.&
na lewym -SU Dunaju. Wszyll&kie te ludy jec!nouoaepDe
spraw

miay jed~

wysze

przeciw krlowi wyrazy.

macedeskiemu.

Do nichto

cigaj si

po-

simplici8 ast bomunouli conficitur.

O Klejtosie powiada wyrafnie Arryan e byl synem Bardyla czyli Grab l; o Gaukil8ie za czyli Lestk.u nie powiada ani on, ani nikt
inny
e

byl urodzenia

wyszego.

quidam artifex, aurificii arie preditru.

Bardyl wedlug wiadectwa Helladiosa byl krla obrano; Lestko za, jak widzim, mial by niepodobna.
wglarzem

zotnikiem,

nim go na co nie jest

in excelso monti erigil cacumine.

Bitwy Alexandra byly przez wielu i po najwikszej czci sprzecznie z sob opisywane, jak to powiada sam Arryan mwic: Neque uUus est de quo aut plures eztmt eeriptore, aut magis inter Be diBsentientel. Anab. prref. Nie ma wtpliwoci ie nuz kronikarz czerpa swoje wiadomo~ci nie z Arryana: temwicej tedy zaslUuje na uwag to e nawel w frdlach ktre ten rozsdny historyk grecki za najwiarogodniejsze poczytywal i za niemi szed' w swych opisach, byly niektre okolicznoci przypadajce zupelnie do opisu naszego kronikarza. l tak sowom powyszym odpowiadaj u Arryana nastpujce: Clylul cum SUN copiis 1IIOf te. urbicircumjectos qui ma.xime alti et Iglvis deMi erant, insederat. Anab.I. 5.

refulsil sol in clypeo8 aureo et reaplenduerunt montu ab iu.

Sowa pisma . Et ut re{ulsit sol in clgpeol aureol et ereo, ruplenthlerunt montel ab eis, et resplenduerunt licut lampadeI ignu. Machab. l. 6. 11. 59.

quibtu vuis argiraspide invicttU Alexandri exercitru.

W niiej przytoczonym licie Arystotelesa do AJexandra jest wzmianka o ariiraspidach linchickich: za nim idzie nasz kronikarz; atoli Justyn spomina po raz pierwszy o argiraspidach czyli rebrnopuklerznych plkach Alexandrowych dopiero w wojnie z lndami. Zawadzil te tu nasz autor przypadkiem osIowa Trogowe: optimum l1isum ut ad Alexandri magni argira.pida. invictum e.xercitum decurrere (u Jusl XlV. ~.); podobnie jak wyej zawadzi' o slowa biblii.

8U8picalur Polonorum aciee ordinatu,ima8 eminere.

Arryan mwi o istotnem pokazaniu si wojsk ilirskich na owycb

srach wysokich: Clytu, lui, capiil fIlOnies urbi circvmjeclol qui tl&a.rirne alti .t syWil IUnri erant, inlederat. Anah. I. 5.

3tS
t catril et161fnt. Polyen mwi: AlexlJntler oPen- dobat ut tmne, komiKu benet1Olentia '''1'eraret.. itaqlle tkcrtvero ""'nes fOft (J(KYr8<; id ut mortales , aut M8!!~ id ut ,nf'()', aut fl.fO"~ me ~I~ id en homiflU; .ed '.Ah~tm)Qf~, Alatmtlro. tfJ1'eU6re. StrattJg. IV. J. . I wtem wic "nazwaniu Macedooow A1exandrytami przez naszego krenikarza, mamy l.d e ta

hatpIe

Ak3:lUiriIe

",6CiPiIU

powie

z_ajdowala

si VI pisarzach staroytnych.

quos putant ditrugio dilapsos.

Arryan powiada: Quumque jam propius convenissen; (Macedones) loca quae occuparant (myrii) aspera alioquin et munita, deserunt. Anab. 1. 5. Nie jestieto widocznie jedna i ta sama okolicmo w obu opisach?

araorum umbrtu flamm;" itrjeclrat, possit vutigium.

RIl

uUum r.l9li deprlhendi

Eliam komre ibitlnn relictae .unt repertre, mwi Arryan. Anab. 1.5..

jusseratque non parvam roinutorum manum in insidiis delitucere.

Naruszewicz ktry czstokro trzewiejszym ni ktokolwiek okiem, ale tylko pobienie w przedmieczyslawowe dzieje nasze pogldal, postrzeg podobiestwo midzy fortelem Decebala i Leszka I, i w pospiechu zawizal ttd wniosek e nasz Wincenty czyn Decebala Leszkowi przywlaszcuyl.l Powtarzaj to za nim jako rzecI pewn Czacki, Lelewel, Ossoliski i inni; ktokolwiek jednak rozpatrzyl si glbiej i w dziejach staroytnych i w naszym kronikarzu, ten sumiennie tego utrzymywa nie moe. e midzy czynem Decebala a czynem Leszka jest podobie stwo, to jeszcze niczego nie dowodzi. Nalladowal Decebal nie wjednem swoich poprzednikw. Tzetzes opowiada z Diodora e spczesny Lizymachowi krl peoski Autaleon zakopywal misternie swe skarby: odwrciwszy bieg rzeki i znowu j potem w dawne loysko puciwszy.1I I to samo robil Decebal, jak nam o tem donosi Dio Kassius. 3 Nawet tene sam fortel wojenny, niby Decebala, uyty byl ju nieraz przed nim, a midzy innymi przez Spartaka ktry, jak wiadomo, by Trakiem rodowitym. Czyta o tem mena u Frontyna. 4 Jelibymy chcieli ju koniecznie podstp ktry nasz kronikarz Leszkowi przypisuje, przypisywa komu innemu, to daleko wiksze podobiestwo w samem nawet opo-

? Hial Dar. pol I. n. ') Diod. sic. frag. xx.

., Hilll Rom. LXVIn. U. ') Stl'lag. I. 5. !I. L 7. 5. 6.

36

wiadaniu znajduje si, lIlidzy Bim a oWJD kre,o dpl Alexander Kpirola. Alutuukr ex Epirolu lu"nO eoUoC4lil in irWdiU flICJIlI, qUOIdam ex 'iU htibitu IUyriorvfJ iulrwzit et jU8Iit ",,,,'are lUGa regioMIJ : qlUld cua /UgrM viderMl ~ ipli plUlim prtuJtJari coeperul et ,ecunu, quod pNUcedenlu velKli pro e.zpl.rslM'ib... hahehafl: a qaiInu u ilUlwtris in loea ifliqua inducli. caui f"9fUiqu, JUnt. Frl1ft. SWalag. H. S. lO. Ale widnie to powtarzanie si forWlu w kraju ktry b)'l GIaukiasa czyli Lestka I rodzinnym, naprowadsa na myl. e to m" by~ miejscowy, do lt:sistej natury zastosowany, i niejednokrotnem dowiad czeniem stwierdzony sposb wojowania u tego narodu, podobnie jak u Wolochw podcinanie - drzew w lesie bukowiskim, ktregoto fortelu ojcowie nasi kilkakrotnie z jednakim niemal skutkiem na sobie dowiad cza mieli. Jako ze go istotnie uzyl przeciw Alexandrowi Glaukiu, to tem mielej mon.a przypwci, ile e w samym opisie Arryanowym wida i Ilirowie wcigali wojsko jego w zasadzk, i co podobnego napomykaly takie owe listy Alexandrowe ktrym pewnego tla historycznego zaprzeczy nie mona. Jakkolwiek bd, na to jednak zgodzi si le mn kady nieuprzedzony czytelnik, e nasz kronikarz nie chwyta na olep zdarzenia I dziejw staroytnych i nie przypisuje ich dowolnie komu innemu; ale w tych nawet miejscach gdzie bdzi, ma przed oczyma dawniejszego opowiadacza i za nim w dobrej wierze powie sw opowiada. Tylko nieroapatrzenie si w dziejach staroytnych, i dorywczo w ocenianiu naszego krooikarza przez dawniejszych naszych krytykw, zrobily go szalbierzem.

lI.er....

plures muluis quam hostilibus concidere uulneribus.

W calym tym opisie jest niezawodnie przesada, wszake w g wnej rzeczy nie rozmija. si on z prawd: wyprawa ta bowiem nie b)'la pomylua dla oria Alexandroweio, gdy nie dopi on w niej tego co zamierzal. Oto jest opis tych wypadkw przez Arryana gdzie czytelnik znajdzie razem i owe spustoszenie krainy Autaryotw przez Langara ktre nasz kronikarz przy panowaniu Wandy (str. 288) opisal. -Ruszyl Alexander ku Agryanom i Peonom, Wtedy przybyli do niego z doniesieniem. ie Klejtos syn Bardyla powstal, i e Glaukias krl Taulantw z nim si poczy. Ci taUe donieli mu, ze Autaryoci uderzy maj na niego w drodze. Z tego powodu postanowil spiesznie postpowa. Lecz Lagar krl Agryanw. ktry jeszcze za ycia Filipa okazywal do Alexandra przywizanie, i z swej strony poselstwo do niego byl wyprawil, znajdowal si naonczas przy nim z przyboczn sw Btra, a mial j najpi~kniejs i najlepiej uzbrojon. Skoro ai, wi~c dowiedzia

51?
Alexander wypytu~ si o Aotaryow, e.oby to by za lud? i j . liemy? owiadczyl, i Da Autaryow zwaa nie trzeba (bo SIl najrorszymi olnierzami w tej okolicy) i e on sam wpadnie w ich kraj, i bd musieli radzi o sobie. Jako za zezwoleniem Alcxandra wpad do nich i kraj ich spustoszy. Autaryotowie tedy mieli co do czynienia u siebie. LanlJar zag prcz innych znakomitycb laszczytw, otrzyma od Alexandra i dary, jakie z rk krla macedoskiego za najwiksze uwaaj si. I sioetr sw Kinn obieca mu nawet da Alexander, skoroby przyby do Peli. Ale Lagar do dom wrciwszy rozchorowa si i umar. Alexander zd posuwajc si ponad rzek Erigon szed przeciw miastu Pelion. To bowiem zaj Klejlos , jako najobronniejsze w kraju. I gdy przybyl pod to miasto Alexander, san obozem nad rzek Eordaikos i postanowi nazajutrz na miasto uderzy. Ale wojsko Klejtosa zajo wysokie i gsto zarosle sry wokolo miasta, aby zewszd wpag na M.cedonw gd)'by szturm do miasta preypucili. Glaukias jednak, krl Taulantw, jeszcze mu w pomoc nie przyby. Ruszy tedy Alexander przeciw miastu. a nieprzyjaciele zabiwszy na ofiar trzech chlopcw i ~le dziewczt. tudzia trzy czarne banny, mszyli si. jak gdybycbcieli spotkl si z Macedonami ; lecz skoro si ci zbliyli, opuscili, jakkolwiek Mocne, zajte przez siebie stanowisko, tak e nawet ofiary ich Zll8tano jesze'le lece. W tym tefly dniu wpdziwszy ich do miasta i rozoy wszy obz pod murami, postanowi epasad ieb wkolo okopem. Lecz nazajutrz przybyl z wielkI! sil Glaukias krl Taulanw. Wtedy Alexander UZDa, iby nie zdobyl miasta z tak jak mial sil. gdy tam mn6stwo bitnych schronilo si ludzi i nie maa liczba z Glaukiasem wpadaby na, sdyby do miasta szturmowa. Fiot8sa jednak ze stosown liczb jazdy dla zaslony, i z pocigami znajdujcemi si w obozie, wysial po iywno~; a Glaukias dowiedziawszy si o wyprawie Filotasa wyruszy na i zaj gry otaczailce wokolo to pole, z ktrego ludzie Filowsa mieli bra pasz. Lecz Alexander, skoro mu doniesiono, ie jazda i pocigi bd w niebezpieczestwie, jeli ich noc zaskoczy, sam z przyboczn stra. ucznikami, Agryanami i okolo trzechset konnymi pospieszyi na pomocj resz~ zd wojska, pod miastem zostawil, aeby w razie odejgcia calero wojska nieprzyjaciele z miasta nie wypadli i z Glaukiasem si nie zc~li. Wtedy Glaukias dowiedziawszy si o zblianiu si Alexandra, opugcil gry; a "'ilotas z swym oddzialem bezpiecuaie i bez straty do obozu wrcil. Rozumieli W'rll6zcie Klejtos i Glaukias, ie w tak przykrem stanowisku Alexandra ju jakby zchwytali; albowiem i gry wysokie obsad.ili liczn~ jazd, mnstwem dzirytnikw,
e

3t8
procarzy i niemal liczb ci~kO&brojDYch; i oblieni w ~ mop wypa na oddalaj~ych si, a nakoniee droga ktr wypadao i Alesandrowi, pokazala si wUa i lasem zarosla: z jednej strony bowiem eieniooa od rzeki, z drugiej za byla gra bardzo wysoka i przepaciste skaly przy grze; tak e ani czwrkami cipkpzbrojne wojsko postpowa nie moslo. Wtenczas szykuje wojsko Alexander w cinion falaniJ na sto dwadziecia ludzi iJlbok. Z obu stron na skrzydle po dwiecie jezdzc6w postawiwszy, zaleca milczenie, aby rozkazy sz)'bko dochodzily. Najprzd tedy dal znak cikozbrojnym by w pr wlcznie podnieli, nastpnie aby zloyli do ataku i wtedy to wprawo to znw w lewe zwraoali si w cinitym szeregu. Sa~ za' falang oa przd uybko posuwa i. na slu:zydla z boku to z tej to z owej strony wiedzie. A tak w krtkim czasie wielokrotnie szyki zmieniajc, od lewelo sknydla nieprzyjacielskiero , jakoby klin tworzc falanS, ruuyl na Ilieprzyjaciol. Ci oddawna ju podziwiali szybko i porzdek obrotw; nie czekajc wic nacierajcego Ale:xandra, opuszczaj pierwsze wzgrza. Ten w rozkaza Macedonom wznie okrzyk wojenny i wlczniami o atcze z loskotem uderza, a Taulantowie jeszcze bardziej przeraeni tym zsielILiem cofnli si~ spiesznie z wojskiem ku mi811tu. Alexander widc e maly oddzia nieprzyjaciol zajmuje wzgrze ktrdy wypadalo lDll przechodzi, rozkazuje gwardyi przybQcznej i wyborowemu orszakowi (hal(JOl) z tarczami wli na ko i ruuy ku wZlrzu; a gdy tam pnybd, gdyby si nieprzyjaciel trzymaI w stanowisku, polowie kaza zsi I koni, wmiesza si pomidzy jazd i pieszo si potyka. Lecz nieprzyjaciel widzc ten zamach Alexandra, OpUSZCII wzgrze i cofa ai 'W'jedn i drug stroo gr. Natenczas zajwszy wzgrze Alexander z wyborowym orszakiem, przywoluje take Arryanw i lucznikw okolo dwocb tysicy; cikozbrojnym przeprawia si przez nek roekazal, a za nimi oddziaom macedoskiej piechoty; skoroby si za przeprawili, na lewo si uszykowa, aby zaraz po przeprawie w gstym Izyku ukazaa si falanga. Sam za w przedniej straiy z pagrka uwaia obrt niepnyjaciol, ktny postrzeglszy przeprawiajce si wojsko, wzdu Ir naprzd posuwali si, aby uderzy na oddalajcych si na ostatku z Alexandrem. Ten zd, Idy si ju zbliyli, sam poskoczy z oddzialem ktry mial przy sobie, a falansa , jakoby przez rzek chcc nadbiedz, okrzyk wojenny wydala: nieprzyjaciel widzc wszystkie sily przeciw sobie spieszce, j ucieka i a wtedy poprowadzil Alexander Avyanw i lucznikw pdem nad rzek. I najprzd sam, wyprzedziwszy wszyakicb, przeprawia si; a skoro postrzesl i na ostatnie szeregi nieprzy-

.-

39

naciera. kaza postawi na brsegu kusze i I nich rsueac jak najdalej wszelkiego rodzaju pociski, jakie si tylko z kusz rzucaj, i ucz nikom ktrzy si takie przeprawia zaczli ze grodka rzeki stnay puszcza. Wojsko Glaukiasa nie wazylo si zbliy na nut strzay; Macedonowie za~ wtedy bez szwanku przeprawiaj si la rzek, tak i iaden z nich w odczeniu nie zginl. I We trzy dni potniej I pomawszy Alexander e wojsko KlejtoS3 i Glaukiasa zle sobie poczyna w obozie: le ani strae nie stoj na posterunkach, ani si waem lub okopem nie obwarowao (sdlilo bowiem e Alexander uszed z przestachu) j e za dlug i niekorzystn zajo lini bojow: w nocy cichaczem przeprawia si przez rzek, wiodc ze sob cikozbrojnych, Agryanw i ucznikw, jakotei hufy Perdykasa i Kojnosa. na te rozkaz by zdaa za nim reszta wojska. Kiedy za zaczepka zdawala mu si na dobie. nie oczekujc wszystkich zebranych si swoich kaza uderzy ucznikom i Agryanom. Ci niespodziewanie na falang ilirsk z boku uderzywszy. najslabszych tu najsilniejszym napadem zmiesr:ad r:amierzajc. jednych na legowisku zabijaj, drugich w ucieczce z atwOl~ci imaj, tak i wielu na miejscu schwytanych ginie, wielu ZM w powstalej ucieczce nieporzdnej i trwoliwej j niemalo taUe ywych wzito w niewol. Ruszya tel za nimi pogo Alexandrowa a do gr taulanckich. Wszyscy co pierzchnli, bro rzuciwszy, sami si ratowali. Klejtos, ktry pierwszy do miasta uciek, podpaliwszy je uszedl do Glaukiasa w gry taulanckie. o Anab. V-VI.
Uw... D.d opisem Arry.DOW)'''

jaeie

Alexander ktreso posdzaj ze spalil bogate archiwum krlw perskich tym kocem. aby jak najwicej uczonych zaj lob i swemi wyprawami" mia niezliczon ilo wyslawiaczy, a ich zchlebiajce opisy przechodziy czstokro wszelk miar. Powiadaj o Arystobulu e Sdy skrelon przez siebie walk Alexandra z Porusem wrczy Alexandrowi, bohatyr ten, do ktrego cnt skromno bynajmniej nie naleaa, uczul jednak taki wstrt w sobie na zawart w tej xidse mas pochlebstw, Ze w obec autora cisn j w wod. Los zrzdzil e z tej ogromnej liczby spczesnych opisw wszystko poszo w zatrat j a to co dzi o wyprawach Alexandrowych czytamy, opiera si na doniesieniu niewielu bardzo potnych pisarzw. Najzupelniejszy i najlepllY midzy nimi jeM Arryan,
~

T. olr.oliezno wypuszczon. jest w polskich kronikach. Tik len jak i niektre iane z il'eckitgo pneklady winienem ucsynno'ci przyjacieli mego Adolf. Mulkowakiego.

310
oddalony od zdarze U6re opi.,,,.l plcJ~ niemal wiekami; I Kureyusowego dziela brakuje wla'nie miejsc odnOlcych si do ilirskiej wyprawy. W udlach ktre Arryanowi s1aly otworem trudny b'" wybr: bylo ich bowiem i bardzo wiele, i bardzo wielkie znajdoway si w nich sprseesneci.! Wybral on Ptolomeja ktry w Alexandrze d0broczyc swego uwielbia" i pomienionege Arystobula ktreio dzielo potniej pisane moglo juz by~ wolniejsze od pochlebstw. Ale i ich opisy sprzeciwialy si sobie nie wjednem. Arryan je rodzi. Gdzie okohClnM~ \1' ktrej si z sob rznili wyszczeglniona byla u obu, tam atawill niekiedy zdanie jedno obok drugiego; gdzie za' rioica zamkai&a byla raczej w caoci i gdzie co innego podawa ten, a co innep tamten, tam wybiera na domys jedno lub drugie: dzieo wic jego. jakie~lwiek zdobi je mon zalety pisarskie, ma jednak pod Wlsfdem :i lIej, historycznej prawdy wszystkie niedOodnoci opisu potoiejueco. Z celeio toku opisanych przez Arryana zdarze "wyprawie iliruiej pokazuje si, ie Alexander byl w bardso krytyeznem poloieniu i ponis klsk istotn, od ktrej skutkw ostatecmych ochroni si n0cn tylko wycieczk.. Gdy bowiem przyszed pod Pelion i ubral s~ i.awo do zdobycia tej twierdzy, przekonal si wkrtce, jak. Dwi Arryan. i8 ma za malo wojska aby teto dokaza. Cel wic 1Iflaciwy wyprawy: przywrcenie do ulePoki Klejtos. i Glaukiasa, jeli mu ci kiedykolwiek ulCIIli, zosia chybiony. Nas~uje bitwa nie z woli Ale') Neque ulIus est de quo lul plures essent scriptorel lut magia inter te dissentientea. Anab. prsef. j e Wdla Arryanowe od stronnoci wolne nie byy, widzie to moina I okoi~ &ci n~i. W bitwie ktrt lIoczyl AIeUDder a Trybalami w okolicy naddunajakiej, barbanycy ci, jak IOOwi Arryao, walcqi mpue i ledwie par I nida ywcem pojma si dao, a jednak kiedy stral ich w ubitych podano Dl inJ t~ce; snta Macedoow wedlull' Ptolomeja ""1'llosila t)'1ko jelduych a piesayoh okoo 40. (.~lUIb. 1. !.) Jeslie w 1)'lD slosunku choby najmniejsz.. podobiestwo do prs"idy ~ Jobn GiDie! w dziejacb staroiytnych Gl"l'cyi, o \\'!Jlftwach A1uandrs wielkiego .6~, robi banbo Iprswieclliw! ~ : &te tcoru..,~ ~g1 na\ _ dba of il fint GueAi~ dw~, Broenn. l.:". dlu rercfieall iJlru HeUea a lrie6eA, ,CAiI4ena rie . a l die Tap(erMl lU<1 d", Wid",'ad Feinde "ielleiclll Iil ~ "'llrbton: 1l't'lUI si aber IlU Gt'bit'~nt'n lII(liillkn. 10 VmIeJt ,je licA BicIU iienMndf'l !'iM.niw"'", lian dine Tap{n*ftl lIIII din" W ~ ea...,.

""'clkMe

'eUt"

""""~ ErfolJ reMk WtIrIt. A w pn!JIiIkn dodaje: IN B---. bIIg riff jHoc fieIll lClI104I tka Atria fili tka lIIII ~ 'OlI a_ er HiAe AIM"..,...., sa .-ua...... 'e ~ il .,. ~ . . ,.... _lINerlea Azt{iJnn ~ lMtfI. l.'IpU~ ~ '-A. . AIIrr.11 Bal e. 58..

Mu..........

PI.....

3~

xandra, bo w ni zosta niebespieczesLwem Filetasa wcigniony, a przez caly cig tej bitwy widzimy go tylko odpornie dziaajcego, i laj~tego ocaleniem swego wojska i siebie. Straty llirw w tej bitwie niepodaj greccy pisarze, a e take nie umiej wymieni i najmniejszej korsyei jakby odnis Alexander w tak zacitem spotkaniu, wniosek wic su szny e strata byla na stronie Macedonw, i musiaa ona by znaczna kiedy Alexander w ustronne jakie stanowisko cofnwszy s1 przez trzy dni siedzia w cichoci, nie dajc znaku o sobie, a llirowie mniemali e umknl do Macedonii. l oto w tym samym czasie gruchnla wie po Grecyi, zatwierdzana przez uczestnikw tej wojny, e llirowie Alexandra zabili. Jako b)"la to wie nie zupelnie plonna: sam bowiem Alexander przyznawal si, e w bitwie z Ilirami raniony byl dwukrotnie, raz kamieniem w glow, drugi raz drgiem w kark," a oba te szczegy zamilczane s zupenie u Arryana. Z drugiej za strony mwi za znaczne mi korzyciami odniesionemi przez Ilirw w tej walce, wypadek ten, e malo znany przed tern Glaukias zostaje wnet krlem ilirskim, jak na to mamy zgodne wiadectwo pisarzw staroytnych. Nakoniec po owej trzydniwce nie wydaje Alexander bitwy w dzie, nie inaczej jak tylko z braku sil dostatecznych; ale robi napad nocny, a cho ten powidl mu si szczliwie, nie wida jednak aby z niego odnisl inn jakow korzy, jak tylko odwrt spokojny ku domowi, zkd go prawdopodobnie doszly ju wieci o rozruchach w Grecyi. Mial te do czasu Klejtos do polczenia si z Glaukiasem w przyleglych grach tanlanckich spaliwszy wprzd Pelion: klska ich wic podwczas nie byla zupelna, a wlanie nie zrobiono ju odtd ze strony Macedonw adnego kroku do ich zho dowania. To wic co niektrzy napomykaj, jakoby Alexander w pocztkach swego panowania IJirw zholdowa lub do dawnej ulegoci przymusil, nie ma adnej podstawy: jesto zabytek owych plonnych przechwaek sypanych mu tak hojnie od zgrai pochlebcw i ubstwiaczy. Krytyczniejszym pisarzom wiadomo e za Alexandra Macedonia nie zostala ani pidzi ziemi rozszerzona w Europie nad to, co Filip posiada, owszem cienion nawet od strony granic ilirskich. II Arcyprawdziwe i jedyne w tej mierze midzy szcztkami staroytnych wiadectw s sowa Trop przywiedzione przez naszego Mateusza: Ruju. vero Amynlm nepo. (Ale.xa~er) avitam ulci.ci volen. injuriam, in ip.o. (IllgNo,) tran.tlllit
~

Primo apud lliyrios caput mihi aaxo, cervix vecte cootuaa eal Plutarch de Alexandri magm aive fortuna sive virlute. Oral L

2) Nec Europam totam perdomuit sed ad septemtrionem in ea non processit ultra terram Tbraciam j ad occidenem finiII elt mari .driatir,(), Dion. Halic. L t .

.i

tdtionem, extorquere tamtn noB poteraL Nie podbi on orem Dirw; ale przez podburzanie siedzcych im za plecami, i dotd w !Sodzie z nimi yjcych GaJatw czyli Galw nadadryackieh, z ktrych poslami ju si nad Dunajem umawial, 1 zrobil ich odtd mniej niebespieeznymi dla Macedonii, i przywidl do tego , e po upywie lat kilku siali ku niemu swych posw a do Babilonu z owiadczeniami przyjaini, splubiegajc w tem z pomienionymi GaJami.l

et lic p08tremo cU8avit

eeacior I

quievit trihutum.

Slowa zbliajce si bardzo do owych Troga extorqut'e non potuit (tributum) a zgodne z tem co w powyiszym przypisku powiedzialem.

llle igitur auri(ex... princep con&tituitur.

Klejtos uazwany jest wyranie synem Bardyla, i o znakomitym rodzie jego wtpi nie mona; czy zd Glaukias do znakomitszego rodu naleal, o tem nic nie wiadomo. Arryan zowie go w powyszym opisie zaraz na pocztku krlem taulanckim: jako mg nim by wjednej cz ci kraj.u, chociaby z krlewskiego rodu nie pochodzil, podobnie jak byl potnym krlem Bardyl , pierwotnie wglarz. Ze staroytnych pisarzw nie wiadomo jest jakim sposobem w Glaukias z krlika czy wodza tanlanckiego zostal potnym krlem i1irskim, walczcym kilkakrotnie zwycisko przeciw calej potdze macedoskiej Kasandra: stoi tylko niewzruszony ten wypadek, oparty na wiadectwie Diodera sykulakiego i Plutarcha, e tene Glaukias, po meteorycznem przemknieniu si w dziejach ilirskich syna Bardylowego. Klejtosa, istotnie na ten tron byl wyniesiony.

dicJUlque ut Lestca, id ut: aIlutUl.

flatne'a~ zwany jest ten krl u pisarzw greckich: Arryana, Diodora i Plutarcha, a imi Lestko ktrem go zowi kronikarze pulscy, zdaje si by tylko tlumaczeniem tamtego. Il.aWf1OJ bowiem znaczy lyszcze, ,pltndere: i u pisarzw polskich Leszkowie nasi zwani s Leszczkami, wl8lciwie l.yszczkami,a Oznacza wic to imi lwietnie panujcego, i godna te jest uwagi, e tylko takim krlom ktrzy si rzdami swemi wslawili dane jest przez kronikarzy naszych to imi; w zupelnem przeciwiestwie do tego imienia, jest imi Popiel dawane tylko krlom niedolnym. Nie od rzeczy te bdzie tu zauwaia jak lcile wie si
~ Ptolom. Lag. fflg. t. ArMIO. AD.b. IV. 6. ") Diodor. Sic. xvn. 113. Trogp. Jusl xn. 15. l) Miech. Croll, I. 8; Koch.nowski JIO I. 55. wyd. MOlt.

3i3
Lestko z samem nazwiskiem kraju, mianowicie z ow ilirsk Linczyli Lichnitij. W wyci~ach z Eusebiego i innych ktre wyda Jzef Skaliger (Thelallru. temporum , Amstelod. 658 (ol. 58 - 8.5) nazwisko Liehnitii wytumaezono. laciskim wyrazem: lucidi"ima, i zdaje si e nazwisko to jest istotnie w zwizku ze sowem greekiem ~ Hml, fi'; oznaczajcem wiato: lux prima; ztd ..VXfjr~"~", io.;, lucern generan. vel e luce genitu., Kiedy wic u Teopompa Bardyl krl ilirski nazwan jest d ..?1~'" a Strabo o caym narodzie Bessw powiada: vtrO 'fm ..?1~m ..?1~al trflO~ar0f!eVonal VII. 318, tedy zdaje i Grecy przez wzsard dla tych harharw, podobiestwo brzmienia chwytajc, mieszali nazwisko ich z greckim wyrazem ..?1;'~'; oznaczajcym rabusia. Nasz Miorsz wypatruje w imieniu yszezka wyraz niemieeki lidig, czem udowodnia e jzyk niemiecki wicej by mu znaoy ni polski: otoi jeszcle jeden lad jego cudzoziemskoci.
kistij
ROZDZIA

imi

XIV.

ZalltllRnwleple

IIl

autor.. w kIurem wllkaauJe .rodo powyillaej powle.e1 IIwojej o Lulku I. Arystotelesa i odpowied tego Aleich okolo dwiestu znajdowao, znajomoci hisloryi: wida w nich niezgrabnoci bd laciskiego iela

rdem tern jest list Alexandra pisany do xandrowi. Oba te listy wyjte z xigi w ktrej autentyczne nie s; ale s dawne i ukadane ze atoli luowdzie jakowe~ uszkodzenia pochodzce z przerabiacza. bl}d przepisywacza.

si

Nulli ergo dubium esse debet quod Poloni per astuciam primi Lestconis, tandem regis Polonie, Alexandrum devicerunt. Est enim liber epistolarum Alexandri, ducentas pene epistolas eontinens, in quarum una scribitAristoteli in hune modum: "Ne de nostro statu te semper soUieitum dubia suspendat hesitacio, noveris nos

Nie podpada to
wtpliwoci e

adnej

fortelem pierwszego Lesiko, poniej krla lchickiego, poko nali Aleeondra. Jest bowiem xiga listw Alexandrowyck zawierajca okolo dwiestu listw; w jednym z nich pisze on do Arystotelesa w ten sposb: "Aby, jako zawsze troskliwy o nane zdrowie, nie zostawal dl"~ej w smutnej

Lchici

apud Linchitas peramplissime prosperari, Est autem urhs famosa Linchitarum septentrionali Parmonie (paeoniae) lateri conjunctissima quam Caranthas vocant: pus virorum viribus quam opibus, plus arte quam situ munitissima, de hac et de eontiguis pro voto triumphavimus."

donosimy ci k li Linchilw najpomylniq nam si powodzi. Jat bowiem sa wne miasto tv Linchitii z p nocn siron Pt~onii najbliiej si slykajce, ktre zounq Karantas: samome ono bard:.iej tv mte waleczne ni~ w doslalki , i wicej sztuk I;'; poloieniem warowne; z niego wic i z jemu przylegych odnielimy tryumf zupeny." lV owym za.i licie ktry In ea vero epistoa quam rescribit Aristotees, sic ha- mu odpisuie Arystotel, tak stoi: hetur : "Dowiaduj si, :te z Ka"Fama est de Caranthis Linchitarum te cum tuis renias linchickiego ty z wojtriumphasse; sed hujusmodi skiem swojem tryumf odniogloria triumphi tuis utinam sle; lecz sawa tryumfu latituis nunquam accessisset! kiego bogoojby bya nigdy Ex quo enim tributurn igno- nie przyczaa si do twominie tuorum infusum est ich zaszczytw! Odkd bointestinis legatorum, ex quo wiem da haniebno wsypano linchiticos expertus es argi- w skry twych poslw, odkf!d raspidas; tui rutilancia solii zaznae argiraspidw linchieapud multo deferbuit: ima kich, wietno tronu twojego tui visum est imperii mu- przymiona zostaa w oczach tasse diadema, quod vere wielu: ba nawet zdaje im si verum fateor, de quibus e zgin; i zaiste nie wienam hec dicerentur, sine dziabym dotgd jeszcze, o ja-

nitpeOROci,

3~5

tue narracionis beneficio U5- kichto bitwach .twoich tutaj que hodie non intellexerim. I) gadajq, gdyby mi~ by wtem Vale." nie owieci askawie. Bd zdr6w."
a) .quod vere ve",m IlIleor ... inlellexerimr Winccntego.
slOWI

le lnljduj, 8i9 tylko w rkpp. kroniki

Est enim liber epistolarum Alea:andri, las continens.

dftcentl1S

pene epiuo-

Staroytni chlubili si posiadaniem prawdziwych listw Alexandrowych ktre mialy by wkrtce po jego mierci zebrane. Pisywal on istotnie z najdalszych swoich wypraw do Olimpii a podobno i do Arystotelesa, a w listach tych znajdowala si niejedna bajka.l Prcz tego retorowie zaczli puszcza w obieg mnstwo listw Alexandra podrobionych, tak c ju dawni pisarze spominaj o wielkiej ich ilo~ei.' Ztem wszystkiem przywizywano do nich wielk wag i raz wraz si na nie powolywano. Nie wspominajc innych, mniej wiarogodnych pisarzw, u Plutarcha na przykad s one rdlem najwainiejszem. Ani wtpi6 e ten rozsdny pisarz robil w owcj iloci listw, jaka za jego czasw obiegaa, pewien wybr: mg wic opiera si na powadze tych listw tern bardziej, e i w tych nawet ktre b)'ly podrobione, zdarzenia prawdziwe lub za takie podane suiyy podrabiaczom za przewodnika. Uwaimy ich znamiona. Jeden z przytoczonych cakowicie u Pfutarcha brzmi tak w przekladzie laciskim: Alexandet' Aril/oteli ,alutem! .' Parum recie feei81i quod disciplinas acromaticas vlllgaveris. Ubi enim creteris prestabimu, si hre in quibu instituti sumU8- omnibus promiscuu: enmt ciiseiplinre? Ego lIero optimarum rerum scientiu mallem me qllam potenti priecellere. Vale. 3 Inne znowu znamiona wida na przykad w licie pisanym przez Alexandra do Amazonek ktry prsywcdei z Pseudo-Callistenesa Juliusz Walery.... (Rex Alexande,' AmazoniI salutem!) rictoria8 nostraI et in DaMum bella exitniasque in aliOl quolcumque militavimus glorial , haud tlI/bito vobis (amre ;plillS magnificentiam

') Arrian. VI, 1; Augustin. de ch', Dei X1L 10. Minulius Felix l" ~1. Mwi UD .e tych lil/teiw je" vol ume n i n s i g n e, J) Plut. in ViL Alu. 0) Wyd. Mull. ID. ~5, litr. 136,
2)

326
commenda"e. Nam et Pori fortunom et iler 'Io.lrum in OxyflraCM&tal ac Brachmana. digne laur; non arbitror : in hoc nomine gymnolOphularum eliam per clemenliam laudaliora: quippe quo. siverim agere in pace, ac .ui. legiblU monbu.que donaverim. Quod.i vobi haud dilpliul, accipile isto venientes et quod est amiciliCE munIU, dii, ,acrificate pro nobis: jam quippe vobu aderimUl. Al vos lIelim obviare nobu animo granIanie cum ad amieitiam iler ulud, non ad periculum .il futurum. Nastpuje ogromnie du~a na ten list odpowiedt Amazonek. Ju sama treg tego listu nie dozwala wtpi e go ukada ktry z retorw, opierajc si na kamliwej wiadomoci o zetkniciu si Alexandra z Amazonkami, podanej niegdy przez Klitareha , Polikritosa, Onesikritosa, Antigenesa i Istra, a powtrzonej niebacznie przez Diodora sykulskiego l Kurcyusza li i Troga Pompeja. Strabo i Arryan ogo sili j wprost za bajk Xiga listw ktr mia pod rk nasz Miorsz, jest dzi nieznana i najpodobniej ju za~ina. Znajduj si wprawdzie po rnych bibliotekach listy Alexandrowe w rkopismach, posiada je i biblioteka Ossoli skich j ale te nie s ani w takiej iloci, ani tei tregci podobne do tych ktre nasz kronikarz przytoczy. W tak wielkiej liczbie jak obejmowaa ta za~iniona xiga, mo~y si znajdowa listy oboich znamion. Uwaialimy w licie Ateasa przeslanym Filipowi przesad niesychan i dziwactwa. Nie powiedzia te autor e go wyj z xigi listw Alexandrowych j moe by e wyjty on jest zkdind, z innego rda w ktrem go ju do niepoznania przeksztalcono; przeciwnie w tych dwoch listach ktre w tern oto miejscu przytaczaj nasi kronikarze jest pewna prostota i zwizlog. Co do formy odpowiadaj one temu jaki wyiej przywodzi Plutarch, i niewiele tei mona im zarzuci pod wzgldem treci. Obaczy to dokladniej czytelnik w nastpnych przypiskach.

no,

Ne de noslro slatu...
Nadpisu tak w tym licie jako i w odpowiedzi nie ma adnego. Nie byo ich, jak wida, w tej xidze: a wic i w nadpis listu Atea50wego: Reg; regum A. re jest wtrtem.

noveris nos apud Unchilal peramplissiTM prosperari.

Tak jest! o Linohitach mogla by wzmianka w prawdziwych listach Alexandra, bo z nimi walczy zaraz przy w5~pieniu swojem na tron.

') xvn.
I) VL 5.

77.

') U JuaL XII 3.

327
I trzeba uwaa e ani Mioraz ani Mateusz i Wincenty, jakkolwiek uszkodzone s ich rkopis ma nie maj w tych oto listach nigdzie imienia Polani, lecz tylko Lechitae lub Lichitae (Linchitae) z wypuszczon laseezk nad i ktra glosk n zastpowala. Ob. rkp. XVI. str. 69.

Ilrbs [amosissimo: Linchitarum septentrionali lateri Pannonie conjunctis'ima.

Peonw, jak wiadesy Appian, zwali Rzymianie Panonami,' i tak . te nazwani s w Itinerarium Alexandra rozd. 60. Ta Panonia czyli nalOt,;a przypierala plnocn stron swoj do Lichnitii. Widzimy tedy dokadn geograficzn znajomo~ w lieie niniejszym.

quam Caranlhal vocant... de Caranthis Linchitarum te cum tui triumphalse.

Polybios opisujc wojn Filipa przeciw Bardylowi ilirskiemu too krain lichnick , wymienia nastpujce grody zabrane wtedy przez krla macedoskiego llirom, Occupavit etiam (Philippm) in DaslQretUJe : Creonium et Geruntem (H(liin'a), circa Lichnidium locum: En ehelena, Cer aca (KlQaJ(a), Sationem, Beas.: itd. II Inni pisarze jakoto Julius Cezar, Strabo, Ptolomej, Hierokles wymieniaj w tej okolicy jedno z gwnych miast Herakle, ktr dla odrnienia od innych miast tego nazwiska zowi Herakle liehnick : '1lpax'M.a 'foW AvrX~i". 3 U Liwiusza zowie si to miasto Pelagoni, bo lealo na rozpniczu Pelagonii z Linkisti , i w potnych jeszcze czasach zwano je Herakle pelagosk lub po prostu Pelagoni. Rozpatrzywszy si za temi skaz6wkami w staroy tnej geografii iIirskiej zdaje si, e spomniana w listach Alexandrowych Carantha. Linchitarum ktra moe w powyszym opisie Polybiosa kryje si pod imieniem Geruntu lub Keraku, jest Heraklej linchick Strabona, Ptolomeja i Hieroklesa, a Liwiuszow=! Pelagoni, Z tejto ostatniej nazwy powsta mogla ta ktr dzi znachodzimy u Arryana n~urw "U{;, nazwa twierdzy w tym kraju najwarowniejszej ktr Alexander zdobywal, i z jejto zburzenia, acz nie wprost przez siebie dokonanego, przechwala si Arystotelesowi sam Alexander.
czon

Ex quo tributU'n ignominie morum in{UBum e8t intestinis legatorum.

powie swoj

Tak czytal to w tych listach nasz autor, i na tem oparl powysz o zabiciu poslw macedoskich (str. 300); ale w sowach
c.

') myr.

u.

2) Polyb. V. i 08. 2) S&n.bo vn. 3i3.

3~8

tych bylo eo pomylonego, i czytano je takie tak: ex quo acerbum -(re' pOfllurn?) tuil in{usum ell te,timonii, legatorum. (Wyd. gd, str. 6.) Jeli odsuniem na bok pewn niezgrabnod w tern wyraieniu, pokazywaoby si z tych slw to tylko e poslowie macedoscy w oglnoei jakiej haby doznali. I to jest podobniejsze do prawdy.

ex quo Linchiticos expertus es argiraspidas.

Justyn spomina argiraspidw macedoskich dopiero w wOJD1e Indyjskiej. 1 Jakie rdlo mial tu przed oczyma ukladaCl listu niniejseego., nie wiadomo.

tui vinun est imperii muiasse diadema . .. de quibus nam hec dicerentur sine tue narracumie beneficio usque hodie non inielleaerim.
Z ~mi slowami listu Arystotelesowego porwnaj to co mwi Arryan pod koniec swego opisu: e w Tebach zrobiono powstanie, i rozpuszezono wie~ po Grecyi jakoby Ilirowie Alexandra zabili. Wie ta, jak -powiedaiaem wyej, opierala si na tlwukrotnem ranieniu Alexandra: w S' ow -1 w kark. Pluta"ch de fort. Alu. O tern wssystkiem m' donosi Arystoteles Alexandrowi, i zdaje si e Alexander w skutek odebrania takich wiadomoci wracal spiesmie ku domowi, zapewniwszy pierwej sobie spokojny odwrt za pomoc nocnej wycieczki ktra mu
si powioda.
ROZDZIA

XV.

Hmlere L..tkll I,

II

po nim dqle .....krlewl.

Ilegnavit hic Lestco annis multis et obiit sine prole, post cujus decessum iterato PoJonorum imperium diu sine rege permansit,

ten Lestko lat wiele, a umar be':,(hielny; po jego mierci powtU1'1lie krlestwo lchickie dugi czas be krla zostawao.

Panowa

Regnamt hie Lestco annis multis.

Jak dluEo Glaukias panowal, nie podaj tego staroytni pisarze; nie wiele tei musialo by o tern w tak zwanych Getikach, kiedy kronikane nasi rzecz t 0Elnikiem zbywaj. Okolo roku ~79 przed Chr.
I)

xn.

7.

319
daiej si wielkie zm.ilgy w Iliryi: Auaryoci po nieuczQiwej wyprawie z Galami na Delfy, ktrl ani wtpi e ju po Mnierei Glaukiasa prz)'padla zlDuszeni s opuci swoj ojozyln i prz8Die~ si do Ge&w nad Dunaj.! Z tycb wypadkw dODlyllll si moina e to s owe .oaaay bezkrlewia i domowych kopotw, o ktrych nisz kronikarz niiej rozpowiada.
t

et obiit sine prole.

Wiadomoll mylna zupenie, . Wprawdzie mwi Trog e Gaukias przybrai za syna swego Pirrusa li: zkd moinaby wnosi i wlasnych dzieci nie mial; ale Plutarch w yciu Pirrusa mwi wyranie o dzieciach Glaukiasa: Glaucias tradidit confestirn u.xori Buae Pyrrhum, praecepilqlle ut lina cum liberiB sui educareiur. (c. 3.) A dalej nieco: UnUl ex Glaueiae filii, in quorum contubernio PyrrhuB ereeerat ; u.xorem ducebat. (c. 4.) Zdaje si jednak ze iadno z dzieci Glaukiasa nie przyszo na tron po ojcu.

imperium diu sine rege permansit.

Przerwa jaka w tern miejscu u kronikarza naszeio nastpuje wynosi blisko dwa wieki i z pisarzw staroytnych jacy s dzill ~nani ledwie w jakim szczegle zapeni si daje. Przed zamkniciem wiadomoci o Graku i jeso dzieciach, wypada mi obejrze podania naszych pobratymcw i takowe wczam do niniejszego rozdziau.

Podapia

.,.eske O

Gr.ku

jelo uleci.eh.

Po tem co si ze staroytnych dziejw ilirskich w kronikach polskich przechowalo, najwicej uwagi godne s czeskie podania, Znajduj! si one glwnie w kronice Kozmy i w pieni zwanej Sdem Lihusy, Nie tyle wydatne w tej mierze jest to co zapisa Nestor; atoli nierwnie ,... icej szczeglw ma on do okresu nastpnego. Czesi objaniali ze szczegln troskliwoci stare swoje pomniki: ich gorliwod w tej mierze jest prawdziwie wzorowa. Wielu uczonych roztrzsalo krytycznie i Sd Libusy i odnoszce si ku niemu miejsca z kronik, a pytania jakie w tym przedmiocie nasuwa si mog, uwaaj dzi po zjawieniu si dziela Aelteste De/lkmaler der buhmischen Sprache wydanego przez P. J, Szafarzyka i Fr. Palackiego, za stanowczo rozstrzYinione. atwo si na
~ Appllll IDyr. ; Diod. sic. m. so, S) GIlucia. eum (pynlum) dla prolexit. Iddito in laxilium elilIII Idoptionit olllcio. Troi. lp. J~. XVJ. S.

330
to zgodzi pod wzg~dem filololJicznym, pod wzgfdem odnosze si jzykowych; ale pod wzgldem historycznym rzecz ta nie jest naleyeie poznana. Palacki w Dziejach czeskich, ktre od lat kilku wydaje, umiegcil Kroka, Libus i Przemysawa w okresie midzy Samonem a Borzywojem, a zdanie to jego niewiele odkocilo si od zda Czackiego, Lelewela i Ossoliskiego ktrzy nam Leszka naszego w Samonie upatrywa kazali, chociaj jul Naruszewicz, znacznie dawniej przed nimi, zmyslem prawdziwie historycznym pojmowal, le w tak Iwanej hajecznej naszej historyi snuj si rysy Byrebisty, Kotysa, Decebala; a ojciec Mieczyslawa, Ziemysaw, jest nie kto inny jak w Perfirogenity xil wielkochrobacki. Trzeba si zaiste dziwi ze tak jasne pojcia nietylko nie zostaly przez dugi czas przez nikogo podniesione i poparte, ale nawet odrzucone ze szcztem i zastpione Iadajakiemi przypuszczeniami ktre si i dziejom i zdrowej logice sprzeciwiaj. Jak niegdy nasz Lelewel i Ossoliski, tak i dzisiejszy czeski historyk jest w bdzie. Spomnialem juz wyej gdzie wldciwie odnie naldy czeskiego Kroka i crk jego Libus, mwic o polskim Graku i Wandzie. Aby si komu nie zdawao ze to mniemanie rzucone jest dowolnie, le to co w rozbiorze poda naszego Miorsza moze mie jakowe' poparcie, do poda czeskich zastosowa si nie da, zastanowi si tutaj obszerniej nad podaniami eseskiemi i bd si staral przedstawi je w Iwizku tak I sob jako i I podaniami polskiemi,
Wyplyny

te podania le irdel zupelnie

lchicki:

rnych:

Miom mial

pod

rk

latopis

descriptio 'uorum annalium; Kozma zasilal si

pie'ni

twierdzc

gawdkami starcw ktre barwil niekiedy wlasnym domysem, naprzyklad: e podeidzie (roku j 20) w skarbcu krlw czeskich znajduj si Przemyslawa chodaki, I. 8; kadc w usta poganki Libusy pobozn przepowiedni o gwitym Wacawie i gwitym Wojciechu, I. 20, i upewniajc ze Przemyslawa potomkowie po wiek wiekw w Czechach panowa maj, l. j 6. Mimo tej rznogci irdel z ktrej wynikn musialy koniecznie odmiany w szczeglach, ogl jednake i istota powieci Kozmowej tak jest podobna do powieci kronikarza polskiego ze po blisze m jej rozpoznaniu niepodobna zaprzeczy ii obaj jedn i sam rzecz rozpowiadaj. Trzy glwnie osoby obejmuje czeskie podanie: Kroki, pikn crk jego Libus i prsemylnego Przemysawa. Z tym ostatnim wyczerpuje si powie czeska, bo suchy poczet imion umieszczony u Kozmy po Przemyslawie, jakoto : Nezam,.l, Mnata, Wogin, Vn;,lallJ . Kresom;,l itd., jest dodatkiem samego Kozmy ktry z wllciw sobie szczerot wyznaje le tak o yciu jak i o 'mierci tyob xi"t panuje

33

milczenie. Urywa si wi,c stare podanie czeskie na Przemysawie tak jak si podanie polskie na Lestku przem~lnym urwalo; a jeli rozwaym w jakichto oddzilllaeb ezlSU panuj te trzy osoby, mianowicie: ie crka Kroka, Libusa, wstpuje na tron beeporednio po ojcu, rwnie jak Wanda; a Przemysaw jest jej wspczesny, tak jak spczesny Wandy jest Glaukias: wic pokazuje si widocznie ze ten urywek powieci Kozmowej cbwycony jest z dziejw ilirskich, Ale wejdmy ju w rozpoznanie sw samego Kozmy. Opowiadanie jego jcst rozwlekle, upstrzone i wlasnemi, jak si zdaje, rymami i przytoczeniami z poetw laciskich; wyjmuj wic z niego tylko glwniejsze rysy, odsylajc ciekawych po relzt do samej kroniki.
Cosm.e pragensls Chrenleon Bohemoram.
4)

Krok.

Jest on pierwszy ktry mi~dzy rwnymi sobie przychodzi przez osobiste swoje przymioty do wielkicj wzi~to~ci i wladzy, podobnie jak Grak polski czyli Bardy!. Ma troje deieci, midzy ktremi trzeci wlanie jest sawna Libusa, jak tamtego Wanda, ku jego pamitce wznosi li~ grd nazwany Krakowem od jego imienia, podobnie jak to czytalimy u Mionaa.

Post haec quicunque in sua tribu vel generatlone persona, moribus potior et opibus bonoratior habebatur, sine exactore, sine sigillo , sponlanca voluntate ad il\um conf1uebaot et de dubiis causis ac sibi illatis injuriis salva libertate disputabant. Inter quos vir quidam oriundus extitit, n o mi ne Cr o c co e x cuj u s vo c ab u lo c as tru m, jam arboribus obsitum in sylva quae adjacet pago Ztibene, situm e s se dinoscitur. Vir fuit hic in suis generationibus ad ungucm pcrfectus, rcrum secularium opulentia pracditus, judiciorum in deliberatione discrctus, ad quem tam de propriis tribubus, quam ex totius prev inci ae plebibus, vclut apes ad alvarea, ita omncs a d diri men d a co n volaban t j u di ci a. Hi c tantus vir ac talis expers virilis fuit prolis: ge n u i t tamen tre s nata s, quibus natura non minores, quam solet viris, sapientiae dedit divitias, Quarum major natu nuncupata est Kazi qllae Medeae Colchicae herbis et carmine, nec Paeonio magistro arte medicinali cessit.,
Laudo fuit digna, scd natu Tctka sccunda, Expen et maria ac cmunctae femina nari8.~

Haec stulto et insipienti popule Oreadas, Dryadas, Hamadryadas adorare et eoler et omnem superstitiosam sectam , ac saeriegos ritus instituit et docuit...

Teriia natu minor. a e d prudentia major vocitata est Libu ... s i e, quae etiam urbem luno potentissimam juxta Iylvam quae tendit ad pasum ZtibeClnam eoostroxit, et ex IUO nomino eam. Libouill voeitavit. SS. rer. Bob. I. 9-H.

Vir quidam oriundus extitit nomine

A wic i wedug Kozmy Grak Mionz nazwal go: Jirum nobilem.
by

CI'OCCO.

szlachetnego rodu; oir ori/lnw.

ex etljm vocabulo autrum jam arboribtu obsitum in 8ylra quae adjacet page Ztibene...
Charakteryzuje to podania czeskie ze co krok odnosz si do miejscowoci swojej bez wzgldu fla to i przedmiot ich siga czasw ktre usadowienie si ich narodu nad Wetaw o wiele poprzedzily. Jestto skutek ustnego icb opowiadania: bya tu czynna wyobrania opowiadacza ktry nie mlljc jasnego pojcia swego przedmiotu trzyma si lepo skazwek etymologii, i coraz bardziej wika i wykoszlawial powie~ pierwotn. U naszego Miorsza ktry szedl za pisarzami nic za tradycy, ledwie lad jaki~ etymologizowania tu owdzie postrseda si~ daje. Dzisiejszy czytelnik a przedewszystkiem badacz dziejw nie powinien si da uwie takim bazClistwom. W niniejszej naprzyklad powieci Kozmy wany jest ten szczegl te od imienia i ku czci Kroka grd nazywano: bo to wskazuje na znakomito zasug jego w narodzie i pomaga do znalezienia go w historyi prawdziwej; nle w Krokw ktrego gruzy kolo wioski Ztibene znajdowa si mialy, nic ma zadnego zwi~zku z historycznym Grakiem czyli Bardylem ; jestto najpodobniej uroczysko takie jak nasze pod Krakowem ktre nazyw3j dzi mogi Graka, jakie mona widzie take we wiosce Krakusowicach w Galic)'i, i jakich jest pelno na Pomorzu i w c3ej Slowi3szczyznie: s one zabytkami czci wyrzdzanej tu Heraklesowi w dawnych czasach, ktrto cze zarwno Tacyt w tak zwanej Germanii jak w Skitii Herodot powiadcza.! Z polskich kronikarzy Bogufal czy te jego dopeniacz Pasko szedl za podaniami ustnemi i rwnie te jak u Kozmy widzimy li niego gciej popltane zdarzenia ilirskie z nadbaltyck miejscowoci.

rerum secularium opulentia preditus.

mwio: magna. opel comparalIlIe

O wielkich bogactwach ilirskiego Bardyla zawiadcza Bargulum. fr. 3.

Teopomp

') Herodot IV. i711. Tac. Germ. i,

333
in deliberacione di8creJu8.
dicre"'.

. Tu trafia KOlma w slowa Miorsza ktry o Graku powiada: trat Jhaximt Wincenty za' mwi o nim: 'en/en/jeM 'erm ORlim bea"" tJgf;,e.

ad diriinenda judicia.
e Krok mial wladz xiicia i nie hyl tylko jakby si zdawao sdzi jakowym', to moina widzie z dalszych sw Kozmy ktry o Libusie mwi: patri' eju. posl necem, halle ,ibi prae{eeit in judicem (populu,). Przeciei ona byla xiniczk istotnie panujc.

genui! lamen tre

nauu.

Wedlug tej powieci Kozmy, Krok mial trzy crki, z ktrych tylko najmlodsza przyszla do wladzy po ojcu, a los dwoch starszych jej sistr niewiadomy. Tymczasem dawniejszy pomnik: Sd Libusy, nie wspomina zgola o jej siostrach, i nic te nie wic o nich ywociarz Wacawa i Ludmili , pseudo-Christannus. W pierwszym wystpuj tylko jakie dwie dziewy, niby suebne, w czasie obrzdw:
duc ueglasne deue uiucene ueschsm uilzollim: u iednei su deski peaudcdatae, u ulorei mec eriudi caraiuci, protiu ima plamen praudozuesten, i pod nima matocudna uoda.

l sebraste Billi deue sudne,

sbcras\e ie u osudie zuale, i daste ie labom prouolali ... I

Nie bez przyczyny mona mniema e u Czechw wiedziano takie o trojgu dzieci Kroka, mianowicie: dwoch synach i jednej crce; atoli Kozma, a moe ju kto przed nim jeszcze stosujc si z jednej strony do tej okolicmoci klr w czeskicm podaniu szczeglniej podniesionq widzimy: e za Libusy hyly czasy Amazonek; z drugiej strony zag do owych dwoch dziewic ktre w pieni obok Libusy wystpuj I zrobil Kroka ojcem trzech crek i wynurzajc wzgard swoj dla poganek nazwal je czarownicami. IH6re z tych poda blisze jest prawdy i zgodniejsze z pierwotn ilirskq powieci: czy to co opowiada Kozma? czy te owo ktre nasz Miorsz opowiada? latwo osdzi czytelnik z tego co si wyej mwilo.

nec Peonio magistra arte medicinali cessi:

Razi moe slowiaskich purystw &0 w)'raienie Kozmy; jednak

Jako mieszkace nadadryackich wybrzey dali przodkowie nasi niemaly i)'wiol greckorzymskiej cywilizacyi, i nawzajem lei z ich cywilir.acyi korzysta nam naldy.
') Ae!\' Denkm, Itr. 36.

przyzna trzeba e ono tu jest na sw.ojem miejscu.

ex mo nomine eam Lib088in vocUavit.

W Sdzie Libusy czytamy ie ta xiiniczka mieukala w Wyszebradzie; znowu wic tu jest wiey przyczepek Kozmy podszepniony mu przez bajarzy coto za pomoc etymologii przeszezepiali dawne, ilirskie podanie na ziemi czesk.
b)
Xiiniczka

LibaN.

ta ktrej imi przypomina nadadryack, Liburni posiada pikno, i mztwo: przymioty te same kt(\remy widzieli w Wandzie. Jej splczesoi s, dwaj bucia rodu xi,ieego ktrzy o ojcowsk, dziedzin klc si, na imier .i przeladuj,: w czem przypomina si tu walu i smutny koniec dwoch aygw Grau. Nakoniec za tajto xiniczki s, czasy Amazonek: a widzielimy wyej e istotnie duch rycerski wczesnych niewiast ilirskich udzieli si nawet .'Biedniej Macedonii za czasw Alexandra i wkrtce po jego mierci.
roztropno

Haee (Libussie) fuit inter faeminas una prorsus faemina in eonsilio provida, in sermone strenua, corpore casta, moribus proba, ad dirimenda populi judicia nulli secunda, omnibus alTabilis, sed plus amabilis, faeminei sexus decus et gloria, dietans nesotia providenter virilia. Sed quia nemo ex omni parte beatus: talis Be tantae laudis faemina, heu dira eonditio bumana! fuit Pytbonissa. Et quia popuo muta et certa praedixit futura, omnis illa gens commune consilium iniens, patri. eius post necem, banc sibi praefecit in judicem. Ea tempeatate inter duos cives opibus et genere cminentiores et qui videbantur populi esse rectores , orta est non modica litillio, aiJi contigui de termino. Qui in tantum proruperunt in mutuam rixam, ut -alter alterius spissam unguibus volaret in barbam , et nudis conviciis semetipsos turpitcr digito sub nasum confundentes, intrant bacchantes curiam, ae non sine magno strepitu adeunt Domnam , et ut raLione justitiae dubiam inter eos dirimat eausam, suppliciter rogan], Ula interim, ut est lasciva molities mulicrum, quando non habet quem timeat virum, cubito subnixa, ceu puerum enixa, alte in pictis stratis nimis moliter accubabat. Cumquc per callem justitiae incedens, personam hominum non respiciens , totius controversiae intcr eos ortae causam ad statum rectitudinis perduceret, tunc is cujus causa in judicio non obtinuit palmam plus justo indignatus , terque quatcrque caput concussit, et more suo terram ter baeulo percussit, ac barbam pleno orc saliva conspergens exelamat: o injuria viris haud toleranda! faemina rimosa virilia judicia mente tractat dolosa. Scimus profecto, quia faemina sivc stans seu in solio residens parum sapit:. quanto minus cum in stratis aceubat! Revera tunc magis est ad accessum mariti apta, quam dietare militibus jura.

335
Certum est enim longes esse erines omnibus, sed breres sensus mulieribus, Satius est mori, quam viris talia pati, Nos solos, opprobium nationibus et gentibus, destituit natura: quibus deest reetoe et virilis eensura, et qU08 premunt faeminea jura. SS. rer, Bob. I. H-U.

{aemina in conmio provida, in sermone strenua, corpore casta...

Porwnaj to ze sowami Miorsza ktry powiada: et prudeatum comultiuimi tju. aUlcultabant con.iliil. et ho.tium atrociuitni ad ejUl f1&4n1ltUcebant a.pectum.

patr;, eim pOlt necem hanc Bibi prae{ecit in judicem.

Tak samo mwi Miorsz: ut filiam cuj", notnen Vanda patri. itnperio .ubrogarent.

inter duo eiue opibus et genel'e eminentiore et qui videbantur populi esIe rectores.
Z tych sw mona wnioskowa e to byli xita; jako Ole zostawia w tej mierze najmniejszej wtpliwo~ci starszy pomnik czeski: Sd Libusy, gdsie powiedziano:
rodna hratri o d e d i n i o t fi e uadita s e cruto mezu lobu oba bu tri, oba c l e n o u Ic e ' roda I ta ra tetu i po pe lou a, ien se pde I pleki I cehouimi u BB se sime ulasti pres tri reki.

Pochodzili wic ci dwaj bracia z rodu rwnie znakomitego jak sama Libusa ho z rodu Popiela, i w tym seesegle zblia si podanie czeskie do polskiegn, ktre mianuje ich synami Gnka a brami Wandy. Z nastpujcych za~ wierszw teje pieni wida e i w Czechach rozpowiadano o smokobjcy Graku, a przynajmniej e z imieniem tern lczylo si cile wyobraenie o zgladzeniu smoka, tak bowiem powiedziano tam:
Case enesna viprauiLi posli
po ratihor ot sor ereeonosi" ide se trut (esytam K""'J pogubi liIn lulu...'

') Aelt. Den1un. Itr. U. ') Tamie str. ~!S. ') Klen, towarzysz Czecha wedlus Balbina; syn za Czecha wedluS Hajka. Aell. Denkm. tr. 91. H) W tej nazwie odbija si iywcem opi.,.,.ana przez Tukidida sra peoska KE(!xl"'l~'

De beU. Pelop. II. 98.

336
Podobiestwo jakie w piuoiu uohodzi mi,dzy Jloak~ c t moso powodem ze w rkopismie tej pieni czeskiej pooono .truo .... miast .crucl. Z takiej samej przyczyny ezytamy dzi w rkopismie Dzialyskie~o Tbroniu zamiast Clironiru. Miorsz mwil jus e Krakw wywodz niektrzy la croeinaeione corvorllllll, a Bo~ufal mwi wprost: Crak qui legitime corvus nominauu: Z tych powodw zdaje mi si e naleiaoby czyta Kruk nie Trut, a to tem bardziej e nikt dzi zaprzeczy nie moe i to jest podanie ilirskie.
by

orla ut non modica litigio agri eonligtti de termino.

Powd tej zwady oznaczony jest w Sdzie Libusy tak:
uaJita se o dedini o dedini otne mezu soba buileta im oba u iedno ulasli ei se ruzdelila rounu moru. I

Kady tu widzi e ten dawniejszy wyUad. podania ezeskiego przypada znowu do sw Miorsza ktry powiada: 11011 qllusi co n s or t e,n .ed emwum fratrem, (frater) occupat. (str. 280.)

Nos solo opprobrium natiMJilnu et gmlibtu destiluit natura, quilnu deut rector et virilis eensura, el quos premunt (aeminea jura.
Aw
Sdzie

Libusy:
Gore ptencem, e nim se zmia unori, gore musem, im se sen a olade! musu ul_li musem zapodobno...I

Nie przebijai. si w tych wyrazach tasama wsgarda dla kobiecych rzdw z jak si kilkakrotnie odzywa nasz Miorsz? Langar mial mwi do wojska ktre nie chciao walczy z kobiet: Ego pro vobis omnibru o proceres solemnem inferis hoslillm deoove, ul tam oestr quam vestrarum successionum perpduitas .ub femineo comerlescat intptrio I (str. 289.) A niej mwi sam autor: Bonis morihus videtur dissOlIUm (eminam princibru ifllperare. (str. 294.) Sto zanadto wielkie podobiestwa aby nie pozna e i podanie czeskie do lliryi 91 odnosi.
') Aell Denlun. Itr. 36.

"J

Tamie atr. 37.

337
e) P... rlll)'alAw.

Otrzymuje imi to z powodu swojej przemylnoci, podobnie jak nllz Leslko, rwnie jak len umie on wydiwign, si z prostegu slanu na lron, na klrym w poinym dopiero wieku umiera.

Viro nomen est P r i miz I qui super colIa et capita vestra jura excogitabit plura, nam hoc nomen l at i ne sonal praemedilans vel s up e r e xc o g it a n s, Ad quem nuncii accedenles inquiunt: Vir fortunate! dus nobis
diis generate l
Salve dux, salve magos dipiasime laude! Solve boves, mula vestes, ascende caballum. El monslranl vestes sternutantemque caballum...

Posl haec indutus veste principali et calcialus ealciamento regali. aerem ascendit cquum aralor ; tamen suae sortis non immemor, tollit seeum suos cothurnos ex omni parte subere consutos , quos fecil servare in posterom, et servantur Wissegrad in camera ducis usque hodie et in sempilemum. Sed quoniam omnibus ire quidem restat , Numa quo devenit et Ancus, Primizl jam plenus dierum postquam jura instituit legum , quem coluit vivus ut Deum, raptus esl ad Cereris ~enerum ...l

hoc nomen (Primizl) kuine sonat praemedilans vel mpereo:cogitaru.

Porwnaj z tern slowa Miorsu: dictUlque ut wtlli id ul lUllltu. eo, quod a.tu piure. ho.tium con{ecerat quam viribu.

tamen suae sorti non immemor tollit secum 8UOS cothurno8.

I

Ten szczeg przybka si tu od Lestka wtrego o klrym powiada Miorsz: In quo i/ud inler uteras virtulu emicuit humililati. inBigne: quocien. namque eum regalibu. insigtliri. regia ut a'4o/el, pOpO.ci88et dign;/a., onginari/! non immemur clJndicionis, in habitu sordido priu. thronum regium con.r.endit, rgll/em ornatum .rabello pedum .Upp,imetlB; deinJe ,egii. deeoraua in.ignibu., .cabello in.edit. Wi. exlreme paupertali. punniculi. in .upremo orl:he"ro reuerentissim collocalis. Syszano wic w Czechach nieco i o przemyslOlwie rz)lj Lestku wtrym (Birewiscie), ale 80 pomieszano z Leszkiem pierwszym (Glaukia~em) i zrobiono go w kocu mem Libusy, jak lo czytamy w powieci Kozmy prasskiego ; chociai w Sdzie Libusy nie ma jeszcze adnej wzmianki o tem zamzciu. takowe nie jest zgodne z duchem dawnych
~

Co.m .p. SS. rer. bob. Itr.. i !l-U.

43

338
pieni,

Wida

za

czasw Kozmy

bylo to

podanie

bardzo

smcone.

Primi1.l jam plenus ilierum.: raptus est ad Cereri generum.

To odpowiada zupelnie slowom Miorsza ktry powiada:
Iic

R~gfll";l

u.tktJ

illitU. mulli.
d)

Pner.... po

PnelD)..... le.

IOlma ktry I wielk, rozwlekoci, szczeg6ly o Libusie i przpmyslawie rozponie wie nic co zaszlo po Pnem)'slawie, i poloywszy kilka golych imioD z jakiego innego rda wyjtych, oznajmuje wyrUnie e lak o yciu jako i mierei ty.-" xi,t milczenie panuje.
wiada,

Cui (primizlo) Nezamitl successit in regnum, Hunc ubi mon rapuil, MD a ta prineipales obtinuit fasces. Quo deceden te ab hac ,-iiI, V o gi n suscepit rerum gubernacula. Hujus post fatum \"n is I a w rt'xit ducatum. Cujus vitam dum rumpunt Parcae, Cr e zo mys l loeatur sedis in arce. Hoc sublato e medio, Neklan ducatus potitur solio. Hic ubi ,'ita discessit, Ho s t iui t throno successit, Horum i g it u r principum de v i t a aeque et morte silelur tum quia ventri et somno dediti, inculli et indocti assimilati su1I1 peeori, quibus profecto contra naturam corpus voluptati, anima fuit oneri ; tum quia DOn erat illo in tempore qui styo acta eorum commendare memoriae. Sed sileamus de q u ibu s siletur, et redeamus unde pa_
cevia';mus. J

I przys1t:puje do chrztu Borzywoja. Z tych sM", wida e mit:dz)" Przemysawem a tym co po mm w kronice hOllD~' nastpuje nie ma iadDe~o Iwi~di.U: owe bowiem padanie ktre ten kronikarz o Graku i dsieeiaeh jego zapis~,...al. urnlo si na Prremysawie , a o reszcie milczano. Pierwsze I poloonych po nim u Kozmy imion .\"":"<1114;;1 obudza podejrzenie ju tem, ie jest jakby praeuicowaniem imienia Pri",d. Zresz"! same imiona nie jeszeae nie dO\1i,),b~. ~,)~ lUi~'\IY niemi zn:ljJolra si imiona osb p....dziwyeh n13j('~,'h llh,Ir~' 11' Cll'('h3lh prred Burry.. ojem , j:lLoi o :\e klani e nar'lm~'ka obse.. nli.j i Korma i kl"\.!"JworsLi J'!Lopi:5'm; ale tosamo pokaJujt' i" to jest 1'1,;,1 innorodny: ol Libusa I Przemy~a"em do dDt'j. ilirskich, tli'" ~ ..L.l i &'rt~Wl'j do ereskich dz't'j,.1l" nale4: jest wi~ ogromna,
... C,,-'m... Ch.. l ~ "N i Jal.e- .1",..,,,1 lt'""a l\I ~_;
.luJi~ i lnt-."., "k'''''J

~ W'b:","l!~'11 ~.:~~ 1U:~~

udpis

""""-q. rU,<...,,,\.

....

I<> nV:a~.

M :Na! ~

~ II":~~'-

kilkowiekowa przerwa w kronikach czeskich w tem miejscu, podobna do tej jaka jcst w kronikach polskich midzy Somowitem synem Piasta, a Semowitem pradziadem Mieczyslawa, ktrto przerw wraz z przyczynami jakie j spowodoway i zludliwemi pozorami oslanilljcemi j dotd przed okiem badaczy, okai czytelnikom w dalszym rozbiorze kroniki l\Iioraza.
ROZDZIA.

xvr,

Lutko II z prOlItelfO litanII zostaje krlem obrali)'.

Ciekawy a nieznany
dotd

wypadek opowiada tu nasz autor, mianowicie: jakim

sposobem wielki krl Gelw, zwany u Strabona BOlpE{JI;ar; lub BtJpE{Jlt;w;, II Jorna IItI a, wedlug rkopismu medyolaskicgo, Birruisla (Birmisla?), II Slowian za Przcmyl1awem, prz~'szedl do tronu. Obir jego opowiada on swojemi sowami; ale mowlI ktr obiorcom w usta kladzie, zdaje si by wyjta ze slaroiytncllo pisana.

Fuit et alius post hune, ejusdem nominis princeps, sed alio paeto Lestko nuncupatus. Orbata namque rege Polonia, dum de regis suecessione conenderet, sedicionis pene obruitur tempestate, singulis primorum tyrannidem oceupare ambientibus. Diu itaque non sine periculo ea eonf1ictacione agitati, eligendi tandem cynosuram principis, deferunt arbitrio privatorum, utpote quorum insuspecta videbatur simplicitas, et a quibus longe relegata esset omnis ambicio; seque jurejurando utrique constringunt: eligentes quidem ne favore personali a

po tym i inny tego~ imienia xiz~, lecz z innego powodu Lulkiem mia,wwan. Osierocona bowiem przez miet, krleuukq Lchia gdy o wyborze naBtpcy nowego radzia, a kaidy z monych do bera rk wyciqgal, zachwiaa sip w posadach suoich burz domow. Dugi czas tu lakiem zakceniu na niebez.pieczeJllwo wystawieni, poruczaj nakoniec wybr krla ~daniu osb prywatnych niepodejrzanej prawoci i od wszelkiej dumy dalekich, a oboja strona wie si wzajem przysig: obiorcy ze z drogi prawej ani dla osobUle} przyjani, ani dla jtr

By

veritate deelinent, ne devio emolumenti exorbitent , ne aroeioris metu petencie distorqueantur ab eo quod publicis prospexerint commodis expedire; reliqui vero, ne eui ab eligencium liceat arbitrio discedere. Et quoniam non racile se offert discordancium votorum concordia, muItis quidem deliberatum per electores et arbitros verbis; pauculis est responsum: "Vitis (inquiunt) propagatissima petulantibus et maculosis equorum calcibus exteritur. Vitis hoc regnum est! equi effrenes vestra est elatio: in qua quot affectionum sunt contrarietates, tot maculae. Eligatur ergo stadium, figatur meta, et cujus equus maculis distinctior primus omnium metam attigerit, eum regem debere censeri." Congaudent singuli, affaventuniversi, statfixa omnium sentenca i sed procrastinatur

Icidotrid 8nyki,

mU Id

Jtie Woaa, lees :;robiq lo CD tfUJ dobra fJOU"~ m najkorzyllniejue 1U7IIJ;f!; ren/4 narodu ~ i nie odtcola wi:ej raz zapadego wyro/aI.

:;obatcy

pr;mot:y

:taJNi

A e ~wykk pr:J rniq zda nieatwo zgoda nlJ6I!puje, obiorcy ~ i rozjemcy ro~wodtili si~ w mowach ue roko, a krtko mwiqzali: "Oto (mwiq) najbujniqny toinograd tratu~ brudM Iropyta BWfJWOlnych rumakD ! Winogradem ;elt to krIe,two; niekielznane rumaki, to waua pycha: w ktrej ile spornych namitnoici, tyle brudw si mieci. Obra U'~ pole, wytkn kres, a czyj ko. jakbowity pt'erwszy stanie u mety, ten niechaj krlem zostanie," kat,dy, U'szyscy pochwalili: wyrok staje si niecofnionym; lecs wykoPrzyl.-lasnl

MI

execucio sentencie. al Interea ab omnibus equi expertissime agilitatis exquiruntur, seque in eisdem exercitantes, statutum currendi tempus prestolantur. Quidam interim arte Vulcanie fretus ope, OCculta quadam ingenii nititur uti versucia: omnem namque stadii planiciem ferreis conserit exigonis, modica intercapedinis semita cautis annotacionibus distincta: ut dum alios clavi exigonorum in cursu propedirent, ipse per semitam expediciorem cursus bravio potiretur.
Sed dous arsque doli vincitur arle, doo.

nanie jego do jutra odroczono. Tymczasem wszyscy dobieraj sobie romakw jak najbystrzejszych , wicz' ich w biegu i oexekujo chwili do gonitw oznaczonej. Pewien za wsparhJ sztuk Wulkana postanowi cichaczem uy podst~u: posypuje iaaznemi gwofbia mi cay plac gonitw prcz jednej cieiki, ktr~ lekkiemi znamionami odznacza, aby gdy inni utyka bd na gwodzie, on za pomo~ tej cieki mg ich tem pewniej
wyprzedzi.

s;~

Alej chytro na chytrot, ..tuka znajdzie na s:r.tu~.

Duo enim juvenes fortuna tenues, condicione humillimi de pedum celeritate altercantes, certa pignoris quantitate se obligant , ut victus celeriorem nunquam nisi nomine regis audeat salutare; cumque invicem colludio' jocarentur: decet, inquiunt, ut pro nostre corona victorie in campo regii certamiais

Dwaj bowiem modziecy ubouchni i rodu nilkiego , spierajc si ktry z nich rtszy w pobiegu, pouli o zakad i dali lobie sowo :ie ktry ktrego przegoni, ten od swego towarzysza nie inaczej jak tylko krlem bdzie nazywany. Tak bawic si i iartujc, rzekli: godzi si
abymy o nau koron ros-

decertemus. Ad stadium igitur egredientes, dum ad metam currere vellent, in primo impetu mox suhsistunt, aculeis ossetenus plantis confixis. Post longam exigonorum admiracionem astum conjiciunt, dolum semite deprehendunt, quam eisdem conserunt insidiis, omni prorsus dissimulata noticia. Et quia, ut assolet, insperate rei appetitum sepe suggerit occasio, uterque ambitum concipit, uterquesecum suam versat industriam.

pnuoiali SI tako na polu krlewskiem. Owoz na pole gonitw wyszedszy pusscsajo !~i do mety; lecz zaraz UJ pierws~ym rozpdzie utykajQ na gwoidzie ktre rani ich w nogi a' do koci. Dllgo nad ttmi
gwodimi zastanawiajc si,

w kocu podstpu, wykrrJwaif! OWf! ciei,k tajno i nic nikomu nie muiioc posypuj j takiemi; 'do' A" 'k to gwO.,z;,aml. se , Ja za(;wyczaj bywa, przypadek unosi chci ludski ku rzeczom nadspodziewanym, obaj wic zapalaj si dum i ukadaj w swej gowie miae
zamysy.

domylajq

si

Adest dies edicti: eonsidet sacer senatus, reverencia astat spectabilis procerum , venustas juvenum arridet veruancia. Inter ceteros, imo pre ceteris iIIe doli magister semite fidit subsidio, qui eciam omnem equi calcem ferreo muniverat subtegmine. Sed cursorum alter spe non eicior (nam bl reliquus

DzielI p'zeznac'z'ony nadchodzi: zasiada .~wietny senat, powaga dostojnikw przejmuje uszanowaniem, wesolo.~ciq dyssq kwitnce lica modzia nw. Prsodkuje w!tZystkim w sprawca podstpu ufajqc fajnej ciece i blachom kt6remi cakowicie podbi kopyta swego rumaka. ,/eden za.~ z owych pienkw (bo drugi gwo.itUmi

343

sb exigonis amplius lesus nondum 80spes erat) ideoque residens, tacita meditatur suspIrla. Primo itaque et iterato ac tercio dato signo, omnes ex directo prosiJiunt j iIle vero pedester transverso rapitur cursu, non sine magno vulgi spectantis ridiculo. Cum. . que omnes eXlgonorum IDvolverentur periculis j cursor ille longi anfractus emenso circuitu, mete tandem accelerat: quam ille doli artifex ante ipsum occupat, et rex per modicum intervalIum temporis salutatur. Lesa enim universitas mox ut equi vidit ferramenta eum agnoscit esse doli auctorem: et quia dolus nemini patrocinatur, ultimis affectus suppliciis membratim discerpitur. IIIe vero pedester qui fuit "ulgi ridiculo, judicio magistratus regnum adipiscitur.
Si latet ars prodest; confert deprehensa pudorem. Alter honoris onus, ferl sepius niter honorem.

mocniej pokaleczony jeszcze by nie wyzdrowia) zwtlony w nadziejach stoi na boku, ciche uestdmienia wydajc. Po pierussem, drugiem i trzeciem hale kopnli si wszyscy toprost z miejsca; 6w za pieszek kouje wiykiem z czego posplstwo na cale gardo si mieje; a kiedy wszyscy na gwodzie utykajc z niebezpieczestwem tycia o ziem padajq ; pieszek w mimo dugiego koowania dobiega tuz uz do mety. PrzeJcignq go uiprauidsie sprawca podstpu i by krlem obuotan, ale tylko na CZlU krtki: albowiem obraiony nard, skoro ujl'z:al kopyta konia jego 10 blachy zakute, uzna go zdrajc. A poniewa zdrada nikomu nie pluiy, skazano go 1Ia mier i iyw(JfjJ1J 1'01.s~arpano. w za piessek co by pomiewiskiem gminu, wyrokiem sdu otrzyma koron~.
Podstp

ukryty konIII, 1aalibf przy-

non

OIlkryty.

", znoli cifiar pracy. innr z niej

zbima HII~",

oregem infelicem, qui dum

o LTolu

nia~

1-1&)

creatur in momento fit mo- obrany byld w cIwiJi, i cJiurilP menLaneus! () magne vigilan- IylJro krlolJa/f Oxitp~ tbiW7tj cieprinceps, cujus oculus som- czujIloci coi w nqyu swltJO num in principalu non vidit! panowanill oJra U ~rn.ndyI!
a) ._teAcie. w robi III Ia.i .....lek: V'Ure .ue........ at aU. . . . ..ur" ,et' e.urei' '.rrcllli ! rlll. arenor_! ,..,.,.. u ~ _ iIL W 1718 ui .. utlftIuje u aieco ~ po I"" Jowadl,;- .,aa i .... "'uale ezep. IIrW1j.. II) . _ reJ........ 1aciIao W " " ' " '1. . . . . ~ \\~..-ep powiN&iuo w ... aiePcu: . . . rdirou l..,e .z.rN _ ..... uJI'" leli en arernu '&cit. iIL

Filii tI aliru poi hune tjrutkm nominis princep6.

Lestke I panowal W' kocu cz\\"arte~o i na poetku Inecie(o pned Chrystusem wieku. O jeso miet'ci powiedzinrszy nasz kror.ibrz, nie upomnia doda ie dluga przenra po nim w panowaniu nastala' i.pnin fii., sifte rtgt ptnr&IUIsiL W lejto przerwie uszy wypadki 1tt6n poci~ply u sob zupene przesiedlenie si narodu mad Adryatylto nad Duaaj. W~-padki te opisuje ze lOanych dzi staroytnych pisarzw jeden tylko Appian. Oto jego slowa:
AnU&;

tYi

xm

ix ho6i.dEia;

AularolOu )opU1i ., 117~ .it~,rus ~.

.A.JJ.awo; i; Tzuo. xxoi 1IpulO,;.. lfol.urr,.., T moi;

id .... ~.

..

K ~ ~oi.; KJ,.~

Ne; hi

.d.u,or;

u.,o,.i-

atxn(Hftriatu, xal
~oi-;.Uora,;

.m_, .pO hl'P'f!~<m;, i-n.w aqhn

.. hw..,.;
n~.

~-

,.n miM

pru:.-Ipoliu ~ Pu...,.u llIi ., 6ejae 11M...... i JUla :IN. , . Kiu,...;, i jenrv prJJtl ro:po~i~ f!lD: tNli jtci~tej id ~ albo.. ifta .pU/f ...id tJne.,. hne i f"NJ. W ~ :a pr:fpTtll'ih id (I :g~ .ia/iaMae aUslt'O u klm :.J,c.~ flHJ4l :MnI-

zcl r{Jr;(JT~(*" ~ i.'rniahxA di ~o;.; i-1IO<np-

1NIlnr ~ fJ(ft~zwr

.i.i;"o;, i

tYlfl_in; ~. ~UII tYlqt'flf!J'.

u 7~'; ft__ 7mt,w-, ~O; ~ r~wr, -. q"-.I

po;.AftU- "cWnc ,.iZ~ qfi--

tU".

