"Dugie odzie Wikingw" Praca dyplomowa Praca napisana pod kierownictwem naukowym dr hab.

Grzegorza Straucholda Wrocaw 2004 WSTP Inspiracj do tytuu mojej pracy by film Jacka Cardiffa pt. "Dugie odzie Wikingw", stanowicy opart na nordyckich sagach opowie o wyprawie Wikingw na poszukiwanie magicznego dzwonu ze szczerego zota. W rozdziale pierwszym przedstawiem zrnicowanie ludnoci tamtych czasw, poczwszy od przywdcw - krlw i jarlw, ludzi wolnych do kobiet i dzieci, skoczywszy na niewolnikach. W kolejnym rozdziale opisaem ycie codzienne mieszkacw Skandynawii, w Danii, Szwecji i Norwegii oraz handel, ktry odbywa si w duych portach morskich, w miastach, a niekiedy wewntrz ldu przy gwnych traktach komunikacyjnych i wielkich rzekach. Nie pominem rwnie miejsc, do ktrych wyprawiali si Wikingowie w celu zagarnicia nowych ziem, zdobycia skarbw i innych pobudek, ktre nimi kieroway. Opisujc Jomsborg, na wyspie Wolin, materiay zaczerpnem w wikszoci z przekazw i sag naocznych wiadkw tych wydarze - skaldw. W przedostatnim rozdziale pt. "Wierzenia" chciaem zaznaczy, e mitologia Wikingw jest bardzo rozbudowana, prawie tak bardzo jak mitologia okresu rzymskiego czy staroytnej Grecji. Jeeli chodzi o wierzenia ludnoci tamtych czasw dla mnie niewtpliwie najciekawszym etapem s zmagania pogasko - chrzecijaskie, nawracanie ludnoci za pomoc krzya i miecza, nieustanne powroty do wadzy pogaskich ercw (kapanw) i ciga walka o wadz, ziemi i zoto. Ostatni rozdzia ilustruje najwiksze osignicia Wikingw - statki, majce decydujcy wpyw na styl ich ycia oraz niezdobyte twierdze, ktre budowali i bitwy jakie stoczyli. W pracy wykorzystaem kilka pozycji ksikowych znanych autorw, opisujcych tematyk skandynawsk w wiekach VIII - XII. Dziki pomocy internetu, z ktrego zaczerpnem rwnie wiele materiaw udao mi si zamieci w mojej pracy ciekawe zdjcia. Bibliografia i strony internetowe, z ktrych korzystaem w pisaniu pracy oraz spis ilustracji, znajduje si na jej kocu. Spis treci poszczeglnych rozdziaw umieciem na pocztku pracy, za stron tytuow. Rozdzia I. LUDNO 1. JARLOWIE I KRLOWIE

Zachowanie spokoju wewntrz pastwa i jego zewntrznej potgi zaleao od organizacji prawnej i wojska. Dowdztwo w czasach zagroenia spoczywao w rkach wybitnych onierzy, a ich wojenny autorytet przenosi si take na czas pokoju. Lokalni przywdcy istnieli ju na samym pocztku ery wikingw i pozostali oni nadal mniej lub bardziej zaleni od wadzy krlewskiej. Pierwotnym znaczeniem sowa jarl, angielskie earl, byo "czowiek wybitny", ale w IX stuleciu jego zastosowanie w Skandynawii zostao ograniczone niemal wycznie do ludzi wysokiej pozycji, ktrzy mogli by niezalenymi wadcami lub ludmi podporzdkowanymi jedynie krlom. Jarlowie nie mogli dugo odgrywa roli w administracji pastwowej, bowiem zabrako dla nich miejsca. Istniao wielu synw i wnukw krlewskich, ktrzy woleli rzdzi sami. Krl mia jedn funkcj utrzyma , a jeli to moliwe, powikszy honor, bezpieczestwo i dobrobyt swego ludu. Mg to uczyni bronic go przed wrogami lub dokonujc udanego najazdu. Czynio go to odpowiedzialnym za bezpieczestwo publiczne oraz organizacj i prowadzenie wojen. W czasach pogaskich krl by kim w rodzaju arbitra w sprawach prawnych, ale stopniowo zaczto go coraz bardziej uwaa za jedyne rdo prawa i za najwyszego sdziego, co byo jeszcze jednym skadnikiem pogldu chrzecijaskiego, e obowizkiem krla jest dbao o religi, cnot i sprawiedliwo oraz karanie wystpku i niegodziwoci. Kraj jako cao nalea do krla, a pokj w kraju by pokojem krlewskim. Wykroczenie przeciwko jednostce byo wic wykroczeniem rwnie przeciwko krlowi, bowiem to wykroczenie naruszao jego pokj. 2. WODZOWIE I HIRDY BOJOWE Moni odgrywali gwn rol w sprawach wojskowych. Wdz dowodzi pospolitym ruszeniem, ktre tworzyli wszyscy zdolni do noszenia broni wolni mczyni. W czasie wojny wdz mia nieograniczon wadz. Wymaga, aby znajdujcy si pod jego rozkazami mczyni utrzymywali swj rynsztunek w naleytym stanie. Wodza otaczaa druyna, rekrutujca si z modych wojownikw, dnych upw i sawy. Druynnik skada swojemu wodzowi przysig wiernoci, ktrej zamanie okryoby go wieczn hab. Otrzymywa od niego miecz i pozostay rynsztunek bojowy oraz konia. Przysugiwa mu udzia w upach. Druynnik uwaa wodza za swego wadc. Powrt z bitwy, w ktrej poleg wdz, wiadczy o tchrzostwie, uwaanym wwczas za wielk hab. Druyna bowiem zobowizana bya chroni wodza, suy mu bez reszty i jeli szczcie wojenne odwrcio si od niego, zgin w walce razem z nim. Stojcy na czele druyn wodzowie walczyli midzy sob i z ssiednimi plemionami,