Il'GIJ ;

rN&ia ,.ft:'Il.j~

:. .-ieaU

rouur.zrlf ..~:an~ ai~ /lin"; i liR

.ua.r,/e ~ftf"J

A.1arw :agl4J!.

l~

u
wg-

1fW"'O ~. oixi, X4i ~o. i.o.!'or

trifn Jn!!lJ~f.;, .~nG;
~'-

wDid si~/$l i ~TC! ~ ~

~";u:lieiH.

mor;

chC nin

lio;,

m-

~. h~1 ;('1 "ili ~.." lejU

,r..a,li .,.; ..-

f~ .,.. ~ lUto<n -.I ~(H"" . . ~l'InW~ mai~.- -

....Be; ,.. ~~_.1lIY".4.

~:ideia i ITIJ o; . . i bwiaie G-. pal i Mf"illq Wia. ...,... ...,.... ......

345

Dyloto okolo

~77

roku przed Chrystusem. Na oweo przesiedlenie

Sowian znad Adryatyku nad Dunaj zdaje si wskazyw4t6 Nestor, kiedy

spomniawszy wprzd e Sowianie w lliryku, od Epiru poczwszy przez tak zwan Lchiti i Adryocy mieszkali: Ipironia, Iluryk -S/owene, q chitija, Andriakia, mwi po tem: Po mnozieche wr~niech siey sql' S/owene po Dunajewi, gdie jut nynie gorska zemla i Bolgarska. Pon, Sobr. 1. ~-3. Przyszedszy Autaryoci na lewy brzeg Dunaju, do Dacyi, zatrzymal tu przez dlugi jeszcze czas swoje imi. Kiedy Cezar puszcz hercysk opisujc powiada, e ponad Dunaj rozcigajc si siga a do krainy Dakw i Anartow, De bell. Gall. VI. :U; mamy wic wszelki powd mniema e ci jego Anartowie ktrych i Ptolomej w tyche stronach wymienia, I. 8; sto Antarowie co za wiadectwem Appiana znad Adryatyku w te okolice wycignli. llirska tedy Autaryotw historya zlewa si z dack, i z niniejszym ustpem naszej kroniki przechodzimy na lewy brzeg Dunaju, gdzie odtd glwne jest ludw getyckich siedlisko. Kogoby za dziwilo to e dzieje lIirw i Dakw s jednym cigiem w kronikach naszych opowiadane, ten niech zechce uwaa, e ju Trog Pompej mial te dzif'je za jedne i te same, i kildy w xidze XXXl/ opisywa wzrost potgi Dakw pod krlem Birebist , zaczl od przewag staroytnych ),irw nad Adryatykiem i rozpowiada o ztrceniu z tronu macedoskiego Aminty przez ilirskiego Bardyla. l Niezawodnie wic w takim samym cigu opowiadana byla historya ilirska i dacka w lak zwanych Getikach, co byly trdlem pierwotnem naszych kronik.

SedicionU pene obruilur tempesuue.

O tych wstrznieniach wielkich ktrych nard dowiadczal przed na tron Birebisty znachodzi si acz nawiasowa tylko wzmianka u Strabona, mianowicie w tych sowach jego: Birebiltcu n/ltione Geta cum imperium in .uam gentem IUIcepil.et, eam ereb r i afflictam bel/i, refecit. VlI. 303.
wstpieniem

Vilu, inquiunt, propagali,sima...

Pikna ta mowa przenosi nas ywcem w owe czasy, i edaje si zaczerpniona ze splczesnego lub przynajmniej dobrze wiadomego wypadkw tych pisarza. Aby oceni jak trafne jest w niej przyrwnanie krlestwa do winogradu, do jest przypomnie szczeg ktry podaje

by

I) orlginesque Pannoniorum et i n c r e m e n la Da c i o r u m per Ruboboaten (Burobosten) reiem. Prolog XXXU; porwnaj lo :li IUI,pem Traga Pr:lll'oc;wnrm II nalugo MatelmQ, Itr. !fS.

8enbo: ....... Gdw b" b, 1*.... i . . ._ li! pijaMtwa. a Birebisb rozpocI swoje p.s &ea i.e bal w ca. . WIestwie ~ trio... ~. W rRID ma wieI ,... bJI bplaa DikneaI ezyIi Keneas, jakto Diiej ~

_'_aas _

EfUIU

fII4CIdU

dUtindWr_

..w; u Wirpero Tumas jedzie na jabkowitya tracku....-.u.

. . . -.etrIia . 7ruiIIr

te wsbzuj~ wyranie na slaW'De w ~ Inckie a wyraaie jep aie wiele odbiepo od I. powyiszydl:
... PMUtt ,..."
~ ,~

Sowa

,.u.

_ftI

rUn.

.Aeaeid. IL .

a.

Equi e.xpertiuime agilitatil e.xquirunJur...

Getowie, jak mwi Tukidid, byli wszyscy jezdni: nuta aagiltmi 'f'U'ku. De bell. Pelop. H. 96. Wielce tedy bylo sto50woem dla nich, aby o wyborze krla lonitwy routrzy(ay. Jeeli w tem zdarzeniu przypomina si podobna przyroda perskiego Daryuua, tedy ta okolicznoU mwi .lunie u wiarolodnoci naszej powieki: wiemy bowiem le przea Tracy i Macedoni rozcigao si nie(d~ panowanie Pers., i 'wieo jeszcze tkwi w pamici Gelw w przykad. Nasi dotycheusowi krytycy rozumo,.aJi przeciwnie, utrzymujc le Wincenty lub tei Mateusz przyJOdt Dtryuszowl odnis do Leszka II, albo e na wzr tamtej zmyQil podobnll.

Arti, Vulcanie {reJUI ope.

Topienie knu&CZw a w Izcaeglnoci kowalstwo (ra wi~lkl yciu domowem llirodak6w. Bardyl by najpierw wHlanem; Lestko l czyli Gaukia. znal .i na rlotnietwie; nuoniec spzawodnik o tron Birtbisty ucieka si do sztuki kowalskiej po fortel: posypuje potdziami plac gonitw, a kopyta rumaka stosownemi podkowami opatruje. Ani wltpi le w tych to starych ilirodaekich podaniach klre nas4Jpne pokolenia kolejno sobie podawaly, ma irdlo swoje nastpujce wyobraienie naszego narodu. Podkowa, jak to ju uwabi nasz Adam Czarnocki, jest zaszr.zytnem godlem najstanzych rodzin w Polsce i mnstwo szlachty ma jll w swych herbach, a Rej zNasiowic zachwaJ.;.c rd P3wlw Czarnych, powiada:
roi
A u ich ohYC&ljm~ a u ich aprawami MSlby je wunie kaidy Iwa koniakwlwni. Zwienyn. rold. IL L 4. wyd. I r. 157'.

M7
eondicitme humillimi...
Prostego stanu byl Lestko I wedlug naszego kronikarza; i tak o tem wiedzial Strabo, jego bowiem wyraenie Bof!E{JIr;a~ a.~fl rhTJt; wskazuje na czowieka I posplstwa.
te

ut ictu celeriorem nunquam nisi nomine r~gi8 audeat 8alutare. Do zabaw tedy staroytnych Get6w nalealy gonitwy, w ktrych ten co pierwszy staje u mety zwany byl krlem przez swoich towarzyszw. Taki sam zwyczaj przechowuje si dotd midzy ludem na Szllku mianowicie we wsi Laskowicach trzy mile od Wrocawia,1 tudzie w l.uiycach i po innych krajach przez Sowian zamieszkalych.

DolUl nemini patrocinatur.

Janowski liczy t form ulk prawnicz do miejsc wyjtych I prawa rzymskiego ktrego majomo widoczna jest w naszym kronikarzu; ale ta sama formuka mogla by wyjta i z prawa kanonicznego znanego rwnie naszemu kronikarzowi, a jeden z bardzo dobrych rkopilmw kroniki Wincentego ma nawet przytoczony rozdzial prawa kanoniemego w tem miejscu: De relcriptiB ledil apostolicae.

Si latet ars prodest,. afert deprehensa pudorem.

AlIer honoris onus (ert 8aepius aller honorem.
Pierwszy z tych wierszy jest Owidego: De arie amandi 3/3; drugi dorobiony, jak si zdaje przez naszego kronikarza.

O magne vigilancie princeps cujua oeuhu somnum in princi-pmu non vidil.

art naladowany z Cicerona ktry powiedzia: Caninio C01Iule .cito nminem prandiue. NiliiI tamen co COnlule mali {actum ut. Fuit enim miriflca vigilantia, qllj BUO toto cOnlulatu lomntcm non lIiderit. EpiII. VII. 30.
ROZDZIA

XVII.
~..I J'eb ..ocan'.

r-a. II

na troa pr.yuedla.y Jut Jetln,.m

Podaje tu nam aulor w ogW)'w zarysie ohrll cnt domowych i publiczDytla tego wielkiego krla. wyjty. jak si zdaje, z kroniki lehickiej, Wainy on jeat dla historyi i tern wiarogodniejszy le tak w piaarzach staroytnych jak i 1\1 podaniacb po. bratymczych plemion sowiaskich znachodzimy do niego niektre paralele.

Vernm ad acta istius LestAlei wrmy do opilu c.tf" konis secundi revertamur. nw Lutka drugiego. Ten
~

J. S. BIIIitkie Dzieje Pol. I. oM. wyd. z r. t835.

34,8

Huic tantum animositatis exercende fuit studium, ut plerisque hostium rohustissimis singularos indixerit conflictus, a quibus non solum vitam, sed et regna et fortunas extorsit; cui dum hostis deerat extraneus, suos aut contra se aut invicem dimicaturos premiis invitabat. Tanta quoque iIIi fuit prodigslitas in omnes, ut sibi mallet ex virtute nasci egestatem, quam ex tenacitate abundanciam j ut se prius egere pateretur, quam egenis denegare subsidia, vel benemerentibus non dependere stipendia. Nec defuit iIIi soror honestatis, amica prudencie: sobrietas. Hujus enim mensae, hujus conviviis hec habita est circumspectio, ut nec ultra quam natura jussit, nec citra quam l) honestas imperavit, aut exigi liceret , aut impendi. Solercior illi cura pus animi placere dotibus quam eorporis. In quo illud inter ceteras virtutes emieuit

w wojmnem

rtmioAk

mia zamiowanie, e

takie najwa-

leczniejszym nieprzyjacioom swoim kolejno wojnp ~po wiada i nietylko im ycie ale i krlestwa i dostatki od biera; a gdy brako nieprzyjaciela zewntrz, zachca Ragrodami swoich, aby ~ alIxJ mid"y sobf} albo te z nim potykali. Szczodro za jego dla wszystkich bya tak wielka, i gotw by niedostatek nerpiel penic t cnot, nii bes niej opywa tv dostatki; i prdzej wolaby znosi sam ndz, nii odmwi wsparci ubstwu, lub nagrody zasudze. Nie obcq te bya mu trse wo ta siostra przyzwoitoci a przyjacika rossqdk: I stou bowiem jego i na bitsiadach byo takie ursodsenie; i.i nad to co wymagaa potrzeba lub co przyzwoito nakazywaa, nie mOlla byo ani qda ani oy wydal/m. Stara si on janiel bardzitj zaletami duszy nii ciaa. Prcz innych cnt ocUnacza Ii~

349

insigne: quociens namque eum regalibus insigniri, regia ut assolet, poposcisset dignitas, originarie non immemor condicionis, in habitu sordido prius thronum regium conscendit, regalem ornatum scabello pedum supprimens; deinde regiis decussatus insignibus, scabello insedit, illis extreme paupertatis panniculis in supremo orchestro reverentissime collocatis. Et hoc sane perdecuit regem plus humilitate decorum quam purpura eonspicuum , ac si sibi diceret: principem te eligerunt, noli extolli, sed esto quasi unus ex ipsis ; et illud memento quod cinis es et in cenerem reverteris. hl
Sic te stare putes, si stans cedisse vereris, Sic re virtutes, sic res virtute merens,

humritatis

nadewszyslko pokor: ilekro bowiem dostojno krlewska wymagaa lego po nim, aby, jak niesie zwyczaj, strj wie lny przywdzia, pamitny na sw6j stan dawniejszy, siada najpierw na tronie w odzieiy lichej, ozdoby kr6lewskie u podn6a jego zo.iywszy; a potem przywdziawszy je siadal sam u podn6a Ironu, ubog odzie swoj z tlszanowaniem na najuyiszej awie skladajqc. l zaiste pokora taka zdo.. bila krla tego wietniej nili purpura, zdawa sip bowiem m6wi do siebie: krlem nard ci obral: nie uno si dum, lecz bd lak skromny jakby jeden z narodu; i o km ki pamilaj ie powsta z prochu i w proch sip obr6cisz.
Stojc

w!J.oko

A b~d1.ie.z

na lo.u obroty, i cnot pelen i mony pruz cnoty.

pomnij

a) .nalura juil nec cilra quam. lak wyd. lId. i rkpp. III; rkp. U nie ma. hl 'el iUud memenlo... reverleri.. llk rkpp. U i Ul; wyd. lI~. nie ma. Byt moe i lo jell wl'1\ potniejl'y.

Et regna et (ortunas eatorsit.

Te sowa wielce s podobne do sw Jornanda: ut non .olum mediocribu. imo et regibu. imperaret. De orig. Cet. c. XI., a wldnie mwi

to o OPsaeb Birebisty ktry przez Dikeneja ludem

IlDowl.dnie rdzil.

S&rabo wymienia "OIe8lo1'o te kraje i te narody ktre pokona zwycieki or Birebisty. Jest on splczesny tego krla i w swojem historycznem dziele, ktre niestety do naszych czasw nie dosze , mwi zapewne o nim bardzo obsaernie ; w geosrafli ad rzuca o nim tylko nawiasowe wzmianki ktre s jedyne niemal w tym przedmiocie, dlatelo przytaczam je tu w oryginale i w doslownym polskim przekladzie:
BOSf{Jlr;a~ tit'~(J rhfJ~' im~a.;

~"

br"t 'foii t{hov~ imr;aalat', tit'ila{J. xe-

"aJ(CI'i,,~ 'fo~ tiJ'6(J';"'ov~ 11,,0 tTIl-

'fOtToUror itrijq" (i,,) aO'x~O'EI xaJ "~tpEI, xal 'lO "QOO''lm 'loT~ "(Jar/laO'I", NUT' dUrro" hW /lE1aJ.fJ" ti(Jltj" Xa1'~a1'O, "aJ -re,,, /lqOJ'r 'ro,,_ "Mi;ov.; ;'"ha. 'roi.; ri.,al~ ~bfJ b~ xa"t Pro/laiOI'; rpO{J(!O'; ~t' bla{Jai'POJII Mi~ 'fo, "Ir;(!0JI, XW 'f~t' eqa"fJ" ~A.a'lW
,.n,
XIU

trOu,.-

~iJq MX60r~

xm 'fii~ lllv(!ito.;.

Tv.; 'f' KU'fH~ 'rov,; ti'RI'/l'l/li"l'; 'foi.;n ec!~t xal .,oi~ IllVQIOi.; i~E1l(!hJO", BotofJ~
Xal

~'tJf' ~1J!a,.10'8 'r8';

Wt6 ~I~ffi~,

xa

Tav(lmotJ.; 1fqo.;

'rq,- 'I11Ioqla, 'rii ;o."ov~. Iwa:rllWr;~, tUli b6 KiJlo" ti.,bqa rfJ"ta, "aJ m"Wtlllbo" "a1'a 'r~' Air'J1l'ro", xal ~fJfA"O'la.; h/l.,.ahJx'Ill 'f',"" bi ro" v1fEX(l/lla1'O 'ra bEia xaJ bloA.lrOf1 "dblr;a1'O *60';, xaD-a"EQ lrpt:qlEJI m(J1 'roii Za,.~lro.; b'fJrov/l'''OI. TIj~ bA n"IID-,Ia.; f1fJllllor imiO'{fJO'"-" r~ txxtpal 'rq,- /lmw", lCal t~, oirov lro(J/~. VII. 303. 304.

Airro/lE"
"AAnf1If1,

b~

.,a JMV(}IXa "(lma,

'f6

tTI"a".,ona 'rt;1

fi

xi'tal /ln~v 'r~.;

"Ir;flCV, xrU 'rai.; /.,aUa.;

,.. rij.; rlf!fAIJ'''~, ~"/l,,"

.,,~ nr~

x_a 'ro~ o;",oUxOtl~ /Cal

a"o j.;

BeretlJi.ttU m gelgeki orignqwszy w narodzie najwyln wlad:.ti. ulrnepil lud J"f41nf cig/eMi f/Jojnaai. i td 9" JOflnill pnez VJiczenit', trze:'woi i cige zalrudnimie. i w kilku latach utworzy patwo pof~ifle i ltri~kn ~ ssiadw pod moc GeJw podbi: rr.uci jll~ fUlIBd pourach. na Rzymian Dunaj miao pr-...echodzc i prutoszc al do Macedonii, fracy'. i lliry. l KelI6w I rlY lit Imie.ZIIl .1 Trll&mi i /Urami, zlIilZczyl, i Bojw co b!lu pod Kritasirem, a oraz Taurysw zupenie wyl~pl, a" U1I dielAHj dwign swj nanilL Do Jtrr.ymania go 10 posuszestwie mia ku pomocy niejakiego de-Kenea czarno.ri~JnitJ, ktry wMezc .i'. fi' Egipcie OJucz,l si'. peumych ZII4Ikw wieszczbiarskich: z lIich wylcadal nadprr.yrodzone rzeczy i o maJ Je za boga nie by uwaan, jaom, to przy Zamlllxy,;e powietkieli. Dewodem jak dalece mu lud ulega jut to, Je usucha rady jegll ahy WJcie winn macictl i y bez wina... Powiedzmy witlc najprr.d o ni ryku ktry przytya do Dunaju i Alp, li poajony jat ~y Itali a Gmuni, . pou.,,,ajtfC ~ jeziora ktre jest koo WiUtllikew i ReUiw i BoPJJ. CJ.fi

tej krain, IptubJnyli Dakowie lUDBoj6w i Tau'll16w, uAaxol "tffmtO~~t1cwr~t;BototJt; /(al rtJdy kellyc1ie, podwadne Kritairowi T_~;t1"otJ.; ,H'l KM'f&Xet, 'fet !lwtl ktdrr ,obie przytulaucl,yl lf z~, K.f&TaI1~QJ IJIMxorn ,l,," 'frit' lo1qal' obkJftq rzek Mary, pyn/{c z'" utpn(!a., xa1 trlf! trMlZpov ~ui~ tU DUf4ju, kolo Slwrdy,kw zwa1O"0t; Toi Mt%!!ltr.." ~{ono~ ao nIch GalGtami. Bowiem ludy te z lliew ~~ itr, 'for "1e;~0I' "tffet Te;'t; rami i Traa",i pOftielZl..e mie~{t1/(otJt; "alupwotJt; raJ.at; ,zJralg: owo tamtych (Boj6W i TautuU rci(J OWO& Toit; Ill~.it; ;o.,,~&, r"kw) wycifli w pie Dakotuie, trel nU ~oit; ~Ol~, ."'lt1." al'a'{~' ui rSordy,kwJ niejednorotaie j"
Pai;t;
X/rJ

BottW~. M~

,u.

~~

e& ~~~ loi(>~ Tatrr1j'; ~~~~1)(1'1D oi

jljc

~'

iJ,,1.0Jt; '1"

eiJtiJfo&

/(tff{-

lfWZymienecll "iprU.

ltJd'lD, T~OIt; ~B tnJ',uiI~ ilrlitIno troua.t;. VIL 33. AvETJbmlt; ~I ~ i,mrMie;ol', o{

e. rh," o;

'fi AtiJfOI,

illHa& '~uiIt.w VIL 305.

doda

i"".",,,"'

"al ~~,Ia ....

oJ".

Wzrtili tedy do ft4jwif"zej poGetowie i Daowie tak u dllHJkroltoty'ifcy woj,ka II) b6j wrlf/alL
'y'

Do tych przez Strabona wymienionych zwyciztw Birebi.ty nalety zdobycie miast nadeuxyskich poczwszy od Olbii ai do AppoloDii o ktrem spomina Dio z Prusei w mowie do Borystenitw mianej roku 9.... po Chrystusie. Sowa jego s~: &:tre. ur6U (OI6iae; eZP"patio, Oftmum acer6ilBiaa, oecidil /111IW fin IfplifU oenl.,m et IJllinquagillla ante hUfie diem. Cepmu&l alltd GUlu etr'" MttC urbem, tI&m caetara' ,ini,tro lilore pofIIi urkl tlMJlU AppolMiGm... Getu milerati onania quae potera" COfhdI'e1t ad ir&llftrllll. . Olool1n_ Dio Chr,z. wyd. MorelIego Itr. 437.

O tym wypadku natrca lei zekka Swetoniusz w iywocie JuliulU Cezara. Na uzupenienie nieliclnych gwiadeotw jakie si o czynach lep krla przechowaly, nie od rzeczy bdzie przytoczy lu slowa Jornandesa, Gola, ostrzega.Rc e leme w opisach swoich zwykle miesza staroiytnycb Gelw z poiniejszemi Golami. .Potym za panowania u Gelw Sitalka Birwisty I przybyl do Gecyi Dikenej wtedy widnie Sdy nad Rzymianami 8yll3 sler objl. Ktregolo

? Jak

w oglnoki caly lexl Jornandesa nie jest dotd krytycznie wydany, tak i co do imienia Birebisty nie moina by pewnym jak ono wlaiciwie pisane bylo przez lego aulol'1l. R~kopisma jego byy mi dotd niedostpne, porwnywa ich wic nie moglem; poltaraem li jednak o podobizn imienia lego I rkopismu medyoJalkiego (biblioleki ambrozyaskiej) jednego I najltarazych, i uytam tu Bi r r u i Ila. Je~1i zwdymJ .

352
Dikeneja Birwista przyjwszy, da mu prawie wladz krle.s: za jego rad Getowie spustoszyli krainy Germanw ktre teraz Frankowie posiadaj. Cezar za, pierwszy imperator rzymski, co prawie c.ly ~willt do ule~o~ci sobie przymusi i za"'ojowa wszystkie kraje tak, ie i za nn eici 'wiata, na oceanie znajdujce si wyspy pod wlach: swoi! D garn, i tych co przed nim imienia nawet Rzymian nie syszeli zrobi Rzymian dannikami; Getw jednak czstokro podbi usilujc, podbi nie mg. Trzeci ju! imperator rzymski Kajus Tiberius panowal, :li Getowie w siedliskach swoich nie podlegli zostawali. Cokolwiek Dikeoej, radca ich, zalecil, jako rzecz zbawienn, poiyteczn lub podan, to wlzystkiemi silami osign starali si, to jako rzecz powszechnie za dobr uznan do skutku przyprowadzali. On za widzc ieb gotowDt do penienia swoich rozkazw i wrodzone adolnee] w nich dostnerj~, przechodzil z nimi wszystkie niemal dzialy filoz06i: byl bowiem bi~lym w niej mistrzem. Uczy ich tedy etyki, aby barbarzyskie obyczaje mi dzy nimi wykorzeni. Fizyk im wykadajc uczy jak maj stosowa sit do natury i !y wedug wasnych praw ktre spisane zachowuj pod. dzie zowic je belllJgine.. Logiki ich uczc sprawi e rozsdkiem nad innymi narodami ~rujl. Do praktycznej filozofii przechodzc radzi im trwa w dobrych uczynkach. lapuszczajlc si w teory obja'oial im dwana4eie znakw zodyacznych, za ktrych pomoc wyucz)'l ich poznawa bieg planet i cay skad cial niebieskich, tudzie! jakim sposollem to dzieje li le xiiycowego krgu przyrasta lub ie tako....')' Imniejsza si; nastpnie uczy ich ilekro ognista kula soneczna przewyisIl IwOim ogromem kul ziemsk, oraz jak li zowi i przez jakie znaki lodyaku przechodz ku biegunowi dce lub wracajce si 344 riud. Jakiejto, prosz, silnej woli potrzeba bylo ku temu, aby lud najwaleaniejszy, ledwie nieco po bitwach wypoczwszy, zagbial si w tajniki filozofii. Widziae tam jak jeden zastanawial si nad ukladem nieba,
staroytni

pisali niekiedy b zamilSt p, jak np. BII,jlU zamiast PynlU itd. (llul.

qlUlelt. graecae} , tedy nie jest niepodobni i imi to powslalo z przekrconego

Pirmil14 czyli Przemyalawa. Jomand daje temu xipciu i drop jeslCze imi: Sitallr.a. Silalcu8 by jeden z prz)'domkw Apolina delfickiego (luuan. X. 741); coby Id tu to drugie imi oznaczao? nie wiadomo. W polskich kronikich lal ten xiq takoi dwojakie imi: LesLka II i Przemysawa, a spomnialem ju wyej ie imi Lestko znaczy wietnie panujcego : sluiylo ono najprzd GIIUkiIlO1"i i od niego poczwszy przechodzilo na jego nastpcw mniej wicej tak, jak imi Cezarl lub Augu.ta u Rzymiall, a u Partw imi Araacesa. Ale u Getw byl, jak si zdaje, wyszy jeszcze rodzaj odznaczenia, mianowicie ten, e zaliczano niektrych krlw do rzdu plboiw: I wtedy dawano im imi Grau lub 8emowita, jak. to niiej obaczym.

3lS3
i zboZa; ten zbawienne lub te szkodliwe wpywy w pracowite obroty aloca: jak kolowaniem niebios porwane pl'leskakuje w stron zachodu, podceas gdy ku wschodowi napdzio si; jak wreszcie, nie bez przyczyny, na spoczynek si udaje. To i wiele innyell rzeczy Dikenej Getom ze zwykl bieglo'ci wyjdniajc, uCHcil u niob za cudotworc tak, e panowa nietylko nad pospolitym ludem ale i nad krlami. Wybra bowiem zpmidzy nich zacniejszych i roztropniejszych mw i uczc ich bogoslowia radzi czci niektre bstwa i miejsca im powitne , ustanowil te xiy dajc im imi pileatw, od eBo, jak mniemam, poniewa podczas objat mieli na glowach t)'ary ktre zowiemy pilei; reszt ludu nazwa wlosianami, ktreto imi Getowie za co, wielkiego uwaajc jeszcze je podzjgdzie w spiewach swoich spominaj.. De orig. Gel. c. t, drugi
uyca,

bada natur zi

cum hOBtia dural eatraneu suos aut contra Be aut invicem dimlcaturos premii' invitabal,
l

Ustanowil wic Lestko I rodzaj igrzysk, i o nich te napomyka Strabo w ustpie w),ej przywiedzionym mwic: .podniosl (swj nard) przez wiczenia . Ammian Marcellin rozpowiada o trackich Odrysach: E quibul (barbarii) praeter alio. ut immaniter ef{erati timeantur Odry.ae, ita hu"'anum fundere languinem a3Bueti, ut cum 1o.tium copia non daretur, ipli inter epula. polt cibi .atietatem et potUl, lU;' velut alienil eorporibu imprimere1l (errum. Hilt. XXVII. 4. Wyraenie zreszt naszego kronikarza przypomina bardzo podobne wyraenie Troga o Hiszpanach: Si e.xtranetU deut, dom; hOIlem quaerunt. Jult. XLIV. 2.

Nec tlefuil illi... sobrieuu.

I o tem
trzcwo'ci

wicej da I

naogu pijastwa

teso krla spornina wyej Strabo. Wypadao mu siebie przykad tej cnoty, gdy wla'nie odwodzil od caly nard, i !klonil go do wycicia winogradw.

In quo iUtul inler ultras virtutu emicuit humilitatia insigne: quocieRl namqtte itd.
Przed opowiadaniem przygd Lestka I, powiedzial autor : Huju. Reipu61ice admini.tratio humilibul nonnullquam et ;ncerti. ceuit ptf'01il, mdla pror.u. vel vulgi vel procerum .uggilanu invidia, utpou q"a rum gloriol il eti am I IInc glori ad del eet nt i ni ign i6 Ul. Za jeso tedy czasw, w Xl wieku, zwykli byli Polacy chlubi si~ pamitkami t~'ch krolw co to z prostego stanu powolani byli na tron i
lIlIUft

')

capillatol;~.
Iacilkiem

DiOfIlJ :li Prturi OrsL de corp. C1l1L Itr. 6!8. CIII I tern ~m Itoi w jakim lwidu _WG polHa wolciGnw" routrs"gnt! nie lImieIn.

45

351
~wietnie

panowali. Otoz tu wymienia on szczegowo tako~ pami~! skromnoci Lestka II: .qlorio.um humilitati. ;nsigne. Na pierwszy rzut oka wida e to jest tosamo podanie ktre Konna pragski opowiada przy swoim Przemysawie: Pouhae indutu. ve.te principali et calci4hn. Calciaf1UfltO regali, acrem ascendil equum arator; tamen suae lortis I" immemor, toUil .ecum 'uo. eothurnos ex on1li parte .ubere COII'"to. qUl1' fecil .et'Vari in poserum, et .mantur W;.segrad in camera duci! usq~ hodie et ;n 'empiternum. SS. rer. Bah. I. 22, Ale nietylko u Polakw i CzecMw powolyw:mo si na te pamitki; tosamo podanie hylo i u Slowian karynckich. Powiada bowiem Eneas Sylwius e przy wstpieniu na tron xicia panuje zwyczaj 11 Karyntianw taki o jakim nigdzie wicej nie slycha: Quoties not'u' prmceps reiT'Ublicae gubernationem init, .olennitatem nu'guam alibi audilam ob.ert'QIlt. l tak go opisuje. Niedaleko miasteczka . Wita na obszernej dolinie wida ostatki staroytnego grodu ktrego imi dawnoci czasu zatarlo si w ludzkiej pamici. Tu obok lki rozloystcj wznosi si kamie marmurow)': na ten kamie wstpuje wieniak na ktrego z dziedzictwem po przodkach spada ten obowizek. 'po prawej stronic stoi krowa czarna, po lewej szkapa wychudla: w okolo obstpuje ich mnstwo ludzi, i cala gawieJi sielska wysypuje si. Wtedy od strony przeciwnej zblia si xii okolony dostojnikami w purpur ustrojonymi. Przed nim nios chQrgwie i wszelkie oznaki xizce. Hrabia Gorycyi, jako marszalek dworu. idzie przodem midzy dwunast mniejszemi chorgwiami; za nim postpuje reszta urzdnikw. Nikt w calym tym orszaku nie jest w nicrem upoledzony, wyjwszy samego xicia ktry si przebral za chlopa. Chlopsk ma odzie, chlopski kapelusz i chopskie chodaki. a batg ktry ma w rku wskazuje e jest pastuchem. 1 Skoro w wieniak na kamieniu stojcy postrzegl nadchodzcego, zapytuje po slowialisku (8lO'wian:tmi bowiem s Karyntowie): Kto jest ten co si tu zbliia w tak spaniaym pochodzie? Odpowiadaj dokola stojcy: ie to jest xii tej ziemi. ~a to w: Jestli on sprawiedliwym sdzi? starai si o dobro oju)"Zny? godzienli tego stopnia ktry zajmuje? czy jest gorliwym wyznawc~ cbrzeciaskie] religii? jej obroc i krzewicielem? Odpowiadaj wszysey: jest nim i bdzie. Wtedy w: Pytam: jakiem prawem usuwa on mi
~

Nie od rzeczy bdzie zrobi tu uwai ie wlanie tak zwany Leszczko co za pomoc, wycigw ubiegal si o koron, przedstawiony jest na obrazach polskich z batogiem w rku. Obacz Princ. et reg. Polonor. imagule. alf. 6 wyd. w Kolonii r. 1594. ;11 fol.

055
z mojej siedziby? Na to hrabia" Gorycyi: Miejsce to kupuje on od ciebie za 60 rebrnikw ; chudoba ta bdzie twoja! (pokazujc na krow i na szkap.] Ubior tako xicy ktry niedawno z siebie zrucil w darze ci si dostanie, i bdziesz mieszkal w chacie swej wolny, adnych podatkw nie placc. Po tej rozmowie wie~niak dawszy lekki policzek xi ciu, zaleca mu by sprawiedliwym sdzi, i zabierajc z sob chudob, miejsca mu swego ustpuje. Xi za~ na kamie wstpiwszy wywija w powietrzu golym mieczem i na wszystkie strony si obracajc przyrzeka i bdzie sprawiedliwym sdzi. Mwi, e i wod w kapeluesu wiejskim sobie podan pije xi, jakoby na znak e uywanie wina p o t P ia. Potym w pochodzie uroczystym zblia si do kocioa Panny Maryi stojcego na pobliskiem wzgrzu, ktry niegdy mial by katedralnym: tu po odbytem naboestwie sklada xi swj chlopski ubior, a wdziewa na si xicy, a po spanialej uczcie z monymi wraca na pomienion lk, i zasiadlszy jakoby na trybunale, rozslldza sprawy i ziemie rozdaje.. Aen. Sylvii Cosmogl. Eur. c. XX Czytajc ten opis zwyczaju praktykowanego w Karyntyi jeszcze w wieku XV, komu si nie przypomni ywo to co nasz kronikarz o czasach Birebisty i jego cudownem przyj~ciu do tronu rozpowiada? Wyjwszy drobne dodatki, nasiknite ju z czasw ehrze~ciash~a, wszystko inne, jakoto: ubieranie si w kmiece odzienie i potpienie wina, ktrego upraw krl ten w calym kraju wyniszczy kazal; pokazuje jasno e ta sama pami jednego z najslawniejszych przodkw, ktra u Polakw w kronice ocalala, przechowywala si przez dlugie wieki u poludniowych Slowian w ywym zwyczaju. Dzisiejszy wic badacz dziejw slowiaskich musi inaczej zapatrywa si na rdla ich, i w kronikach polskich, mianowicie Miorsza i Wincentego, widzie co wicej nili f'rlldila commenlula pisane w zlej wierze i bez adnej wartoci, jak to o nich niedawnemi czasy z drwinami rozgaszal Schlozer, .a wielu dotd jeszcze lekkomylnie powtarza.

Principem te eligerunt...
Naladowanie slw pisma witego : Rectorem te posuerunt? noli extoll): 1',10 in iUis quasi unus e.r ipsis. Eccl. XXXII. l.

CiTli3 e. et in cinerem reoerteris.

Taksamo ma
si

i z tem przytoczeniem: In sudore vultus tui ve-

sceris panI', donee reoertaris in terram de qllU sumptus es: quia pulIlU e', et ill pulverem renerteru. Genes. m. 19. Jestto jednakie, jak ju spomniaem ,

prawdopodobnie

wtrt poniejszy.

Ze wuysd.ie&o co si~ o tym xieiu powiedziao, pebzuje si. Ze wadea Gelw o ktlym nawiasowo tylko spoamial Stnbo w swej geografii, o klrym maloeo ~ej wiedzial Jomaodes; ale o klrym mwil szeroko 11'01 w XXXD ~ swojej historyj, Ze teo wadca, mwi~, slyn~ midzy Sowianami pod dwojakiem iJaieniem: Lesh U i Przemysawa, W XI i XU wieku kiedy ~ 11'01a nie by,. jeszcze ucinly. wskazywali oni mi~ sob jakoby jakid pamitki po tym kr6Iu~. spominali z eblu~ jeso sawne czyny. i pami~ jep 'wieiJi w starodawnym zwyczaju przy kaidem wstpieniu na tron nowelO xicia ai do wieku XV. Skpe tedy wiadomoki o nim. przez starolytnycb piurzw podane. otrzymuj nowy przybytek w tem co zapisali u siebie kronikarze polscy: MioMlz i Wincenty. Dowiadujemy si tu e krl ten byl z prostelo stanu, klrato okoliczno jui w slowach Strabona ~ rh7J~ potwierdzenie znachodzi; nastpnie e wstpil na tron w wieku mlCNlzieczym, za pomo~ wolnego wyboru, ktryto wybr dokadnie tu jest opisany; ie panowa dlugo i prcz .iysokich zalet rdzcy, odmacul si domowemi cnotami; ie nakonice zostawil syna po sobie, o klrym mwi bdziemy w rozdziale nastpJlym. Wszystkolo jak jest w wysokim stopniu prawdopodobne, i zdaje si12 by wyjte z zasinionych pisarzw, tak tem samem zasusuje na pil~ uwa" badaczw staroi)tnej historyi. O mierci tego krla nie spomina nic nasz kronikarz; dowiadujemy si atoli ze Strabona e Ilin" w domowym rozruchu pierwej nim jeszcze Julius Cezar wysa przeciw niemu swe wojsko.3 Byloto wic nic o wiele jako przed llmierci samego Cezara, mianowicie roku 15 przed Chrystusem. Jakiego rodzaju i z jakich przyczyn b)'l ten rozruch? o tem mona tylko robi domysy. Zdaje si, e owe poselstwo Dalmalw do Cezara o ktrem mwi Appian lUyr. 13. byo bez wiedzy i woli jego zrobione. Uwaiajc je za rokosz przeciw swemu zwierzchnictwu, spieszyi do Dalmacyi ukara jego sprawcw, tymczasem padl sam z ich rki, lub te z rki ich naslacw. 4 Dsiwnym tedy zbiepol~iny

') Przemysawem zowie go KOlma kiedy o nim rozpowiada l jakiem poszanowaniem przechowywa swj ubior kmiecy. przypominaj,cy mu dawny jego SlaD. Przemysawem tei zowie 80 Dlugosz, Miechowita i inni. Imi Lestka byo ogloe ; poniewa Id ono tak Glaukiasowi jako i Birehieie i Kotysowi suylo, mniemali wi~c poiniejsi nali kronikarze e rownem prawem mogli rolci,gae do wszyltkich tych xi,,t imi Przemysawa. 0) Oblcz str. 353. 354. ') Enimvero Byrehislas saditione quarundam oppeessus ante esl, quam Romani exercil1ll adversua eum mitterenl Vll 504. ) Oh. F. X. Hene BeUr, .lI"r Doc. Gech. Her"..,.,t, 18J6.

357
giem okoliczQOci spotkalobu potznych a nieprzyjaznych sobie wladcw: Cezara i Birebist w jednyme czasie jednaki los.
ROZDZIA:.
~o

XVIII.

III powlao.oel 1111) .Jallallem Ce.orem. opoilltleJ .0JuJe 111m lI.e.~"lIwle.

Opisane lu s w krtkoci czyny krla ktry u Grekw ma imi K'rvo~, u Rzymian Cotto albo Cotuo, a jest Ul krlem trackim tego imienia, Wisdomo o dlugo!elniem bo a do czasu narodzeniaCh'1'stusa sisaj~ccm panowaniu jeso. kt~ podaje nasz autor, zdaje si by uczerpniona u jednego irdl. z Jomandem ktry krlowi temu 40 lat panowania przypisuje, Prawdziwe aCI nieznane prawie dOlfd jest trzykrotne pobicie przez niego wojsk Cezarowych; rwnie te nie ulega wtpliwoci e wdz rzymski Bebiua zoat.l przez krla tego ze szcztem zniesiony w krainie Partynw niedaleko Dirrachium; co atoli autor nasz m'll'i o oenieniu si jeso z Juli. Uos&r1 czy krewnI) Cezara. o podarkach jej lubnych. o ukladaniu miast przez ni. o splodzeniu z ni syna zwanego ,Pompiliusem czyli Popiciem, o jej poniej odeglllniu przez ma: jestto po wikszej czci podanie ktre chocin jui w X i XI "ieku bylo midzy Sowianami bardzo upowsaeehnione i nieprawdopodobne nie jest; ale jakkolwiek na poparcie jego jedna lub druga okoliczno z starych pomnikw przytoczy ai daje. dla braku jednak dostatecznycb irdel atanowczo o niem rozstrzyga nie moma,

Hujus iterum filius Lestko tercius non tam patris imperio, quam paternis multa adjecit virtutibus: qui Julium Cesarem et primum monarcham tribus fudit preliis j qui Bebium, I) ducem Romanorum b) apud Parthos cum omnibus copiis e) delevit: dl nam et Getis et Parthis et transpartinis regionibus imperavit. I) Huic tandem Lestkoni Julius jure affinitatis pudet federari: sororem suam nomine Juliam eJus matrimonio sociat , elque

Teqo znowu 8Yn Latko trzeci nietyle rozprzestrzeni ojczyste krlestwo, ile doda blasku do sawy ojcowskiej. Pobi on trzykrotnym sauodem Ju/iusa Cezara pierwszego monarch, a Bebiusa wodza rzyrmkiego znis z calem wojskiem w kraju Partynw : panowa bowiem nad Oetarni, nadPartynami i nad krainami :eapartyskiemi. Z tymto nakoniec Latkiem rad si :epowinowaci Julius daj,!c mu za zon swl/r IW imi6niom luli~. lej. tyIulorrI, ~

338

jure dotis Bojoaria I) datur, (donacione vero propter DUpcias a viro Surbiensis condonata est provincia"), Hec Julia gemiDas fundavit urbes, quarum unam a nomme fratris Juliobonam h) (quo Luhul); i) aliam a suo proprio nomine Juliam Scarbantiam k ) (quo l) dicilur), jussit appelI,ari. Et quia Julius hoc facto Senatus Romani in se conflavit invidiam, quum quasi hostis, non sicut civis, Romani propagacionem artaret imperii, hostium illectus amplexibus; et quos magis decuisset servire, docuisset imperare: ea que nomine dotis contulerat, a sorore nititur extorquere. Qua ex causa soror ejus passa est repudium, parvulo filio cui nomen Pompilius apud virum relicto. Pellex autem ejus, que presentern eeiarn emulata fuit reginam, loco Regino succedit. Hec odio emule ob amoris residuum quo regem devinxerat, prdietarum urbium
DUDO DuDO WOliD

Bojoaria ; m za krain serbski! na wiano jej przeznaczy. Julia ta za/ozyla dwa miasta z klrych jedno nazwala po imieniu brata Juliobonq (4 lo -...iq da;; Ldu); drugie od wasnego swego im~nw nazwala Juli Skarbancyq (4 /0 Wolinem tU;; ao,.,;'!). A e Julius tym poslflJkiem ciqgnql na siebie nienawi rzymskiego senatu, i uci skami wrogw echtany, jako wrg, nie za jako praunJ obywatel postpowa: cienia jc granice pastwa rzymskiego, i uczqc panowania tych ktrym raczej posusze stwo przystao; przeto slara si~ wymdz na siostrze swej zwrcenie tego co jej da tv posagu. Z tei przyczyny siostra jego dostala od ma odpraw, zoo stawiws,z;y mu maego synka zwanego Pompilius. Polubienica za jego ktra jazcze za bytnoci tony bya jej zapaniczkq
fi'

sagu, dana

zostaa

mioci, zaj~a

miejsce krlowej. Onalf) przez wzgard dla nienawistnej so-

3KO
Domina trarismutavit. Ex hoc et aliis toris minus le~iti mis viginti perhibetur hic Lestko filios suscepisse, quihus totidem principatus assignavit: quihusdam ducatus, aliis comitatus, aliis marchionatus, normullis re~l1a distrihuens; Pompilium vero jure primogenitur regem omnium statuit.

bie , i aby ze 8cz!dem wygadzi pamip jej w sercu krl6Wskiem, przemienia na~ zwiska miast pomienionych. Z lego i z innych mniej prawych zwizkw splolbi/, jak mwi, Lesko ten synw dwudziestu, i rozdal im lylei ziem: niekt61ym xiplwa, innym powiaty, innym wodarstwa, a lliekt"Ym krlesluia wydzielajc; Pompila za prawem pierworodztwa mianowa krlem nad wszystkimi. Hujus Lestkonis tempore Za czasw tego Lestka na Christus de virgine creditur rod~il si, jak mwi, Ch "Yesse natus. sus z dzi6Wicy.
[Hegnavit eciam usque ad Neronis tempora qui Petrum et Paulum apostolos interemit.) m)

do CZtu6tD NerM4 ktry apo.toto Piotra i Pawa zabi

kaza.)

(Panowa tei a

al .Bebiume lak poprawiam; rkp. n i ID. ludzili W1d. fd. Cra"um; Cbron. Po. r.era"um; Chron. Prine, Pol, u Sommersb. eo"ium. bl .ducem RomlUlorum. lak .~,,,. rd.; rkpp. U i 111 nie maj.. cl JCOpiill w)'l'lz len Ola Iylko WD Wiaeenl)'. d) wyd. I:d. i ,kpp. 11 i III dodaj~ lu: cuju, ori aUMlm lique(aclum il(underu. dolioum inquit "li'li, aurum bib; Chl'On. Pol. i Cbron. Prinrip. nie maj lero dodallu. el 'DIUD 81 Gelia el Pahia II IraDlplllDie l'8fioaibuJ imperavih. Tyke la m Wincenl)' ma lu slowa, l) .Bojoari .. Lak poprawiam. w rkpp. jOli Bawaria. Il') .donalioue V8ro 1'. n. I. v. S. Co c. provinciae ma 1)'111.0 um Winceni)'. hl .JuUobonam. lak poprawiam; w rkpp. Julitlol. i) .LubuJe, Wfd. fil. Litu. k) .Juliam Searhantiame Lak poprawiam; w rkl'P. lulin. I) .Wolin. Lak ma BOlfUCd. zai w)d. Il'd. i rkp. U i III Lublin; w rkp. 1Il pr6cz lero jest u wiorzcbu drobno Lu6"I IIlrll czerwon. m) w,kp. II dodano lu: et cetera.

Hujus iterum {ilius Lestko tercius.

Birebista zginl \V rokoszu domowym okolo roku 45 przed Chr., jak to powiadcza Strabo; nie jest niepodobaa le Kotys , o kt4rym tu mwi nasz autor, byl synem jego. Mwi za tern dwie okolicznoci. Birebista zawojowal by Tracy czyli prawy bl'leB Dunaju, podobnie jak

360
zawojowa nadbrzeb Ponlu. 1 Ok 010 tyche clllw przekupywa KotYI w Tracyi pretora rsymskiego Luciusa Pizona i rzdzil Lam. Owa wic dwojako rzdu w Tracyi: Birebisty i Kotysa daje si wytumaczy tern e ostatni byl synem pierwszego, i w rzdach byl od niego zalenym. Wiadomo te ze 'wiadectwa Marka Antoniego, tryumwira, e Oktawian zarczyl crk swoj Juli z Kotysem IV synem tego Kotysa; jakkolwiek zwizek ten spowodowany byl okolicmociami politycznemi, nie zdaje si jednak iby przy nim nie miano zgola adnego wzgldu na rd przyszlego zicia Oktawiana, wnuka Cezarowego; i ta wic okolicznOl staje zupelnie winnem wietle skoro przypucim e Kotys IV byl wnukiem rwnie potnego wladcy jak i sam Cezar, mianowicie: wnukiem Birebisty. Z drugiej znowu strony trzeba wyzna le co do osoby xi icia tego panuje pewne zagmatwanie w rdlach staroytnej historyi: kilku bowiem xit tego imienia pokazuje si jednoczdnie prawie w owych stronach, a dokladniejsze o nich wiadectwa calkiem nas prawie opuszczaj.i Dlatego szczeg podany tu przez naszego kronikarza uwalam tylko za prawdopodobny, nigdy jednak za pewny.

Non tam patri, imperio, quam paternis multa adjecit oirtuiibu.

Po Imierci Birebisty, pastwo jego bylo podzielone. Slrabo '1I. 304. Jornandes spomina e niejaki Komos ik (u Plutarcha dlJl/lo;;. rit. AnI. 6J.) objl zaraz rzd po nim, zapewne w czgci jednej kraju; po tym dopiero zdaje si by rz~de~ pastwa calego Kotys ktry mial lat czterdzi~ci panow~ Nie powikszyl tedy b)'najmniej krl ten pastwa po BirebiIcie, chociai przez stosunki swoje z rodem Juliw i przez rozmaite wyprawy wojenne stal si gloniejszym od swego poprzednika i spommany jest od rzymskich zlotego wieku poetw i historykw.

Julium Cuarem et primum monarrham tribm (udU prelii,.

W wieku XIV i na pocztku XV, kiedy jeszcze znijdowano si tych wiadom04ci ktre tu rozbieramy, a Dlugolzowa do zakresu dziela jego systematycznie przypadajca, ale w poctkowych dziejach okropnie wykrzywiona chronologia nie pobaamucili jeszcze umysw; w owym czasie wiedziano dobrze co to za wypadki opowiada nasz autor. Jeden z profesorw krakowskich otworzyl przy niniejszym ustpie zigi rzymskiego klasyka, i znalazlszy tam opis tych zdarze
bliej rda

I) qui (Dlci) se in Ponlum el in Tbrlcilm ell'udenmL SueL in Ciel. U. NadPortl_ r.,.,kim adobyl, jn wiadomo, Birebista milJlla od Olb.i aj do Apolonii; ottn taki ,am sabr arabii i li! TnrCf/i. Aww. Owid. ex Ponl IV. 7. ") Ob. ~ Frl. Ilill. du rail de Ttwace I. 7'4-86.

31

poloiyl w otjalinieniu dM ucmiw swoieh te sowa: de im referl fakMtUimus in libro tle tlita CtJeNri. l Wiadomo jak w wieku XVIH wytlumaezono sobie to pojaUlienie. Pomieniona xiga Walerego, rwnie jak tyle innych xig klasycznych ktre w Polsce niegdy czytano, a za ktoremi dzi naprono wywiaduje si, wiat uczony, z.sinla ze szcztem, a Braun majcy w swoim czasie saw nader przenikliwego krytyka, posdzil poczciwego profesora krakowskiego o llZalbierstwo, rzucajc na podejrzenie jakoby umyglnie odwalal si z Uamstwem do xigi zaginionej: bo tym sposobem niktby je wykry nie potrafil. aje go za to Ossoliski ll i slusznie; ale zdarzenia samego nie wyjania. Nie zmylal bynajmniej ~wiatectwa tego dawny krakowski profesor; co do zdarae samych widziM on t rzecz janiej nii zaczmieleni erudycy~ krytycy XVIII i XIX wieku ktrzy o Kadubku tak mialo li powierzohownie ~yrokowali. Ktoby dzi~ wtpil czy ywociarz Juliuea Cezara mgl mie w swej xidze co podobnego, ten niech czyta z uwag Appiana, a znajdzie w nim tosamo. Oto s jego sowa: .Kiedy Cezar zarzdzal krain Keltw (Galiv, tymie samym Dalmatom i innym Ilirom najpomylniej si wiodlo;3 zajli oni Libumom, innemu ludowi ilirskiemu, miasto Promon. Ci zwracajc si do Rzymian, udali si do Cezara w pobliu stojcego o pomoc. Cezar wyslal posw i nakazal dzierzcym Promon zwrci j Liburnom; gdy za owi nie suchali nakazu, posa znakomit sil zbrojn, ktr Ilirowie ze szcz tem znieli, Wszelako Cezar nie wyruszy przeciw nim, albowiem nie mial czasu, bywszy w zatargach z Pompejem. Kiedy te zatargi wojn wybuehly, Cezar z silami jakie mial rd zimy przez morze joskie (Adryatyk) z Brunduzyum przeprawi si i z Pompejem w Macedonii przebywajcym bj rozpoczl. Reszt wojska przyprowadzil Cezarowi Antoni do Macedonii, przebywszy morze jo skie w najostrzejsz zim; pietnacie za kohort piechoty i lrzy tysice jazdy widl mu GabiniuI przez Uiry, obszedszy morze joskie. Atoli
nUI

') Wyd. Dobrom. str. 79; rkp, VI. k.

so,
do

0) Wiad. hist. kry t. II. str. 6tf. ') Ternito charakterystycznemi sowami wsbzuje Appian

widocznie na

~wielne

CU8Y panowania Birebisty i Kotysa u ludw Dakoilirskich.

oJ 1...., gwnymi

aprawI'smi tego czynu byli Getowie

l'zyli Dakowle obejmowani u

grerkich i rzymskich pisarzw raz pod imieniem Trakw, drugi raz pod imieniem nirw. a nawet pod 8zczeglowem imieniem Dalmat6w. to pokazuje si le sw saBlego Appiana klry powiada niiej, ie Cezar chcc pomci te klski, gotowl
wypraw

na Gelov: rebru umnibru cumpo8iJi8 beltum adVer6116 Ge t a 6 partJlIit.

46

Ilirowie , w bojani z powodu tego co si st.lo wzgldem Cezara, i mniemaj~c e zwyciztwo jego zgubnem dla nich bdzie, wycili cae wojsko pod Gahiniusem , prcz niego i niewielu innych ucieczk si ratuj~cych; wtedyto w bogactwa i inne zasoby po lak wielkich upaclt wzmogli si. l .Cezar zajty by wledy walk z Pompejem a po zabiciu je~o walk zreszt rnorodn jego stronnictwa. Dokonawszy wszystki~ wszed do Rzymu i 8otowa wypraw na Getw i na Partw.' Obawiali si teraz IJirowie, by po drodze ich nie naszed. I wysiawszy starszyzn z progb o przebaczenie tego co si stao, ofiaruj mu przyja 8woj i przymierze chepic si jakoby byli narodem najwaleczniejszym. Ceur, naglony Wledy wypraw na Partw, z godnogci dal im odpowied: e za przyjaciol mie tych nie moie ktrzy si dopucili przeciw niemu takich rzeczy; lecz im przebaczy, jeli uznaj si jeso dannikami i zakladnikw mu dadz.3 Gdy za na oboje przystali, posia Watinius z licznym od') Toisamo powtarza Appian dobitniej jeszcze w dziele De bl'Ui, en'iliblU II. 59-

Celerum Brundusii Gabinil/, grat'alim mandata feren' quae Po,tl/milU perttlleNll. vollmtariOl dl/xii, per 11l1lricufl concitato iteneN!. Et IIi quidem a b III II r ii I fe re a d II n II In o mn e' o p p r e" i , II ni: nee Cae'ari, per negalia, rocavil ulci,ci eam i'liuriam. AlItonilU rero , ill 7Ial'e' impo,i/i, reliq1li" l-i t-ertIo"". Appolloniam pll'lli' velli, praelert'ectru est.
') O lej wyprlwie mwi lenie w dziele De bell. civiIib. II. 110: &pediJionem nuci-

per cogital!it (Caesor) longinquam contra Getal et Purtho,: Getal quidem dlU'GIII et bellico,am geniem l'icinamque prior adgrelllirru; de PurthU nero poeM' propter perfidiom in Cralllm patratom. JafIIWI trtUl ,inII/1 fI4lrlat;c.. ll'gione' ,edecim et equitufI decem milUa praemittere coepit... Sed quum jam l eo e,ut ut proficisceretur, quntriduQ ante interfectlU ell ob inimicil il Tu nald takie sowa Sueloniusa in Cae,. c. 44: De,tinabat Daco" qui se PI Ibntum et Traciam eIfliderunI, coercere.

III"".'"

ClI"

'J

powyaze sowa

Freinshemius, ktry, jak 11m wyznaje, nie mial innego rda przed sob jak tylko Appianl, kadzie takI! mow w usta CezIra : Vo, quidem armi, ROllloniJ

,aepe provocati .aepe domiti, dum majariln, euri, di8trillgimftr, a ptlcla fide lIIbiJIM re,iIuilti,. Nec antiquiora commemoro: me lIIbigendil GallU OCCtIpOIo, CIIm /..UHmlil Priamanem reddi juberem, Ipreli, manda/iI meis, etiam copiannn eo miIIartllll partem illlidii.Y circumveniltil; poili paulo G'Jbinitun eum q1lindecim colwrtiblU et IribIU miIliHu equUum per finu vel/ra, (.IIi me tendenlem in MacedonitJm, ho,tiIi/er resastis : mullil oec;,iI miJUblll, ,ignil ,poliilque obla/iI. NlJ1c umicitiam audetil a me petere, quem tat arVuriil laeesser verUi Mil e"il ~ At ego talia perpetralibtu amiCIII elle non dWici; armil ulciIci armalo" et ptlctfll quam petun prautantiblU pareere, R_num ut, meum ell. Hlcirco lribvttl, d in fa/urum fidei pigtuu ob,ide, mittite; aut 1IOItiIUJ omllia propediem e.:epecl"te. Suppl. in u cxvt. 16.

363
jazdy i z sil trzech legionw, aeby podatki niewielkie na nicb i zakadnikw odebral. JIlyr. 12-5. Te przyrzeczenia I1irw byly tylko pozorne: wysIany z wojskiem Watinius musial co krok potyka si z nieprzyjacielem. Na morzu jeszcze zastpil mu drog Katilius, a z ldowego swego pochodu tak zdaje spraw~ sam Watinius Ciceronowi : .Po zaleconycb modlach o pomy~lnog mojej wyprawy, ruszylem do Dalmacyi: szeg grodw szturmem zdobylem, jeden z nich ktry byl najmocniejszy , czterykro byl jui prseeemnie zdobyty, cztery bowiem ma wieie i cztery mury ktre wraz z zamkiem zajlem; lecz wypary mi z niego niegi, mrozy i nawalnice. Ach, zgroza, o mj Cicero! grd zdobyty, z ktrym i wojna cala koczyla si, opuci bylem zmuszony! Dlatego bagam ci, jegli tego potrzeba bdzie, przemw za mn do Cezara i racz by moim na wszystkie strony obroc.. Cic. ep. fam. V. 10. Byla to wic trzecia klska wojsk Cezarowych, a Cicero w odpowiedzi swej Watiniusowi pociesza go temi sowami: .Niech bg ukarze Dalmalw ktrzy ci dokuczyli. WszaUe, jak mwisz, wkrtce zostan zwyciieni i rozpromieni tw saw.. Cic. ep. fam. r. . Nadzieje te bynajmniej nie zigcily si. Watinius nietylko nie powetowal tej klski, ale nadto po zaszlej wkrtce mierci Cezara, znaczn czg wojska utraciwszy, ucieka musia z Dalmacyi.
naloyl

dziaem

qui Bebium ducem Homanorum apud Parthos cutti copiis deleoit.

omninu

Do jakiego stopnia smremony zostal text pierwotny naszej kroniki, to pokazuje najlepiej miejsce niniejsze. Tylko po dlugich possukiwaniach mona bylo ocsyci je od wtrtw. Przyszedlem do tego nast pujcym sposobem. Slowa .ducem Romanorum wypuszczane troskliwie wc wszystkich rkopismacb, a tylko w jednym, ale najstarszym przechowane, naprowadzily mi na myl ic przepisywacze widzieli w nich zapewne jak niestosowno i dlatego je opuszczali. Jakoi nie zewszystkiem byly one stosowne obok imienia Krassa: bo ten byl tryumwirem, a jako zwycizcy Spartaka nalealo mu miano imperatora. Imperatorem nazwal SO sam Trog, mwic o jego klsce, t i pewnie taksamo nazwa by go nasz kronikarz, gdyby tu o nim byla mowa. Pocztkowie tedy musiao tu by wymienione jakowe inne imi. Jakoi i dzisiejsze rko~

Orodes bellum cum Romanis gessit, Cr ass u mq u e i mp e ra lor e m et omni exercilu Romano delevil. Trag. ap. JusI.XLIJ. .

CUIll

filio

pisma chwiej si w piumu tego imiewa. i w jednym I ai6h caytamy Craul/m. w drugim CeraBl/m. w trzecim Ca..ium. ledc dalej doskze~m. *0 caly w okres: cllju. on aUl'Nfl liqlUfa~ iaf"..... aur.a inquit Biti.ti, aurum bihe; nie znajduje si wcae w dwocb. kronikach ulskich, u Sozamersberga i Stenala wydrukowanycb, z kLryeA p~wna przepisywana bya przed rokiem 360. WIliosek wic oczywisty e okres ten nie musial si tei Inajdowa w starych rkopi&m'oI kroniki Wincenlego, bo pomienieni szlscy kronikarze ywcem ubierali wiadgmoci swoje z Winccnteio, jak len znowu z Miorsza. Do tego sarnego wyniku doszedlcm rozgldJjc si w chronologii. tryumwira Krassa przypadla roku 53 przed Chrystusem gdy jeszcze Cezar nic byl monarch; za trzykrotne pobicie wojsk Cezarowych przez Kotysa przypadlo, jakemy to widzieli, midzy rokiem 48--H. Gdy tedy nasz kronikarz mwi najprzd: qui Julitlln Cesarem et primtlln mOliarcham tribuB (udit prelii" a potem dopiero: qui Grass/IID. apud Par/ho, cum omnibus copiis delevit; widoczna jest e temi ostatniemi sowami dotyka jakiego wypadku ktry ju po. roku H przed Chr., czyli po mierci Cezara nastpi. Caly wic powd dla ktrcgoby zatrzymp"a mona w dodatek o laniu w gardziel roztopionego zlola. upada. jako niemajcy podstawy: bo i najstarsze rkopisma o nim nic nic wicdz~, i chronologia mu si przeciwi. Gwnie zwrcily teraz UW:lg moj W)'razy apud PalthoB.
Klska

Partw zna nasz autor w I1iryi na granicach Macedonii: ju nich spomnial wyej donoszc, e w skutek sojuszu zawartego z Galami. naszycom dostaly si ziemio od Dunaju a do Partii. U tychto Partw szukaem napomknionego wyzej zdarzenia po roku H przed Chr" i 010 co w tej mierze powiada Appian w dalszym cigu przerwanego wyl'j
ustpu:

Po zabiciu Cezara, mniemajc ze sila Rzymian na Cezarze poleBala i z nim upadla, nikt Watiniusa nic sucha! ani co do dani ani co do innych rzeczy j gdy za uywa zaczl przemocy, oni pi kohort napadszy wycili wraz z wodzem ich Bebiusem , mcm senatorskiej godnoci j nawet Watinius z pozostaem wojskiem do Epidamnu uciek. Senat rzymski to wojsko wraz z Macedoni, i flirw ile ich ulegalo Rzymianom, oddal w rzdy Brutusowi Cepionowi, zabjcy Kaja j w tyme czasie i Syry Kassiusowi wsplzabjcy' Kaja. Lecz i ci toczc bj z Antonim i z druiim Cezarem. Ausustem nazwanym, calkiem zaniechali I1ir~ . [/.lyr. 15.

Wida tu jak na doni e to jest ten sam wypadek o ktrym 'Pornina naat kronikarz. i dowiadujemy sU} od niego dopiero e we \JI'szystkich tych wyprawach dowodzi' ze strony Uirw Kotys syn Derebisty. Ostatni ten wypadek zdarzyl si ju po owej irzykrotnej kl~ce wojsk Cezarowych. a do tego w krainie zwanej u pisarzw staroytnych Parti, ii flu(!,'to.;' i ktrej stolica nawet Partos si nazywala. Dirrachium do ktre30 WalinimI z reszt wojska uciekal leialo jcSZf:ZC w tej krainie ParLw czyli Partynw, jak wiadczy lJio Kassius j " nakonice samo wyraenie Appiana: quinque cohorte. cum I'arum du ce Baebio cou ci der u nt, jest zupenie zgodne z wyraeniem Miorsza: ducem. Iloma110rum cllln omllibus copiis delevit, i nic zostawia w tej mierze najmniejszej wLpliwoci. Zmiana tedy pierwotnych sw kronikarza odbywaa si mniej wicej tak. Przepisywacz. w staroylnej Geografii lIiryi nic lJiegly. postrzcglszy w)'razy apud Parthos, zabiegi myl do Partw asyackich, S'osnych z klski ktr Rzymianom pod wodz Krassa zadali: zamieni wic malo znane i moe nieczytelne imi lJacbiuln na GrassI/lII. Z tej jednej poprawki nastpowaly inne w naturalnym porzdku. W~'puszczano sowa ducem Romllnorum bo przy glonoci imienia Krassowcgc nic zdawaly si ani potrzebne, ani te stosowne dla imperaLora i tryumwira. Nakoniec ktry z przepisywaczy. z erudycy si popisujc. wtrcil do textu wiadomo wyjt z Florusa : cuju8 ori allrllln liqllr{aclum in{urlt{en'. 1111'rum, illquit, silisli, aurum bibe. Ale te wtrty zaszy ju bardzo dawno: znachodzimy je bowiem nictylko w rkopismach Miorsza ale oraz we wszystkich rkopismach Wincentego, chocia nicktre z ni~ XIV ju wieku sigaj. Jak wic z jednej strony potrzebn jest rzecz dla histuryi ojczystej aby kto wszystkie tc rkopisma ktrych liczba trzydzieci kilka wynosi J porwnal i text kroniki wydal z dyplomatyczn ciloci, tak z drugiej strony ta zmudna i z powodu rozrzucenia wielkiego 1'0mienionych rkopismw po rnyel. krajach, dzi niepodobna prawic do uskutecznienia praca, nie przyniosaby nalcytego poytku jeliby o~ra niczyla si na samem zestawieniu waryantw; a nie bya oraz poparta utwicrdzona rozbiorem textu i siln jego krytyk.

Nam et Getis et Parthis et transportinis reqionibu imperaoit.

Slowa te ma tylko sam Wincenty. Moe hy e je doloyl z swej glowy, jako glos do textu dawnego; ale jest podobniejsza do prawdy
I) Polyh. XVIlI. 31l. 12. Taksamo 7.0Wi,' Tukidid krain Linkistdw: krain IJcuriopw: ~ /JW(!I01W'; itd. 2) .d hi ,dv~~a1.'o' i" Dio Casa. hist, XLI. 176.

li Avrlf o ,;

(tv. R3.)

'frr rfi

'l'fi "Q('ff(!Of1 pi" 'J}J.v(!uiw nw TI~{kJriJ".

366
ie je ; lub lei w owem rdle z ktrego zaczerpn zupeniejsz mow Graka I, i zupclniejszy list Alexandra do Arystotelesa. Jako pastwo KotYS3 rozcigao si daleko poza kraj Partynw, jak to ju wida~ z Ciceron!) i z innych. w kronice
znalaz lchiekiej

tororem suam nomine Juliam ejus matrimonio sociat.

Oto zdarzenie nieznane nikomu wicej prcz naszego kronikarza. Nie moiemy je ani wprost jako bajk odrzuci , bo za niem uJwi niektre podobiestwa; ani tei przyj~ za rzecz pewn, z przycz)'Oy niedostatcemoci dowodw. Julius Cezar mial wicej sistr ktre si Julie nazywaly, a los ich jest po wikszej czgci niewiadomy. Swetonius mwi w eglnoci tylko o siostrach, wymienia ich wnukw ktrych Cezar dziedzicami swymi mianowal ; ale czy ich dwie tylko bylo, czy wicej, tego ani on, ani aden pisarz rzymski nie powiada. J Powiksza trudno w dochodzeniu prawdy nicpewno terminologii. Soror ju u samych Rzymian nic zawsze tylko siostr oznaczalo. Seneka mwi: vi.rit SulHl PompejlU primum sorori superste$ ,fJ. a z treci widzimy e mwi nic o siostrze ale macosze. Daleko csciej zmieniano znaczenie tego sowa w lacinie rednich wiekw, i w polskich tedy kronikach soror oznacza raz siostr, raz synowic lub crk. a Nie jest niepodobna, e pncy si do wladzy Cezar, nim jeszcze imi swoje jako konsul a poniej jako dyktator rozgosiI, wydal siostr swoj czy krewn za trackiego Kotysa, czyli tak zwanego przez naszych kronikarzy Lestka m. Xi ten bowiem mial zaylog ze znakomitemi rodzinami rzymskicmi, i ju w roku 57 przed Chr., jak to spomnialcm w)'iej, przekupywal Lucyusa Pizona , pretora, zaliczywszy mu trzysta talentw. 4 Podobiestwo to staje si tem wyraniejsze je~li si obejrzym na zachodzce wwczas wypadki w Iliryku ktre z kolei roztrzsa bd w dalszych przypiskach. Ale jakim sposobem utai si mgl w wypadek, e o nim aden pisarz rzymski nic spomnial? Olo takim sposobem, jakim tajony bJI taki sam wypadek zachodzcy midzy Au~ustem Oktawianem, a synem
') Vita Caes, 83. O njr" CI'ara m(jll'i Wandurp: ex Aurelia fllium C. Julium Caesarem, liIias a Ii q u o t Julias reliquit. Onom, Rom. str. 4!5. ') Cons. ad Polyb. c. :>. ') Dobrdwka nazwana jest soror s. Wcw'l'.'iai w kilku rocauikaeh, a wiadomo e bya nie siostr jego ale synowic. DluROSZ zna dobru crk~ Leszka biale~: wie e na 'ldanie ojca otrzymala na cbrxeie to imi (Hisl. VI. 631\, a rnecie w drugiem znw miejscu (VI. 60S) nazywa j' soror unleo"iI. 4) Cic. Orat. in L. Pison, C. 34.

367
1880 Kotysa. Rywal Oktawiana do korony, tryumwir Marek Antoni pisal, jak wiadomo, pamitniki ktre zaginly. Czyta je Swetonius i mwic o zalubinach Julii przytacza z nich miejsce naslpujce: MarcuB Antonius scribit , primum eum (Ociavianum) Anlotlw filio BUO deBpondiBle Juliam, dein CotiBoni Gelarum regi, quo tempore sibi quoquc invicem filiam regiB in matl'imonium petiiScl. 1 O tych zarczynach nie spomnial wicej adcn Rzymianin, bd e mu duma nic pozwalala zblia do ubstwionego rodu Juliw barbarzyc Koysa, bd e despotyzm cesarzw za-:tlumial prawd pod pirem piszcego, skoro ta zdawala si ubliia im w czemkolwiek. W dwiecie lat po Oktawianie piszcy Dio Kassius spomnial o zarczynach crki jego z synem tryumwira Antoniego,li ale o zarczynach z Kotysem zamilkl, jakby nic zgola nie wiedzial; a przeciei to stalo w tem samem rdle z ktrego dowiedzial si o tamtem, Podobnie te dzia si musialo z napomknieniami o stosunkach jakie mial Cezar z barbarzycami, skoro te nie byly chlubne dla niego. A e istotnie chlubne nie byly, to wida z tego co opowiada dalej nasz kronikarz.

eique nomine dotis Bojoaria datur.

Direbista ktry, jak nas uwiadamia nasz autor, byl ojcem Kotysa czyli Lestka \II, zrobil wlagnie okolo tego czasu w ktrym pierwszy konzulat Juliusa Cezara przypada, slawn wypraw do wyszej Pansnii, na pogranicze Noryku, gdzie siedzieli keltyccy Bojowie wraz I Tauryskami. Oba te ludy znisl Birebista ze szcztem, dlatego jak mwi Strabo: ut .uae (GetarumJ gemi eo majoreint (acu/lalc.. fil. 504. Nieddbitlli Bojw uciekly do Helwecyi, i padly pod or Cezara ktry wtedy podbijal ludy keltyckie za Alpami. Caes. de bell. Gall. 1. 25-59. Tym niewtpliwym zdarzeniom powie naszego kronikarza nietylko nie sprzeciwia si, ale rzuca nawet na nie wiatlo poniekd. atwo bowiem jest poj jakim sposobem mgl wielki krl Getw Birebista robi tak szczliwe zabory w lIiryku pod bokiem Rzymian, skoro przypucim e midzy nim a Cezarem zachodzilo porozumienie pewne, a nawet stosunki powinowactwa Za porednictwem s~'na swego Kotysa ukadal si on z Pisonem o Tracy; i za porednictwem tego syna zapewnial sobie u Cezara posiadanie wyszej Panonii. Ta to jest tedy Bojoaria czyli Bawarya, o ktrej mwi w tem miejscu nasze kroniki.
') Vila AUli, 63. ') CIesar (Aullualua) enim Antyllo Antonii lilio, fililm suam: IC contri Antonius susm e1 OcIavii liIiam Domitio (quamquam is el percussoribus Caellril unus esset) desponderunl Dio C.... Hilt. XLVllI. :590,

368
maritus vero ratione nuptiarum 8m'bienaem t,'adidit
prori7CitJm.

Surbiells;s provinei jest. jak widzim nazwisko nowoytne , bo autor nasz zwykle miesza nazwiska nowoytno ze staroiytnemi, Trudno jcsl dzi oznaczy o jakimto kraju wlaeiwie hyla mowa w tern rdle z ktrego la wiadomo picrwolnie L)'la zaczerpnita; poniewa jednak widzielimy ze Kotys czyli tak zwany Lestko III rzdzil najprzd w Tracyi, a paniej znosil wojska Cezarowe w Dalmacyi i w przyleglej krainie Partynw, zdaje si wic ze lo o owych okolicach, gdzie potem nowoytna Serhia powstaa, jest mowa.

Julia [rutri Julio.:

hafc
/tJV.._{JOl'"

gelllinas

[utulari: urbes quarum unam a nomine

nazwany jest Wielmi na mapach Ptolomcja. Nikt nie unne poda prlyczyny lego nazwania. l\'iektr.lY uczeni mniemaj e to jest po prostu bld pisarski, i ze powinno by(~ Windobona. Rzecz lJ daje si wybornie obja~ni. bez udawania si 110 wtpliwego zawsze przypuszczenia o bldzie pisarskim, skoro damy wiar powieci naszego kronikarza o zamzciu Julii z Kotysern. Przybywa na jej wsparcie okoliczno nastpujca. W roku 16(;2 wykopano w Wiedniu w fundamentach bramy zamkowej, Iur,qthol. OlI lIlrony poudniowej, lIarkofag z ezasw jeszrzc pogaskieh , w kt6r)'m midzy innemi rzeczami znalub si tabliezka zlota z napisem, przechowywana podobno dotd w muzeum wi~ deskiem, Porlali o nicj wiadomo Lambecyus , Katanczyc l i inni, s!JIrajc si ohja~ni jcj napis. W calkowitem jego czytaniu przez Katan'czyea moe si wydawa jedno lub drugie sowo wtpliwem j wyraniej jednak nad inne wida tom te slowa: lora tli ia/sha a r/J1lci Punillri. lo jest: wrota julskie i krace Panonii. Wiede tedy, jak na lo 19aduj si wszyscy uczeni b)'l ostatnim miastem panoskiem za czasw rzymskich i lu znachodz si lady bramy julskiej: Porta h/ia. Podanie nakoniee o zakadaniu miast w Sowiaszczynie przez Juliw rzymskich, bylo bardzo ju wczenie midzy wszystkiemi Sowianami rozpowszechnione, a w miar jak zacieraa si w narodzie pami o pierwotnych
I

') Spt!f7mnc P1litowgiae sir, 85. Udereajce w tym nlpisie jest to. ie 1\' nim mieszane sIJ Kloski laci".skie z greckiemi, zupelnie taksamo jak to widzim 1\' nowoodkrytym napisie na chrzrieluicy toruskiej, odczytanym przez AndrIeja Kucharskil'Ko. [Bihl, warsz, z r. 1850, miesic kwiecie str. 113,) Praypada to wyborni" tIo sMw mnicha Chrobrego ktry w XI ju wieku powiedzial e Slowianie przed Kiryll'm z niemalym klopotem gree!;ie i laeiskie bukwy do swojego j~ka stasowali: I'im.ktpni i grt'c1,'bkymi p;smt'ny 1Ufldajarhq ar piRai; "oUl~i6kq riecs', Kalajd. Joann Exarch. bolg. str. 1811.

naszych iedsibach, wypatrywano owych miast na cze~ rodu Juliw weniesionych to w nadodrzaskim Wolinie, to w Lubuszu lub wielkopolskim Lubinie, nakoniec w Lublinie, w Olomucu i w siedmiogrodzkim Bialogrodzie.

aliam a proprio cocabule Juliam.

Mowa tu jest o drugim grodzie przez Juli czy te na jej cze~ \t opustoszaem siedlisku Bojw zaloonym. e tym grodem jest owa u Pliniusa spomnianaJulia Scarbancya, III. 27., to wypywa ju poniekd z tego co si o Wiedlliu powiedzialo. Lei~la ona, jak si zdaje, niedaleko Sopronia, w miejscu gdzie dzisiejsze Skarpring jak na to wskazuj niektre z czasw rzymskich wykopaliska. Stosownie wic do tych okolicznoci mniemam, e w rdle z ktrego Miorsz czerpal, opiewaa ta powie mniej wicej tak: Haec Julia gemin/U {undavit ""/}e& quarum unam a nomine (ratru Juliobonam quae nunc Vindobona; a/iam a suo proprio Juliam Scarbantiam, quae nunc Fkmia Augusta dicitur. jU3lit appellari. Atoli wtpliwa jest czy ju sam Miorsz zatrzymywal w czystoci nazwisko stare Vindobona i Julia Scarbantia. dla tego z niemialoci tylko robi t w jego texcie poprawk.

a sorore nUilur eatorquere.

Wszystko co nasz autor tu mwi nie jest niepodobne do prawdy. Iliryku mial sobie Cezar przez dlugi czas powierzony: mgl wic o te ziemie spr toczy z dawniejszymi swymi sprzymierzecami: Koysem i Birebist. W niesnaskach jakie z powodu spomnianego niej rozwodu Julii nastpily, znajduj trafne wytlumaczenie owe wojny Hirw z Cezarem ktre opisal Appian, li w ktrych jak si dowiadujemy dowodzil sam Kotys.
Zarzd

filio cui nomen Pompiliu apud virum relicto.

PompiliU3 jest imi prawdziwie rzymskie i wlaciwe rodowi Juliw ktry w bajecznych swoich wywodach sigal do Numy Pompiliusa i prowadzil lini swoj wprost od niego przez crk jego Popili, Popili zwala si jeszcze matka Kaja Juliusa Cezara Strabona, 1 Niej wnet obaczym e w greckic. i rzymskich pisarzach glony jest w nasz Pompilius czy Popiel pod imieniem Remetalka a i w tem imieniu widoczna jest me moiej jego rzymsko.
J

pralietarum urbium nomina transmutaoit.

Nazwiska tych miast byly istotnie przemienione: Juliobon nazwano Windobon ; za Julia Skarbancya, jak si z napisu lItaruytnego na ce') Glandorp Unom. Rom. Itr
.t~ I.

47

3iO
Kle w owej okolicy wyknpRlll'j okazuje, hyla nazwana poinie'j JoJut/ia
Augusta.
l

viginti perhibetur hic Lestko filios percepisse.

tak l\Iiorsz jak i Mateusz z Wincentym o synach Lestka 11\, per/iibetur pereepiss, nie zarczajc' bynajmniej o ich iloci Jestemy w stanie przekona si e istotnie krl ten wielu mial synw : pisarze staroytni podaj ~awet imiona niektrych. Najmakomitszyrn spomidzy nich jest Remetalk ('po/p.rrr~r;) ktrego jn imi sarno wskazuje na cilejsze jakie z Rzymianami stosunki. Jestto tak zwany w naszych kronikach Pompilius, mniemany Cezara wnuk. W staroytnych napisach czyta si calkowite imi jego: CajUl Julia. RhoNJIt'taiee rex; II a posiadaczom zbiorw numizmatycznych znane s monety na ktrych bite jest popiersie Hemetaka i ony je~o wraz z synkiem, obok popiersia Augusta i Liwii: ze stosownym w kolo nadpisem. Odcisk jednej z takowych monet wanie, pod jego panowaniem, zalczilm. Drugim z synw Lestka tego jest Kotys, zmary roku 16 przed narodzeniem Chr., o ktrym donosi [lio Kassius lI.' opieka maloletnich synw je~o powierzona byla przez Augusta str~'jowi ich Hemetalkowi. Trzecim synem jego byl Sadales ktry posiany od ojca na czele piciuset jazdy w pomoc Pompejowi, pomkn si do Tesalii i napadszy niespodzianie na oddzia wojska Ceaarowego pod dowdztwem Kassiusa Longina zada mu klsk. Tai t klsk Cezar, i mwi tylko o Kassiusa odwrocie; a/e bezstronniejszy wtem Dio mwi wyranie ie w tym napadzie Kassius znaczn cz wojska utraci. 5 Synami nakouiec Letka III byli Haskyporis (PamdJ1lo(!/,;, Hascypolis) i Baskus z ktrych pierwszy trzyma z Brutem i Kassiusem; drugi zasugiwa si Antoniemu i Augustowi.6 Imiona obu tych xiit przypominaj znane dobrze u Sowian imiona Hacihora i Hasuca. Spomniani leZ s wczenie po rnych dzielnicach Tracyi drobni xita: Adalas, Rola, Dapyx, Zirax, Sitas, De/do, zpomiday ktrych jeden lub drugi mK by tako synem Kotysa czyli Lestka III. Pewna atoli ie
~

Ostronie wyraa !Ii

'I
~I

'l
') '}

Oli mUD1ClplUm (Julia) Scarbanlia konnle julisch unter der julischen, f1avisrh unter flavischen Dynastie, und Yindobona vielleicht in demsefben Style Juliobona heissen ; powitula Joseph Hormayr ; Wien, seine Gesch, und seine Denkw. 18~;;. t Hen lir. 85. Rlph. FabreUi, Gup. F. Urbinal inscript, ant. str. 439. Dio CUI. LIV. !O. Caellr de bell. cir. m. :56. Dio KUl. XLI. 51. Appian bell civ. IV. 87.

371
krlestwo ".. ktorem Birebista :l w czci jeszcze i Kotys przemonie wladal, rozdrobione zostao midzy tych xiit tak, e ci za Augusta ju czasw ledwie po 40-50 tysicy wojska wystawia mogli.! Nie byli tyle rzetelni co Miorsz kronikarze poniejsi. Przerabiacz Bogufala wie z pewnoci e synw Lestkowych bylo ni mniej ni wi cej jak dwudziestu, i bez zajknienia si wylicza ich imiona. lste Lestko, s jego sowa, de aliis uaoribus, Julia uxore sua repudiata, ex eonr.ubini,. 20 filio s procreavit, quibus terras maritimas, dueatus et provincias assi-

ynavit. Quorum nomina sunt haee quae sequuntur: Boleelaus, Kasimirus. WtadislauB. Wroezislaus, Odo, Barnim , Przibislaus, Przemislius, Jaeo, Semi'anus, SobeslauB. Zamomislus, Bogdalus, SpicigutlJs, Spicimirus , Sbi gnells, Sobeslaus, Wissimirus, Czesimirus et Wislaus. Ex his aliqui eastra et eivitates quas (undarunt, .uis nominibus appellarunt, quibus pater ju.xta mare septemtrional et usque ad Westwaliam. Saxoniam. Bavarillm. Duri1 giam, singuli. Bingulos prineipatus assignavit. Sommersb Il. 22. przyWincentego wie nawet z dokadnoci jaka kraina kademu z synw Lestkowycb w deiale dostala si. Mwi on: Terros autem prflildie~
pinik

torum principum (uerunt istae: Boleslai Pom"rania interior; Casimiri Ca~ subia; Wladislai pars Ungariae quae inter fI'wioB Cissam , Danubium et Moravam eonsistit; Jaxae Serbia; Wratislai Rama; Przybyslai et Odoni, Dinuoni; Przemislai Zgorzelicia quae nune theutoniee Brandeburg appellatur; et caeteri eaeteras terras et di81rictus in Slavia et Carinthia ql/ae cirea fluvios Arbeam, Ddrom; Philavam, Dolosam Veram, Brzeznieam, Varnam, Halviam, Sprownam, Hylam, Drzewnam et circa atas dominio perpetuo possederunt. Quorum duo: Vyslaus eastrum dictum Miedzyboe et Sobesluus a/iud eastrum, Dalen dictum, quod nune Dalenburk theutonice appellatur ; Czesimirus autem partem Ditwoniae quae nunc Olsacia dieitur, et Viss;miruB castrum falen dictum, in ripa maris septentrionlllis, ubi "'me rivitas nnmine SIlO Vis,timiria sita est, [Iwdavit. Chro. l'inr.. wyd. Dobrom. str. 82. miechu jest godna ta cala banialuka z rwnO! niewiadnmocia jak bezczelnocia Hamana. i opif'r;l si na niej w ezemknlwir-k , jak to robi autor Pierwotnvch fzif'jw Polski w \Yaf'l;zawie roku 18i6 wydanych, znaczy podawa te flzieje w wyszydzeuie.

alii., comitatus, aliis marchionatus.