wyprawiali si do obcych krajw oraz zajmowali si rozbojem morskim. Zdobyte upy: kosztowne metale, ozdoby, tkaniny, odzie, bro i inne przedmioty pochodzce z bogatszych krajw, jecy, ktrych sprzedawano lub pozostawiano jako niewolnikw - wszystko to stanowio gwne rdo wzrostu ich bogactwa. Wodzowie germascy dobierali sobie ludzi, ktrzy tworzyli ich stra przyboczn i stanowili zalek zastpw zbrojnych plemienia. Bogaci wodzowie w erze Wikingw i we wczesnym redniowieczu mieli rwnie wit krzepkich druynnikw. Niektrzy z nich mieszkali w okolicy i stawiali si tylko w razie potrzeby, albo na letnie wyprawy, reszta jednak stanowia stay orszak. Najbardziej znan nazw zbrojnej druyny jest hird, sowo zapoyczone z anglosaskiego hired w okresie okoo 1000 roku. Oznaczao ono w jzyku angielskim "rodzin domownikw". W jzyku skandynawskim termin ten zosta z czasem ograniczony do druyny krla albo jarla. Nalecy do druyny mieli wasny wiec, na ktrym roztrzsano wewntrzne spory. Jeli udowodniono komu win, przenoszono go za kar o jedno miejsce niej ni dotychczas przeze zajmowane w halli. O wyrnieniu wiadczya odlego wyznaczonego miejsca przy stole od miejsca wodza lub gospodarza w rodkowej czci halli, wok ktrej koncentrowao si ciepo, wiato i suba. Wedug Svena Aggesona niepoprawny przestpca by sadzany na najniszym miejscu i wszyscy mieli prawo rzuca w niego ogryzione koci. Jeeli ktry z czonkw druyny zaatakowa drugiego, zostawa przepdzony z hirdu z imieniem "nidingra" i winien by opuci kraj. Sam krl mia ogromne uprawnienia w procesie przeciwko komu ze swej druyny, kogo oskary o nielojalno lub zdrad. Potrzebowa tylko przysigi dwch innych czonkw swojej druyny, aby mu udowodni win, a jeli nawet nikt przysigi nie zoy, oskarenie pozostawao w mocy i obwiniony musia si oczyci z winy przez sd boy. Form prby stosowanej wobec kobiety byo wyciganie kamieni z dna kota z wrzc wod. Najpospolitszym typem sdu boego byo tzw. "noszenie elaza" znane na obszarze caej Pnocy i szczegowo opisane w Prawie Skanii: "Jeeli czowiek ma nie elazo, musi umy rk i potem niczego ni nie dotyka, ani wosw, ani ubrania, ani niczego innego, pki nie dotknie elaza i nie podniesie go". Wtedy naleao zrobi dziesi krokw i je rzuci. Ten kto rzuci je wczeniej by potpiony. "Gdy tylko to zostanie dokonane, naley zaoy mu na rk rkawic i opiecztowa i zdj dopiero w sobot [prby przeprowadzano w czwartki]. Rki nie wolno uwalnia z rkawicy, dopki nie przybdzie oskaryciel i trzeba na niego czeka a do koca ustalonego czasu wiecu. Jeli nie przyjdzie, wtedy obecni maj uwolni do i osdzi, czy oskarony jest winien, czy nie. Jeli

jest czysty....wwczas zapaci kapanowi jego naleno, jeeli nie jest czysty, wtedy zapaci oskaryciel". Bandaowanie i ogldanie rany byo normaln procedur i decyzja opieraa si na wzgldnej czystoci rany. Hird mia wasnych urzdnikw. Najstarszym z czoowych urzdw by stallari, "marszaek", sowo zapoyczone z anglosaskiego, ale pochodzce od aciskiego stabularius, oraz merkismadr, "dziercy sztandar". Oba te urzdy byy urzdami wojskowymi, marszaek za wystpowa oprcz tego jako rzecznik krla i reprezentant czonkw druyny przed krlem. W XIII wieku, w miar jak otoczenie krla stawao si coraz bardziej dworem, a mniej obozowiskiem zbrojnych, zaczy powstawa rozmaite urzdy: stolnikw, szefa suby domowej, podczaszego i najwaniejszego ze wszystkich - kanclerza, zazwyczaj duchownego, ktry mia w swojej pieczy krlewsk piecz i sekretariat. 3. LUDZIE WOLNI Ludzie rnej pozycji spoecznej mieli rne prawa. Niewolnik nie mia adnych praw z zasady, a w praktyce bardzo nieliczne, za czowiek wyzwolony mia przez duszy lub krtszy czas naoone pewne ograniczenia na swoj niezaleno, pki on sam lub jego potomkowie nie znaleli si w szeregach ludzi tradycyjnie wolnych, uzyskujc przez to wsplne im prawa: prawo do zabierania gosu w sprawach publicznych, prawo do noszenia broni, moliwo penego korzystania z praw. Prawa czowieka wolnego byy rwnie uwarunkowane jego pochodzeniem, majtkiem i ze sprawowanym urzdem. Strofa pieni Hvaml jest wymown pochwa niezalenoci, choby najskromniejszej: "Lepiej mie domostwo chociaby najmniejsze - kady jest najlepszy w swoim wasnym domu: moe mie tylko dwie kozy i dom z krokwiami powizanymi powrozem - ale lepsze to od ebrw". Sowa te mog si odnosi do wszystkich czasw, ale rozwj klasy maorolnych czy zagrodnikw przyspieszyy te same czynniki, ktre spowodoway znaczny wzrost ziem dzierawionych pod koniec XIII wieku. Prawdopodobnie wielu niewolnikw wyzwolonych w cigu XI i XII wieku yo w gospodarstwach maorolnych w obrbie gwnego gospodarstwa i wiadczyo rent dzierawn w naturze lub odrobku. Wolni ludzie z rodzinami, lecz bez rodkw materialnych mogli robi to samo. Pojedynczy wolni znajdowali zwykle zatrudnienie w rodzinnym gospodarstwie, ale naturalne nadwyki siy roboczej w niektrych miejscach, a jej niedobory w innych oznaczay rwnie, e wolni mogli pracowa jako najemnicy. W gospodarstwach potrzebni byli rzutcy ludzie do pasania byda i owiec, zwaszcza gdy system gospodarki wymaga wypasw w grach. Inni ludzie

byli potrzebni do polowa i poowu ryb, kiedy warunki na to pozwalay oraz do cinania drzew czy kopania torfu, tam gdzie praca niewolnicza bya nieosigalna. W gospodarstwie specjalizacja bya bardzo niewielka zarwno w pracach polowych, jak i zadaniach wykonywanych pod dachem, a wic w przygotowaniu produktw ywnociowych do natychmiastowego i pniejszego spoycia, w przdzeniu, tkaniu, wyrobie przedmiotw z rogu i koci oraz innych zajciach. Kady gospodarz by do pewnego stopnia swoim wasnym ciel i kowalem. Moni czsto wznosili swoje dwory w pobliu miejsc, gdzie przepyway kupieckie okrty: na wyspach, wysunitych daleko w morze cyplach, nad cieninami, w gbi fiordw. Kontrolowanie handlu byo istotnym rdem bogacenia si skandynawskich monych. Handel ten by nierozerwalnie zwizany z rabunkiem, a lwia cz upw dostawaa si monym. Mona wic przypuszcza, e yli oni w wikszej mierze z upw wojennych ni z wyzysku miejscowej ludnoci i nie byli zbyt cile powizani z ziemi. Rodzaj ich bogactwa oraz sposb jego zdobywania zdecydowa o ich ogromnej mobilnoci, ruchliwoci. Mogli oni w kadej chwili przedsiwzi wypraw celem zdobycia upw lub osiedlenia si w innym kraju. Ruchliwoci wyrniali si nie tylko poszczeglni moni, ale rwnie cz prostego ludu, gdy ich ycie byo cile zwizane z morzem. Modzie przedsibraa wojskowe lub handlowe wyprawy, opuszczajc ojcowizn i wyruszajc w obce strony. Najbogatsi gospodarze posiadali wasne okrty, mniej zasobni dysponowali odziami. Tylko nieliczna cz spoeczestwa wikiskiego mieszkaa w miastach. Wikszo Wikingw zajmowaa si upraw roli i mieszkaa w maych wioskach usytuowanych nad brzegami fiordw lub na nizinach wewntrz kraju. Czsto lokowano je na szczytach wzgrz, skd roztacza si dobry widok na ca okolic. Pozwalao to na w miar wczesne zidentyfikowanie zbliajcych si do wioski wrogw. Domy mogy by rnej wielkoci (od 10 do 100 stp dugoci, czyli 3 do 30 metrw). Najwiksze mieway czasem dugo 250 stp, czyli 83 metry. Czsto wikiski dom miewa tylko jedno pomieszczenie, ktre w zalenoci od potrzeb dzielono na mniejsze pomieszczenia mieszkalne i obory lub stajnie dla zwierzt. W Norwegii domy budowano gwnie z drewna. Stosowano tu technik polegajc na budowie cian z pionowych bali, ktrych koce wkopywano w ziemi. Dach kryto gontem. Biedniejsi mieszkali w chatach z plecionych gazi uszczelnianych glin. Do pokrywania dachw domw uywano te sprasowanej trzciny i somy. Na obszarach gdzie brakowao drewna (np. Islandia) domy budowano z kamienia, torfu czy ziemi, praktycznie wykorzystujc do tego celu wszystkie dostpne w okolicy materiay jako budulec. Cz domw budowanych w Islandii czy innych wyspach

pnocnego Atlantyku wkopywano w ziemi, a ciany od wewntrz pokrywano drewnem. Chronio to pomieszczenia przed wilgoci i zimnem. Wzdu cian izby umieszczone byy awy pokryte skrami zwierzt suce do siedzenia i spania. ek uywano tylko w bogatych rodzinach. Palenisko byo umieszczone porodku izby i byo gwnym rdem wiata i ciepa w domu. Dym z niego uchodzi przez dziur w dachu. Nie bya to zbyt dobra wentylacja, wic gwnie dlatego Wikingowie nie lubili siedzie w domostwach i podejmowali swoje upiecze wyprawy. Innym (kto wie czy nie najwaniejszym powodem czstych wypraw Wikingw) bya wtpliwa uroda ich kobiet. Z pewnoci woleli obce niewiasty. Gdy potrzebowano dodatkowego owietlenia uywano lamp napenianych woskiem lub ojem Najwaniejszym pomieszczeniem w wikiskim domu bya gwna izba z paleniskiem. Zamone domy byy wyposaone w pojedyncze drewniane meble i zamykane skrzynie na kosztownoci. Po obu stronach izby znajdoway si niewielkie pomieszczenia przeznaczone na kuchni i tkalni. Mae pziemianki na zewntrz peniy rol warsztatw i obr. ciany w domu wodza byy czsto rzebione i malowane. Zawieszano na nich rnorakie ozdoby. Wikszo wikiskich farm posiadaa oddzielny budynek bdcy ani, z ktrego korzystano w sobot - dzie zarezerwowany dla kpieli w tradycji tych narodw. 4. KOBIETY, MAESTWO, DZIECI Gwne zadania kobiet to opieka nad maymi dziemi, gotowanie i podawanie jedzenia, pranie i sprztanie, dojenie krw i wyrb produktw mlecznych. Gospodyni zawiadywaa sub domow i wszystkim, co znajdowao si w domu. Kobieta nie miaa adnych praw politycznych, a jej udzia w czynnociach prawnych ogranicza si do roli wiadka w kilku wyjtkowych przypadkach. We wczesnym okresie niemoliwe byo wytoczenie sprawy kobiecie jako jednostce, gdy za postpki ony odpowiada m. W XII wieku byo ju inaczej. W Islandii np. poddawano kobiety sdowi boemu, a prawa przewidyway moliwo karania kobiet banicj lub mierci. Kobiety wic nie bardzo si liczyy w tym, co byo wiatem mskim. Podporzdkowanie to utrzymywano z ca surowoci, ale istnieje take wiele wiadectw, e byy one oglnie biorc szanowane i miay du swobod osobist. Dawao si to prawdopodobnie silniej odczu w czasach pogaskich ni w chrzecijaskich oraz w nowych osiedlach i koloniach wikiskich za granic, ni w ustabilizowanym spoeczestwie rolniczym w kraju. Dziewczyna bya jakby czci i wasnoci rodziny jako caoci. Jej reputacja rzutowaa na honor jej krewnych i znajdowaa odzwierciedlenie w konkretnej wartoci, jak przedstawiaa w transakcji