Swnjemi slowami , jak to
Z~ IIIU

ju uwaalimy.

opowiada zwykle dzieje

l,' Miorsz, a w wyrncniach jf'!(o: comitatus, morchiona/fls "irla najjaniej

dobrze xnane

stosunki za..holnit'~o pOI(I"'Jnil:za Pulski, l(dzif' cesa-

I) Strab. "II. 30.1.

3 I .. "" "
minolegi usuKuje si

rze niemieccy stanowili swoich marchion..; nieegrabnie Ledy i"b tertu, mwic o dawnych wypadkach ilirskieb.

Pompilium jure primoqeniture 7'egem omnium staudt.

U ludw trackoilirskich zwykle bywali drobniejsi wadcy nazywani przez pisarzw greckich archontami a niekiedy nawet krlami. ktrzy znowu zwierzchniemu jednemu krlowi podlegali, O takich spomina ju Xenofon Anab. HI. 7. 2.; takim byl Kotys za ycia Birebisty, a Remetalk za ycia Kotysa ; Appian nakoniec mwi o dwoch braciach krlewekiego rodu: Raskuporze i Rasku jako archontach czyli wadcach jednej i teje samej krainy: PauxoVrro).t.; hi ;cal Pur;co~ ~(J''f~ cUtfA.qW 0paxlo {JMlAu<OO, Il'ii.; ~IO"fE loo(la.;. De bell. civ.IV. 87. e po mierei Lestka czyli Kotysa 1\1 mial zwierzchni wadz nad wszystkimi Pompilius, jestto tern podobniejsze do prawdy, i jeszcze za ycia ojcowskiego poruczyI mu opiek nad maoletnimi synami Kotysa IV sam AUilusl. Dio Cass. LIV, 20.

Hujus Lestkoni tetnpore Christlt8 de ";I'gine creditur esu natusze strony autora, mwi on eretakie ostronoci nie dziej si u niego nadaremnie. Birebista zgin roku 45 przed Chrystusem. Wedlus Jornandesa przyszedl po nim do wadzy Komosik , ten sam zapewne ktry u Plutarcha Dikomosem si zowie. Ale czy tene rzdzi jako najwyiszy krl, lub te jako kapan tylko, ulegajcy zwierzchnictwu Kotysa, tego nie wiemy dokladnie. Kotys panowa lat czterdzieci, jak powiada tenie Jornandes. W kadym teliy razie choby nawet przez jaki czas Dikomos jako zwierzchnik panowa , siKnl Kotys zaledwie ostatkiem swoich lat do narodzenia Chrystusa, i z tegoto, jak mniemam, powodu mwi nasz autor creditur. Z tego samego ju wida e dalsze sowa: regnauit ecialll usqu ad Neroni8 tempara qui Petrum et Pauli. Apostolol interemil. wyrzeczone z tak pewnoci, nie mo~ pochodzi ud Miorsza co si tal. ogldnie o narodzeniu Chrystusa za teil"u krla wyrazi; ale s wtrtem
dit u r esse natus, a wiemy
e poniejszym.

Widzimy tu

jakow ostrono

W oglnoci znachodzimy w caym tym o Lestku III ustpie wane historyczne wypadki z ktrych jedne nie podlegaj iadnej wtpliwoci, a zaledwie czciowo s w staroytnych pisarzach napomknione; drugie cile wprawdzie udowodnione nie s, ale maj za sob w wysokim stopniu prawdopodobiestwo. C.o do czasu w ktrym ten krl y przestal, mia nasz Kronikarz tak wiadomo jak i Jornandes, ale ta nie jest wyjta z niego: lecz wskazuje tylko na splno rdla.

 373
. 'I;'rlXr
ROZDZIA..

XIX.

i::. .r.
',;..~

.:

PompIIIulI 'S)'1l Popil'I I "'lIt~puJe nA tron I pilnuje nll't)'llIo nsd Getsml sil' I Dftd obe)'ml ladAmi.

W krtkich slowach opowiada tu autor panowanie krla trackiego ktry na pomnikach rzymskich zwany jest Cojru .ltlliu, Bnoemetalees , a ktrego wadza, acz pod zwierzchnictwem rzymskiem, rowigala si nietylko do Tracyi. ale i do ChersoDesu; popiersie jego znajduje si na monetach dawnych obok popiersia Augusta, a w Atenach obrano go oajw~'szym archont..m.

.
','
ot

'

Succedens autem huie Lestkoni Pompilius ejus filius al non Slavie" duntaxat monarchie e) sed eciam finitimorum gubernatorumdl sumit imperia; in cujus devotissimis obsequiis fratrum turba pio visa est eontendisse certarnin. Quem tanta reverencia, tantaque coluerunt duleedine, ut eciam parvulum filium ejlIS , nominis paterni, Pompilium, regem suflecerint, nulla prorsus detractione, nullo livoris zelo distorti. O! beata et plus quam beata fraterna soeietas: apud quam plus pietafis valet religio, quam ambitus principandi persuadet, Non mirum si fratres viginti unius imperio fideliter obsecuti sunt, cum de Ero-

Po tym Lestku syn jego

Popiel na tron wstqpiwszy, panowa nietylko nad xi:: tami w Sowiaszczynie, ale i nad ssiednimi wadcami; a liczni bracia jego szli na wycigi w achaesem penieniu jego rozkazw: i byli tak czci, tak mioci ku niemu przejci, i nawet malutkiego syna jego, zwanego rwnie jak ojciec Popielem, naslepco po nim obrali, ani mu tv niesem nie ubliiajqc, ani me
unosz:c si zazdroci.

o bogosawiona
ni bogosawiona

wicej

zgodo braterska! ktra sluchan bardziej gosu sumienia, ni podsseptw dumy qdnej panowania. Nie jest te dziwem a dnym e dwudzestu braci ulegao wiernie rsqdom le-

urno ej rege Arabum majus reperiamus exemplum. Hic siquidem Erotimus septingentos hahuit filios, quos ex vilissimis r) susceperat pellicibus, quorum fiducia exsanguihus finitimorum magnum Ilumen comparavit, imo invietissimos regum insigni felicitate perdomuit. Quorum utinam successibus nostri consenuissent Pornpilide."

dllego , ~lIachodzimy bo/ciem tego fl'i,!ks~y nierwnie pr:.'./kad 11' Erotymie krlu 111"Ubskim. Ten oto Erotym mia siedmdsiesieciu synw z najpospolits~y('h naoznic .~pl()

za ktrych wief'JIq pomoc pozyska wielkie imi~~ u lkajcych si go ssiadll', najllJaleczn;ejs~ych nauie: kr(;/w s:.c;/ill'ie zn'yci,,'yws ~y. Bogdajby rd takiej pomyl noci posiarzei SI byli i nasi Popielowice !

d~oTlych,

II

.liIiu 'ok wyd IId.; rkp. II i In nutu. Wine. lI",i. .1 eju. r. mo cuftu "uhl. b) .Sl.vie. lak rkp. II i III; wyd ~d. Slal'onit. c) .monarchie. lok rkp II i III; wyd. (d. ",on<lrcht,. dl 'l1'uhernaorum lumil. lak wyd. gd.; rkp. II i III gub_ta IUnt. o) .Erolimo. lak rkp. II i III, oni IUltyn; wyd. "d. i wiru. Groci,,;o, mylnie. rJ .vilillimi.. tak WOjd. I:d.; rkp. II I III m!lltll. 1:) .Pompilide. rkp. II dod~o tu;
et cetera.

Succedens autem huic Lestkoni Pompilius ejus (ilitt.!.

Z siostry Juliusa Cez~ra, jak nas upewnia n~!lZ kronikarz, mial I,yr. zrodzony Pornpilius. W pisarzuch rzymskich 7.~ola nic o tern nie llhdla; ale na 8t:lroiytnym pomniku ktrego napis przytacza Fabretti (,lylamy, e syn Kotysa czyli Lestka III zwany byl Kajem Juliusem, a pomnik w stawiala mu Julia. Calkowity ten napis opiewa tak:

JULIA. TYNDARIS. C. JULI. REGIS. RHOEMETALCES. I. FECIT. SIBI. ET. SU/S. ET. LlRERTIS. L1RERTABUS. POSTERlSQUE. EORUM. I;\'. FR. P XII. IN. AGRO. P. XII.

') Ral'ha"lis f"lbretti, G.sp.cis F. ('rhio.lis inscript. "uli'l' explicatio. Rom:w 1~1l:!.

dr. 43!l.

375
Wydawcy tego napisu mniemali ie August 'tV znak przyjani dl: Hernetalka, nadal go obywatelstwem rzymskiem dajc mu or:!z irnie K:!ja Juliusa, WszaHe trafniej podobno nad to domniemanie objaniony jest wypadek ten, o ktrym zreszt wszystkie rdla milcz, powieci naszego kronikarza. W cislym tei zwizku z powyszym napisem jest inny pomnik, nie mniej ciekawy. Znawcom numizmatyki staroytnej znane s dobrze monety trackie na ktrych po jednej stronie WIda popiersie August:! i ony jego, po drugiej stronie za popiersia Remetalka i ony, a niekiedy take i popiersie dziecka lub, jak si Seguin i Patm domylali, popiersie bogini Wenus od ktrej wywodzil pochodzenie swoje rd Juliw. Oto jest odeisk jednej z takowych monet, znajdujcej si w cesarskim gabinecie numizmatycznym wiedeskim.

Hemetalk naleial zrazu do stronnictwa Antoniego, rwnie jak synw Kotysa III, poniej atoli przeszedl na stron Oktawiana i wane mu robil uslugi. Zd'aje si e to wnet po jego preejciu, slaral si Oktawiana jak najmocnie] przywiza go do siebie, i z tejto przyl'zyny bilo owe monety na ktrych, jak widzi m , zeszedl si pra-" wdziwy wnuk siostry Cezara, Oktawian. z mniemanym wnukiem innej Cezara siostry, zwanej u nas Popielem I. Plutarch opowiada w swych anekdotach e Remetalk dumny byl z tych przyslug jakie zrobil Oktawianowi swem przejciem na je{(1) stron, i na biesadach zwyk byl mawia o tern z przechwakami i wzgard. Na co August do jednego z xit zbliywszy si rzeki: lubi zdrad. ale zdrajcy nie chwal. l Ztemwszystkiem August dawal liczne dowody swej przychylnoci temu krlowi i wspieral go cal swoj pot~g. Kiedy Wologes , kapan, zfanatyzowawszy Besw podnis rokosz przeciw niemu i wyp~dzil go z Tracyi, poslal August wodza swego Piaona ktry kilka bitw z odmiennem szczciem ztoczywszy, . pokona wreszcie rokoszanw i Remetalka na tron przywrcil, Dio Ca". LIV.U.
wiksza cz

') Plut. Oper. VI. 'r. 778. wyd. Lips. 'r. 1777.

376
Slaoie duntaxat monarchie.
To zupenie jako wychodzi na sowa Teofilakta i Focyusa: Ge/arum nomine Slavi antiquitUl vocabanlur, a oraz na to co czytamy u Mojesza z Choreny, w miejscu, niekoniecznie podrobionem, jego Geo~ra fli, gdzie powiedziano tak: I Trakia ley na wschd od Dalmacyi niedaleko krainy Sarmatw. Trakia ta ma pi prowincyj malych a jedn wielk w ktrej mieszka siedm pokole sowiaskich.. Ob. Szafarzyka Abk. der Slaven str. 40.

eciam finilimorum gubernatorum sumit imperia.

Remetalk panowal w Tracyi i w Chersonezie. Dio LIV. :;4. Ate czykowie, jak mwi F. Gary w swojej historyi Tracyi z numizmatw objanionej , dla przypodobania si Augustowi. mianowali ulubieca jego, Remetalka, pierwszym swoim archontem.! Dowiadujemy si o tem z staroytnego napisu ktry przytacza Jakb Spon w podrbch swoich po Wloszech i Grecyi. Napis ten wyryty na pomniku znalezionym w Atenach opiewa tak:
OJ EcPHBETIANTEI EN P9.E...'. BAIJAE9.I POIMHTA.AKA... APXONTOI ENJAT1'9.J... nAJ LlOTPJBOTNmN JPENAJOT (KAJ) MH9.N(OI), 3 TnOnAlL10TPJBOTN

Efebowie 4 gdy krlRemetalk by (pierwuym):i Archontem rok... nauczycielami Irenajo. (i) Meon. podnauczycielem
~

WI
LlHMOIeENOTI WT MT P9.N02, li..TLlAeHNAJE9.I ATAOI BAI.l.'OT nAAAH NET2,'
') . 87.
') Dr. Tangl mniema ie w miejscu P9.E powinno by mJ. 0) Rrakujce gloski uzupelniam wedlug trafnych domysw znakomilt'go filologa Dra. K. Tangla, ktry z wlaciw sobie uprzejmoci pomagal mi lak w zrozumieniu tego napisu, jako tei w korekcie greczyzny znljduj,cej si w tem dziele. 4) Efebami zWlni byli w Grecyi mlodziecy midzy skoczonym rokiem 16-18. W przecigu tych dwocb lit UCZSZCZI musieli do gymnlzyum; i likoweto uko czenie wicze gymnuYllnych pod wymienionymi tu nauezycielemi, powildczl, jlk si zdaje, pomnik niniejszy. ") e Remelllk byl pierwszym archontem to widl ztd, bo tylko tacy archontowie mieli ten przywilej ie ieb imieniem zwykle rok ozolcuno. Dr. Tani robi jednak uWll e i gymnazyarcbw zWlno niekiedy Irchontami: zdlje mu li wic .. Remetalk byl tylko takim gymnllylrch,.

Demo.teneI Myronowy najo.: Aulos

BalSOwy

Kydate-

z Paleny

377
AEONTIIKOI LlIONTIIOT IOTNIETI BAIIOI r A(prHT) TIOI AHNAIOI EZ OIOT

LeonIiskos Dionizyowy z Sunium

Bas/los z Gargetti Lenajos z Ojon Ael/NAI(O)~' Atenajos i f/JIAHlIQN TE lITp(p)INOTNTJOI Filemon z MyrrinuUy XABPEAI TIMOKRATO('1).l,' I1EI Cllabrias Timokratowy z Pireju PAIETI API~'TOTEAEI TIMOKRAro(T).l,' Arystoteles Timokratowy ETlllfAOI LlHMHTPIOT Eumelo Dymitrowy NATAT/ll/I IIIL10roT Naukides lzydotowy Af/JPOLllIJOI f/JIAHllON(OI) I Afrodizyos Filemonowy.

Do tegoto zdarzenia cigaj si sowa naszeso kronikarza wyrzeczone o krlu tym: eciam finitimorum. gl/bernatorum sumit imperia, to jest: byl pierwszym archontem w ssiedniej Grecyi. Zastanawia tu niepomalu ta okoliczno e prcz powyszego napisu ktry dopiero w wieku XVII zostal przypadkiem odkryty, nie spomina o archonctwie Hemetaka w Atenach aden ze znanych dzi staroytnych pisarzw: mamy tedy uderzajcy w tern dowd jak wane i rzadkie byly te wiadomoci ktre wypisywal nasz kronikarz: jestlo czstka zatraconej historyi staroytnej ktra najpodobniej znajdowala si w Diona z Prusei lub te w Kritona dziele o Getach, i ztarntd byla pierwotnie zaczerpniona.

plus pietatis ualet religio quam ambitus principandi.

Naladowanie sw Troga ktry mwi: Plus apud JUI'a gl/am omnes opes valent. lust. III. 2. b01O.

pietati.

de Erolimo rege Arabum malm reperiamus e:cemplum.

cisu
ni

Przyklad przytoczony tu o krlu arabskim znajduje si i w wyJustynowym ; ale autor nasz zna go odmiennie i obszerniej nieco Justyn: wzil go wic z Troga samego. Klad tu obok ich texta:
Quorum rex Erotimua fiducia septingentorum filiorum quos ex pellicibus IU5ceperat, divisis exercitibus nune Aegyptum nunc Syriam infesablt, mliDum~ue 00men Arabum viribus finitimorum exsanguibus feceral Jusl XXXIX. .&.

Hic siquidem Erotimus septingentos habuit fllios quos ex v i l i 51 i m is susceperat pellicibu quorum fiducia exsanguibU8 lioitimorum magnum nomen comparavit : imo invictissimos r e g u m tlls i g n i relicitate perdomuiL

') Voyage d'Italie, de Dalmalie, de Grece el du Levant fait en 167!1 et 1676 par Jacob SpOIl Docleur l\It!decin de Lyon et George VvheIer gentiIhomme Angloia. A Lyon 1678. Tom JII, Itr. 1.96.

48

378
ROZDZIA.

XX.
liaaJpr.

Popicia II Kot)'ul

waJi

zp .tr)'JaIDI I

Po mierci Popicia l panowal jego syn Popiel Kotyl1;o. znany pod tem ostatniem imieniem i rzymskim pisarzom. Mial on za on crk Pito dory krlo"'Pj Pontu ktra go na wszystko de namawiala. Jej radalIIi powodujc si stuIl si zsa dzi podstpnie swoich stl1'jw; atoli jeden z nich, dzielny Rlskupor, zwabiwszy go do siebie wtrcil do wizienia i zabil. rozpuszczajc klamliwe wieci o jego mierci Zaskarzony ot! wdowy Kotyskowj przed Tyberyusa zaslan)' zosta na w~gnanie do Alexlndryi i lam zabity, a krajami tak stryja jak i synowca zawiadowa rzymski pretor, Opisal nam to edarzenie jui Tacyt; ale wcale z innej strony widzimy je podniesione w powieci Miorsza. Historyk rzymski potpia stryja, a slawi cnoty i charaktf"r Kotyski ulegajcego we wszystkiem rzymskim cesarzom; przeciwnie tu oto stryjowi.. w oglnoci slawieni s jako ojcowie ojczyzny, a Kotysko przedstawiony jako nikczemnik i zbrodzicJi najhanil'bnil'j'ly. mier jego nareszcie. ktra czciowe usunicie przez Rzymian rodowitych xi~i~t trackich znad Dunaju spowodowaa. ubrana tu jest w przygod z myszami, a josuo zmylenie czysto ilirskie: wedlug greckich bowiem i rzymskil'h pisarzw caly nard Autaryotw ucieka l' musis! przed myszami z swych siedlisk, i przygoda ta w owych stronach kilkakrotnie powtarza si miaa.

Eloquar an sileam? pudor est aperirc pudorem... aj

Mamli mwi lub milczec? jest lia'iby wykrycie...

ltatih

IIle siquidem regum eximius, minor Pompilius, cujusdam venefice mulieris debriatus illecebris, odio graciam, amiciciam insidiis, cruore pietatern, fidem perfidia, tyrannide suorum patruorum obsequia recompensat. Cui illa mulier procacissima sepe hujuscemodi verhorurn ftosculos ...suggerebat:

Oto W najwyiszy wadca, Popiel modszy, otumaniony przymileniami jednej trueisnicy, zmieni lOd~iczno UJ nienawi, przyja w podspy, bogobojno 10 okrucie

tueunare , a przychylno swych stryjw tyrastwem wynagrodzi. Owa niewiasta bezwstydna nie przestawaa podega go barumani
UJ

stwo,

ufno

s6wkami.

"Non est, inquit, tranquil"Nie ma co ufa, rzeka, litati plurimum hl eonfiden- ciszy pozornej, bo i najpodum, quia intensior solis se- godniejsze niebo nagle si pio-

379
renitas in imbros repentinos sepius deferveseit. Nec te multum aggratulari eonvenit quasi jam portum teneas se curitatis, qui needum fluctuum aceessiones attigeris, Non vides prominentes undique seopulos tuis commineri perieulis? Beatum quidem te regem facit sublimitas; securum pollicetur tui sanguinis murus inexpugnabilis ; dura loquor, sed vera tamen: nec beatum te dieo, nec seeurum. ej Nulla enim est beatitudo que suis languet viribus, nuIa seeuritas que suarum partium laborat sectione. Porro quot patruos habes tot hujus regni inimieos ,dl tot quietis insidias. Dieunt enim decoratissima tibi verha; sed volunt eontraria: nam sub rosa spine pungunt, sub graminis vernancia eoluber delitescit. Patronos se dieunt non patruos; non patronos tantum, sed et patres. Sentisne hec que animo iIIabuntur tuo?

runami odzywa. Nie myl by. najmniej e juz bezpieczn nog w porcie stan#e, bo 0[0 jeszcse i na pe1ne morze nie wypyn. Czy nie widzisz slerczcych dokoa ska ktre ci zgubq zagraaj? Wpra wdzie krlem szczliwym jeste w przewiadczeniu swojej zacnoci, a bezpiecznym tv poczuciu w sobie krwi bohaty1'W; mamli jednak powiedzie prawd acz gorzk? powiem, Je aui szczliwym ani bezpiecznym nie jeste. Nie jesito bowiem szczliwo nie uywa si wasnych, i nie masz lam bezpieczestwa, , gdzie krlestwo tv kawaki rosdrobnione. Wiedz e ile stryjw tyle masz wrogw ojczyzny i tyle side napitych na S~. PrzeTRawiaj oni do ciebie najpikniejszemi sw~ karni, a w duszy myl macMj: bo zwykle ukryw; si kolce pod limi ry, a UJ sielonej trawie tai si gad z;adliwy. Zowiq si oni twymi opiekunami, nie slryjami, ba

380

Putas ilIos nuda nuncupacione deleetari? o) Nec ut illis imperes te regem creavere" sed ut interim quasi pendente imperio quivis ilIorum opportunitatern imperandi nanciscatur. Sepe namque pro tempore quales quales inseruntur stipites ut surculus inseratur utilior. Nec vero regis te dignantur nomine j sed aut ludum te dicunt fortune, aut sui cujusdam figmenti creaturam. Adde quam crebro avitas tibi exprobrant virtutes , ut hostibus expositum ocius extinguant, non ut virtutibus exerceant. fI Postremo et puer es, nec te quidquam nisi ludere oportet. 1II i tamen quihusdam nugis velut seriorum te occupant consiliis: non ut prudenciorem reddant consulendo j sed ut occasiones contra te aucupentur cavillando, aut saltern tue vota juventotis retardent. Senes prorsus ridiculi, qui cum ipsi juveneseant , adolescentes tamen

ju

nieJylko opiekunami ak ojcami. Czujesze wielko ciosu ja!.i spoda na ciebie? Myluz moie ie przutanq na cscsem imieniu lf Nie dlatego zrobili cif! krlem abyA panowa nad nimi, lecz ieby pod polerywk twojq i w czasie twego niby panowania kady z nich mg upatrzy por~ sposobnq do opanowania tronu. Dobrze jat bowiem od czasu do czasu jaki taki pniak wbija Ul endz;ym zagonie, a poniej zastpi Ii~ go uyteczniejs.~ latoroilq. Nawet nie nazywajf ci~ krlem, lec 3 tylko albo igraszk losu, albo dz;idet1 rk swoich i pokrywkq IWOich zamiar6w. Dodaj do tego jak cz~to wyrzucaj ci brak ojcowskiego mztwa: robU} fo nie UJ celu aby rozbudzili twoj waleczno, lecz aby ci~ zaprztnionego nieprzyjaeiomi latwiei pokonali. Nakoniec jeste jeszcze fi} tym modym wieku, w kt6rym ci nic bardziej nie przystoi nad zabaw~ ; a oni zabieraj ci

381

querunt decrepitos. II Elige igitur utrum servus esse malis, an liber? tuus esse velis, an alienus? semel beatus, an semper miser? Seindi certc convenit venam sanguinis prudenciori sanitatis consilio : non enim libera est vitis propagacio, nisi eciam veri interdum rescindantur palmites; nisi false omnino amputentur propagines."

His et similibus ille persuasus, eadem jubente magistra se in lectum languore ficto conjicit, amicos patruosque quasi consolandi gra-

czas jakiemi bredniami, pod pozorem narad powainych: nie aby ci zrobi mdr szym, lecz aby ci dokucza przymwkami lub przynajmniej przazkadza ci w uiyciu uciech modoci. Zaisle mieszni lo starce co sami z duszy pragn odmodnie , a zgrzybiaymi chcieliby toidzid modziecw. Wybieraj wipc co wolisz: by niewolnikiem, lub wolnym'? odsiebie, lub lei od drugich zalde'? sz;czpJliwym zosta od ra"u, lub nieszczpJliwym na zawsze '? Oczywisla, e t1zeha przeci wze pokrewiestwa, skoro lo doradza myl zbawienna ocalenia siebie: nie wybuja bowiem sodkim owocem winna lalorol, jeli si udatniejsze gazki nie nadstrzygn, a mniej udatne cakowicie noem nie zetn." Tem; i tym podobnemi namoioami przekonany, z rozkazu teje mistrzyni sabo zmyliwny, kadzie si do ika, i kae wezwa do siebie przy-

38~

cia seu consulendi neeessitate juhet aeeiri: quibus et eausam et diem sui ohitus quasi divinitus revelatam secreeius insinuat, singulis quasi singular seeretum instillans: "De regni sueeessore vos constituere convenit. Me mea fata vocant: cui satis fuerit remedii, ut sieut vestro regnum munere, sic vestro videar immortalis beneficio. hl Mori namque omnino mihi non viderer, si vestra erga me viderim studia, si meas vobiseum eoncelehraverim exequias j nam quid ab co speraverim, qui quod mortuo debetur, viventi negaverit." i)

Audires tune hie veras hine fictas lamentacionum voees j hinc suspiria, inne singulfus j hine planctus lugubres, inde horribiles ulu-

jaciol i stryjw gwoli pociechy lub narady, a gdy si~ zeszli, opowiada kaidemu z osobna UJ tajemnicy przyczyn i dzie swej mierci, jakoby objawiony mu od boga. Czas jest, powiada, abycie si zaj~i obmyleniem nastpstwa po mnie: mnie wzywa moje przeznaczenie, i do mi bdzie tej pociechy, e jak z waszego daru krlestwo mi si dostao, tak tez podobnie z waszego daru zyskam niemiertelno, yjc unecsnie 10 was:ej pamici. mier bowiem nie wyda mi sr~ mier ci, skoro powe~m przekonanie o waszej ku mnie przychylnoci, obehodsoc styp moj w ususem towarzystwie. Bo czego mgbym si spodziewa po takim ktry odmawia yjcemu to, co si~ nalezy zmaremu? Syszaby tam pacz i jki, z jednej strany rsetdn; z drugiej udane; tu westchnienia, tam kania; tu aone uuoodsenia, tam wycia okro-

383
latus; hiuc tunsio pectorum, inde palmarum sonat explosio; k) lacerant crinem virgines, matrone vultum, habitum annose. Auget lamenta omnium, simulatus regine ejulatus, que nunc virum , nunc singulos procerum luctuose amplexa, nescio qua dulci amaritudine, an amara dixerim dulcedine demulcet: ut jam non simulatis, sed lacrimosissimis eoncuciantur singultilms adeo, ut ad lamentabiles illius modulaciones, fama sit, imagines ereas fuisse lamentatas, et ad lacrimas ejus, statuas lacrimis manasse. I) Post funebres itaque superstieiones , quas eciam hodie in funeribus exercet gentilitas, lautissimis epularum excipiuntur deliciis j cumque per sumptuosissimos potus essent aliquantulum a merore souti , rex ut se visitent, postulat, et vicaria poculorum adhortacione coram ipso blande coosolentur. pne; tu
tuczenie

piersi, lam

rfk .zaamywanie; rw wosy

dziewice, niewiasty lwarz psujf, drq szaty matrony. wszystkich udane zawodzenie kr6[owej, ktra ras ma, znowu kolejno ka:idego z goci ci skajc i pr~ymileniami goryc~ wewnlrzRf cukrujqe, rozczula wuystkich, i wszyscy juz nie udanemi lecz serdecsnemi ozwali si kaniami tak, iz jak munq, nawet kruszcowe postacie j~/my, i zapyny zami tumrxe posqgw.
Powiksza :iao

Po zaobnych tedy obrz dach jakie i dzi jeszcze pogastwo na pogrzebach wyprawia, nastfpily gody jak najspanialsze ; a skoro przy wytwornych Napojach ialo.M si nieco ukadia, zada krl, aby do przyszli i wraz z nim uzyli jeszcze uciechy kolejno puhar wychylaJlc. Rzek, :ie mile ich lowarzy-

38

Ait enim: ex juceudaipsorum consessione soi langnoris nasci remedium, sucque vite extrema gaudio pocius finiri quam luctu occupari. QuiJ , inquit, o regina mestis mades fletibus? quid merore consumeris? Viduitatern times: his certe viris januam viduitatis non es ingressura ; mI imo in tot mei sauguinis superstitibus , me semper pula superstitem. Nunc "ero patruorum precipuos, amicissimorum intimos exoratos esse velim, quorum velut siderum radiis novissimis recreor obtutibus ut apud ipsos in te nostri vivat recordacio, utpote qoam nostre salutis reliquum, nostre anime noverint esse dimidium.

siwo sprawia mu ulg~ w cierpieniach, woli zalem 08tatRie chwile iycia swojego pr.::;ep rbi rac~ej wsplnej uciu;e ni w paczu. Po co, rzek, o krlou masz si zalewa z-ami rselOnemi'? poco masz marnie w aociach '? L!kasz si!! stanu wdowiego'! Nie owdowiejesz ty nigdy, jak dugo znajdowa si bdziesz w towarzystwie tych oto mpw,; owszem patr;f!c na lak liczne pO:oslalki L.,.wi mojej, bf!di pewna ze w "ich ja :tyj dla ciebie. Oto zaklinam najzacniejszych stryjw moich i przyjacio na;szczerszych, 1IIrych mia obecno krzepi mi jakby oywczy blask soca, aby na widok twj cigle im pami o mni bya obecna; aby tO twem zdrowiu cz zdrowia mego i poow mej duszy widzieLi. Jurant iII i prius se velle Przysigajq wuyscy e dovivos sepeliri, quam ejus in zwokf raczej iywcem si :(J se mori beneficia. "Elevetur grzeba ni dopuci aby [JDergo, inquit rex, letale pocu- mi jego dobrodziejstw w nich

lum! elever et ego ut omnes consalutare ni iubeam, ut invicem eonfederemur oseulo valedietionis, ut ex hoc divino nectare me presorbillante singuli delibent."

"HMizjcie tlJi~c pozegnawczy puhar! zawoa /o'l; zbior~ i ja sil reszt~ ku uczczeniu was wszystkich; raz jeszcze zczcie si~ ze mn pozegnawczym causem, i za moim przykadem wychylcie kolejno boski ten nektar." Erat autem aureum pocuBy za puhar zocisty, lum, regine ingenio artiflcio- wynalazkiem samej krlowej sissime elaboratum , in quo arcymisternie udziaany, wkMquantumcumque modicus li- ry wlany napj nadzwyczaj quor infusns ad summum burzy si~ i pieni, a ledwie' inundahat, et cum vix esset nala cnoariq cz~ jego, ;uz erater semidimidius, liquore ci mocno roz~temi pianami sursum vehrt vaporalier sus- nad kraw~dzie wybiega; za peBSO, plenus videbatur; idem najllabszem dmuchni~ciem 0oris seu narium spiritu af- paday one natychmialt (jak 8atus leniore, descendebat , to si~ pospolicie dzieje w kisicut in bullientibus Q1is ignea piqtkach) , a napj sam zajvirtute contingit, donee certo mo wa slosoumq cz puharu. fundo, certa quantitate eon- W tenio puhar BPanialy nasedisset," Huie tam insigni lewano zabjczy flIpj, pt'zypoeule potus Ietifer, ejusdem . rzqdzon dooJcipem teje saarte pincerne conditus , in- mej podczas~, a k,...demu fsnditur, quem qui post re- co go z kolei tJJfJChylal, kagem bibiturus erat, ori ~us zano aby pierwej przyofJI applicare jubetur, ne quid go do ust krlewskich niby aiaistri suspicari possit, quasi dla skosztowania, czem UBUrege pregustante: epotaft wano wszelkie .podejr~enie :
tU

zagasa.

386

namque credebalor, non solo anhelitu decrescere, quidquid arie exondaverat; quidquid vero pocionis vere ac pestifere erat infusum, rege exoseulato, epotare jussus est, qui regi poculum applicaveral Sic elusos, sic iutoxicatos secedere rogat: ex amicali eorum collocucione , insperatam sibi asserens sompni subrepcionem. Ebrii creduntur viri, quos veneni virus aut titubare cogit aut humi prosternit ; quorum vitam circa noctis ejusdem conticinium dolor invasit et extorsit; quorum funeribus eciam sepulturam ipse 1)'rannorum attrocissimus denegavit, prbans eos celesti uleione extinctos , qui amicum, qui nepotem, qui regem hesternis exequiis sepelire vivum intenderint, eamque sub pretextu religioeis impielatem, statuarum planetu seu netu, repenlino maleflcorum interitu, desperata sa-

;dawao

ne

bmcim

;e

01

gdy Iymcuueffl opadaa Iglko pUma sdmuehnida; nap6j ;aJ lam ,l'inim by kaMy, po ucaowaniu .;~ ; ATlem, 'MJpi a~ do dna.

nadpija,

Tym sposOOma sunedsio11gclI i :;Irulycl prosi aby ~

oddalili, Iwierchf!c ~e pr:;yjacimlca icll biesiada 8]JTou'a(/;ila mu sen po:kJoony. era-

c;onym

gociom

~dawalo n~

:;e n~ popiJi, gdy tym c ~lUem jad Iruci:ny jwn'JcI chwia n na nogacl zmusi, dn,gicll obali, a toszyscy tq ja:.cu nocy okoo pierwosfJfI f O boldcUlc ducha wyzion/i. Najni~odziw8~!I okrutnik o muil im nawel pogrzebu, mIl'iqc ie 010 doll.."t/a ich spratn"edJiwa kara niebios za to " i na tl'c~rajs~tj sypie ~amylaJi swego pr~aciela, swego synowca i krla iywcem zagr~eba, a ten ich z.amys niegodziwy, jakkolwiek paszczykiem' pohoJnoci OI/onion, Z08I11l cudo-

387 lutis gracia , multisque aliis documentis deteotam.

At vero his patrie sideribus occidentihus , omnis gloria et decus Polonorum occidit: pl ille namque omnium spurcissimus, scortorum gremio impudentissime infusus, luxu et ignavia totus dissolvitur, nihil omnino beacius existimans, quam voluptatibus aff1uere. Eratque illi hec sentencia celeberrima: Ungamur unguentis optimis j repieamur vino; carpamus flores ne marcescant. Hic primus in fuga, postremus in prelio semper fuit; in periculis timidissimus, sicubi metus affuisset, inflatus ; q) in virtutum acies hostis audacissimus, quas nunquam oppugnare destitit; in omnibus flagiciorum armis exercitatissimus, nullos prorsus non expertus eonatus, quos virtuti nosset eon-

wnie wykryty i przeszkodzony: j~kiem posgw, nagl niegodziwcw zagad, niespodzianem wyzdrowieniem krlewskiem, i wid innemi oznakami. Owo ze zganiciem tych gwiazd na niebie ojczystem, zgasa tez sawa i wszystek zaszczyt Lchitw : ten bowiem ndzny rozpustnik otoczywszy si gronem najbezwstydniejszych nierzdnic, oddal si cay zniewieciaoci i zbytkom, nie cenic nic bardziej nad nurzanie si w roskoszach. Bylato ulubiona jego piosnka: Namazujmy si rlajwonniejszemi olejkami; krzepmy si winem; zrywajmy kwiaty pokd nie zwidn. By on zauisxe pierwszy tv ucieczce, Ul boju oslatni; tchrz najwikszy w nebes piecestwach, nadty pysza ek gdy niebezpieczestwo mino; najzwawszy przeciwnik cnoty ktrej nigdy gnbi6 nie przestawal; najprzemylniej szy w wynajdowaniu sromoty wszelkiego rodzaju, nie sanie-

..

388
.trarios. Choros celehrius vir- dbujcy nic.zego czemby mlJg gineos ,r) quam cetus eolnit cnocie dokaczy. Wyg~ ~ niego cze miao grono dziewviriles. czt ni orszak wojownikrr. Owo dla tych ktremy lgitur propter hec que enarravimus vicia o) peste wymienili niegodziwoci zgielanguit inaudita: ex cada- nl}l niesychanym rodzajem verum namque corruptela, mierci: bo z pBUjl}cych sit que abjici jusserat inhumata, trupw ktre niepogrzebiollt muresinsolite quantitatis ebul- wyrzuci ka~a, powsao ogroliere, qui eum trans stagna, mne mnstwo myuw kiM' trans paludes, trans f1umina, go przez stawy, przez jezioro, trans igneos eciam rogos przez rzeki, a nawet przl~. tam diu sunt l) inseetati, donee zapalone stosy ognia tak dugo cum uxore ae duobus filiis cigay, a go wraz z :~'onf! turrieminentissima'" inclusum, i dwoma synami w najwyimorsibus amarissimis eon- szej wiey zamkni~o, z najsumpsere. v) wi~kszl} zjadliwom'fJ zagryll'J.
a) .pudorem. Wineeoty dodojo lu: Por111lal in (aeie mendli eolore Irgi. Na", ",.al. digllum pultu mrmoriM ipobile /lenrrir tkhone"CUNfltKm. erIonne pudoril prOlligillm 1 Iue merilorlA'" regralialor brnef\cll'. b) '1'Iurimum. lak wyd. id.; rkp. n , III pluri"m. e) .Be.lum quidem.. nec oeeurum. oow. lo ma Iylko .... Winceoly. d) ainimleo lak wyd. id.; rkp. U i Ul minula. o) .deleclAri. Wine. doda,je lu I'alrurlila, eerte nepolibtu. pupilli, palronallU. fUinlioni pa/eml4u "o,cil ' ...perarr. Hoc iUarum imperium non vocabuli rupertlcie ,i//flitlcant; ,ed rerum pn.. legiil o"endunt. r) .Sepe aamque... exeroe.olc ma sam Iylko Wioe. C) ul saI_._ decrepilo m. m tylko Wine. b) .eui .aLi.... beneflcioe m. Iylko Wioe. i) .nllll quid... negaverit. lak rkp. II i Ul; W)'d. Cd. oie ma. kI .e.plo.io. WiDe. dod.je lu: hinr lorren/er rio'i monont lacrimarum; intk t'ix remilinc/Cle madrnl palpebrae. I) ..latu.o I.crimi. m.o..... lak rkp. II i ID; wyd. Cd. Dl. zamiaal oL L mIR: 1tT'ici"i, IClcrimi' Il,adui"e. mI .bi. eeete.; iOll"'OJlur m. Iylko m Wine. n) .coo Iul.re. lak wyt!oCd.; rIop. 11 i III comaluere; Wio . olllalvere. o) .dooec:. coe sediaaet. lak wyd. Cd.; rkp. II i III nio ma, Wine. opr6ez Iycb o6w dodaje: rdeol I'irlu/i, calcipario dicilur i.teBI. pl .omni.... oecidit Wio e. ma: omlle lite ... lIecidil elomn;' PololI.orum gloria in (avillarn col/ap,a ex/abuil. q) ..ieubi metus alfuille\, ion.lua. ma lylke Wine, rl .virrineoll I.k rkp, II i ID; wyd. gd. i Wiac. (emimo,. al .proptor b. q.. vici.. Wine.: ob hllju'lIIodi merilarum inligni4. t) ..unte I.k rkp. U; wyd. Cd. i rkp. III dod.j,: ibi. u) .lurn emineoli im lak rkp. 1\ i III; wyd. id.: IUrM velurli"ima. vI onaumpo.re. Wine. nblUlltp,erc; rkp. 11 i lU dodl,i. po lelll tlowio: el cd era.

ej'"

389
Minor Pompilius, cujusdam venefice mulieri debriatus illecebri... tyrranide suorum patruorum obseouia recompensat.
Popiel 11 tyle glo~ny u nas z rozpusty i dziwnej przygody swojej z myszami, mial nie mniej glogne imi u Rzymian i slaw czowieka uczciwego. Zajmowaly si nim najpierwsze pira staroytnych historykw i poetw. Przygod jego ze stryjem podal do potomnoci Tacyt w swych dziejach: s w jego opisie dotknite niektre szczegy te same ktre i nasz kronikarz opisuje; ale jakie w zupelnie odmiennem wietle przedstawialy si te wypadki obejrzane ze stanowiska Rzymianina? Oto s sowa Tacyta ktre tu daj wedug przekladu Naruszewicza, z wikszem tylko przyblieniem niektrych miejsc do oryginau. ,Pocz zatem myle Tyberyus aby i Reskupora krla Trakw zajg sztuk. Calym owym narodem wladal Remetalk, po ktrego zejciu August dal cz Tracyi bratu jego Reskuporowi, a drug synowi zmarlego Kotysowi. W dziale tym, co bylo ziemi uprawnej, zabudowanej miastami i Grekom ssiedniej, dostalo si Kotysowi j a co dzikiego, plonnego i bliszego nieprzyjaciolom, trzymai Reskupor. Rny te b~'l obu xit charakter: tamten lagodny i uprzejmy; ten okrutnik, lakomea i odludek. Zrazu yli z sob w obludnej przyjani; wkrtce poczl Reskupor pne~racza granice, przywlaszcza sobie Kotysowe dzicrzawy, i opierajcemu tli gwalt czyni; mniej natarczywie za Augusta, bojc si zemsty od tej rki ktra dala berlo obydwom; lecz skoro o zmianie panujcego uslyszal, wnet kupy hultajskie sial, zamki burzyl, dajc zaczepk do wojny. Tyberyus ktry niczego bardziej nie lka' si, jak aby raz przywrcona spokojno nie byla wicej zaburzona, wyslal do obu krlw setnika z upomnieniem aby zlo~'li bro. Usluchal natychmiast Kotys, i wojsko ktre gotowa, rozpucil; Heskupor zmyla pokor. da oznaczenia miejsca w ktremby z synowcem zej si i kltni dobrowolnie mgl zalatwi. Nie dugo mylano nad miejscem,' czasem i warunkami: bo jeden przez dobroduszno, drugi przez oblud chtnie zezwalal na wszystko. Reskupor na utwierdzenie, jak powiadal, przymierza, wyprawi uczt. Ochota przecigna si w pon noc: trawi czas na jedzeniu i opilstwio Kotys, niczego si nie spodziewajc, a ujrzawszy zdrad, zaklinal na wito krlewskoci. na bogw opiekunw jednej i. teje samej rodziny, na nienaruszalno praw gocinnych; mimo to jednak zakuto go w kajdany. Zagarnwszy ca Tracy , pisal Heskupor do Tyberyusa, e napite na siebie sidla zniweczyl, i zapa tego co je napinal; wraz napacie Bastarnw i Skitw zmydlajc, umacnia si na tronie nowemi zacisami piechoty i jazdy.

390
mu 'asodnie : e jako wolen obud)' moie zaufa swej niewinnoci; zreszt ani cesarz, ani senat nie mog tej sprawy rozstrzygn bez uprzedniego rozpoznania jej; dla tego niech wyda Kotyu i sam si stawi dla wyjanienia zbrodni. List ten posia do Tracyi Latinius Pandus, podpretor Myzyi, wraz z pocztem wojska ktremu Kotys mia by wydany. Reskupor, waic si dugo midzy bojani a gniewem, i wolc by winnym dokonanej raczej nili pocztej zbrodni, kae Kotysa zabi i rozgasza kamliwie jakoby sam sobie mier zada. Ale cesarz nie popuci si raz uknowanego zamiaru, i skoro umar Pandus, na ktrego niech iali si Reskupor, poslal Pomponiego Fakka, starego wojownika, miego Reskuporowi: a ternsamem zdatniejszego do podejcia i zdrady; z tej e najbardziej przyczyny zarzd mu Myzyi oddajc. ,Przybywszy do Tracyi Flakkus , opaI krla wielkiemi obietnicami, e lubo trwoliwe popelnionem zabjstwem sumienie wstrt mu czynio, dal si jednak namwi do wkroczenia w nasze granice. Tu otoceono go zaraz, rzekomo dla zaszczylu, licznym hufcem: trybunowie i setniki zrazu zacht i rad, poniej slra cilejsz coraz go dalej prowadz, a nakoniec ujrza naocznie e SO do Rzymu na rozpraw cigniono. Oskarzon w senacie od wdowy Kotysowej, skazan %Osla na utrat krleslwa. Tracya podzielona midzy Remetalka, syna jego kt~, jaklo bylo wiadomo, przeciwny byl ojca zamiarom, i midzy synw Kotysowych; ;A e nie mieli lal zupenych, posiany Trebelien Rufus dla sprawowania tymczasowo krleslwa: tak jako niegdy przodkowie nasi naznaczyli opiekunera Marka Lepida dzieciom Ptolomejowym w Egipcie. Reskupor zasiany by do Alexandryi: tam czy e chcial uciec z niewoli, czy e na t potwarz zmylono, dal gardlo. Gona. Tac. Atln.lI. 6';-67, Dzialo to si okolo roku i 9 po narodzeniu Chrystusa.
~Odpisano

cui dla mulier procacissima sepe hujuscemodi ve,.bOrtWl fl03culo 81tggerebat.

Niewiasta ta, a ona Kotysowa , b)'la crk Polemona i Pitodory krlowej Ponlu. Malk jej zna dobrze Strabo i zachwala jej roztropno
') Tosamo zdarzenie opisuje takie Paterkul, ale tylko
\V

oglnych wyrazach: Pra~

posil" qUl8i unil'usa prillcipu/IIJl Tiberii Ct,uari., [ormu , .'ingl/l" r~leMeamlU. (}lUJ iUe prudenna RhaJlCllpolim inieremtorem (rulri., ilU filii, Cnl!/id, ronsorlul[l" ~jllJldem imperii erocarit ; "illgu/ari in en nego/io IUII~ opera HaN'i f1tJmpOIIl. cOMuUlrid riri, nati ad omnia quu recie ((wiewla ,'ItIII , ";IIII"i('iqlle rirtute m..rentu semper quom raplandi gwria? Cum quaut grlll'ila/e II/ senator et jlHle.r, 110/1 lit prillCt!p6 et Cae.ar caUJla.' pre68i1lJl mulil... ~ (}lUJlII celeriter.: ingratllm el IWva molielllem oppre.iI? VeU. Pol. 1/. 119.

59

i bieglo~6 w rzdzeniu pastwem. Nic wic dziwnego ze crka takiej matki kierowala mikkim i lagodnego charakteru Popielem Kotysk. Odnoszce si tu miejsce Strabona tak opiewa: .Mniejsz Armeni~ podczas gdy inni inne prowincye posiedli, objl w kocu Archelaos z woli Rzymian j Tybarenw, Chaldew ai do Kolchidy, tudzie Farnacy i Trapezunt dzierzy Pitodora, niewiasta roztropna i biegla w sprawowaniu pastwa. Jest ona crk Pitodora syna Tralianowego j byla on Polemona i splnie z nim panowaa przez czas niejaki; potem objla po nim rzdy nad barbarami ktrzy si zowi Aspurgianie a s okolo Syndyki. Z Polemona miaa dwoch synw i crk: ta wydana byla za Kotysa Sapeja, a po zdradzieckiem jego zabiciu, zostaa wdow, dwoch synw z niego majc; z nich starszy obj rzd. Pitodory za syn jeden jako prywatny czowiek zawiadowal pa stwem wraz z matk; drugi zostal niedawno krlem wikszej Armenii: sama za posza za Archelaosa i yla z nim a do jego mierci: teraz owdowiaa, posiada spomnione krainy i inne pikniejsze od nich, o ktrych poniej powiemy.. Strab. XII. 555. Jak si zwala ta crka Pitodory ? nie wiadomo. Vaillant mniema ie jej imi bylo tako Pitodora , rwnie jak matki, ale to mniemanie jego opieralo si na zle wyczytanym napisie jednej z monet.

securum pollicetur tui sanguinis murus inexptSgnabilis.

jak si zdaje, z Seneki ktry mwi: nullru contra {Ol' tunam inexpugnabilis murus est. Ep. LXXIV. 19. W tym autorze szczeglniej oczytany jest nasz kronikarz. Wska przy tej sposobnoci na dwa inne wyrywki z niego, ktre z powodu pospiechu zapomniaem przytoczy w miejscach wla~ciwych. Na str. 295 mwi Miorsz: Negociacio enim est nO/l amicicia que ad commoditates accedit; a s to sowa Seneki ktry powiada: lsta quam tu describis, negotiatio est, non amicitia quae ad commodum accedit, quae quid consecluura .it, spectat. Ep. IX. 9. Na stronie znowu 307 kadzie Miorsz te sowa w usta Alexandra: multum, nquit , sibi adjicit irtu lacessita; a s one wyjte ywcem z Seneki, E.'p. XIII. 5. Tu mamy dowd najwidoczniejszy e nasz kronikarz zdarzenia same ze rdel biorc, najesciej po swojemu je opowiadal, i wlasn erudycy stroi.
Wyraenie,

quot palruos habes, 101 huju regni inimicos.

Kotys l1l zostawi synw kilkunaslu; wielu z nich podane s nawet imiona: bez wtpienia tedy mial Popiel II wielu stryjw. Tacyt mwi tylko o jednym Raskuporze i opisuje jego zajgcia z synowcem; ale ztd

39~

nie

bynajmniej e z innymi stryjami swymi, nie mial Popiel poRzymski historyk mwi tylko o tej czci kraju ktra ulegaa zwierzchnictwu Rzymian i tu wanie rzdzi Raskupor; a z Jornadesa wiemy e za Tyberyusa bardzo znaczna cz krainy Getw Rzymianom jeszcze nie ulegala: GajlIs Tiberiu. ja". lertill' r~gnat R0fII4nis, Golhi tamm .uo "~gllo incolume. perseverant. (C, I.) O tern tedy co w innych czciach krainy getyckiej dzia'o si, gdzie prawdopodobnie mieli udzialy swoje inni stryjowie Popiela, historyk rzymski nliluy: bld e dzieje te w zakres dziela jego nie wchodzjly. bd e wykrycie niegodziwoci jakioh si Popiel wZKldem reszty stryjw dopucil wystawialo zarazem w zlem wietle samychie Rzymian ktrzy go wspierali.
dobnyche zaj.

wypywa

Postremo et

pUCI'

es.

W mlodym bardzo wieku wstpil Kotys na tron, jak lo powiedzia ju pierwej nasz kronikarz: pal't'u/um /iIiran, IJatemi nominis, regem su1J[ecerunt. Owidy ktry ju okoo 9 roku 1"0 Chr. pisa' do niego pikny swj list z Pontu, nazywa go tako j Ul' en II m 'nitissi~! l taksamo n:lZywa go modziecem w innem miejscu: Traicium. jllv~nern composuisse "~gffl.

St"VlU esse malis, an liber? tuus esse velis, an alienusi

Wedlug uwagi Janowskiego przypominajl si w lem miejscu wyrazy prawa rzymsItiego, mianowicie I)(q. I. 5. 8. omnes homin~s aut liberi '"nt aul servi.. tosamo Inst;/. I. .j., nakoniec Dig. I. 6. de his qui sui l.el alieni juri, sunl.

imaqines ereas [uisse lamentatas, et ad lacrimas ejus sla/uas laerimis manasse.

sw

W tem wyraeniu jest niejakie Wirgilego :

podobiestwo

do

nastpuj~cych

. . . et 6imulacrtI "lOdu pallentia

Vila sub obscurum nocti... El moestun; illucrimat letllJllis ebur aeraque sudanl. Firg. Georg. J. 477-480,

post [unebras itaque superstitiones, quas eciam hodie in [uneribus eaercet gentilitas,
Miorsz okolo roku 035 piuc lo mgl jeszcze gsto natrafia w Polsce na obrzdy pogaskie o ktrych tu napomkn wszakie tyle posaszczyzny znachodzono jeszcze midzy ludem wiejskim u nas w wiekach daleko potniejBzych.
J

393
laululim;'
qJfdarum

excipitlrUur deliciu.
u Raskupora: RheacuporU aanciendo

Tacyt opisuje

podobn uczt

td diclitabat foederi, convivium adjicit, tractaqlte in multam noctem laetitia,

per epulaa ac IJinolentiam incautum Cotyn catenis onerat. Pamita jednak trzeba e wedlug slw samegoz Tacyta. Baskupor acribsit ad Tiberium : at ru ct as si b i i n. i di al; praeventum insidiatorem. Mogloby tedy zdawa si e Baskupor zaproszon przez Kotysa na uczt unikn szcz liwie podstpu, i oddal mu wet za wel. Bo zreszt co do sprawiedliwoei wymierzanej przez Rzymian, byla ona widocznie interesowna: Kotysowi oddali cz~ kraju ludn i yzn, bo im by ulegy jako ich kreatura; Raskuporowi dali pustki i oddalili go od swych granic, bo si tgogci charakteru jego lkali.

omne decus et gloria Polonorum occidu.

Upadek niepodlegloci Trakw ze mierci Raskupora pokazuje najlepiej ze sw samego ]acyta, ktry mwi : Thracia in Rhoeme. talcen fili um quem paterni. consiliis adversatum conslabat, inque libero . Cotyis diIJiditur, iisque nondum adulti. Trebellienus Rllfus, praelura (u"ctus datur, qui reynum interim traetaret : exempl quo majores Marcum Lepidum Plolrlmaei liberia tutorem in Aegyplum miseranI.
si

luxu et ignavia totu dislolvitur, nihil beacius eaistimatu, quam l'olttptatibU8 a(fluere. '
Obraz rozpusty i niedonoci Kotysa skrelony przez naszych kronikarz) ' , jest moe za surowy; zdaje si jakoby go jakowa niech natchna. Mimo to jednak, ten co go krelil nie zupelnie byl nieobeznany z istotnym charakterem tegoi xiicia. Wedlug Tacyta odznacza si on l:lgodnoci i sodycz : ingenium mi mile et amoenum. Dokadniej jeszcze opisuje go Owidy ktry go osobicie znal. Z listu jego dowiadujemy si o wielu nader ciekawych szczeglach : Kotys byl poet uwielbianym w swoim narodzie; oddawal si naukom. Jako poeta znal niesawodnie arcydziela rzymskie swego czasu, a midzy innemi arcydziela Owidego ktrego los trcil na dwr jego; kiedy wic kronikarz nasz powiada o Kctysie : Eratque illi sentencia celeberrima: Ungamur unguenlis optimis, replearllur IJino, carpamua flores ne marce.cant, stawia nam ywo przed oczy zwolennika plodw Owidego w ktrych midzy innemi powiedziano: Carpile florem, qui nili carptus ert turpiter ipse cadet. Ars am. l/l 79. Nader pontnemi barwami kreli jego charakter Owidy: sawi on ~o zarwno z mztwa jak i z talentu, i cho polow z tych piknych rysw policzym na karb pochlebItwa , zawsze jednak zostanie

O
~o og le

39

jeszcze wiele do powiedzenia na jego ulet. Posuehajmy sw samego Owidego: .Krlewski szczepie Kotysie! ktrego rd szlachetny siga pocztkiem swoim a do Eumolpa, jeeli wiell wielogbna doszla ju do twoich uszu, e ja rzucon jestem na kraniec ziem twoich: wysuchaj B'osu proby o najlagodniejszy modziecze! i nie pomoc wygnacowi, jak~ nie moesz, bo mocen. Rzucil mi los, na ktry si nie skarz, w twj kraj, i wtem jednem nie byl mi nieprayjaany ; przyjm rozbita laskawie na twj brzeg, aby ziemia twa nie bya dla srosza ni woda. Wierzaj mi, rzecz to krlewska nie pomoc biednym, i przystoi takiemu jak ty mowi. Prsystoi twojej forlunie, ktra chociaby bya najwiksza, nie zrwna jednak wielkoci twej duszy. Nigdy si nie uywa wladzy pikniej jak wtedy, gdy si prob mimo uszu nie puszcza: tego wymaga po tobie dostojno rodu twojego; na to dana jest od bogw szlachetno; to doradza ci Eumolp przodek rodu twojego, i dawniejszy . od Eumolpa Erychtonius. Masz to wsplne z bogami e tak ty jak i oni zwykle pomoc ba gajcym niesiecie: bo nacoby si zdalo oddawa nalen cze bogom, jeliby oni wspiera ludzi nie chcieli? Jeliby Jowisz gluchy by na modly proszl!,cego, nacoi dawa objaty d. jego wityni? Jeliby Pont euxyski koata mi bezustann burz, wartoz abym dawal dar Neptunowi? Jeliby urodzaje mialy zawie nadzieje rolnika, poco ma on ofiarowa Cererze trzewa pronej wini? Koziol nie padnie na oltarzu kosmatego Bachusa, jeli pierwej moszcz winny a pod stopy ofiarnika nie pociecze. Bagam aby Cezar ktry tak dobrze umie radzi ojczyznie, za godzil nieco surowo wdzide rzdu. Bogw i ludzi wielkiemi robi uczynno, gdy czyni to co jest w ich mocy. l ty wic Kotysie! potomku godny ojca swojego, wesprzyj rzuconego na twoja dziedain. Przystoi czowiekowi roskosz z ocalenia czowieka, i w zaden inny spo;sb nie mona sobie bardziej zniewoli serc. Kto nie przeklina lestrygoskiego Antifata '! lub kto nie chwali cnot gocinnego Alkinoj:t1 .Ciebie nie rouzil okrutny wladzca Kasandryi, ani nieuyty Kafarclyk ktry wynalazc miedzianego byka upieki \1 jego wlasnym wynalazku; lecz jak w boju jeste walecznym, niezwyciionym bohatyrem; tak te brzyuzisz si srogiemi uczynkami w czasach pokoju, Prcz lego oddawale sil" z zamilowaniem szlachetnym naukom ktre lagodz obyct:lje i nie d'ozwalaj by dzikim. aden z krlw nie je8t uczeB&y od

395
ciebie, i aden z nich me powica wicej czasu, ni ty, naukom pi knym: wiadcz to pienia, na ktrych gdyby swego imienia nie poloy, zaprzecz)'lbym, e je mlodzieniec tracki ukadal. W tej tu ziemi nie jest jedynym wieszczem Orfej; kraj Bistoski pyszni si twoim talentem: jak lubisz, gdy tego potrzeba, wzi w rk or i broczy we krwi wroga; jak lubisz rzuca zrcznie ciciw z napitego luka, lub bystrego rumaka gi kark pocigiem wdzidla ; tak te lubisz si odda naukom skoro si zbdziesz ciaru ktry spoczywa na ojcowskich twoich barkach. Nie chcc bezczynnie marnowa sil swoich we wczasach, puszczasz SI w wietny zawd za pijersk dziewic, i to jest wanie co mi zblia do ciebie: jestemy bowiem obaj kaplanami jednego bstwa. Wieszcz do wieszcza wycigam bagalne ramiona: niech twj kraj mnie wygnacowi bdzie przyjazny. Nie prsybylem do Pontu jako zbj, lub ten co rk okrutn sztuczne przyprawia trucimy ; nie zatwierdzaem falszywych zapisw moj pieczci; anim przekrcal znaczenia ich sw glosk wtrcon; zgola nie popelnilem nic takiego coby prawem bylo wzbronione j a przecie wyznaj, i wina moja wiksza jest od tych. Nie pytaj jednak jaka ona? pisaem glupi sztuk kochania, II . ta sprawia e si niewinnym nazwa nie mog. Com za wicej przekroczyI, nie chciej mi bada: niech pod sztuk kochania utaja si reszta mej winy. Lecz co bd bylo, wina moja znalazla umiarkowanego mciciela: nie odj on mi nic, prcz ziemi ojczystej; a poniewa jej nie mam, niech mi to zdarzy twoje ssiedztwo, iibym w nienawistnych mi miejscach mg y bezpiecznie. List. z Pontu II. 9.
Coty l Re
~l.

El Ponto 11. 9.

Regia progenies cui nobilitatis origo Nomen in Eumolpi pervenit usque Coty! Fama loquax veslras si jam pervenit ad aures, Me tibi finitimi parte jacere soli, Supplicis exaudi, juvenum mitiasime ! vocem, Quamque poles profugo, nam potes, adfer opem. ~Ie fortuna libi, de qua non conquerar, hoc cst, Tradidit hoc uno non inimica mihi. Excipe naufragium non duro litore nostrum Ne fuerit lern, lulior unda, tua. Hegia crede mihi res est succurrere lapsis Convenit et tanto quantus es ipse viro, Forlunam decet hoc istam: quae maxima quum sil, Esse polest mimo vix tamen aequa luo.

396
Prcz listu Owidego mamy jeszcze epigram greckiego poety Aolipatra, pisany do tego krla. Nie wiadomo azali to jest w znany AnLiConspicitur, nunquam meliore potentia causa Quam quolies vanas non sinit esse prcces. Hoc nilor ille tui generis desiderat : har. esl A Superis orlac nobililalis opus. Hoc tibi el Eumolpus, generis clarissimus auetor, ~:I prior Eumolpo suadel Erichtonrus. Hoc lecum commune Deo : quod uterquo rogali Supplicibus vestris ferre solefis opem. Nam quid erit, quare solito dignemur honore Numin., si demas vellc juvare Oeos? Juppiler oranli surdas si praebeal aures, Viclima pro templo cur cadat icla Jovis ? Si pacem nulam Ponlus mihi praesl.ct eunli, Irrila Neptuno cur ego lura feram OJ Van. laboranlis si falal vola coloni, Accipi8t graTidae cur suia exla Ceres? N,'c dabil inlonso jugulum caper hostia Baccho, Musla sub adduclo si pede mula fluant, Caesar ul imperii modcrelur fraena, prccamllr, Tam bene quo patriae consulit ille suao. 1lililas igitur magnos hominesque Deosque Efficil, auxiliia quoque favenle SUi8. Tu quoque fac prosili inlra tua casln jacenli, O Coly! progenies dilna parenle luo. Convcniens homini esI, howinem servarc, voluptas : El melius nula quaeritur arie favor. Quis non Anliphaten Laeslrygona devovet ? aut quie Munifici mores improbat Alcynoi? Non tibi Cassandreus pater cst, gen lis VI' Pheraeae Quive repertorem torruil arte sua: Sed qllam Marle ferox el vinci nescius armia, Tam nunquam facla pace eruoris amans. Adde, quod ingenuss didicisse fideliter artes, Emollit mores, nec sinil esse feros. Nec re gum quisquam magis est inslruclus ab iUi., Milibua aut aludiis tempara plura dedil. Carmina testanlur, quae, si tua nomina demu, Thrcicium juvenem composuisse negem. Neve sub hoc tractu vates foret unicus Orpheua, Bistonie ingenio terra auperba luo eal. Utque libi est animus, quum res ita postula I, arma Sumere, et hostiIi lingere caede manum; Atque, ut es, excusso jaculum torquere lacerlo Collaque velocia llectere doctua equi;

397
pater z Tesaloniki , lub tei inny zupenie; wiersz jego znajduje w greckich antologiach i opiewa tak:
Zljfi, XtU 'A"llOWI, xal "Afld' 'f6XIIOII dllWnw,'
1l't~n(( 'rOI

si

EixEW", uiwraiy ~rrriflo; Ei'7:oxin, EX MOlfliow {JafTll~la, 1tana dlEm

~),{E1'" i1tol~{r;.; h' OPero" dOIl'o1t),CJJJ.

ZEV'; rTX~1t'reoll {JarTO.Elo", :4flr;; h(lt" l((W.OrTVI'r;I' ~I f1)oj{Jo~ BZEI' ll'ae~ aot h' c1.'I-(l((1I'U,,,,((, Kn.
Anlol. Planud, IY. 'li.

(Zeusowi, Apolinowi i Marsowi podobny, potomku wladcw, Kotysie! szczliwy plodzie matki; Parki daly ci wszystkie przymioty krlewskie i wszystkie d~skonaloci: dla tego opiewany jeste przez poetw. Bero ma Zeus; Mars dzid; Apolo pikno; ty za wszystko to w sobie polczyle.) . Kiedymy si ju dowiedzieli e dwr na ktrym wygnany z Rzymu Owidy ostatnie lata swoje przepdzal b)'lLo dwr naszego Popiela Kotyski. e ten tyle ajany od kronikarzy naszych krl, posiada niektre cnoty niepospolite ; e trawi czas nad nauk i oddawa si w swobodnych chwilach natchnieniu, a plody jego zyskaly acz przesadzon moe pochwal pierwszego z raymskich poetw; obejrzyjmy za jedn raz i ten orszak getycki co z koczanem strzaami napenionym gromadzi si
Tempora sic dala sunl sludiis ubi jusla paterrus Utque suis humeris forte quievil opus; Ne tua marcescant per inertes olia somnos, Lucida Pieria tendis in astra via. Haec quoque res a1iquid lecum mihi foederis adfe: Ejusdem sacri cullor ulerque sumua. Ad vatem vates orantia brachi. ten do, Terra sil exsiliis ul lua lida meis. Non ego caede nocens in Pontica lilora veui , Mixlave sunl nostra dira venena manu: Nec mea subjecta convicla esl (emm. tabeUa Mendacem linis imposuisse nolam. Nec quidquam, quod lege "eter eommillere, leci; El lamen his gravior noxa falenda mihi est, Neve roges quid sil; stullam conseripsimus Artem; lnnoouas nobia haee velal esse manua. Ecquid praeterea peecarim? quaerere noli, m lateal sol. culpa suit Arte mea. Quidquid id est, habui moderalam viodicis iram: Qui nisi nalalem, nil mihi demsit, humum. Hac quooiam careo, &u. nunc vicinia praeatet. Jnviso possim tu&us ul esse loco.

398
w okolo poety ktry mu pie w ojczystej jego mowie wyslasza; a tem samem zdmuchniemy niedorzeczne roida tych co chcc przyswoi przodkom naszym talent Owideso , nie widz innego sposobu jak przenosi SO zza Dunaju na lewy brzeg Dniestru lub na bagna Polisia. Sam on tak powiada w licie do Kara: .Ja, pueta getycki, pisalem poema o habo! w jzyku Gew, uka dajc barbarzyskie sowa w nasz rytm. I podobaem si: dzikowano mi, i poczlem slyn=i jako poeta midzy nieludzkimi Gclami. Chcesz wiedzie tre poematu? spiewalem pochwaly Cezara i na tej nowej drodze dodal mi sily ten bg. Rzekem e ojca Augustowego mier telne bylo cialo, a dusza boska weszla w przybytki niebieskie, e ojcu wyrwnal cnotami syn i czstokro od steru pastwa wymawiajc si. ster pastwa bra by zmuszon~'. Rzeklem e ty o Liwio! jeste Wes niewiast skromnych i wtpliwa jest azali cnot twoich godniejszy jesl syn lub m. e masz dwoch synw, ktrzy s silnemi rodzica podporami i zloyli ju dowody swych cnot, Gdy ten nie w ojczystym jzyku pisany utwor odczytalem: wsirzli wszyscy glowami, zachrobotaly tmy strzalami najeone i powstal midzy Gelami dlugi gwar. A jeden z nieh rzeki: gdy takie rzeczy o Cezarze opiewasz, powrt do pastw Cezara nie powinien ci by wzbronny. Tak on.... List, z Pontu IV. 3.
'j
Ex
P~Dlo

IV.

3.

poeta Geles: Ah pudet! et Getico scripsi sennone libeIlum Structaque sunt nostria barbara verba modis. Et placui: gratare mihi, coepique poetae Inler inhumanos nomen habere Getas. :\Ialeriam quaeris? laudes de Caesare dixi: Adjuta est novitas numine nostra Dei. Nam patris Augusti docui mortale fuisse Corpus; in aetheriaa nurnen abisse domos: Esse parem virtute patri, qui fraena coaetus Saepe recusati eoeperit imperii. Esse pudicarum te Vestam, Livia! matrum, Ambiguum nato dignior, anne viro. Esse duos juvenes, (inna adjurnenta parentis, Qui dederint animi pignora certa sui. Haec ubi non patria perlegi scripta Camoena, Venit et ad digitos ultima charta meos; F:t caput e t plenas omnes rnovere pharetras, F;t longum Getico murmur in ore fuit, At.que aliquis: scribas haee quum de Caesare dixit, Caesaris imperio restiluendus eras, Jlle quidem dixit... Ud.

399
Moe jedna lub druga okolicznog co do zdarze by zmyglona listach Owidego, ale to pewna e w rysach ktre ten poeta rozrzucil po pismach swoich na wygnaniu skadanych, przechowuje si najprawdziwszy wizerunek naszych przodkw z pierwszych lat po narodzeniu Chrystusa.
1Y

Hic prlmus in {u[Ja, postremus in proelio semper {uit...

Calkiem przeciwnie mwi Owidy: Marle [ero et vinci tleseius armi; :. w drugiem miejscu: Tibi est animus, quum res ita postulat, arma sumere et hoslili tingere caedc manum itp Wprawdzie pochlebca Owidy pisa to w tym licie do Kotysa w ktrym go blaga o lask; mimoto jednak obraz Popiela II w naszej kronice zdaje si by przesadny. Wypad:! tu doda :te do skrelenia tego obrazu zapoyczy si nasz kronikarz II Troga ktry o Xerxesie powiada: /pse autem primus in {uga, postremus ill proelio lemper vi,us est;;11 pericII/is timidus; licubi metu abelset inflalus. TIog. "p. Juet. li. W.

quam coetus coluit viriles.

Wyraenie Owidego: Luserut hic Nymplla, sic eo etus an te vi ril e Me/afR. III. w. 403.

mures insolite quantitatis ebulliere...

Za Miorszem opowiada Gawe t przygod tak: Narrant eciam selliores anliqui, ql/od iste Pumpil u regno expulsu tantam a mllribus persecutumem. paeiebatur , quod ob hoc a SIli, eonsequentibu in insulam transportatus, et ab illis {eris peuimis illuc trallsnalalltibus in turre lignea tam diu sit de{enlu" donee pre {etore pes/i{ero mllltitudinis intel'empte, ab omnibus derelictus , morte turpissima, monltris cOl'rodenti6us, ex'piral'it. Chro. l. 26. Atoli nierwnie dawniej ju przed Gawem a nawet przed Miorszem rozpowiadano w Polsce o tej przygodzie Popiela, jak to wida z napomknie ubocznych w rocznikach. Tak czytamy w jednym z nich pod rokiem 1042: Hujus (Henriei imperatoris) tempore quidam poten dum sedet iII convivio, repente a muribu, invatiitlll', nulli nocelltibus preter illum solurn ; sed cI/m a suis in pelagu, maris deductus {uissel, nil ei pro{uit qUil1 mures navim msequetues, Wam usqlle ad aque introitum corrodebant: in term eI'go positus totu a muribus devor atus est et comes/us. Simililt1 aecedit Pompilio regi Polonic. Winc. wyd. gd. str. 35. Inny rocznikarz zapisuje ju pod rokiem 976: Piast gCIlIlit Semouith de domina Bepek; Pompilius periit cum omni qenere BIlO. Rkp. krlewiec. Nr. 352. Szata w jak ubrana jest w naszych kronikach mier Kotysa i stryja jego Bacibora, zdradza takoi swoje ilirskie pochodzenie. Nie pier-

400
wszy lo raz podziwia 'wiat przyrod lcbickicb przodkw naszych z myszami. Rozpowiada powany Trog Pompej jak krl macedoski KasIInder zpod Apollonii wracajc spotka Autaryotw czyli lak zwanych Lcbitw uciekajcych z ojczystych siedlisk swoich p rz e d m n stwem myszw i ab. t Tosamo mwi Diodor sykuiski, upomniawszy wprzd czytelnika aby tego wcale nie braI za bajk.lI W trzydzieci lal poniej cign Autaryoci znad Adryatyku nad Dunaj i oto powtarza si~ z nimi niemal taka sama przygoda: upewniaj bowiem jednoglonie greccy pisarze i za towarzyszenie Galom w bezbonej na Delfy wyprawie spuci na nich Apollo wielkie mnstwo iab ktre ich z ojczyzny wygnaly. 3 Ze mierci Kotyski i Baskupora przechodzilo panowanie nad czci Getw \V rce Hzymian: co wic dziwnego e lo czciowe wyniszczcnie rodu Popielw, ktre w polityce Rzymu leialo. ubrane jest w tak sam przygod z myszami? Sam ju Haskupor ktry, jak nas Tacyt upewnia, skarzyl si na stawiane sobie przez synowca zasadzki i rozsiewal falszywe wieci o mierci Popiela, mg da pierwsze potrcenie do tej bajki. Dla tych ktrzy w kaidej bajeczce radzi wypatroj dowcipn alegory. dobrze bdzie wiedzie e kraina nad ktr rozcigao si panowanie Popiela, bylato saroiytna Myzya, i e w jzyku greckim IfV'; -... znaczy mysz. Tu tei naley odnie i owe podanie o l\fyszanach ktre przyoczyl Wincenty Bandtkie w przypisku do pomienionego ustpu GawIa kroniki. J. 26.

cum uaore et duobue IWis.

Ani zona ani synowie Popiela Kotyski me zginy z mm razem, jak to moe widzie czytelnik z przytoczonych wyej ustpw Strabona i Tacyta. Ale zasluguje na uwag e Miorsz wie o tern dobrse i xii ten mial jeszcze wwczas on i dwoch synw. ktorato wiadomo jego
I) Dum haec agunlur, f.:assander ab Appollonia rediens incidil in Abderilas (Autarialas) qui propter rana rum m u r i u m qu e multiludinem, relicto patriae solo,
sedes quaerebanl: veritus ne ~lacedolliam oocuparent , fada paclionc, in soci e talem COl rcccp il, agrosque iis ultimos in Macedonia assignll. Just, XV. ~. ') Nec qUle hic referuntur Ideo mirl lul incrcdibilia nobia esse debent, cum lWI lonie insolenliora per orbem terrarum sccidisse , e x v e r i s h i s lor i i 8 C o mp e r I u m h s b e a m u 8. Nam in Italia agreslium vis murium foecunda luxurie in agris natorum e palria quoadam expulit.; Qui Autariatae nominanlur, hos ranae in nubibus cretae , et pro usitalis delapsae guttis , palriam descrere, et in locum ubl nunc sedes habent profugere compulerunI. Haec in /idem historiis derogentes propler inWlilalum rei modum dieta nobis sunlo. Diod. sic. ID. 30. ') Appim llIyr. "; Diod. Ul. 30.

&Badza sit z tem co mwi TacyL Na te slowa Miorazawe upatrzywa si Gawel, uczyna opisanie postrzyiyn Semewitowych tak: ErGI duz 1OIl;ne Popel dU08 filio. h ab en a ~ kocu dodaje e [egoto mialy zjeU myszy. Pomieual wie, lub moie zn.lall jut BdEieindziej pomieszanych, Popiela II i jego dwoch synw z Popielem m, ktry ai na postrzyiynach Semitowych znajdowal, a o ktrym zsola nie Blychad wpisanach staroiytnych iiby mial ion i dwoje dzieci.

turre eminentissima ineluso:

Wydanie gdaskie ma tli, moie nawet lepiej, 111fT' tlelUlli"imA inclu.o.. a wyraenie to mogloby si nawet stosowad i do OWJlj wieiy w ktrej Baskupor w kajdany sakutego Kotysk wizi, a poniej zabid kazal. Gawel zd mwi: turre lignea gcigajo to do wieiy na Gople.
ROZDZLU:. XXI. Zmlllnll dynASt)'l: Semowlt .yn rolnika ..... awlll .Ie Juo wo I _o.tale krl.m
_
L1EXlfJalo~
~e.

".o.cUJe" Popkl

Rd i pienrilllki panowania oatatniego krla daekiego opilllje ta nnz wtor. zwany 00 jea' a Diona; De~ a F.ata Rafa; Ceb1l lub Dtupaft zowia go Jornandea; ale wie talde i, po odnieaionych wielkich zwyeiptwacb, nard wbsny zwal go pbogiem, Semidetu, i jakby bogiem aiemskim, To Ie~ a nie co innego wyraia polskie imi jeio Semowit. Podane o ..im przez Mionu wiadomoci. a, po "iuz ej cz cl nie znane ; a w.tych niewielu azczegach ktre a, znane ak,dinn,d, Ipdll ai DHI kroDilun I DiOllem i Jornindesem.

Radice er~o PompiJii stirpitus excisa , nova principum iniciatur a) successio : quorum celsitudo tanto crevit subimior, quanto stipes creditur fuisse depressior, Humillimi namque agricole (jlius Semovith b) nomine , strenuitatem indult, adolescit industria, virtutibus parentatur j e) qui sms, non 8UOrum ~uffultus meritis, prius magister oreatue miijtum,

Po wykorzenieniu rodu Popielowego naslal nowy rd xiq:1l kl6r . . y Iym wyej wznieli si im po.-:ioms-:y, jak mniemaj, by s-:c~ep kl6rego pochodzili.Prociuchneqo bowiem rolnika syn, imieniem Semowit, jl si~ rzemioso wojennego, dlJjrzewa ro~opnoiciq i w cAlHy bogacia: uroll8zy wi~ wlammi a nie przodkw ltJJoich zaslvgami, zOBtal najpierw wodzem a tv kocu lSt

['

Googlc

~
OI

tandem regia fungitur maje- krlem, ktra to dMlojnoJ state: quod de ipso ab ejus bya mu prupowied;;ana, jDi pene infancie crepundiie as- mwiq, od IGrMIJfJ lhiiuln. serunt prsagatum . d
.) .iDi.i.lorl lik wyd. rd. i "p. n ; rlIp. m tllIl\Ci4lvr. bl .S.m"vill. tak WJd U l III s..,,,,nt1l ......e. e) .adoleeciL .. parnl8la... lH II i HI; .,.. p. lUIoluct1llie illllUlria'" v/rtttlibll. pn-ffltI4Ilal. a)IDle . .) .P ......._ . lak r B I m; wy cd. prUGg/u",. m1lDie.

"p.

"p.

ca .

Radice ergo Pompilii

Wiadomo~ei

strpitus

eacu.

ktre na pocztku swej kroniki podal Gawe, od niektrych co do tego punktu zanadto moie ceniony, upowszechnily mitdry nami to mniemanie, jakoby Piast z rodem swoim naleia do czystopolskiej historyi. Zdanie to podzielalem 8aIIl aiesdyg idc za Narusuwiczem i Lelewelem; ale rozpatrzywszy si lepiej w historyi, przekonaem si, ie jak xiita ktrych przyrody rolWaiali~my dotd, tak i Pian- jeAcze & swym rodem do dziejw naddunajskich naley. Pojed)'DCZe ku temu skazwki roztl.n, w nas"pu~cycb przypiskach. Ze 'mierci Kotysa i stryja jego Raskupora, rd ich nie h~'" jesecse cakowicie wytpion; zostaly bowiem dzieci po ohydwoch, a po Kotysie nawet i iona, i w ich imieniu rdzil pugcizn Trebelien Rufus. Powys~e tedy wyraienie Mioraza Wskazuj. Da cu. pOniejAy od roku 9 po Chrystusie. Jakoi dopiero okolo roku 47 syn Raskupora. Remetalk, zabity zostaje przez wlasn on; a syn Kotyu tego imienia co ojeiee l'nen~iony by wcr.~~l\ i e nieco pnez cenna KalipJ do Armenli. Evleb. hr. pod r. 8; Y/lkell. i11 CU1p. Byz. Hut. V. 265. Wytpiony wic a1bQ raczej z ojczyzny wojej wyzuty byl wtedy dopiero rd Popielw, i pOll\rzyyny albo wa~ iwicj mwi hrze t Semowita, o ktrym tu Mrorsz rozpowiada, odbywa i~ okolo owego czasu Zl panowania jeszcze Popiela Ill,

humiJumi
By

lUllfiQ ue agrieole {ilim &mM/ul nomitu. tedy Decebal synem rolnika: okoliczno'C ktra liN nie zna-

chodzi si~ w adnym staroiytnym pisarzu, a jest zupenie wiarogodna, jak lo w dalszym rozbiorze obaczym. l Gawel ow~e Piasta aralor a imi .,na jelo wypisuje Semouitllcii Semouith.

Prius magister creatur militum.

Wie dobrze t okolicznoU Miora le SemowK byl pierwej wodzem; Gawel j wypuci ~ nic zrozumiawszy, ja~ wida, sw sweio poprzednika; jego wyraenie: quod rex regum et dux eum Poknaie ~ eoneordittr ordiftallit, et tle re!Jflo Palt' ClI,. ,,,bole radiculU ezatir,ait,
Diqitized

byGoogle

03

okazuje, e sowom Miorua ktre prost , biMGrycUl prawd wyraialy, podsumono znaczenie przenone i wyraono nauczk duchown. Mona si przekona' z Diona KassiusI, e Decebal czyli tak zwany u DIS Semowit zawdzicza tron jedynie swej wII.czn~ei. Za jego czasw 'panowal nad Dakam] xii imieniem Duru; tymczasem wojskowe clKlty tamtego rozstawily (O w narodzie i Duras ustpil sam tronu Deeebaowi: quoniam is erat et in Cf}!J1lo.cefldj. rebus belTicis perspica.x et in . , . . .01",.... recie ifVatlefdi et Of'porltlfe ~~di gna""; ",.idii. 10-

ctJtUiis af'ti{e.x.. i,. preeliU prGflplu.. ta,. vietoria r.cte Uk1ii f'ata cltuli acceptae probe mleAdi peritlls. Quamobrem liiutiBlime adver.anUl gravi. {uil populo Romano. Dio LXV/I. 6. Z tego wida e dlugo przed
{I!:

"IN'

'.

l.

"'~pieniem .wojem na tron musiII by wodzem, kiedy tak wiefostronne lIolyl dowody rycerskiej swojej biesioki. Zupenie te temu 1JIiei-c.. z Diona odpowiadaj lilowa naszego kronikarza: Itrenuitatef/& induit, adole.eie' industria, virtutibus parentatur .. sui! ergo, non "lOrum sulfultus me ntu "agi.m- ertltftlr militum, /Qfdtm "egin (wngitur fIIajeetate.

prl".

ROZDZIA

XXII.

~w" p"tny"'" z..tar pnr. 'awlpost.Ia, a aroezy.teI .... IUH\I. lIowal eJo: p uJ.)' poduweau 111I'0: replelllL
Najsllrsz~ legend sowiaak~ opowiada naOl tu MiorllZ, idl}c wiernie za .weOli irtUami. Ga"'el s.U'al si j przeszczepi znad Dunaju nad Gopo. Siga ta legenda p-.tkiee twoim pierWllych po Chrystvsie 1Viekw, i _dlug niej urabiano po~Dlfi legend o . Germanie kt"1 angielscy IX wieku pisarze rOlpowiadajl}. D. rozpowszechnienia jej w tej oto formie midzy Sowianami, stanowczo przyczynili si apostoowie ieh: K z Meodpn, "*"He to CQ li, tak r04u jako i przygd dackitJlo DeoeNla tyczyo, do Centibalda czyli witopeka morawskiego.