maeskiej, ktrej przedmiotem stawaa si pniej. Wrd ludw germaskich maestwo byo zasadniczo transakcj handlow pomidzy dwiema rodzinami. Chrzecijastwo zmieniao radykalnie stosunek do maestwa i w prawach dzielnicowych Danii i Szwecji mao pozostao ladw jego dawniejszego komercjalnego charakteru. Natomiast w Norwegii i Islandii stary system przewaa a do pocztku XIII wieku. Od ewentualnych kandydatw na maonkw oczekiwano, by ich pochodzenie i stan majtkowy byy podobne, chocia zdarzao si, e dziewczyna bywaa "polubiana dla pienidzy". Pierwszym krokiem byy owiadczyny skadane na rce prawnego opiekuna dziewczyny. Jeeli on ustosunkowa si do nich przychylnie, wwczas starano si o uzyskanie zgody dziewczyny, ale nie byo to konieczne, a w czasach pogaskich nie byo dla niej ucieczki przed maestwem. W czasach chrzecijaskich moga si ona zasoni chci wstpienia do klasztoru. Nastpowaa formalna ceremonia zarczyn przypiecztowanych wobec wiadkw uciskiem doni pomidzy opiekunem a narzeczonym lub jego reprezentantem. Sama dziewczyna nie braa w tym udziau. lub odbywa si w wyznaczonym po zarczynach czasie. Przybiera on form uczty, ktra odbywaa si zazwyczaj w domu panny modej, ale moga si rwnie odby w domu pana modego lub znaczniejszego krewnego. Przyjcie weselne mogo si cign tydzie, a nawet duej. W czasach pogaskich ze lubem czyy si ceremonie religijne, majce na celu zwaszcza odegnanie zych mocy i zapewnienie podnoci, a picie odgrywao wan rol. W czasach chrzecijaskich trzeba byo ogosi zapowiedzi, a niekiedy przedstawi dowd, e maestwo nie dotyczy zakazanych stopni pokrewiestwa. Stao si zwyczajem, ze mod par bogosawiono u drzwi kocioa. Cudzostwo ony byo powanym wykroczeniem, tak powanym, ze niektre prawa dzielnicowe upowaniaj ma do zabicia jej wraz z kochankiem, jeli przyapie ich razem. Niekiedy m odsya on krewnym, ktrzy mieli nawet prawo sprzeda j w niewol. M natomiast nie podlega karze, jeli mia konkubin lub dzieci poza maestwem. Zazdroni i mciwi maonkowie, ktrzy bardzo troszczyli si o honor swj i rodziny czuwali nad bezwzgldn wiernoci maonek. Kobiecie przysugiwao prawo do rozwodu. Moga z niego skorzysta, jeli maonek popad w ndz, skrzywdzi j lub zachowywa si w sposb jej uwaczajcy (na przykad gdy nosi strj zbyt podobny do niewieciego). Jedynym moliwym do zastosowania we wczesnym okresie sposobem regulacji liczby ludnoci byo pozostawianie niechcianych czonkw spoeczestwa na zatracenie. Zawsze kiedy rodzio si dziecko naleao podj decyzj, czy wychowywa je, czy nie. Decyzja naleaa do ojca i jeli dziecko byo jego prawowitym potomkiem, niewtpliwie uznawa

je za czonka rodziny, chocia powanie znieksztacone dzieci pozostawiano z reguy na mier. Zwyczaj ten by dozwolony jeszcze w czasach chrzecijaskich. Za zabicie dziecka, ktremu dano choby tylko raz possa pier matki grozia kara. Nietrudno potpi te barbarzyskie zwyczaje, lecz w istocie nie mona ich traktowa jako przejaww braku uczu rodzicielskich. Okruciestwo to miao swe rda w ndzy. Surowe warunki klimatyczne Islandii stale groziy godem jej mieszkacom. W okresie wielkiego godu, jaki nawiedzi wysp w zimie 976 roku, zabijano starcw. Nie przypadkiem Duczycy zasynli w Europie zachodniej jako arocy bardzo skpo jadajcy w swej ojczynie rzucali si na poywienie, ktrego mieli pod dostatkiem mieszkacy krajw hojniej obdarzonych przez przyrod. Dziecku nadawano imi, czemu jeszcze w czasach pogaskich towarzyszyo spryskanie wod i zoenie podarunku (po raz drugi dziecko otrzymywao prezent, kiedy wyrzyna mu si pierwszy zbek). Wybr imienia by spraw wan, gdy wierzono, ze midzy imieniem a cechami osobowoci istnieje wspzaleno. Czasem imiona biegy przez cae pokolenia szeregami aliteracyjnymi (Agni, Alrek, Yngvi, Iorund, Egil, Ottar, Adils, Eystein, Yngvar, Onund, Ingiald, Olaf - s to imiona wystpujcych po sobie kolejno krlw dynastii uppsalskiej, wszystkie zaczynajce si od samogoski). Czasem nadawano nowo narodzonemu synowi imi zmarego krewnego, dziadka lub wuja. S to dowody wiadczce o przekonaniu, ze towarzyszyo temu przekazanie cech charakteru zmarego, a nawet odrodzenie samego zmarego. Po przyjciu chrzecijastwa zaczy stopniowo wchodzi w uycie imiona witych i biblijne, ale nie wypary one dawnych, rodzimych, nie wyczajc tych, ktre byy utworzone od nazw bstw pogaskich, zwaszcza Thora. W czasach chrzecijaskich prawo do ycia dawa dziecku chrzest, ktry czyni je czonkiem spoecznoci chrzecijaskiej, jak tego wymagay prawa. Ojciec mia cakowit wadz nad swoimi dziemi. Sposb ich traktowania by bardzo rny, od surowego do pobaliwego. Ludzie lubili widzie w dziecku oznaki mstwa, co gwnie oznaczao podziw dla chopcw niesfornych i opornych. Dzieci czsto wychowyway si w innej rodzinie, zazwyczaj u czowieka, ktry pozostawa w stosunku lennym do ojca dziecka. Wedug prawa we wszystkich krajach skandynawskich chopcy osigali penoletno w wieku pitnastu lub szesnastu lat, ale istniej pewne przesanki, e we wczeniejszym okresie rwnie chopcy dwunastoletni byli uznawani za dorosych czonkw spoeczestwa. Kwestia odpowiedzialnoci prawnej chopca bya traktowana rnie w zalenoci od kraju i dzielnicy. Dzieckiem z nieprawego oa byo dziecko urodzone poza zwizkiem maeskim lub przed jego zawarciem. Zawarte pniej maestwo nie uprawomocniao

jego pochodzenia, chocia zasada prawa kanonicznego mwica, e zawarcie zwizku maeskiego uprawomocnia pochodzenie dziecka zostaa wprowadzona w niektrych czciach Skandynawii przed skodyfikowaniem praw. Syn nielubny nie mia prawa dziedziczenia, jeeli istnieli prawowici spadkobiercy, ale w Danii i Szwecji ojciec mg uzna swoje ojcostwo na wiecu i ogosi syna czonkiem rodziny oraz ofiarowa mu dary. Dziki temu aktowi syn uzyskiwa prawa dziedziczenia. 5. NIEWOLNICY Pozycja prawna niewolnika: 1. "Jeeli czowiek wolny i niewolnik popeni razem kradzie, wwczas zodziejem jest czowiek wolny, a niewolnik nie bdzie karany, poniewa czowiek wolny, ktry kradnie z cudzym niewolnikiem, kradnie sam". 2. "Jeeli czyj niewolnik zostanie zabity, wwczas nie trzeba skada przysigi wyrwnawczej za niego, tak jak nie skada si jej za inne bydo do kogo nalece, jeli si je ubije". W prawie duskim czowiek, ktry przyj nawizk w gotwce za doznan krzywd, otrzymywa od swojego przeciwnika skadane pod przysig zapewnienie (tak zwana "przysiga wyrwnawcza"), e gdyby on znalaz si w jego sytuacji, rwnie przyjby nawizk - tzn. nie odtrciby jej z pogard i nie szukaby krwawej zemsty". 3. "Jeeli pan zabije wasnego niewolnika, nie odpowiada przed prawem, chyba e zabije go w prawnie ustanowione wita albo w Wielkim Pocie, a wwczas kar jest wygnanie". Niewolnik stanowi przedmiot. Odwieczn zasad byo, e jeli go okaleczono lub zabito przypadkowo lub celowo, wwczas konieczne byo wynagrodzenie wacicielowi straty. Niewolnik nie mg niczego posiada, niczego dziedziczy i niczego po sobie pozostawi. Jego maestwo nie miao adnego znaczenia, a on sam nie posiada wadzy rodzicielskiej nad swoimi dziemi. Nie mg bra udziau w adnych transakcjach handlowych ani w postpowaniu prawnym. Jego jedyn wizi ze spoeczestwem by waciciel, ktry w konsekwencji za niego odpowiada i kara za przewinienia. W Islandii czowiek, ktry zabi cudzego niewolnika, zasugiwa na pomniejsze wyjcie spod prawa, niewolnik za, ktry odnis obraz ciaa, otrzymywa jedn trzeci odszkodowania (pozostae dwie trzecie otrzymywa oczywicie waciciel). Prawa szwedzkie dowodz, e rodzimi thrallowie mogli posiada dom i ywy inwentarz. Pozwalano te niewolnikom handlowa na publicznych targach i przeprowadza prywatne transakcje. Prawa norweskie zezwalay niewolnikowi na zajcie miejsca obok wolnych w obronie przed najedcami. Niewolnik za, ktry zabi jednego z najedcw otrzymywa wolno. Niech chrzecijastwa,

upadek dostaw, nowe rodki do ycia, ktrych dostarczaa kolonizacja wewntrzna i rosncy przemys rybny, silniejsze rzdy monarchistyczne, obce wpywy - wszystko to przyczynio si do pooenia kresu niewolnictwu w krajach pnocnych. Niewolnictwo byo uznan instytucj przez cay czas trwania ery Wikingw i w okresie wczesnego redniowiecza. Mona uwaa niewolnikw za klas, ktra odegraa waciw sobie rol w oglnym postpie ekonomicznym w krajach skandynawskich, przyczyniajc si w poredni sposb do osigni Wikingw. Rozdzia 2. WIKINGOWIE - PASTWA I SPOECZESTWA 1. YCIE CODZIENNE O ile mieszkacy przewaajcej czci wczesnej Europy byli rolnikami, o tyle w Skandynawii bondowie - jak zwano tam ludzi wolnych, gospodarzy, gowy rodzin - byli nie tyle rolnikami, co hodowcami byda, myliwymi, rybakami, eglarzami, wielorybnikami. Handel, znacznie rozwinity na pnocy ju we wczesnym redniowieczu, umoliwia zamieszkujcej tu ludnoci pewne uzupenianie jej skpych zasobw ywnociowych: wywoono skry, futra, ryby, drewno, tkaniny samodziaowe, rud elaza, kamie formierski i wymieniano te towary na zboe, wino, bro, ozdoby i inne wyroby rzemielnicze. Wrd plemion zamieszkujcych poszczeglne rejony Pwyspu Skandynawskiego oraz Jutlandii dugo utrzymyway si formy rodowej wsplnoty ziemi. Do VIII - IX wieku istniaa wielka rodzina patriarchalna, skupiajca kilka pokole najbliszych krewnych. W ramach jednego gospodarstwa rodzice czyli si nie tylko ze swymi dziemi, lecz rwnie z rodzinami ich dorosych synw. Zazwyczaj taka wielka rodzina zajmowaa jeden budynek. Archeolodzy odkryli lady duych, dugich domw z tego okresu. Dugo ich sigaa 20-30 i wicej metrw. W poszczeglnych czciach takich domw mieszkali ojciec z matk, synowie ze swymi onami i dziemi oraz inni krewni. W czci budynku, gdzie panowa najbardziej surowy klimat, trzymano bydo. Ziemia przylegajca do zagrody naleaa do caej rodziny, stanowicej swoist wsplnot domow. Dopiero w pniejszym okresie zaczto dzieli posiadoci dziedziczone midzy ojca i synw lub midzy braci. W pojciu Skandynaww okresu pogastwa wiat ludzi nie by niczym innym jak wielkim dworem, a poza jego granicami rozpociera si wiat olbrzymw i straszliwych potworw. Std te w wiat ludzi nazwano "Midgard" (dosownie: to co jest wewntrz ogrodzenia), a wiat olbrzymw i potworw - "Udgard" (dosownie: to co jest poza ogrodzeniem). Czowiek i dwr byli nierozerwalnie ze sob zwizani. Wi t uwaano za wit. Dla Skandynaww historia to w duej mierze drzewo genealogiczne. Szacunkowi dla starszych, bezwzgldnie i