Fuit enim quidam paupercuus Coliscoois a) filius, cui nomen Piast, bl CUjU8 oonjugi nomen. Repica: e) amho natura infimi, rebus cxigui, esumacione nuIli ; sed purioris vite studio sublimes, estuque miserieordie adeo ferveutisimi, ut oorum

Btj/ 010 pewim ubo:iucAny Kolyski IfJn ktremu na imi, 1JyJ Piast, a :tOBie jego lIti imi Repka: oboje rodu ni,kUJgo, majqtec;;e/l mieli barlbo lichy, ~toJci :adnej nM mieli; ale czystoci obytaiJjw wyisi byli nad innych i najgorliwsi w pelniefiu miloliern'lcli

substanciola in se plerumque nuIla J hospitalitatis vero dl nonnumquam augeretur impendio, Quis non miretur , quis non stupeat, vel augmento quid minui, vel diminneione augeri? id -) enim est vel candore nigrescere , vel ni~ine candidari. Rem tamen I) exilem, rem pene nullam .large crescere feen hospitalitas. r>
A janua namque Pompilii regis duo fuere pulsi hospites, quos quidam 31lgelos fuiase, quidam Johsanem et Paulum b credunt , horum lubingredi non dedignantur i) tugurium. k) Quos domestioi (tdIioe' C.1iIoo el 'i . l) affectuoso amplesos discumbere ju),ent, faotamque de sua paupertate cenunoulam et braxati modicellum liquoris m) cum hilaritate vultus apponunt ; orant ne quid, ne quantum, ne a quibus; sed qualiter et qUQ exhi-

uc:ynkUJ, a ieh
z,wi~ks;,alo si~

mienie niekiedy oka-

ubogi

um

goIciJUWei.

.Kogolo
kOfj(J

nie zasianowi,

nie

~Aiwi J

t'16.WI

rzecz jakt] umniej3zaniem powi~kszy} lub umniejszy zwip/uzaniem? ZRaCAY to bowiem tyle CJ CRmierl bitJDki lub cxamociq biele; a jednak dobyteJc ich tak u1xJ:lur1uy i zaden prawie, zosta gocin fOitt hojnie rosmnolon. Dwaj bowiem gocie ktrzy wedl1g twierdzenia jtdnycA byli anioowie} wedug drugich za Jan i P(JfI)f1, odtrqceni ode drzwi krla Pop~, r~ wjAi do itA chaty , a domownicy jej (miilllOllIicu lielW6ko i PisM) sertkcznie ich tUcisnqtlJszy, premii aby 801M wypoczli, i WRtt pr~ rzqd:OfU 'loogq BUJoj wieczerz i odrobin uwarzo'1UfJO napoju z U'elM,! twarUJ przed niT1'i~astawiah. Nie parzC'e, f1tviq, kto, co I ile; ale jak i z jaln'em

.lOS

beatur aft'ectu, considerent :

inquiont nobis adjacet; sed posse non suppetit, Hec vobi! apposita, de spicis eadentlbos eompiata , pro inicianda parvui cesarie ac tonsore primiciis, nJ utinsm vestris placeant desideriis ! quibos etsi doleis sapor desit; saporosa aman affecasej non deest dulcedo. Ad hec illi: Atrectos vester operl vesro nomen imponit, quia quantwn quis intendit, tantum facit i Pl nec potest esse insipidum, qood sale caritatis conditur, quod favo cordis instillator.
Ouid erllum? uid duce? plum qui~? srata volnntas ;' Nam paleu operis aurea meoa operit.
vee

.ereem f1I~ podaje: nie zbywa

nam OOwiem na ehiach; jeno cl~ciom mo:tw8 nie dopisrtje. To' co wam tu zaltawiamy uzbierane z uronionych ko sw na uroczyUoJ ptnrzy zyn "Jnka nalzego J . dalby bg aby' wam nnakowalo ! bo' cho brakuje sodkiej przyprawy tej zastawie, nie brakuje je.dnaJc wfb,i~znej ollodtj serca. Na to oni: Uprzejmoi wtl3za nadaje wag dzidu waszemu: bo wedug wielkoci zamiaru mierzy .i wielko uczvnku ; ani te mose by niesmaczne to J co sama mi/oA przyrzdza i osadza miodem serduznym.
J

ulacheIatJ je.t "prsejfMft! ac-..era; A wHleC fiaialtta. 'Wf fluel

~trG.

1IHi~~a

Qoibus considentibos augeri ceperunt epule, liqoor excrescere adeo q) ut undiqoe mutoaa vasorum eapacitas ad instar muleris Sareptane, cujus owo van rl non

usiedli, zacz~ si mnoz!l polravJY i pr~bpJtJlo napoju, podobnie jak przybywao ofju u niewiaJJiy sareptaskil'j, tak dalece, u~. pofJCMJ'le

Skoro

gocie

za

st

suffieerent reoeptui j que nec imminui potuere quam plurunarum longissimis haustibus convivarum. Jusserant nihilominus hospites repm Pompilium .cum proceribus corrogan. Sub tanta igitur ac tantorurn frequencia Semovith ab hospitibus tonsuratur, et foturi regis festivitas miracoli presagio consecratur.

90 me mogy, a . I~ u~1IIo Ric rJocitU mnsllfi goJowRik6uJ ItJjoIIfi ciej .. niM curpalo. KtuOl Id go;~ pIWU! krla ~ wra. ~ panam.
~Iia objq

rd takitj ~ i w taJti lpOI ~'alaIuj obfiJoic po8lr~li gocU &mowUo., ~ pow~V i UA~~A~ tym cudem przyu!J jtgo obiBr Ma Irrla.

l) .Colioeoeil. TIIt .. Die..... b)'lo lo i..it pennaie pilae, bowiem. wdawalclI r~opiJ... eIt nie r6iDi,. .i~ p.. wie od roskl I; wyd. id. Cmsi#DtIi.; "'p. II i III CilDmC'",,"; Wiec. Dljerci.j CIltNciuoAi.; C!u'oD. Pel, ~",.,.; Chro .. PDe. Pol. li'nid'M1u; Gen.l!. P11!1. prs)' Itp. XVI kreD. Winc. ChoaDnla; "'p. VI Wille. CkK Mli.; Kf9r ChNld. bl .Piuh rtp. 111 PUIIl; rkp. U P,..t; PeL. PDtlUal; Ch",. Pr. Pol. 1'0.'. t'I .Repie.. lak """.1'<1. i "'p.lI; rkp. flDp;e.; Chro8. P.L /tiJU&; Chro ... Prin; Pol. Rep~; G.... Rr,lII. i) ...-0. lak ..,.4..... i .... 11; rkp. 10 DIe mi. e] .id. lak ""yd. id.; rkp. U i Rl illtfl. r) .lamen. lak Np. D i m; w)'J. (d. 1&11I. II .bespilaJila" lak pl.; rkp. U l UjuUiIM i. Co libe . hl .loba.Dom et P...I"m. lak w)'4. , ; rkPo....k. BB. ia (DL JDllt" &I P / ; Ap. U i m 4o~ ki Ile_o _rl,ru kl6l'OfO _ w ..,.eL pL il cIeMrOllIII"" lak ,,yd. id. i rkp. ID; rkp. II Di."L kI .Iui"ri"m. ~k w)'d. id.; rkp. D i III IlIfIlc. 1)....i1ieelCOU- .IPi.,le wdei...i. j-rl0" 1)'l1lo; w rkp. Wi.c. VI nie ma joj. m) .liquori.. lu me lak wyeL (d. jft i rkpp . lI.wa .e.. urel'iaU ..... widounie weilD~Y lit do Illlu l I'lolJ' aebnoillej. al ppeil.~ prlIIIcli.e lak .... II i JlI; W)'d. cd. ale ... "ka dNIjI" tik rlp."; ..,.L .... i rkp. W o(ediDfU. pl .AAcluL~ fleile lak rkp. D i Ul; lVJ"I. J1I. nie _. q) >d_ I.k rkp. 11 l lU; w)'d. rcL eie .... rl .Soropllll.... v..s. II" wyd. ;4.; rkp. U i Ul 'n~ . . . . . . iowI&! ..,.... .. LuNIe _ie l. JIIlaeUII, ... b - ' -

1""" ,
m

c-..

.,4.

m. ts.

,n'" ...

lowia

.i~

u HelMjclw IV

li,.

krl6w r kl6'" lea pralkII.

WJittl.

quidam pauperculru

Col~conil

filim.

W dwojaki sposb wykada mona lo miejsce. Chronica Polotorum na klr~ jui nieraz w odbudowaniu textu Miorszoweso powoywalem si, mi zamint 'CoilCO"i" cO'~lIi, I)(J oezywigcic wskazuje ni wyru aolUki eoIN~o Inaccy kolodlieja. Kolodujem .ted, by ojciec Pia1&1, i lo mDi6IJIlnie kryo w Polsce ju bardzo dawno. l Jesllt Irell~
')
PilI

119

~.

barlllik; dnd&y piRIJ

i k.eodzIcj.

Bieliki kraB. L ...

07

..

mniemanie ktre winno' powstanie swoje etyrno1olii, I zrodzone b,Jo ni ziemi Sowian: p i a s t bowiem lowie si u lud6w slowialkila w og6no~ci, a w szczeg6lnoci u PolaUw cz'~ kol:!, z czego 'WYWnioskowano ie ojciec Piasta musia by koodziejem. Tymczasem pr6cz jednej kroni\i Ill.kiej wssystkie rkopism. tak Jlioflln jakotei Glwla i Wincentego maj w tem miejscu imi wlasne Coti.eo czyli Coli,eo, a z..luuje na uwag to, ie i w Anglii gdzie ta legenda "udnie , 110 jul w prerwstej poowie IX wieku, byla znajoma, syszano to imi wa sne Keltl, przypominajce Kotyik. latrzymuj wic tu to imi, i tylko dodam ie w tej legendzie, jakto IwyIde bYW:l w legendach. o ile rzecz swna opiera si na zdarzeniu pewnem : mianowicie na apostoowaniu PawIa midzy Getami, o czem sam lenie aposto powiada; o tyle z natury jui swojej wtpliwe by m~z okolicznoci podrzdne. Wedlug sw tedy Miorsu rzecz tak si miala: Byl xi Kotys i rolnik Kotys bardzo uboiuchay II BoiaiM)'. Apeetolowie przyszli do ~loia j ale ten b" jui upnedaoD o icb WDilraeh, i nie przyj ich j tem gehowiej prayHl iAIb rolnik Uremu przy tej SpeSObDOlici wnuka jego, a syna Piu~wo, imieoiem SeaowU. posLraYlli, uyli. wyraniej mwi~o , oehnoili. e ~i sprawia wtedy pol&rzyiyftJ ayoom swym, tegB~ru zBola nie mwi: i VI s&aroytDycb pisarueb glwlbo o tena zupelnie iJ)' x~, o ktrym &u jelt mowa, mial I'&W. Gawe .ucayDljc IW' powid: Iicl iA oivU&k ,....eu& tiu lIOflI* A1pel 4uDa {$lio. 4.6"", pomiellal, jak wida, Popiela II I pQpelelll UJ.
PitnI. Piastowie mani byli tak w Iliryku jak i nad morzem eearnem, dokd sigao panowanie Popie161V j Steran I Bizantu kt6rydzielo swoje Tltpl "Uaw z"pisarzw slaroiytnych ukadal, powiada : . n.Mtrat. 1J".; tr(!dt; ~q; 1l~C!'. . Pia,'y, rd nad Poatnn. Imif lo B~nJ". "flo(tJJt; 'ltjJ ' Opi;at. wymawia 'i! 'talt jd imi! Ore.lw o,tolm; ". "al o; dti~a. MaXI!to7U1a tuthi m"t6w. Pi/lity 1AI (. p"",c1'" Un" h>rJ x,u /JE nurt;ttJ. Dt ur&b. ,k/tm na flOlce tlIta'nitj) ' rod." iti Ma" str. ~fJ, W)'d. Amsl etdonii. Uwaa~ tu wypadl ie ten autor zwykle obejmuje nazwiskiem Macedooii cz~ krain trackich i ilirskich. Tllk widzie~oy na Itr. 53 e wedug nieg~ Partya jest krain mace'dosk~, podclaa kiedy Strabo i ittni lowi j~ krain ilirsk~.

cui nomen

a ianua namqut Pompilii

PoczwllY

reg;~.

od Pompiliusa urodzonego z Julii io try Cezarowej, lowie Dllla kroniki PopieIami krl ktrzy, pod plywem Rz)'mian

panll,Me, odznaczali si mnie] lub wicej niedolflnemi rdami; LUaamo jak od Glaukiua poc'uy d_je tai kronika nasza imi kib krJom slawniejuym. De jakiepto Popieia odnosi li, moe wzmianka nmiej.u, latwo to okae krlkie saltanowienie Popiel l (Remetal.k) panowal okolo narolkenia Chrystasoweso;" Pepiel II (KOly!) ISil okolo reku 9 po Darodleniu CbrysWI3: ani jeden wic ani dOSi I nieh nie meB' zaajdowa ai wru I PawIem apo.tolem na poslnyi.yllach u Piasta. J.uo rinJ od obydwu poprzedaich xiPt. Popiel lU. Niektrzy piPrze polscy daj. mu tako imi: Popiela Koyski, l zd wnosi maina e to jest Popiela U 8YD, imieniem Kotya. o klrym donosi DiD e okolo roku 39 po Chr. panowal w Tracyi, a prunieaiony zosta przez KalipJ do Armellii. HilL LIX. J.

li,.

qvo.
flfJte

fUdam

Johannem U Patdu~ credtlnt.

Stary pnepiaywacz Miol'llzl powiedzia: wylej o Kolysie: r",..nt ttC Impor. Neroni. fui Pdrua et , . . . . taIwmIiI. Co do oseby pomyli on ~, bio.. Koysa VI za Kotysa m; ale wsbzal Dl apoetolatwo Pawia jako na ~ek wedu k6regtt w op.wiadania dWfJjw plyckieb u nas otyentowano si. Nie lDI Wltpiwoki e i lu _pomni.,. jeH unie SIM Pawe ."po 8l ol ktty byl gWnym ni posll'lyynlcb Semowilewych pl'lewod~: jako nljttarHy rkOpiS81 sulI1O&ukk'i powi.~a tylko Paal. . , I dopiero potniej'lle rkepilH i Du SOU dodaj4, jakoby to byl Plwel mezennik. Powtarza nieIJdy' dobrze le Slowianami ebelnlDy pab'Jareha Focyus , e Gelowie. jesUo staroiyme SlGwian Duwiako. P.sjacieem FoCJusa byl KOlUltallty syn Lwa, Iwany painiej Kiryl.- Kiedy LeDe wraz I bratem swoim Metoeym uda si na ~postolttwn do Sowian, odszukanie pierwszych chndciaskich po4I. mid&y lflll ludem stao si nitVako ich zawodem i ow podsLaw na ktrej dalRe kr&ewienie nauki Chrystusa alljpomy~iej udl sit; mopo. Ojwo~npn I wyobrae niami jau WWCUll o rodowoci Slowian .najtbze sowy w Grecyi podsielay, byo tem snadniej doslrzedz w podaniach Get6w ich .jazy_te podallia i wskazywa rodakom swoim pierwsze uwi/izki endeiastw. tl Slowian jui za czuw Piowa. i Pawia. Wcunie upadlo paa1we Wielkiej Morawy. a. z nie.. uLracolle zostaly pajwlllniejue pilDlienne I cusw Kiryy i Metodego pomniki; c~'ciowy ieb odsWs WIU I prD4Cymi si ku siecnill\ kra.inom chrze<:iaoami rozleal si w Polsce

.po"""

') Vi~. ~.dl H~ ed. Doom. Ur. 107.

409
i lIa Rusi, i eto jed egenda ktrej tre~ wyjta z dziejw getyekieh, tyczy si krla ich Deeebala, a ma wymienite zastosowanie do wito peka krla Wielkiej Morawy, apostolstwem Kiryy i Metodego opiekujeego si, ktrego Lnitprand i spczeni rocznikarze niemieccy Cendebaldem lub Centibaldem zowi~. Nauka Chrystusa rozlegala si bardzo wcz~nie midzy getyckiemi ludami. Kiedy Pawe aposlol powiada: ab Jerusalem per circtlitvrn wque tUI lUyricum replMJeram etlan~lium Chrilti, Ep. ad Rom. XV. 19.; mamy w tem dowd najwidoczniejszy le ten aposto by oraz Getw apostoem. I oto jednosonie zalatuje nas z kronik najdaY<niej8lYoh tak Pelski jako te Rusi i Wgier, ie Pawe by apostoem Sowian. 'fak mwi Nestor:
lV MoraW1J bo chodt7 i
Pawe, uczi aposto

tu: tu bo jest Ilurik jegoie dochodil apostol Pawe Tu bo "iena Slowene perwoje : tieme i '/OJJesku i~ykll uezitel jest' Pawe. Polno Sohr. 1. 12.
nazywa

chodzi i aposto tu: tu bowiem jest lli ryk do ktrego aposto Pawe dochodzi. Tu mieszkali najpierw Sowianie: dla tego nauczycielem narodu sowiaskiego jest Pawe.

W Morawy bo
uczy

Pawe,

Mgf Schloscr artowa sobie z tych sw Nestorowej kroniki i je wtrtem, bo wedug wyobrae jego, zwaszcza poniejszych, bajk wierutn jest twierdzenie jakoby Sowianie pierwotnie wIliryku siedzieli; ale ktokolwiek nieuprzedzony rozway te sowa Nestora w zwizku z innemi wiadectwami w tej mierze, ten ani ich lekceway nie bdzie, ani ich wyrzuca z pierwotnego textu jego kroniki. Zgodnie z Nestorem wie takie autor wgierskopolskiej kroniki lo w Spoleto , miecie dalmackicm, naucza Pawe aposto. Mwi on: Rex vero Sclavonie tt Chrovacie circa mare delectabatur in civitate que Sipleh dicitur, quam BanCluB Pau lUB a p ostoi us ad fi dem ch dB tia n afl convertit. Wyd. warsz. str. i8; rkp. S~z. str. 25. To co mwi dalej jakoby ten aposto sprawo~a tamie przez lat pi obowizki biskupa, jest zapewne dodatkiem Chepliwoci chrzecian tamtejszych; ale same nauczanie Pawa w Iliryku nie podlega najmniejszej wtpliwoci. W aktach watykaskich znajdoway si g]ady bardzo dawnego nawrcenia Sowian. Papiei Eugenius II w licie pisanym midzy rokiem 8i" a 8i6 do Totunda awarakiego i Mojmara morawskielJo x~cja, pewiada mitdzy inoemi: Ad apostolica litrlilla Drllliotlil OCWICI tlenieu (Urolfus, LaureacmiB eccle.iae archiepucopus) novafl eccleliam, no,,", benedictionibus informandam Bttbnixe commendavit, quia Domino au.xiliante catholice guheNIandam in veBtri. partjbu. Buscepit. In quibu. (w Morawie) etiam quondam RomGnorum quoque, Cepidarumque aetate, ut

52

4,O

l,etilHU e~rtllfA est, iA upItm ettlt'Ulrum ,arwAilJl Gnleeaaoru . i jure ..etropolitaft' olltiluenmt dweem. Boaek cod. dipl. I. 19. Jeszcze wic za czasw Rzymian kwitno chrzeaciaslwo w tamtyeh IItronach i to wiedziano w Rzymie w wieku IX z pewnsei : Mt lectione certll. ut. Dobitniej jeszcze wyraZa si w tej mierze papie! Jan X w l*ie do Tomislawa xicia chorwackiego i Michaa xicia zachwnskiego, pisanym na poctku X wieku, mianowicie miday rokiem 9U a 9i9. Powiada on; Qui. enilll ambigit Sclaviforllm r~gfa in prilllitiu GpOItoloru". et IImveraali. ecciuiu eue co.tJumorata, ClI". a 1:11t abil li. ~.catJ praedicationis apoltoticae ecclui4e ,ereerafl, CtUn lccte fUUi. Farlat. BI,r. "Baer. III. 95. To wyrlenie o pierwocinaeh apostolakich. o kolebce wiary gwitej i mlecznym jej pokarmieniepodobna jest inaczej sobie tumaczy e jak tylko lak, e Slowian nauczali ju pierwsi apostoowie. Najwaniejsze gwiadectwo o wesesnem nawrceniu Getw czyli Dakw daje Tertulian zmary r. 220. Mwi on: Cui (Chn.o) et aliae genU. cr~diderunt: Parthi. Medi... Rotnani... et caeterae geniu ul j. . Gelulonm varietat.. et JJaurofum mulli finea... et Britslorvm itUJCCUH Romani. loca Chnsto VefO lubdita, et Sannatarum et D a c o r u tJ... et Sertharum... In quibua omrlibuI loci. Chr'ilti nomen qui jIJm vent, regnat. Adv. Jud. c. .;, wyd. Par. z r. 545. Nakoniec mamy wyrane wiadectwo o mszy gwi'ej w jzyku Getw odprawianej w Myzyi: a wic w tej krainie nad ktr rozeiKali panowanie swoje Popielowie Kotyski : In primo templo laud Dei gruca lingua personabunt ; ill altero B ess i s e rfll on e s 1/ o praeeonia canebant; in tertio Armenii numilli 8upplicabant. rita s. Theod. ex Metaph,.. IX. 57. W IV wieku po Chr. byl biskupem u tych Bessw , Nikelas ktrego BolIand dackim biskupem. za Baroniusz biskupem Bessw, Dakw , Getw i SkiLw zowie. Siedzib jego byla Remesiana w Myzyi. Pag. lJ. 9. Te s dowody ktre jak nie zostawiaj wtpliwo~ci o bardzo wczesnem nawrceniu Getw na wiar chrzeciask , tak te wybornie wywiecaj okoliczno dotknit tu przez Miorsza.
fU quid, ne quanJum, ne de quibru .. ,eJ. qusliUr et quo exhibeatur alfectu.

Myl i wyraienia Seneki ktry powiada; Eo lJimo If"idqrle dee tur, lJ1IO tUUllr; see qvantum IiI, sed a quali pro{ecllm volUllale, perpertditur. Ep. LXXXI. 4.

Alfectlls oester operl vestro nomen imponit...

Slowa ~witego Ambroego; uwaa jednak potrzeba e w wydaniu nie ma tych slw: mos wil(c by poniejszem upikszeniem, dorzuconem przez samego Wincenteso.
gdaakiem

amn8tar m1dieris Sereptane, receptui. .

Obacz w biblii,
xig.

Cfljlll

oleo

VfUa

non

8U~cerent

krl. IV. 4.

Jusseran; nihilominus hospite 1'egem Pompilium cum proceribul corrogari.

Napomkniony hl jest wyratnie wyszy cel goeiny : bylito wic apostolowie. Midzy domownikami Piasta wymieniaR rkopisma takie starego ojca Piastowego, Kotysk: takim sposobem zeszedl si tu Popiel Kotyako krl ze swym imiennikiem wlokianem.

Semovith ab hOlpitib1lS tonsuratur.

Wyej powiedzial autor: Buppeti( hec vobi. pro iniciands parvuli ce.arie ac ton.u,e primicii.. Pierwsi chrzecianie przyjmowali niemalo zwyczajw od pogan: do takich nale postrayyny, Pawe odznaczal si midzy innemi tern, e apostoem bdc kazal si postrzydz na sposb Nazarejczykw i obrzd ten innym chrzecianom zaleca. l Ztd wywodzi Izydor pocztek postrzyyn duchownych. Obacz Baroniusza J. str. 6t 9. Atoli i postrzyyny wieckie na dzieciach w sidmym roku dokonywane, znane byly u pierwszych chrzecian i lczyy si czstokro ze chrztem lub bierzmowaniem, jak tego pozostay lady podzidzie w kogciele wschodnim. Wykazuje to obszernie W. A. l\faciejowski, w Pam. I. 2 9 i nasl

[uum regis [estioita mirceuli presagio consecratur.

Gawe powiada: ho'piteB puerum totonderunt, eique SemoviJh vocabulum u preBagio (uturorum indiderunt. J. 25. Rnica jaka tu midzy Miorszem a Gawlem zachodzi jest znaczna. Pierwszy powiada tylko e cud zdzialany, by niejako przepowiedni przyszej koronacyjnej uroczy_O stoci j drugi upatruje t przepowiedni w samem imieniu: w czem jak we wszystkich niemal swoich rnicach oddala si od prawdy. Poniejsi uwiedzeni sowem rzuconem przez Gawa amali sobie glow coby to imi znaczyo i dziwnie je wykrcali. Podrabiacz Bogufaly powiada: Semovit enim diciJur: jam loquetu , a ztd wyciga rwnie kamliwe nastpstwo: quia ann..m qU8rtum decimum .ue etali. /lnie mortem patris cOflcenderat. SommerBb. H. 23. Spomnialem jui e ten Semovith jesue gogny w dziejach staroytnych Deeebal , u Diona L16J(i{Jlo~, u Festa Rufa DecibaluB. u Jornandesa Dvrpanell' lub Ceb,d. Murat. SS. rer. "Ital. l. 198. 253. JeJt

') lIIee cum agerenur una insuper rum Nazareis et Paulum cap iUis abrasum esse, ima et ut etiam caeterorum capili radcrenlur curam impendisse sali. Acta decla-

rant. Baron. Annal. Eccl. I. 619. wyd. kolo.

~i

Semowit nie jelt nic&em innem jak tyu.o &lumaczeniem na jzyk sowiaski imienia bE-K'pcU.o~, de-CiballU. Cebal k.trego pierwiastkiem jest ~ Kt{JIJ.:tj, to jest: ziemia, owa wielka-matka czczona u staroiytnycb pod imieniem Cybcli. Wit zowie si bg w jzyku Sowian, jak mamy lad tego w nazwie Swantewita. Semowit tcdy, wlasoiwie Ziemowit, znaczy boga ziemskiego, a powd przybrania takowego imienia przez tego xicia, wyjdniajll .DlItpujllce okolicmOl6ci. Od ClIBW JuliuN Cezara imiona imperatorw, jakkolwiek Wj'llClnie ju tylko dla samych wladzClw Rzymu zachowane, nie wystarczaly ich dumie. Na pOl~ Oktawiana ktry z bronzowego globu po kapitolu poglda czytano podpis: 'H""'(}O~ ",: S.wdeu. est. Domicyan w cisu pietnastoletniego panowania swego kazal si po prostu hogiem mianowa. l Pobil na glow Domicyana Decebal i zmusil Rzym do placenia Dakom ogromnej daniny. Te zwyciztwa Getw opisawszy Jornandes dodaje: magna palili victoria (Gelae) jam prOl:erea suo', qUO"'m, fortuna vincebant. nonpuros homines, sed S e fil i fieo id est Ansea V/JCB1'ere. Oto jest okoliczno zostajca w cisl~'m zwizku z imieniem Semowita. Mona ztd zrobi wniosek pe""ny niemal e w ceasie poslnyyn dano mu inne imi, nie Sersowita. Zachodzi tu cbarakt.erystycwa rnica midzy Miorszem aGawlem. Miorsz nic powiada jakie mu imi wtedy dawano, tylko w cudzie widzi zapowied przyszej jego wietnoci. Gawel dodal z wlasnego domysu. slowa: eique Semovith vocabulum ex presagio (uturorom indideruut,. i okazal tern e zdarzenia do ktrych si ta legenda odnosi, znane mu nie b)ly.
Wczam tu dwa ustpy z ktrych dokadniej okae zmianom ta legenda w rozmaitych czasach i krajach ulegaa. si

podobiestwo'

le

imi

jakim

I.
6ftwd
I.~end,

o PIalide pnerllbla.

Star legend o Piacie ktr u Miorsza pozna moina wyranie e pochodzi znad 'Dunaju i do pierwszego po Chrystusio wieku naley. modernizuje Gawe, przenoszc j m_d Dun_ju do Gniezna. dodaj'lc niektre mniej stosowne okolicznoci i robic z dwoc.b Popielw jelkl esob. Sow_mi JtIIrrGIII smioru nllqrU n_trllea ie czerpa z Miorsza.

L. I. c.
duJ;

De duce Popelone didus Cho&ilco.

Erat fa#UJue in civilate Gneznem;, que uidlU iaUrpret4tur slavoMu, uomine Popel, duo filio. hlJbens qwi, more gentilitati&, tfl eorrna loR

') Domitiaaus dominum se et Deum primUJ appellari, scribi colique JUNit liial Mial'. in Murat. SS. I. 59. er. Eulrop. VII. i 5. et Jornand. de ReSJl. suec. lp. Mura. SS. L i35.

.&.3 pt'e'f*'tJIHIt, lIi plwintOl ...".. prtflinll et Contigit aulem ex oceuU. dei c~n.Nio dwoI iUlIC "8.piki a.....e, q1 Aln '01.", tUl .....iUM taoa nnt iIwiIoti, tlertIII eciam a civitati. iftroitu cum injuria .unt rfJfladi. Qui Itati. cil'm illorum inhumanitatem. abhorrentu, et in ",burbiu~ ducmdente., arlte -do1funculam aratoris predicti duci., pro filiis cOflvivium [acientis, forte fortuna devenerunt. RIe vero bone compassionis pauperculu. hospite& illo. ad suam domu,l/:ulam invitavit. suamqlle paupertatem eis benigniSBime presentarit. At ili paupens invitacioni gratanter inclinantes, et hospitalitatis tugunum subeunles: bene, inquiunt, MS advenisse gaudeatis, et ir Mstro adventu bonorum copiam, et de sobole honorem et glonam kabeati.
..,./Ja

fI"Ude

CMWtIiIl.

a"'C4It"IIA iHlfiUwil:

C. n. De Palt, Blio Ch..ischonis.

Er.,1t eaim 1tolpicii thlleltici Pa7.l, filitu ClouUk"';. t:I -.z0f' ejm Repca flocabulo ftUcu]JaU, qlti ctmI fnSfJfO cordi. a(tJdu JW' ,.... INO hospitum nece"itati ministrtLre sallwgeb4ft, eorumque pnuftJflciGfI iRlueralM, seeretlff&, .i quid eral, cum eorltm colUilio per~e tli'lOnebat. Cumque de 1IOre ruiltentes, colloquereatur tk plurimi., et peregrini, on ibi ,ull... aliquid habeatur? inquirerent, arawr 1uJpittJli. res]JOndit: Eat, inqtlit, MiM vasculum cerevisie {ermeftate, lJUarA pro euarie filii qlUm 1uJbtJO unici, tondenda preparali; ud qllid prfHleat hoc ta.tiJIIIW? ai libul, ellibatis. Decreverat enim rusticus We pauper, qlatltUl dorlifta s.... dw3; pr. lUN convivium prepararet. nam in alio tempore pre aima patlJM'"tlll.e non posset, aliquid ob.o,~ii pro lU wl4leMo fHJ1'l1IIl4 ,re,a,...e, t:I lJ'Io.". am;co,..,. et pa''I'ertu1, non tul prlfldium, .ed ed glftlMJul"'" inllifare. Qui eciam porcel/um nutriebat quem ad iUud .erviciUfl re.ervabat. Mira dicturus sum, sed quid Vflet dei maguliII ~ Nl quis alldd de divinis 1Iere~' dilputare? qui temp1ra/iler ]JHfleru. butli liUJtem alftwciena ezaJIal, et h."itMil&ln eciatl gtntiliv. N/tmercre non recuaat. Imperafll igitllr Mlpite. 'ecu'; ceret1iliam prlfJinari, Ifd'" ben noveraRt ]JOli..aado tlon d~ficen aed au~: utq_e "o miM cr' visse {ertur ce: misia, donee 1'a8a mutuata replerentlr o1l,~ia, lJt ~ tluei. cotlVivantis invenere vacua. Preeipitlnl et ]JOrcelltm suprtJtlietwtn occidi, "nde decem situle , slavonice cebri, ",irll1lile diclu, merMrafllur tulimperi. Visis erg/} Pau et Repca tliraculis que fiebant, aliqud .-gni pt'e'lIgii de puero senciebant. Jamque d/lcm et cofltlivas illvitare cogilabtJft, .ed Mn audebant, ni.i priUl peregriflo' hoc itlquirMlt. (}tIid tIOrcmur~Consilio itaque holpitum et ukortaciOfle domift/lS eorutl dux et conui1'e omflU ipsius ab agricola Pau iflit.nttlr. Neque rUltico SNO dux intlitlltua c.ruk.cendere dedipaltlr: Mnfllf1l enim ducatll8 Polorle erat tai""; noqte prilleepa

co,..,..

twb;" t..,. (41ttt. ."er"tJ tllMUcriat; fIec ,., euui clMtele lIi]Mlu itI 14ln~ proeetkbat. [nUo U fIOre eOtiftt,i., et luiblm4Mler omai6u partUiI, hOlJte. NU ,.,enma ~t1t,' Mqt&e ~. vee.blllu., ex pre. fut.ronm, indidml,.t.

&,-

c, m.

De duce Sernovithai qui rlicitur SenioviLh.

Hi. itaque peracti. puer Semovith filiu8 Paz! Choslutconil viribus et elate erevil, et de die in diem in augmentum proficere probilatu inclpit eotmus, quod rex regum et dux ducum, eum Polonie ducem eoneonliter ordinavit, et de regno Popel cum lobole radicitus e:rtirpavit. Narrant eciam 8miore8 antiqui, quod i8te Popel a regno expulsu, tantam a muribU3 per.ecucionem paciebatur, quod ob hoc a auia conaequmtihU3 in in.ulam traRlportatu., et ab iUil ferii peasimis illuc trau14tantibtu, in tsrr lifnea IMa liiu ';t defeJltU, doftet pre fetore peBlifer& fIIIltihtdinis interf!flpu, ab OfIIIibu. dtJrelietru, f1wte turpiuim4, moulriI COf'f'&dffltilnu, e.rspirlJflit. Gall. ed. &ndt. 1. 19 Iqg.; tJU. tnef1br. p. 21 .qq.; f1I. PtJp. p. 2-'4 Iqq. W tem opowiadaniu porwnanem z powyszem opowiadaniem Mioraza znajduj ai nestpujee okoliceaoei albo zupenie faszywe, albe tylko mniej lub wicej niestosowne. J) Erat ;I civitaJe GnelffflBi du AOmlMe Popel. Dodatek zmylony Lak, jak u Godyslawa Paska podsia krain nadbalt)'ckich midzy synw Lestka m. 2) tlIuM filio. Ja4bens. 5) ad etWUll CMlvilli.,. prepal'avit. Obie okol~ei wtpliwe, bo aden z pisarzw staroytnych o onie i synach teso Popiela nie nie wie. ') v/JIcaUa.m cerevisie (~. Piwo stosowne jest dla Polski, dokd Gawe przenosi to zdarzenie; ale dla lIlieszkacw krain naddunajskich stosowniejsze zapewne byo wino, lub w mid o ktrym ju Arystoteles powiada, e go iJirscy Taulantowie (nad ktrymi LesLko pierwszy panowal) wybornie syci umieli. Ik ...ir4b. aulC. II. 716. /)) t4m tul prana.,.. .ed ad ftJfUJClUUf1. U liorsza jest mowa o wieczerzy. 6) poreeUufl ocoidi juuit, unde due". .itwle, .14llOn;ce cebri. 7) t1&fdtlfl dNeatu. PoloAie erat tantul. Gawe mniema cj~le e to w Posce si dzialo. 8) eqlle SeJfIof1ith tWCfJblam ex I'resagio (uttJroruM iradU/mml. Wyiej powiedaial Gawe: Visis igitur Pau et Rtpca 1iraculi. que fWJ4Il, aliquid magni pre.agii de puero Ufci~blUlt; czem trafil zupenie

toMu,...

-.
.. I OJ

w my~1 lfierua ktry powiada: '_tun rep fellMu ffNetd. preMtN COIIHer""'. Niepotnelmie wic p.wiada tenz jakoby w samem imH!niu Semowita, byla jui przepowtednia jaka~, bo jest rzee hardlO to prawdy zblion ie w eaa. postrzyiyn inDe dano mu imi. 9) ru reguff et dlU: d.,cn& eum PlloAU regtJm etnCM'dln' erdi,..1it. ~ Ze tu oddana myi Mierna ktry powiada plf prostu: ~
prlIU "'flgi.~ miltum f'etJlur. #0) NtIfflnt ~ .miGm alltiqlli qlO~ uttJ PtJ,el
fi f'e!J'O ~

..
.

- ...

tantam a muribu. per.ecuc~Mff pocitbah,,,i&d. Zmieszano tu, jak p.i powiedziaem, dwoch rinycb Popielew. I) in tJ.m ligRet; Szczeg ten ralem ze alo".mi in ciWtsle GnnMli oku uje d0bitnie przeszezepienie podania. znad Dunaju nad Gopo. W'~nie ego wynienia GAwlowego in tum li!fT1!6 trzytMi si~ ci co KN8zwic a nie GniezDO jako stolic Popiela wymieniali.
Tak
podaj t legend

kronikarze polscy; obaczmy teraz jaki byl

~Iady

rozgl~s tego zwyciztwa kt6re chrseciastwo w kolebce jeszcze podw-

czas zostajce odnioso nad pogastwem w Dacyi, i jakie zostawil po sobie w krainach zamorskich-nawet, mianowicie w Anglii.

II.
L.~nd.

.wl~tYDl

6 .....anI e,

Legend naddunajsk o Piacie zanioslo wczeinie chne~cillhl'o do Anglii, a

tamtejsze cheae uczci pami znakomitego apostoa angielskiego Germann ktry w Y po Chr. wiekn wsawil si witobliwemi czynami, zastosowalo do niego cal! t naddunajsk przygod, z mal tylko zmian niektrych okoliczno'ci, uchowa"say nawet wirlkie podobieltwo w imionach. Z dWOM riDycb &ej lepndy textw ktre oba z IX wieku pochodz, pierwszy imionami, drugi opowiadaniem lIJD8III zblia si wicej 110 legendy naszej o Piacie.
NeaDi

duchowiestwo

Herld
Niracula
BolIand.
~ul.

.......w
8.

Historia Britonum
c. XXX-XXXIV.

Germani
VII. p. 272.

Erat quidam rex valde lIIIqUlU atque tyranrws, cui nomen erut Benli (l'tl Beuli) in regione Jal (alii ltgunl Dalr~I1!). et ille vir .anctissimus Germanus voluit visitare et properare ad iniquum regem, ut prredicaret iUi t'iam .aluti.. Et cI/m ip.e homo Domini veni.set ad o.tium

Hie (8~X Marcu.) mullil coram .repiu8 re{erre .olitu. erat, Germanum .anctiuimu"', ut' ip.iu. utar verbi., mre (britanicre) Mtion;, Apo.tolum, vice quadam, dum Britanias permearet, reg;, palacium cu", .ui. di.cipuli. intro;'.e. Ers: tum hiems horrida, nec hominibuolum, tltJrUM

"ta
"""' .... ~'" .... ~efil ptrWitU .t tJlIUuil' eol. ()tli nNamdt eM. fJfi Ngell, tt ru 'unun res-

etiaIR .... beltiil

.e.aeer .,~

II..

4if'ftUI .d rtlJft' iftIerfluat;o, ~ure aodi 1......

/aq..

pon."m dedit illil et CU jtIN"'" cW:;t: li (UIf'iat vel li IRMUril't t'9W .. coput af'" in 8&lo ,orlre melll arci., no~ venient IInqllatll in ... W'.u .ee. Dtcrn ipsi 1Zpee-tabant janitorem. ut renunciuet ilu. .enAOfNtl t,ranti, 101. ~at ad vUperufll, et nox adpropinguabat .. qlle ir.,u, AtBcietaAI. Inl'ea veait
""'" " .tntU reiU e ""..o "rbil, et ineliuvit II anle virl'''' Do""";, et nunciavit iUi. omnia verb regil. Invitavitque Wo. ad clUam .uam, et exierunl eum iUo. Quo. benigne IUIcepi'.. et uihil o'"ltino hmo Ule habebat in pecudiiu., excepta vacca "na cum vitulo. Quid ergo? fitulum occidit, coxit, et po.uit ante .ervum Dei, cllltero'que 'OciOB ejus.. quibul .anctu. Gertuntll prlllcepU ut non con{ringeretur o. de oB.ibu. vituli .. et sic factum eu. In crastinum vitulili ilvlAlu eII allte. matTem .uam, ..... et vvUl _oluflilque, Dei misertettrdilJ et oratione Bancti Germani. lterum de mane Burrcxerunt ut impetrarent '""""" urbi jllxta portam prlllltolantes; et erce tlir unus currebat, et .udot' Wiu. a vertice "'que ad plantas pedum di.tillabat, inclinam Be ante eOB. Et dixit BanetUI Germanu.: credi. in Banctam trinitatem? Et re.pondit iUe: credo; et baptilatu. eBt, et OBCU/atUl ab eo. Cui dixit .anctu. GermanuB: Vade itI pace.. in iBta hara morieri., et

,.,tw.viL Rex . .i, alftle ut ertU et ,fk et a..".. 6arbcn., negoti". /locci1..cit. I"etJ Gmrt4n.. cu. d~ptJi, .1Ib diN ~1taI,. creli i~ .(ractil an1mi.
I4llerwkt.

Jamqw dN ia '~ coacto, .ubulcu. re,i. regreNY' a palcui., pen,.,m qlUltiaani .aJcrii tJilCeptum u pol4Uo ad propritm tvgurirnn re(erekt. h Kb. GllrtIIGIIUtn beclil. . . CDnpexit brul&tJli Iwrrore cum dilc;pulil tabucen/em, appropinguaru COUI;nUl orat hum'iliter. ut, qui. BIlet, quave ex CIIII'4 inur alf10ret nim'o. illic "ulrI~retur, edi eeret. Cumque nihil cett;tudi'liI ex 'C'pOflO percepiuet, per.onre di!Jflitau permotu.: oro, Git, quilq.i, et domine! ut parcas CorpON, .erviquetui suecedere digneris hOBpitio, ac deflum, .i qua paupertati ~ .uppttunt oflicia, reuptare; AOt plJ",_ mi", intern.e t1Uko iMMmlil noc4U ... gltStia. quantumlibet tlili domicilio tempemr. No II IUpernatUB pet".OM' qualitatem, .uccuMt M'pitio, et qUlE sibi a paupere inpendebanlur obseqlli.a, libem e.xcepit. Erat illi in peculio vacca tantum et vitulUl, con-' ver.u.que ad uxorem: Et non intel li.!]i., ait, quantum .u.ceperil ho.pitetn? acc;ngere itaque, et unicum qui nobil e.t, t'itulu'n mactam, coenaturi. apponc: Dieto Wa incunc lania paruit, cocturnque vitulum ill

47

, . in arce e.xpeclant, ut '\ ad Dominum Clli tus itl/ramt in it illum et dedweerat ad

A

man

/Um ciouaL

ut ,all/lareAt

aRuit .upradictus , dixit illi .anclu, Gel'l/larAI'e tle in h4l: noele aliquis ", familie, twa Inafteat in arce. Ile1'11/ rever'". eu atl areem et deduxit tuios suos quorum numerlIs erat uovem. Et ipsi ad Bupl'adicUI'1Il IlOspitiu'" cum domitlo suo revel'si ~lnt. Pru:cepi/que 'anetu, GermtlnfU III anere eo' jejuIlos, et clausie jalluis dixit : rigilalllu estM-e! et si gNid n'ment in arce'" nolite aspicere; 'eJ m'llu atteali fU, et i"de,i" enter ad DflfU;nU1,. 1I6U1'um eUl1tlle. Et post l1UJtlicum inte,."allum nocti, igais de coel cecidi/, e/ COIMrmit arcesc , et 011lfel qtli ClIli' f1lranno enJ.IU JUe wtra appCf14erunt, IllC arx "ered(cala uf. u'lJtle in hodier11Uln dum. /11 cf'lulif9 vi,. iUe (Jui .anclum 'O.pitallet'tJt credidit, tJ bap~uat'" eat tl'H" fHlUibru filiu ,tiU, et omn;s regio cum eis. Nomen vi,.i erat Ketel , et benediait ei, addiditque et dixit : Non delicie! dux de semine luD ;11 (etmum; ipu Ketel Dumlue
.ire

mensa compo~it. Ep;scop.' ,olito abllinens, creteri. esum indieit, eoena e:cplicita, beatus GeN14nUS mulitrem evDC4t, imper4lque flt'0114 "tuli col-o leeta , dilige1ius "'Per peUkultJm ejus ante matrem, in prOJ&'pio co"' ponat. ()uo facto, "';ru. dietu quod est , vitulus ab.que mora ","mt, matrique c9adslans, pabul..", carpere cmpit. Tum ad utn1'que converslI' Antutes: Salvo, inquit, pru:IIL;O caritatu, jura hospitii tali in tC11m beneficio eom.pensata recipite. P"Ot'entllm rei m.irabilem collato omnes prreconio suslulerunt. In crastillum pontifex palatium repetit, regi''I"e ad publicIIm pru:.lokuur egresBllm. mum ab intimu proclldentem Germanlis ~l:cipit, atque potenti objurgatione verborum cur .ib; pridie hospitium negaverit? ' !'erus e.xquirit. Rex stupor de{ixuB intorpuit, t)irique constantia allonitus (' respons de{ecit. Tum GermailU' auekmtate mirabili : Egrednte, inquit, et sceptr regni meliori permit/e. lllo hlEsitante, Germallu' baculo cunetantem impellens: Egred;C1'i., ait, et .ieut definitum constat a Domino, nequaquam deincep. in u:lernum poteslate regia abuteri. Barbarrl auetqr;tatem eoelesJem i p,'u:.ule l'e{of'lnidans, cum conjuge et liberit inditrerenler egreditur, 7'11lat;i .fores retentare nulla post hac ratione eonatus. Tu", Gtfmafu', ano ex discipulis direeto, .ubulcum cllm conjuge evoeat, etqu univer'o ,tuptfte palGtio, in regn' cultttM comI

lS3

48
(vel

Dllrnlwt) 6u.x. et tu eris rex ab pOliU. Ex eo ttr1lf'/I'f! in hoditrflllff. hodiema die. Et sic evenit, et im- regn ex 81l~ulci gl!flere pror/er/f1/es, pletllm. ut qllod per prophetam di. nalioni BntoRllm dommantlIr , De eitur: SllBcilans de puloer egeRlnn, pel' beatwIl Ger/lWI""", res hlllMflaS et de aereor eri!1en8 pauperem. ut mirabiliter ordina"te. HIl!e ita apud Brltanniam ('atho aekal clIm principibUl et .olium glorie tenelJt. Jula verbum sancli lWis litem eonti"en. prtrd!ctlls mtlii German i, rex de aervo {actllB ut, et episcopuI jllrisjrlrandi interpositWne firmabat ClIjuS probitatem quisqllt Of1UU. fUi; eju. {adi IIlnl Iege., et a aemite uruln onmU I'egiD Poui- expertus ut, verbis illiru (idem re'IWUm (~el Poui8iorum) regitur uaque dere Ilullo modo duhitabit. in .JiodieNlwm diem. Powie Nenniusa jcst z roku 858; powie Heryka mnicha ktry byl rodem z Au.urre we Francyj. jest z roku 878. Jakkolwiek wic oba texty s, stare, nie s jednak najpierwsze. Nennius powouje si wanie na jakll xig o . Germanie: sicut ill libro beati German; reperi, ktra to xiga jest nam dzi nic znana.. W pierwotnem urobieniu tP,j powieci, jak si susznie domyla moemy, znalazoby si nierwnie wicej podobieristwa do legendy o Piacie. Z te'nwszystkicm nie ujdzie npewne bacznoci kadego kto tylko odczyta te powieci z uwag. e imi Keltl ktre podaje legenda angielska jest blisze imienia Kot!!,. nii n:18I:e polslUe Cho"isco albo Choci.ko. Rwnie te zachodzi podobiestwo w nazwaniu kraju. Xii ktry bezporednio przed Decobalem panowa zwal si Duras, n sam Decebal Dur.panem jest zwany: tak jedno jak i drugie z tych imion zda~ si by w zwizku z krain Dur oznaczon na mapaeh Peutingcra po lewym brzegu Dunaju. Monaby tako wnosi ze sw Pliniusa ie rzekli Moraw dzi zwana, od ktrej i kraj ma swoje nazwisko, nlZywala si w pierwszym po Chr. wieku Dllria. 1 Otoi takie nazwisko kraju przebija si w legendzie angielskiej, i kraina Dalrea czyli Dl/mwl (Durland ?) ktrej Ketel dukiem zostaje, przypomina ywo Dury czyli Moraw. i przemawia za tem .e Dcceba znany Lyl takoz pod imieniem Durpana W imieniu nakoniec nicdolzneKo i okrutnego. krola Beltly lub Beuli ktry przed apostoem drzwi awoje zamkn' rozklIza , kto niedostrzee przeksztalcone z angielska imi Pttrnpil lub Por el , jak je n"i polscy kronikarze wypisuj '?
') Campos el pIana Jazyges Sarmatae : monte s "ero el nltua pulsi ab bis Dac], ad Pstbissum amnem: a Mar o s i v e (ii) D u r i a e s t. a Suevis rell'noljue Vannilno dirimens eos. Plin. H. N. IV. 111. SH{ar:t.r jed""k radli ~rta: I MIrosio Dacia

est, SIaroj .low. L str. 4Q8.

tD

W powieci znowu Heryka tak opowiadanie jak i wynfienia niektre swojcm do opowiadania GawIa. Byl len Herjk : czyli wlagciwie Henryk rodem z Francyi, a dzieko jego moglo by bardzo latwo 'znane naszemu Gawlowi. W takim razie nie bylob)' nic dziwnego e Gawel O ' onie i dzieciach Popiela tego spomina, bo i Henryk mwi c : barbarus (1',.1:) cum cO/ljuge et liberis egrel1itur; a Pias z~ija jedynego wieprzka na przyjcie gosei, podobnie jak gwinopas wIegendzie angielskiej jedyne ciel zabija,
uderzaj podobiestwem
ROZDZIA

XXIII.

8~w" D"",dslwlISy wojlIko na IIpollb r.ymllkl, ro.poll'''rl D~aleJ ,".a"a, I DAjwY'~J wllIl Illaw IIW~o ."rMIL

11''''''''

Pierwsz 1) '111.0 cz panowania Beeebalowego rozpowiada tu aulor w sowach og6lnych, i na niej dzieje l chickie urywa, nie si~gajc za Cl8sy Domicyana. W tym SIOI)'m penkcle ur)'1l'aj s i dzieje 8Iaroiyln~'ch Getw u Joruandesa, i prawdopodobnie tabulo ko~yy si~ one w z.ginionem deicle Tlcyta kt6re bezimienny lutor Hutorice Mu~ l najwywemi pochwalimi spomina, 1 kt6re, bJI moie, jj trdlem byo wszystkim poiniejszym. ~

Qui tandem, velut inter mortuos cineres scintillam, gloriam al Polonorum non solum suscitavit, sed et lmmortales Polonie titulos zodiaceis pene sigriis inseruit, Hie enim Semovitus non tantum eas quas Pompiliana deseruerat ignavia naciones revocavit, sed etb) alias, aliis ~tactas rcgiones redigens, e) suo adjecit imperio. Quibus decanos , quinquagenario , centuriones, collegiatos, 1ribunos, chyliarchos ,.d) magistjos militum , urbium prc-

Onto jak tlTd martwych popio6w Iys~czqca iskra nie tylko wskrzesi s/awfLpchilw, ale nidmiertdne Lfchii im~ wznis prawie a do znakw zodyacznych, Ten bowiem Semotoit nietylko odzyska wa d~'f nad ou'ymi ludami ktre niedbao Popie/owska utracia, ale nadto zdoby kraje pne ~ nikogo dawniej nietkl/ite, i takowe do krlesltoa sutego pl'~.y llC:"Y. 1 ia1/Owal' fe ~' tv nich d;,.iesiptll iku, pitM . i(' ~ i['ll l 'k setniku,

cec
Diqitized

byGoogle

fectos, primipilarios, presides Iysiqcznikw, helmanw, staomnesquc omnino potestates rosiou: , rotmisinu, pre::yden/w i pl'zeloionych wszelinstituit. kiego rodzaju.
) 'r1oriam. lak wyd. Cd.; rkp. II i 111 glorie. bl .01. lak rkp. II i Ul; W7d. Cd. nie m. c] .re..io_ rediCeuII lak rIr.p. II i lU; wyd. Cd. Met_. dl .coIeriMo .... eIlyliarcb08. lak rkp. II i 111 i wyd. gd. culial'cha" Iribvno,.

velut inier mortuce cineres scintdlam. llucitllviJ.

Z wyraenia tego moinaby woi.e8 Ul niejak znajomo jz)"ka polskiego w autorze: zdaje si bowiem jakoby ukladacz laciskieso textu nasladowa tu igraszk slw, urobion z imienia yuC&kw i Popielw. Jeszcze Dlugosz spomina e Popiela zwano z laciska Cinereus, a z niemiecka Aescherich,. gdy przeciwnie imi yszczkw jak i imi Lchit" w wietle ma swj pierwiastek. Podstaw wic powysaego wyraienia jest owo polskie: .rd martwych popiolw, lyuczc iskr waknesil.' T samI! prsenoai zdaje si mie prsed oczyma nasz kronikllrz i dalej, 'mwic: sub cinere maxime viget oirtu scintiUantm,. str. -Cl~.

immortales Polonie tiJuJos sodiaeeis pePle signu inu1'Uil.

Pochwala ta pano \\ania Decebalowego nie wyda si przesadna jeli zwazym ze w tak krtkim przecigu czasu polralll ten krl nietylko dwign swj nard z nikczemnoci w jakiej pod przewa~ Rzymu zostawal, ale nawet zrobi samych Rzymian jego: hodownikami.

sed et alias, aliis intactas reqioncs

81tO

adjecit imperia.

Glwnie wskazuje tu autol' na zholdowanie Rzymu za DomicYlIla ; wszakie wladza Decebala sigaa prcz tego w jak ez Germanii i w kraj Jazygw. Dio Kassius opisujc gotowo jego 110 ui0tly w pierwszej wojnie z Trajanem, powiada, e obiecywa: de' reqione quam e.x finiti,,", cepii, deceder"e. Zd przy opisie drogiej wojny z ~rajanem mwi o JazYiach: .jamque JazVgum r'giOi' partem 1I0fln"Zam

occul'avi"e.

opisu wypraw Decebala nie mamy. Te ktrc prZl'ciw Domicyanowi przedsibraI opisywal bardzo dokladnie Tacyt: mial to by okres dziejw w ktrego staranncm przedstawieniu znakomity ten historyk chlub swoj zakadal; I ale ta praca jego zagina Prcz
') Nam quanta r~erinl Diurpanci Itacerum regia cum r\lsc.o duee I'roelia, qlUlOlaeque Bomanorum clades, ubi Oppius Sahiuus consularis rt Cornclins Fuscus I'ra~ft-e.lus practorii cum maguis exercitibus occisi sunt , Iougo tcxtu evolverem ; lIUii CQr-

Szczeglow~o

4~

tedy wzmianek dorywczych w Swetonim , Eutropim i innych skrcicielach, najwicej jeszcze mwi o tych zwyciztwach [ego Dio Kassius'. a po nim Jornandes. Slowa Kassiusa s : wwczas wojn ' prowadzili Rzymianie z Dakami, nad ktrymi wtedy Dekebalos panowa; gdy Duras, ktry wprzd rzdy sprawowa , dobrowolnie ustpil ich Dckcbalowi '. albowiem ten byl w, sztuce wojennej biegly i dzielny wojownik: wiedzia kiedy stosownie ~a nieprzyjaciela uderza i cofa si w por, mistrz w zasadzkach, wai~czny w'boju, umial i korzysta ze zwycizLwa i klsk naprawi j z tego tez powodu przez dlugi czas godnym byl Rzymian zapanikiem . Dakami ich nazywam I jak to i sami siebie i Rzymianie ich nazywajl, jakkolwiek wiem e niekt rzy Grecy, czy slusznie czy nieslusznie, GeLami ich zowi: ja bowiem wiem, e Getowie za' grami Hemu nad Dunajem lJIieszkaj Domicyan y,'ic w~'prawil si na nich; wsza~e sam wcale :;.i wojn nie zajmowal, lecz w jcdnem miecie w Myzyi pozostawszy, oddawal si swoim zwyczajem rozpucie . Bylto bowiem nietylko Knmnik i tchrz, lecz oraz lubienik i wszetecznik rozpustujcy zarwno z kobietarni jak i z chopcami; innym wyprawy poruczajc, najcz9ciej niepomylne staczll hoje. Klski na dowdcw IwalaT I pomylnoci sobie przywlaszczal w niczem si do nich nic przyczyniwszy j o uieszca llwe wypadki, nawet gdy z jego rozkazw wyniky, drugich obwinia. I tych co szczliwie wojny staczali nienawidzil, i potpial owych co klski ponosili. Wtedy takie chcial si zemci na Kwadach i Markomanach, e 1;0 przeciw Dakom nic posikowali; jako wkroczyl do Panonii dla prowadzeni z nimi wojny, i poslw ktrych drugi raz dla traktowania o pokj wyprawili, pozab ija kazal. Ale od Markomanw pokonany i do ucieczki zmuszony, poslal spiesznie do Dekehala krla Dakw i do ukladw go nakanial, na ktre wprzd, mimo kilkakrotnych proib [ego, nie zezwalii. A ten przystal na zgod, w bardzo przykrem albowiem zostawa pooeniu j sam jednak nie chcial do niego przyby dla ukladania si, lecz poslal ' Diegisa z kilku innymi aby oddal bro i jecw jakich mial j po czem Uomicyan Diegisowi woy koron , jaJ.sdyhy rzcczywicie Dakw zwyciyl i jakgdyhy mial moc nadawa im krla j mi/}dzy wojsko stopnie wysze i picll i ~ d zc porozdawa i do Ilzyrnu , jakoby
uelius T a ci I u s q u i h a II c h i s lo I' i a III d i 1i ~ C " l i , s i JII C C o " l e u i I. .1<. rc-ticendo inlerfeclorum numero el Snllustiurn Cri pum ..t alios au.. ures '1"./II['luri~ HfIxinl', et se irsam i4eWl poli imum ci, .j. c ,li i t. II, lori la cel IX. w lIual :)8. L 39,
.lXajwiksz

Olgi

poslal midzy innymi posw Dekebala i list jego, jak a ktry, jak 1'16wi, sam zmyli. I wany ten wypadek wie!lo& okazaociami uwietnil, nic z lupw wojennych. bo owszem wyloyl jeszcze niemao na zawarci c pokoju; gd~' nietylko zaraz znaczne sumy i rzemielnikw wszelkich rkodziel , tak w pokoju jak w wojnie potrsebnych , Dekebalowi dal, ale nawet zawsze dawa obiecal ; lecz z cesarskich swoich dochodw: te bowiem zawsze jako lup na nieprzyjacielu zdobyty uwaal, Kdy i cale pastwo jakby w niewol zagarn . W wojnie z Dakami to' takie zaszlo godne wspomnienia. Julian ktremu cesarz poruzyl dowdztwo w tej wojnie, midzy wielu dobremi rozporzdzeniami kaza takie onierzom swoje i setnikw swoich nazwiska na tarczach ""ypisa , aby widoczniej mgl si przekona ktrzy z nich co dobrego lub zlego zrobi. Stoczywszy walk z nieprzyjacielem pod Tapami, bardzo widu trupem poloyl; z pomidzy nich Wezinas, drug godno po Dekebalu piastujcy, gdy nie mgl uj ywo, padl na ziemi umylnic jakby nieywy , a tym sposobem utaiwszy si. w nocy uciek. Obawiajc si wic Ilekcbalos aby do jego takie stolicy Rzymianie jako zwycizcy nie wpadli, drzewa blisko niej bdce pocina i zbroj pnie pokryl,. iby z obawy e to jest wiee wojsko, cofnli si na powrt; tak si tt' stalo. Hist. Rom. LXn1. 6-10. Jornandes za tak powiada: Po dlugim przecigu lat za panowania cesarza Domicyana, skp stwa jego lkajc si Getowic, zerwali przymierze k,tJre niegdy zawarli z jego poprzednikami: wpadli na tamt stron Dunuju od dawna w spokojncm posiadaniu Ilzyrnian zostajc, i spustoszyli j, wojska rzymskie wraz z ich wodzami wyciwsz~" Zarzdzal wwczas t prowin('y plyzy) po Agryppie OJlpius Sabimu ; u Getw za xieiem byl Durpan. Owo bitw ztoczywszy , zwyci~yli Rzymian Getowie, Oppiemu Sabinowi ucili leb i wpadlszy do wicia grodw i miast wszystek publiczny skarb zlupili. Huszony t klsk Domicyan higl z cal poti; rzymsk do lliryku i (Kornelego) Fuska nad caJ sil zbrojn Rzymian przeloipnzy, kazal mu z wyborem wojska, po lodziach, na sposb mostu uloonych, przejl; Dunaj i na Durpana uderzy. Nie byli leniwi to boju i Getowie; lecz bro ohwyciwszy, wpierwszem zaraz natarciu rozgromili Hzymian: zabili Fuska , zlupili bogaty obz i wielkie zwycit,:ztwo na wszystkich punktach odniosszy ju xiit swoich ktrym t pomylno zawdziczali nie ludmi zwali, lecz pbogami, lo jest Ansami.' De oriO. Cel. I';. By moe ii lo o klsce Kornolego Fuska podaje cit:kawy s&czeal Appian mwic: Pllnnon;orum autem post Gornelj; expeditiDnm ".,tII eol po
powiada,

zwycizLwic,

j,.-

423
{eliei t.TI/II susceplam tanius terror illt'asit /talos Ol/mes, ul prr I07lgllm tempu. insequente consules non (llIsi sini contra Peona ducere exercitus. Jlly,.. 14. e ten pisarz Peonw z Panonami za jeden nard bierze, o tem ju wyej mwilem.

Quibus decanos , quinquaqenarios, centuriones, c.ol/egiatos, tribunos, chyliarchos, maqistro militum, urbium praefectos, primipilQrios, praesides, omnesque omnino potestates instituit.
Orsanizaeya kraju, a szczeglniej wojska dakiego na sposb rzymski byla jedn z najpierwszych czynnoci Deccbala: tylko bowiem ulepszeniami takiemi na jakie wczesna sztuka wojenna u narodw najuksztalceJiszych zdoby si mogla, m~l odnosi wielkie zwyciztwa nad legionami rzymskiemi. wiadczy Dio e Decebal mial w swoim obozie najdzielniejszych rzymskich rycetzy ktrzy w wielkiej liczbie przechodzili na stron bohatyra umiejcego ceni ich zdolnoci. Z Dornicysnem pokj zawierajc warowa sobie, jak wiadczy tene Dio, aby mu Domicyan midzy innemi dostarczy! najzdatniejszych fabrykantw broni i ludzi zdolnych wszelkiego rodzaju, oraz iby mu takowych na przyszlo cigle z pastw swoich wedug potrzeby nadsylano. Nie byloto wielk nowoci u Getw, bo ju Remetalk i:aprowadzal co podobnego w swem wojsku. JorI. De Regn.ucc. str. 234. w ~tur. SS. I. 234. Nad owto organizacy kraju na sposb rzymski rozwidl si w powyszych slowach Miorsz, wymieniajc wszystkie niemal jej stopnie, ale wymieniajc tak i mniema mona U si tuowdaie terminologi niemicc" z wiekw rednich zasila, tak jak &i zasilal ni mwic o podziale ziem midzy dzieci Lestka III, str. 359. 37 i . To jednak co utrzymuje Ossoliski w Wiad. hist. kro na str. 574, jakoby nasz kronikarz wykaza to odmian rzdu slowiailskiego na niemiecki, mylne jest, bo wyplyno r; mylnego przypuszczenia: ie w kroaikach naszych przez Rzymian rozumie trzeba koniecznie rzymskoniemieckich cesarzw. Zwycizlwa tedy Decebala, rozszerzenie 'sranic krlelltwa i doskonalo~ jego urzdze adrainistracyjnych i wojennych, oto s czyny na ktrych urywa s~ wtek naddunajskich dziejw ,y kronikach polskich; a nie jest rzecz obojtn wiedzie ie na tychi.e zwyciatwach urywaj si dzieje Getw staroytnych li Jornandesa, i na nich urywal podobno powie swoj i Tacyt. Ostatnie wojny z Trajanem i mier bohatyrska Decebala zupelnie przemilczane 8~ u Mioraa, a to eo dalej nastpuje w jego krenlee jest prostym tylko wyciyiem & rocznikw nie lchickich, leca czysto polskich, i do IX i dalssyeh po Chrystusie wiekw naley, jak to obaczym w xi~-: d UL lIipdey S......ilem-Durp..... '"P' tym SO.....ile.. ki6nP

synem jest Lestko IV, wnukiem Semislaw a prawnukiem Mieszko I. znajduje sit: pr7.erwa wynoszca ni mniej ni wi('rj jak lylko siedm wiekw.
ROZDZIA.

XXIV.

Mioraz stronnik niemki Rp;y i syna jej Kazimirza kO{ICZY nilliejszy ustp o Sernowicie moralnemi uwagami, w klr~'ch prr.ycina innym polskini rii'tlom, ie wysokif-m 'Pochodzeniem swojern n.prno SZl'l~'l' sil).

Non est ergo mmnnum In hnmanis rebus minima negligere: sepe namque de agreslium fruteculis cedrina surgit proceritas; sepe mar~arite inter arenarum minucias delitescunt j sub ~inere maxime virtus viget scintillarum; generosa namquc . R9~nanimitas Dec turritas semper urbes inhabitat, nee pauperum prorsus aspernatur

~v kolei rzec:y

:;imIkich

jest to nauka: nie pomija mclucskieh , mera ~ bolmem : dr.ikiego pieka sb'z/a cedr niehotycZ71y ; nieras tv drobnym piasku ukrywajq si~ pery, a pod popioem najdzie/niej iskra sir zllr::y; bo i szlachetna ioidkodUlZnoJ ni~

nie

maa

.;awne Igl/w

tugurie,
Nobili3lur enim sepe palmes, pal-

grody ff'ielfJ1le ztlmien/nlllo, ale ~arazem nie gardzi ona uboJuchnerni kpiaRJaJmi.
nczep winny wac1tttHa jagoda, A, glUZlfca pragnienit, zdrjro:.ltl wia woda.
U8zlac1etn'ia

mite vitis ; Nobililat fontem , fonle redempla sitis.

Nam ul nota de David, de Saule, de Jeroboam, servo Salomonis Jaliisque quam plurimi habemus axempa. Romani denique tales reges hahuerunt.

MtJfIY
kady

lego

pny-

na Dawidzie, Saulu, Jeroboomie sudze SalomonQwym i Nil iR,.ycA. 1Uymianie rorencie mieli lakichJe krlw.

Frustraaj igitur nostri de"generes ex alti generis'tlmbra gIoriantur: de. roseto namque nascitur et rosa et spina pungens. Ignoras ejusdem esse vitis vinum et acinum ? Nescis ejusdem vene aurum et scoriam ? Palearn constat in grano concipi, et granum in palea. Imo tales esse debere principes qui ' cum paupertat noverint habere commercia : quia difficile est eum revereri virtutes , qui semper prospera usus est fortuna. Unde cuidam a sapienti dictum est: semper te puta . . esse miserum, quia nunquam fuisti miser. bl Errare ergo penitus eos fateor, qui aureum nobilitatis thronum in lumbis fingunt non in pectore; verus nobilis est iIle c) quem nobilitat sua virtus.

NaprJno tedy nasse wyrodki szczyc 81~ pochodzeniem z wysokiego rodu, albowiem z krzewu r:ianego i ria i cien't fl!jrasta. Alboi ci tajno e z jagd winnych robi si " wino i ocet? Nie wieszze i1, z jednej rudy pochodzi zloto i nied V; Plewa znajduje si wziarnie, a ziarno w plewie. Owszem, xi(F~tami powinni by wlanie tacy l ktrzy sami Jowiadezali ubstwa: lJo trudno aby zna cen cnoly fen, kto w zyciu swojem same] tylko iz~31iwej doli doznawa. Dla legoto r-. wiedzia m"drzec pewnemu: Miej S~ cigle za biednego bo rtigdy biedy nie dozna. Owoz powiadam: grubo myl si ci ktrzy zloty tron szlachectwa na ldwiach a nie na sercu czowieka zasadzj; to mi prawdziwy szlachcic kt1'ego uasna cnota uszlachcia.

aj . Fruslr:u lak rkp, II i III; wyd. i d. [ruct: ... h) .quia... ml ert lak rkp, II i 1II I wyd. id. nio ma. ej . iJlec na tem sowie urywa len wiersz wyd. id. dodajc : et cetera.

Non ergo est minimum in humanis rebus minima ttegligere.

Zdanie Xista pitagoryka, zwaneio take "tern lub niektrzy bov .iem uczcni dowodz i e autorem dzie k' " era II;

_ __

.....jitized by

Google

I~tia,.."., pierwotnie po grecku napisanego, jest papie! SYllt II, a nie w Xiat filozof ktry mial iy za Oktawiana. Znachodz powyiSle zdanie w iywotacm filozofw, dzielku laciskiem, ktre w rkopismie posiadam, a ktre wyszlo drukiem roku 479 w Norymberdze in [olio pod napisem: LibeUru de t'ita et mo";"'. phil8cotJhor.7n et fJOUln'vtI. W moim "kopismie jest 8IlO ... kareie t 6.

NobilitaIw enim 'epe palma, palmilt tlUU.

Przypominaj si tu slowa Seneki ktry mwi: Vitem laudamu., .i (ructu palmite. onerai , si ip.a ad lerram ponder eorum quae dru,it adminicula tkdueil. Nam quis huic illam prat(ert vilem eui aureae uvaeo, lIIWecz (olia fkpMule7lt? Propria IIirtu. ",t m fCl'a (militlU: in Ittnli7te qUDque id laudandum ell quod .uum est. Ep. UJ. 7.

Romani denique tales 1'eges habuerunt.

Zlekka tylko zawadzil tu Miorsz osIowa Trogowe ktry w mowie Mitrydata mwi: qui ip.i (Romani) tak. reges habllel'inl; Jusl. XXXrJIJ. 6. Wincenty ktry niemniej oczytany b)" w Trogu, a nierwnie wicej udawallOb.ie pracy w u~kspniu i rozszerzaniu testu swoich poprzednikw przytoczeniami z dziejw obcych, dodaje do tych sw Trogowych reszt. ktra, jak si zdaje, nie bardzo tu jest na swojem miejscu. Po przykadach tedy o Gordyaszu, AgatoIdu , Arystoniku i Abdalonimie czytamy u niap: ROtlUlni tkuiqlle tales ,..ges Itanurwu quorum aominiu. ence .eant: aut pfUtore. Aborigin"m, aut ar"'piee. Sabin()rllm, aut erv/es Coriflthiorum, aut servos vernusque TUlcorurn. aut ll4pae nutricio.. Porwnaj to z pomienionym ustpem Justyna. Nie bardzo; mwi, na swojem miejacu zdaM st b-y te slowa, Ato Miorsz zaoowaa krlw takich ktrzy byli tylko ubogimi, ale nie takich na ktrych wspomnienie musiaby si nard rumieni. Sowa te stosowne s tylko w ustach Milrydata, wroga Rzymian.

Fnutra igitur nostri degenere' ex alti geMm umbr glorianlflr. Owymi wyrodkami ktrym tu autor przycina, zdaA si by nie tak panowie polscy, ktrych tako nie chwali l\Iiorsz; lecz raczej ci xiita w Polsce co te przeszkadzali Kazimirzowi I, synowi niemki Ryxy, do osignienia tronu. Takim byl w Bolesaw spomniany u Bogufaly ktry Ryxie za ycia jeszcze .Mieczysawa II dokucza, a poniej na jaki czas objl ster rzdu; takim b)'l Otto czyli Bezbraim, i inni. W ionem miejscu olzwal ich nasz autor principu abortivi; (Wine. wyd. waru. str. t t t.) tu ich lowie degenert. Znachodzili ci xi.ia poplecznikw swych

w stronQietwie narodowem, dlatego , jak widzie~IDY, wykl'lykiwal autor:

fide. non parit 'dem; .ed ,i concipii, prill' abortit quam pariat itd. i str,

~9lS.

qui cum patlpertate nocerint haber conoitia.

Wyraienie Seneki ktry powiada: incipe cI/m I,al/pertate hahere comercium. Ep. xstn. 9.

clUdam a lapienle diclwn tU: 6emper U puta milerlUn ftU4

HmqtItIm (vilti miler.
THsamo 1Il0'N Seneki ktry mwi: Mi.erwm ~ jutlico qllo """q... rui .liser. De Pr.vid. IV. J. Seneka powtl'lyl to l&inie la Demetriosem cynikiem ktry powiada: lVihil miki videhcr itfelieiu. eo, cainihil ~ eveAit abw.i.

uerus nobilis est ille quem nobilitat sua irtsu.

lubiski.

Jestto podobno wiersz jaki zepsuty, jak oznajmuje przep'i.ywacz Co podobnego ma Wincenty w ustpie o Pi~trze arcybiskupie:
Xuhilius rirtus te II/a nolnlittu,

Te !le/lu& ulollit, beat ordo, potentia dital; ll. 8.~ .

S

W rkopismie Szamotuiskiego We
9'~.

tylko te

sowa:

veru~ nobili~

ut

Czy owe et caetera miao oznacza tylko reszt niedokoceonego wiersza, lub te moe to e na tych sowach urywa si stary rkopism, a to co na~tpujc wypisane jest zkdinnqd '! o tem trudno jest wyrzec co stanowczego. To tylko pewna e z lemi sowami u~ywaj si dzieje naddunajskie w naszych kronikach, a rozpoczynaj si dzieje nadwilaskie z wieku IX i nastpnych , podane w urywkach, wycisanych po wikszej czci z roeanikw.
l!,.lIek
DeceMla

I Get'" w)'chedat

Gdymy si przekonali ie nietylko dzieje Lestkw i Popielw ale jeszcze i dzieje syna Piastowego Semowita nale do ludw naddunajskich, mianowicie tych ktrych staroytnot; zna pod imieniem Biesw, Getw i Dakw, wypada nam teraz wyjani dla cz~o wla~nie na Semowicie urywaj si te dzieje w naszych kronikach? i czy jest w udowodnionych dziejach jaki istotny zwizek midzy dawnymi mieszkacami Dacyi a poniejszymi mieszkacami Polski i caej plnocnozachodniej slowiaszczyzny'? dowych

Najprzd tedy rozwaiym upadek Deceba1a jak jest opisany w r pisarzach.

Wojn dack kt6r prowadzi Trajan z Decebalem opisywano obszemie, ale te opisy do nas nie doszy. Prcz poematu Kaniniusa Rufa o tej wojnie. sam Trajan zostawil " niej komentarse , Ure jednak rwnie~ zaginly. Niemalo te znajdowalo si o niej w laiinion)'ch iywotach Trajana ktre wedlug wiadectwa Lampridiusa pisali: Mari.., Maximu., Fabiu. Marcellinu AureliuB Vem. i Staliu. raku. J z tego co PO!ostalet. najoblu:emil'jszy jest opis Diona Kassmsll; ale nie jest on bynajmniej dokladny. Nie dojrze tam wielkoci 00n1U jaki ten wypadek isLo&nie w dziejach ujmwje. Brak doita&ni8Jo w~u .Mukuje Dien anekdotami lub maloznaczcemi przygodami osb prywat.nycb. A ,dy ucho lad jeJo jest w wielu miejscach uwodzon idolalan j.kotako slowami skrcieiela, chccemu dzi powzi jak najwlaciwue wyobraenie o tyd! zdarzeniach. daje si czu nie wjednem miejscu potrzeba ogldania si gdzieindziej: musi wic odgadywa skpo dorzucane slowa rozmaitych abbrewietorw, lub rozpatrywa si w niemym pomniku: kolumnie Trajana. Slowa Diona s: Przepdziwszy (Trajan) w Rzymie czas jaki, wyprawil si na Dakw, przesze ich postsowanie majc na uwadze i pienin danin ktr co rok brali. ucionym bdc; tudzie widzc wzrastajc ich potg i dum, Dowiedziawszy si Dekehelos o jego wyprawie. przelk si: gdy dobrze wiedzia, c wprzd nie Rzymian ale Domicyana zv'-yciy'; teraz za z Rzymianami i z Trajanem imperatorem mial wojowa, a ten sprawiedliwoci. mztwern i prostot obyczajw celowa'. Byl te i w peni sil gdy dopiero w czterdziestym drugim roku imperatorstwo mu padlo, i zarwno z kaidym prostym olnierzem mg znosi wseelki trud: a byl umyslu tak czerstwego e go ani mlodo nie unioala, ani staro nie ztpila. Nikomu nic zazdrocil, nikogo nie przyprawi o zgub; owszem wszystkim dobrym oddawal cze i podnosil ich do znacz8ftia: dla tego ani nie obllwial 8i~ nikogo. ani nikogo nienawidzil. Podszeptom nie dawal wiary, ani byl gniewu niewolnikiem, strsegc si zarwno cudzego mienia. jak i niesprawiedliwego przelewu krwi... Dla tego wic slusznie olJa\yial si go Dekebalos. Gdy tedy Trajan przeciw Dakom wyruszyI i zbliyl si do Tap gdzic obozowal nieprayjaciel , przyniesiono mu grzyb wielki na ktrym laciskiemi gloskami bylo napisano: e Burrowie i inni sprzymierzecy Rzymian radz Trajanowi cofn si i siedzie w spokoju. Jednakie Trajan zloczywszy z nimi walk, wielu wprawdzie swoich mial rannych, ale te wielu nieprzyjaciol trupem poloyl. Gdy brako obwizek rannym,

') Lampr. in Alex. Severo c. .&8.

429
nawet wasnej sukni, jak powiadaj, nie oszczdza, lecz w pasy j poci; dla poleglych za~ w bilwie kaza wystawie oltarz i co rok obchd ialohny odprawia. Pu~cil si po tern grami i jetln gr po drogiej z niebespieczestwem braI, a do krlewskiej Dakw !ltolic)' zbliiy si~. ucyus za z druriej strony wkroczywszy, mlczn~ ilo trupem pooyl, a jeUCIe wicej ywcem wzi=l.' w niewol; wtedy Dekebnlos poaw do lrajana sial. .Slal ci on i prsed porak pOllew, jui nie z kmieei' jak wprld,., ae najcelnicjszydl zpe..iday noscych kapelusze; a ei i bN pOl'lllCiwszy i sami na ziemi padlszy, prosili Trajana BzeaetJDiej, aby Dekebllowi do siebie da porowmienia 8i~ przyj pozwolil. zapewm.jc te wSlyatko cokolwiek mu rMkde, wykona; jeeli zd nie. alty po"" prlynljmniej kOo - da zawarcia nim pekoju, Jako wysany by' Sura i Klaudius LiwianuB dowdsca gwardyi cesarskiej; nic. jednak nie zrobiono. Albowiem Dekebalos nie cbcial si, i z nimi ukada. iM. wyprawil znw poselstwo. Tymczasem Trajan grY' warowne zaj~, a w nich bro, machiny wojenne, jecw i chorgiew pod Fuskiem przez ftieprlyjaciela zdobyt; z tych wic powodw, gdy prcz tego i Maxym w tym samym czasie siostr jego i miejsce jedno warowne zdoby, Dekebalos na wszelkie dania gotw byl przysla: nic dla tego eby je mial dotrzyma; lecz aby w obecnem pooeniu mgl odetchnc. Zobowipal si bowiem, jakkolwiek niechtnie, wyda bro, machiny wojenne, machinistw i zbiegw, warownie zniszczy, z kraju ~jlego ustpi, a nadto jednych i tych samych z Ilzymianami mie nieprzyjacio, i nikomu ze zbiegw rzymskich przylulku u siebie nie dawa, ani te nikogo z paJistwa rsymskiego na ionierza nie bra; gdy bardzo wielu i to niljdzielniejszych zlam~d namowami do siebie zwabia. Sam lakc przybyl do Trajana i padl na ziemi dla oddania mu czci, bro odrzuciwszy. Wyprawil lake posw do senatu aby i od niego pokj byl zatwierdzony, To dokonawszy Trajan, obz w Zermizegetasie zostawia, resz' takc- kraju zabezpiecza xalogami i do Italii wraca. Dekabalowi tedy posowie wprowadzeni do senatu zdjli z siebie bro, i zloiywszy rce zwyczajem jecw, krtk mieli blagalnl przemow, a. nastpnie po satwierdzeniu pokoju bro na powrt przywdziali. Trajan tryumf odprawil i nazwany zoslal dackim. Skoro mu za doniesiono e Dekebaloa postpuje wbrew ukadom, ie broa przysposabia, zbiegw przyjmuje, warownie naprawia i siadw przez posw podega, a z tymi ktrzy mu wprzd byli nieprzychylni po nieprzyjacielsku si ') Dio mwi: &11" In
;,QjJl xo"ul;'~';

por6w. przyp. na sir. 35:1.

obchodzi j i ie Jaronom cz kraju odllrwal, a ktrej im potem na icb pro by T ,~an nic oddal j z tych tedy wzgldw mw II nieprzyjaciela cnut '0 u' il. i Trajan znowu osobicie, nie przez innych wod&w to 'z l z nim \wjn.>

.Gdy wielu Dakw pnechGdato na .tr~ Tl'jana, tudziei z innych ~owod6.. proIiI Z~'U Dekebaos o pokj. Leca pooie.... i nie dal si~ nakloni~ na to aby wydal wszclk~ bro i sam si poddal zaIll otwame siy swe zgrolIlIdu i okoliczne ludy do splnej obrony wzywal, mwi~c, e jdli jeBo opuIHI~ sami polem ulegn~ niebezpieOMBtwu; a daleko bezpieczniej i lai...iej z nim razeIII pl'l8d dOIllaniem kltki walczy ... obronie wolnoci , nileli palny~ o~tnie Da zgub Dakw i samym potem, sprzymienee6w poEba...ionym, pjU w niewol. Dekebalos w otwartJm boju zle ...ychodzil; pod.pem tedy i chytrogci-. omal Trajana nie zgladzil. wytlawszy do Myzyi kilku zbiegw. aby ci jakim sposobem BO zabili: zwla8lcza le jak zawllle do niego atwy przystp, tak i wteneus ... interesie wojny kaidego ktekolwiek chcia z nim mwi przyjmowa. Lecz tego dokona nie mogli. gd)i jeden 'zchwytany zOItal 'ci~n~wszy na siebie podejrzenie. i caly zamach Oekrb.hl na torturach wyzna l.

b"

"Longina tedy, wojska rzymskiego dowdc , ktry niebezpieczny byl dla niego w wojnic, zaprosiwszy do siebie i nakloniwszy go do rozmwienia si, jakoby wszystkim 'daniom chcial zado uczyni, lchwytal i wypytywal go otwarcie o plany Trajana ; a wly ten nic W~' zna nie chcial, zatrzymawszy go na wolnej stopie. dobrze sil) l nim obchodzil. W)'prawiwszy Dokchalos posa do Trajana, chcial caly kraj a po Dunaj otrayma i pienidze ktre na t wojn 'II')'loyl odebra. obiecujc wydal' Longina. A gdy Trajan obojtn dal odpowied, aby si~ wydawa'o i ani nadto ani zbyt malo Longina nic ceni, nie chcc go i gubi i wielkiego za wydanie dawa okupu; Dekebalos nie wiedzc jeszcze jak mial postpie, zatrzymal go. Longin tymczasem za pored nictwem wyzwoleca trucizny dostawszy, przyobieca pojedna z nim Trajana, aby najmniejszego nie da podejrzenia o swym umiarze i nie cign na siebie cilejszej stray; jako napisawsey w tym celu proib. dal j w)u'olecowi aby do Trajana zanis, chcc go tym sposobem zabezpieczy; a glly ten si oddali', truciin w nocy w)'Jlil i umm. Po tym wypadku Dekebalos dal od TrajllBa zwrotu wyzwoleca, 'cialo Longina i dzie!liciu jecw da za to obiecujc ; i uraz setnika z Longinem wzitego w niewol posa, aby t rzecz .sprawil ; i od niego to wszystkiego o.Longinie dowiedziano si. A Trajan ani setnika nie odesal.