oglnie obowizujcemu prawu spoeczestwa rodowego, towarzyszya nie mniej rozpowszechniona pogarda dla sabych. Czsto sdziwy starzec, przeczuwajc, e wkrtce stanie si bezradny, poszukiwa mierci w walce. Dawni Skandynawowie wierzyli, e mier taka otwiera przed zmarym wrota Valhalli, pozagrobowego przybytku godnie polegych wojownikw. W dworach, razem z czonkami rodziny mieszkali niewolnicy oraz ludzie zaleni i suba. Pomagali oni w prowadzeniu gospodarstwa, wypasali bydo, wykonywali rne cikie czynnoci, uczestniczyli w wyprawach rybackich. Wszyscy mieszkacy domu podporzdkowani byli bezwzgldnej i nieograniczonej wadzy gowy rodziny. W takiej cakowicie samorzdnej i zasklepionej w swym yciu zbiorowoci nie istniay inne prawa poza obyczajami przodkw i wol ojca. On wymierza kary, decydowa o losach swoich domownikw, a take o yciu lub mierci noworodka. Nazwy wielu dworw wiadcz o niezalenoci, bogactwie i wysokim szczeblu spoecznym ich posiadaczy, a take o ich wybujaym poczuciu wasnej godnoci osobistej. Oto kilka z nich: "Przepikny Dwr", "Dom Silnego", "Miejsce zamieszkania Szlachetnego", "Zoty Dwr", "Dwr Radoci", "Przybytek Bogactwa". Mieszkacy dworw posiadali swe wasne bstwa i duchy opiekucze, dla uczczenia ktrych skadali ofiary i urzdzali uroczystoci. Do czsto czczono zwierzta - konie i byki. W czasie uroczystych uczt podawano miso i krew kosk. Czonek rebaka by amuletem majcym moc zwikszania urodzajw. Latem ycie znacznie si oywiao. Mieszkacy osiedli czciej spotykali si na wsplnych pastwiskach oraz wiecach. Wiece, tzw. Thingi zwoywano w celu rozstrzygania konfliktw i sporw pomidzy ssiadami oraz przeprowadzania dochodze i ukarania winnych. Na thingach zawierano transakcje rwnie handlowe. Mczyni przychodzili na nie uzbrojeni. Na znak aprobaty, podobnie jak staroytni Germanowie, potrzsali broni. Znakiem zwoania thingu bya strzaa przekazywana od zagrody do zagrody. Miejsca wiecw uwaano za wite i pozostajce pod szczegln opiek bogw. Przelew krwi lub wszelkie inne przestpstwo tutaj dokonane traktowano jako profanacj i karano z wyjtkow surowoci. Czsto znajdoway si tu witynie, w ktrych skadano ofiary i dokonywano czynnoci wrebnych. Zdarzao si, e czowiek w obronie wasnego honoru, honoru rodziny lub rodu, sam rozprawia si z krzywdzicielem. Krwawa zemsta bya wic zjawiskiem powszednim. Dc do zadania wrogowi i jego rodowi jak najdotkliwszego ciosu, zabijano czsto tego spord krewnych przestpcy, kto cieszy si najwikszym powaaniem. Ta zemsta budzia z kolei dz zemsty u strony przeciwnej, jako e wedug obyczajw panujcych w

spoeczestwie rodowym za krew mona byo odpaci tylko krwi. Jeli czonek rodu nie zosta pomszczony to na jego rodzin i cay rd spadaa haba. Rzecz zwyczajn byo spalenie domu wroga wraz z jego mieszkacami. Skandynawowie uwaali, e najwikszym nieszczciem, jakie moe spa na czowieka, jest wyganicie rodu lub jego upadek. 2. MIASTA I HANDEL Analizujc dziaalno handlow wikingw nie naley skupia si tylko na terenie Skandynawii. Dostrzeganie handlu tylko pomidzy Norwegi, Dani i Szwecj da nam zaledwie poowiczny obraz i nie ukae prawdziwej dziaalnoci kupieckiej. Nie podlega natomiast adnym dyskusjom fakt, ze wymiana handlowa midzy wyej wymienionymi regionami (jeszcze nie pastwami w penym tego sowa znaczeniu) miaa miejsce. Jej charakter mia mniejsze znaczenie dla samych wikingw, ni wymiana midzynarodowa. Najwiksze zyski przynosi handel midzypastwowy. Rozkwit dziaalnoci kupieckiej i kultury wikingw przypad na cztery stulecia wczesnego redniowiecza - od okoo 800 do 1200 roku. Mona powiedzie, ze byli to Wikingowie z krwi i koci, "ludzie pnocy", ktrzy zajmowali si handlem, walkami, grabieami, napadami i dalekimi wyprawami na swoich drakkarach na nieznane rubiee jeszcze nie odkrytego wiata. Bya to ludno w pocztkowym okresie pogaska, ktra nie znaa chrzecijastwa na wiksz skal, a kontakt z now religi nastpi podczas ich wypraw handlowych czy brutalnych napadw na przybrzene miasta. Mitologia germaska z Odynem i Thorem na czele wskazywaa im drog i dugo pozwalaa istnie w Europie zdominowanej przez chrzecijastwo. Czsto w miastach europejskich ludno nie bya pewna czy przypywajce drakkary przybywaj w celach pokojowych, czyli na targ, czy aby pali i mordowa. Przewanie dziao si jedno i drugie. Wikingowie przypywali z wywieszon na maszcie czerwon tarcz, ktra bya symbolem ich pokojowych zamiarw. Przez kilka dni handlowali, po czym wsiadali na statki i udawali, e odpywaj. Zdejmowali z masztu tarcz i zaczynali dzieo zniszczenia. Stosunki handlowe Wikingw wskazuj na ogromny zasig ich kontaktw. To Wikingowie przeduyli dotychczasowe wschodnie szlaki handlowe od Batyku przez Ru do wiata arabskiego. Oni to wanie prowadzili handel z Bizancjum i Afryk Pnocn, Laponi i Angli. Do ich krajw napywao srebro i zoto. Handlowali futrami, jedwabiami, winem i jutlandzkim bursztynem. Wan rol odgrywa handel elazem. Surwk elaza wytapiano i przekuwano w sztaby, prawdopodobnie nadajc jej ksztat toporw z otworem na stylisko. Sztaby te znaleziono w znacznych ilociach w Norwegii. Handlowano take ywnoci. Rolnicy i rybacy