Diqitized

byGoogle

ani wyzwoleca nie wydal, przenoszc bezpieczestwo jego, ze wzgldu na godno~ pastwa, nad pogrzeb Longina. Trajan kazal murowa most na Dunaju" . W obawie, by przez zama!'ly Dunaj nie uderzone n l zymi n , z drugiej strony rseki bdcych, wybudowa w most Trajan. aleby przepraw za pomoc jego latwo uskuteczni, Przeciwnie zd Adryan lkajc si, aieby barbarzycom po zniszczeniu' stray nie otworzyo si latwe przejcie do Myzyi, zburzyl wierzchni pomost onego. Po tym mocie przez Dunaj przeprawiwszy si. i bardziej ostronie ni porywczo wojn prowadzc , po znacznym przecigu CZlSU i znacznych trudnociach zw)'ciiyl Dakw. Ilekebalo . ~c i st()!i~ sw i kraj cay opanowany, Cdy i sam mgl popa w niebezpiecze stwo i by schwytany. zabil si. Glow jego do Hzymu Z:l\ -ieziono. Tym sposopem Dacya stala si podleg Rzymianom , a Trainn osady w niej pozaka dal. Znaleziono take Dekebnla skarby, chocia byly pod rzek Sal'gecy blisko jego stolicy ukryte, przy pomocy bowiem jakicM jecw rzek odwrcil, na jej dnie wykop:!l d. i tam mnstwo ~re bra, mnstwo zlota i innych kosztownoci, ktrym wilgo nie szkodzia, zloywsz)', kamieniami je przykry'l i ziemi przysypal, a potem rzek sprowadzil w swe koryto. I w jaskiniach za porednictwem owych je cw suknie i inne tym podobne rzec'J:y pochowa j co zrobiwszy, pozabija ich, aby nic nie wygadali. Lecz Bikilis niejaki, powiernik jego, ktry o tern ",iedzial; dosta si w niewol i wydal tO.1 Hi". Rom. LXVII/. 6-14. Dwoma zawodami tedy toczyla si ta wojna, a trwala lat pi, mianowicie od miesica padziernika roku Z. R. 853 do koca roku 859 ' czyli od 100-106 po Chr. Ju ze sw Diona wida e to byla wojna exterminacyjna. Co si ' z wojskami Decebala i z hrdnoci dack dzialo po dokonanych przez Trajana zwyciztwach? tego Dio nie mwi j ale obraz ktrym zamyka si szereg scen przedstawionych na kolumnie Trajana, zasl':l~uje pod tym wzgldem na Szczcj;ln uwa~. Ryciny odwzorowane z lej kolumny przez Piotra Bar/oli a objanione przez Alfonsa Ciaccone przedstawiaj na karcie H 2, i t 3 i i 4 pochd: na przodzie wida trzody i bydlo rozmaite gnane przez dorostkw plci mzkiej j za nimi po t puj kobiety z dziemi i starce unoszc skarby i sprz~ly co ko ztov 'niej ze; z tylu postpuj zwolna w porz dnych szeregach zbrojni miczyzn i, wstrzymuj ~ci~ajc ich pOlo i walcz. Jestto wic w~chodzlWo powszechne, jako naturalny i konieczny skutek wojny ktra .ai najwika I obu Itren zaoi.-cill toczya.
Diqitized

byGoogle

samemu wykadowi Lego obruu, ale kiedy nai upewnia Eulropius i inni e Trajan Dacy, zajwszy, z caleio +ymskiego sa niesliczoue Llumy aby iak wsie jako miecily dadrie zaludlial)"; t kiedy wowu a do Rzymu zalatuje wrzawa e ~tO'~ barbarzycy zakcili ~l pnoc, a wyparte,z swych siedzib lud)" plnoOlle ud~r~ z rozpacz o ciany rzymskiego pastwa, chcc albo Iw, albo znale w niem spokojne dla siebie przytulisko;!l kiedy widzim poniej ie nad Daltykiem , gdzie 'jeszcze Tacyt opisywal same ludy ser.kie, powstaje druga Dacya , zwana Dacy mniejsz w stosuuku do wielk.iel naddunajskiej Ilaeyi; 3 gdy te i wiele innych jeszcze szcr.eiJlw z'4P.b porwnywamy , 'tedy nie wtpimy ani na chwil ie ostatecanym ~'padkiem wojen Trajana w Dacyi byo przerzuoon!e dackiej lu __ ~i za Dniestr i za Karpaty. . ... '" ' : ~ wana wiadomo o wychodztwie SOWIan r.nad Dunaju na pnoc znajduje si w krnic.e Nestora, Zatwierdza ona to co w tej mierze ze rdlowych rzymskich pisarzw okazalimy, a razem wyjania sposb w jaki si ta wdrwka ku pnocy odbywala. \\' tym ostatnim wr.s1dzie jestto najcenniejsze i jedyne w swoim rodzaju wiadectwo ktre uaupelnia i wieczy cale pasmo poda ojczyst)'ch o naszem pochodzeniu. Chcc je nietylko sowami Nestora czytelnikowi powt6rzy, ale oraz oswoi go z terminologi ktra, jakkolwiek ju przez wielu uczonych objaniana. zawsze jednak naauwa niektre wtpliwoci, sigam cokolwiek wyej i dllj tu w zwizku to. co Nestor w obszemiejszem opowiadaniu pomidzy inne wiadomoci rozrzuci, a co stanowi istot jego wyobrae o pocztkach naszego narodu. Trzy rne siedliska zdaje on si naznacza Slowianom: pierwsze i najdawniejsze jest: od Epiru wzdu adryackiej zatoki i drugie nad Dunajem; trzecie za i ostatnie jest dzisiejsze nasze na pnocy siedlisko, Ta myl, sama z siebie prosta i rozsdna, wieci jak dyament w mierzchu redniowiekowych poda ze swojej dziwacznej nieco i zaniedziaej oprawy w jak je mnichostwo owych casw przystroilo. Czytelnik pojmie to latwo e zakonnik poezerski o czasach najdawniejszych mwic. nie obejdzie si bez spomnienia potopu, a przebierajc si ku

Nie

dP'ierzalib)~my

jednoczdae

I) TrajaDUJ viela Dacia ex toto orbe Romaoo"infinillls eo copias tranllluleral ad agro! el urbes colendas. Daciae enim duturno bello Decibali, res fueranl exhaustae, Eutr. YII. :5; porw. Hisl. Mise. X. 6J. ') Julian. Capitolin. in Mare. Anl Phi!. c. U. I) Guid. RnfD. Geogr. V. p. 74.7 cd. Gron. . - Poe. .\lal

433
czasom pozmeJszym. spomni o budowie wiey wnoci. z jak mwimy dzi o budowie kolei wokoo Parya. Uto suchajmy sw jego:
babiloskiej elaznych

z tak pelub warowni

NeCTOPOKll I$TO""CI. I.
HlowJan .Jedll.k. dawnle.)ue.

Po potopie trije synowe Po potopie trzej synowie Noewi razdielisz zemla : Noego rozdzieli/i si ziemi: Sim, Cham, Afet. l js Sem, Cham, Jafet. I przywostok Simowi... pad wschd Semowi... Chamewie js poluChamowi przypad kra; denaja strana... poudniowy ... Afeue jsz polunoszezJafetowi za kraje p nyja strany i zapadnyj ... nocne i zachodnie... Trakowie, Fraci, Makidonija, Dalmatija, Macedom)"a, Dalmacya, MoMolosi, Tesalia, okrija, Pele- losy, Tesalija, Lokrya, Pelenija jae i Poloponis narcze nijo ktra i Peloponesem zos ; Arkadija, lpironija, Ilurik- wie si; Arkadya, Epir, /lirykSlowiene, ehitija, Andria- Sowianie, Lchitija, Adryocya, kija, andrijatiskaja pezina ... adryacka zatoka... Jafetowe tei jest i to pleAfetowobo i to koleno : 'N arzi, Swei, Urmane, Gotie, mi: Wargi, Sweowie, NorRu, Agniane , Galiezane, manowie, Gotowie, Ru, AnWolehwa-Rimlane, Niemei, glicy, Hiszpanie, WloazaKorlzi, Wediei, Frgowe Rzymianie, Niemcy, Forojulecy, Wenetowie, Frankowie i proezii...
anna

i Cham i Afet razSem za , Cham i Jafet dieliwsze zeml, rebij me- gdy rozdzielali ziem i losy tawsze ne prestgpati niko- rzucajqc, ulo-!yli mipdzy sobq 00
(

Sime

mue

rebij brate; iw

w swojej czsti, Byst' jzyk jedin; i umnoiwszems czeowiekom na zemli, pomyslisz sozdati stop do nebese, wo dni Nektana i Faleka. I sohraczs na miestie Senar poli zdati stolp do nebese , i grad okoo jego Wawilon: i sozdasz stolp za 40 let, neswerszen byst'. I snide gospod' Bog widieti grad i stop, i recze gospod'; se rod jedin i jzyk jedin. I somiesi Bog jzyky, i razdieli na 70 i 2 jzyka i razsieja po wsej zemli. Po razmieszeniie jzyk, Bog wietrom welikim razruszi stolp, i jest' ostanok jego promeij Asiura i Wawilona, i jest' w wysota i w szirota lokot 0433, i w leta mnoga chranim ostanok.
~

ch kodo

Po razruszeniie po razdielenii jzyk,

stopa

prijsz

aby zaden nie przestpowa w dzia bratni, i aby kady zyl w swoim dziale. Byl7wrd jeden (i jeden jzyk); a gdy ludzie rozmnoiyli si~ na ziemi postanowili zbudowa wiez wysok a~ do niebios, a byolo .za c.~asw Nekiona i Faleka. l zebrali si na miqscu Senarpolu budowa ll'ie.z'e siegaiaca do niebios, Il wokoo niej grd Babilon: i budowali wiei. lat c~lerdzieci, i nie llk01IC~.yli jej. l zstpi pan Bg obaczy grd i wiei, i rzek: 010 1wrM jeden i jeden j::.yk. J pomiesza Bg jzyki i rozdzieli na siedmdsiesiqt i dsoa narody, rozprassajoc ich po wszyslkiej::.iemi. Po rozdzieleniu narodw Bg unalrem wielkim zburzy wiei , i s szcztki jej midzy Assyry a Babilonem, majce wysokoci okci 5-433 i ty/ei szerokoci, i przechowuj Sl~ w pony wiek. Po zburzeniu wieiy i rosdieleniu narodw zaji sy~
... ..,. Jo

nowie Semowi wschodnie kraje, a synowie Chamowi kraje poudniowe; Jaretowi za zajli zachd i kraje pnocne. Od tych siedmdziesiciu i dwu narod6w by nar6d sowiaski, z plemienia Jaretowego, Norcy jee s!' Sowiene , kt6rzy s Sowianami . Po mnozieche wrem Po upywie ' za mnogich niech sieli st' Sowieni po lat siedli Sowianie nad DuDunajewi, gdie jest nynie naJem, gdzie jest dzi w gor'ska zemla i bolgar'ska. gierska ziemia i bogarska.
Pon,

synowe Simowi wostocznyj strany, a Chamowi synowe poudenyj strany; Afetowie prijsz zapad i polunoszeznyj strany. Ot siche 70 i 2 jzyku byst' jzyk sowienesk, ot pemeni Afetowa, Norci

Sobr. I. 1 - S.
razdielisz

trije synowe Noewi

Mnich
bizantyski

zemlq.

Jerzy grzesny Hoo'?rIO'> li !r.fl~OJ).(';, napisal kronik ktra. jak si z nowszych poszukiwa okazao , byla bardzo wczenie przeloona na jzyk bolgarski. Z niego wypisuje Nestor ten urojony podzial ziemi. wtrcajc tylko gdzieniegdzie swoje dodatki, lub rozszerzajc to co mu si nie do dobitnie powiedzianem wydalo. Tejto przyczynie. mianowicie, e do cudzego textu wizal si. monaby przypisa. i mwic tak o najwczesniejszem jako i poniejszem siedlisku Slowian ujl myl swoj nie do wyrazicie. zasoniwszy imi Sowian i ich siedliska dlugim szeregiem obcych krain i ludw. .

Ipironija I Iluryk - S/owiene, skaja pqczina,

chitija,

Andriokija,

andriejati

Iliryk jest nazwa kraju oglna; jako szczeglne jego czci wymienione tu s przedewszystkiem Lehitija, Adryocya (u Pliniusza antiqlla Tariotarllm regio. w ktrej Autaryoci mieszkali i ktrej nazwa jest w widocznym zwizku z Teopompowym Adryosem). nakoniec dalszy brzeg adryackiej zatoki. Jestto wlanie pierwsza siedziba Slowian wskazana nam przez Miorsza, M ateusza i Wincentego. Nestor jcdnak idzie tu tylko za Hamartolem w kt rego texcie tak greckim jak i Lolgarskim nazwiska wymienione krain znajduj si w takim amym porzdk u. prcz glosy: Slowiene, po lluryku pooonej .

Diqitized by

Go gIe

.436 Agniane, Galiczane, Wolchwa - Rimlane...

Jak kolo nazwy kraju Ilury! imi Sowiene jest niejako glos i oznacza nard ktry ten kraj zamieszkiwa, tak tez imi Rzymian zdaje si tu by zczone w taki sam sposb z nazw Wolchwa, ktra plwysep wIoski oznacza. W tym punkcie rozminli si z waciw m)'l Nestora wszyscy jego objaniacze i chwalcy. Najuczesi z nich bowiem widz w Nestorowych Wochach, Galw, przytaczajc niby na dowd to, e i Kadubek Galw wymienia. e jednak ani Kadubek, ani Zaden dawniejszy nasz kronikarz wykadu takowego nie popiera, to widzielimy z rozbioru ich textu. Przeciwnie dawny tumacz polski Nestora, wyka da Wolchow przez Wlochw. Annales 8. Nestoris, rkp. str. .

Ot sich 70 i !l

jzyku

hyst'

jzyk

slowienesk.

Chronologii, jak widzim , nie ma tu adnej Nestor; z wyraenia tylko, e po zburzeniu wiey babiloskiej siedli w !liryku Sowianie, mona zrobi wniosek i Nestor ma ich za autochtonw ilirskich, w czem zapewne myli si; rwnie jak si myl ci ktrzy odwieczne siedziby Sowian w Herodotowej Skitii, lub w Tacytowej Germanii upatruj. Nic prawdziwszego w tej mierze jak zdanie przez rozsdnego Adama bremenskiego wyrzeczone przy innej sposobnoci, a ktre trafnie zastosowaby mona do Sowian: compertum est nobis ex muit leaione I'et~ rum, istam gentem, sicut omnes [ere populos qui itl orbe sunt, oeculto Dei judieio non semel de regllo ad populum alterum [uisse translatos, et e.r nomine victorum provincias quoque vocabula sortitas. Gesta Ham. Pont. I. J. ap. Pertz SS. "VII. 285.

Norci

jee

sqt' Slowiene.

Zdrowa krytyka kae zestawi to mIejsce z mIejscem powyssem Ilurik - Slowiene i wydobywa myl prawdziw autora, identyzujc Norcw z Ilirami. Tak te robi najznakomitsi uczeni od czasw Dobrowskiego: i co do istoty nic im zarzuci nie mona; tylko mniemabym, c dopokd nie rozpatrzym si dokadnie wc wszystkich waryantach tak starych jako te i poniejszych rkopismw tej kroniki, nie nalealoby zamienia imienia Norci wprost na Ilurei: bo Nestor mg zasysze o innem take imieniu Sowian, podobnie jak o niem sysza Miorsz, Mateusz i Wincenty. Autaryoci czyli Taryoci, Tracy, Trauzy, Narocy od rzeki Narony nad ktr siedzieli, nakoniec Indowie, ktreto ostatnie imi do imienia Autoryatw dodawano, oto s nazwy pod ktremi znano dawnych Hirw, a ktre samem nawet brzmieniem swojem tak bliskie s imienia, w skrceniu moe w rkopismie awrentowym pooonego: Nurei,

437
a w innych Norci, lnowierci. itp. ~fozemy wic dzig mialo bra imi, jakie Lu Nestor polozyl, za bliskoznaczne z imieniem Ilirw ; ale bynajmniej nie moemy upewni, e je przepisywaz blunie z imienia Ilirw przeksztalcil. 6w dawny tlumacz polski zowi ich tako Norcami.

Po
tkie nad pilo nad

mnozieche

wremeniecli sieli sot'

Sowieni

po llunajewi...

Najstarszy, lawrentowy rkopism Nestora ma: lYo mnoziech. wszysinne: Po mnoziech ; w pierwszym razie znaczyloby to, ze osiadanie Dunajem trwalo przez ulugi przecig czasu; w drugim, ze nast po uplywie dugiego prsecigu lat od pierwszego osiedlenia si Adryatykiem.

II. :
POhd So_11UI

SUlld Daul\la UlI puO.

Ot tiech Sowie razidoSZS pO zemle , i prozwaszs~ imeny swoimi gdie siedsze na kotorom miestie. Jako priszedsze siedosz na riecie imnem Morawa, i prozwaszs Morawa, a druzii Czesi narekoszs: a se tie Sowieni, Chorwate hielii , i Sereb' i Choratane.

Wolchomho naszedszem na Sowieni na dunajskij, siedszern w nich i nasilaszczem im, Slowienie owi priszedsze siedosz na Wile j ' prozwaszs Lchowe: a

Od tych Sowian rozeszli si po ziemi i przezwali si osobnemi imionami, wedug lego na jakiem miejscu siedli. Jako pl'zyszedlszy, siedli na rzece zwanej J11orawa, i przezwali si Morawianami , a drudzy Czechami przezwali SI: a sqio ci sami Sowianie ktr.zy wraz z Chorwatami biaymi, Serbomi i J{arylltyanami jedno pastwo stanowili. Gdy bowiem Rzymianie naszli na Stowiany naddunajskie, ; usadowiwszy si mi dzy nimi ciemiyli ich, So wianie owi pr.~ysJedJ:'i':'Y .~ic. dli nad , \fislq i przezwali

438

ot tiech Lchw prozwasz- si Lpchami, a od tych Les Polane, Lchowe druzii cbio przezwali si jedni Pouticzi, ini Mazowszane , ini anami, drudzy Lecunoie LuPomoriane. Takoe i tie Slo- tykami, inni ft1azowszanami, wiene priszedsze siedosz po inni Pomorzanami. Tym saDniepru, i narekoszs Po- mym sposobem i cii sami lane, a druzii Drewlane : zane Sowianie siadszy nad Dniesiedosz w lesiech; a druzii prem przezwali si Polanami, siedosz mei Pripetij i a drudzy Drewlanami: bo sieDwinoj, i narekoszs Dre- dli w lesiech ; a drudzy siedli gowiczi; inii siedosz naDwi- midzy Prypeci~ i Dwin i nie i narekoszs Poloczane : nazwali si Dregowiczami; rieczki radi, jae wteczet' inni siedli nad Dwin i naw Dwinu, imnem Polota, ot zwali si Pooczanami: od sej prozwaszs Poloczane. rzeczki ktra wpada do DiwiSlowienie siedosz okoo ny a zowie si Polota. Slojezera Ilmeria prozwaszs wianie za ktrzy siedli kolo swoim irnnem , i sdielasz jeziora I/mera przezwali si grad i narekosz i Nowgo- nocjem imieniem, i zbudowali rod; a druzii siedosz po gr6d, i nazwali go NowoDesnie i po Semi, po Sule, grodem; a drudzy siedli nad i narekoszs Siewer. Tako Desno i nad Semq i nad razides sowieskij jzyk; Su/q i nazwali s,: Siewietieme i gramota prozwas rsanctm. Tak rozeszedl si slowieskaja. Polno Sobr. I. 3. sowiaski nard, od kt6rego i pismo przezwane zostao
slowiaskiem.

Jll'ozUJas.~.~s!:

imeny swoimi, gdie siedsze na kotoram miestie.

etymologij,

Tak rozumuje Nestor, bo i dla niego lakoci jest bieganie za jak to bya powszechna owych wiekw choroba; ale tych

439
sw kronikarza cile bra nie mona. Wlanie bowiem jestto godnem uwagi zjawiskiem, e w nowych siedzibacb , na plnocy, powtarzaj si midzy Sowianami w znacznej czci te same imiona jakie im suyly w Iliryku. Tak znamy nad Baltykiem Obotrytw (Abodritre, Ablre:i) ktrych imi jest widocznie identyczne z Autoryotarni Appiana, za Troga i Justyna Abderytami; tak imi Lchw obejmuje lud, bardzo rozlegle na pnocy, podobnie jak obejmowao ludy rozlegle w lIiryku. Po blisze m rozpatrzeniu si znajdziem nakoniec w Ilyriku i Mazew, Strab. HI. .) 4, i Krowizw, Tenie Hl. s 8, i Bulonw, Tene VII. 326. i Derwanw, Appian Illyr. 28. i Biesw, tak jak na pnocy znani s 1\1azowianie, Krywicze, Polanie, Drewlanie i Biesowie, Ptol. /lI. 5, jako pojedyncze galzie sowiaskiego szczepu. Doda tu mona to jeszcze, e sam Nestor, jakkolwiek powiada i Sowianie dopiero na plnocy od miejscowoci brali swoje nazwiska, w czem co do niektrych nazwisk mde mie suszno, zostawia jednak wiele nazw, jakoto: Czechw, Chrowatw, Serbw, Dregowiczw, Siewierzan, Lutykow i samych nawet Lchw, zupelnie bez wyjanienia, i nie ma adnego ladu iby te nazwy wzite byly dopiero od tutejszej, pnocnej miejscowoci. Siedoszf na rieeie imenem Morawa, i prozwaszs~ lorawa,

a druzii Czesi norekosss: a se i Sereb' i Chorlane .

tie Sowieni,

Chorwate bielii ,

Siedli nad rzek zwan Morawa i przezwali si Morawianami , a drudzy Czechami przezwali si: a s to ci sami Sowianie ktrzy wraz z Chorwatami biaymi, Serbami i Karyntyanami jedno pastwo stanowili. 010 jest wallciwe znaczenie sw Nestorowych. Tak jego powie o Sowianach, jak i powie naszego I'liorsza, Mateusza i Wincentego siga dwoch rnych czasw: dziejw staroytnych i nowoytnych. Pobyt ilirski i naddunajski Slowian naley do staroytnych dziejw; do nowoy tnych za nalei.y glwnie pobyt ich na pnocy. Powiadam gl w n ie, bo i w nowoytnych czasach wracali znowu z pnocy nad i za Dunaj Sowianie, a i wychodzc niegdy na pnoc zostaway prawdopodobnie jakie oszcztki ich nad Dunajem. Nestor ze staroytnych dziejw w nowoytne przechodzc spomnia najprzd Moraw: bo to jest punkt sowiaszczyzny rodkowy, do ktrego zarwno siedliska staroytnych jako i nowoytnych Sowian przytykaj. Moraw mia pod sob Decehal ; i od Moraw zawizywaa si pierwsza midzy Suwianami spoeczno jak zna nowoytna historya. Powiada Nestor e Sowianie brali nazwy swoje od miejsc, na ktrych osiadali, a na dowd teio'wymienil. Morawt neki tego imienia

440
nazwana bya; ale wspomniawszy Moraw jako pastwo ktre za jego czasw zamykao si w bardzo ciasnych granicach, czuje on potrzeb da.' zarazem do zrozumienia, e mwi o dawnej Wielkiej Morawie : chocia wic ani nazwisko Czech, ani nazwisko Chorwacyi i Serbii nie popiera poprzedniego twierdzenia jego, i Sowianie brali nazwy od miejscowoci; kadzie je ~ednak obok Moraw, aby da wyobraenie o rozcigoci pastwa morawskiego. Stosownie tedy do takowego wyobraenia stoj w Nestorowym texcie obok Moraw najprzd Czesi, jakoby w stosunku jakim bliszym z rtlorawcami zostajcy; dalej Chorwatowie biali i Serbowie, a przymiotnik biali postawiony niby odniechcenia we rodku, przypomina dobrze sowa Porflrogenity ktry tak Serbw jak i Chorwatw zowie biaymi: M7I(!Ot X(!oo{Jchot, aU7I(!ot 2,'{(!{JJ.0l; nakoniec dodaje nawet Karynty ktra jest na prawym brzegu Dunaju. Tu ju wida namacalnie, e Nestor wyszczeglnia dotd prowincye pastwa morawskiego ktre go a na prawy brzeg Dunaju zaprowadziy; zacz bowiem w ustpie tym mwi o wychodztwie Sowian znad Dunoju na pnoc. a Karyntya ley w stronie przeciwnej; pocoby od nadelbiaskiej Serbii skaka do Karyntyi zadunajskiej, a z Karyntii wraca znowu nad Wis, jeliby owi Czesi a przy nich Chorwaci biali, Serbowie i Karyntyanie ktrzy, jak wiemy zkdind, skadali jedn spoeczno zMorawianami nie mieli tu by wymienieni jako ludy do pastwa morawskiego nalezce? O Morawach mwic nie oznacza Nestor czasu w ktrym tam Sowianie przybyli, bo jak ju powiedziaem, ziemia ta posiadana bya przez Sowian tak za czasw Rzymian, jak i za czasw Samona; dopiero Morawy i cae kko nalecych do nich ludw wymieniwszy, mwi: Wo chombo nas;edszem 'la Sowieni na dunajskija, siedlZem w nich i na,i/auczem im, Sowienie owi priszedsze siedosz~ na Wile itd. Tu wic dopiero napomkniony jest czas wyparcia Sowian z nad Dunaju, i wa ciwe wychodztwo ich na pnoc tu si rozpoczyna; a cay poprzedni okres od sw: jako priszedsz a do Chortane, jest okresem wtrconym, majcym cao dla siebie i stanowicym niejako przejcie od dziejw staroytnych Sowian do nowoytnych. Nietylko bowiem morawskie pa stwo, ale nawet pastwo Samona powstao w Morawii i w Czechach, 3 z tego co o nim Fredegar i bezimienny autor dziea De conller.wne Carantanorum napomknli, wida, ze ono rozcigao si mniejwicej na tej samej przestrzeni co pastwo Rocislawa i witopeka. Okolo polowy X wieku, kiedy juz Karynty i wielk cz wa Moraw zajli Wgrzy, a Czesi i Serbowie, baamuceni i podbijani prze& Niemcw I dawne stolunki swoje I re114 Moraw i I xi~ciem
ciwych

'bitllecbrowaekim, Semillltwem; zuwali, piHl o tycb Itremaob PorftroreDia, a pillal z wiksz ni inni jego splczeni dokladnolcill' To co mwi o Cbrowacyi biaej j biaej Serbii, podobne jest tak jak dwie krople wody do wiadomoci Nestora, rnica tylko jeM W' tem, e PorArogenita cile si s~o czasu trzymajc, mwi osobno o Morawaeb podbitych ju przez Wgrow, a osobno o Wielkiej Chrowacyi kira jako i w Serbi i w krain Boikw sigala, maje jeszeze nie ze wazystkiem zerwane z niemi stosunki. Wie on dobrze e udno~ z Morawii przez nieprzyjaeiol nisecsone] uciekaa do tej Chrowacyi, czem nat~a e litU blisze jakie zwizki Merawian z Chrowatami tajne Rit! byy. Powiada e ta Wielka Chrowaeya jelit za krain zwan od !'leki Wag: .eiOw B"1'I{Jaf!WI.~, ktrto krain zna takie i przywilej przywiedziony u Kozmy: prOvifclJ cui Wag f10fM1 e,'; e graniczy u gr z Wpmi i Piecsyngami , a na zachd z Niemcami i e Serbowie biali blisi sil krainie Boikw; e od Chrowacyi do morza czarnego jest 30 dni drogi ; e z tej krainy wychodziy koJonije do Dalmacyi na pocztku wieku VU, i wiele innych ciekawych a prawdziwych uczes6lw. RozS\dny Dobner wpatru.Kc si w ten opis, pomawal ju w nim swoj. ojczyzn. W Boikach widlial Czechy czyli tak Iwaq krain Bojw od ktrej niedaleko Serbowie mieszkali, a wyluslClljlC dowody dla Jr.trych alowa bizantylkieio cellarza do Czech odnosi, dodaje z ogldnoci, i mog si te slowa niekoniecznie do samych Czech ale do daleko rozleilejszej przestrzeni kraju rOlciia. l Poklaskuje temu mniemaniu Schlazer nie starajc si jednak uzupeni je, i Zlcielinia Wielk Chrowacy granicami Czech, przeciw wyranJm slQJ'om. Porfirogenity: Chrovati ,... lla. terram , ..tUlentu. Nowsi uczeni czescy odstrychnli si od zdania swego rodaka, a prawda historyczna nic na tem nie zyskala. Z mylnegoto pojmowania bialej Chrowaeyi wypyny Palackiego bldy co do podboj6~ :Bolesawa l, Geuh. B. l. jj; a Pawel Sr:afanyk rozpowiada Dam' dziwne rzeczy o jakiej Cborwacyi biaej i Serbii ktra nietylko midzy Wisl. a Dnieprera, ale nawet a do grnej Wolgi rozciuat si miala. lI Uroi on sobie krain Boikw w ziemi halickiej, i rzek Diczyc o ktrej nikt tu nie slyszal, i powolujc lIi to na Porflrogenit , to na liwiadectwa innych, nzwraz je wedlul swego widzimisi~ nakrca. Wszystkie jego ro') Nec m.popere diapotare velim, .Iiol mali' .eptentrionues 81a...0I: Liuticiol, POIUI'IIlOl,. VIeo.. lwN! lpIOqIIe Belcll,a,obatoram aoai.ne luiuI . . . DebIL ad Har. II. t.

oee&ero,....
51.

"0-

'} 8low-*e .1uoL IW.

lS6

zumowania kr si jlkby okolo osi , okolo llIw tak. zwane.o popafa bawarski~o ktry. powiada: Ztrwan quofl lantK'" ut rs9fllrA. III u eo CIlnct4e gealt. Sclavorum aortae .iAl et origiaea. aicul a~rraIIU, dKUllt. Alei ten ieograf nie ~wiada bynajmlliei ii ci Serbowie miul Dnieprem a Woli~ siedsieli , przeciwnie. jest rzecz pewDl. e zoaema cz wymienionych pmz niello ludw. siedziala na praw)"m bnap Dunaju, jak. to ju POiLrzi' Zetlu; a skoro wiemy e Serbowie, J.a czasw Herakliosa cesarza I I Dunajem osiadluy. mieukali w ~j Juoainie kLra byla pierwotnI! siedzibfi Slowian.1 i J.ku przez Raymian nietdY' wyparci. dopiero pl80en stron Europy uludnili. wia mamy deslatecme pojanienie fIlw geografa bawwiego wtem. mianowicie: ie Serbia owa. za goiudo Slowialllczymy uwahoa, leiala Ila praW)'D brJoe&u Dunaju, i nie potrJ.cbujemy stwarza nowej Serbii midzy Wolno Dnieprem i Wifll wbrew wsulkim bistoryCJ.nym pomnikom.

Wolchombo naueduim na

Sl011)ieft

na dunajs1c;ja.

W powyszym ustpie objani poniekd sam Nestor e Wolchwa jest kraj przez Rzymi:m zamieszkay: WolchlDa-Rimltme; jak Itiryk przez Sowian: llluryk-Slowiene. Otoi !I to ci sami Rzymianie pod Trajanem eo Sowian ..yparli z ich naddunajskich siedlisk i zaluduili takowe kolonijami z calego 'wiata. jak mwi powolany wyej przezemnie Eub'opius i jego wypisywacz, lub te przerabiacz bezimienny: autor mltorilfe Mi.cellae.

'VYNIK TEGO ROZBIORU.

Ukoczywszy tym sposobem krytyczny rozbir nassych kroniklH'lY ile takowi staroytne dzieje Sowian opowiada~, wypada mi zebra tu treciwie to co dotd szczegowo rozwaalem i da niejako ostateczny wynik tego rozbioru. ' Na kilka wiekw przed Chrystusem znani byli Trakowie jako lud ktry zajmowa rozleg:.! przestrze midzy morzem rdziemnem a Adryatykiem. Mnogo jeKo byla tak wielka le oprcz lodw nie znano na ziemi narodu kryby iO pod tym

'I) O Serbi 1:Idl!nljtkiej, jakoby odwieemej '1iedwi1Jie SIewien.. Iysull i nai kronikarze kiedy powiadaj,: donalione vero propter Ipt. (1tMaej II " " ' ~ condoFUlta el' provincia; atr. 3118; porw. lL tem"", ce Dopili _ _ o PaDenii.

przewybzal. I Dzielil si na wiele ezci ktre nosa, osobne imiona t i w rm)'ch czasach stanowily osobn spoleczno~, lub tei zlewaly si w jedn razem z innemi. Synli mi dzy nimi Getowie jako najsprawiedliwsi i najwaleczrtiejsi ze wszystkich Trakw." Wyszli oni pierwiastkowo od g6r Rodopy a rozsiedlili si w dawnych ju czasach przy ujciach Dunaju, w ssiedztwie Kimerw.! Rodop wskazuje tei Herodot jako siedzib trackiego plemienia Bies6w a a Tukidid jako siedzib takiegoiplemienia Di6w. 7 Jei rozwaym e dwaj ~wDi ssiedzi tego plemienia trackiego co si od Rodopy rozchodzio byli w dawnych eZ8ilach Kimerowie i Greoy, tedy nabiera wielkieeo podobiestwa do prawdy mniemanie, iz troista jelo nazwa: &,Ii, Dii, Getlr- jedn i t sam myl wyraza i odnosi si do jednego i tego samego rodu. Jak bowiem nazwisko Biesw oznaczao b o ~ 6 w jui w dawnym jzyku .trackim , 8 i takowe znaczenie swoje w jzyku Sowian ai do czasw chrzeci8stwa przechowalo i tak tei w jzyku greckim oznacza to samo nazwisko Lliot; a w jzyku Kimerw , ktrzy wedug wiadectwa Posidoniosa do jednego rodu z Germanami naleeli;" wyraia 10I

wZlldem

Gens Thracum secundum Indos omnium bominum maxima est. Herod. V. t 8! T. 1891 in fol. Sunt igitur potentisaimae geniea, mun.aq.e praedital polenlia; Scylhae, T h r a c e s el Persao. Isokrates Psneg, str. 78. wl/d. Burl. ~ r. 1!J70. ') Habenl autem mulin nomina per singulas regiones singuli ; moribus tamen ae opinionibus eOlllimilier imbuti aunl. Herod. V. t 8!. ') Gelae forliaaimi ThrleUJJI atqu. juati86imi. Herod. IV. 139. 0) Dio Caas. LI. !!. ') Solitudines Getarum rnird201/ D1I1Iaj~1JI a Imiestrem spomina Strabo pr20Y rtI .. miance o tv/IPrtIfI1ie D."pua. Geogr. VII. 301S. li API'UuIa AIlt6Tf1oei po rtlyjici" 'tvOlmll .. nadbru:ll/ adrl/all/ckicl osiadaj 11(1 lewlJffl bnegu Dunaju. takaj: in deaer~ Getarum regione. Illyr, . ') Herod. VH. !61S. ") ThraCUJII JIlOl1taoorum qui lillU! leli bUlI vivunl e enaiferi Iwll, qui Dii (Lli.el eanlur, permulto evocavit (Sitalces ) quorum maxima para Rhodopen incelit. Tbuk. n. 96. ') Oppidum ell Abydum in Thebaidis parle siturn extrema : bic Be s a e dei loealiter appellati. oraeulum quondam fulura pandebal, priacis circumjacentium resionum ceremonila lolitum coli, A~m. Mirce)). XIX. n.
wyd. Stef. ..

.0-

~ J(JfAfAE(/ilJ~ TIJ~ KifA6(/ov.; OJlo/acTanwv Toi" Ell~ro'. Polid. ap. Srab. vu. !93.

umo nazwisko Cetw. Jakoz tak Geteme jak Biaay oclmaculi si midzy wszystkimi Trakami GI~bok! religijoo(!i: pierwsi jako ci u ktrych wzila pocz!tek osobna o niemiertelnoci duszy nauka, z powodu ktrej Grecy dawali im prsydomek a&-aJlt%~i~ovr;cu, jakoby uniemiertelniajcych i drudzy w bliskich jakich stosunkach z trackimi Satrarni zost:jC, i podobno cz ich stanowic, znani byli Herodotowi jako oaobliwsi czciciele DyODizoll. Diw Iwano takie Dawami lub Dakami. W dJieeistwie jeszcze by Rzym daj~cy zaledwie Jnak ycia w domowych swoich ujciach z Sabinami lub Etruskami i malo kto tlysl8 o pastwie Macedonw ktre dopiero pod Filipem i AeX80drem zasyno i ale na wschodzie, ,dzie saybko nowe pastwa na gruzach dawnych wzrastay. rozpierala si szeroko p0lHa Persw i garnc pod siebie w jednej all'ooe cz Iod~i. . .ala dtuil} rkI} w i'b Tracyi. Daryuaa, Histaapa syn, pekoDM Getw, co sami jedni mieli miao rzuci si Da niezliesone jl'io zastpy. Xerxes sign ai do siedliska Satrw, ~dzie z wierzcholka niedostpnych gr wydawali Biesewie wyrocznie tyle slawne midzy trackiemi ludami, ile midzy Grekami wyrocenie delflckie. I Co tylko iylo ukorzy si musiao na csas jAki przed Persami, lub usuwalo si coraz dalej ku wybrzezom A4tyi i w gb Iliryku. Byloto za czasw Araxerxesa Memnona, a po biblijnemu mwic, za czasw Aswera, kiedy swobodnie po Iliryku gnie dce si trackie plemiona wstrznione zostaly burz od plD~cneio zachodu. Galowie ktrzy ju od lat wielu pnocne Wiochy i tak ZWIDe poniej okolice NOfyku lajmowali, rozwinli na nowo ruch wielki, podobny wybuchowi wszystkoniszcz cego Wulkanu. Jedna ich cz uderzyla na Wochy i spalila Rzym i druil zagrozia oba brzeci Dueeju i 2 a jednoczenie nadI) Herod. 'JlL
~63.

') Tempore aiquidcm regia Aaauari qui reiDvit . . India ulqlle ad .ethiopiam super cenkuD viiiDti leplem proYincil8, trecenta lIIi1lia GallonuD_. lIiQrn. rou. I.

.lrl

bieply
Masy~.

wieci e

aplpJemieDal G&lom Liprowie 8ztunaewali

Dzieli pauezyloy IlUyku z wachodu Da zaobli niepnerwane pasmo t;r, o klr)'ch staroytni lubili powtal'll . . . ie z jednego ich SIczy tu ujrzysz dorazu Euxyo. i Adry. I Pojedyncze icb ramiona mialy osobne nazwiska; ale cala ta wylyoa stanowia jakby jedn ojczyzn~, bywsly piastunkl} i ehroDioiel IUIjdzielniejazyah plemion 8zcaepU tr8ckj~o. Od Rodopy glwup aiedliaka Biesw przez cz Epiru Iwan Linkos , i pooad jozioro Lichnit, Idiie znaoa jest kraina Linchitij., ku monu &ba. czajc, a w drugie] stronie sigajo ai de wienehowin lrJ dalmackiej Adr)'OD, mieszkali Adr)'owie, Aot8rowie, Autaryooi. 2 Cly lo b)" jeden rd z sachwalonymi pl'lez lIerodota Satrami 3 00 al do j8iQ ClliW niez.wyci~eni byli. przez iadlHl Potw~? nie wiadomo; upewniaj tylko pisarze wiarolodni le to by kul bardzo dawny, a najliczniejazy i najlopszy z ludw w lIWyi. Jakowa bajeczne podanie naznaczalo przodkiem jolO AdrYOSil Auariosa, AntMa, ktry mial by synem Ilira;5 I JH'zeeho-waly si walne napomknienia 10 lud ten pOluwal si ku Adryatykowi z okolic Tracyi,' ZamieullawBBY wybraea do 2811 ugi nierwnie spoaobnicjslO ni! s wybneia Wloeh i AfrJki, ,
~ Theopomp . lp. Stnb. VlI. S 7; Polyb. ibid. :113. 2) Mons est eonfinis Pannonibus Rhodope , post Aem~ muimB a1"s; in . . . . parle versus septentrion em Illyrieum esl et Autariatae. Strsb . VII . 313. er. 3U. el 317. Vastus est I. cu~ qui perlingil usque ad Autariltas. Skilu In Perip . cd. Lup. BIL i 700. ,h'. t. '} W imionach wasnych zaez~' n aj c y c h . i<; na amoglosk macbodzimy czl( lo donueane , w areekich i ymskich pi arzach : L1l z mia -l Ot'flc C III, ' yt my IOfJtfig; ZIIIIiut AJ,dro<;ol/'I6. '(mtf/'ocol/ II ; zamia t lndicu, 'im/iea ; z mis l nt1()tin[i. IMt16t1TJr; u Eschylosa, To n, prcwadza na m yl , e' y ni t l I Sim przypIclek z n_i.kiem Adr~'w. Aul, ryotw i tr v '? ') AutlriataB aulem mu:iml fuit et optima Illyr iorum g n . trab, VII. ;; 17. tanim Intiqul regio et easlellum Tariona. Plin. III. ~ 6 . ') Appiln. Wyr. i. er. Theop. fr. 41. ) Ch.nx \ib. VII. Chron.; Ph avorinus et Eralo then, ap. AppiaA. W~. t. ') SrIb. VIL 317.

Googlc

8
maehodJi p08r6d siebie do!tatecm liczbft junakw co w walnych wyprawach morskich chluby i zyskw szukali. Bylto rodzaj J'lemiOllla ktre przetld owych wiekw nietyko za godziwe Ile Dlwet za szachetne uznawa. I. W wyprawach tych na czte_ rysta lat z gr pned Chr., przedsibranych, odznaczyl si Bargi osyIi Bardy!. W r~tych stronach Iiryi hutnictwo zatrudniAo Diemao .,11., a jeli mamy da wiar temu co mwi Heladios, Bardyis zajmowal si pierwiastkowo paleniem w~gi. t Ubogi WU1M'Z mial sen, ie poczwszy od granie Molosw zawadnie nerokiem krlestwem i 3 I co rolode yczenia we snach roiy, to lioily ozyny w wieko poniejszym. Gdy KO z powodu okaZ l l l . mz\wa wodzemwypraw robiono, umial nietyko zrcz nie niemi kierowa, ale w dzieleniu upw uchowal Dajwiks sprawiedliwoe, czem sobie wszystkich serca znie~olil. Niebawem posiadal prawie krlewskie dostatki i zawieral imieniem narodu swego przymierze z Dyonizym starszym, syrakuzaskim, w ktdrento przymierzu poPednicz}-l krl Molosw, AlketM, baWicy w Syrakuzach jako wygnaniec i stara;cy si odzyska trGn upom8C lIifw. i Jednym aloi z najwietniejszyeh ~ OOW ~ta bJa wJprawa do Macedonii w roku 392 przed Chr. Znis on ze szcz~tem wojska Aminty ojea Flipowego, i sam6o z tronu ztrciwszy, posadzil na jego miejscu Arsajoaa: cala Macedonija zostaa llirom dannio., od ktrejto dani do,-o j Filip uwolni. 6 Przestrach jaki Oli" ala Galw przed spb rozszerzala , nie owladnl Antarw i zebrali oni znaczne wojtko i wysiali naprze-

o rekejeeh Illwi Tl'Og "p. mt. XLIlI. ~.: Pfml1llJtle ehlfm /atrocillio 17ICITII. ,"ott il l i s temporiblU g/odae h a b e b n t u r, f'ilam to/erabcllt. Cf, &JIol. Ambr. "d HlJfJI. Od,,,. .,8. XfV. !lJO. z. rEalIw C,.ee- pewlIledme jeszeze bylo takie wyobrllicnie u lreknv i Etol6w. Oko. De ~p. m. fi. ') Rell.d .p PIlOt. Myrieb. CCLXXlX. ce, tll7t. ') C.\Iis&h. Ap. Ter1ull. de Inim. t. 6. 4) Theopomp.p. Cic. de olf. n. fi . . J) Biod. XV. U. l) Reie qaoque ipsorum Amyntl in vineul. conjeeto. TI'Of.p. lI.tta. CJtol. p. tU er. Diod. XIV. 91. XVI. 1.
~

m.

ciw Qiej. oddawszy dowQdI~O BargilQwi. 8Ml ten ROWY Gnk czyli Herakles iliraki ai ku koclynom Pallom i , tdJie eisDp ~ do lliryku kolumny Gilw nietylko wstrzyma, ale nadto wLarpll}l de Noryku, a daisiejszej KaryDtyi, idzie lIli-.kali liIursey Tauryskowie I spraymierzeoy Bojw i zdoby e. ich kraju: za co najpierw xiciem a poniej k.rlam by miaaoWaDY' Wie.i o tej ~soe przeraaila Gilw slojIJCYob pod zllobytym Rzymem i przyspieszyla ich odwrL 2 Ba1'iil nie .utrsy-o mal s~ dluIO przy swej zdobyczy: lalOp jeeo w Noryku hyly pods~pnie wytrute i 3 ale dawszy raa Galom poczu swoj, m&O, zawar wnet z nimi korzystny sojusz i aaloiyl paUltwo potioe midzy Epirem, Dunajem i ..Alpami ktre potn6lo si oprze zdobywczym planom Filipa i Alexandra wielkie,o, i trwalo pnewo Jat sto. Panowali w niem po jego amierei Grak 11 cly" KJejtos, r. 340 i siostra j8iO Anda okolo talOi gzasu i nakooiee Leatko I c~yli Glaukias, ktry odznaczywlY ~ w wojnie I Alexandrem wielkim r. 336 ctiwycil lilnie~ rkli ster peMrD)' zaobwian8io podz.ialami krlestwa i panowa ~liwi8 do koca f.e&oi wieku, dajc nietylko opr skuteczny przy.auCleniem macedoskim w lliry~ ale aallaw.ajc oru Epir i modep Jula j8iO, Piruaa, od zemsty Kn andra. Antarov ie t dy cz ,li AutarJoci lapomoo bohatyra swego Bal' ila polczyli 'zl m IpoleClDeID wielk ea traokicb i ilir kich lud v, mianox icie: G.tw, Trybalw" Parynw I Taul8mw, Afdew, Libursw, PanoDw i Iatrw. 5 Byli ai An~rowie pierwej mie.zkaeami Link.oa I Clflci Epiru, i krainy ilirskiej zwanej Lilchitijl}. ~d przez WZild na ~ ich ~jCIYZD~ bd tai .owemu nazwisku iola przedrzyiniajc, i do drapienego sposobu ycia stosujc, zwali Grecy tak ich jak i skojarzone z nimi liczne plemiona Biesw
eL TlUl'iaCll'Ulll nom.. tribllllAL Slab. VIL 196. lula quondam Tlurilci appellati ; DUDC Noriei. Plin, 111 U. 2) Polyb. 11. t8. conf. cum Tbeopomp. IP. AtheD. X. p. 46. A. B. CI) Tbeopomp. ibid; Polyen. Strlt. VU. t; Mlth. Chol. p. tll. 4) Mioru rosd, 8; Mlth. ChoL limie.
CirnOI

? Tluriacia Liauriac&rum

'i.

') 5Lral1. VII. 317. 318.

Googlc

448
.A~al flliHt .A1'YX~ai.
1 Les~ nRnvtn by nawet 81m Btru Teopompa,' ptIlslwo wic zaloane przez niego b,to wlaieiwie paslwem lchickiefD. Obalone ono zostao w trzecim wieku pt'IM Chr., miaDowicie okolo r. 279 przez SkonJ,skw i Bojw s ludy kellyckie klre wczenie usadowiy si w wy Hej Panooii, zkd coraz dalej p08JWajc si, i raz W przymieMM raz w wojDie z "irInri zosajllc, rtnU8ii w kocu samyche Autaryotw do opuszezenia swych siedlisk. Po upadku antaryoekiego pastwa ktre rozmaite plemiona irtokie w jedn cao czylo, usuway si te plemiona po wikuej C1zci za Duooj. Tu osiedli i sami Aularyoci w dawnej krainie Gelw a w ssiedztwie Balllamw, zrobiwszy dwadaielcia i trzy dni drogi z pierwszej sWf)jej ojczyzny. Kiedy Cezar opisywal wojoJ swoje z Galami, mani jeszcze byli Aularyoci "Daeyi pod swojem wlasnem imioniem jako ssiedzi ludw pnnatkich, i ten wietki wojown,ik, a za nim, jak si zdaje, Pteomej zowie ich ADartami,~ W drobnych tedy i niekorzyshlych waW rlernion trackieh I keltyekiemi upynla reszta lit wieku tneeiego i oaly wiek nltpny, a z pocz.tkiem pier...-ep przed Chrystu8em wieku 19znioslo si to nadzwyczajnej potii pelwo Birebisty ktrego kroniki polskie Przemysawem hm Lesttiem H nazywaj. SklRday je te same niemal ludy ktre lkla4aly paBstwo autaryockie, i w rzeczy samej byo ono .tytko dalszym eisiem tMlttep. Mili ktry je dwign by' jecllYfll I 'Joh DfMzwyczajnyoh udsi jakich niekiedy OpAtrznO oudownym nieRlai sposobem do kierowama losami Ilarodw powouje. .lak D81'YUIIl, HistBsp. syn, co wladz swoj i na

~ Bitruol... V1l0 'fon. l!1;'on. l!1;'tU tlf!Marof!WOff(U, SlrIb. VU. S 8. Podol

boie zowie Tulddid cZl; Peonw 'oEa/OI ktreto nlzwisko nie znlcbodzi si iednelO ~ pillTn I zchje lri ml~ widoczny ~Iel I wyrtlem rreek.ial

"'la up. Tbuk. n. 16. ') Cic. de eIIie. U. t. ') Stnb. VU. 38. ) Appian. 1lIyr. ,. ') CI. . de bell. G.n. VI. !li; PtoI. D. 8.

449
ludy trackie rozcigal, tak tei i getycki Bilebiata fortelem de tronu przyszedszy zasynl wkrtce wielkiemi dzielami. Zastal nard swj pOil'!iony w opilstwie, i dlugiemi wycieczony wojnami, a w przeciiu niewielu lat przyprowadzil go do zamilowania trzewoci i rozbudzil w nim szlachetn idz wyrwnania &lawie swych prsodkw i odzyskania ich dziedzin. Zaczl}l od wyc~cia winogradu w calem krlestwie, do czego posuyla IDU wybornie sklonno narodu do zabobonw. I Zaprowadziwszy potem wiozenia wojenne, i podnioslszy sil wojskow do dwochkrostuty.sicy zwrcil si ku ziemiom ktre niegdy posiadali Autaryoci. Przeszedlszy wic z gwn sil Dunaj, zagarnl zDaczn cz Tracyi, zachwia panowanie Rzymian w Macedonii i Iliryi, a Skordyskw, Bojw i Tauryskw co obaliwszy pastwo autaryockie, na jego gruzach. rozpostarli si, w pie wycil.2 Nie samej atoli siy fizycznej uywa do dopicia swych celw, lecz jako przezorny wadca umia ugodzi w sab stron} swych przeciwnikw i odnie z niej poytek. Rzym rozryway stronniotwa, a moni nie zapominali czstokro o wlasnych zyskach skoro si sposobna ku temu okoliczno podala. Zlotem kupowa Birebista, Kalpurniego Pizona i utwierdza si w Tracyi za porednictwem syna swego Kolysa nr j z Cezarem, gwoli posiadania krainy Bojw, W wyzszej Panonii, zachod7.i w powinowactwo, enillI) tego syna swego z siostr jego Juli, wdow, jak si zdaje, po Pinarym Skarposie." W ipnej znowu stronie, na wybrzeach Pontu,
') Do jegoto , jlk si edaje , czasw 'cigaj si DBStpujce &lawa KriloDI: Regu vero Getarum cum impostura et praestigiis magicr.r animil illorum religionem iltctulille1/, U ad OO1ICordilJ1ll eOl reug;'I"", magna jIlf16 lI1Iimo agitabant.

Suid. pod &lowem: L1E4ltmll".la. 2) Slrab. Vll 303. 30'.

') Spomnialem ni sIr. 366 o wtpliwoicilrh jwe co do tero Idlrlenia ucbod. Tu jednak wypada mi zwrci uwag .uczonycb ni okoliclDOU ktra silnie pn8to mlwil zdlje 8i Zl lem, e midzy Juliu8em Cellrem a ~ getyckim istotne zwi,zki JIO'I"inO_CtwI uchodzily. Sioml Cellra ktra, jlk mwi nin kronikan, wydana byla II Leelkl III (loyll 1II lyDa Birebi.ly) nlzywaa si Juli, a po jej imieniu nlZwany lostal grd w opu8toalllem aiedliaku Bojw, w wyu.tj PlIlIlonii. Z PIiniUII, Ol. 17., dowiadujemy si ze grodem lym bya .&lIf"GGIltia Julia, poiuiejaze -&karpring. Honnlyr. I, 8fJ. l oto 18 Swetooieso ktry je~ gl,mem

57

handlowe miasta poclllwszy od Olhii d do Appolonii i, jakie przy zdobyciu poniosy, podpier81 wsrystkiemi silami ich ruch handlowy. I Po opanowaniu tego wybraeZa m6g si atwo porozumiewa z Partami ktrzy wwczas, alowami Troga mwic, jakby w dziale z Rzymianami zrobionym, drogie pl wiata dzierzeli. Patrza niespokojnem okiem Julius Cezar na wzrastajc mu pod bokiem potg Getw i zwilfilne J ni krwi i interesem ludy ilirskie. Stosunki powinowactwa jego z Birebist wkt6tce rozchwiay si: Julia dostaa od mb odpraw. Bodlo Rzymianina zuchwae urganie jego rodowi i potdze; ale zamiary ukrcenia zuchwaoci Getw nie wiody si. Dwakro zniesiono wojska jeio w Dalmacyi i gdy ju po zaatwie niu wojen domowych, od jakiej ozci Iir6w wezwany, sia amle z wojskiem Watiniusa ktry mial wyjedna zwierzchnictwo Rzymowi, ponis klsk po raz trzeci, i usiowania jego spezy na nieeem.! Gotowal wic kr.waw zemet INl Getw i szedl w wlasnej osobie spotka si z Birebis gwnym sprawc tych ruohw. Ztd mial uderzy na Partw i zemci oienie Krasusa. Rzucil ju przed sob do Iliryku szesnacie legionw i dziesi tysicy konnicy wraz z swoim wnuczkiem OktaWianem; sam atoli Zli koron si ogldajc udawal si do matactw j. rozpuszcza bajeczne z xig sybjjifskich proroctwa jakoby tak wielkie podboje tylko koronowanej gowie uda si mialy.3 Nakoniec i tern wzgardziwszy mial jul dnia cswartego wyruszy i gdy tymczasem padl pod sztyletami spiskowych i a piernaprawiajc klski
wiadOlDOllci o rod&iD~ Celara I oru I Dion Kusili". LI. 5.. dowiadujemy si. ie jedna z sistr Cezarowych byla II Piaft'YlD SkIrposem; po miu wic swoim zwala si: Scarpontia ; jej ledy imi odbij. si widoeznie w owym SkarpriD'l clJli PlinilllOwej Julii Sbrabaneyi. " I) Dio Pruu. erll ad Beryatb. ed. 1iIoNI. Itr. 437 . .a) Appiau. illyr. i.. 13. Cic. ep. f_o V. 10. ., Exptditiooera lucipere cogilam loinualD (CI_) e.... CetH e& Parthos: Gelas quidem duram e& bellicollllm potem Yieiuamque prior Idtt"NMU'II6... Jlmque mnl aiaOIll adrialielllll legioDes sedecilll et elf'lies decem millis praegjttere ,coepit. Appian i. tleD. civ. H. 110. er. Suet. in Ciel. e. . Deslioablt D.cos lUi .. in Punku. e& ia Thr.eiam etfuderdbt, eolftel'e.
rdem

!doby

i Birebist, jak si zdaje, od teSO stronnictwa kMre pojednania Dalmatw z Rzymem zaida wuy, lkao siq. teraz kary za swe tchrzostwo. Pastwo k~re diwignl Birebista utrzymywalo si dwa wieki; ale z:iraz po jego mierei dal si uczu brak czlowieka, kt6ryby z rwn jak 00 zrcznoci umial jednoczy rme cz ci narodu ku splnemu celowi. Przypatrywal si niegdy mody Oktawian stosunkom sw.o dziada do Birebisty i rodkom jakie do aamania po~ Get6w obierai; gdy mu samemu ku takiemu celowi uy ich przyszo, przenis powinowactwo nad wojn: bd e "pocztkach swej wladzy nie mg uy tych legionw co Cezar , b~di e zWtpil o skutecmoci ich uyoia. I trzeba przyzna e polityka jego wzgldem Getw byla wyborna, i zupelnie mu si powiodla: Bywal u tego narodu, jak w oglnoci u Trakw rzd podzielony: jeden tylko krl mial zwyke wladz najwylz; ale rozmaite prowincye sprawowane byy przez zastpcw ktrzy niekiedy rzdcw [arehontw] a niekiedy krlw imiona nosili, ulegajc swemu zwierachnikowi. To podawalo latw sposobno nieprzyjaciolom do rozrywania ich sil podniecaniem domowych nienaskw. Za czasw Birebiaty wazlllem takim byl, jak si zdaje, syn jego, Kotys, ktry wtedy wlanie gdy ojciec jego zdobywal Olbi i inne miasta nadPontem, I"',dzil czci,! Traoyi, i przekupiwszy Lueyusa Kapur niego Pisons, jednych ssiadw zagartywol pod swoje panowanie, innych lupi. 1 Onto niszczyl poniej trzykrotnie wojska Cezarowe w Dalmacyi i okolo Dirrachium. Po mierci ojca Kotys byl jednym J na;potiniejoyoh xiiqt; ale czci Getw rzdzi takie arcykaplan Dikomos, sprzymierzeniec Antoniusa. August zarczyl crk swoj Juli z synem Kotysa III, Koysem IV, zadal te podobno crki jeGo dla siebie," i nieukrconego sil fizyCZB Get na cza~ jaki zupenie sobie zniewoli. W stosunkach pryjani z Kotysem

we, Jeszcze spotk:il Ulki sam

101

~ Cit'. Orat. in L. Piso. c. 340.

") Mart. Aaton. tritllll". lp. Sull. iD Aur. i3.

przemin~y czasy najkrylyczniejsz6 dla IUymu;1 a kiedy pozOIeJ

owe nie wziflly skutku i przyszo midzy nimi do krokw nieprzyjacielskich, ju August by w posiadaniu niemal zupelnem prawego brzegu Dunaju, i tylko zaslaftiajc lakowy od Kotysowych napadw, wznosi nad Dunajem twierdze i stawia gste zaogi: Sic tUM Dacio. Mn tlicta; ud nbmota atque tlUata ut; zawizuje rzymski historyk. 2 Po mierci Kotysowe] okolo roku ~ po narodzeniu Chr. zostawal jeszoze jaki cie wladzy Getw na prawym bnep Dunaju: Myzy i Tracy rzdzil Remetalk syn Kotysa, a prawdopodobnie Juliusa Cezara siostrzeniec ktrego kroniki polskie zowi Pompiliusem czyli Popielem I. Stosowal on si we wszystkiem do woli Rzymian, a Atecz}'oy dla przypodobania si Augustowi mianowali tego krewnero i sprzymierzeca jego najwyiszym swoim archontem.' Po nim rz~dzil miody syn jego Popiel II, Kotysko, ktrego nieszczliwe zajcia ze stryjem Raskuporem skoctyly si mierci obydwoch, i zupelnem usuniciem ich rodu z Myzyi i Tracyi. W lat kilkadziesit poniej kiedy ju i tradycye posiadania przez Getw glbszej I1iryi znikaly, a rodowici ich xita z Myzyj i Traoyi zaslani byli do Pontu lub Alexandryi, przyszedl do wladzy w Dacyi Decebal, syn ubogiego ziemianina. Legendy krajowe opiewaly, ze w chlopicym jeszcze wieku udaelony mu zostal chrzest wity przez samego Pawia, kiedy ten od Jeruzalem wokol a do. Iliryku apostolujc, u xiicia niegocinnie
Frontyn opowiada nam ciekawy. szczeg, jakim spoeobem watrsymywll Koys Ge1" swoich od napadu na Wiochy . Corno (czytaj Goli,o) du,x Daconun 11_ ,ciret dillocialum armi, civilibUl popuJKm RomanulII , nequ lamen Ienland_ orbitraretur, quia euemo beUo pOIleI concordia in civu eoalescer, duOl cane, in cOflJllJectu populcrium cOrllmuit, iUqw acerrime in/er 'p o pugMnF , l o,lmdit: quem prolinUl canel, omula inter se im, adgre i uni, Q II exer plo my prohibuit barbaro, lIb impetu Romanu profuturo. trat, 1. 10. ,I. Gdy ie wlInie wtenczas Kotys wchodzil w powinowactwo z u u t m, mo n i c aluslaie mniema, ie to byl tylko pozr dowcipnie wym) lony. ') Flor. IV. U. I) Nopy ID daidcI: Jae. Spon VOyse d'ltalie, Lyon 167
~

zarclJny

zaszedl przypadkiem do chatki rolnika. I Zwano 10 Piast, a byloto imi rodu, nie za osoby." Jakkolwiek zechcemy da wiar tym leiendom, jest jednak rzecz pewn, le S8m aposto Pawel nawracal jul ludy ~etyckie, w Iliryku i le w pierwuyoh wiekach po Chr., odprawiano w Myzyi. msz dwit w jzyku Biesw. 3 Imi ojczyste Deeebala mialo by Ziemowit. Do lat dojrzalych przyszedlszy okaza na polu bitw wielkie. zdolnoci, a panujcy wwczas. nad Dakami xii, imieniem Dural, wodzem 10 swoim mianowal... Przezomy w szykowaniu obozw a sprysty w dziaaniu, umial Decebal wypatrzy najlepiej por, kiedy na nieprzyjaciela uderzy, a jak uchyli si przed grocem niebeapieeaestwem. Mistrz niezrwnany w stawianiu zasadzek, nie zaniedbal odnie wszelkich moJiwych korzyci nieprzyjaciela pobiwszy i pobity' w czas zlemu zaradzajc, klski wetowal. Te cnoty jego znajdujc wielki od~os w narodzie, sprawily, le Duras widz~c przykre stosunki w jakich ojczyzna jego wwczas do Rzymu zostawala i nie czujc sil} Da silach zaradzenia im, oddal dobrowolnie koron Decebalowi. Rozcigali zwierzchnictwo swoje nad narodami Rzymianie a na lewy brzeg Dunaju. Niektre z ludw germaskich w s.siedztwie Dakw mieszkajcy otrzymywaly z ramienia Rzymian SWOIch krlikw: nie cierpia ich nard jako wychowacw i sloialcw Rzymu i wy~ania przy lada sposobnoci. Za Domicyana doznal dwukrotnie takiego losu Chariomir krlik Cheruskw i zaszy te niesnaski midzy Swejami i Ligiami z ktrych pierwsi wezwali Rzymian o pomoc, a gdy ta nie byla ni dostateosna ni rychla, porozumiano si spolnie przeciw Rzymowi. Z takich okolicenoci korzystajc Decebal ktrego ojczyzna I'-

przyjty,

') Miol'H rozd. XXII; Ne8tor POOI. SoIn'. I. II.; porw. NcMii BIUICA. HilL

s- 11(J-64.

2) Sleph. BYUIll pod slowem tr,~tlU. ") Metaphrllt. iD Tila 8. Theodoeii; 1Df'W. Pap U. t 9.
)

Dio Ca... LXVU. 6.; Priua magialer JRiliklm crlltllur. I/ior,. roN.

m.

woie! uoiemiie ze strony Rzymian doanawala, I wpad na eaele lielfleO wojaka do Myllyi ktr wwczas po mierci AFipP1 zawiadowa konsul App;u. SaBi,...: spotkawu)' si z nim, Inis ze Izczem leiiony rzymskie, i B3m~o kODlula tropem pooy. Zdobyl potem wiele warowni ktre Rzymianie dla ochrony tycb okolic powmosili, i takowe .hurzYW8ZY wrcil da dom z bogatemi lupami. Na odpoa kski &lal Domicyan osromne wojaka na Decebaa powierJywl.I)' ich dowdztwo Koroeemu Fuskowi. Sam nawet "yruuyl do lIiryw niby dla dodania wojsku otuchy i tywoutem zdala od poa hilwy, jednem z miast Myzyi stanwszy, oddawal si rozpucie swoim IWyczajem. Kornelius nie byl sl0r.8liwzy od swego poprzednika: Ult.awiwszy lodzie Da DlUlaju na sposb mostu, przeprawil si w obec nieprzyjaciela na drun stron rzeki II glwnemi silami j lecz idy przysllo do spotkania, wycite zostaly powtrnie . .y rzymikie i m dowdca ubity. 2 . W innej atoli stronie ocUnaezyl sil} wdz rzymski, Julian, i niewiele jui bJ'flkowalo, iiby upadl W' Dacyi spraw rzymsk po4iw~nl. Zapohiegajc zWecbceniu jakie I powodu ustawicznych niepomylnoci w wojsku si objawiao, rozkaul on a~ kaidy iolnierz mial na tarczy wypisane sw~je imi, i imi swego setnika; po czemby snadniej dje mona jak li rd boju sprawowa. Pod Tapami stoczyl walny bj, i zada Dakom kl sk niemal. Wezin.s pierwszy. po Decebalu dostojnik, ratowal sifl tern tylko i udal ubiteo i przeleiawszy w dzie midzy UvpsaU, noc, uciek. W skutek klski odMoDlona zostala nieprayjacielowi droga do opsnowaaia stolicy Dacyi; Sarmileptuzy CJYli Swsooyi. Decebal udal si do fortelu, jakieo oie,dy uiyl byl Lestko l przeciw Alexandrowi. Wiodla do stolicy droga 6rzysta, okryta wkolo lasami j kaza nocn por ci lasy, a

') Z napisu u Gru&era sir. 4:13 zdaje si ie Rzymianie przed Domicyanem wykonywali rodzaj zwierzchnictwa nad Dacy. P.rw. /o,.,wl." Gdic. UJ: (oedtu qrrod Gothi, 8_erUu. IIIuIllm cum alii6 principibtu (~I 2) Joman4. G_ tJ.; lMo CMI. LXVII. 1.

"'gmMI

pniaki odzia w sbroiee: co oba~zy Idak Rzymianie wzili za wiee hufce i spiesznie cofnf si II Duna]. Mimo tak prsewanego szc!ficia na stronie Beeebsla, mylol on o zgodzie i niejednokrotnie si z tern do Domicyana odzyw81. Nie suchano 10 jednak i z pozostalemi silami rozkaza 6esarz udel'lyd na Kwadw i Markomanw ktrzy w porozumieniu zDakarni bywszy, odmwili posikw Rzymianom. Posw ich z przedloleniami pokoju do Domicyana przy81IIl)-eh kaza tene pozabija. Przyszo wic do walnej bitwy w ktrej ostatki rzymskiego wojska na ~low poraone i rozproszone sestaly. Po tych to, jak si zdaje, zwyci~ztwaeb Itrach padl na Rzymian tak wielki, .te wedlug wiadectwa Appiana I przez dugi czas aden konsul rzymski nie chcial si podj~ dowdztwa przeeiw tym ludom. SIal teraz Domieyan eo prdzej posly do Dakw nalegajo na zawarcie pokoju j nie odrzucil go Deeeba , ale midzy warnnkanti j8O by s'wnie ten, i Rzymianie zobowizali si placi6 coroesnie znacsn dmin krlowi daekiemu i dostarcza mu J)I Zlwolanie W8Ielki8o rodzaju rsemielnikw, przydatnych tak w czasie wojny jak i pokoju. WYpnw t zako czyi Domicyan w sposb ch8'lkteryzujcy niedollfwo i hez- wstyd jakioh sil} despoci I'71'msoy dopuszczali. Przyjwszy od Dekw warunki najw1iebniejsze pokoju, udawa prsed ludem ie rylzwycizc. W komedyi jaka si z tego powodu odegra miala nie chcial bra udzialu Decabal. Zaproszony na ustn rozmow nie pnybyl i przyszed tylko brat jeBo, Di~s, pnywiod&zy z 80b kilku prawdziwych czy tez udanych jecw. 2 Tyoh oddajc uroczycie, otnrymal wzajem od Domicyana koron, jakby ta jeszcze od rozdawnictwa jego zalelaa. Rozdawal Jotem dostojestwa pienidze midzy. wojakowych , !lal do Benatu list niby D;eaeJ -' '"

I) l1lyr. U.

') o Do.ieyul ""1lIf1d1 po...... Tleyt w yw. Afl"7kllli r. ~9. ~ .,.. "... ~ 1__ 6wmmtia trilll,.,..... ftJJlu ".,.~. flIOMIm habit..

"'end

et e'iM. ..

eapllftwwrn lJNIIefIt

,.,.",.mttwr.

'

bala, o ktrym WUY8CY wiedJieli ie byl zmylony j w kocu odbyl wjazd I11Jmfaln)' do Rzymu. l Taki byl skutek. pierwszych DOO6bala wojen przeciw Rzymiaaom, Na.b)pily czasy pokoju w ci,~u ktl'elO Rzym uiszcza ~ ze swej daniuy, a Dskowie stawiali swemu bohatyrowi marmurowe posi 2 i otaczali czci jego osob. Od ClUU Juliuaa Cezara zaprowadaooo w Rzymie czei plbo dla panujcych. DomicYID kazal sil} po prostu bogiem nazywa j 3 nie byo wic w tern bynajmniej przesady idy Dakowie po zholdowaniu Raymu zwali Decebala plbo&'iem, a kronikarz polski porwnywajc czyny jeio z clyoami jeKo poprzednikw, powiedzial o nim, le slaw~ sweco narodu wzni&l li do makw zodyaku. 5 Po zabiciu Domicyana i krtkiem panowaniu Nerwy ws! pil na tron Trajan, i zaraz pocz przemyliwa nad tern jakby uwolni Rzym od upadlaj,cej ~o dawn)'. Sum} pieaiine oddawane corocanie Dakom wycserpywaly zucznie skarb publiczny, a niepnyjaciel rll w sily i stawal si ooru zuchwalszym, ROIpoCll}la si wojna, jedna z najokropDiejuycb jakie chieja ludzkie zapamitaly j odnawiala si dwoma zawodami a trwala z ir'! lat pi Na co tylko sila i przemysl ludzki Idoby si mole, wazystk.i6io prbowal Decebal, i nie ustpi wprsd, ai wszystkie rodki zostal)' wyczerpnite. Zbliajcemu sil} do Dunaju Trajanowi prsyniesiono grzyb naczwyczajoej wielkoci, na .ktrym poski laciskie, niby cudem natury wyrose, zwiaatowaly: la Burrowie sprzymierzecy Rzymu inne lud, Germaakie
~ Dio 7. ') Fllchini i Denko m6wi4 ie w i"1U.eh K.rlaburp, zw.neio po acinie AlbalwIa, w Siedmicgrodsle , q.leziono przed niewiel laty pos,g m.rmurowy Deceb.la . ktdry mu, jak ei Iclaje, II 'wietnyeb CUIW jego po.tlww rod.cy. z-lul li jednH bez iowy; domyil.j, .i ie j, Rzymi.nie roztukli, HeM (Fr. .lent.) lkitrage daoiaehen Guc1l. Herm_tadt 1888. lir. 81.

c.... txvn

') Entrop.

str.
_ DOD

sss.

_rvn.

111; Hill Mile. in Mur. SS.

r.

119; Jornd. de Regn. lilce. taM

potitiper loca ~dori. jam prOllel'es AlIOa quOl'1& quasi forIma Yineebanl p~. Iaoaia.., H4I Selllieol, id ea ADlea T_Tere. Jom&Dd. Geic. Co S. I) lmmortilel titnloa aodieMia peoe Jipia iIIHni. lMrn ~. XX/.-

) Map,",

45'7
ostrzegaj

..

Trsjana, ihy wojn zaniechawszy wracal do domu. Nie zwaajc na to szcfll pod Tapy gdzie stay wojska dackie w szyku bojowym. Mial Decabal wyborn konnic lUbrojoJ1 dlugiemi obosiecznemi mieesanri I o jakich powiada Nestor e je Kozarowie z podziwem u Polanw kijowskich znllchodzifi." Uywszy jej zrcznie na rwninach pod Tspami sprnwil tak rze w legionach rzymskich ~e zabrako obwizek do obwijania ran, ' fi Trajan darl wasne suknie, radzc ile tyle niedostatkowi. Wraz krzepic upadajcego ducha w wojsku, wznosi na polu bitwy oltarze i rozkaza aby za polegych wiecznemi czasy molly odprawiano. Ale przyszloe stawia sic.; grono przed oczyma zwycizcy, stratom trzeba uylo wczenie zaradza. Trajan zmienia sposb wojowania: unika rwnin na ktrych straszna mu hy mogla dacka konnica, i legiony swoje z gry na Sr przerzucajc postpuje zwolna w gb Dacyi," Natrafi jednak i lu na niemale trudnoci: wierzchoki gr opatrzone byly w zamki czyli srodzika, jakich l ad y odwieczne wykazuje podzidsie ziemia zaludniona przez 8lowian, fi ktre do najdawnieszej ich strategii nale. Te powoli zdobywajc naraal si Trajan na mnstwo niebezpieczestw, nim wreszcie stan pod 8argecy . Z drugiej strony zbliial si do niej wdz jego /.1l&i1t8 (juieIU8, krok w krok z Dakami potykajc sit::, By to Maur rodem i przywidl z sob na t wojn konnic maurytask jak dotd jeszcze rozpozna rnona w wizerunkach Trajanowej kolumny. Mieli ju Rzymianie w rku swoim niemao grodzisk gdzie hyly zapasy broni i ywnoci, 'Y jednym z nich dostaa si w ich ~ce siostra Decebala : ale stolica broniona byla silnie' i zdobycie jej bylo wtpliwe. To spowodowao Trajana e nie odraucii
I

') Oaei cquiles gladiis ineurvis plurimos vulueraruut , mutt'i P. F. HI

bib/o .Ou o/. lir. 42 powoujc sifl IIa diela "uroi.g'ngc/l a; IIall 2) a sich oriijc obojd ullro, reklu mecz'. Nell. Pon, Sobr. l. j .

w rkp.
Je
nalle.

" EquilaLum Oacorom verilus iUlpcra&Or. Tilablll CUIU SUU exerci tu piana; va il in juga monlium. Alrilitu lali.; rf.. llion, Cass. LXVlIl 8. POII cOIII ndit ud diLior. IDea. monlium (TrajanlIs) indc nliis aliis'IlIc collibus 1I01l ";n p r iculo occulla16s,

:)8
D

Googlc '

o6arowane,o sobie pokoju, ktry jakkolwiek by korzystny dla Rzymian, nie ubliial jednak niepodlegoci Dakw. W wanmksch 1eio pokoju jak je historyk rzymski podaje I nie znachodzimy nic takiego czemby zwierzchnictwo Rzymu nad Dakami byo zastrzeone. Nie ma tam mowy ani o najmniejszej opacie Rzymianom na znak ulegioci, ani nawet o zwrceniu k08ltw wojennych ktre, jak wiemy, ze strony Rzymian byly ogromne. Przyrzeka Decebal zostawa' z Rzymianami w stosunkach przyjaznych, mie razem z nimi jednych przyjaciol i jednych wroIw, i co naturalnym sposobem ztd wynikao: nie przyjmowa adnych sbiegow z ich wojska i a tych ktrzy si dotd w jero zupenie na sposb rzymski urzdzonych pulkach znajdowali, wyda niezwlocznio. Ostrono tei doradzala zaida od niego iby wojska swoje i zapasy wojenne zmniejszyl, ile w czasie pokoju, do liczby takiej jakaby nie moila by straszna Rzymowi, i takie tez znaczenie zdaje si mie owa skladanie jakowej czci broni o ktrem Dio spomina." Na-tych zasadach zawarty pokj slal Trajan do zatwierdzenia senatowi, ;dzie istotne korzyci tej wojny starano si podnie jeszcze w oczach plinu okazem prnych form i sam za zostawiwszy wojsko pod Sarlecy i grodziska zalogami obsadziwsay odprawil wjazd tryumfalny do Rzymu i otrzymal przydomek dakiego. Byoto roku 03 po narodzeniu Chrystus8. Wkrtce rozpoczto wojn na nowo. Na pozorach do oiej nie braklo. Doniesiono oto Rzymianom ie Decebal warunkw pokoju nie dotrzymuje: bro prsysposahia , twierdze naprawia, zbiegw przyjmuje, ssiadw obsyla przyjasnemi poselstwami, 'Ci mci si na tych co w czasie wojny z Rzymianami nieprzyjaznymi si mu ekazali i ju nawet zagarnl powtrnie cz
~ Dio Cm. LXVIIL 9. ') LXVIU. 9. Plinius mlodszy mwio tryumfach Trajana: /lelOI iI tri""'phOl' quoru",lUr e x i n II i c t a g e fi t e p r i '" Ul; aJJer "oviuirttu {UiJ. Ep. rlD. 4. 1. Mniemam, ie w IJch sowach wymlutla si po RI pierwszy szczera prawda zpod pira rzymskiego co do pierwszej z Decebalem wojny: tryumfo'll'al Trajan I lero i. kOr&)'slriy pokj zawarl z Dakami; a nic z tego e ich podbi].

,
j;

L'

krainy Jazygw. Te powody mialy!>y zapewne swoj walgdyby nam mniej znana byla zwykla polityka Rzymian i zamiowanie Trajana w wojnach. Ogoszony wic Decebal wrogiem Rzymu przez senat, a Trajan szed z nowem wojskiem do Dacyi. SIal do niego posw swoich krl dacki owiadczajc e slusznym daniom Rzymian gotw jest w kaidej ohwili zado uczyni, gdy chce z nimi by istotnie w ciGej przyjani; ale mu odpowiedziano e wtedy tylko mole mie pokj, jes1i im wyda wszelk bro i sam si odda w ich r~e. To wzil on za rodzaj zdrady, i mniema e dla zapobieenia jej skutkom wolno mu byo U)' wszelkich rodkw, bez wz~12du na ich stron moraln. Znana bya powszechnie przystpno Trajana; kilku mniemanych zbiegw pokazao si w rzymskim obozie: i o wlos le cesarz popularno swoj yciem nie przeplaci i ale temu w czaR jeszcze sahieono. Decobal wystpujc otwarcie do wojnyodezwa si do wszystkich ssiadw, e teraz czas jest ostatni broni swej niepodlegoci przeciw drapieztwu Rzymian j wkrtce bowiem bdzie za pno. I li ej i pewniej pokonaj tych wro~w, gdy z nim swe siy l'0cz; jeli za opuszcz go i dolIwolq iiby Dacya upada, natenczas taki sam los i ich nie minie. Nie mamy dokladnych wiadomoci jak dalece skutkoway jego odezwy. Z ludw co go silniej wspieray zdaj si by Sarmaci j Germanowie ktrzy to ostatni przez caly czas naddunajskiego pobytu naszych przodkw okazuj si ich przyjaciolmi i sprzymierzecami wiernymi. Nakoniec o jakowym przyjaznym stosunku Decobala z krlem Partw, Pakorem , napomkn Plinius mlodszy. I Pewna atoli e z temi silami jakie na przestrzeni od Dunaju do Dniepru mgl wokoo siebie zgromadzi, bronil si Decebal do upadego i przeci!!gn!!' t wojn do trzech lat.
no,

jak

~ Apulejus, Domine , miles qui l'st in stali one Nicomerlensi, scripsit

rniIIi, '1uendtm nomine Callidromum, qllum detincretur a Maximo et Dionysio pislloribuI quibus opera s suas locaverat , confugisse ad luam statuarn perducuimque Ad magistratua indicasse : servisse aliquanrlo Laberio MlXimo, captumquo s S u s a g o in Moesia, rt a Dccebalo muneri missum Pacoro, Parthiae regi, pluribusque annis in ministerio ejus Iuisse, Plin. jun. ep. X. 16.

.660
Trsjan prJy caej spr~i~tltoci swego cliarakteru i rodkach ~ro mnych jakie na skinienie jego pastwo rzymskio dostarczao, wedug wyznania samych Rzymian ledwie e go zwyciy potrafll. I Gdy tedy i zchwytanie wodza rzymskiego Longina ktry mu najwicej dokuczal podanego skutku nie odnioso, a stolica i caly kraj niemal byl ju w rku Rzymian, wtedy dopiero Decebal zabil si. 2 Stary byl Trajan: czterdzieci i kilka lat liczy' gdy wst powal na tron; ale polityka jego wzgldem Dakw byla polityk mlodzika. Za Augusta plnocn gl'3uic pastw rsymskich stanowil Dunaj, najwiksza z rzek europejskiah, a przezorny ten wladca wzmacnial tylko jej brzegi i gstami zalogami podpiera to, co ju poniekd obwarowaa sama natura. Trajan ukrcil aardoi, Dakw, uwolnil RZ~'m od habicej go daniny i tem wyrzdzil prawdziw swojt'j ojczyznie usug; ale zaprawiony du trudw wojownik, znalazlszy godnego siebie zapanika, unis si zQdz boju i zwyciztw, nie zbyt cile ostatecsne ich skutki obliozajo. Slyny niegdy brzegi Iliryku z nieprzeliczonej swojej ludnoci.? Ju jej tam wicej nie bylo, Parta kolejno or em Macedonw, poniej Skordyskw i Rzymian, usuwala si!
--,
I)
,-~-

---

-~

~-

---

ac Dacos vix landem subegit, LJio,L:ass, LXVIII. I,i, TrajUII 1VyllfU'lll ~um :A.!: Decebalus lo l i e s in diserirnen m c s i lIlIII (, l i m p e l' i 11m adduxit ' ~Il'rula de " r.esarih, lih. y, in 1101'01. prin. str. I:; 7, ') Ciekaw wiadomo",' o Deccbalu podaje Mt'l'ula, pisarz z"jl;iniony, z kl".'go U11'wek przytacra Gwe wara w dziel" lluroloqium prinripun: ll. 45, Mwi on e Drcebal zostawi! mnl"gQ synka te~o imieuia ; 1.e Trajan kaza mu <Ia~ wychowanic krlewski", "ylo howiem pality),,! lIzymia" i"y na"Olty podLiJ n~lhi,~ prll'2 ich wlunych xi~l, 1.rolliwszy ich wp"d swoimi "'niolcami, Mody lt'lly Deeebal kszLaeil si mi',dly rclnrami rzymskirui i b,ly jako UCZC"I jeszcze podchwycony hyl, jak mwi ~,,'rula, p"zcz Trajana ua klarnstwi, albo co wydlOdzi na jedno, Il'dy zdradza "harakler i zdolnoci laki" ii mu cesarz zaufa nic mg, usuniony by raz nt zaw'tc od tronu, " co si.: z potniej slalo '? nic wiadomo. '''iadomo';,: Ul wi~ic si" z lem co nalr<:a Trchellius l'ollio o Ilecebalu pod rokiem ~61; mwi on o IIt'gillianie: F//iJ !Jel";~ LJ{(I';ue, Drribnli iplilU, ut (er/ul', Offi"i, .

"i,"

Tri!J' /yr,

I',

It).

J) Intiuitissimao numerusitalis manUIII qlli"dalll I,i.' viguisse. T.rof/ II .I/a/. Cho/. ob, &JI', 2!J, l'orrecla deinecps Illyris qualll plurimns gentes cocrcel: nam frequcntes adrnodum ex,lnrr lurbas hominum in lllyrido ferunt. Scymn. Chii Perieg, v. U-. sqq.

"6t
.ona coraz wicej ku DUWljo\\'~ i jui Strabo dziwi si pUltkm i zaniedbaniu w jakiem za JOGo czasw zOIljdowal si<: tak ludny niegdy Epir i wlaoiwa IIirya. I Przytuliskiem teraz tych kulw hyly przestronne obszary Dacyi. 7 Zl.d .i~y pojedynClc plemiona, jak Krowizowie, Trybale i inni, wczenie jul ku lIiIorzu czamemu;:! ~l1biej atoli na- pnoc i w stronach PlDOOllOJlchodnioh, jeli pewnych wiadectw tnyma .si chcemy, nie .nlno nic jeezOl8 ~ tych ludw proca jednych Osw, mwioych, jak powiada Tacyt, jzykiem Panonw, a ktrzy la j6lo czasw uledw~ r d el Odry i \Vi ly siali. Trajan rozpoca!l wojn e derminacyjll w Dacyi, nic szc~dzc ani ludzi, ani nakladw. ~ omn 'm Iw zlem wzno il na Dunaju mOlt ktry ze wzcldw pelitycznych wnet zburzy musial jego nastpca. Z legionami luk licznenii na jal ie tylko polla Rzymu zdob)' si m~ wkroczyl za Dunaj, i pu lo z c te ziemie przez lat kilka, pnerzucil w I o Cli ogromn .mas ludnoci za Dniestr i za Karpaty; (, all potem kolonie z cale~o wiata rzymskie;o, aby te pustkowia rozlepe jakotako saludni," Bylto wypadek PlodQY w smutne na.tps"'a dla lUymu, a w przechodle do nowszych dziejw a&anowC~Y: w nim bowiem jest slwny powd wielkiego pochodu narodw klry si jeszcw w tym wieku rOlpocl, a skocz~l zagad z8chodniorzymskiego pastwa. Od czasu WojDy kt... za Nerona prowadzi z Sarmatami PlatUiua AeUaruu nie byo tajno Rzymianom ie przestrze od Batyku ;I do Euxynu ktr dawDiejsi wystawiali sobie jakoby ogoocon z ~8lkaDcw
') At plCi. quidem temporibus .; hominum oopil Oorebai et Epirus unive.... et
IlITieum; buI

nune pleraque cultoribus carenl, et quae habitanLur in licil e' rudeluperllun l S&rab. VII. 3".
'1" aqfU'lOi;

') dao'ill

mec.

DleortJlD immensa leluI. Dionyl. Pel'iel. v,

lbllta

305.
paliuntur.

') Stnbo VII. 3t 8; Plimu8 IV. t8: 8lepban. Rys. :;8;.

'J 0508 pannonica lingua coarguil, non ease Germanos, et quod

Tae. GcJ'1Jl. 4:;.

'l Nesl.

Pou,

Sobr, I. :l.

) TrajaDlIs victa Dacii ex 1010 orbe Romano iuflnitas eo copi.. bDllliuwn &llaatlllera' ad agros et urbes colendes. Eutropius VW. :;; Hil&. llIiaeella X. p. 61.

Googlc

46i
lub wcale niemieszkan, mieoia liezne ludy i pastwa. l Nie miay one adneco prawie stosunku z owieconym Rzymem i InajdGwaly si z wielu wzd6w w pierwotnej jeszcze prostocie. W innym stanie znajdoway si plemiotla ~etyekie. Krzepkie z natury j za wIr dzikoci przel poetw rz~'mllkich wystawiane, przyswoiy sebie przez dugoletni stosunek sw6j do Rlymu to, ni co tylko wczesna slluka wojenna zdoby si mogla. Z przetroeniem tedy przel Trajana tych mas za Karpaty, znajdujce &t tu ludy getyckie lub z niemi spowinowacone o'rzymuj nie mal nad innym; przewag: powstaje wrzawa i zgiek midzy tutejszymi miellzkacami i li do Rzymu zalatuj pogoski, ie jacy barborz~lIey cal pnoe zakleili. t Prcz zwyczajnych w takim razie po, 'odw do walk, sarna ziemia 'n dznie i tylko miejami II ra .iunu nic wystarczali dowyiywienia tak ogromnej I ci. Hozp ezyna si bj: sabsi ulegaj mocniejszym lub zoslaj. wygnani. Ndza i rozpacz rzucala te lody o ciany pa stwa rtymskiego. W niewiele lat po zajciu Dacyi przez Rzymian, za Antonina filozofa, pokazuj si nieznane z imienia ludy na graniolch pnocnych, hIdajc prlytulku lub mierci ." Jednoczenie ztlChodz wielkie zmiany w okolo. Plemiona germaskie na ogromnej przestrzeni od Renu al do Wisly rozrzucone I nie sgodne midzy sob i przcdeielone ~stemi puszczami, a w czci nawel wzajem sobie nieznane, gdy im z jednej strony Rlym, z drugiej strony pnocni barbarzycy dokuczaj, kupi si i jednocz midzy sob : powstaje zwizek markomaski wyti& jcy ~lwne sily Niemcw przeciw Hzymowi j a na oprnio nych po wiksze] czc] lllawach i rwninach rozleglych midzy
.
~

') Inlerip. lIP . Grul.. p. 45 3; TIICiJ. f.erm . ,.. f. Caelera oceanul ambil latos sinus .,1 immensa spatia compieclns, allper c :O(n ilis quihusdam lleotihuI ae relibus, quol bellurn aperuit, 2) Profecti i"'qlle sunt paludali amho imperatores, Yictofalis et ~areolllanu is t~uncla turbantibus , allis etiam genlibua quIC r II l s a e a III p e r i o r i IIu s h'a r b a r i s (11gerant. nil i rec iperentur , bellum infer entibus. Jul. Capilol. in Marco Anton.

N . e. U . ') Tenie I tamie.

['

Googlc

Will~ Odl1 i Elb odkrywa ~ zez. .,Daoya DU.... ZWlDll tak ze wzgldu na wielk Dac.r p zostawien, plUl ~Diw getyckich na brzepch DUD8ju. I I kiedy jui dwiatlo dziejw MIjania rodain- Slowiao Mdbaltydlich i oaddlriepn&skich w_ wiek., dziewitym, midzy znakomilszemi jej czonkami l'IIeIIodlimy Abodrytw, t ktrzy s oraz , L~hiami, 8 obojem f.em imieniem przypominajl staryoh aaloiyoieli ilirskiego pa8twaAut8ryo~ Linchitw. S dalej w teje rodziaie i Biesy i Malowiame i Krywicze ktrych imiennikw nad Dunajem i w Iliryku ZDa jeszcze Strabo i Plinius." Takim samym sposobem jak Markomanie, ',cz si w innej stronie ludy ktre dotd najczciej pojedynczo wystpowaly przeciw Rzymowi, jakoto : Chaucy, Kattowie, Chamawi, Cheruscy, Attuary, Ampsary, Bruktery i inni i wystpuj w t z cim wieku po Chr. pod splnem imieniem Frankw. Tym zasern rozsypani po calej pnocy wychodnie daccy roznie l i wi ci o niesychanych bogactwach i przepychu Rzymu, o agodnoci strefy wloskiej i cudnych plodach ich ziemi, co wszystko rozpala umysy dzikich ndzarzy pnocnych i ~otuje nowe ciosy Rzymowi. Po strasznej nawale Gotw, nastpuje nierwnie straszniejsza jeszcze nawala Hunw w ktrej uczestnicz, gwnie wyparte niegdy znad Dunaju plemiona dackie, pod imieniem Antw i wieiouzyskanem na pnocy Salaww czyli Slaww imieniem l ktreto ostatnie ma wkrtce sta si powszechnem. Slowem l od czasu chlubnych dla orllia rzymskiego wojen Tra') Ad frontem ejusdem Albit Da ci a m i n o r dicilur et debinc auper exaltata est; magn a e t s P a t i o SI D. ci a dicitur , quae modo Gepidia adlcribuntur. i n q u a n V c 11 u n o r u m g e n I h I b i ar e digno~r. Post bunc D1yricum usque ad provinciam Dalmatiae perlingit. RavenaUs annonymi (Guidoni.) Geogr. lih. V. p. 747. cum Pomp. Melae de Situ Orb. \ib. Ul. ed. Lugd. Batav. 1 7U. curante .!br. Gronovio. ') Abodrilae lab Obolrili zw.ni I u rocznikarzw niemieckich, Pertz SS. V. Idex. Geogr. baw. zowie ich Abtre~i. Trog u JusL XV. !, u Wine. Kadl. sir. 7!, I a Orozyuaa. Ul. n. zowie Autaryotw ilirskich Abderilae. ") Manei (JUa?:alol) sens Pannonum . Strab. Yll, 3U. Bessi (Bitft1o,) majorem. Aemi partem tenenl Tfflk VII. 318. Crobyzi (K.q{Jvrol) sdpr. CalaIim Tom.eam et lslrum aceolonl Tede vn. 318. ~ -) Oevre. de freret ed, de 798. l V. p. 164. i03 et suis,

Diqitized

byGoogle

jlDa I ohloel)1ly li If8Dice pastwa nymlkiego cona g'8iej Izemi .chmurami I na k.tre wszelkie uailoWlDia poniejuych eczarw nie mialydostateclDeo zaklcia. Czas jaki wrzay i BfOiyy si te 'chauy pojedynolemi gromami, naresseie pky i zalaly Rzym. Takie pojunieDie do dliej" piteso po Chrystusie wieku daje pierwotna hiaorya Slowian , i jej .wne a do~d calk.iem zapoznane rdo: polskie kraniki.

mG! TUIWI

...

1\.

:;u .

."

DZIEJE POLSKI.

Wielkie wychodztwo ietyckich na dokonane zostalo w kocu pierwssego i z pocztkiem drugiego po Chrystusie wieku. Przez trzy nastpne wieki doznawala tai p noc wstrz~nie Kwaltownych ktre skoczyly siEt powszechnym pochodem ludw ku granicom pastwa rzymskieio. Kiedy po tym wylewie narodw, co jak potop wszystkich obszarw SkitU dawnej i. Germanii dosiin~l, zwrcono baczno na uciszon nieco t przestrze, postrzeiono w n'iej lud jednorodny a niesko czenie mnogi, ktry si od Dniepru ai poza Wisi, ku Odrze i ku Elbie rozciial, a zwal si WinidaQli. I Mnstwo imion miejscowych nosily czstki pojedyncle .tej wielkij rodziny, ale nad inne imiona wystawaly dwa oglniejsee: Antw i Slowian. Pierwsze, przypominajce staroytnych Anarw, wskazywalo na ich przeszlo ; na ich' prsewagi w Iliryku; drugie na pnocy powstale , i majce wnet sta si powszechnem, wiodlo ich .na . nowe przewagi w wiat nowoytny. .Midzy Dniestrem a Dnieprem ku czarnemu morzu zakrzy~illjc si, siedzieli AntoWie, najdzielniejsi spomidzy ~inidwj Slowianie.. w jednej stronie.od owej Dacyi wiecem ir' opasan~, ktra najdluej" orz rzymski na sobie wstrzYJl1nvala, w ~rugioj od jeziora Balaon aa pnoc ku Baltykowi, rozsiedlili si po wyzynaih lub obssemyeh pla-

l~d6w

pnoo

."

68

ssczyznach majc lasy i hlota swoj warowni. I Blilej ku morzu mieszkaly plemiona obce, pzienieidzie puszcz wielk od Sowia. oddzielone; a troiste ujcie Wisy obsiadla mieszanina rlnych narodw. VI takim stanie znnjdowala si pnoc pod sam koniec V po Chrystusie wieku, i zallwalamy pilnie wszelki ruch odtd na tej przestneni aby dokladnie pozna rdzieto wlaciwie wskazuj nasi kronikarze owo pierwocie, z ktreco w IX i na ~ cztku wieku X powlltala znakomita n~ pnocy spoeczno, nazwana Polani lub Polsk. Rozrzuceni po ogromnym obszarze Winidowie , na osobne . rody si dzielc, zostawali pod rminowladnemi rzdami. W jeden . ainiejszy wzel nie wizao ich nic, prcz splnego jzyka ktry byl ten sam u Antw i u Slowian , t i jednakiej mniejwicej reli~ii i obyczajw. Jak dawniej przemoc z krain poludniowszych na plnoc byli zagnani, tak teraz pd ich glowoy byl ku tyme poludniowszym krainom, i prowincye wschodniorzymskiego pastwa: Ilirya, Tracya a do Konstantynopola i Grecyi, byly przez nich okropnie pustoszone. Ale wielki pochd narodw jeszcze si byl nie skoczyl i w poowie VI wieku przeraona zostala nil nowo Europa nawal Hunno - Ogorw, Dzicz ta podbojami Turkw z glbi Tataryi ruszona, przybrawszy sawne imi Awarw, przewalila si na zachodni brze~ Wolgi, i rozmaite ludy podbijajc zbliyla ku granicom pastwa rzymskiego. Posel jej, Kandich. do Carogrodu przybywszy oznajmil Justynianowi e najliczniejszy i najmniejssy nard Awarw gotw jest zwalczy wszystkich nieprzyjaciol pastwa rzymskiego; . ali da bogatych darw, placy rocznej i ziemi ynej w ktrejby m~l z~mieszka ..JlJ8tynian nie wazyl si niczego 11i od'I
hi paludes .ylvasqu... ro civitatibue habent, Jorn. de

ans.

Gat. c. !I. Mvlny JW

"",Wad tyM lilll jGMbr M 10f"fl4ll4a ttie ltIieli j~" ~ OftJf. kcs ~
WIIIl

~w~. . ') Una est uri.quII linps, admodum ba"'; nec forma corpoQs inler Sil cliI"eMlnt: .ont enlm JlI'OUres OlllllM. ao robu.tilli81i. Procop. de !MlD. Go" m. t lI!'l

d:aiko 111 lalaCh i ~mifd:ar bloltufti; otlIIUIII Midi oli gr~ ich obWU'OWanie IIallOWilo to ~e 6i~' ird wd ogromlfC'\

_NlIII1Ie. ou gilii

la,to 1oIIlV-

mwi , a hojnie obdarzeni Awaro~ie rzucili lit} na wskazane aebie nieprzyjacioly. Pokonali najpierw Ugrw i Sabirw i ban awarski Bajan I'()zpoczl walk z Anlami, i 'waleczny lud ten widzia si w ~wnej bitwie z niemalem zdziwieniem swoj~ pokonany, a gdy dobrowoln umow cbcial zapobiedz spustoszeniom swej ziemi l zabity zostal pose jego, MeJlomir, maj~y" wielki wpyw u narodu. Wkrtce rOlci!solo 8i~ jarzmo Awarw od Wogi przez wjksz, cz plemion sowiaUich a do Czecb i do Mol'lwy. , Splne niebezpieczestwo lwykle l!}O.ylo ludy ku jsSO. odparciu, i powstawaa silniej z0l'laoizwaD8 spoleczno, bl}dJ' . dobrowolnie jako nard, hd przymusowo jako pastwo i ale nim sift dokladniej rozpatrzono i zasmakowano w dobrodziejstwach takiej spoecznoci, wraz z minionem niebezpieczestwem wolniala ona, lub calkiem si rozwizywala. Od czwart.e&;o przed Chr. , do drugiego po Chryslusie wieku, w przeci~u piciuset lat trzy razy wzniosa sift spoleczno u Getw do znakomitcl pot~gi: walki z Galami wywoaly do ycia pastwo Bardyla; ucisk doznawany od Skordyskw i Bojw dwignl potg, Getw za czasw ~irebisty, i takowy ucisk od Rzymian doZDawany podnis ich za Decebala. Podobne przyczyny przy jednakich okolicznociach wywouj skutki podobne. Dwa razy zawizywala si wielka spoeczno u Slowian od VI[ do X wieku: raz'pod Samonem, drugi raz pod xiljU}ami morawskimi i i oba razy sigla a w ziemie Polski; a chocia ona bd -cakowicie bd czciowo upadaa, lub zmieniala swj pierwotny charakter, pozostal jednak w narodzie jej skutek ~ idea, ktra stosownia. do czasu i okolicznoci coraz inne formy przyoblekajc, byla pierws przyczyn tego co odtd na tej ziemi dzialo si. Pod ka dym tedy wZi1dem o pierwszych ~wiqzka~Polski mwic, nie mona pomija krlestwa Samonowego i krlestwa Wielkiej Morawy. Od polowy VI wieku doznawali Sowianie srogich uciemie w jednej stronie od A ,warw, w drugiej od Frankw. .l8li mRmy ~a wiarft temu ~o n~m o tern, po czci nawet
Diqitized

byGoogle

.170
byl)'to ni n 'chan okruci twa jakich st nioh dopuszczano. Frankowic , m wi orflr cni ubijali slowiaskie niemowlta rzuoajc je psom na poi:lrcie; I Awarowie, powiada Fredegar i Nestor, procz dani wymaganej od Sowian i prcz auiby wojskowej, uwalali on y ich i crki za swoj wlasno i czstokro je zamiast bydllt do wOI" swoich wprzgali. I ywiona i podsycana przez dlugi czas nienawi wybuchla w bj uoity. Na pootku VII wieku rzucili si powuechnie Sowianie na ciemizcw swoich, Awuw. Pnybyl im w por SImo wrn z .wymi towarzyszami i stn!l . Da ich czele. Byl on, jak si zdaje, Sowianin rodem, ale ueodlOny pod panowaniem Frankw w Wi0806 senoskiej; zajmowal si I'wnie kupie~twem I ktre mogo mu nastrczy dokladniejsz znajomo krain i ludw, i sluly do zawizania rozlegych z nimi stosunkw. W walce o niepodleG'o Sowian naraisl si na najwiksze niebezpieozestwa i okazal zarwno nieustraszono w bitwach jak i roztropno w ich kierowaniu. Zawdliczojc tyle powicenia si~ dla nich Sowianie, obnli CO swym krem. B)'/oto okolo roku 627. Nie podaj nam kronikarze idzie byla owyoh Winidw czyli Sowian stolica, i nad ktrymito najpierw Sowianami rozpostar wladz swoj! Samo; domyslo\\ o tylko z niektrych napomknie wnie moina e Morawa i Czechy byly jdrem jelo krlestwa, a ztd sical on ()Owoli i lczy w jedn spoleczno tak Sowian udunljwIlIdem
" De adm. imp. c. :50. ') Fredeg, Chron. c. 48; :"csl.
Pon ,

spozeni, donosz,

Sobr. I. li .

") Samo negotiaos, plures seeum negotisntes adduxit ad eurcendom negobuJII. fl'fllett. Il. 48. Samo multol negotiatoruJII mercandi eaun na SclYol'UIII parit. serum deduxit, Sa"l,o. de negotiatore rex constitulus. Aimon Hisl. Fnn. IV. 9. Sowa negotians , w lnuculIl" kuca. uillwa Frdegar i poini~, moiqc : Sini negotianles francorum cum plurima multitudinc inte...eerunl c. 68. JIiMoto dolOooai ~lael u nllotiao. Pn.1I itilieRiu SanwM puloion(, a_iW u Frtdegara lIie kupco. lua woj0lJ1Iika.
j

In boc certamice Samo cum suis praeclhlm milili.e docUIIlenlUjl dedil, preruplo lIamque aele periculo dlns. plurinlol bOltium dellruxil Aimon IV. t .

Diqitized

byGoogle

wob, rozcUjgajcych sil} ku Adryatykowi, jako i tycb ktrzy ku Elbie, Odrze. i Wile mieszkali. Po zruceniu jarsma awarskieco rozpocl Samo bj z Frankarni.' Ci aczkolwiek sami, pod krlem swoim Silbertem, przez AWlrw Iwy6ileni, niemao krzywd od nich domai, dopuBICIai si jednak w rnych stronach rozwaitych bezprawiw przeciw Slowianom. Iohto, jak si zdaje, ciemiztwl spowodoway cz Slowian , e siedliska swoje midzy Wisi, a Elb J'IOOiwszy, szli do staroytnej ojczyzny swojej, za Duna], gdsie ich czekala nowa walka z Awarami, a poniej l tymi Fraaumi. 1 Na powodach wojny midzy Samonem a Dagobertem nie brako. Dali je sami Slowianie ubijajc kupcw frankoakioh i towar1 ich zabierajc. Posel Dagoberta, Sichar, dlu(O nie mg uzyska posluehania uSamona , a przebrawszy si w strj narodowy slowiaski, stan~ przed nim znienacka. Mial on polecone sobie od krla, przedoy w dobry sposb Samonowi, iiby pokrzywdJooym kupcom frankoskim sprawiedliwo wyrzdzi. Sich... poab}pil sobie niedorzecznie. Chooia Samo na zrobione sobie przedstawienie oznajmii, e nie jest przeciw wymiarowi sprawiedliwoci , chce atoli wprzd wiedzie jak dalece tak w tych jakote i w innych zajciach wina hyla na stronie Slowian luJJ Frankw i odpowied ta jednak zdaa si Sieharowi ubliia;'c jep moolrae. Unioslszy sif} wic gniewem .--wyspil z J>OIl'kami i mwil to 6Z8fO mu nie polecoao: f ziemia ta, i lud ten pod. dane by powinny PaDU mojemu.. Z wielkiem umiarkowaniem odrzekl'mu Samo: ,Ziemia ta i lud ten uznawae mole Pana twego o tyle tylko, o ileby go ze mn przyja lczya.. NI to Sichr : ,CbrzecialJie i sludly hoy w przyja I psami webodaiAS nie IOOn.' - JMli jeateloie boymi IlUlaml a IDy pIIIIli
., PorfiJ'os. tle Idm. imp. c. 30. MO Chrobati Dalmatillm incolente. Fnneil ellolu dum i. iplora. tert'ata,. rent, .." ........ lM ~ ''''' Sl...iGI ..., BfIlIrl unie fIrH~ roinn 660. Ilim jeucu .Jamo ~ .. H h.IIe.... FrwMw 1ItOOlnil. ...
_iiQieMnw qll8"ldll'l~dum ~

delii...

7i

bolemi I wolno nam jest k,sa wal; ilekro przeciw woli boiej . dzialacie i odrzekl Samo i kaza posa wyrzuci. Ta przez spleIeIDeIO codlOliemca podana rozmowa, charakteryzuje dobrze z jednej strony godno w postpowaniu Samona i z dnJciej strony uroaezenia Frankw. Wojna byla wic nieocbybm. Trzema ulakami wta~ly hufce DaCOberta w kraj Slowian. Prcz wlasoyeh wojsk, zebranych z caej Austruyi, zlciJD=I1 on pneciw nim i Lonrobardw. Nie prlnowAl te i Samo, lecz wezwa do tej walki wszystkie ludy sowiaskie. Dwa z pomienionych wojsk jedno zoone z Alemanw pod dowchtwem Chrodberta, drucie za z Longobardw, odniosy korzyci oad Slowianami , zabrawszy u nich co upw i niewolnika i K'wne atoli wojsko Austrazyw spotkawszy si z gWD! sil! Samona , pod miastem Wopst, i pragnc j otoczy, W1Ilczylo przez trzy dni i zostao na gow zbite i rozproszone zostawiwszy wszystek swj obz w rku zwycizcw. Takim sposobem utwierdzona zostala niepodlego Sowian, a xilta slowiasey ktl'ly dotd zwierzohnictwo Frankw nad BOb uznawali, uczli si dobrowolnie poddawa Samonowi. Walach, Di pniccych z Bawarami Winidw l by jul, jak si zdaje, od poc tku tej wojny na jego stronie i a xil Derwan panujcy nad Sowianami midzy Elb a Sal, na od&",ol Samonowych Wyciztw wypowiedzia ule&",o Frankom i podda mu si z swemi krajami, przezco moda spolecmo sowiaska lostala InaOlDie 1'OJ8zerzona i zaokrglona ze strooy pnocnej. Okoo teroi czasu, jak mwi Porfirogenita , rolpocli te i dalmaccy Chrobotowie wojn*1 o niepodlego z Frankami, pozabijawszy xiit ktrych im narzucono. Siedm lat trwaa ta wojna: 0iromne wojska frankoskie byy zniesione i lUD wda ich Kooelin zabity. t
.. I) WalJleo da mmarca Williclorwu. Getcb. BGIuD. I. 79.; oa_ _ ~ . Saroi.. S9. lo

K,.,..,.,...,

Suf.,.. ~e ~ u

'reder.

e. ... 71.

PtMoi 1114

to . . . . . .
lo rl ~

l) Stri&er D. I. 8l1'. :59!.

.173
Prbowal jeszcze raz SZO~SCla przeciw Samonowi Dagobert, ale i t raz zamiary jeKo nie wziy skutku; przeciwnie Slowianie robili odtd nader czste wycieczki do TurynSii i do innych krain niemieckich i takowe mieczem i ogniem iszczl}Ct wracali do dom z bOlatemi lupami. Obmylajc obron krajw swoich od tych napaci, uwalnial Dagobeet od podatku Sasw pod warunkiem t iby dawali silny odpr Slowianom ; ale idy i to nie pomlialo, ~idzial si1 on zmuszonym na sejmie w Mecu roku 632 mianowa syna swego Silberta krlem Austrazyi; w TurynKii za osadzi osobnego xicia Radulfa kt6ryby j od napaci zaslanial. Ten powstrzymal istotnie dalsze napady 810wian, ale wkrtce z nimi i z Samonem porozumiawszy si~, ulyl ich na wylamanie si zpod wladzy Sigberta. I Dalsze okolicznoci panowania Samonowego nie .s wiadome; pewna tylko e panowal wszystki6lo lat 35, mianowicie do roku 662, i w mnogich walkach tak z Awarami jakote z Frankami zaWlze by' zwycil}zc. Z domowego ycia jego wiadomo e mial i 2 ion i zostawil po sobie 22 synw a crek 5. Domyla si~ moina ie po jelo mierci ktra okolo roku 662 przypadla , potne krlestwo miidzy licznych synw jeso rozdzielone, oslablo, a poniej w swarach domowych zupelnie si rozprzs1o. Nie uplyno atoli .pltora wieku, kiedy na teje przestrzeni i z t)'che samych pierwiastkw zaczo si formowa drugie pastwo potine, i zBlartujl}c w ognisko swoje coraz wiicej ludw slowialkich, zaslYD~lo w druciej polowie wi.-u IX pod imieniem Wielkiej Morawy. Po mierci Samonowej przybierali znowu fon, przeciw Slowianom postaw Awarowie. Ostatki potgi ich w Panonii wywrcone zostaly dopiero z kocem VIll wieku, za Karola wielkielo ktry w roku 79 rozpocz z nimi ucity bj. Twardo ulo zrazu to prsedsiwsicie , 0vomne sily ze wszech Uron do Panonii prowadzone, niejednokrotnie cofa sii mUlialy, nakoniec pl'l}' ponawianych usilowaniach, roku 796, udao si
l) ' ......
Co

87.

60

wojsku z Niemcw i Sowian zlozonemu uderzy na gwny tabor awarski, hringiern zwany I w chwili kiedy krlowie icb domowemi wojnami wycieczeni, nie mogli im da dostateesnet;o odporu. Zdobyty wic hring, zabrane ogromne skarby, a niedobitki awarskie za Cis przepdzone. Midzy najpierwszymi co si w tym boju odznaczyli wymieniaj rocznikarze niemieccy sowianina Wonimira. I Opustoszale dlugiemi wojnami ziemie Panonii oddawanebyly odtd przez cesarzw niemieckich w lennictwo to awarskim to sowiaskim xiitortl. Cisna si ku tym urodzajnym ziemiom ludno sowiaska z rnych stron, a rej midzy ni wodzili Morawianie. Pierwsi xii'tta sowiascy jacy si w tych nowozaludnionych ziemiach pokazuj: Prybyslaw, Stojmir, Prywina byli, jak si zdaje, wiernymi wasalami Niemcw. Myl utworzenia silnego, niezawisego pastwa podnisl dopiero Mojmir. Xiz ten, niepospolitemi zdolnociami obdarzony, unikal wszelkiego starcia si z monymi wwczas Niemcami, a wszystkie usilowania swoje wytal w to izby przez usunicie drobnych wladcw w kraju, utworzy pastwo jedno i wzmocni je wzlem l'eligii. Wierny tej myli zachowa si spokojnie w czasach rokoszu ktry przeciw potomstwu Karola wielkiego podnis ehrobacki Ludewit, midzy rokiem 88 a 8~3. Tak samo zachowal si w czasie wojny blgarskiej, midzy rokiem 827 a 8~6 j ale pogaskiego xieia Prywin ktry zamiarom jego stal na przeszkodzie, wypdzi z Nitry roku 830, i tak w tern miecie, jakote i w innych zakladal i uposaia kocioly. W cigu tedy dwudziestoletniego rozsdnego panowania jego zalozone zostaly niejako podwaliny przyszej potgi Moraw. Ale stosunek jego do Prywiny nie obiecywa mu cieszy si ogl daniem skutku swoich zachodw. Tulal si ten wygnany xii z miejsca na miejsce, bagajo o lask tych, ktrych ze wzgldu
') Hcirichus dux Forojulensis milsis hominibus luia cum Wonomiro Sclavo in Pannonias, hringum gentie AVlrorum, longis retro temporibus qnietum. cili b~o raiplil intel' se priaoipibuI, lpolinit, Ch.pn leli ~ jqlesw clsde add.ie&H et a suis occisia, thesaurum priscorum regum multa.aaeculorum prolix.ia1e collectum , domno Carole regi ad Aquis palacium misit. Ann. Lauris. lp. Perl. I. 181

&75

na dobro swego naroda unika mu nalelalo. Za Dunaj do marI"lhi Ratboda udawszy si, pokaza si wnet na dworze cesarskim i by bardzo laskawie od Ludwika przyjt~i ochrzcony; niebawem szuka przytuku u Bliarw i od B~'arw szed do chrowac~iego ~atymira, od Ratymira do Salacha margrabi niemieckiego w Krainie, i znowu z Ratbodem i ~ cesarzem Ludwikiem pojednany, ot~yma ~ aski [ego dzielnic w dolnej Panonii, najprzd (przed r. 836) jako dzierzaw, a poniej(r. 848) na. wasno. Okolo teKOl czasu jedna si i z zapanikiem swoim Mojmirem i wlada napowrt w xiztwie nitraskiem i ae czy to pojednanie bylo szczeJ'e? i czy W dusay nie zycz~' sobie rychlego jego upadku? o tern trudno powiedzie. Bl}d jak b.ld, nie uplynljlo kilka lat a Mojmir obwinisny jest u ~esarza ze si zpod wladzy jelo wy~ija. Jako! Ludwik zbiera niezwocznie po~zDe wojsko, wyprawia si do Moraw W roku 846, ztrca Mojmira, a tron jego oddaje synowcowi jego, Racislawowi czyli, jak go SplCZe8Di nazywajll, Rastycowi. . Jak dalece sprawiedliwe bylo obwinienie Mojmira? i co z nim poniej si stao? nie wiadomo i pewna tylko ze byl w dobrem porozumieniu z' Czechami: ho ci spadli na wracajllce z ~ej wyprawy wojsko cesarskie i zadali mu klsk niemal ,l co dalo .powd do nastpnych z nimi wojen. Racislaw byl xii wielkich cnot j zdolnoci. Umial on podnie myl sWCio popreednika i prowadzi j zrcznie i z cal energi do skutku. W tymto zamiarze porozumia sili wcsenio bo ju okolo r. 853 z wschodnimi ssiadami swymi, Bliarami, '1 wszed tei w stosunki z Carogrodem, i zaopatrzyl kraj w mocne twierdze. Ludwik skoro postrzegl jego zamiary, wyruszy przeciw niemu z wojskiem w r. 855 i ale juz byo za pono: zastal bowiem Bacisawa z dobrze urzdzonem wojskiem i w tak mocnych okopach, e straciwszy wsselk nadziej zdobycia ich, cofn si musial. -Teraz puci! silt w trop za Niemcami sam Rastyc, doganial ich i stacza walki uporczywe, a rozpuszczajc
') Anon. de conv. Caranl. ap. Kop. LXXV. ') Prud. Trec.p. Perta I. .u8.

0176

swoje zagony a za Dunaj wyrzdzi im szkody ogromne. Tak tec1y w por przedsiwziy i dobrze kierowany bj uwolni Morawy na czas do znaceny od niemieckiego zwierzchnictwa. Atoli Niemcy nie zrzekali si nigdy swoich praw, i skoro sposobna okoliczno zdarz)'la si, nie zaniedheli przedsibra nowych wypraw do Moraw z wielkiemi nakladami. Do takiego kroku nagleni byli teraz tern wicej, te od CZllSU tej klski dwr morawskiego Bsstyca stal si przytuliskiem wszystkim niechtnym w cesarstwie, ktrzy tu podpory dlll swych zamiarw szukali. Tak szukal tu przytulku xi cseski Slawitiech wygnany w r. 857 z miasta swego Witorazy j taksamo hrabiowie niemieccy Weriohar i Gundaker pozbawieni przez cesarza swoich urzdw j nakoniec syn cesarza, Karloman. jako rzdzca KIIryntyi, zawar z Racislawem midzy rokiem 86 a 863 umow, chcc si od gniewu ojcowskiego zabezpieczy. Z nim spnie uderzyl Haoisaw roku 86 na Prywin ktry w boju tym poleg, 2 a odebrane mu xiztwo nitreskie oddal, jak siq zdaje, synowcowi swemu wi~topelko,,'i. W ziemiach zadunajskich nastpil po Prywinie 8yn jego KocicI. Wyprawa przeciw Morawom ktr cesarz ju w roku 863 przedsiwzi zamylal, nie mogla by uskuteczniona pierwej jak roku nastpnego, w miesicu sierpniu. Wyruszywszy Ludwik na czele ogromnych wojsk, przeszedl Dunaj i opasal nagle miasto Diewin w ktrem sam Racislaw dowodzil. Ten po mtnym odporze widzial si w kocu cinitym tak, ze nie zostalo mu nie innego jak tylko prosi o pokj, i dawszy cesarzowi zakladnikw jakich chcial, poprzysidz mu wierno j co lez uczynil. 3 Nie dlugo trwala zgoda midzy nimi. Ludwik, cesarza Ludwika mlodszy syn, porozumiawszy si z niekt6rymi niemieckimi panami, podnis rokosz przeciw ojcu. w roku 866, i uda si na dwr Racislawa namawiajc go do wybicia si na nie~ Ruad. fuld. Inn. lp. Perb L 36. 2) Tamie J. 369. ') Tlmie L 378.

.77
pod1etloi. Chwyci si tej lpoeom_ RaMaw wystlJPUMo do boju nie zaniedba poruuy wNyltkich 'priyn, .I.y wyiI z niego z ryci zk o . Kiedy woj ko niemieckie z ko cem roku 68 i na pocztku 869 w glb Moraw znpn 'ciwszy si , 'ci kane hylo ze wszech stron i niszczone przez Ilaci lawa, Czesi tymczasem wpadaj do bezbronnej Bawaryi, pal wsie i uwo lupy i j ec v. Dalej Serbowie nadelbla ey, w towarzystwie Sus w i innych owian ssiednich, wpadaj takime pdem do Turyngii, rozbijaj nieliczne bufce co mialy stawi im opr, i wszy tko dokola pustoszc wracaj z bogat zdobycz. Dopiero w miesicu sierpniu zgromadzi wiksze wokolo siebie voj ko Ludx ik i podzielil je na trzy cz ci: Ludwika, starszego syna swego, nn czele a w i Turyagw wyprawil przeciw Serbom j Karlornanov i poleci uderzy na 'wi opelka ktry, jak si powiedziao, panowal w xi ztwie nitraskiern j sam nakonice na czele Frankw i Alemsnw gotowa si i 03 Ila cislawa, tymczasem rozchoro 'al si. Oddal wic dowdztwo najmlodszemu synowi swemu Ludwikox i, p olecajc go boskiej opiece. Pod t~pil Ludwik a pod sam stolic l loraw , prawdopodobnie Wielogrd , nie lychanem na owe czasy mist er lwem obwarowan; al chocia mial , ybr "oj ka przy sobie, nie udao mil si dokaza nic vicej, jak lo, i e poniszczyl sioa i grody w tej okolicy I wystax iwszy je pierwej na lup. Tosarno uczynil Karloman w kraju wi topelkowym , i obaj bracia zeszedszy i , win zowali obi mnieman go zwyci stwa. l aj\ icej jeszcze powiodo si tarsz mu Ludv ikowi: ten spotkawszy i z erbami zmusil ich do odwrotu i poni ej, gd ' woj ko z Czech zacignite przez erbw, cz c i poleglo, czci ku domowi rozeszlo si, mial na"et zniewoli mie zka c w do uznania swego zwierzchnich 'a. I W oglnoci wyprawa ta, chocia z wielkiemi silami przedsi wzita, nie byla pomy lna dla i iemcw: sarn bowiem cesarz prosil o pokj, i takowy zawar pod niekorsystnemi dla siebie

Au. r.Id. .p.

Pera

L Sit.

Diqitized

byGoogle

nie JRIl cloiIIZad przetDOCI} to uayabl na innem pou. IcsUo 10lem powuechnym nowopowlbi!cycb pa tw, e wojnom dluszym z dav nozor nizov an. .' p li a nie m o{;c, cz tokrod w chwilach stanowczych ame i. rozprzgaj . lorav y \ .cze no v tosunku woirn do li mi mialy ca s woj przewa"'. w zdolno'ciach rzdzc o; ule k ' le two jego, ska daj c e i z cz tek rnych, nic zb: da no l nr d o ilnio z so b spojonych . o wiele byo nisze od paf! tw niemieckiego i mierzy si z niem nie mo' lo. t m b la c a lej wojny fataln o dla l loraw. Zwycizko wyszed z boju na ci slaw ; ale kraj jego i j go s przy m i erz e cw by ok opnie zniszczony, co n i emao na podupadni ci e ducha w narodzie dziaao, a przy zwyldych ze strony i e m c w pokusach mialo utki okropne. Pierwsi Czesi o p u cili Ha'ci la va, porozu ia sz siq jeszcze w roku 8GD z Karlomanem. '1 Wkrlce po zedl " tei la dy wi qtop elk. Kraj jego zniszczony by ogniem i mi z m : hardziej wi c struty te i ich powetowanie, ni dobro powszechn narodu na oku maj c, poddal s i roku 870 wraz z kraj m swoim Karlornanowi. czul Ha cislaw natychrnia l cal riel ko , lego ciosu, i ch c c mil jak najprdz ej zapobiedz, na yla i paczy uby wiq tope ku ni d uczty zabili. Atoli jeden z wtajer niczonych w len zama ch sk i nl na ucztujcego wi top ck u , nim jeszcze weszli owi zabjcy. Ton wysuwa si zr. cznie zpomi. dr.. biesi ulnik w, i lowy z s o ko a m i z m y l aj c, udaje si w glb I u. Puszcza s i za nim z orszakiem swoim Ila ci sla w, ale niebaczni w za sadzko jak wcign;']ly, zostaje sam od wi topotk a z II :lany, w kajdany znkuly i wydany najza ci t zemu wrogowi w I Karlomanowi.:' Uo bezbronnych loraw wpada wnet z \ -ojskier swoim Knrloman, i bez adn ego oporu zajmuje mia ta i gr dy,

warunkiIIi. I Ale

') llludovicus pacem sub quadam conditione npud Winido . obtiner jjilllQl . Ilem. aj!. Pertz J. ~ll:! .

I' r o u r ;a v i

') Behemi dexras sibi a Carlmal\110 dui pelun et accipiun. 1. 38!. ad annum 869. l) Ann. ruld. ap. Pera I. 38!.

Ann. fuld. ap. ParU

Diqitized

byGoogle

'lD

OSldu w nich swoich urzdniIWw, a p6wny urqd . odda,je hrabiom. En~elazalkowi i Wilhelmowi, i skarby l\Iaislawa zabraws:ry do dom powr:aoa. Niebawem zlo1ono 's d Da llaeiellwa z Frankw, Bawarw i niektrych Sowian. Kajdulmi obeif:o..: nego starca stawiono przed sdziw aby usly za! wyrok ktry opiewa' na mier; c e S31'Z jednal , wyrok niby lagodzc, kaza KO olepi i wtrci do jukiego : niemieckiego kla zloru. dtqd nie ju o nim nie slych a . Taki byl los najznakomitszego z wladcw morawskich. witopelk wkrtce odnis kar za llWj. postpek. Us&a-: nowieni przez Karlomana rzdcy w Morawach znaleli go lite. do powolnym na swe rozkazy, schwytali go wic jako rokoszanina, i zwilaneo wydali KlU'lomonowi. Ale MortwiaoM ktrym ju krtkie niemieckie rdy w znaki si daly, rzoeili si; do broni. Powiksza zapal rouilD8 po~o.ka jakoby Niemoy ~-, topelka zabili. Natychmiast wywlekaj z jaJego klasztoru kr&-o wneKo jego, imieniem Sawomira t lIDusaajl 10 ,ro~a" iiby stan na ioh czele, i J'OIpoosynaj wak} pneeiw rzdcom Katl manowym : Engelszalkowi i Wilhelmowi. Tymczasem zamknity w Wi ZIenIU " wi lop elk mial czas wej w siebie, rozw:Jzy polozenie swoje i swego narodu, i wzi pewne postanowienie na prz 'szlo . Szlo atoli o wydobycie si z rk niemieckich. Gdy mu adnego z uczynionych zarzutw dowie nic mogli, n wojna morawska przybierala gl'On~ p law, umia ulozy~ si przed Karlornanem tul , ze ten nietylko go z wi zienia uwolni, ale' ynagradzajqc niejako dawniejsz Iw niemu nieufno , obdarzyl go po krlewsku, oddal mu dowdztwo swoich wojsk i po lal na uskromienie Morawian w. Przyrzeka! wi tope k na oko e to niechybnie uici, a w sercu gorzala ch zemsty. Do I Ioraw wkroczywszy rozpoczyna na pozr bj j Morawianie coruj si. pa uje wre zcie stolic : zostawia pod ni \ ojsko, a sam w] hHa do niej, prbujc dobrowolnych ukad w, Gdy w lej nudzi i woj Iw niemieckie bezpiecznie pod stol i c spoczywu, widzi si nagle otoosonem ze wszech stron: powstaje poploclt

Diqitized

byGoogle

i niead, Ikt6reCO Morawianie kOl'l)'atljl}c, wszystkioh niemal co do nori wyeinajl} j mala tylko Jielba oBtroioiejoyeh ratowal. si larll w poca,tku ueiecsk, przeraiony t niealychan klsk Karoman wyuukiwal w calem paatwie swojem zakladoikw slowiaekioh, "bo ich da w zamian za jecw, ale po iada l'OCIDiul'l fuldajski, le wymienilll ledwie jednego oa pl lywtli0 wojownika .w., imieniem Ratboda. I Wiedaill dobne witopek le to jest dopiero poctek twardych zapasw ktre KG z Niemcami czek~ i ogI,dal si wic 18 Ipl'lYftJiel'l8Ollmi. Prawdopodobne jest le w tymto celu wuedl w ciilejsze stosunki z Czechami: poj w malieatwo xi~niclk! caeskl}, sioatr, jlk sit Id.je, Bonywoja i IIwal z nim 'Dl prlypldek wojny UOlOWt. Byloto w jeaieni roku 87 . W czasie wesela zdal'lyla si niemila pnycoda. Biskup Arot z Wircburp, znakomity 8W8l0 czasu wojownik, i hrabia Rudolt na czele oddzialu Niemcw lrobili lasadak, i kiedy urazak weseloy jv ku Morawom powraca, uderzyli na i cicali I tak, paltownocil! e uciebj'CY, aby ich nieco powBtnyma, 10Itawili w jakima w!Wolie M" osiodanych koni i zbroje. Jako! I'IUcili si Niemcy na lup ten i dalej ich cip przeatali. W maju roku nastpnego rozpooala sifl wojna. Chwycili si do broni i Czesi, stosownie do u'Wartej umowy. Dowodzio im piflciu wodzw: .{ witosla w , Wityslaw, Herman, Spitymir i Mojalaw, pod naczelnictwem, jak si zdaje, tam6iO Bonywoja. Pf>wst8nie ich miale t4} kol'lY e rOIrywalo .ily niepl'lyjaciela i atoli wyslany pl'leciw nim arcybiskup Liutbert zmusi ich do uoieeski i eipl li d~ rzeki Moldawy, idzie wielu z uoiekaj eyeh znalazo mier; nuta skryla si do mieja warownych: tycb nie zdobywali Niemcy I popl'leatajc na spustoaaeoiu jakiei cl8ci kl'ljn. Nierwnie pomyiniej dla o1'flb IIowiaskiep toczyla ai wojna w Morawaoh. Wojsko I JuryniwiSalw IlDiooe ktre tam wyala Karloman, rolbite bye pneI ~pelka tak, ie w po') PeN I.
~u.

Diqitized

byGoogle

181
si

na pierzohaHoyoh Wysiani im w posilki Aro biskup i Sighart opat fuldajski , jakkolwiek muie sobie poczynali, wszelako byli rozgromieni i tylko z wielkI) bied! udalo im si drobne niedobitki do dom uprowadzi. Po tych zwyciztwach przeszed 'witopelk w roku 873 z wojny odpomej w zaczepn i opanowawszy przejcia Dunaju l cisn Karlomana w wlasnem jego pastwie. Bieg goniec do cesarza, Vf Mecu podWCZAS bHWiceg<J , z wieci ii jeli synowi natychmiast w pomoc nie pospieszy, ju go wicej nie ujrzy. W takim kopooie wyjedna Ludwik u witopeka i sprzymierzlmych z nim xiit pokj, dla siebie oczywicie niekorzystny, 2 chocin po Niemesech bajano jakoby na nim owiadcza si krl morawski cesarzowi ze swoj ue~loci. 3 Przez kilka nastpnych lat u~wal wiEltopelk zupenej niepodlegoci i pokoju od strony Niemiec, zajmujc si swobodnie urzdzaniem wewntrznem obszemego swego krlestwa, i 'wzmacnianiem wzw jego zapomoc chrzeciaskiej religii klr tak przez duchowiestwo laciskie jako tei szcz~lniej pnoz' Metodego i podwladnych jemu xiiy morawskich skutecznie pomidzy ludami slowiaskiemi roz8zerzal. Okolo tych czaBW przypada wama wyprawa jego przed iwzita na plnoc, w kraje. poniejszej Polski. Od wyjcia swego znad Dunaju . ponad \Vi l roz iedleni Sowianie przybrali, jak mwi Nestor, imi Lch6w i Wilanami zwano ich. w wieku LX. 4 Nader liczni i. na wiele galzi dzielcy si , zajmowali rozeglf przestrze i a do morza baltyckiego prsypierali," W VI i na poczqtku vn wieku kiedy dzicz awarska
jedcw i oio~ami ich z koni ztrcaly.
I) Ann. fnId. .p. Pertz l. :l85. S) modo quo potai&. RiOOlll. Rem. ibid. l) Ann. fuld. ibid. I. :l88. Id Inn. 874. j YUIane wymienieni sI} u geoprl blWlnkie~ III Wpami, obok Sdpak6w. BtlCaek Coli. dipl. 1. 68. Ortlich 110m Jfaerer-Latule Ut tiu WllieMel-Lcmd (Vu/tland) , mwi tei Alfred wielki, wedlug przekladu D.hlmen. Ob. Suflnyka Stard. Itr. 979. a) LdIowde i Pusi, Czigd' "nliedtf l' aOM WIIPi'.kUlll . NesL PoD. Sok. l. t.

plochu powszechnym kobiety rzucaly

"H.

Dlgltl~lbyGoogle


rozcignla swe jarzmo nad innymi Slowianami od Wolp al do Dunaju; oni pod swoimi nacaelnikami rod6w (is,,&(JXat) lostajC, umieli ochroni sw niepodle&,o, a pisarze bizantyscy pod8i daiwnie ujmujcy obraz blo~elo, niepodlepego ycia ich z owej epoki. Jak dawni Getowie l tak tel i oni zawierali przymierza lub umowy przyjazne przy dwikach muzyki, 11. cay przybor podr!nJ ieb posa stanowila gl w rku. Takie poselstwo wyprawili wa nie w roku 590 do awal'8kieco Kagana ktry stlrsS}lIU} ich bogaremi upominkami obesawszy, prosil o posiki pneciw eesarzowi bizantyskiemu. Trzej ich posowie jul ku domowi zd ajc, zohwytani byli od przybocznej straiy cesarskiej i stawieni przed cesarza Maurycego. Podziwiano powszechnie ich opomoy wzrost i zachwycano si spanialocil} ich melodyi. Zapytani coby zacz byli? i co robili na ziemi rzymskiej? opowiadali: la Sowianie a mieszkaj nad morzem baltyckiem; ziemia ich elaza nie rodzi: spokojny wic i swobodny iywot praenos Dad z~elki i znj wojenny i pokochali bardziej dwiki gli nil wrzaw surm, bo mniemaj e zatrudnienie to jest 8zlachetniej8!e. Cesarz podobal sobie bardzo w ioh rozmowie i hojnie UGOBICIonych odesal w dalsz ku domowi drog. 2 Czy dugo odl1awa
I) Getao cithlru manihua tenentes pulsanlelCJUe 1118a&101lllS . de pace oINu&. lIMopomp. XLVI. fr. !,u.
') Slowa Teomakta. wedug przekadu Stanisawa Pilata ktry z uprzejmo4ci, podejmowa si tlumacze potrzllbnych mi z autorw lf1'ookieh, nlltpoj,ee : .Nuajlln miw trzech, Sowiau rodem, uie maj,cych aui miecza pRy boku, lDi a dnej broni. jeno Z cay przybr p'odrlny g~1 VI rku, pojmaa krlewsb pn)"boczna Itra!. Zapyta ich krl jakiego Sl} narodu? jaki sposb ycia prowad ~ i co robi, w ziemiach rzymskich? Odpowiadaj, : A nard icb zowie si~ Slowianami, ic siedliSko jego jest u kncw uchoduie(\o oceanu, e Kagan (awarski) wysa posw .do tallltejazej stanz)'lny celem zebrania wojennych posillr.w i dlJ'SJlli mnosicmi naczelnikw obsypa : ci 'U~ pR)j l i dary 3 po ilkw odmwili. dajl}c to u powd. ill sama odle~" podreiy I gubi u y ich mogla; l e w t}1Il celu Il} do Kagana wysiani. I ujto ich chocisi maj, odpowielIi jaw Ii..t bezpiecuItWS; e .. ;ut pieDdcie mielicy w podJjy; le Kapu niepomny ua prawa narodw stawia umy~lnie pReluody ich powrotowi; e oni slysc o n~ RJIIlIkim, .l nadto. jeili si tak rzec Bodzi, & potBi lwojej i ludzko~ci sllIwionym. korzYltali ze sposobno~ci i umkn~ do TNCyi; le zwyklt ich ubaWl jest n'll Die o"'. i dlsep tei PI'&J boIua 10 ni. lloeq; je..limia idl
Diqitized

byGoogle

.83

ulubionym swoim zatrudnieniom? i czy zmuszeni do smutnej koniecznoci prowadzenia wojny, wyszli z niej zwycizko? o tern z,ola nic nie wiemy. Prcz bowiem tych kilku rysw co jak meteor przemkny si do nas z tamtych czasw, pokrywa dzieje nadbatyckich Lchitw przez trzy niemal wieki nastpne gruba' noc. Zdaje si e przynajmniej cz ich jaka naleiala w wieku VII do pastwa Samonowego. liozne bowiem napomknienia Fredegara wskazuj ze w tych stronach rozwijaa si midzy Sowianami wielka czynno. I Po dwiestu kilkadziesit latach milczenia zalatuje nas znowu pewniejszy nieoo odgos iycia lehickich ludw od strony przeciwnej. Niezdala lewego brzegu Wisy, nad rzek Nid, znane jest miasto Wilica 2 jedna z najstarszych osad sowiaskich w tych stronach, i prawdopodobnie siedziba Klwna Wilanw, zwanych u Nestora Lhami, W drugiej polowie IX wieku mieszka w niej xiz potny, imieniem Wyszewit. 3 By on mocno w obyczajach pogaskich rozmiowany i z obrzdkw chrzeciaskich natrzsa si. Sa do niego arcybiskup morawski, Metody, z upomnieniem aby przyj chrzest dobrowolnie, w przeciwnym bowiem razie zmuszony bdzie do tego. Gdy to upomnienie nie skutkowala wyprawi si na niego sam, jak si zdaje, witopek, a
jelaza nie rodzi : wic yj,! spokojnie i rozruchw nie znaj , s graj,! na lutniach nie umiejc grzm ie na trbach wojennych . Nic trudnicym si wojn , bardziej przypadaj do serca wiezenia muzyczne. Cesarz to usyszawszy pochwalil nard ich, samym zai wyrzdzil tak gocinno jaka midzy barbsrzycami nie zdarza si, i podziwiajc ich wzrosl ogromny i spanialo melodyj, odesal ich do Heraklei.. Theophyl. Hut. Yi f . To samo zdarzenie z malemi odmianami opisuje Theofanes i Anaslazyus, zuzo ono w roku 9 panowsn ia cesarza Mauryceio czyli 5!lO po Chr. ') Frcdeg. rozd. 68. 72. /... 75. 77. 87. 2) Kazwisko "i ' lic}' slyszal ju, jak si zdajc, Porfirogenita kldry mdwi,c Q Wyszewicie e prz 1J yl od P o g a n znad Wisy, wymienia nie znane jakie nazwisko LlI"t;lxr" zapewne pomylone . zamissl B'(f),JKf]. De adm. imp. XXXJl 101I. O ui j lei 1'0 ia/la nasz Bogural : Erat .rh {a",o6iiima in regtW Lechitarvm, 1/ mil/C WyR /icill, rujtu u/im prineep, tempore plIganUmi, (wrat Wi,1aeII 'lleco"" qui et ip,e de 6irpe regu Popeli d_at originem. Sommersb. II. 37; rkp. Sd&. str. 50. ') BBa.pintfJ wypisuje jeio imil} Porlitogenila. De adm. XXXI! fOlI.

si mOi

""p.

Diqitized

byGoogle

po uporczywej walce Itqei 10 I VoIMlI i rOlpl'H8tnenil panice dyecezyi biskupw morawskich w tych stronach al po rdla Bucu i Styru.2 Wyszewit wraz' z rodzin swoj szukal przy.ulku
') rdem &ej wildomoaei jest atlry iywol Melodego, drukowuJ est&owo w Moakwilianlnie z roku 1843, l. m. alI'. 430. idzie powiedziano: Poganed; k1tr~ ,ilen wemi ,ied w W i, l e c h, rgcu~ ,~ Christianom i paktuti d;'jfU~. Pbtlawk 11 1Ie_ (lktody) rees: Dobro ti If ", kruiti "filii, wolejq ~ lIa swojej. emu; da M, pleMn, Iqdmi Icru~ ~i lIG c.dej ~nali, i ,0ntIUi ~. Jek i bl/,f. e go wygn" sam witopelk, to wida z tego eo tenie iywocian dalej opowiada, mianowicie: ie witopel\r. wojowa z P o g I n a m i, I wojna o p o I' e m nil; oatalai ucaelJl ten dobrle wakuvje l1li lli!cia wdIickiep k~ry byl Iilm wdmi. Slowa i)"wociana 5I}: lnogtlak pa/qJ Sw~topolku wojujqInn. znowu raz. gd)' witopek ucau na poganyj~ i nieaesok U8piejqwojowal pogany i nie mgl nie douUMU, 110 medlpacw, ftII#4go Pet", zl, jeno UlI Incil, I dlliial si~ cbie mui priblUqjuci 'fl, relu~ IMbie, . Piotra w k~rym naboieatwo uro(.tle/ody) pOlla k nemu, glago~: jako czyale odprawia si., miao, posia Mecuacae mi Ifl obieucaajeui na IfVrt lody ku niemu m6wic: jeQi mi Petrow deli , woi swoimi Itwo1'ili" si obieeau, by u mnie z wojomene, wieruj w Bog jako predati imaf wnikami swymi na wity Piotr, mam j~ w skorie. Jde i bYI". Moskwi. z r. w Bogu'ufno ze wnel wrogw twoich 430. w rce ei odda. Tak tea i bJo. 843.

m.

JeaUo jedDa z wiarogodniejszych wiadomoci, zlllchodzimy bowiem Sdzieindziej lad, Ze witopek mial wielkie naboeslwo do . Piotra: ZllJoplk dll.X tradidil ad altare sancti Pe t r i (in Olomutici) in ma/IUI lacerdatU Jo_u IezI_ partwa omn",m, quuv~ iA npa Olomutin ad OOI/eUlnt lJoeW Cod. dipl. l. 49, ad ann. 885-889; a wczeniej nieco czytamy: atIIW ab illcarnationl! domini nostri Juu Chri'.ti 884 comacrata ed Me (Brunemis) eccuiG in honore beatorum Pe t r i et Pauli, prineipum apostolorum Dei, per reul!r~ limum ill Chrislo pa/rem Metoclium, arelliepilcopum Marahl!mem, i p s o e o r U 11d l! m l! I I i d i l! dicato, ac prima ejw do. in Brne et LUal! eonfirmtJbatur scripti tenore c o ra III Zu a t u p l r h dUf:e g/orioso ei populo ilkgibili. Boczek Cocl. dipl. l.17. Na tto uroczysto, jak si~ zdaj". zapraual witopeka wraz z wojownikami jego, 'Metody do Berna: bylato wic wojna z pogsearni nadwi~la5kimi, a toczyla si na wiosn roku 81l4.

11"""""'.

')

lld &ej granicy, dyecezyi biskupw morawskich, pozostll w.nadlllliu przY&oUlOoem u ~Uly prBiakiego, 'tV )'ch sowach: lnde ad orientem ho. /ltwiol hahe/ termino. : BII(J ,cilwet et Zlir rum liroeol'ill eiuiuue, Jedna cz irdel BuiU dyka si niemal ze irdlami Slyru niedaleko Podhorzec, gdzie cala okDlica przybierl zupenie inny c~ra.k.ter. Saczegl ten dobrre byl znany dswlliej&zym geoFalom, jaklo moDa widzie z Dugosza. Baamut Kotlel pierwsI)' pow")'l si wyranie napi&aa rzek Ztir przekrci Dl Stryj. a aiewiadomi WlEPzej miejscowo~ci pisarze czeaey. Szafarzyk i Palacki. powtarzaj Jlodziidzie leo Diedorzera)' jego wyklad.

MI
al 18 Dunajem. Tam zna potomstwo jelo, mianowicie s,oa Michala, e6881'1 bizantyski Konstanty PorfiroaBIlita, jeszcze okolo
palowy- wieku X. By mose i po ztrl!ceniu Wyuewita osadzil wif}topelk na miejscu jelo, Dajstarszego syna 8weso Mojmira-: ten bowiem xil} wymiuHony jest u pisarzw polskich jako jeden z pierwszych panujcyob w Polsce pod imieniem Le.&tka IV, i caas j~ mieroi, nikomu dotd nie zDany, dokladnie podany jest w polskich rocznikach. wietno ~i morawskiej pl'lem. wkrtce w skutek nieporozumie jakie midzy witopellUem a cesarzami niemieckimi zauy. Powody tych nieporosumie. ile ich ze slu}p.ych i baamutnych napo~Die pisarzw wozeanyob wyrozumie moina, byly nastpujoe. Do Austryi wdzierali si, jako dsiedziOlni mar,rabiowie, synowie Eoplsaalka i Wilhelma, nienawistni wit9Pelkowi, staraj si zapomo Bawarw wyauci ztamtd maJ'K1'8bi Aryba ktrego cesarz Ludwik postanowi. Arybo siUkal wsparcia u witopelka ; przeciwnioy j~ umieli \li1 sobie synw i nutpcw Ludwika II, naanowieie Karlomana i Ludwika III, nakonice Arno)fa. Im silniej popieral wi topek Aryba tym wicej rozbwlaal nienawii przeciw sobie u tamtych. W roku 882 wpadli Bli8rowie w kraj j8o, a midiy nimi znajdowao si kilku panw niemieckich. W napadzie tym nastawano na. ycie witopelka, w skutek OIego dopomina si tenie u Arnolfa iby synwEllielszalka i Wilhelma, jako osobistych wroiw jego, oddali z dworu sweio. I Tego Arnolf uczyni niemylal; wpad wic witopelk. roku 883 ze znacznem wojskiem za Dunaj, do Panonii, i kraj ten zniszczyl okropnie. Taki sam najazd przedsiwz&l w roku nas~pnym 884 z tak wielk sil~ e pochd wojsk jaKo przez jedno miejsce trwal od wschodu sloca a do zachodu. Nieprzyjaciel nie mia mu stawi czoa, a dopiero Vi odwrocie. Stoczyl z- nim bitw wi~tQpelk odnisl zupelne zwyciztwo: dwaj z pomianiooych lDargrabitt
') Zuen\ibaldus dux misil nuncios ad eum (Arnulfum), ail illi: lnimicos meos sustenIlI, li 101 non dimiJeris nec me pacificatum habebis. ADft. iJld. lp. Pen. I. ~.

86

w rzece Rabie, a wielu monych niemieckich dostalo si do niewoli. Karol gruby, Ludwika najmlodszy syn, pospieszyI zwola zjazd do Konigstiitten w Austryi, na ktry przyby i witopek. Arybo zostal potwierdzony na 8ustryackiem marirabstwie, a sam witopelk otrzymaI, jak si zdaje, lennem prawem od cesarza, zdobyt przez siebie Moraw zadunajsk. czyli Panoni. Zatwierdzi ten pokj radnierad, niechtny wi topekowi i upokorzony Arnulf, ale ai w roku nastpnym. Tymczasem rozpOCJla si walka o 6e811'8two midzy Bernardem synem naturalnym Karola crubego a Amolfem takirnie synem Karlomana. Arnolf, chociai z duszy witopekowi niechtny, pojedns si z nim na CZ88 , aby jeli nie pomoe wyrun do dopicia tronu cesarskiego otrzyma, tedy przynajmniej nie doznawa przeszkd z tej strony. Niektrzy spczeni upewniaj! e ten xi odstpi wtedy witope1kowi praw swoich do Czech, co jednak jest wtpliwe j nie WIltpliwa atoli e wito pek z Arnolfem pojednany, uywa wielkiej na dworze jego powagi j kiedy trzymaI mu do chrztu syna pierworodnego, dal cesarz nowonarodzonemu imi krla morawskiego : Cendeboldu l bo tak splczesni Niemcy i samego w.itopelka nazywali. Przyja t ponawiano jeszcze i w roku 890, ale tylko na pozr j skero bowiem Arnolf na tronie cesarskim utwierdzil si, szukal sposobw jakiemiby odzyska mg dawne nad Morawami zwierzchnictwo. Dalekim by od przyznania si do jakiejkolwiek ulegoci witopek, i to, jak si zdaje, by gwny powd walk ktre wnet midzy nimi z niesychan zacitoci wybuchly I a skoczyly si nie bez- strat wielkich dla Niemiec a z najwiksz klsk dla pastwa morawskiego. , Wiedzia Arnolf e tak silnego' i zr~BDep przeciwnika nie latwo bdzie upokorzy, dlatego ogldal si wczenie za sprzymierzeca mi, Zawarlezy tedy umow z Braeisawem, synem, jak' si zdaje, Kociela ktry za Dunajem midzy Saw a Draw
~

utonli

Pel&&

ss. VlL

061\1).

4087

panujc,

zwierzchnictwu Niemcw jellOle za Karola irubego; zwrci si ku ssiednim Wcrom czyli Madiarom. Na atepach midzy Dnieprem a Donem, w krainie zwanej l.,ebedy, siedzieli w IX wieku Ugrowie czyli Madiary p1emH} Finm pokrewne, ktre tu w ozasach nie da~cyeh si cile OZD8cJY zachodniej pocbyoci Uralu przywdrowao. Dalej ku WMbodowi mieszkali dzicy Pieesyngowie trapic dokola sl)liaQw swoich czstemi najazdami i jui w roku 867, w pastwo Koaarw, a2 pod Kijw si} zapdzajc. Okolo r. 883 udao si} poczonym Kozarom i Uzom rozbi hordy PiecayDfw: jeden oddzial rozbitych, ku ncbodowi lHo~ si l udero cal, sil na Ugrw i wyrzuca ieh z ich siedilk. Cz} jaka wypart,ch Uirw szukala schronienia za Donem na POIraniCIU Persyi l druga przesala do Europy i stanfjla na JfaDioach wsehodoiorzymakielo paatwa. Panujoy podwczl w Caropodzie cesan Leon uiyl ich w roku 888 przeciw B6lgaroQl. Tych pobiwl1lJ uaadowili ai} w SiedmioJfOdziu i byli odtd poatracbem IImep wscodDiorzymako paaLwa, dokd Duollj pn8sHdlaay IliODY swoje rozPU8lezai. Tycbto 8}8iadw morawskieh uiyl Arnolf w roku 89~ na poskromienie witlopelka. Wboc.yli oni w tymie roku do Moraw od wschodu, i kiedy witopelk ca PO" swoj, im ai opiel'l, spada na niego od zachodu, W mieaieu czerwcu, sam Araolf z OFolUemwojskiem aloionem z Frankw, Bawarw i Szwabw i a od poudnia Draoilaw. Jednoolenie Arot biakup wpada de c.ech aby monee ztam~d oadciKn witopekowi posiki niepodobnemi UOIyni. przeJ caly miesiO pustouooo kraj; witopek widao niepodobie stwo przem04enia takich sil w polu otwartem l opniozyl ai} na obron twierdz. Niedoatatkiem iYWDOCi, jak si} zdaje, IIJWszeni, cofnli si po niejakim czasie tak W,JfZY jak i sam Aroolf z Bracislawem, a Arot w swoim odwrocie z Clech napadnity by w dawnej krainie Glomaczw, dzisiejszej Misnii , przez Sowian i zabity. I Rozi'aszano po Niemczech o wielkich
~

poddal

si by

a,po

.p. PerU I. ~OII i

Tbetm.

iJlid. SS. ID. 755.

nad witopekiem zwyciltwaet, jednakie, wa8ciwie m~ koczyy ~ one na spustoszeniu kraju, a krl morawski stal jeszcze mocno i strasmy by Niemcom nietyko w pneddunaj!kieh, ale i zadunajskich swych ziemiaoh. l Ponowi CMan wypraw tak do Moraw roku 893, a]. i t raz'! nie wiele dokaza, poniBl bowiem nie male straty i sam w odwrocie swoim znajdowa si 'W wieJkiem niebeepiecze8twic.2 Atoli byla to wojna oltatniY Ile strony witopeka: umarl bowiem ten dzielny wladca w roku nastpnym 89.4., e~y z ran odniesionych! lub te innej jakowej pnyCBJ11Y! niewiadomo. Umierajc wezwll do siebie &Woich synw: Mojmira, wito peka i trzeciego ktr~go imi nie podaj nam sploze8ni, a ktry wedug jednego z pODiejszych pomnikw mial si nazywa witobogiem. Trzy rzgi zwizal on razem i dawa kolejno kademu z synw do przeamania. Gdy lHen zama ich nie 1Di', rozwiza je i kH&l ama pojedynczo, co te! z atwoci uskuteeznili. Tym zmysowym pJ'llykadem, 08 sposb skityjskiego Skylura,3 8t&ral si 9ft utwierdzi w pamici synw nauk: e jeli kupy trzyma si~ bdlnikt ich pokoDat nie zdela i lecz skoro wkradnie si midzy nich ntez,oda, stan! !t lapem swyoh wrogw. Oo jest krtki rys dliejw .wiaskicb od Samona do Bnrierci witopeka, albo raczej .hl' tega co z tych dziejw splcEesnym pisarzom niemieckim pobielnie i nawiasowo napomkn podobao si. adna bowiem kronika ojOlJlta, .den pomnik dziejowy przez SowianinR pisany nie przechowa si z tamtych CZ8SW, i chcc dzi I owych urywkowych napomknie jak calo utworzy, trzebB ce krok pomogl sobie dalekiemi kOOtbinaoylmi luh dom)'llami.
I

) Ann. fuld. Pertz I. "'08. ad ann. 89!!; cr. 'iII. ad ann. 90. ') Amold. ap. Pertz 8S. IV. 61. ') PIat. de pruIiL. Op. VIlL U. 4) Dzieje te roztrzsa gruntownie OSloliski w tomie n, Wiadomo~ci historycznokrytycznych. W najnowszych czasach staral si skre~li je dokadnie, ze rdel, P. J. Sufarzyk w 8lowiaQMieb Illaroiybuciacb, a Fl'Vlcislek Palaclr.i w Hiatoryi c&elkiej.

Trudniejsza jest nierwnie wnikn W tycie wewnf}trzne i zchwyci prawdziwe rysy owiaty i wyobraie narodu I tamtej epoki. Wyranych wiadectw brakuje tu niemal zupenie j lostaje tylko droga kombinacyi, a w tej mierze zasluiUj przedewszystkiem na uwag okoliczno i nastpujce. W ziemiach staroiytnych Getw poczla sil} i rozwijala spoleczno morawska. Granice jej w ostatnich latach panowania witopekowego si~aly daleko: ze wschodu u rzeki Torysy do Blglryi przytykajc, rozcigaly si na zachd do Elby i do Sali, obejmujc i Czechy j u p61nocnego wschodu zaokrglala je, jak si zdaje, kraina nadwilaska po rdla Bugu i Styru, a w stronie poludniowej przechodzily one za Dunaj a do Panonii; ale ~wne ognisko morawskiego krlestwa bylo na lewym brzep Dunaju, tam niemal gdzie bylo ognisko potgi Getw za Decebala. Nazwy niektre dawnych getyckich miast lub uroczysk, jakoto : BvJ..cl.'o(JU, I d{31jQO~, 2 BwyaUul'01'3 itp. okazuj dziwne podobiestwo do wyrazw slowiaskich, i za czasw tei morawskich grd ktry. nazwiskiem swojem getyck Daw przypominal, tumaczono przez wyraz laciski puella (diewa). Bardziej jeszcze uderzajca jest tosamo w imionach osb. Xiita morawscy uwalali dawne imiona gotyckie za swoje ojczyste i nosili je, chocia byli chrzecianami. Trzej znakomici i sp61czBSni sobie xiita morawscy: Raatyc, KotuJ, Cendebold, maj, jak widzimy, maloco zmienione imiona trzech xiit getyckich: Raska, Kotysa i Decebala. Moina zd mialo zrobi wniosek e w wyobraeniu Morawianw wczesnych, getycko i sowiasko byly rzecz identyczn!, jak tei na to wskazuje ju Masudy, li i gdybymy mieli owe rodowody slol) Polyb. V. 97; Liv. XLIV. 16. ') Tukid. II. 98. 3J Tak czytaj niektrzy uczeni pomylone u Slrabona, VIL !98, 81zw Kt"laiowofl klreto czytanie tem prawdopodobni.jlze li, wyda, id)' je porwnamy ze Mowami III1.deIJo u D'Obal. lir. 104. ) P.rU L 378; Boczek Cod. dipl.I. i S. Dawa, u Jorn. a. ts, ,.., leWa nad P-a- ') u D'OU. Itr. 104. .' 6!i

o ktrych pisarz ten na pocztku X wieku spomina, I okazaoby si niezawodnie ~e tak Sowianie w oglnoci jak w szczeglnoci xiita morawscy wywodzili pochodzenie swoje od Getw. Jako~ kiedy wedug Appiana Dakowie byli Jonami czyli, co na jedno wychodzi, rd swj od Jona wywodzili, .u Miorsza i u Godyslawa Paska Jon zaIiczon jest do przodkw sowiaskich. Te same wyobraenia o pochodzeniu Slowian podzielali tei apostolowie morawscy I i w nich nard swj utwierdzali. W Myzyi, Tracyi i Macedonii zaszczepiana bya nauka Chrystusa ludom getyckim ju~ za czasw Pawa apostola. 'l Nauczyciele tych ludw zaszczepiali j w ich ojczystym jzyku, i w IV po Chrystusie wieku odprawiano w tamtych stronach msz wit w jzyku Biesw. 3 Czy z owych zabytkw chrzeciaslwa przechoway si jakie szcztki a do czasu xiiqt morawskich? nie wiadomo; ale to pewna, ~e morawscy apostolowie podnieli myl starych nauczycieli getyckich I i nauczajc Sowian w ich ojczystym jzyku, przypominali irri: jak to niegdy sam Pawe apostol opowiada nauk Chrystusa ich przodkom. Kiedy Racislaw zaj si najozynniej ide utworzenia niepodlegego slowiailskiego krlestwa, uczu to dobrze ~e niepodlego polityczna Sowian nie moe by zupena tak dugo, jak dugo ci pod duchowiestwem po wikszej czci z Niemcw zoonem i pod zwierzchnictwem' biskupw niemieckich zostawa bd. Stara si wic i w tym wzgldzie wyama zpod niemieckiej przewagi. Wprawdzie nie spomina nic o tem aden spczesny; ~e atoli tak byo, i ~e zaprowadzenie wschodniego obrzdku w Morawach wizao si c~le z dteniami do niepodlegoci, o tern ani wtpi nie mona. W tym tedy celu zawiza xi ten stosunki z Carogrodem , i wyprawi okolo
-

wiaskie

.-._._-----

~ Maaudy u D'Obssona Itr. 86. 0) Ob.tr. 4,09. -> V'Jta s. Theodom h Mebphr. IX. :17. ) Nestor, Polno Sobr. L U.

.9t

roku 86.f. poselstwo do cesarsa Michala proszc o nBu8lyeiei. sowiaskich. Byli podwczas w Carogrodzie , tak mwi dawna legenda, dwaj bracia: Konstanty i Metody, rodem z Selunia czyli Tesaloniki, synowie Lwa patrycyusza. Ojciec odumar ich do wczenie, mimoto otl'zymali oni wychowanie staranne i powi cili si stanowi duchownemu. Konstanty ktry z osobliwszem zamilowaniem oddawa si od dzieoistwa naukom, i dla 8woiob rozlel'ych wiadomoci otrzymel miano filozofa, by zruu uczniem, poniej przyjacielem Fooyusa. Focyusa te znal i Metody l ktry wczenie do zakonu wstpi, podczas' kiedy brat jego ksztacil si na xidza wieckiego. Jako posiadajcy jzyki rne i niepospolit biel'o w sporach teologicznych, posiany by Konstanty do Kozarw ktrzy o nauczycieli chrzeoiaskich. do Carogrodu zglaszali si: tam w okolicach morza czarnego i azowskiego nauczajc, uwolni z niewoli kozarskiej wielu jecw, podnis zwloki . Klemensa biskupa rzymskiego ktry roku 02 byl w Chersonie tanryckim umczony, i przynis je do Carogrodu. Wezwany do apostolowania w Morawach, udal si tam B bratem swoim Metodym. C~ywali podwczas Slowianie w pisaniu to laciskich to greckich ~osek, mieszajc je w sposh dziwaczny. 2 Apostoowie wic owi uloyli nowe abecadlo so. )viaskie wedug wzoru greckiego, dodawszy niektre gloski bd IWWO wymyone bd naladowane od innych narodw. Wynalazek ten byl na swj czas mistrzowskim, i nazwano pismo to kirylic czy dlatego e je gwnie Konstanty, Kiryl poniej zwany, uloyl, czy te ku czci tego zasluonego a wczenie zmarl~o apostoa." Przetumaczyli tei co potrzebniejsze czci pisma wi tego, j. rozprzestrzeniali z wielkim poytkiem nauk Chrystusa . midzy Slowianami. Wkrtce oskareni przez duchowiestwo niemieckie przed Mikolajem papieem, jakoby nauk kacersk
') MoskwiL z r. 18.1.3.

m.

411 i

43~.

') Mnich Chrahr, u Kalajd. Joann. Ex, B~. sir. 189.

3) Pierwsse z tych mniema byo do nieci_na powszeclurem; za drogiem owiad~ czyi si ~opitar. GlalJ. Coz. LXXVII.

tt.

ludem zlllczepiali, powoani byli do Rzymu i przybyli tam w roku 867 nios!c z 50b! relikwie . Klemensa. Papiei Mikoaj jul nie lyl, jeco nastpca Adryan przyjl ich z wielk uroczystoci: rloyli oni swoje wyznanie wiary przed nim, i Inalul je supenie qodnem z zasadami rsymskokatelickiego kocioa. Zabawiwszy tam clas jaki rozchorowa si Konstanty. i wstpi do zakonu przybrawszy jako zakonnik imi Kiry'y. Wkrtce umarl, dnia U. lutego roku 869, majc lat 42. Metody wrcil do Moraw, i przybyl najpierw na dwr xizcia Kociela ; , R08cislaw bowiem jul okolo tego czasu jczal w wizieniu. Do Kociela , jak mwi dawny iywociarz, pisal w licie swoim Adryan: Nie tobie tylko jednemu, ale wszystkim krajom so wiaskim szl tego nauczyciela od Boga i od witego Piotra . s Bd jak bd, Metody przenioslszy si niebawem na dwr potinelo witopeka, do Wielogrodu, i osiadlszy tam jako arcybiskup morawski, rozszerza wiar chrzeciask na wszystkie strony i a chocia raz jeszoze oskarzono go do Rzymu. Idzie w roku 880 stawi si musia i usprawiedliwia ze swego postpowania, wyszedl jednak i t raz zwycizko i uywal nie malej powagi. Potsnemu xiciu wilickiemu ktry z chrseeia stwa natrzsa si, pogrozil, a w wojnie ktr~ z poganami nadwilaskimi toczyl witopek, dodawa on mu otuchy. 3 lady jOlo stara duchownych pozostay nietylko w Bemie, w Oo mucu i Wilicy, ale nawet i w samem Gnienie: Lu bowiem w ponych jeszcze czasach sawiono w pieniach kocielnych imiona Kiryly i Metodego jako ojczystych naszych apostow," Ci tedy apostoowie w okolicach Macedonii, gdzie ZDano . w staroytnoci getyeki rd Piastw, urodzeni a wychowani na dworze bizantyskim, uczniowie zarazem i przyjaciele
---') ') ") 0)
----~-----

midlY

MoskwiL z r. 1845 III. U7. Tamie str. Uli. Tamie str. 430. qui nos per bea!.IU pontifiees et COIIrel8ores _s nolro8qoe l'atrooos Cyrillum et Methodium ad uoi&alem fidei QuiatilDae dipa_ SiaD. Socelovi. Offieia propr. II. Patron. Cracoy. 1596 f. 7.

TO'"

e...

.93

Focyusa, ooto powtarzal za Teofllaktem Simokata e 810wianie niegdy Getami zwali si , I nictylko te nie odrsueali owego podobiestwa jakie midzy dawoemi Dakami a Slowianami ju w samych imionach krlw lub w IWwie miast bylo widoczne i ale owszem za pomoc wyiszeo uksztalcenia twego utwierdzali niejako nard w tern przekonaniu, wyszukujo stare ;& ozasw apostolstwa Pawia le~ndy, i odwieiajl!C je nie bez pewnych, choby dalekich, zastosowa do obecnoci. t . Te szczegly pilnie zauwaiawszy, przejdmy do rozpoznania dalszego textu Miorsza kroniki.
ROZDZIA

XXV.

II4jta I krlo""le pole)' ,oebolbll od Swltt.pelu ra......

,o.

Aoor &idenly6ko".wlly dawllIo Decebala I Cendeboldem czyli wifopelkiem morawskim, prowadai rd x~i,1 polskich w prOllej linii od teKo oatalDieso, IOWite Leslkiem IV najstarazego syna jego: Mojmirl. Wnukiem witopeka jeat Semisllw czyli tak zwany Ziemomysl.

Semovito autem mortuo a) " filius ejus Lestko , Lestkoni vero filius ejus Semislaus hl succedit, o) quorum utrumque animi generositas, robur corporis, felices ad omnia successus, adeo reddidere insignes, ut omnium pene" regum virtutes suis autecesserint virtutibu. el
. a)

&Inowita nastpi syn jego Lestko ; po Lestku syn jego 8ernis1au': kMr~ obllj apaaia/okiq urny siu, krzepkoici ciaa i szcz~
liwie

Po

mierci

dokonanemi d;ieami wyuczeglnili si tak, e

wszystkich niemal kr6lw cnotami 81lJemi przewyi8zy/i.

ronn.

Ilulem lIIorluo. lak

imi

D i W; "",d. i4. UqIU. h) .Samial . .... lak piAo, ;'at lel:0 xicia ... kilim bardzo waillych rocznikach, i ID, jak 1111Ilomam, jo.t

np.

') conln SllVo. sive Geta., hoc enim nomine antiquitus appellati sunt, Phot. ~yriob. LXV. dr. 91, ') Od Pillta getyckiego mgl wywodzi rod swj tak Mojmir i Ral!c, iakolei witopek; atoli h.enda nas., o Piseie, jak j podlje Mioraz, !lIa osobliwsIe do lego o.latnie~o lrieia zastolowanie, i Irlf.'b. plmi~tl le wIdnie pod wi,topel ki6111 rozwijal rlwnie clynn04 I"'oj~ Metody: w jero wic c"lch dno tej" leieniJ;tie t rorm~.

jep

prul uUi,.eio lrobiollo I aiej POW" z-illou. ja 10 UJla.,. w rocalliku bent!dyklJ6.kim. I w ko6cu Ikr6COllo 19 OslalDi, Da Z_iaill. , lak elfMl,. je obU w J'9Il-piamaeb kl'ODiki IIion.. ' GIWI&. el .~. .... rkp. II i m; ..,..t. cd. nu:etuil. dl lak ....p. II i ID; Wf" cd- paU. e) r. n 4odljo la la Ilowe: De JfNMnc _ NqUirc 'I MMliu ~.Ik.