przynosili prawdopodobnie na targi miejscowe jczmie, ryby, miso i inne artykuy ywnociowe. Handlowano tam rwnie tkaninami i ywym inwentarzem. Spora cz handlu odbywaa si na zasadzie wymiany towarw. O dawnoci kontaktw handlowych Europy pnocnej z krajami pooonymi w innych jej rejonach wiadcz liczne na pwyspie znaleziska naczy z brzu, zota, srebra, szka i gliny oraz ozdb, broni i rozmaitych drobniejszych przedmiotw pochodzcych z rzymskich prowincji. Skandynawowie utrzymywali stosunki handlowe rwnie z krlestwami powstaymi na terytorium Cesarstwa Rzymskiego po jego upadku. Szczeglnie znaczne byo zapotrzebowanie pnocy na bro z krajw, gdzie rzemioso znajdowao si na wyszym poziomie rozwoju. Wydawane przez krlw frankoskich zakazy sprzedawania broni Sowianom i Normanom, ktrzy w IX wieku zaczli zagraa ssiadujcemu z nimi cesarstwu Frankw, wiadcz o istnieniu w okresie poprzednim importu broni do Skandynawii. Pieni skaldw wielekro wspominaj o mieczach frankoskich. Sporo tych mieczy odnaleli te archeolodzy. Wanym rodkiem wymiany byo srebro, najprawdopodobniej jeden z gwnych przedmiotw importu do Skandynawii. Wikingowie, jak wikszo ludw wczesnej Azji Zachodniej, posugiwali si srebrem jako miernikiem wymiany. Chocia w Skandynawii bito monety ju od pocztku IX wieku, zaczto je bi na wielk skal dopiero okoo 975 roku. Pomys monety o standardowym ciarze by znany wikingom od dawna. Ogromna ilo umylnie pocitych monet, rozcitych na targach na poow, wskazuje e panowaa wrd nich tendencja traktowania tych monet jako sztabek, a nie wedug ich wartoci nominalnej. Skandynawowie ery Wikingw nie posiadali ustalonego na duszy okres systemu monetarnego w obrbie swych granic. Ich handel musia opiera si przede wszystkim na wymianie towarowej, przy czym cenne metale stanowiy rodek wymiany traktowany na wag. Pierwsze monety skandynawskie ukazay si w Hedeby na pocztku IX wieku. Bicie monety trwao do okoo 850 roku. Pniej zostao zaniechane, aby ponownie wzrosn stopniowo w cigu pierwszej poowy X wieku. Pod koniec X wieku, za panowania Svena Widobrodego w Danii, Olafa Trygvassona w Norwegii i Olafa w Szwecji, w Skandynawii produkowano monety oparte na wzorach i ciarze monet Aethelreda w Anglii. Od tego czasu istniej ju w Skandynawii pastwowe systemy monetarne, cho w standardowej wadze monet byy znaczne rnice. W Brytanii osadnicy skandynawscy bardzo szybko rozwinli wasny system monetarny. Jak wiemy ze rde pisanych krajw skandynawskich i innych, wikingowie handlowali z ca pewnoci niewolnikami, futrami, linami, rybami, miodem, budulcem i bursztynem, ktre to byy gwnymi

przedmiotami eksportu skandynawskiego oraz take materiaami wenianymi, sol, korzeniami, winem i jedwabiami, ktre stanowiy gwny przedmiot importu. Kontakty handlowe midzy krajami lecymi nad Morzem Batyckim i Pnocnym byy we wczesnym redniowieczu do oywione. Gwn rol jako porednicy odgrywali w tych stosunkach Fryzowie. Centrum tego handlu byo Dorestad, usytuowane u ujcia Renu, powszechnie znane w Skandynawii. Pierwsze skupiska handlowe Skandynawii stanowiy orodki, dziki ktrym wrd jej ludnoci rozpowszechniay si kulturalne i ideologiczne wartoci przenikajce z innych czci Europy kontynentalnej oraz z Anglii. Pogld, e Skandynawowie we wczesnym redniowieczu byli tylko piratami i rozbjnikami powinien ulec zmianie. Obok postaci Wikinga, ktry rabowa zagarnite statki handlowe i cudze skarby, coraz wyraniej wyania si posta handlujcego kupca. W IX wieku powstaj pierwsze miasta skandynawskie, przez ktre przebiega spora cz handlu midzy zachodni a wschodni Europ, a take wiele szlakw handlowych midzy pnoc a poudniem. Do waniejszych orodkw handlowych naleay: Birka, Hedeby i Kaupang. Rwnie w koloniach wikingowie zakadali i obwarowywali swoje miasta, np. w Irlandii: Dublin, Cork, Limerick, Waterford i Wexford. W Anglii natomiast wikingowie przejli istniejce ju miasta i przystosowali je do wasnych potrzeb. Znaleziska pochodzce z niektrych z tych miast, wiadcz o sile i bogactwie osadnictwa wikiskiego w Yorku, Rouen czy w Nottingham. Wraz z wyprawami szy odkrycia geograficzne na wielk skal. Najwiksz rol odegrali w tym procesie stosunkowo mao liczni Norwegowie, ktrych Duczycy i Szwedzi trzymali z dala od bogactw Europy. Oni to najbardziej dali si we znaki Szkocji i Irlandii. Poszukujc nowych terenw odkryli i zasiedlili w IX wieku Islandi, gdzie ycie nie byo wcale przyjemne, a sami zdobywcy byli zdziwieni niezwykoci wyspy, gdzie procesy wulkaniczne mieszay si z morzem. Prawdopodobnie dlatego jedna z zatok zostaa nazwana Rejkiawik, czyli "parujca zatoka". Staa si ona wiele lat pniej stolic wyspy. Ze wzgldu na niesprzyjajcy klimat, Islandia staa si wkrtce wysp banitw i przestpcw skazanych na wygnanie. Wanie taki los spotka pod koniec X wieku Eryka Rudego, ktry z wyroku sdu musia opuci Norwegi za zabicie ssiada w sporze o ziemi. Wkrtce i tutaj wzia gr jego niezwyka ywioowo. Dopuci si on kolejnego morderstwa i zosta wygnany z wasnego wygnania. Musia si uda w inne miejsce, a o powrocie do Norwegii nie mg nawet marzy. Popyn z ca rodzin i inwentarzem na Zachd. Wkrtce natrafi na ogromn wysp. Groway nad ni lodowce, a brzeg pokryway rozlege ki. Po kilku latach zdecydowa