WUciwl;

..

.pon..

&mot1ito ilaqtle

1Mf'ltw.

Im~ Semowit, jak uwaali~my na str. 4 ~, jest tylko tlumaeze-

niem imienia I ...Kl,fJaM~ i aluiyo tak Decebalewi daokiemu jak l morawskieau Ceodeboldowi. 1 Powyae wyraeoie; ~ rur'" W'Sb&uje bard&iej na powon~ i naturalDl Qier. na na tak~ jak &Iio:tl xi4i daoki, ktry. jak wiadomo, ubil si. Jako nie o nim jest lu mowa, ale o xiciu morawskim ktrego natiJraln ~mier pogwiadczaj\ roanikarze niemieccy. e tu tylko o Cendeboldeie morawskim moie by mowa, wida to na~dniej z nastpujcej okolicmoei : Semowi. ten, jak mwi nasz kronikarz, byl Lestka IV ojcem, dziadem Semisawa, a pradsiadem Mieczysawa l, ktry w drugiej polowie wieku X yl, i &Dany by OIOmeie Tietmarowi i in~ Niemeom. Odiezywuy wic trzy naItpuj~ee po sobie pokolenia: Lestka IV, Semisawa i Mieczysawa, Pl'Z)'pada na Semowita czas ten w ktrym yl Switopelk.. Piasta b)'l synem dacki Decebal , a rozpowiadano e tron i ca wietno swoj winien en byl gokinnemu przyjciu aposf.olw w domu jego rodzica. Od Piasta wywodzil rd swj i Cendebold morawIlU , a rwnie hojnym i gocin nym byl tak on jak i poprzednik jego w przyjmowaniu sowiaskich aposf.olw w wieku IX. Oto powd dostateczny dlaczego dwoch tych x~t zidentyfikowano. Pisarze nasi mieli w tem pl'lynajmniej pozory u
') Cybela (~ Kv{J6lfj) czyli uosobioni I iemia cluooa bya. jak si zdaje, u So wian josecse w wieku IX. Jeden I dawniejszych pisarzw czeskich wym~i,..~zy najdawmejszych cleskich x~t od Przemysawa al do 1I0slywita ojca 801'%)"11'0jowego , dodaje: flIOt'lIm prillCipvm Dfl/$ diceballU' rdulum Z e b .. d (Cehtl/). Dubli. Alun. Iist, 55; porw. u Neplaha i u Hajka bslwo Ztlu. Nie jest tedy przypadkowe podobieltwo imieoia witopeka, jak je Iplezemi Niemcy wypisuj., do imienia Decebala. Regino ktry byl jui mnichem wtedy gdy witopek. pano_, lowie go wedug dawnego jednego rkopismo CendeboU, Peru I. 601, takallllO 10wie 10 przel cale dzielo awoje Luilprand i bezimienny ywociarz biskupw kameraceskich u Pertza, a w innym znowu rkopismie znalaz tene Peru lo imi JiiruliboUIII; uakoniec w uWnlw dawnej kroniki wgierskiej przyloClonym z rko pismu widliskiego (Kron. wg. VI.) witopek nazwany jell1 Dipoldem (Dieboldem), co wszystko wskuuje lIa imi Decebala. Z tern tei imieniem bolwa u So wian stoj w widocznym zwizku imiooa Ziemowil i 7Aemielaw, i I lejlo, jak mniemam, pl'lyclyny ojciec naszega Mieclysawa l, Ziemi~,-1IU'II'lfty jesl pnez SplCZlllDel(O lObie Chudeja ben baaka Spr.: Dubal .1 &kJab to jeot: so'wial\aki Dece1lal. Ob. Lelewela Polska ir. wiek. II. sir. 0131 i IV.

m.

495
Jdlieindliej robiono tak samo bez adnych pozorow. Jornandes opisawslY panowanie Durpana cl)'li Decebala przylltpuje wprollt do ~enealogii Gotw, mwic : Horvm prim", (ilU GtJpt qui gen_U Hlltlltll, Hel,,",l tlero gtrluil .,4l1g;'1 itd., nie spomniawsly ani psowem w jakito sposb wie si z Decebalem w Gapt lub Halma\. Bezimienny znowu pisarz kroniki wgierskopollkiej, opisawszy panowanie Atyli przeskakuje od niego prsez Kolumena i Bel do Gejly, Stefanowelo ojca~ ktry, jak wiadomo panowal w drugiej poowie wieku X. Tak piJano zwykle w wiekaeh rednieh billtory. Co do Miorsza, powoa on si zaraz niiej na roezniki polskie, i zdaje lIi e t wiadomo wyjl z nich: w roczniku bowiem benedyktyskim, ktry mimo niektryeb wtrtw pofniejszyeh ma jednak glady wysokiej starogei, czytamy pod rokiem 976: He ,.,., flationu regum et t/uCIm& Te s rody kroJw i xiit polPohmie: Co/i.ko gtrl_il Pya", Pya.' skieh: Kotysko zrodzi Piasta; Pias genuil St1MI1itJatlm de80Ma Rtptll; zrezi Semowita z ony Replri ; PoapiliUl tt&Um cum ,obole lila Popiel z calem IIwojem potomstwem radici/ru erl de Polonia tjecla' ; wyrzucony by I Pelski ; Semowit StfIOrnlli ouletft d_ctJlum ohtifeM zd na tron wstpiwszy lrodzi genuii Liltkofltm; LUlko gentIii Be- Lestka; Lestko Irodzi Semisaw.;. fJOffi(,}I; Sef/ltmU(,)1 illitem gefltlit Semisaw Id UGdai wielkiego mtJp"m et prirlUm Mye,chonem. Mieszka pierwszego. Gawel i pomocnik jego Micba kanclers ktrzy w llronice swej dzieje lchiekie cakiem niemal pominli, dotykaj staranniej ni Mioral bliszycb przodkw Mieczysawa. O Semowicie mwi: SmuJvilJ "ero, principattlm tUltpSemowit zag xilciem ZOlItat"., ."'plllo,e lJel irltple juMlllltm wsI)', nie trawi modych lat na ,uom non exereuit; ,ed UlU labom rozpucie lub prnowaniu; lecz el milicie, prollati, (GfI4m et ho- j~wszy si pracy i dziel wojennych, nortlm gloriom acquiritli/, alque rui dostpi czci i slawy, i rozprzeprifeipatru fine, ulkrilll qllam alilItrzenil granice swego kraju dalej qui' IInIeG dilalm/. Wyd. Bandtk. nii ktrykolwiek z jego poprzcI. 'l7. dnikw. Z tyeh sw widad to tylko e Semowit, pradziad MieezyBlaWl I, by wadz lardzo znakomitym: jako nietylko imieniem samem, .~le i saw i losem swoim podobny jelit wielce do Decebala dackieso, IJKIrawski Cendebold.
I) De on.. Cel c. 14, lp . Mural p. 199. ') Wyd. WInI. sit. !!O; rkp. Sdl. . sit. 3111.
IIdb;

~I g l t lzed byGoogle

.196
utnymuje w jednem z leplIIYch dli.elswoich t e Ziemowit, oli~gn" tron polski za pomoc morawskieio witopeka, a wsz,scy policy historycy mniemaj, e Lak zwany Ziemowit jesLto jaka osobny I~~ ~ry w Gnielnie i w okolicach jego panowal. Zdanie Lo jest poniek~d za pewnik przyj&e i Lak upewseechnione , e gdy 11" roku 848 zapucielll ai w rOImow z pewnym uczonym lDem w Wanzawie. i Dapomk~em ii z rozbioru rde dziejowycb polskich pokazuje si le ZielIlowit nasz jelit I Switopelkiem ~orawskim jedn i 1\ um. osobli: roz'mial mi si w oczy. a w par dni czytalem w przegllldzie wal'lWlwskim midzy przycinkami ktre si kogo innego tyczyly, naaLpujllcy do mnie wylLosowany: Wkrtce moie po8l)'IZ)'IIIY e i Ziemowit polski l:1 ~ j~t osobli co SUUllopl/t morawski,. II Mlii, len jednak ma rozlegle i gruatewne wiadomoci w dziejach ojczysLych, ma &zczere zamiowanie w naukach, j wielce go powdam. Dla niegoto i da jemu podobnych milomikw i badaczy dziej6w polskich zestawi tu ku spokojnemu rozwaiaoiu okolicznoki nllLpujllee. zapytujc ~ali z tycb danych. jakich nam podzi dzie mane rdla naaze dostarcuj . moina zdrowym rozdkiem uw~6 inny jeucze, prawdopodobniejszy wniosek? lub' nie ? II) Na przeIIlrzeni ktra si od Elby i od Sali c~iD ie po obu .brzeiach Wisly, p:mowal morawski witopek : 3 panowa wic w tak Iwanej poniej Polsce, W Polsee Lei a nie gdlie indziej panowa' i D1S1 Ziemowit. 6) Czas panowania nauego Ziemowita przypada midzy rokiem 86-89i. I wIdnie jeltLo tenie ~am caaa w ktrym panuje w Polsee witopelk morawski. e) Panowanie ZiemowiLa naszego mialo by Lak slawne jak iadDego jego poprzednikw. l wiLopek lei panowal najalawniej le ..wzystkich woich p przednikw. ' Dol. CZ)'W 3ZY do tych podobiestw to co'my wyiej o rodaie i o imieniu wi to p eka powied&ieli, trzeba, jak mi li zdaje, z kODie~ , na tpnosci przyj jedno I dwojlfa : albo powiedsiee ze dwaj xii~La jednego rodu i jednego .imienia panowali w jednym cauie i Da jednej prze8trzen~ wPolsee, i obydwaj byli jednako slaWD~ atoli jednego z nich zaali doakonale .pl~ni pisarze, a o drusim &sola nic nie slyszeli:
~ O.,olialri

O rorm. nasL Pil.L itr. L

., PI'I....d Wini. I t . t8S mielio lat, lir. 17t, l) Thielm. VI. 60 i Co.mu J. 35 : qui (Zultopluk) lilii non aolUlll BoaIemilm YenIIIl etiUD aIia. regione. uaque Id Ownen Odram et inde yersua UDpriam uaque Id lluYiwn Gron aubjupvit; porw. Mo.1AuiI. a r. 1846, llI. 410. 801lUD8rsb. I.300. .

er

Diqitized

byGoogle

0697
co j~ ~ywis&t rUe.dofleCUlok~; albo trzeba przyzna e morawski C~bo14 czyli Ziemowit, zwany powssechaie witopekiem, jest z polskim Ziemowitem jednI! i t laml osob.

filiru fjm udko.

Powiada Miors7. e Lestko ten odznacza si sslachetnoci umyi pomylnemi wyprawami; tosamo powiadaj nasze nim roczniki, a Gawe ktry tu niemniej wanym jest ~wiadkiem tak mwi: ' Ctti (Snnol'iJho) mortuo ftcet!uit Po mierci Ziemowita nastpil Lesthko , filiu. PjtIS, qlli paierne Lestko, jego syn, ktry cnot i woprobitati et andaeie .'lesfi, sese mili. jennemi przewagami ojcu wyrtaribu adequatrit. Wyd. Banl. I. ~7. wnal: W tych oto slowach zloyli polscy kronikarze cze pamICI najstarszcgo z synw witope1kowych: Mojmira, i to jest wszystko co So wianie z ojczystych rdel o znakomitoci tego xicia przytoczy mog. Nazwano go tu Lestkiern: i tern samem bliezono do rzdu xit ~wie tnie panujcych: widzi~i~my bowiem w cigu niniejszego rozbioru ze nazwa LesLko ma mniejwicej takie znaczenie w naszej historyi jak u Rzymian nazwa Augultus lub nazwa Arsaces u Partw, Obok tego imienia ma kady prawie z naszych xiit wasne swe imi, tak Lestkiem II nazwan jest wielki Birebist, Lestkiem 111 Kotys, Lestkiem IV tedy jest Mojmir. Czyny tego xicia podane s w znacznej czgci przez rocznikarzy niemieckich; ale nie wiadomo z niskd: kiedy panowa przestal ? i czy zostawil jakie potomstwo? W tym wzglflzie gubi si rozmaici historycy w domyslach. Nasle kroniki wnosz zupelnie nowe ~wi:ltlo na ostatni okres dziejw Wielkiej Morawy, dziejw ktre a dotd mga nieprzenikniona zakrywaa ',Fzed oezyma uczonych. Wedug nich (a mona im w tem da wiar zupen) nie upadla z przybyciem Wgrw spoeemoc z tak usilnoci p~ez Ra~eislawa, i witopelka midzy Dunajem a Balykiem dtwigana. 31e u~18 tylko pewnej przemianie. Jak si to dzialo? rozwaa tu bdziem z kolei. Umieraj~ witopek welwal. jakemy to ze slw Poclirogenity widmi,l trzech aynw 8woicJ: Moj,,"ra, witopeka i witoboga, zalecaje im' zgod nadewsZJlllb. Byl ~e.t,' Mojmir, jak z tego wnosi6 si godzi, z woli t>jca wielkim xiciem ktremu dwaj inni bracia winni ~yli uleiS'o. Te prawa swoje umial popiera ,orem, i caly cig panowania jego oUlIuje' e lo by ~ niepoapililycb p~YlXliQLw.
su, sil wielk'

') De 'idm:

ImP.'c. 41.

p. {to. t~

63

Zaraz po wstpieniu swojem na tron zawar urod I Niemeami, i byl jaki czas pokj; ale wtem niedawnem a rozlel'em pastwie lIIft6stwo bylo rnorodnego ywi olu co przy lada poddmuchu nieprzyjunyeb ssiadw wybuchal w zawzite nienawici i wojn domowi. Dwa obrdki slowiaaki i lacitiski rozdzielaly chrz~ciaskich mieszkacw, obrdki im blisze siebie dogmatem tem zapamitalej p~eladujlce si wujem; prcz chraecian bylo jeszcze w tem pastwie i popn niemao; a osobne prowincye przypominaly sobie czasy swej niezawialo~i od Moraw. W teto sabe strony uderzala polityka Niemcw usilu,Keych ....elkiemi sposobami jeli nic cale pastwo to przynajmniej czj jelo zholdowa~. Opr jaki jej sLawial Mojmir, rodny jeat podziwienia. W roJ..u 895, w miesicu czerwcu, pokazuj si w Raty.bonie na sejmie drobni x~ tka czescy, a na ich czele SpiYlniew i Wratyslaw, synowie yj.eego jeszcze Borzywoja; przyjci dobrze u dworu owiadczaj i0towoU Sw()~ do ulerloci cesarstwu." Wnet atoli zostali po~i.iPici i zaniechali swego zamiaru, a gdy po dwoeh leciech chcieli iO odnowie, sal Mojmir posw do cesarza domarajc si iby Ibi~w jero na dwr swj nic przyjmowal.!! ZawiLali jednak :le w roku tyme, 897, do Ratyaboo1 POmienieni xiLa, skarzc si na surowe -ebchodeenie si z nimi lIojmira; ale ' prcz wzajemnych podarunkw i sw pociechy, jakich im Aroolr nie szczdzil, nie wida aby i t ra ch oderwania si~ od pastwa morawskiero wzia skutek pomylny. W nas~pDym roku 898 udao si Niemcom podburzy przeciw Mojmirowi rodlonych braci jeroa i upalit wojn domow; trzy razy cigny do.Moraw wojska cCUl'llkie pod dowdztwem margrabiw Liutpolda i Aryba ku wsparciu .peAa i jego stronnikw ; ale i to nie powiodlo si: Mojmir zwycifi" braci, wypar z kraju wojska cesarskie, a cala ich pomoc miala teJf tylko . kulek, c zwycil(io llc przez wifttopelka i zamkni~e. w jakimag (rodzie niedobitki, uprowadzili do Niemiec, miaate BpaU....y. Odw~.Rc te Al'nolfowi l:tkowc p ost powanie Mojmir, pnyj., na dwr swj obunol iie myli sit; wi~c: I'orflrogenita twicrdlc ie ilgodl rok tylko trwali, ale to co m' i okolo \"go czasu o SpuBt08:teniu i uj~eiu Moraw pl'ftl Wgrw, ~p lit lylko do Karyntyi czyli Morawy iladuMjakiej, bo i tylko lawie wieJ . . - . eIi wi topeka ziem;'] : li lOif!" ''oii I~6otUAilfl. De adM. . . . XIlL at. ') Annal. fuld. ad ann. 897, ap. PerLz L 4tS. S) O jednym tylko bracie, witopeku. mwi roCJnikln fu1daja1Li ; ale ie lu naJely i Swelboh to wida(~ il licmych dlr~izn jlkie mu ceslne niemieccy ArnoIr i Ludwik El wstawienieM J1 tuitpoldl i-lzegrima robtli. ObiCI Boczka CN. dip. L p. 116.!J7. 70. Ten Z"elboch I'ir progenie boM 1I06ili1atll ezorilll. Jnpima pnJjaciel, 1 wml Liu~olda jelt, jak mi li Ida,je, ni. Ido inD, jllt tJlko tneoi .,. wi,opel!l.a. ')

Diqitized

byGoogle

JNIIO przeciw niemu Ir,aaryb i wspar. spraw j8io najeidUjc knje

.
..
f

..
... :

'.'

,J

;s ,
/.

,1
'III

celU'lkie. Najad ktry w roku 900 uoJili. na Monwy Bawarowie ubyl w tymie sa"JOl roku stra....em .pua&olZflniem Bawaryi prle& W rrw tak ie .a 50 mil w d1u i nem r~galy si lOutue poKOneliJka. To pl'lyIpieuylo pokj ~d&y Nie11UIUIi a Mojmirem kLry li dotd byl, jk sit ..je. IIpnJIDiellecelll Wgrw. Z radoci~ pl'lyjli propozycy pokoj& Nieeoy w roku 90i i uPl'lyUts'y ten pokj strony obydwie ; w.IllDkw N0 jeduk gie pedlje iaden niemiecki rocznik&I'L Ju I &elo . . . . .0 ,od&ileby si, waoai ae korzy1lci w tych warunkach podane muaiIly hyc! Da strollie Mojmin, bo znlna jest gorliwo WC&elnyoh niemieoki~ rocmibny w podnoueniu i sapisywaniu choby najmoiejuych IY.w odnieaioayoa na SIGwianach; skoro wiljC o nich milCl mu, aialo aif mie pneciwuie. Nie-lej tei potraeba bylo Mojmirowi pobudki uywa4 dobre porolUlDienie I Lak strasznym i tak bliskim ssiadelD jak Wtlft7. i 8n Dl IWoje barki swny ciiar wojny z nimi. Te okoliczoc*i rozwUaj\c i hlczc na &o ie Mojmir odLtd ai do swej mierci przeciwko WfII'om wyl&puje. lalwo uOlumie dlaczego w roku 90i zowie BO p.nera KI'1Dyi rocznikarz fuldljaki. a Andrzej Dondolo liciem Monwy i Czech jeue&e w roku 9 ~, oto: przymaote praw nalenych mu Lak do Czech jako i do KarynLyi ktrych mu przez cig p'anowania ArDGfa upnecaaoo. or81 uatwienie nieporoaumie z brami, musiao by. jak mniema... podaawl! uwieranego z Ludwikiem pokoju. Z Lylu wic nieszcz4 ktre si jednoosenie na niego zwalily, _yuedl lIoj.ur lW)'oipko i jui w roku 899 mial dose swobodnego CUlU uM a wewntnnem urdzeniem pastwa. Na idanie je~o ..aaoall w Lym roku papiei, Jan IX, arcybiskupem morawIkim niejakielr0 JaD" i dwoch biskupw: Benedykta i Daniela. Ci przybywszy do kraju _ianowali imieaiem papieia i zapewne nie bez upowanienia jego trzech innych biskupw, ukreQajc im stosowne dyecesye; przeciw czemu oburayli si, biskupi Dieqieccy. Z.apamitaloich i wyrzekanie na sam nawet glow, kociola odmalowaly si dobitnie. w skardze zaniesionej prael TeoLlnara biskupa salcburui8tfo do Jana IX papiea.! Jest rlec wielce podobn, .chocia &ei0 adne pomniki nie powiadaj, ie z tych praez papieia mianowanych wwczas. sowiaskich biskupw, byl Jan _ Wielogrodlie. Benedykt w Nitrze, a Daniel, jak si zdaje, w Krakowie lub w Wil.icy gdsie od CU!U zajcia tych krain przez witopeka cbndcia6stwo kwitno.
lawly I IO~ czeskich malko.lMtw, odwetowany

? BocIek

Cod. dipJ. Mor. L 60.

N';wi~j kopotu podWeutl spraw_ W"rIY jak eIej nieml Europie tak IIlczeploiej Morawem. Od eElSU jak id. nlld CiS! 51'""'1dzil 1'11 II' stali 'i oni [lny Iadzie I III' P j d em koniecm cm , kt r 'o kulki moin L; o 1 .11.. pn m I uniiarko an m post powani 'm. Z jmira robi za zezy! zar 'no j gu roz arcybi kupa alebur ki go na omkniono, unki prayjazne z W. rami lak d, I ce iebie prz yj w zy. golili ,101 ,lo ' ua ~po 6b da wiar tyrnbardzioj , e i Porfiro' nita mr w ccniu . i Chrowat w 7. \\'1] rami.~ To wie z tak zgro7. spomina , je. l \ lani c no 'od m zdro olit) i i . rnoraw kich , ktrcj gdy"y si w wcza ci j i po ' z hniej trsym no, o sz cz d z onob y \ 'icle z owych nieszcz jaki ludzku d Zawarlszy p o ni ej Mojmir sojusz z ce arzem Ludwiki m wal z. straszonern m ztwem przl'ciw \V l;rom kll"1. Jn:llo o przedt III mi hordami z Kozaryi wzmocnieni spu lo Z) li w roku !l01 Kar '1I1;~ i 110 , rawy przcddunnj: kicj wl :lI' gn ~l i . ZtorZOIlO bit 'I} i lojmir zostat z \ ci. =! 'apady ich odllawi:lly i,: i w lalach n a st pny ch, a w I' 1..11 !l 7. nOW II o zniesieniu wojsk w ~' \; i e rski ('h przez Iloj mira.ol Je 110 Z)II II podany nam II tym :\i':I'ill, przcz cudzoziemcw: a z po . Z 111<' ezunia o nim w );Ilad, nastepuycl. d Ollly~l:lj si . rozrn ici U'Z IIi i pr7.jIJIllj p Oll i ek d za rzecz pe w n e lojmir z"in w 'j \ i Iki j hit i kll' r W 't~rowi e z 'icmealJl i pod Pre zburgiem w roku 7 1\I\' l) II. lnicnianiu temu kt re jest dz i ~ powszechne, zadaj fal z 1'0 1II1 .i I' I i . O wa n o ci t e ~o rodzaju rdl' w oglno. 'i i o I' eznika " 1',)kich m wi em obszernie w \it:,'d7.e pierwszej na troniey 1 ~ i (I pisano je przy k oci ula c h zunczniejszycl: i klasztorach, a /,i ano cicj spcze n ie z wypadknmi. Mojmir czyli lak zwan II na. o postar a' si o liczniejszu du chowi e stwo w kraju: na danie je o mi 110 w Ilzymie dla ~I o raw, w roku HUO. areyhi kil/, III J:lJ:l , bi pnmi ltcncdyktn i lIauiel:l . z ktl',')'ch oslatni , jak ju m' ' i III. mi l prawdopod obnie dyt' c (~ zy ,: swoj,.' w ziemiach Polski : i moi l i IIi je hez zwi:!zkll ze zrlnrzeuiem tcm ta okoli czno. e naj star zy l I' zru-

') Ihl"l " k l ;" d, oii,oi ,

') (" 'r11

"lir,

I. 1\:;,

' \ rrtf' T1f /,OH.!irr,: fU TtC

~~ ,

'TII/',,:

T" "['xfJl''; x/ci (CI'/C;uc,;

i-'Z Ol 7 f.,'.

1J~ adm. t",/, . J

I I l,

" Ekk,'I",,'di ClirolI , "I' I' erll ~~, \1. ~~ , ,\ ," '"' ~.lXO .:. uict, nale ;,!} /'0p raw". aruarru-, III/ a .\ l a r0;4 l i s.

,"i.!.

. / 1'

,91. U I ieno ~

Googlc

)O

k6w'w Polsce' pisanycb; ', oCz ik ; Ikei;lt~nsJt'i,zac2'JY1lft 'silj''l'6kietri899 w kt6rym %:lci~ioQa jest ~mi~r ' iI~jza cit; LSicl)o: wroga " nicpodt~lbI~ )f{,raw : Amolra.' , -' .,1 " " .
'3

Dru~ wdn dal VI t~n rbcznik zaci~nion; 'jest ~lnicf '..estk:r:", w~l!pienic na tron syna jeKo Semislawa. .'Bmni 'ona tak: ' ..11Ino m;"i'13 (trl9I!J) 'Semul"", f,esllilmi IV lucetelit in r/'gn. Pliitl;e. nie je_tUl
I

m.

triafomo~ .~ .~as6'" ~oin'ych,. 3rbo_~iem jd BD.g~f:i~'prztJtJisajcy J1i1h~

."i

dawne roemiki zoal' I ten, I powIada wyrathle: - Smomysf IIero '(anno g/J' .{lDenMloL: Wiar.. 95) p,rOllt anlU ~s 1I rJ l ,. d n.rrant J*oriu,,' p"," 11m 'tJllsli qtto,." M' rtj'llj n c " NI ' W .II.,. piaflb 'r:inf~teRo rocznika ,t.tiM'fJ' Inal poe .I'l}ll!~ Il i-k '" ~PI'Bogu""" amieoia 's i ~ 'liePlI ' r,ko od ,~5---4)ltS. 1&01. jC8.rz~ ~ e to [est '_deiwy ' cz;ls 'W k6rym' -gmierd . momwskiog(l M-imira ,~ .. pIldIl~' Oql08 bowiem 'tes0 wypadku dothOllki ..lsca_1J1 t J'in;ch sroD. Uaony tlon wenceki "Andl"Je.r-l)~ndukr :ktry ' kromk swoj 11ft pooz~tnI XIV \'rieku nie bez ()gdnOlfei IJUadlll,m~; pe roku 9i: IIlit,pri- 10e ~e h~;tM W tym eznie W~",wic 2 Pa.. 4grmi, M"_D et Be/lt1Iicl 'Poi.. . nnni .,;szeMs&y SfYMOn,ti Mol'lWf /) re, interlecto CQfIllIl dUJC. 'lIt. fJ..(l j Crechy i ~ieia ich' %;wii~
! "

a ni

' mi dJY 'fflkiem9 ~Hh.u'l 'Ni W'8zystcie

memtf IUlZ'"

ie o :t l'tIRnym D.1jedl1e W~r. ktrzy ' od'-;aw i CZlodt ooqwuy, paton,w' NieJM'!H de Turyngii i SaxMlii. .NlkMriee wmitlh klltlZlorU' melioeAllkiego l~:, S8. 'rw,' A!18fr: I. '#7) slysDl'taht .8 Mierci 'juk. ' "~a' "iaf'lalciep '''N relql ' 93: 'natwil &n go Rp}. 'tygnicwelll; gdy ' htoli wtadomo d(Jstateczftio 'zk,dil\~d e Hritygrri: .... yl jeszcze w roku 92,!l ~ najpodollMej 'byla ~ fier MlJjmira: .
niki niemi '

llI"

Leltklini

M'" fius

eftts Setnf31iUlS

S1JCf!e88it. ~

. ,

Oto jest zdarzenie ' o' ktdrem zgoa dotd' nie wiedziano. Mojmi~ czyi tak zwany wPosce Lestko IV na ktrym, jak mniemano, siOliez)" si rd witopeka i pastwo morawskie ze szcztem zagino, ten Mojmir nie ~i beetmnili; lecz t_ari s,... ktry loy 'w wieku modocianYIR a zwal si 8etIJieaw. Wstpi .on na tNA po -ojcu oWo roku 9115 i panowa lJmlio pr wich: Pro Iynowie i """ki s to tytt (Io.ni w tziejaeh Poek; PiIoMe. ,\ . DziwR~"'yda'~ ft6CZl pO ty". reIlJ"'WMh ~h 1 IUpeuj zaglAdzie Mor.... na pootku wieku X i jedn~ wyg~1I . . .

,."
') Sommersb, II. I!.f,; rkp,

') Si~b: Grlll"l. ap, l'crlz \'11I. :;.16; AnnaI. . Pol. In msv Lub. ad anll. 9~1I ; ' in n:s. turop. iLid.; ,iIi ms. Begiom. ad ann. 927. . .
Diqitized

Sdz: str . ~o;

W)J.

Dobrom.

~tr. I ~3.

byGoogle

witY,. ...... po tyu al . . . i w.da , ....."Jl* ...a-...", " ~ aau- ---=---...l.-_:_ - ; , - - - lit a . - - - . . . . ., ' . i ZB c:z.JIeIgibwi wiado.o. ie iIMnt w~pade. MWJ. Da pola ,a - . . .,.u,.. sit, Die . . . . , . . &IM ~ ocInacat. Mi lei pr&Ji.n.~ ba dokla-

ct.eso ....."......ia

Jabi jeQi d zha"'1 ..... ..,.akie wiad-*i o ~ - . . --.,..ra.. I, . .'tri! twieIdaeDiu pewp_ ... nietJko WJMkie pra d ". o, . . .N.... lit nie jedDo ce doItd b. lo za d I . z "

. . .: ..u. ..,.

.) ~ ~ P~ ,~ ~ cnr. eis wieka IX ~ ~ wiQioki, ' " Walter o W.,. m6wi BepM. e w ClaIMeII ~ , . . T,aca. x.,.. ...wiICJ .Iui 'ft: a"'~ &Iq kI6nb, "z,odlep.u awoft od waeIkiej "...." ~ ..... - - - aaper.ie lJ'eh ~ wlade6w, ... wWat .... OI'MieuIi. Tik ....., KOI&III li &roIMI wiQieki Wyaewi, co Bie . . uporarw,oh WIlk ocIbJo lit- Mw. j ~ DUaJdt kroaibnJ, bJa&o waIb Popia1owiew li Piaaaowicuai: walka ~ k&r'/ Dieped~~ awemu narodowi ramuawae ~ UlilewaJi. ...-. IliajaNW'., ~)ID x~au.a kWny prIJ _waJda prawach i narop:la swoielt poaot&a6 pnpIi . Kiedy wite Dala Dopili powi..ta ie popie-wtoe Dali waa,li pneeiwko ZielHwMwi i jep.,~m ai 48 eaaau lWetIawa c:broIN'er: .... libi (S8_ _) , . . . . , al ,.,.,. au;., .., . ..,.. ". ,.,.. ,..;" .., ,s...... L 13) I wic j_ wideeana ie &ak 80IeIlaw eIIroky, ja i ojeiee jep lliea)llaw. i dziad jer Ziemielaw ltJi li redu ~ morawab*. i eD u&n)1UI sit Da koBie poIIkia; a rd Popielowiew, ..w drobn" udwdlaMieb ~.... upad IUpeWe, b) Granice Poliki praed Bolal.wem ebrobrym pnytykaly jui do Dunaju: IlIam, Da to ciekawe 'wiadec1wo w kronice wHierUopobkiej ktra do cloU dawn,eb pomnikw biltoryC&D1eb aaeiy. Aut.lr mwi o ajed&ie polskielo xieia Miea,.,.wa I krlem w~lienkim Stef.Dem tak:

d ""...,....

...w

.... .-.ae. ..

iee- CfIt" al ,.,_",." ~ i6fete .. ",.... PN..iae et lltutgariM ,.,.,...... ~: ... ,.,... ".,..,,.. al .... ~ al . . ., . Sfrito.. .a- ",.,.......,.,. Deif . Afrieu- ei~ iN"', it fi. Pi.- "" fili ........,., ~, re.... ,1: " .. .

_I.

MieclJllaw polski ubrawIIJ wuya&kie swoje wopko, prIJ~y ~o kr6Ia, pod &ryBOil .. ~ ~ IW'je tamie, na puieacIa P~ i W~r: ~wiea pnice PeIIU ~J lIf I do bruW Dunaju pod miuem Strnoniem i ltam~d sdy do mia&la E,er i I do neki zwanej Ci prsy-

x.,

Googlc

803
,rrocllt Jtulc 11Wi"fI

qlli Cepla A...-

CtIfH1Jtu', ..qa tul tfIIn. Gili;., ii-

qu i1IIer 1Itmgtlro" IbdlteM. ej Polo AD' (ifUfA Kron. wS' lU'.48. RUli i Polski kocayly si. liedyby i kUry I xit polskich zrobi na IIGrawacb ten zab6t,

du",."

potem ponad Cepla ai do twiel'dsy G.lis i tam na rolSl'lniezo Wlier,

rse IWIn

pieray, wykrcay si

o &ern nie w wiarogodnyeh ir6dlaeb nie sycha. Jakoi uboru acInero .ie byo; ale polacy ~ Semislaw i lliecsyslaw lnyDaJi te kraje jako pu'eim, praedk6w swoieh, xillill' moraWlklch.
e) ;wiadczy te Iestor e ju w roku 9 I kraj Idcy rni dsy grnym Bugiem:l anem n3lcal do Polski; a nie spomina nic zgol o lem jakoby tu byl zrobiony zabr przez xit polskich. Skoro za~ Niemy e le kraje do wi to p e k a nal ealy, wic zno NU vypada wniosek naturalny e xi t3 polscy otrzymali je po przodkach swoich lojmirze i wi to p elk u. Dodajmy do tego i e polscy kronikerze mwic o rozszerzeniu gr3nic Polski do Dunaju przez Bolesla Na chrobrego ni uwaaj lo Z3 zdobycz, ale za odzyskanie na powrt tego co jego poprzednicy utracili. Tak mwi Boguf31 [wyd, war z. str. 8) : Bole laur rimu., tnaglllll dietus, terminOl u chitci"llnl ub aliis dep e r d i toI trel/ue re eu p er ave ra t. I znowu na slronicy nast pnej Nyrainie o Dunaju pomniax 'szy, dodaje : viriliter recuperando, JW' I UOS progetlitore deperdita . To samo mwi komentator Wincentego kroniki. (Wyd. Dobrom. str. 130 i 131.)
d) Nakoniec mamy na to daleko starsze jeszcze wi dectwe. Porfirogenita p iszcy dzielo swoje o zarzd7.ie pa stwa okolo roku 949, obejmuje jednem i ternsamem imieniem Wielkiej Chro vacyi, kraj ktry z , gr3mi, z Pieczyngami i z Iierncami graniczc, rozcigal si ponad Wisl; a plnocn stro n Karpat ku schodo Ni pomyal si. O plnocnej jego granicy nic nie nadmienia , musiaa by bardzo odlegla i ale wicej ku zachodo ~'i przypierali Chrowalowie do Serbw, nad ktrymi, jak wiadomo, rozcigal niegdy panowanie swoje i topek i ktrych te kraj a po al odzy kiwal Boleslaw chrobry Porflrogenita zna i xi cia udzielnego owej Chro ' cyi: ie e zostaje on unionym jakowym stosunku do ce arza Ottona, a cala o no va sl lego autora w kasuje namacalnie e mwi o n szym Semislawie i pozostalkach past a moraw kiego, ktre nim zostalo nazwane Pol k, no ilo rne przechodowe imiona, a midzy temi imi Wielkiej Ch 0acyi. Je liby jego Chrowac a byla innem jako m pasl em co i n gruz ch loraw rozszerzylo, tedy Porfirogenit co dobrze jeszcze zn c as i top lk , ni omi Izk lby nam tego powiedzi j kilo i i i
Diqitized

byGoogle

kie~ pj)mkll~ ~ zponad Willy do ~)'ch sruic wsienkicb, ktre wteJ:y niewiele jak04 na prawy b{Zeg Cis)' wystawaly. Alt :l~lor Qid)'1k~ e uic nie IJlwi e zabone, le~ spomi~ ~ ie w czasach ~I~.sk po mircj wi,lopelko-.vej JwJno z wlaciW)'eb Moraw dabrowolnii si wYIl.. ila w;lIl'o,Q.y Cbrowacyi.: a wic by jki y,~ $plny ktry je 4c1)'. Sowa jego s:

JI~'1ci: t~
'~"q'~f'l01r),lCU

t'E~ 'Iii a~oi

Po mierci lepi wi~pelb

Mdy"~ WIZCI:!'Y n~My i rolosze
pomi~b.y niari (Ii)lfwlli !ello) i wojn .omow~

;,a

I!!lOl' ff/'#'~

"fR.~fu.14 ~o., lUd , . .~ 6'

q.t'.r",i.. lA"l1~fTfj';, "tU lI!'u .. All~J.ov.:; ~9 v/.wnlh/Co, 7T1)'~;".,..'., e100".

TE.;

q;

T~Ol

UJvt'ov.:;

"a~,;,

i;W.AoJOf!U'lI/U, "tU "{ffc.rIJf1lU

'fIl'
li..;

(U'.rw, lW!,q" fi..

ojxiit1J"
,,~

'I" "al ,~i(oI"; oj V1(oMlIfOi,n; 'fU lau

'1, VI"f!'O.Ci/Ul'lt.

t~(1XQf!1r'f{)"fT"" :1I',o(19l';'/ "'rE';

mieli, Turcy wpadli. le 61czlem ieh w)'JMszcayh, i zabrali im ziemi w klrl:j detychcsas miel!IIk:lj~ a ci co pozostali z ludu, roapierz(~hli sili Ilciebj~c do sieduicb narodw: do Bliarw Turkw, Curoy,::tLw i innyd narodw.

,(hf'1' li.; 'fE rOt~q Ql/lrtf"'" XIi TOVfXllV., XIU ~fA),. 6a'loP." " ~ u.; 40....." ilhlIJ. D adm. ifAJJ \U. , ~ OpiSlWh swoich uywa ~)orli~ClV('nl~ wla~ciw('j ~ip terminologii: Wt:Krllw nazywa Turkami. Frankami Niemcw, a ~olllk"w Chrl)walami, Ciekawe wylIlImaclenie tych nazwisk 7.n:ljrtujt'my w Kosmie p'ra~'!kim, k,lurl1go wiadectwo, aby (lokladnie oceni, zestawi lu z !do-

,'la

"

lo

~a'Ji HCi~~ona.
'.,' \ /ltJjillo ad a/ll. 8?1.
l
l

'

(;usIlla ",..g,
'

Q!J

a~. (Jj4,

. Ci reB ,h,uet: 61iu,!1 tC''P0f'a ZlI.rnlilJoM, '

VII" ;1'/.1:1' '"(}SlJ'udf?flliss;l1l~s ci illgellio CQl,idisi'~llf detA ,C/iU sit ex~

:1'x

Clij III (ZU/l/opluci)

"epU"l

fi/ii

Mal'aitl:llsiW'l, S~lmloru,!,.
.

eJ"'

J I'

lH~UC(} tpneorlJ s e ,d '" i 1114 I i ~ i t e'r )tnllenmt, p a r I i III

,UI~9arj~. i

III' d, d i r i p i I: 11/ i b " , ,

rl:f.!'l"' fiJ~i ejlU " r t.i lit T ~ / o f i c ; s o r i I: 11palic ,t~1po,l'e. ill{elicitn' , ~c1uer~m,/, , t a I j fJ /I s. P ar/ i ~ P l o fi i e ni
II'CIIlI"!! i clIj~,

'

v.ijf~1'~ o~niQ. UI~U '. A4 fo{ulJ&, de-, , .~ ,i b u s. solole,l),lf hos/ili/IW de,!0pupolfflWH'~fof ~CI'J.; 1.; 606. ; ,.la''~~Ij'. SS. Ter,' ~o~ t. 35.
,I' ~ ' ,,~ itDl Ii -'wl _ _ P.orA.~i a.~ i Wflrowi ...... JnfluUtM y~, .. o_a d9daje, Neaaw, i ,&o lI6ie uj.. bo ci,

jQ wMltl. .",~i.~ w. ..... ,ptlI8Ci ~ora.Ml. W w.. .........df, lounJ, g.i '. 4bria -.&.reIl)' riM;.~ W'Il~4MQl,rw"" "~."l ,,,,w:~~. ... P_"IPerWopGiaf

,s,...." ..

.pGmnianycb, na Polanw (Po/OfIim. .), podobnie jak nazw Turkw na Wf1grw, i wykad ten jest b'afny, a jako pocbodz~cy od pisarza ktry bardzo wielk~ oz ycia w Xl wieku przepdlil, ma on wag niemalI' Ale kiedy Kosma slowa Reginona interpoluje, i wyraenie jego : VngfJri ...ia ""fIlII ad ,ol.m depo"u14atibus zatrzymujc, wtrca w t rubryk i Polanw, tedy nietylko nie ma 10 podltawy w rdle dawniejszem, ale Ipneciwia li \I brew slowom Porlirogenity, i trzeba je odrzuoi. SlysIal Kosma o tem jak nasz Boleslaw chrobry Czechom Krakw a W Srom naddunajskie posiadooi odbieral, ninee ogniem i mieczem cokolwiek mu opor stawialo. Podobne zapasy z Wgrami o te posiadloci mogly si dzia i nieco wcz~Diej za Iynw Semislawowych: Cydchora i' Miellu. Kozmie ktry w czasie krelenia swojej kroniki by starcem zgrzybiaym, strasznie jako' pami nie clopisowala: nietylko bowiem odebranie Krakowa, ale nawet zdobycie Pragi przyznaje on nie Bolesawowi chrobremu ale Mieszkowi. I to w~o puBtoszeRie morawekieh ziem przez Polakw I j_Ii ma mi~ u nieso jakie znaczenie, tedy odnosi si do czasu kiedy je Chrobry od Wgrw nazad odbieral; ale odnosi je do czasw Semialawa i twierdzi, jak to robi niektrzy piS:lll'le, ie za uasw Mojmira okolo roku 907 Polacy zdobyli na Morawianach cz' ich kraju, jest niedonecznMci ktra caemu szeregowi wiarogodnych wiadectw sprzeciv ia si.

quonun utrumque animi gcnel'ositas... virtutilnu.

Oczywicie w)'jl Miorsz ten ustp z wyej pomienionego rocznikarza bencdyktyskiogo , w ktrym obok wyraonego czasu panowania Lc tka i emi lawa znajduje si9 to od slowa do slowa: quorum utrumque allimi gelle7'O ita , robur corporis , [eliees ad omuia suceessus adeo reddider i7lsigtles. lit omllium petit: regl/11L virtutes , suis antecesserint oirtutibus.

!V rkopismie jednak krlewieckim tego rocznika. zamiast napuszystych slw tych, znachodl~ wyra~nie nierwnie skromniejsze i wa lIciw9ze. ktre zdaje si by pierwomem. Brzmi ono tak:

Antlo dom;"i 915 Semi31aU post Le.tkonem quartum sequilur in regn"m Polonie : qui ambo ,lObiles et robUt; viribu., (atque) {ort/mati in mufli. t'irtrdlm gellerilllls multos preibant regu.
l

Roku paskiego 9HS po Lestku czwartym nastpi na kr61estwo polskie Sernislaw: obaj oni byli szlachetni umyslem, krzepcy ciaem, w zamyslach szcz~liwi i 'w rinych rodzajach cnot niejednego I kr16w p"ewyiszali.

64
Diqitized

byGoogle

Wicej charakterystyczne rysy dwoch tych xi.t podaje Gawel wru z kanclerzem Michalem : powiedziawszy oni o Lestku IV ie: p. tme probitati et gettU .ue milittJrib", athqlUJtlu ; m6~ o Semislawie : Leli" qlOqtle tJlorUnli Stmtidcu Po mierci Lestk.a naspil syn ejw. getl,,", IUCCUlU, qui ,arefItuA jeso, Seraislaw, ktry pamicS swych fletJIOria. et gefn'e et dipitate przodk6w i rodem i dostojestwem triplicatlit. potroil. Z tych 1l6w wnolwby mona na spokojny nesej niili wojenny charakter Semislawa. Zostawi on trzech syn6w: Mieczysawa, Cydebon (Centiboda 1) i trzeciego kt6reso imi nie wiadome; a crka jego Adelaida, u Tietmara Bela haiegi," (pikn xiin) zwana, byla on xieia wgienkieJo Gepy, ojca ~. Stefana. O trojp to dzieciach Ziemislawa : Mieczysawie, Cydeborze i Adelaidzie (trzeci syn wczenie podobno umar) ktrym panowanie czci w ojcowskich, oztci w aiednich ziemiach pnypado, naley rozumie slowa GawIowe: parenlwn fMmerill'" et gaere " dignitate triplicaflit. Ziemillawalo podobno.nuzego zna sp6l0&8sny Chasdaj ben Iuak Sprot, czyli tak zwany po arabsku Baszrut, minister Abderama 1lI, kalifa Korduby, zmarego r. 963. NadmieDia o nim w lisach do wczesnego kozankieso krla, Jzefa ben Arona, zowillc go IndHd al Salrlab czyli Deeebalem Ilowiaskim. t Przez caly cig panowania Mojmira rozlesala si wrzawa wojenna po Morawii, a or jego byl zwycizki we wszystkich niemal bitwach. Nie mona tero powiedzie o panowaniu jego nupcy. Wojny w~ jeszczf; do kola za niego, jak wrzaly za jego ojca; ak! i Wgrowie i Niemey posuwaj si zwycizko w kraj jego : praywlaszcujl! sobie jedD~ ezg, a z drugiej domaraj si opllt. Pr6cs tfiBo puatosz so Pieezynri Gucha jaka wzmianka zalatuje n88 o dwukrotnie zawieranej ugodzie z Wgrami. Jedna z nich miala by 011.010 roku 93, drup wczeniej, zapewne zaru po zabiciu Mojmira 011.010 r. 9US. Jakkolwiek donosi o tem pisarz bardzo podejruny o falsze ,II nie Bi jednak uaody te zupenie nieprawdopodobne, chocia nigdy przypu~ci teKO nie moina iby jul wtedy,. jak chce w pisarz, rozcisala si granica Wsier od strony Polski po Sr. Tatr, chyba jeli wyraenie jego tlsque ad fIlonem Tatur o dalseem pasmie Tatrw rozumie zechcemy. Semislawa jednake krlestwo nie sigalo gbiej od strony Wgier jak tylko po rzek Tep i Ciss od ktrej szla iTanica w prostej niemal linii

.uCaei.

I) Lelewel Polska r. wiek. n. IV., i 437. 0) Anonym. Bellee Not c. 117.

pooiiej miasta Jalru ku Dunajowi: alb6wiem t tyko przestrze kraju odzyski"''' Boleslaw chrobry od W~grw jako dziedzin swych przodkw, i kronikarz wsierski powiaden e to jest stara ~nica midzy Wgrami a Polsk. Wllleiwy tedy upadek pastwa morawskiego nastpi nie wcz~niej jak dopiero okolo roku 9it); I do tego czasu utrzymywa je sil~ rk Mojmir. e w tym upadku albo raczej ponieniu spoleeznoci morawskiej mieli niemaly udzia Wgrzy, to rzecz wiadoma; ale trzeba te wiedzie e W"rzy stali li dopierd wtedy niezblaganymi wrogami Sowian, gdy ci zaWlrli z Niemeami zwizek przeciw nim; przed tern znachodzWn u nich widoczne dowody sprzyjania Sowianom i oszcz~ dzania ich ziemi. Widziano jak z pierwszych wypraw ku Italii, wracajc rzucali si Wgrzy na posiadloci Arnolra i takowe okropnie pustoszyli; podczas kiedy w tyme saIBym czasie xi morawski oddawa si spokojnie urzdzeniu wewntrznemu pastwa i stanowii licznych biskupw, co ju samo wskazuje e stan kraju musial by do kwitncy. w tedy zwizek z Niemcami przeplacil Moimir swem yciem; a syn jego na uszczuplonej przez Wgrw dziedzinie siadllzy, doznal klsk glwnych wlanie od Niemcw. Kolej jak te klski po sobie nastpowaly zapisana jest u rocznikarzy niemieckich. Chrzest dawal niegdy wymienity pozr zdobywcom do zagartywania obcych ziem i ujarzmiania ludw; w dziewit)"f~ wieku ju !li przebieralo Niemcom na tych pozorach: ich bowiem ssiedzi, Sowianie, byli' vi bardzo macanej czci chrzeeianami, wic maleziono pozr inny, i co dawniej w imi Chrystusa z balwochwalc robie pozwalano, to pozwalano sobie dzi robi z chrzecianinem morawskiego czyli sowiaskiego obrzdku. Nie wiemy dokadnie jakiehy maczenie mial chrzest Borzywoja w roku 894, powiad czony od wiadkw wiarogodnych, kiedy daleko wczeniej ju ochrzcil go byl letody; ale wiemy z pewnoci, ho sami Niemcy bez ogrdki to powiadaj, e syn chrzecianina Borzywoja, Spitygniew, w staroci ju i na par lat tylko przed mierci, ochrzcony i zhodowany zostal przez Niemcw, a wypadek ten dozwala wnosi e tak bylo i z Borzywojem. Chrzest tedy Spitygniewa w obrzdku laciskim byl roku 92f, za Henryka ptasznika, i od tegoto roku poczyna si rzeczywiste odrywanie si Czech od pastwa morawskiego; odrywanie si ktre ju wczeniej podbudzane bylo czsto przez Niemcw, ale zawsze niweczone przez dzielnego Mojmira. Nie powiodlo si ono i teraz od razu i w przecigu
., Oblu slt.
1I0~


niewielu lit Dawidu kilkokrokMe Czeehew Henryk I swem wojakiem; ale powtarzane usilowania dopiy w koQcu celu, i palistwo moraws1ie ponioslo z lej strony ci<Mnajg1wniejlly. Procl Czecbw howiem s&.anowili cz pastwa morawskiego Serbowie i ich ssiedzi Slowianie midcy Our i EI~ e ci Serbowie podlegali wi~pelkowi ,otem nic ma najmniejszej wtpliwoci. Za Mojmira w roku 8!J7, kiedy niektrzy z Czechw przed cesarzem jakowe skaJ"li na cii.c.I nad aimi wlad& OIorawa rozwodZI; serbscy poslowie pokazujrt si wprawdzie tako& Ba dworze cesarskim, ale bel najmftiejuych na monwllkiego xifCia uiale. . A gdy wiemy ie mimo intry( niemieckich nie udalo si \\"tedy oderwa Czechw od Morawy, tem mniej tedy moiemy to przypuci o. Serbach. Byli wic nadelbiascy i nadodrzallcy Sowianie wierni llieylko 1I0jmirowi ale przez czas jaki i synowi jego Semislawowi, ai ich Henryk jednoczellnie niemal I Czechami najeda pocz, a okolo roku 9i9 w wielkiej bitwie zwyciywszy podbi i ochrzcii przeI xiiy niemieckich.! Przez jaki czas szamoce si~ jeszcze Slowiauezyzua I Niemcami. Nadci~gajcy okolo roku 932 w kraje nadelbiaskie W4}Sl'Iy, od 8el'bw z darami przyjmowani ,II zdaje si jakoby byli wezwani Da pomoo przeciwko .Niemcom; atoli dzielne rami Henryka umiao i ich pokoaac i rozcil{nlo zwierzchnictwo swoje w gb Slowiauclyluy. S niejakie natrcenia e i sam Semislaw z czllci swych posiadloci k.trc si ponad Wart rozcigaly Lyl poniekd lennikiem Niemcw. W rocznikach ktre chodz przy archidyakonic gaieznieskiw. zapisana jest w rko pismio wilanowakim na karcie 341 mier Henryka temi slowami: IJCCCCXXXl'l1 llenricus I'e.l: P olon i e obiit. Olho filius tli'" s~L Jestto zapewno tylko Lld przepisywacza, bo Sommersberi lenie sam rocznik z innego rkopismu drukujc, ma w tomie II na stronicy ~ wyranic rf.r Germauie. Ale godne jest uwaii wiadectwo nastpuj~ ktre odkrylem w jednym z rkopismw biblioteki Ossoliskich. za_'ierajcym ulamek rocznika bardzo porzdnie i dokladnie spisywanego. Czytamy w nim midzy innemi: Polouia BU.cepit catholiam lWem Polanija przyja wiar kaLoiick~ 1mb 8n1l0 Domini 930 {eria quarto roku paskiego 930 czwarwio dnia post [estum suncti Michaelis. Hkp. po w. Michale. bibI. Oss. CLXVlIl. .foI. 154. W tern wiadectwie ktre nam rka zpoclku XVI wieku. dawniejsze jakie pomniki wypisujc podala, uderza ta okoliuoe ie wy') Perta
2)
Tene

ss. III. 4.
SS. III. 434.

509
mieniony lu czas jel~ wanie ten sam w ktrym Icnryk walM zwyei~wo nad pol~Clonemi silami Slowian otnioelszy, chrzci okeliesne ludy I ieh xi~itami, jak o ~ donoss wszyscy niemal rocmikarze niemieoey. Charakterystyczne te jest tu wyrdenie: fde1" Cfthol;eam, bo daje do mylenia e chrzecianami obrsqdku moraw1'kiego byli ju wprawdzie; ale katolikami albo raczej wyznawcami laciskiego obrzdku dopiero w roku tym zoatali. Jako skoro wiemy e okolo roku 884 Switopelk robil wypraw~ na xieia nadwilaskieso, poganina, i kraj jego uj; skoro mamy lad ie granice dyeeezyi biskupw morawskich za Metodego .aly do trdel Bugu i Styru; akoro nie pod~a ~ pliwoci le Kirylo i Metody uwalani byli za patronw i apoltow Polski nawet w dyecezyi gnieznieskiej, tedy niepodobna jest nie dat wiary nasf}pujeym slO'Wom starej legendy o Kirye, w ktrej powiedRano:

fUosor sij grastWOt; i preJast' j Jlorawe, Czechom, L~c"om i procz,im j~;,ykom, i potomu ruskomu... W dni Michaia caria i IritlY blagowiernyja, poslan byst' Kosttltitl Hl Moraw Michailom carem. mo rauukomu knz,iu. prosiwsz,iu fUusora; i tamo lZed naucz,i Moraw. i Lechi, i Czech i , i proc:.ija ir:.yki, i wier prawosawllujq utwerdi w nich, i k7liyi napisa im ruskim glagolem, i dobre naucziw. l ottda ide w Rim i tu ra::.bolews~ obleczes~ w czernyja rizy, i lIarekos:.~ im jemu Kiril; w toi bolc:.ni i prestawis. Potom mnogim letom minuwsz,im i prisz,ed Wojtiech tv Moraw i w Czechi i fi} Lchi, raz,,.usz,is~ lVier prawoslawnuj i ruskij gramot ouuere, i latinskuj gramot i wier posttItrJi, prawyja flJierll ik01lY pode, a jepiskopi posecze a drugija raz,gllarv, itd. Moskwit. z r. 843. III. 405.
mot

Jegdae Kostntin

Gdy Konstanty filozof pismo to zaprowadzil je u Morawian, u Czechw, u Lchw i u innych narodw, a nakoniec w Rusi... Za panowania Michala cesarza i Ireny prawowiernej, poslan by' Konstanty przez cesarza Michala do Moraw, bo xi morawski prosil o filozofa j sleUl wic tam: naucza Morawianw Lchw i Czechw, w prawoslawnej wierze utwierdzajc ich, i napisa im xiSi pismem slowiaskiem, (czyta je) dobrze ich nauczywszy. A odtd szedl do Rzymu i tu rozchorowawszy si, wdzia' czarne (mnisie) suknie i nazwa si Kiryl. W tej chorobie i umar. Potem, gdy mnogo lat mino, przyszed (w~ty) Wojciech do Moraw, do Czech I do Lchii , zniszczy' wiar prawosawn i sowiaskie pismo odrzucil, i zaprowadzillaci skie pismo i obrsdek lac!ski; obrazy prawosawne popalii, biskupw [ednyeh pozabija. druph
wynalaz,
rozegna.

6O

Z tych slw wyjdnia si~ dacze,o w niektrych RUZyeb roeznikach uprowadzenie wiary chnciciaskiej w Polsee zapisane jest dopiero pod rokiem 99.. Tak czylmy u Sommersberga: A,.. ....i fIOagl:llle';110 ftOf~eatlt9 qlUJrto Poltmia (idan ruepil catlaolic.A ~ . H. 83. Nakoniec eaylmy Da nasrobku Chrobre,o e narodzon by z ojca popoiDa: perfde p4tre uhl.: bo obrzdek slowi&ski a popstwo uwaiali za jedno xiia laciscy. Pierwsly ledy .ad obrdku aciskiego u ou mamy pod rokiem 930 uZiemislawa ; zaprowadzony on by najpierw u tak zwanych Polanw, nie w calem Ziemislawa krolestwie. Od owepto eauu ~li biskupi niemieeey ro~gat dyeeezye swoje w okolice Pomania, nim syn Henryka OUo l me&ropoli~ w Magdebu~ aaloiywuJ podda wuystkie kooioly llowiaWe u Odr1, a z niemi i kocil poZDaU.i Adalbertowi. W roku 958 kiedy o Dobrwee nie jeaacze w Polsce nie sycha wymieniaj ju nasze roczniki Jordana jako biskupa Polski.J Nieplonnie tedy powiada Porfirogenita piszcy za czasw Semislawa e Chrowatowie wielcy podlegaj ze swym xi,ciem Ottonowi l, rwnie jak Sasi. Morawskie pastwo w czasach swojej gwietnoci objo rozmaite ludy slowiaskie; ale trwalo za krtko aby takowe w jednolity nard si daly. Im wicej pochylalo si ku upadkowi, tym widoczniejsze staway si powiatowe i rodowe ich rnice i powstawala pewna mieszanina w nazwach. Czesi, grami dokola niemal oddzieleni, lczyli si bardzo slabym wzlem z l'tIorawami zostajlc w pewnym rodzaju niezawisoci od nich, i nigdy prawie skladow czgci Moraw nie byli, Mimoto jednak Tietmar zowie pastwo morawskie Czechami, twierdzc e za xieia ich witopelka, mersebursey Slowianie im hodowali. Masudy prseciwnie zowie samychie Czecbw Dulebami. jako jest rzecz pewn e jednym z ludkw slowiaskich ktre si w Czechach osiedlily byli Dulebi. ~a wschd i plpoe od Czech rozcigal si kraj obszerny ktry rozmaitemi czgci geograflcznemi czgci za ludowemi imionami w wieku X nazywano. Chrowacy wielk i Serbi nazwal iO Porfirogenita i Nestor; bezimienny geograf bawarski ktry zgola nic zna imienia CbrowaLw,
,

') Rkp. Sdz. sir. i 7. ') Boemii reinanle Zuclopuleo duco quondam fuere principes DOslri. Huie li noa&ris parenlibus quolania solvitur census , et episcopos in sua rogione Marierun dieta hebuit itd. Perta SS. m. R3ti. . ., n J)'Obssona litr. 87. 4) "t1JIf!~ XQ1Jf-ol xcU Xif/{JAOC. De adm. Imp. 13; Chorwlli bielU i Sereb. NesL Polno Sobr. L 3.

IHf
wielki i iywoeian dawny Metod. zowie en k...j: Wisiani. (Villalnd); a pisarz XII wieku, Tomasz, spoletaaki nrcbidyakon, Porfirogeniowe wielIci o wychodztwie Cbrowatw powtlrza~e powiadal, e Ghrowaci wyazli z Polski, a stanowili jedn. c~ Lcbw (Lin(onw).' Jakoi, j~ mamy da wiar podaniu Nestora, ~cbicki byho lud co ponad Wisl w tak zwanej Chorwacyi Por6r0geniowej osiadluy, roz~pl ai si ku Batykowi i dzieli na wiele galzi, jakoo: Polanw ktrycb dosi~~l oriem swoim Henryk ptasznik 011.010 r. 930 i oehrzeil przez xizy niemieckich; lIalej na Mazowszan, Pomonan, Lutyk6w I itp. W aamym nakoniec llrodku Moraw postrzegano midzy ludem jakohy jakietl pozoltalki Rugw niemieckich, i ztd zwano Morawy takie: Ruhi lub Ruzy Trzeba t okolieznoj dobrse zauwaZa~, aby dawnych Ruhw morawskich z Rusami warpkimi nie miesea,
Uz! dawny~h

uMie' Alred

Moraw

Polski DosIla

oazw Ruzy

w .Ieku X.

Na lewym hrzep Dunaju, w dzisiejszych grnych W~ech Austryi, siedJieli w wieku V po Chr., Rugowie, lud szczepu niemieckiego, i kraj ich nazywano RagU4nd. 'Odoacer zada ostatni cios icb palwu okolo roku 487, zwyciywszy w walnej bitwie krla ich Feleta i znaczn. cz~ udM8ci I aob' do Wleeh uprowadliwszy. 3 Sabe ieh polellalki zmieszay si jako ze Slowianami i przez bardzo dugi przeciiN esasu nie sycha~ o nieb ftic zpla; ai w pierwlzych ataeft wieku X, w czasie lHety byt Mota,.,. by I gruntu lIchwiany , pokouje ai~ DHwa Rupw,
') Porfirogenita mwi De adm. Jmp. c. 60: Avares itaque pulcherrimem esse hanc lel'nJl1 (Dalmatia.ln) videates, sedes illic posuerunL Cbroveli vero uc hebitablnl ultra Bagibueam ubi nunc sunt Belochrovali; una vero generatio, nempe quinque fratres : Clucas, Lobelus, Cosentzes, Muchlo, Chrowalus, duaeque sorores Tuga et RuS-, UOl cum suis descendentibua ab ipsis in Dalmatiml v.niunl "d. Tuman '1'01eIa, .,.".IIII_OfI IWA tek: VeDeranl de perlibuJ Poloniu qui Li n g e n e s appellanlur cum Totill seplem vel ocio tribus nobiliulll, hi videJlte. temlm Croatiae aplam sibi fore ad habitandum , quia rui in ea coloni JOIoebenl, pelierunl el obtinuerunt eam a duce BUO Hi.L 8aloniL c. VIL lp. Luc, p. 317. . ') Nest. Polo. Sobr, L 3. ") Feletheus illis diebus uUeriorem Danubii ripam incolebat, quam a Norici Iinibus idem Danubius sepanL.. Odoachar gentibus quae ejus dilioni pareblnt, id est Turcilingis et Herulil. Rngorumque parte quOI jam ducum pOllsedent, nemon eliam ltaliae popuis, Tenit in Raslland, pugnni1que cum Ragia, nltimllflle eos elade con6ciens, Peletheum insuper, eol'Ulll re gem, extinxit, Vulataque omai provincia, Uliam repetens, copiesen secum CIptWorum mullitudinem .bduxil Pael, Wlmerr. L 19. er. Eagipp. J. 8eftrini, lp. Velser. Op. bilL ci pItilo. p. 1141. 8116.

ma

IHI
pnypadkewo, bdi w pelityemych celaeh do akt urzdowych wtoona. Najpierwej znachodzimy j. w nadaniu eesa1'l8 Ludwika z roku 906. Powiedaiano tam: &lei qui dtJ R Ul i a tlel de BolltRClflil mercMldi C4Itt4I exeUl; a naiej troch: S tudea "cnaire voluerint ad ",ercall'" MorctJoru'" l ikt.; i cala osnowa ieo nadania pokazuje e RMgi to MorawiaBie. Od cesarzw i xiy niemieekieh przesJW, jak si adaje, nazwisko RtlBii lub Ruzyi. o Morawach uiyte, do akt ul'Zdowyeb rzymskich: albowiem Jan XIII papie przyzwalaw: w roku 967 na biskupztwo w Pradze i na zakon Benedyktynek dodaje te. sowa: Venmat4mea "Dn I:tIUIrna nitu llU udam BtUgarilU ge.til, IJel ~ lWl ScI4vonicae ltIguae; sH flUJgi. uqtItJfU ifJiluta et decrJIa apollolioc , liftu. p&4iorem Ultiv eccleaiae ad placitum in hoc op... eligu, ckrictllR, laliai. appriae lihIrN eruditum. Wprawdzie akt niniejszy, w czci przynajmniej. uwaiaj niektrzy za podrobiony; mniemam jednake i wyraenie to nie jest na tamte czasy niestosowne, i z tej strony wcalebym go nie podejrzywal. Obrzdek tedy morawski nazwa tu papiei obrdklem elJarakim, a jzyk nasz cerkiewny, ktrym tak w Blla'1i jak i w Morawach mu wi odprawiano, nazwal ,;,aykiem ruakim czyli sowaelUm: ""';ea -lUlI aeltuHmica linguCL Wiadomo zreut e fu kijowlka ledwie w ki&kadziea. lat poDiej przyja ouuoias.wo: o niej wic ae..a w by nie mopa. W rooznilr.ach ZDOWU nieaiecktJa zapiaano pod rokiem {60 chrzest IWaw kiry najpedobniej ~ilP si de CUJki jednej da-.ycb Moraw a poniej Polski. Czul to ju, jak si zdaje, dopelniacz Kozmy, chociai co do osoby spomuianego tam Adalberta grubo pomylil si. z MorawiaQaDli,
AMalu Lamberti.
AMO 960 li venerunt legaLi Ru scilu gentil ad regelA OUoflell d,precarUc' lit aliUff '"0""" tlfHacopl1Tum tranamitkret qui ostendtret eis tJia'" veritatis. Qui consen,it deprecationi eorum J mitlena Adalber-

rwnowlca

Co,ma prngeruil.

Anno dominm incarMlionU 960. /IAAO tJmentnl legati Riucioe genti, od regeM Olt~, e4 tkprecali Sft"t cum ut aliqllem 1UOrU'" episcoporum tran,,,,Weret qlli eia ostenflerel via. tJerit4tis, et pro{e"i
Ilo

') Mon. Boic. XXVlU. IL ~03. ') U dopeniacza RepowllIo ludzie! II Annalisty Suana zacitpone jell to zdarzenie pod rokiem 6Si. z dodatkiem: e lIi tycz)llo nawrcenia Rusi kijowskiej. Uwaia tu trzeba t okoiczno.', illl lUi'iie ai to w t)'m e&ie kiedy QUo I b,d lIU, btd pruz swych wodzw rolli poluy1 do Polski wypraw. o klroj na....ca tlodoard lIlIlitb, WiduIr.illd i inni. Q niej _pilwelll niiej obazernie.

IH3
,at " f1elU reutltJt'e II pllgaaiu rilu et aicipere ~ et religWMfa Perli; SS. III. 61. ChrilJiaua. El ilU COIUetuiI petitiMi eo",. , et trcflfAUit .Afial berturl mcopua i. fUk CGl1wJlcu lUi per OlMill tAeflili .ullt, IiCl&l pO.tell eventll8 rei probctrit, qaic ille praedictll8 meopu ItO It eHit kt1Gle pericMlua Cli iuUliil eorum. SS, rer. Boh. I. .5. Duo w~ prbowal oehnci na obrdek laciski Krakowianw (KraiftJ cu. ~ rcgiOflibu ad praedictam lrbem perli~, tak jak ochrzcil Gnieznianw (Schiaughe ClI" omaibu. Itli. pertifefliil) w roku 930 Henryk. W tym celu w)'slal tam Adalberta, poniejuego IDAdeburakiep biskLpI.; a&oli zam)'" jego nie powiedl si i ueiekae mUliliAdalberl Depe niaez KO&Jlly pomiealll tego Adalberta ze . Wojciechem ktry daleko potniej w Krakowie apoaLolowal. Przez dlu~i czas nie udawalo si aiemiecko'aeiNiemu duchowieatwu rQlkraewi swj obrdek w ziemi krakowskiej, ktra byla cz~cil dawnycb Moraw, cz'cill tak Iwanej RuBii lub Ruzyi. Pierwszym szczlUiwym w tej mierze apostolem byl .. Wojeiech;' li do jeso czasw, jak nu uwiadamia iywociarz Metodego, kwitnl tu, midzy Lcbami, obrzdek morawski. JeSlcze i owe kroki klre QUo I krtko jakoa pned awo~ miere~ I porady Wojciecla przedaithnl, nie wiodly si" i przywilej o ktrym mwi KOlml i. dany byl przez OUou I I przez Benedykta papieia potwierdzony, I w ktrym pnice dyecezyi biskupw R1orawskOCl8skich, o ladami nabytk6w Switopelkowych, po rda BUlu i Styru okrelano, aie mial neezy" wiateio skutku. A w roku 994 przybyl do KrakOWI sam Wojciech, i oto zaiooo 10 zdarzenie w krak.owuie roesniki tak: AnIlD dom"" 99. PolOflill {Uft recepit cat/ulica,.; 1 bo morawski obrdek w1encas nie uwaiano ju za katolicki, chociai 10 nieco pierwej o zpdny JUpelnie I rzymskokatolickim obrdkiem kilku papiew uznalo. Nie wiele jakoa przed 0]t'em apostolslwem Wojciecha, o J.... XV p.pieia, pojawia si w aktach rzym8kich Dutpu~ey dokumenl, wydrukowady u Mura&or8lo AlItifUitate lJalice V. 831, a 'wieio przll 'wiltlego ziomka naseego , Alel3ndra hr. Przezdzieckieio, I malemi odmialWIli znaleziony w kilku kodexacb: II
qui e4ic..
' i.2:

,..

.,c.tpIfI

1M cltlolicllm,
fII4ItII,

MUil

urvm.

~ Sommenb. U. 83. S) Obacz: Wiadomo' o rtkopiamaeh. WUIZIWL 1850. str. S.

63

IH

lJtzg.". jtMk% et Ole untJIrU et ~ eonma: "ctJ d ~ legntwr be.to ~ cftvline Im'"" cittilrJtefl in ifltegnmt,qlloe nt ~ (Gniezno) llIHl .".,.tw .... pertiftentii. in/NI ho. affinu: .iewti ifCitit ",.;.o l.t".tI lottg"'" ~, ~ne Prwu,e, w.que in IoctlM qui diclu,. H. . . fil fIAn Hill" e.~ ... q_e Craco/J et wq'" ad 1l1lMe1 Oflere, redt tA UlCII'" AletlWlle, et .. ip.. Aletura wqlU ifl ternm Milr.ae, et fi-e lliUae recU tAtra Od".., Il uiruk ducente ju:eta !'UMm Odera. Ulque ta pra~icIartI eM4attIM Sel&"'-g". Pomijam tu inne slClegly t raz, a zwracam tylko uwag na to, 'e w tym dokumencie wytknite s raczej granice dyecezyi magdeburskiej, lfI"ioe w ktrych si rozprzestrzenili obrz~delr. Diemieckolaeialr.i; niili wlakiwe granice kraju w Ir.trym synowie Ziemialawa paneW8li. W jed_JOI z "kopismw biblioteki WlItykiskiej, jak to uuwaW Prsescaieeki, n.pisalO przy tym dokumencie na brzegu ifl 1WflilJ, i to te' ~ by6 ranice wldciwej Pohmii; Id ziemi. krakowska czyli, jllr.to w PrIJ"'iIeju U KOIlIly powiedr.iano: KrcJuntJ ClI'" OIfInibtU regiMibtu .d pnu&taa ....... I'mMMIitu, wyjta jest od tego, chocid ona stanowila rwnie is~ ez~ Polski jak i owa Polaeia, Tllr. rolumiem wyraienie: UfU'" CrwCH; co do czasll w krym darowizn robiono, uwda6 tneba okoJieaW6 nastpuj: Jan XV papie' siedzi.' na sto~y apOlloIskiej od roku 985 mie.~a @"Jdnia, do sidllHl80 maja -996.' Nan Mieezysllw I Hlar rob 99i, w miesicu czerwcu, zOltawiwazy synw: BoetlawI chrobre,o, WIodoweja, tudziei O~ niemk, ostatn~ an swo,", I jej synami: MieeryIlwem, Lampartem itd. WoIl byo Imar6lo podaieM krestwe al kilka u~ci; II sprzeeiwil si! tema Chrobry, i b,.ro w kraju aabuneoie do ktrego i siedBi, bdj wezwani od jednero stronnictwa, ~j dobrowolnie w ocileh obOWII, wmiesIali si. Chrobry wY8D1l Od, I jej dsie6mi, stronnikw jej Odilen. i Pribl1woja 04Jepila i stlurail relLea domowy; ale nie bez Ilrat: Czesi ltewiem ubiegli Kratw. Kiedy rocznikarz hldelhejmski pod rokiem 992 powiadl: Balua6 ,,"o MiHeJrMi fUiru per .~ ""1tI ad domilllltn repm ",,"re tteqtHlfW4 .,.", ~ at "PIH Uli grude cOfllnl 1tIciafOl bellu"';. siewa jego cMlra. nl'elltlOl Id'jll ~ s'6wnie M\ip6 do rokouu w ziemiaet k.. k.e".. prz. Odtlena i Pribuwoj. podniesion8lo , a W!Dielonero prsez lynW

'fi

~ Baron. ann. eccL IX. 874.-9i1. ') relinquens resnum suime pluribua divideodwn. Tbietm .p. PerlI SS. l) Thiem. ibid. C) Peru 111. 69.

m.

7S.

IS US
Ody, w ktry i Cleei i Wlodsimil'l wieIli, &rzyma~ ju od roko 88 i moe gr04iy czerwieskie, wm_al sif. Zaatwi jsk~ tJ spraw, Cbrohry: Wlodzimirz cofnl si, pedobeo nawet bez bitwy;1 Caeai ZOMali czat jakig prly Krakowie; a wYflaoa Olla udala li! de Niemew. Dyl pod.. czu pra'A' ~ WolfB8Ilga, biskupa ratyaboskieBo, niejaki Uapool& cayli Tegino, dziedlio i mniemany Das&pea jego w 16doo4ei, a poaoiej arcybiakup maBdeburaki: ten, jak si zdaje, podda myM Od&ie aby ca'cS Pelski , przypadajl\o! moe I woli Miecz"'.wa jej i jej SJBCHD, u przekol' Boleslawowi cllobreEll o8tlala papieiowi w opie, i tem weip.a dwar r&ymski do .wojej sprawy. W darowizDie tej _ Dapao aas&puje d&ieeiom miejAee ojca: jutk tedy dokument jego, nie MiecIIJala..a, a wymienione w nim Jl'Hice S4 raclej granieami o~u laciskiego w Polsce, nie zag istotnemi granicami dawnej naRej ojezyany. Wippo powiada o Chrobrym pod rokiem 024 ie przywlaszczyl sobie tytul i oznaki krlewskie, i dodaje: FiliII. autem eju, MilicQ (Il) .imiliter rebelii., fratrem IRa OttolU1J, quaia. regi. (imperatori.) partibu. favebat, in nuhhi am provi nc i am ptpulit; a niiej troch I niby poprawiljc si, mwi: expulerat eum in nu.riam. I Ta Ruhhia czyli Ruuia nie jeaUo R~ w3r~gska, ale tylko ziemia krakowska w ktrej, jak wida, mial udzial swj syn Chrobrego: Otto, podobnie jak prsed nim mieli IW niej udzialy swoje dzieci Mieszka l, a jeszcze dawniej dzieci Ziemislawa. Zgodne z tem s slowa BogufIla ktry wymienia syna Ottonowego, &maDI, nazywajc go xiiciem Ruzyi, priRetp. R."i".. i crk jeco, tako xiniczk ruhsk, imieniem Dohrenik. Naprino rozbijal si Karamzyn wyszukujc rodowodu ich midzy wargskoruskimi xi~tami; nie znalaz BO i znale nie mB', albowiem nie bylito bynajmniej w8rft'lcy Rurykowioe, ale xiita polsey czyli tak zwani Piastowiee, panujc)' w tej czci Polski ktrej I w pulllciznie po Morawach, doatalo si balamutne Ruhii czyli Ruzyi nazwisko. Nakoniec z teje samej przyczyny syn krla wgierskieBo, Stefana, imieniem Emeryk, w prawa naszych OtoHlwicw w''Wwszy, DQWIny jest du: R.....". pnel recuNurzy niemieckich. G Zawizujc Vf krtkoei to co o panowaniu Ziemislawa wiarogodne rd. napomkny, okazuje si, le xii ten panowal na uszczuplonej
Praay~
~ W!eto
I

2) ")
4)

6)

6500 (~9i po Chr.) ide (Wolodimer) na Cborway. Priuedlziubo jelllU wojny ehorwatslr.yja i Be Peeeienieri pridoaz. Nesl Polno 8obr. I. li!. Dagano parthenopolilsnae urbis archipraeeW. Pertz SS. m. ~4. 790. 80!. 803. ap. Piator. 470. 477. wyd. Ralgsb. 1731. 8omme"b. U. H i rkp. Sdz. Itr. 3!. Annal. Hildelbeim. ap. Pertz SS. m. 98.

m.

er.

JUS
wpnwckie Cla~_ pUitwl laon-ieso prsn ItJpelae edpa~e Czech i Serbii na .chodzie. I . .naicie pnea W~pw Karyntyi na pou dniu , 'udzie! okolic pe prawej atronie Ciay w okolicach StryIHia ; .. aoli paatwo jer jeucu r'boko dIi.iejaae Wsry i prqtykal. do Dunaju. A kiedy ezyilmy u Gawl. i x. ten pristwo awoja rodem i dOS&Ojeuhrem potro". i wiemy le Mieczysaw nad Pola.... okoo Gaiema puowa a .ial dwoch braci I ktrych jeden jak. dG46 wClaeAie (r. 958) poesl, i aioau, ktn poula I I Gej!! krla wier akieto, tedJ nie bdzie I I 'miay wniolet: ii dnJi brat jep, Gydeborem ....n1 pl'IU TieWura. panowa w reuoie liem ZiemilllWowycb: w owej tak lWaDej RUlJi. bo nie ee iooero O&D80ZaA Iowa Gawa JHlre..' " .....n.. ,... et ~ trt,lcoit, jak tylko podlia ziem ID~ trojp pan~JclI daieci.

."'0

ROZDZIA

XXVI.

-.e.,........,.. ............
De Semislao autem famoSUI ilIe Mestco cecus gignitur, I) cecus septennio educatur. De isto Mescone quomodo ilIuminatus sit? et quomodo septem pellicibus omni nocte abuebatur? et quomodo ultimo duxit DobrowkambI fiIiam ducis Bohemie? et qualiter per ipsam rex et popuIus eonsersus est ad fidem ? require o) in Annalibus Polonorum.
l) .Do SomillN _III
DilrnICllII;

&miMaw by oj4:MA Jkpego Mieuka, Itld" Men urodziwszy si~, A/epy cJwwal sif przez la liedm. O tr;11I Mienku, jak pntjr~alf ja kadej nocy z siedmiq niewituami obcowa'?

az wreucr~

~ poj DobrfJJ~,

czukiego ripcia; jak nakoniec pr~ez niq kr61 i nard naeorcon MJIIDl ta wiar, Iwi~tq f obacz Roczniki pollkie.

rtp\lure tik popl'lwlam;

.,.d.

np. n i m lM ZenIoMiM... ; W)"tl .... z... .-U Ul_ f. . e. h) .Dobrowka... lik popNWlalll; np. fi i m Po DuirotllCIIIR. o) np. m oI0~1 irt{tw.
CCU8

De Semi&lao (amo8UI Ule Mestco

gignitur...
niedokadnie.

Obllerniej nieco, acz zawile tylko 0ilowo i o Mieezyllawie nlll Gawe:

mwi

. IM ole. s..;,. Ma,..... et

lJ7

. .ora... MeltcfkfI fJf"OfPIit,

IIOtI;M eGtru- Gli" , .eptaA tJlni. a uMiIate cetul f"it...

q.. ".....

MelU, fllUJGll. tulepllH, ingn_

11

Gm.; "1U et vir" eorporil ezer-

Ten -zd Semi"'w lrodlil wieIkieso i pami~eso Mieesysawa k6!')' pierwej inne i~ ' nOlc, glepy by ai de sidmere rollu... Mieesysaw, na tron ws~piwIZY, i' rozwija aiy ducha i eiala,

' J'

..... """11.

etJre, INI lIGeiMu per cirCllihlfl 6ello

okolne narody

cza~ wejD

nawi-

f'

I. 18-5. dza~c. llieetyIlaw urodli 8i~ z rodzicw ebrzeKiaakicb, a aiedmielebna 'Iepota jego jeat wytar~ 6kcy xiiy. atwo byloby im przebaczy lep rodzaju zmygleoia byleby nam podali obszerniejm wiadolllOlloi o rodai&ie 88millawa, ktre ai~ palle m ciaaly do ust Ga"'owi, a o kt-

ryoa jednak ylto fi8UryCZBie co4 oapomu.wa.zy, au.e ktr. wyrzek Ad.. bremenski: i.._tik ",

rei'"

zadawil, . wiemy

lUla taM

er......

rwnoz ba wochwalstwem I dlatego tak lekko przelizga si on przez trzy pokolenia od Semowita do Miecaysawa a z czynw tego ostatniego sam chrzest go niemal zajmuje. Ale i o tym chrzcie opowiadajc dziwnie i. jako gmatwano. Kiedy jedne roczniki wyranie po 'i a d aj e roku 931 urodzony lieszko, chrzest wi ty w roku sidmym s ego ycia, aratern 937 czy 938 roku, przyjmujc cudownie przejrza ; t inne znowu roczniki, a za niemi Gawe], uwaaj to przejrzenie cudowne tylko jako przepowiedni chrztu ktry dopiero w roku 905 za podniet Dobrwki na tpiI. W tej 'iklaninie widoczne jest usiowanie zatai to co przybycie Dobrwki do Polski poprzedzilo: zatai zaslug nienawistnych laci kiemu duchowie twu xiiy sowiaskich , i dwa rne wypadki: chrzest dawniejszy i chrzest poniejszy lIlieczysla va polczy w jedno. Rocznikarz witokrzyski powiada : lste l eszka, pUus Scmislai pogani, [uit CeL'I/S septem annis ante baptismum, et post reeeptum baptismum. pluribus anIlis vidit. Rkp. trencz. k. 1. Inny rocznik, w kodexie papierowym Gawia Zamojskich na stronicy 14 i nastpnych wpisany, wie nawet e ten chrzest l\Iieszka odb)'l i w Pradze czeskiej, a dolcza przytern bajeczk o pocztku imienia Polakw, w ktrej zastanawia nazwisko Lachowie , podane tu jako dawniej ze od nazwiska Polanw, Anno Domini 96.'; Dobrochna Wratliislai ducis Bohemie filia, et soror sancti Wenczesla i . despensatur Meskoni , filio dueis Zemislai. Qui Mesca cecu natus [uit, et Prage baptisatus, divino miraculo lumen recepit. QI/od
wayo

scrutari. Za jego czasw

chrzeciastwo obrzdku so 'ias kiego

') Anlla\. Benedictini ad ann, 931.

Diqitized

byGoogle

l8

,....: .. ,er,....
...... ..-elu
tli

el. ....t .poIM I. ..... .... ..., Nff; baptiMU. qui "... lIa. LM.i..,e, . . ,.., p~ Et WIO ,.. IU'". ~ . -.joru r'-; Pr.,. furut ..,tuti, et PWttia A polen .uaa.,... Nie ioaeuj, jak tylko cbneat Mieeayllawa w aiGmym roku ycia d.u.anJ, b1l eJmem w obrdku slowiaBskia, bo obrdku t.ny..... si prawdepodobaie i ojciec ;ero i s~ caeaki Boi_w na k&rBi0to dwone odby si m_ a uroclystoIij w po~ wieb IM, rM.to li widokw peiJlti, poMl okol. roku 965 Dolriwkt- a II jej wplJwea prze.e4l MIlI .. la_ki i tak0WJ w UleKwie
ft'8IIt

..

d.., ,.,.

s.,.jem~"'.

ob,..

lIial ...,.,aw i bnci, jak. sit wypeall tem apl~ Tie&.ar; ,..wali Gai dol&ejae' rw~ Jlieczyllawowi, jak. to wJIlib .. al" a rdy Itr.ibne DMi ni.}I.e Rio ... podali o lliM. ale ..trel i e ....tne icl8 ee Ge~ ojoa ,,,. . 8M. ., Dl wia'! chraeoiaU w ~u. jak sit .a;e, alowia"kim uwr6eila; M tak po......hi. , o .iob 8UIe roca1iki. eaJ ..oina jeuae ~tpi

Ga"

.w.,

o km

GAi byli awoleaoikami

oMdku

alGwaDekielo,

ueiei
en'tW

w oouca Ilitmieo&olaeiakielo duolilewieatwa donfdY tych qUN II idMGtn. tUf4"~ i o kt6rydl celtolwiek sapisK uwUaoo la
bapo~l dla

nec&

naredu? WuaUe io NIIO c1uchowieliatwo UDtailo ~

Ile arO&U.-ia.. prli... - . tIik, ie Dawet dwukrotae ahraCODy Mieczysaw UlwtDy jest jeKCM POIaaiaem na nacrobku Boleala..a c8r0breso. Zaak.omi&ase cayDy lIieeayalawa l uratowane Z"taly dla daiejw, liai,lti krHibraom niemieckim: Widl&Wdowi i Tietmarowi, .d ktrych
~y Dawe1 Ichienieco o lieuiejaHj rockiaie DUaio s..iJlawa. Za ieb .ku6wbmi .... y id wiaeruDki nitkl6re ow. wieku nraie, pirem bistorycznem nakrelone , l W azcaepowe wittea upuueu lit &'I Ri. bd; jeden wllUkie I r'6wDiejuych wyf*kw, za mai. to&ld IDUJ, lI&an lit bfdf bliiej wyjUoi.

op.,

Plerwue wojDy Mleaysla'Ml I l braci

J~o

z Nlemu.l.

UpewnieM niemiecey i biuatylcy piAne o IwiencbDictwie Otto... l ud Slewiuami od Elb)' ai po Karplly. W opla,eh tylb 110wach m..i o tem Porfirolenita , Adam bremeneki, ftIUIIila 800 i OdiUo opal kluniaolU; iORych ' .. jad.et... dotyujll wprawUie pojedynlW)'M S&e.erl6w, ale nader urywkewo a pOtWf'ci i spneemie mifcUy
') Do n,da tych Daleiy wyade nie dawno dzieko iaroIa Sujaoolay: BoMIlaw chrobry, opowiadllli. hiI&oryczne, wedlai irdel. L"""'. i NI.

U9

tak, ie nieletwe jest powzi6 ja"'iejtze wyoM.enie o kolei tych zdarse. Wszystkie jednak te riadeetwa zestawione l'8I8DI d.dI~ n.m wyobraienie, jeli nie najpewniejsze tedy aajwicej zbliione do prawdy, o tem jak si .l'Iecz miala. Flodoard mnich zmaliy roku 966 jest najwCIe'niejszy 'wiadek ktry o stosunku Ottona I do Slowian podli par IIClel616w. Mwi OD rokiem 9tS5: Hfmgari, cum i.memu copii. et ;"gtfli fJvllit.,diM, BaiouiOff tra"wiruttur, ve1M1kB 'erire "' Jirancia".. Cofat,.. tJ'IO Ol", re CUfI Buri.l." SarMata".,,,, principe et Cla6frtJdo, ilfR libi ptllCi~, pup"', et etJ'*m Hwngarfl ittteri-.en., CIIfCtOB pene fielnit... P Ol I Iae c "e II f."" pugnavit rex Otto cum duobuB Sarmatar.", regib , .1 ((ralut. Bibi B.ri.l .. rege, quem dU~II'" Bii .rdHiilera" .ictoria pelit ul. 1 Sennaei Flodoarda s~to w oiJlnoki Slowianie j Burislaw jest BolesI.w IroBi. xi eseaki, ktry ni6llale poslu(i robil OUonowi w woit"e z WHrami. Ciekawa tedy kto l dWlj inni krlowie aarlOaocy z kt'" Otto waayl i k&rych za pomoe ckiego BoI_awa Iwyc~yl' W rozwi~niu teco pytania nie naleiy pomina6 tej oAoliczneki ie Flodoard zowie ich r"fJf' &,.""114I".,,., podez.. kiedy esesltiero Bee llawa, jednero z wadcw najllakemitsaych, nmn """ej 'YIko priftclpt. Wedug tej tedy okolicznoci zdawaoby.., ie naleiy IIUk8 'WIkaunyeh .. esb nie mi,ezy xitkami nadelhi.skimi, lees w Poaee. Mwi dalej Fodoard pod rokiem 958: Otto rez eU.. mer... s~ WIil;1I wska.l wie doilaciBie rok w kterym wyiej wspOlDllioea wojRa

Mb~

poe

oMylasi

Widukind, dzieje IHkic .powiadajo, mwi okolo roku 958 e Wiehm8ll pojedaal li z ce.....em OttoneM za ~ewem ImII'SGeroa. ; a li dalej ci~n~ Iw powie. uwiadamia ii tenie Wichman Mi.acam reg,m clij'" I'otulllti. "ra.' Slflvi qlli d'crAf"lIr Licicaviki, dualtuB vici ... BIIp.ruit, (ralrtf'lqve ipBiv. i,,'crf.cil, pra1~a. Magna. ab to ulOrlil. &I qNfJ" tetlfHWe c.o "..,er Slo"., "" flievft"" Lu.iki J'OtMI'BI* mit et ad lilii"..,. M"Vitut.. eHgiI.f. Wtekimy 'I tych sl6w & wojny ktre w6wuas Nieme,. le 810,,"Darai toczyli, dotykay il9tnie PoI.kw, i nalUWI Iri~ pylnie: aui wojna ou.. I dwoma sarmackimi krlami o ktrej mwi F04ioard, i
') Peru ss. ID. 403S) Tamie. I) Widllk. lU. Co 80; Ann. 4),Tenie DL Co 88. 87.

81&0

ad

IJHI.

1118.

519

..pa

Wieli....

I RIMJOl

krlem llieuki_ i

I bnem

Mo ce

w bi-

lWMl PoIet. o ktrej IDwi Widukiod, nie jeatto wojna jedna. i ta UlU!

Mwi .. tym domytem &o e WieHaaD wWnie w tym reku pejednal li byl z cesarzem i z marKrabi. GerooelD, IDOlU wic splnie robi4! i wypraw. C80eiai wic Widukind nie z sob tych wypadkw, oWlUlll nltl1C1 jakoby Wicbman w &owarsystwie iaJu~wyeb8 pnyjamya lobie Slowian wypraw na Mieszka uskutecznil, jest jednlk wielkie podobieDatwo e ~ byla wojoa ta "ma. Podobieltwo &o .taje si niemal widooznHci., je'li tu doloiJII Iowa Tieta.... k&8ry te nme wypadki co i Widukind opiallj.c, powiada: Cero memalilllR fAarch~ Luci tJt &lpuli, JI~ 9uqtJe CU lii

'.cay

"jeca. irapmeli

.uididit

diuOIi. 1

SpoDlDial Widukiad e wojna Wichmaaa z Mieszkiem \oczyla sit wtedy kiedy Gero l..uycanw podbijal; tosamo mwi.c TietlBar dodaje, . GeN podb., wtedy i Kinzka: a wic oc&ywiMa e Wichman wojowal 1111&. tieezyallwa Ip6lne I marwab~ GeroDeDl i splnie I OUoMM oeIal'lelll. Dl Cle ju sam CZIlII tej ..ojny, roku 958, w k~ poje4DlMe ~ mmi n..~pilo, uprowadza. Tym sposobem daj. li pol~ i apdli I iwiadMt... Wlzya&kich trzech kolejno n..~ puMcych pe lObie piaaray IOIkomi&u)lC8: Flod~l, Widukinda i Tiet-lUn f I . . .0 ile je t,lU w tyeh apyoh napomknieDiacJI W7'_ Hoa, aialo I~ aniej..~j &ak: OUlo roku 958 arobil Ouo J wypra" D' 8111W Seotislawa: s&aruy I nieb, Miesuo, panowal Rad Pollnaai; mlod." podobno Cediber, pMOwal lIad Slowieai krakowskimi, ktrych ..ewcaa zwane w Niemczech Ruzyami lub Iluhami , a na Rusi i w CaroKrockie lWIM ich Chrobaami. Wyprawa ta .i!8- w dwie rne strony: wojskiem przeciwko lIift1p1twowi, wapieraoeolu praeI bezimienD8o brata 1Weso, .....od&il Gero mal'Flbi. i Wicbman; wojakiem przeciw krakowwemu Cydeborowi dowodzil podoboo sam Otto ~.pieraoy prze& caeakio Bol881lwL Zwyci,c)"l Mieeayalawa Gero I WicDmaoem, i py chcia powtilowa ponielio... k1K Mieczyala.. , zwycipony .oa&al powtrnie, I beaiaaieooy Jtrat Mo ubiy_ Ciaioay tei ayl i xi~ kraUwaIU od Olona, Wlpieraoep prul Boleela... ueakiep, i WCbOUoDo w jaki~ .,ody: ~wiadelono si4} bowie. wwczas OUonowi ch~ pnyjfcia obrdku laciakiego w.iemi krakGwakiej. Na obydwoch witc punktach widzimy jednocze.nie skutki tej wojny. Pod rokiem 9fS8 "pisano jest w poJ.kioh rocznikach ie Jordan mianowan 10 sta biskupem Polanii, to jest eapci

ao"

wne_,

Si

. kn;. Miec.,llllWOwej; 1 a idy wildomo ie sam Mieczysaw. dopiero w siedm lat potniej, z Dobrwk oeniwszy si, zostal cilrzecianinem obrdku laciJki'io, wic owo mianowanie Jordana biskupem polskim przez Ottona dzialo. si niewtpliwie w skutek odniesionego zwycizt\ft. Pod rokieUl. znowu 959 u Reiina i annalisty Saxona, a u innych rocznikarzy niemi,eekich pod rokiem 960, zapisano zdarzenie nastpujce: , VetmUlt legIIIi RlUciae genli. ad regem OttonetA , et deprecati .um ut ali<Jlum .uorum epiBcoporum tranmitlerel, qui o.tenrkret eis via. verilatil. Qr# CQA8e1UU daprecationi eorum, mittenB Adalbertum epi.copum /ide catholicum: qui etiam rnx tnIa.it manua eorum. II . Nie wiedziano dlu&i czasu do jakiego kraju ciia si to zdarzenie I trudno je bylo przyczepi tak do Rusi kijowskiej gdzie jeszcze przez lat dwadziecia kilka pcgastwo kwitnlo , jakotei i do wyspy RUiii. Zapomniano, albo raczej nie dopatrzono i nie wysadzono na wierzch tej niez.awodnej prawdy ie wielka cz dawnych Moraw i pastwa SemislawowCio nosila w X i Xl wieku nazwisko Ruhii lub Ruzyi. Owoi tto Ruzn mial ochracic Otto l w roku 959 czy 960, rozumie si na obrzdek laciski; ale to si nie powiodo. Zakorzeniony tu od czasw witopeka obrzdek sowiaski czyli ruski, jak so nazywa papie Jan Xlll w swym przywileju, przemgl, i Adalbert, ten sam ktry w kilka lat poniej zostal mapeHrskim lIrCYhiskupem, zaledwie z yeiem wymkn si od Krakowianw. Doznawszy tak smutnego zawodu Otto, przemygliwal nad spolOhami jakby Sowian krakowikich mimoto por.Jska dla laciskiego obrzdku. W Krakowie niepodobna bylo utrzyma si laciskiemu biskupowi, wic cal t pola mm krakowskich na wtehd po u4l8 Dup i Styru, a na peludDie po mialto Agry i po Dunaj sigajc, poddal pod wladz czeakomorawskich biskupw, nie prdzej jednak jak roku 973. Pertz SS. IV. 538. Tak powstal oslawiony przywiej, wzmiankowany u Kozmy; a tu nalay to jeszcze z:Uwaza6, ~ OUo wy~ ~ ponied .'ylO cz)'llem Czechom za diw loeie pomoc; ale w rzeczy samej dawal im to czego nie posiadal: ho widzieli~my e Krakowianie Adalberta, wysaca Ouonowego, wypdzili, a wic byli niezawisymi. Poiniejsze zdobycze Bolesawa II xiicia czeskiego sifply, ...... wlam,ch siw NO, tylko po Blt Tatr niej kaMwa, lakrdona wic w Kozmaaowym przywileju granica pragskie] dyecezyi po BUB Styr nigdy przez Czechw posiadan nie byla, lecz tylko

tU.

idealn

') Mp. Sci&. str. !17 . ., Ann. Lamberti lp. PerU DL 81.

66

De iII6 lIIIIcone Hbtu Polonorum.

fIW1IOdo ilItmi1Utl

lit...

reF' u.

a. .

Slowa rocznikarza na kt6re si tu autor powoal, br2m~ bk: DCCCCXXXl Muclao princep. Polonie fili", Seffiritri cecu gigJaitwr et .ep_ lJftnil cecu e~r, qui licet ",lIltlltn (amonu euet et ""'!/ft ftlrutrV, mcio tGmen non caruit: ntmI Ieptefr pdliew", .emi6, t[UU CftjtIfJe. ftunctlpaiat, noctuNlC t.'.ri&re vicu COftI1lerJerIJt. iii, tlJfdem reJ'1ltH4tiI, de BoAIMi4 quMUiaJrl Do6r01lluJrl notlifte mlJtrimMio coptdat, CIIjru (dici cOforcio glaciu infideliltJli. d.iuolvitvr, et f1o.trorum ktlmt,CfIl gt!f tilit"" iA tlere tJitiI ptJltAitu traruJrligratJit. Przy ezem wypada zwre~ uwag na to, e tak Miorsz jak i Gawel nie dcM ostronie wyjmowali t wiadomoU I rocznikarza, i slowa ielo: .eptem peUicum .corti., quar cOfIjaglJ nuncupabat, ftoctrmll varian M, COtIIUewrat, przekrei Mionz na: 'eptetf peUicibtt, """ fNCe ahlll6a"'r, i podobniej Gawe: "'a conruetudine lepum f tron'" fllnUebatur. Jest w tern jeden z widoemyeh dowodw e ted rocznika tego stanzy jest od obu krouikar2Y, i e Gawe wypisywa to z Miorsza.
ROZDZIA

XXVII

........

.-...

Gl6wniejlle tylko cryny jego opowiedzilwszy sutor, ESyl. nillW poI.akieb, tyob .amycll I k6rycla i pierwej jui e-pa.

si z ft'sz! do rou-

Porro de tam. pneroso stipite sureuns vegetacior, palma erupit fecundior: Meskonides BoleslausI qui adhuc tenellas fidei primicias, adbuc in cunis vsgientem ecclesiam tam tenero amplexu, tam adulta fovit teneritudine, ut geminam metropolim instituerit : unam Cracovie et aliam Gnesne, et debitas suf-

NtJltgJnie, :Je 1:CUpU UIJr zaenego 1Irul. lJujRa laltJroil , rozwin~a lit palma rO~lta: Bolellaw Mieay_wicI Ittry ;.~ Ilabivchne pierwociny wiary, jeucu w pieluchach kwilqcy

Iroiciol tIIr objql uAcilkiem, lak roztropnie pieltgnowal, e Ultanowi duM metropolie: j~ w Kra/cowie frapneorum dioeceses ubi- a drugf w Gnionie, i IlUfra-

c""'"

III
u~ depaaverit,

ipsanun-

gtJIW ~altayda mitmujtt;

que dioeeesium distinctiones rozgraniczy Mmd dyt'JCalje certis limitibus insculpserit. cWtmm&i pt'Aydroz.ikami. Hio ad eumuum religioOnto dla w:lrOltu witJry , nis al patrem sanctitatis ae pr:yjql najupr:tjmMj ojCtJ patronum, beatum Adalber- iwiql6bliwoci i patroaa, ~ tum, in flnibus" Bohemorum sawionego Wojciuha, w .... alectum injuriis, devoissime filioM C:elkich pollf':tJI1d:Io sueeipit, revereneiam exhibet, ffJ{JO , odMjqe t9IU po':rtMOomni studio veneratur. Quem f.IJmU i C:U flJntJakq; .. sanctus ponifex ad plurima UJiqtobli1lJfJ bitlmp w paucis evolutis diebus in- niewielu, ktre mu zOltaWtJg, format, olwieca go we wielu rzeczacla.

tln_

(De lato 11010"'0 la vIa ot Ier-Ja auell 8lUislal .a1ta lmeai: qualIter 0110 1-.pl1'&tor _ vido,. dOlidol'lbal ol 'luoaoclo iD ODoallII ad limiaa Aucli Adalberli "onieu. OWII imperiali diad...1e d_raviL)

(O IpI

BoIeaIetvU ..........

wu

llloete i Iegerula14 wfflo SlGIIiIIHI&: iM cuors OCIo. JI1'I1ofItIl '0 IlIIbiU i JU h (;Me. SRU. /lo grobu rlflo WIIjcIuU ".....,..,. OIIloU go euu Dr'oII.)

III'' '

Hujus enim universa SUWuyltkie Id jego bogacpellex aut in animi dotihus e) tso promieniy w przymiotacA vipit, aut in armorum stre- jego dUlzy lub jainialy w b/4nuitate resplenduit: quibus Se- ,ku or,:i6w klrtmi SeIetmj" leueiam, Pomoraniam, Prus- Pomorze, Prruy, Ru, Mosiam, Russiam ,dl Moraviam, rawy, Czechy zwojowa i da,.. Bohemiam sue dicion suh- nic~ potomkom 1W0im:uJjiciens, reiquit sui! posteris ,tafIJil, mialto Prag, drugq veetigales, in urbe Pragensi Itolicq paltwa swego Itaooseeundariam sui regni sedem unqe. Hunw czyli W,gr6w, coDStitueDi. Hunos seu UD- C/wowatw i Morawitm lud garos , Crouaeios et Mara- pot~ny zagaf'f4 pod lfI1e hos" gentem validam suo zwierzchnictwo, a n;eukrcomancipavit imperio ; imo .--nych Saaw tak pobi, :k

Ssrones indornisos adro per-

Sali, .Itfr ~ domuit, ut in Sala, quam .1owiemy, fllbi rNp 1a.1ny, nos ZolaYaf} dicimus, flumine, jakbv niewM'lll:9fl Irolumraq oounmam fixerit ferream, Gaclut., grtJIi pa6lwa stDtJjo quasi quibusdam certis ga- vtwiertbajf!8. dihus sui finem r) statuens iMperii. Hic Boleslaus Ruenos m Tell &1u.J ubi ltJie tinta 8ra'rit eopia, donec fMJ6IIu,o RUIi, :ie od IMloki Bug hl tlumen cruoris eon- ltnDi ~ ri~ fD04y pnetD IWM

eretum est ooagulo, II

l)
"Upania.

pllnionego Bugu.

lak rkp. D i wyd. rcL; rkp. m nie .1. II) .Ia 11II.1. p.; rkp. n i m in,llnili,. t) .. nimi dolibulI lik wyd. p.; .... p. II i m: o""".'" l"iI'""",. doli"'. dl .Rulli... lik ....p. II i m; ""d. p. nie mi. e) .!II.,ahoI. ta POprlwilDl;' rkpp. II, m, lud.iei wyd. Po MaNol. f) .ZoIln. lik rkp. D i M; W)'ll. p. DoIIJfIG. r) .finem' lok WXcl. "s.; ...... II i m /\tIU. II) 'B.c' lak np. D i ID; wyci. r<I. nie 11I1. i)rkp. II i m dodl,j, lu: ca_ ir(ra ia 1UlHlin..

lak...,..

"'eN

ut geminam metropolim instituerit , unam Cracovie et aliam Gnezne.

aMtc si na niewdziOUlo PolaJWw klrzy Rys, od siebie wy(nali, powiedzial I\Iiorsz pod panowaniem Wandy: qui4 tUl pia ~ ubera gtmina, ptndent viperarum catuli, ruggunt perfidi... gdzie przez gemintl ubera {idei rozumia oczywicie gemiraam metrtJpolifl, ustanowion~ w GDieznie i w Krakowie przez Bolesawa cbrobrelfO. Po ych tedy so waoh poznajemy ic to jest cigle jeszcze lext Miors!3 same1, nie jep dopelniacza Jako koczy on dopiero na Mieczysawie ll , jak leio dowd wnet uka.

atl plurima pallcis evoluti8 tliebtU infONMl.

awo' Pozaa. rozczyawlJ si w kronice WinceNeIO. . te ce
si w tem miejscu u niego znajduje, jest nie przeciwnie. amplifikacy

sUw Mionu; a

De isto Boleslao... decoracit.

oczywisty przepisywacza. Nietylko Mioru, ~e nlWet dopelslal'llly jesL od roku 254 'Ii ktrym w. Saaialawa hoonizowano. !\lona si o tern przekona z BO;.lJfala. zmarleso w roku t 253 ktry w kronice swej nie za Wincentym idzie. ale za Miorszem i jego dopeniaczem. cz~tokro doslOWftie ieb wypi,ujc. Twardo nla
DiaCZ jtlO

Wtrt

kooaisaoJa ~. Sani.wa w Rzymie: kilkakro&oie nie uMawano dowodw jeso ~w~bliw"~i, i anowu brano je pod rQJ1rzsaoie. Duelwwie slwo polskie obzalo ai niezmordowane w swoich usiowaniaeh, i ce aostalosignily. Ale ta iorliwo' smutne poIOItawiala slCIemy w hiI&o1'JCl&llJch nauych p8l8llikaeh. IDerpo1ewDo bez wyj~u stare Domki. Gawe, chociu um kapan i zuloniony powag. piciu bilkup6w kirym dzieo swoje po~wifCil, ie si jednak powaayl pow~ slwko osnej sze o Stanislawie , co, jak wida, w owym czasie moio by zdaniem wi,kazogci, wytracono dzieo jego tak, i ledwie w dniach ju nanych odkryto jedyny nieskro~any rkopism jego kroniki. Z dwoch innych rkopismw ktre si od zatraty wybiegay, oba przechodzily przez czyciee : jeden ma dziur na wskr przy wzmiance o Stanisawie; a drugi, i wanie ten co przy nim i Miorsza lext, jeszcze najlepszy, znajduje ai, rozprawia dugo i szeroko o witobliwoci i cudach Stanisawa, wbrew temu co wiemy z tamtych kodcxw. :'l'ie dziw tedy e z witobliwoci Stanisawa pozna si musial i stary Miorsz: przepisywacz bowiem kodexu mia wielkie naboestwo lftIo tego witego i w cil8u nie wielu kart lej oto kroniki z jej dopenieniem, powola si trzy razy na ywot . Stanisawa. Robil to jednak jako dorywczo, Sdy' sowa ktre tu. mial na myli znajduj si waciwie przy cudach . Wojciecha ktre s drukowane w Pertsa SS. IV. str. 615. Poniej przyczepiano je take do opisu cudw . Stanisawa; w )'Wocie za samym taso witeso nic nie ma o Ottonie i Bolesawie chrobrym.

Crouacios et MarakoI, !J8nUm validam

Wyej

lUD mlInciptJ~it

i"'l'erio.

pewied&ial autor: MorAa1, Bohemi... IW IlliciMi IUbj",","Wojowa wic Ghrebry. )l()rawy ,i edBloa ty~ wojen, -jak to uwabIjgmy na str. 500, dal prawdopodehtHe powed Kosmie prapkiemu je do alw Regina, mw~oero o mit&caeoiu Moraw po wi&opelJLu, wtr cil: Polonienlu. . Nuwisko tedy Martlol, jak je dai we wSlyMkieh Miorsza rkopismach czytamy, poprawiam &Hoi na .r"o~: bo tak nazywaj ich splczesni rocznikarze niemieccy. Mialoby owe nieerozumiale Mardo. oznacza ~ az~ jallowd plemi Wgrw lub te Piecsyngw ? Edrysi mwi wprawdzie w swej geografii: Le. IfOU Crapa'" .eparent la Hongrie de la Pologne et du przy. du Ma dj 014 Geogr. II. 380. A dalej: Monliour (Modor) gramie viUe .ur les {rontieres de la Pologne. Tame. On rup au lWtIIbre des dipeadet&ce de la Hoa,rie .lonlir (Modor). Tame str. 375; ale tem jego Montwur czyli Modor zdaje si by miasto Agrya ktre w lacinie rednich wiekw Magryt1: na11"00, js. to widzie mena w rkopismach kroniki Wflierta"'skiej.

516
imieDia nllleUleby odoiM6 i ew w morawabcftJ'llkim przywileju u Kozmy spomnian~ SJhaM, eIIi' ~ ~ Jfwr", SS. rer. &/t. I. 110, bo Edrys1 choeiai w polewie wieku XII pisal, szedl jedlak za bardzo dawnemi pogl'lfieznemi polllftikami i -.ole lu daeS niejakie sUHwki. Zre8l~ ee do wyraienia NRlege: ...... ,..,.. Nl._ ~6e 0It0 jest jyweem Trop kt" powiedzia o Fuaaie kMu PaJijw: M. . tlUdrmt f...uM Wo __ t. Jut. XLI. li.
MGe te do ~ IIm~o

'lUlUi quihmdam eerti gadibu8 sui finea natuen imperii.

Wiadomo podana nam przez najstarsze historyczne nasze pomniki: e krlowie polscy s potomkami i dziedzicami xiit morawskich, jak z jednej strony odsania nam cel wluciwy polityki Chrobrego, tak nawzajem czyny tego bohatyra. na niezbitych wiadectwach oparte, rzucaj. odblask na czasy dawniejsze i pojdniaj. w jednym lub w drugim wzgldzie to co z owoczesnych wiadectw nie dosy jasno wyglda. Uwaimy tedy jakieto kraje odzyskuje Bolesaw chrobry, i stara si wue1kiemi sposobami utwierdzi w ich posWaniu? Oto od zaprzeczOD6iO mu przez Czechw/Krakowa siga w gb Wgier po Dunaj, Cis i Tepl : zostal wic panem tej Waiiwaryi Porfirogenitowej za ktr wielka Chro. wacya nadwilaska i Serbia leiala ; zdobyl potem reszt Moraw i Czechy: bo te uleialy prapradziadowi jego witopekowi; zasarnl dalej temie prawem uyce i Serbi, slup elazny w Sali rzece jako rozgraniczu Slowian z Sasami zabiwszy, a z wietnej na Ru wyprawy wracaj.c g wnie pamita o tern, aby czerwieskie grody odzyska i wcieli oazad do Polski. Owo za ladami tego bohatyra chodc, napotykamy i irdl. Bugu i Stynt wytknite jako granice morawakoczeakiej dyecelyi w przywiJe';" u Kosmy; i Czeety z Serbi. w~elkowi podlesie, i I siem .orawakica dawniej, teras wprakieh, tyle, ile ostatni z xit merawskich, po Illwartym Niemoami aejuHU, od WHJ'W obronie by .. stanie. Nie si wypadki te wymienitem I!&wienileliem o eo4my II napomknie krooikal'lJ nauych wywnieHowali?
_~

XXVIII.

]IJ~~.yltaw

n.

. Tym miao, au uiezupenie moie sprawiedliwie, nakrelonym wizerunkiem Miefi zamyka ~woj kroniezk Miorsz, ostatnie swoje slOWI poczesnemu spoinnieniu Ryxy.i dostojnego syaa jej 1t.nimirZl pofriClj~.
cZ~'!!lawa

Nakoniec po mierci wielPost mortern denique mapi rep BoIftll~ anno do- kNgo Itr4ta &letltllHJ, ...

"7
mini 02:i Mealw Wius ejui r8inavit pro eo: l) hic fuit spiritu minoratus" et aC) probitate patris diversus," licet habuerit uxorem nobilem, e) sarorem scilicet'l Otonis imperatoris. Qui cum desidia et deieiis resolutus rempublicam se~ius administraret, et propriis non communibus utilitatibus intenderet, ceperunt e.xtefe naciones, que patriII suo vectigales fueraltt, minus timoris, reverencie et honoris Wdam impendere, et tributa regionum denegare. Quia enim paterna b) vouit contentua esse 1oria, ideo nec gloriosus I) civibus, nec hostibus visus est terrihilis: nam si qUI cum quibuspiam mit preie, necesmatis es fuisse constat, non virtutis, coacta non voluntaria ; non qood nula iIIi strenuitas fuerit , sed quia diligencior conservandi ramo, quam aequirendi inerat libido. Satis enim absurdum putabat, cum in habendo certus modus

1015, fIIIIqpl 'P jego Mieczplaw, f1~saJ od ojca geniuszem i cnot, chociaz mial aon~ WYlIHJIUrodzoRf!: 8w,trzen cuarza Ottou. Gdy tedy gnrdnoici i rniloItkom oddany niedbalej rseesqpospolitq zawiadowa, goniqc bardziej za womemi niz powszenem; pozytwmi,

po-

ezrJy sqBieJnit. ltMly, Itlrt. ojetA jMJB JwldormJlg, coraz mn;t,j go si~ ooowia, ujm 0wa mu czci i poszanowania, wreuci, dd lnU pltJci wzbr,,- ' nfay Bi~. A :te radprzeltmoal na slawie cojcowskiej, wi~ aRi ~ Miwnpn u lWoieA lIfti ,traI:mym u obcych: bo cho z niektrym; z nich tou.y/ wojtUJ, wiedzMJ1O jIdtuIk :krobil to nit z ochoty lee . z potrzt.by, z mUlU a nie z nateJwienia; nie dla ltgo j4kobr mu na WaMcMloei zJytlJaIo, lecz e' w nim ch~ zacho. wania dawnych, nad cA, 1'onMia "ouyM fUlbylir6tl przemagaa. Uwaial bowiem za niidorzecaol aU Of"8-

618
haberi debeat, aeqnisieioni lIicza n~ w 'POsobacl nabytamen modum 000 ponere. wania, gdy }vi i samo posiddan~ mUli mie pewM graniu. Hie igitnr ex imperilti Onlo z eua"kiej, Ottona Otumis prefati sorore insi- pomienionego (Hl), sio,tr~enicy ,pl6dzil doBtojnego Kazimirza. 1gem gemrit CazUnirum.
D' 'P" eOl lak rio pp. 11 i lU; wyd. id. nie mi. b) 'aUnoraLuI' tak wyd. cd.; rllpp. 11 i lU i .._ . . . . ej.et .. lak wy4 gd.; rIIpp. 11 i lU llie mai. d) iven...... .,... l:d.; rkpp. 1\ i lfl ale e) .nobileml lak rkpp. 11 i 111; wyd. rei. ..ie IDI. f} ucilicele mpp. U i W; WJ&. Po nie _ II .palli. . . Pkpp. II i lU; WJd.. I'L ,,""tipi. h) 'pllem.. lak rkpp. 11 i 111; ....yd. (d. prititlll. i) 'l!oriosUh tak WJd (d. i rIIp. Ui mp. lU ".,....

'*

maj,.

Pelt naortem denique...

Od llieaka I do panowania Chrobrego pneobodzc, m6wi autor: Porto; Chrobr"i0 znowu I MieezyalawaIl,pallowaniem wiie przyalwkielD: dmique, czem daje do poznania e powie jego nagle zbliia si ku kocowi. Jako! beaporednio po niniejszym o Mieczyslawie ustpie w klrym Rp:a, . co o dla niej nall 1Iiers. ju przy sposobnoki opowiadania prznt Waudy adwobtowal, jeucae rU wyslOIellniajcym spOIobem, & poniieniem jej ma, spomniana, a syn jej Kazimirz nuwany jest il'lripil to jest: znakomity, rodem zapewne, bel iadnego napomknienia o czy. DMIa jeso i pn,dolllb ocinowiei~la jai my po_j nadano; bezpoI.rednio, mwi, po ~ieiuJul UI&pie czytamy: Ab ilto Caz.imiro ,eriu lNI.rie texitur modo diver,o. To jest: jednolita a dotd osnowa dziejw naszych, uczyna byt rotmlieie odtd opowiadan A wi~c widOQna le nljsarsza kroniki tu .i~ . skaBcsya. Checid tedy lIien& aie dou:edl nu w rtkopilmie osobnym, lecz tylko z dopeniaczami ktrzy a w wieku XUI powie sw urywaj, moemy jednak powiedzie z niejak 'pewno~ci. e tu' si sko ayl test Mioma, j w krytyemych wydaniach *rdel polskiej historyj, jakich ~ na prsJlllo'6 po SOriwoki zioak6w spodziowa mo_y, naley oddziela stale. kronik ~ od jej dopenie. O rocznikach, do ktrych odesal si autor jeszcze pod panowaniem Chrobrego, tu jul nic nie spomipa; bo te to jest ClUS jego : ~IU Ilyxy i llieezyal&.a II, o krych. nie jeMeze do roomik6w nie zaoiltIniono, i prawdopodobnie pierwszy Mionz, I osobami dworu wifcej jakog zpoufalony, ~mielszll rk te' o nich sowa nakrelil. Czy w nich mia sluamo. lupeln? czy si ku jednej stronie lanldto sympatyami

latwa

samem drugiej? jestto pytanie na ktre nie unosil za spraw Ryxy; Mieczysaw ktrego ona przed cesarzem skarzyla e mial na dworze swym nalonic jak, i kl.rto zapewne nasz lfliorsz na myli majc, powiada o nim e byl deliciis resolutus , zdaje si e skrzywdzony zostal w tym tu obrazie. Gawe przynajmniej daje o nim wiadectwo inaksze, a niemieckie roczniki zapisaly czyny jego z ktrych przekona si mona e nie braklo mu ni roztropnoci ni mztwa, chocia uleg na czas przemocy. Przed zamkniciem rzeczy o Mieczyslawie II winienem zwroi uwag blisz na zdarzenie, ktre wlasnie w ten okres przypada. a ktrego wyjanienie podpada niemalym trudnociom. Kozma pragski, dawne jakie roczniki wypisujc, donisl e w roku 022, za Bolesa chrobrego, bylo w Polsce przeladowanie chrseeian. l Mwiono o tern i na Rusi, a i w polskich nawet pisarzach. chocia ci o zdarzeniu samem milczeli; zostaly jednak pewne skazwki do sprawdzenia owych pogosek, Dawny rocznikarz krakowski mwi, e po Bolesa wie chrobrym wstpi na tron syn jego: Lambert. II atwo pozna ze tym Lambertem jest mlodszy brat Mieczysawa li, Bolesaw, znany Tietmarowi, 3 a o ktrym donis Piotr Damiani e byl kamedu. 4 Jako mnich wic nosil imi Lamberta. Zkdind znowu wiadomo, e Otto czyli Bezbraim, najstarszy Chrobrego syn, mial swj udzia w tak zwanej Ruzyi czyli w ziemiach krakowskich, a ztrea z tronu Mieczyslawa II za pomoc cesarsk, 6 Zaraz wic po mierci Chrobrego byy dziay i zajcia pewne midzy jego synami, a Nestor i Polikarp mwi najwyraniej, e z przyczyny wygnanych dawniej mnichw, zaraz po mierci Bolesawa wybuchlo w Polsce powstanie." Na nie zdaje si wskazywa i owa przepoodpowiedzie, Widzielimy e si

przechylajc,

nie

ubliyl tam

'J

') In J'olollia (acla est persecutio ChrulianoMlm. ss. rer. Bob: l. 84. 1025 PrimlU Boleslaus rex magnlU obiit. Lambertus (iii", ejus succed i I. lO!G CasimirlU tramtulitur ad discendum. Rkp. Glad. sir. 10. Piamo tego ustpu nie zdaje si by pniejsze nad wiek XllL 3) Peperi; haec (Emnildis) duos filio,: Miseconem et alium ~m dikcJi seniori.f sui (Bolesim) nomine t'ocavit. Tietm. IV. 57. rak maj, rkpp. i wydd. dawniejsze. Itkp. drezdeski za ktrym idzie Pertz ma wprawdzie p a I e r vocavit; ale r kopism W, chociai skdinnd szacowny, niejest jednak bez bdw, jak lo wida z mylnej daly mierci Mieszka I klrl} tamte rkopisma lepiej podaj,
') lIabebat autem (RomualdlU) equum satis egregium, quem sroi BlUclavinlU, (lak ma Surius; Pertz za BlUclat'l) sclavonici regis filiIU, dederat, facJlU ab eo monnchus. rila l. Ilomuald. c. 26. ") Wippo u Pistor. m. 470. 477. ") W seie wrem umre Bolesaw welikyj w Lsiech, i byat' mtei w zemli ldskie, wstawsze ludie izbisz episkopy i popy i bojary swoj, i byst' w nich mtei. Nest. Poln. Sobr. L 64. .4 w :iywocie . Teodoseqo mwi tense: Knziuie gniewajszczu s i ukoriajszczu Nikona i se jedin ot otrok wszed powiedasze jako Anlonij jiie s nim ot grada sego odchodl winu oblast'. A bieie i1aio1 jemu iena jego: Posluszaj gospodine mene i nie gniewaj s, jsko lako bysl' wo alranie nuzej: otbieiawuim niekojej radl winy czernorizcem. i mnolo da

.twon

67

530
wiednia Chrobrego, jak j przytacza za anonimem Paprocki. J By wic moe, i w Boleslaw, kamedula, do osignienia tronu uyl wygnanych dawniej a majcych wielki wplyw u ludu xiy slowiaskich; to pewna e go winiono o wielkie jakie niegodsiweei i imi jego z rzdu krlw polskich wymazano. li . Tymto zdarzeniom spczesny Mionz mwi z dobitnoci o wie jem w Polsce zaburzeniu, li wyrzeka na jakich nibyto pogan, co cblebem duchownym tucz si a krzewi niewiar, wlaciwie wic mwic, na mnichw slowiaskich; wskazuje wyrodkw ktrzy naprno wysokiem swojem pochodzeniem szczyc si; 6 ale jako stronnik Ryxy i syna jej Kazimirza, o wylcznym ich prawie do 'tronu przewiadczony. przechodzi wprost od Chrobrego do panowania Mieczyslawa II, W)Todkw owych: Ouona i kamedul Boleslawa , zupelnie pomijc. W jego tr poszedl Mateusz i Wincenty, a za nimi i inni. Odrzniwszy tym sposobem w najdawniejszym texcie naszych kronik dzieje staroytne od nowoytnych. powizawszy przerwy, jakie si w wykladzie analitycznym odslonily, opowiadaniem cigiem, 'i doprowadziwszy rzecz cal a do casu w ktrym dzieje Polski coraz s dowodniejsse, wyczerpnlimy osnow Wstpu klytycznego, zostawiajc rozwidnione ju pole samej historyi.
s icb radi w zemli taj. I obludi gospodine da ne tako w twojej ohlasti bdel Toie uslyszaw kn i uboje s gniewu boiyj. Pateryk rkp. str. 97. Toilamo Polikarp w aywocie . J/oJae81oa, Wrgraylla, kJry by jednym ~ WYfJ1llJ1lYch ~ PoI 8ki mnichw, powiada: Bogie stwori otmszczenie rabom swoim wskorie. W jedinu ubo noszcz Bolesaw naprasno umre, i byst mtei welik. 11'0 wsej ldzkoj zemli itd. Paleryk rkp. str. 382. ') Video regnum in multa variaque [rusta 8cindi. video quantum hic 8anguinU (undetur tam interno quam externo hoste , idquejusto Dei jlldicio permutendum. cultumqu ejUB divillum negligenteB in varia s c Id Bni a t a scindentur, lu.xum et malitiem amabunt, Video propicimionem dit'inam p os t lon ga t e m p o r a prolem meam non derelieturam: eece t'ir ezibi! de lumbis meis , qui pristinam gloriam regno BUO restituet, Paprocki Herby rycerstwa, karta nieL 7. ') Rodowd xiit polskich, ktry w rkopimie z XV wieku znalazem, ma w kocu te slowa: In hac predieta tabula regum Polonie, unUB rex, s e p t i m us, non de8cribitur, quia adus ejUB (uerunt pessimi , quo in cronieu Polonie inrenire nOIl valul. Et [orte maliciem considerantes ejusdem reqis , seriptores omniu de tali rege taeuerunt. Rkp. str. 15. Od Piasta liczqc jest wanie s i d m y m z kolei w nasz Boleslaw. ") ModemiB t'ero n ost r a t emp e st at e templIseulu, ob. str. ~9". 4) Fide nOIl paril /idem. Ad pia /idei "bera gemina pendent viperarulll calIlIi ! suggunt p e r f i d i. str. ~95. ') Frustr igilur noBtri d e g e n e r e B ex alti generis umbra gloriant"r, de roseto

namque /llUcit"r et rOBa et spina pungens. str.

4~5.

Koniec
Wetopa krytyelUlego do dalejw Polekl.

DODiTEK.

ANNALES BENEDICTINI.
899. Amolphus fuit ultimus im899. Arnulphus fuit ultimus im-

perator quantum ad posteritatem perator post Karolum masnum , et magni Caroli. II Hune Arnolphum hic a pediculis ruit consumptus, pedieuli devoraverunt, nec aliqua nec aliquo medicamine poterat prearte medicinalis' poterat adjuvari. cI servari. Ludowicus filius ejus non Hujus filius Ludwieus ad eoronam venit ad imperium. imperii non pervenit. dl 1 900. 902. 904. 905. Ludovi904.el Lodwicus rex Francie imperat Romanis sex r) annis. 1I Hujus cus rex Francie imperavit Romanis cnim tempore ineeperunt Ytalici sex annis. Sub cujus tempore Italici resnare. Exempto namque imperiow cepere imperare. a Francis fertur ad Ytalicos secundum sentenciam Romanorum, quia 907. Franci noluerunt Romanis Francigene non adjuvabant Romam prestare subsidium, contra quosII Tak np. I; np. II mi w tom miejscu lo &lOWI: Iujlu /UiUJI Ludvicul /Id coronam noll ptrlJenit. 901. Hum; Aro. ild. b) .a1iqua.. madicinali, tak rkp. I; rkp. " tlliqtul art; wyd. Cd.; vel ba/nn. vel flet1ica7llffilorum gefleribul. cI tak np. I i II; wyd. cd. dodaje; quin a pet1iculi. cOfllUmerelur. Odtd aj do roku 93 nie ma nic w lem wydaniu. dl .HujWl plI'Ylnib tak np. I; wyd. Id. oie ma, ej .lNU. tak rkp. I; np. " 9O. f) l8eu tak np. I; np." lepIcm. gl .exempto oamque imperial tak np. I; rkp. II uceplo namque.

I) Porw. Ricobaldi Hiat. bnp. np. Eccard. J. 11!J8. 2) Porw. Ricob. tamie.

') Nadpis ten daj sam. W rkopismie lubiskim ktry tu liczb I oznaczam. jest rocznik ten bez iadnego nadpisu; w rkp, Kuropatnickiego .Miorsu kroniki. pisanym roku 1415 w Krakowie, a klry oznaczam lu liczb n, ma on taki nadpis; Incipit registrum annalium Po/onorum ub anno 899. Text trzeciego bior z gda skiego wydania tak zwanego .Kadlubka- str. 33, i oznaczam go tu; wyd. gd.; ma on tam nadpis taki: Incipiunt ann(II)Clks historie carptim auccincteque atque breruer conscripte, a jest istotnem skrceniem; w klrem zdarzenia do obcych dziejw cigajce si wypuszczone zostaly. Te trzy texty dosy si z sob zgadzaj~, i klad je w przedzialcc pierwszej, wykazuj~c u dolu ich rnice. W rkcpismie krlewieckiego arohiwu nr. 35~ in (o/io na karcie 319, okazal si rocznik ten tak pod wzgldem chronologii jako i textu wielce odmiennym, daj go wic tu w osobnej przedziace, po stronie prawej, a oznaczam liczb IV.

53...
contra Longobardos rebellantes, et dam Longobardos qui rehelles erant multas eis injurias inferentes, prop- et multas injurias feeerunt, Et ob ter quam csusam tempore istius hanc causam tempore Ludovici diLudovici dividi incepital imperium. visum est imperium: una pars YtaQuidam enim in Ytalia et quidam licis, alia Alamanis imperaviL per Alemaniam imperabantbl usque ad Ottonem primum, qui cepit utrobique regnare.el 908. Berenprius primus in Yta908. Berqarius primus in Ytalia regnat annis quatuor.! lia imperavit quatuor annis. 909. Conradusd) Alemanus im909. Conradus teutonus impeperavit annis septern in Alemania.!I ravit septera annis in Almania. 910.e) Wilhelmus princeps Bur911. Wilcbelmus dUJ: Burgundi ~ndie monasterium Cluniacense I') fundavit elaustrum. lundavit. 1 912. Berengarius seeundus in 913. Berangarius secundus imYtalia imperat annis 9.4 peravit in Ytalia 9 annis. 913.11') Zemislaushl Lestkoni quarto 915. Semislaus quartus post Lisuccedit in regno Polonie,ij quorum sekonem sequitur in regnum Poutrumque animi generositas, robur lonie: qui ambo nobiles et robuati corporis, felices ad omnia suceessus viribus, (atque) fortunati, in mullis adeo reddiderunt insignes, ut om- virtutum generibus multos preibaot nium pene regum virtutes suis an- reges. tecesserint virtutibus. 1i De Zemislao famosus ille Mesko 920. Semislaus genuit Misekoeecus nascitur, qui primus rex Polo- (nem) cecum, qui inter Polonorum norum graclam baptismi suscepit, reges primus baptismum sacrom Mesko vero dictus est, id est suscepit. Miseko interpretatur triturbacio: quia ceco nato parenti- sticia, per cujus quidem ceeitatem bus turbatio orta est, Vel mistice parentibus suis magne tristitie suot quia ab ipso initiata videntur belli exorte. spiritualis apud nos Polonos seminaria. Per ipsum enim inseminatum
al .ineepih tak rkp, I; rkp. Jl cenu. b) .imperabant. lak rkp. II; rkp. I impel'aba/. ej susque... remara., tak rkp. J; rkp. II nie ma. dl .OO!J. Conraduse tak rkp. II; rkp. CUIlradU. el .lltO. tak tkp. II; rkp. I nio ma. fj .Cluniaeense.lak rkp.l; rkp.1I nie ma. i) W rllp.1 rok wypuszczony; atoli jesl w rkp, II i w wyd. II'd. h) Tak poprawiam tiule lo imi; w wyd. id. Zemomu/a1U; rkpp. Zemomul, Zemomi&lill" lub Zemomil. i) W wyd. ird. dal8lyeh s6w nie ma; rkp. II przed wyrazem nastpny; .quorum. ma rok 9U.

? Porw. Ricobaldi m. Imp, ap. Eccard. J. 11118. oJ Porw. Ricob, lamie. ') Porw. Ricob. tame. oJ Porw. Ricob. lamie. sJ Ten ustp wyj dosownie z niniejszego
rocznika Mionz.

535
est bellum bonum, ut rumperetur pax mala.v I 920.b) Henrieus imperat in Alemania 8 annis. Hujus tempore Spitigneus,") dux Bohemorum juste et religiose prineipatur, qui moriens sine prole'. Wratislaum d) fratrem suum dueem reliquit.!

93J. Meseho princeps Polonie, filius Zemislai, cecus gignitur et septern annis cecus educatur. Tandem miraculose illustratus. e) Qui licetf) famosus esset et malfne industrie, vicio tamen non earuit:r) nam septem pelicum scortis, quas conjuges nuncupabat, nocturnas variare vices eonsueveral His tandem

926. Henricus imperavit Alamanis 8 annis, 921. Spitigneus dux Bohemie hoc tempore suo, ducatum suscepil, et obiit absque herede. 930. Wratislaus germanus ejus suscepit ducatum. Wentzeslaus martirisatur filius Wratislay. 931. Mesko dux Polonorum mirabiliter ilIuminatur, qui quamvis virtuosus fuerit, nichilominus infectus fuit certis eriminibus : nam singulis noctibus (cum) septem meretri(ci)bus concubuit. Qui post hec duxit honestam dominam, beatam Dambro(w)cam deBohemia, dimissisque meretri(ei)bus ex ejus induc-

a) .Vel mistice.; malal ma Iyl~o rkp. 1; dodalek leo wic Idaje si by wtrlem poniej szym. h) .9201 lak rkp.l; rkp, I ma lylko DCCCC..; dalsze gloski "'I u..kodsene ; a naatpna dala jeal rok 925. r.) .Spitigneusl lak popra1\;am; rkp. I SptUignetU; wyd. Id. SbigllelU. dl .Wralislausl lak rkp. ll i IV; w rkp. 1 zm,looe jell lo imi na Wenbe.laum, zapewoo przez win przepiaywacza, a pony jaki interpelator, obaczywazy lo imi. wpiaal naslpuj,ce Ilowa: Ist Wenl_lalU a fralre BUO flllJrt,,"i coronam adJ/lI' est, llic po.t 300 a"'lO' pn..ionis BUe, regi Dacorum (Erico) quitlctnli per t'isum apporuit , eique 'lu od ItIO gellere morlis deberet mori, revelavil, prec/piena .ibi u/ i1l honorem ip.ilU, qui l'rnc<slmll vocabalur, mOlllJlterium co...trueret. Qui ,'U n SOlllp11O 'UI'grns, '/lIpefncltll de viIione , cepit de .anclo lYrnculao, de quo "umguam ante audit'el'nl, episcopo inquirere , et cerlificallU 'II/od [ui ..et princeps Bohemie et a (ralre OCCiBUl, cepit ad e,iu. honorem i1l RUt'alia mOlllJltmum mngna'~t1n opum, ordi1lis cisterciensis a.truerc, et landem a [ratre BUO interemptiu est, To samo z ll'ciejslemi tylko mykami czylamy dli i w rkp. II. Rkopilm IV ma wprawdzie lako! l wiadomo. ale ie ooa dopisana lu byla pnniej oa pr6nem miejacu, mamy na lo dow6d w lem: ie dopiero po niej czytamy w 1)'ID rkopiamie: !rencula"s marlirilalur, /Uius Wrali.lay; kt6relo slowa aloj, w widoclnym zwilku powyi..~ o Wralyllawio wzmiank. i ni. moioa wtpi in . pierwotne, a legenda o Eryku dUlI'kim paniej wtrcona. e) .Tandem m. illustralulI ma Iylko rkp. 11. f) Rkp. l dodaje lu mlll/um. g) 'Don caruih lak rkp. 1 i 11; wyd gdkroca cdy len uatp w len apos6b:
Iste Miu1oko licet famolUB e..et

et magne /ndwtrie, vicio tamen eminult.

') Porw. Vinc. Hes gestae L 91. ') Prcz naszego rocznikarza mwi o tym Spitygniewie : Sigbert. Gembl. ap. Pertz VlTI. 548; Ricob. in hut. lmp. ap.Eccard. l. 11!I8 lenie in Comp. chronol. tamie L 1175; Mart. Minorit. in F/c". temp. lamie l. 1Bl!; Mart. {uld. in Chron. tame l. 1671; Herm. Carner. in Chron. tamie Il 5JO, tudzid 616; nakoniec Andr. Dandolo Chron. YlD. t1. 9.

536
repudiatis l) quandam Dobrowkam bl tione de paganismo intrat gremium nomine, filiam ducisBohemie,") ma- christianitatis. trimonio copulat, cujus felici consorcio glacies infidelitatis dissolvitur, et nostrorum labrusca gentilium in vere vitis palmites transmigravit.! 938. Lotarius imperat duobus annis. Hujus tempore factus est sol sieut sanguis, d) II 94 l. Berengarius coronatur ID 940. Berengarius coronatur in Ytalia. Hunc eepit Otto l rex Ale- Ytalia, et a rege Ottone Almanorum manie. e) eaptivatur. 9U. Meskoni feli x Dambro(w)ca 94!. fJ Meschoni siquidem Dobrowka non prius nubere voluit, noluit reddere debitum, donec Poquam universum regnum Polonie loni generaliter suseepissent fidem cum ipso rege christiane profes- ehristianam. Cognovit quidem lJuod sionis caraeterem suscepisset: didi- fidei diversitas esset impenditia cerat namque, quod dispar cultus eonjugii, Et sic Miskonis cecitas unum erat impedimentorum matri- que onginem habuit ex carencia monii.s' Sic igitur Meschonis ceei- veri luminis , que durabat septem tas , ceeitatis h) nostre fuit privacio, annis, verum in fine septimi anni quos veri luminis erbaverat earen- ilIuminatur. Unde nobis datur lumen cia.i) Quid enim aliud illius ceci- septiformis gracie. Nam quemadtatis septennium, quam nostre in- modum ipse a seplem mulieribus sipieneie, nostri erroris universita- male detinebatur, sic nos a septem tem designat f In septennio nempe criminalibus. Tandem ipse uni conumero universitas figuratur. k) lIIe pulatur : sic et nos uni matri, fidei igitur septem annis infancie; nos unitati.
a) Rkp. l i III dodaj lu: deBoliemia. b) .DobrowkllRl lak poprawiam; rkp. l /Jabrok'kam; rkp. II Dambrowcam; laksamo w)'d. Cd. c) .fililm duci. Bohemiel ma Iylko w)d. ~. d) .938. Lotarlus.; saorui ma \ylko rkp. J. o) .0110I rex Alemaniel lak poprawiam; rkp l. rex Ol/o .tlemallie;rkp.1101/01e;z;Alimania;wwyd.sd. lak lo jak i poprzednie zdarz"nie wypuszczone. C) Roku nie ma w rkp. 1 i w wyd. cd.; Iylko ma Co rkp. II. g) .impedimen\um matrimoniie lak rkp. l; rkp. 11 impedimenl0n4. viri; w)'d. sd. ;111"ediNII' lIIalrilllOllium. h) .cecilalia. lak rkp. I; rllp. 11 nie mL i) W)'d. sd. nie ma dalsz)'ch 16w. k) .ln'M fi@'Uralurr ma Iylko rkp. l.

') Na le sowa powolal si wyranie Miorsz na str. 516; ale je wypisuj,c przeseptem pelicum seortis nocturnas varial'e vices coneueverat, na: sepIeIII pelicibUl omni nocte abutebalur. Taksamo zrobi i Gawe, a okoliczno la wskazuje widocznie e lexl niniejszego rocznika dawniejuy jeat od obu tych kronikarzy. 2) Porw. EkkaN. I. HIS9 i i613.
krci:

53'7
universo nostr obstinacionis tempore ealigaveramus, Illi in fine anni septimi visus restituitur; nobis in quos fines seculorum devenerunt! septiformis gracie lux oritur. Ille septem pellicibus detinelur; nos generalibus seplem vitiis maritamur. lIle tandem unice copulatur; et nos unius ecclesie amplexibus federaraur.!

955. al Otto primus coronatur Rome per papam ad imperium Romanorum. 956. Sanctus Wenlzeslaus dux Bohemie occiditur a germano suo Boleslao. Item. Sanctus Wenlzeslaus licet esset princeps, tante tamen fuit humilitatis, quod cum uno clientulo clam de nocie ad propriam silvam ibat, et propriis humeris ligna deferens ante foras viduarum et pauperum deponebat.v Item de nocte ,grum fodiebat et seminabat et metehat et triturabat et hostias pro divino (officio)
facieht. lI

955. Otto primus eo~o me a papa in regem I\omil~)J'Uln. 951. Wentzeslaus dux Bohemorum occiditur a fratre suo.
Hic Wentzeslaus tante fuit simplicitatis , quod cum unico famulo in nocte et de silva in humeris suis lig~a bajulabat ad hostium cujusdam paupercule. Nocte eciam quadam fodiragrum , serninans et eoiam metens et triturans , de quo fecit panem pro hostiis consecrandis in divinum usum,

963. Lotarius imperat duobus annis. Hujus tempore factus est sol sicut sanguis. 96. Rome synodus magna eelebratur, et papa Benedictus deponitur.

'''3. Lotarius .eral duobus annis, cujus tempore SQl factus fuit rubeus ut sanguis. 9..... Rome fuit concilium seu synodus magnus in quo papa Benedictus depositus est,

aj .95& lak Mp. II; rkp. I 91l6, a p... y olltpolm .daneolu roku .,.,za oli mL b) RIlp. I dodtja lu: Cetera patem in ip,ilU ,allCli legenda, a wuy.tko DlItiloe li do roku 96 wypUIZC"; ma jc 111ko rkp. II.

0) Porw.

') Cal. ta gadanina zdaje si by poiniej dopisana; porw. Ru gulU L 90. Ricob. U Ekkard.I. H1I9. I) Porw. Ricob. lamie.

68

CONTINUATIO 1. 1
964. Mescho a) dux cum Polonis sacrum baptisma consecuntur.b! 2 965. Dambro(w)ka venit ad Misekonem ; Miscko cum Polonis baptisatur. 966.967. Boleslaus magnus filius Misekonis nascitur: hic domuit Bohemos et Ungaros , et imposuil in Salava statuam fcrream pro termino granicierum Polonorum etc.. 971. Puscartus (:><lm. Prochorus) ordinatur in episcopum Cracoyiensem; eo temporc eccesie per Dambro(w)kam in Polonia statuuntur,

966. ej Boleslaus magnus fiius Meskonis, qui dicitur Chrabri, natus elJt. d) Iste Bohemos, Ungaros,3 Saxones e) edomuit, et in flumine SaIawa fJ meta ferrear! fines Polonie terminavit.v " 970. Prochorus" primus episcopus Cracovie ordinatur.v II

l) Tak rkp. I; rkp. II lIuko; wyd. I:d. lIien/w. b) .9M. Mesebo.. ecnsecunture lak rl;p. J; rkp. II ma lo .darzeDio lak: 965. E.!;uU.llli..imu. du.r Mt.ko acetpil DobrOl'kaM libi in u.rortm, "id.lial d. RohtlOia: qui ambo ChrUlilJni f1dtliuimi in Polonia ef1lriwnlur et omn.. Poloni bapll.alllur, tcelui. et ctoustra, episropatu, prepositur aJieqIU per I.mpu. quo lulU' /Im poteran; cOllllrUUlllur et dolanIur. c) .966. lik ",p. I; rkp. II i wyd. rd. 007. d) .mapus_ nalul III. lalr. rkp. li; rkp. 1 magntu fUUcilur /UilU M..cholli . Otto '(cUMu.; wyd. (d. magIIlU qui Chabri clicilur fi. e. ej .Unpros, SalODO,. lak rkp. II; rkp. 1 i wyd. id. et L'ngaro.. fJ .SaJa.... lak wyd. id.; ",p. I Zt/alL'a; rlr.p. li SAOlalL't. r) Imela torre.. lak rkp. I i 11; wyd. rd. metu (""n.. h) Wyd. I:d. w Ir.lrem poprzednia O cbrecie Mioszka wiadomo wypulZczoDa .oo&al .. dodljo ... 10m miejlcu: &d pritu, anno !'idtlicel domini 91i5. Dombr()1JJka ad lIi..,./cotUm "mit, tunc tct/tIi< et cIalUtra, tpucopatUl prtpoliture tI aJia brnt/lcia. qtU tuac per ip.o. /ltn polaant rOllllruunlur et dolanIur. lue Mi . .""o a fIalirilal. ctcUI fUit, ul In erM/lci. conlinetur. lite aultm llambrowka pulatur fUi48e soror .ancli \Veuculai. Rkp. II .d. 1r.16ry lo .darzoDie pod rokiem 967 larirnl, dodlje: /?od_ anllO Otto .ecu.idlu imperat, i) Tak wyd. gd.; rlr.p. J Protumus. k) 1970. ordiDalur. lak rkp, II; w)d. rd. 970. Primu. epiICopm Craco!'ie nOllune Procnorus ordinatur ; rkp. J 968. Prohorltu tpiICopu. Cracovitlllil ordinalur. TtIllC tpilcopalUl tl tcele"e in Polonia di.ponuntur pcr llambrowkam el chriltianila. ron/irmlJlur. Iiec llambrOl/lko .... rit/bilalur eeror .ancli lI'tnlztllai tl tuia dut'i. lI'rali~ai.

I) Powtarzaj si tu, z wiksz tylko dokladnoci, zdarzenia o ktrych jui wyej spomniano: ...nosz wic ie to jest jui dopelniacz rocznika dawniejszego. 0) Tak opiewal zapisek pierwotny; to co czytamy w rkopiamie fi i w wydaniu gdaskiem jeat poniejszem upikszeniem. ") W oglnych tylko alowach spomniana tu jest wojna Chrobrego z W!rami; wedlug rocznika warchiwum krlewieckiem nr. 18 karta !i! , toczylon j czwartego roku od ...stpienia swego na tron. Powiedziano tam: Demum IlMO rCfl1IOMAm t!jIu (Boleslai) quarto, /lungaros vicit ct subdilOl silIi (ecit. Wypada to wic na rok 996 pod ktrym spomnial Nestor o stosunku przyjaznym Chrobrego z Wlodzimirzem wielkim. Potn. Sobr. l. J4. ') Por w, Gawl. 1. 36. ') Dlugosz donosi mierci Prochora pod rokiem 986. i dodaje: prauidebat 1lMi8 1UI0 et trigin/a; wyd. Iips, L 108, wyd. dobrom. str. 104; wedlug tego wy4wicony byl na biskupa w r. 91111. W rkopismie jednak Dlugosza z wieku XVI., kWry poaiad. biblioleka Oaaoliakich, wypuuClony jeat Ulttp ten O ProchOfZ8.

539
fidesque christiana roboratur. Dicitur quod fuerit germana sancti Wentzeslai et filia ducis Wratislay. 915. Dytmarus pragensis episcopus consecratur. 916. He sunt generaciones regum et ducum Polonie: Chosisoko genuit Peast; Peast genuit Semouith de domina Repeka; Pompilius periit cum omni gener suo; Semouith obtinuit regnum; qui genuit Listkonem; Listko genuit Semomi. Et hic genuit ma g n um et primum l\fiskonem.

914. 1) Pragensis episeopus Dithmarus, primus consecratur.v He sunt generacionesv ducum et regum Polonie: Cboschlskov genuit Pyast, Pyast vero de Rzepicha uxore genuit Semovitum: Popel autem cum sobole sua radicitus est de Polonia ejectus. Sernovitus autem ducatum obtinens genuitLeschonem; Lescho autemv genuitZemisiaum; r) Zemislaus autem genuit magn u m et primum l\Iyeschonem. 982. Sanctus Adalbertus in episcopum pragoasem ccnsecratur.s'

911. 918. 980. 981. 982. 983. 984. Sanctus Adalhertus eonsecratur in episcopum pragensem, cujus pater Slaunik fuit. 985. Proculpus in Cracovia episcopus suscipitur post Prohorttum), 989. Strezesslaua mater sancti Adalberti beati (SIC) moritur. 991. Otto tertius successit patrem in imperio , Ottonem. 992. Obediencia sancti Adalberti fit cum fratre suo Gaudentio. 996. Lampertus consecratur episcopus cracoviensis.

986. Proculphus in episcopum Cracovie secundum assumitur, bj 981. Stresechi(s)lawa i) mater sancti Adalberti obiit. 989. Otto tercius patri suo Otthoni successit. 990. Professio sancti Adalberti cum fratre Gaudentio. k) 1 995. Lampertus in episcopum Cracoviensem tercium ordinatur."

a) ,974, lak rkp. II. i wyd. j;d.; rkp. I. 980. b) ,Dilhmarus... eonsecrature tak rkp. ; ",p. U connrvuuur ; wyd. id. Dilhmanu ""min e conf. cj 'lI'eneraciones. lak rkp. I; wyd. gd. 1Ialioll"; rkp, II nie ma raicia tego ustpu, dl ,Choschisko, lak rkp. ; wyd. gd, Konusko, e) ,Pya.l vero de Hlepirhl.~ Lcseho lulam' bk rkp. ; wyd. id. mi te tylko ~owa: Pya.1 grlll.il S"",o"ilum qui tlenu il Ztlllomi.tauDl itd. f') .Zemislaum, lak poprawiam; wyd ...d. ZomomisiaUlu ; rkp. l Zemomi.tt. i) ,9B%. Sanetus.; conseeratu.. lak rkp. II i Wl'd. gd.; rkp. I 98.7. Sallcl'M 1I'0yczechlU i, e. p. c01uecra/uI"; a n. boku dodano inn r~k: Ac/a/brrlus , StawIlik [uit pal". eiu; wyd. gd, m. le slowa w samym texcie l de<!..alkiem: Slr>eui.!lawa maser, lIic beatlU AdalberlUl revelanle
Dco ['a1l1wuiam 1't'ui." primiim rey(m l/ngarorum 3anclum Step~num cum mwtis alii. bopli.a'il. IJeitule per PO/01.iom tra...ien. el rOIdem in fUle c01l/lnnans, in Jlr1l8siam vrn;ells} ibidt'Jn (idem predicans, marlirio cor0141ur. Rkp. I raj po slo-wach: in e/1jBcopulU pray"ue"'. ma tak: Postea ret'elanle D. P. v. p. r. U, B. S. e. o, b. D'l1lltlU p. P. I. r. e. i. f. c. i. I'. r. ibidem preuicaudo /Idem m. c. h) ,Pro-

culphus....sumiture lak rkp. n; wyd. id. dodaje: mortuo Prochoro; ",p. l niS m. i) Tak ",p. II; wyd. Id. SlrzeRi.lawa; rkp. l nie m. ligo. k) To i pewyi..e zdarzenIe ma lylko rkp. n. I) ,995. Lampertus.; erdjn.lo., tak wyd. id.; rkp. U.DCCCC(L)XXXXIX. La,nperlru episcopru CracQt'ie t{flcitur; rkp. lwa mi.

') Porw. Chron. brev. u Sommersb.

n.

79,

tudzie

Kozm. prago I. 116.

991. Passio beMi Adalberti episcopi. a)

991. Passio saneti Adalberti pragensis episeopi; a Bohemis exulatus; hune Boleslaus in Gnezna suseepit.

1000. Otto Rufu8IU, imperator, sanetum Adalbertum visitavit in Gnezna, Boleslaum quoque masno desiderio vidit, et eum in resem sublimawit, qui coronatus , inditam liberalitatem mirifice exereuit, et in Kijow veniens viriliter evaginato g}adio in portam auream pereussit. b) 1

UMU.c) Bo l e s la u s mittitLampertum episcopum pro consecracione ad curiam. Eodem temporc Stephanus Rex Ungarie misit Affricum episeopum ad Silvestrum Papam pro corona petenda, et papa, angelica monitus visionc, caro nam quam prcparaverat Mi e s zk o n i, Af-

1001. Bolesaus misit episeopum Lampertum pro consecracioue

ID Asisum.~

1003. Otto tertius imperator transiit Gncznam ad sanetum Adalbertum , ubi cum magno aflectu vidit Boleslaum et sublimavit cum in Ilegem. Qui coronatus multas pro-

a) .Pusio... episcopi lak rkp. II; wyd. Cd. l'anio ,ancli .4dal6erli lI14rliru; rkp. l P..... io
'aueli 1V0je,uho"i. ,il'c ,Idalbali marliri.. llunc Adalberlum epilcopum pragt't8f!"', {u9flTLlem de Itohemi. Itotcsuuu 8U8t..'Cpil (l in (,'"e::.,wm loctu'il. II) .OUo .. percu.. il. lik rkp. I; rkp. II zl(ola lego nic ma; wyd. 1l'1. ma dopiero pod r. Olr~: Salldum t1dalbe"{um imperator Otto IrU{IUi in, l)oIQ~ia vi&iltll'il, et /lale.down u;m;a. de,i,ltrio ,'idil. Iste 801Clloll' ab illlperalore predict '" regem sublimalll'. irulilmn ,lbi liberalila4em eurcuil. c) .!OOt. tak rkp. 11; wyd. Po 1000.

'au"'u'"

') To zdarzenie dopisano ponie] na miejscu prnem w roczniku: jako jest ono tyl ko w rkp. l; w rkp, II wcale go nic ma; a w wyd. gd, poniewa brako miejsca prnego pod rokiem 000, przyczepiono kilka ~lw o tern zdarzeniu pod r. l OO~ w ktrym OUo ju nic y. Tak samo widzim i w rkopismie krlewieckim. 2) Oto jest dawny zapisek rocznikarski t<'lI'o zdarzenia. Wedug t<'go co ma wtem miejscu wydanie gdallskie, slal do papiea B o l e s la w chrobry; a korona przeznaczona bya Mi e 8 z k o wi. Jest rzecz!! bardzo podobn do prawdy, e za ow darowizn Wielkopolski (Schinl'sghe cum pertinentiis} zrobion, papieowi przez Od, przygotowywano w Rzym'e koron dla syna jej: Mieszka. G'ly Doles. plan ten zniweczy, korona Mieszkowi, przyrodniemu bratu Chrobrego. prremaczna, ,lostala si krdlowi wgi"r akiemu, Stefanowi, bo len tak,i BRm jak Mieszek zrobi Rzymowi ofiar; a Chrobry a4Pni si do niej nie chcia. Nasz ledy rocznikarz zna lo zdarzenie dokadniej \liili Chartuitius, ktry mial, jak si zdaje, pod rk polski rocznik, ale pogmatwal Mienu dla ktrego koron pl'7.fllacuno, z Bolesawem ktry O nit tbo waciwie o namaszczenie 7. Rzymu stara si.

5.

frico , nuncio regis Ungarie , dedit. a) l

bitates exercuit, Venicns Kijow ... 1-'

1002. Otto imperator

eui Henricus succesit, b)

I\

riliter cum gladio percussit in portam aurcam. \I 1002. Obiit imperator Otto. obiit,

1005. Heremite 6 in Polonia

martirizantur. el 1013. Poppo in cpiscopum Cracovie ordinatur. <I) 1018. Boleslausv Ruthenos superat et terras eorum vastat, f) 1020. Henrieus imperator obiit.\;') 1022. Conradus imperator coronatur Rome et 20 annis regnavit, h) 1023. Gompo in episcopum Cracovie eligitur. i)

1003. Heremite veniunt in terram Polonie. 1013. Poppo ordinatur episcopliS cracoviensis post Lampertum. 1018. Boleslaus vicit Ruthenos, terram eorum deuastans. 1020. Henricus imperator obiit. 1022. Conradus imperator Rome ceronatur et imperavit 20 annis. 1023. Gumpo ordinatur episcopus Cracoviensis post Popponem. a

a) .Bo1051au... uedil. lak wyd. Il'u.; rkp, I z\;'ola leio nic ma; ,kp. 1\ za': SIepIlanu' re.T
UU(Jaric mili! \H't"icufI& ('pisro]lum llommn ad IJllpam .. 'iill'('s/rum pro corolla pc-

ImiJa. Eodem tempore du;c PolonOMIm M"ko mtBcralf.Almpertllm epileopum e01'OlUl'" uctcre ; Sld papa a. m. l'. c. 1. p. M. A. r. l', ". ,t. Stl/ cur nOll [urre: dala Polalli. i/l CrQ/lica flleniu. "abetItr, To osialnie sowa ma lak wy-I. Il'd.: &cd ew' dala "Oli filit J'ololli.' ill s ub sc r i p; is Cronici' pltnilu /Illbctur. b) .1002. 0110_. succe..ih lak rkp. l; wyd. gd. oie ma; rkp, II sa : Eodcm (1001) anllo Itrliu. itd. e) Heremito.; martirizanture lak rkp, II i wyd, Iid.; rkp. 1 nie ma. II) .Popp o... ordinature lak rkp. II; wyd. gil. dodaje: IJltarlllm; rkp. l nie ma. e) .Boleolau8' lak rkp. I i wyd. gd.; rkp. II dodaje : primu s. f) .superaL_ vastat Wt rkp. I i wyd. "d. ; rkp. II superauit. .. et ,"bju'I""il. Ir) -Ilcnricus ... obiite lak rkp. II; rkp, I dodaje lu zaraz : et Conrad .... imflel'ntor coroiuuur W:lj Ci rui I :lO a'lIlil. h) oIll'ltil Cenradus.... coronatue lak rkp. 11; wyd. gd, nie ma, i) .GoOJpo... eligltur lak rkp. II; wyd. id. dodaje: quinllllll; rkp. I nie ma.

') Przepisywacz pierwszy tego rocznika dodal przy tej wiadomoci, obszerniej o lelll zdarzeniu ezytal w kronice. Bylato kronika wgierskopolska , lub tei Chartuita : ywot . Stefana. Poiniejszy znowu przepisywacz !1uy na to miejsce natrafl , nie poszed ju za rocznikiem, ale wprost za kronik w~gierskopolsk, i zaczyna:
Slel'hanru re L'nyflr;e itd. Wtrt jego czytamy dzi w rkp. II

ze

') (to je~t dopisek' poilliejszy na miejscu prnem rocznika. Na boku Slj lala: 1007.1008.1009 i 1011. J) Uah'j mylne po wikszej ezci o potomstwie Mieczysawa II wiadomoci, jednako

prawie we wszystkich rkopismach zapisane, ka si domyliwa e cz~':.: ta roczuika jeszcze wpoiniejszych czasach byla dorabinna : jako wic nic nalei~c do zakresu rozebranych tu przezemnie dziejw, opuszczam.

O roczniku tym i rkopismach z ktrych go drukowalem I mianowicie I i II tudzie o wydaniu gdaskiem , mwilem na str. 21, 29 i dalszych, gdzie opisywalem kodexa Miorsza kroniki; zostaje mi powiedzie sw kilka o rkopismie IV. Znajduje si w Krlewcu, w archiwum
I

prelina. pod
r~

.. ~

li\.-rl,~

:>52. Kodex eXy liay tnysta

n.e Labc)1r'Ul~h.. Zawien

.-\sln"HaU d n~, .. ~~i rol.u tU, a przepisany .. Toruniu roku U64. Nastpuje kilU Lm wy~~h., dalej .l. t58 - ~20) florn lnaporum. Po kilku znowu ~ kartach, na k.. ~;)() jest a Iry nadpis flrb~ czerwon Gronie. , t dalej aaroo: Ennd. e Crnica Cnu:i{erorum ordinu terdmai ClWdL. Prr .lie-u. . ~lt,. NnI/~t. esl W: Cronica teapore Tkeodorici ~ fIN i.d"te (Kil U-pOrt . .giItri Ltuleri. Et premiUitvr toin ~ f1'" al ehWsna.. Diridillr ia f1IU'lIUn" parter: in prirM parl cgiM' u ,ngiac d i[Mo U-~t ordo t.nIlOtlitwwJA ilcepit itd. CiSOie ~ do Ury ~:8 cdJ:ie po roku 1:>09 tak. k.oczy: Cronica premUSfJ esora.. nap..-il C'UI Inii", 14ospitaliorna dou hl"., ItII Gruei{erorum alllO 1190 ia osd,,,,,, .Ufn. El tnwiaat cit,.. lIlUIOI 1326... et intitulatMr er.aica uM. &qt.t'U,mI Ufa appeiJ4btr d tIt eeiam de divenU heJlis tt g<llis mi"il prr/gli. OlU i.~a nl lJ1UW ut reor 293 eJ term; ula ."ao 139~. Od karty 2i9 Uczyni si GNJft;CCI lIora prutmica, sed in mullU $I(~fI",il rtris tIncisa. Ad n.ltallti. . ~bilil dMllin; Joh annis D/u91) s d C"'stoJis \\U/ictuis ete; qlli prrter ""dtarv". probilatum insignia, qwiblll dard, ttja .. Cljw"is bo,.i Rtipllbliet atque rt!}is Polonie profect"m anhtlal. S(qutII$ Cronic; sn/icet nora prutenie, ad modum veteris de u-lgari ttull)lliro Irn..tiata ni tli latinMm. rtrbi, lccincti! et incultis, per 'lut/nda 1/1 pueall)rtJll. prediet] dll(;tor1$ amit"lll, et servilorem su 11111. Obejmuje dzieje od r. 1~93 - i 39-', a cignie si od k. 279 - 303 (302

lt ~:iJrUlII4

kilkadziesit kan tli najprzd, (k. - 49,) tnklat napisany przez Piotra kardyo1a,

t."

jest dwa fU)'). W kocu te ~OWI: Prtdicta N'oniea integre in wlgari leutonico... con(te/a, finita rst anno IJ9~ in lIigilia 21000 t'irginum, et in meffOrato anno eonsvmata. Si quid I'ero cOTTllptum int'entum [uerit, vicio scriptori, annolare, et quicumque eam ltgtrit ete., t'eniat ad destram domini vivi. Amm. Anno t'tro 1.$6.$ translato tst in lat;num rude, ut palet legtflti, et in 22 diebU compltta, primo tUpechl exemplorvm, et ideo non mirare quod minlu bene ram esse tmnslatam, et in latino corruptam propler exempla riorum imprr(ecciolltm et quorumdam t'olumillorum raritatem, que merito dr benltranslatorem ucware. Inchoata anno quo quoqUt termillala 394 ... seilicet his/onarvm; tramlata t'ero et !ransumpta ann. 146.$. Nastpuje ywot . Stanisawa, spisany na 6 nieliczbowanych kartach, a po nim, na p trzeciej karcie, w dwoch kolumnach, rocznik powyiszy. Pismo jest z koca XV wieku.

M Y L K I.
lir. 8 36 59 87 89 109 143 165 166 175 t76 18i 183 ll07 !08 i10 wiern 10 !!i 10 !!9 !!6 3t 31 5 10 33 !!3
jut
ma byd

niemieckim
zasyca

niemieckiem
zasila

cztery Metody patraaki; wstljpienie Ferinis XIV Asistotelis roku U96 Sommenb. MirobibL

czworo Metody patanki, ten 'am bd fH1PNJwid lir. 6t w. i7; Itr. 75 w. 33.
wstlj~ienia

n.

ferinis XV Aristotelis roku U79 Sommersb. MiriobibL

n.

ll7.

~~

31

~l}ka

kwiatw

seper

l~ka zlota
semper

!!,f,7 :A1Jf!OI; :A.hqlor; Po Itr. ili poprawie licsbowtJAie karl 15i j 153 na !5! i !1I3. !!5i i6 Adala Audata i55 t5 Slrab. 50"'; doda Caes. Bell Gall L 5. 3 anlem autem !!57 !71 wwiernu t ... j t5 UlaofIaolll! jut O greckie dwukrotme w,lowie ''O !!80 12 crocodillinis crocodilinis 287 13 Christ. de Scalla pseudo Christian de Scalla 288 20 wadne wlune 299 lI7 quorum quarum) 304 33 ...) t 3i1 !!8 jeslo jeslto 3i5 6 Winccntego Wincenteso tO Ziemyslaw Ziemislaw 330 33! 9 page pago 340 !!... Jakbowity Jahkowiy 3118 15 artaret uetaret

1: !! 3 i!! 31 36 U 7 15 33

~cIavoniam
Choruatiam
Chorwacy

~~~oniam
pierwsz

Chrouaciam; twarno poprawie na Itr. !!11 w. 1. Chrowacy; twarno poprawid na Itr. !!5'" w. t.
Linchitija VL to. kt'1 obie

pierwszy Linchnitija

Ruthiam
L U. ktrym oba

Ruhhiam

"n.

Itr.

w~rlll.

je,t
Owid
zreszt

lIlIJ by

360 36i 5iO 3ill 406 408 409

3i i 10 1i 19 3i iO II 111 16 ill i
U

wnuk Oktawiana wnukiem Hebrjw szamotuiski Cendebaldem lub Centibaldem biesza Sowene
slowesku

Ovid z reszt siostrzeniec Oktawian

siostrzecem

Hebrejw Sumotulskiego

Cendeboldem lub Centiboldem

biesz Sowieni slowiesku

43t

4ill

ktrego
Dacy, zaj'lwszy, pounoszcznyja
sobracz s

kogo
Dacy zaj'lwszy, pounoszcznyj sobraszs

43... .ut
46i

433 ......3

i 30 i1 38 3i
'-

,;rdzicmncm
potentissimae

(i,'ollwru''7'(tJII
allis

czarnem imperiosissimae Of'facrnow aliis

414

M,)

8i6
jednak ie ?:acEro~ Jagru
blago~iernyja

8i9
j c~nakie
r;acrEro~

498 50450i 509

18
9

1 19
~3

Agryi
blago~iemyj
proczlJ

511 516 5U 5i9

ii 311 6 3 16 3'" 13 4i

proczlJa w cze,rnyja praWYJa Chorwacyi okolic 'lepego Uli'" Bolesla

Knziue

czernYJ

prawyj

ziem dawnego

~hrowacyi

UII3
Knziue

.u
i

1130

Boleslawa jeszcze jiie s nim... odcho- ) . i . tch d t. Ab" dL.. A bieie ) 1 e s mm ,- o o . IJe e I obludi No bludi.

Do Itr. !(fl. W wierszu i8 naleaoby pooy zamiast Sueciam, Seleuciam, bo to widoczns z paraleli na str. 5i3 . w. ii. Do dr. 418. Jan z Fordy kronikarz szkocki pisz'lcy w pierwsz~'ch btach wieku utrzymuje, ie cz jakd Morawian o siada w bardzo dawnych ezasach w Szkocyi obok Piktw. Thom. Gale Hist. Brit. SS. I. 60i.

xm

Do Itr. 4lf!. Sprzeczno co do roku mierei Kotyss III, za ktrego mial si Chrystus, usuwa si tem, e prawdziwy rok narodzenia Chrystusa wczeniej szy jest od przyjtego o lat II.
narodzi

Do Itr. 816. Imi Ziemislaw, ktre midzy Sowianami znane jest ju za Karola wielkilllo, zdaje si by prostym tylko przekladem greckiego 'H(!~~, -WEO;.

Do rodowodu. Regi1lian

by raczej wnukiem nie

synem siostry Decebala.

GoogIe

OZNAJMIENIE.
Mapa, ktra miaa by dooezona do tego dziea, dold gotowa nie jest. O jej ukoczeniu zawiadomiona zostanie publiczno przez pisma peryodyczne, i kady nabywca niniejszego dziea bdzie ji! mg otrzyma za mierni! cen

I
I
IW. Zie-

!ebal-al~

~a. I

t 958.
N. t 958.
Cydebor 973.

--~-------------_ Lambert. Kunilda i. Swewitopek.

na
duskiego.

Crka N. Ilem. Roma aryk.

Debrwka ~ i. Kazimi

04

'0

Stanford University Libraries Stanford, Califomia

....J

kam tbII book OD orWon dat. duo

Diqitizc by G

Jg Ie