si na powrt do Islandii, aby sprowadzi osadnikw. Odkryty ld nazwa Grenlandi (Zielon Ziemi). Gwnym problemem wystpujcym na nowym ldzie by brak drewna - podstawowego surowca do budowy odzi. Pocztkowo sprowadzano je z Islandii czy z Norwegii, ale wkrtce pod wodz syna Eryka Rudego - Leifa ruszya wyprawa na Zachd. Leif postanowi sprawdzi czy nie ma tam lepszej do osiedlenia ziemi. Natrafiono na cakowicie zamarznit Ziemi Baffina, ktra nie nadawaa si do osadnictwa, wic udali si stamtd na Poudnie. Natrafiono na ld, ktry nazwano Vinlandi. Dziao si to okoo 1000 roku. Kilka lat pniej odbya si kolejna wyprawa pod dowdztwem Torvalda, brata Leifa. By on pierwszym w historii Europejczykiem, ktry mia kontakt z rdzennymi mieszkacami Ameryki i pierwszym, ktry zgin z ich rki. Kolejnym osadnikiem by islandzki kupiec Thorfinn Karsefni, ktry dwa lata pniej wraz z trzema okrtami wyruszy na poszukiwanie Vinlandii. Wdrowcy walczyli i handlowali ze Skraelingami (tak nazywali Indian), a midzy sob toczyli nieustanne boje o kobiety, ktrych byo zdecydowanie za mao. Po kilku latach caa wyprawa wycofaa si do Grenlandii, a w kocu do Islandii. Ich odkrycia pozostay legend. I w ten oto sposb zakoczy si proces eksploracji Nowego wiata. 3. W DANII W Danii, podobnie jak w innych krajach urzd krla czy w sobie aspekty dziedziczne i elekcyjne. Kandydat powinien by mie w yach krew krlewsk oraz by zaakceptowany jako krl przez wolnych ludzi na wiecach ludowych. Jeeli traci ich wzgldy, mogli go zdj z urzdu lub prbowa zdj. Krlowie Danii byli jednak w pooeniu, w ktrym mogli zachowa i zwikszy swoj wadz. Mieli dostateczne rodki, by mc utrzymywa poczet druynnikw, ktrzy potrafili uczyni ich wadz skuteczn. We wszystkich ziemiach duskich istniay majtki krlewskie, ktre wymagay zarzdcw. Zarzdcy ci niewtpliwie dochodzili do swoich urzdw uczciw lub nieuczciw drog: przez dziedzictwo, maestwo, szykany, wymuszenia i agresj. Majc do dyspozycji statki i druynnikw, mogli czerpa bezporednie korzyci z najazdw i handlu zagranicznego, a take piractwa, jeli byli do ostroni. Na samym pocztku ery Wikingw, w 808 roku Frankowie zagrozili poudniowej granicy Danii i handlowi tranzytowemu poudniowej Jutlandii. Potny krl Godfred odpowiedzia na to podjciem rozmaitych krokw, z ktrych jednym byo zniszczenie miasta Rerik we wschodnim Holsztynie, rejonie zajtym przez Wenedw sprzymierzonych z Karolem Wielkim. Ataki krla Godfreda na wybrzea Fryzji oraz osiedla frankijskie i zniszczenie Hamburga w 845 roku przez

statki, ktre wysa krl Horik, byy dziaaniami wojennymi zamierzonymi dla odparcia poudniowcw i wzbogacenia handlu duskiego. Najazdy byy czste i przerodziy si w wielkie kampanie przeprowadzane wzdu rzek, zwaszcza Sekwany. Docieray one daleko w gb ldu, nawet do Troyes i Reims. Ulubionym celem najazdw by Pary, ktry przetrwa kilka atakw, wcznie z dugotrwaym obleniem w latach 885-886. Pomimo, ze Duczycy okazali si znakomitymi onierzami, nie udao im si opanowa kilku warowni i odnosili klski w walnych bitwach. Bardzo si wzbogacili na upach wojennych i pobieranym okupie, lecz nie udao im si zdoby wadzy terytorialnej i politycznej. Pooenie geograficzne ziem duskich kazao spodziewa si ataku ze wszystkich stron. W tym wczesnym okresie Duczycy wykazali inicjatyw na zachodzie - w Anglii i na pnocy w Norwegii, ale od poudnia ulegali naciskowi. Wielkie miasto Hedeby byo akomym kskiem i okazuje si, ze w pocztkach X wieku wadz nad nim oraz nad czci poudniowej Jutlandii sprawowaa dynastia szwedzka. Jej rzdom pooy kres Henryk I, krl niemiecki, ktry w 934 roku pokona krla szwedzkiego Gnup, wzi od niego danin i kaza go ochrzci. Prawdopodobnie duski krl Gorm dokona wwczas obalenia dynastii szwedzkiej i niewykluczone, e Duczycy za jego panowania i pniej, przynajmniej w Jutlandii, uznawali suwerenno Sasw. Harald Sinozby uwaa, i nie ma adnych rywali w kraju i jest niezaleny od niemieckiej wadzy na poudniu. Potwierdza to panowanie jego nastpcw. Przez prawie p wieku Duczycy byli tak potni i bogaci, e ich krlowie mogli powici niemal ca sw uwag Anglii. W kraju czuli si do bezpiecznie od poudnia i od wschodu. Prawdopodobnie byli w dobrych stosunkach z Wenedami. on Haralda bya ksiniczka wendyjska. Pod koniec ycia Harald musia ucieka z kraju na wskutek przewrotu. Schroni si wwczas w sawnym grodzie sowiaskim Jumne (Jomsborg). Na czele owego przewrotu sta prawdopodobnie syn Haralda, Sven Widobrody, ktry to zasiad po nim na tronie i okaza si genialnym przywdc wojskowym. Od 998 roku (po zerwanych zarczynach z Olafem Tryggvassonem) krlow Danii zostaa Sigryda - Storrada, ktra wychodzi za m za Swena Widobrodego, niedawno zwolnionego z niewoli polskiej, do ktrej schwyta go jarl Jomsborga - Sigvaldi. W latach 999 - 1006 Sigryda rodzi Swenowi troje dzieci: Haralda, krla Danii do 1018 roku, Kanuta, krla Anglii i crk Switosaw. Sigryda umiera w Anglii i tam zostaje pochowana, najprawdopodobniej w Winchester w grobach krlewskich. W przeciwiestwie do Olafa Tryggvassona , Sven Widobrody nie zaniecha swego planu podboju Anglii i w 997 roku Wikingowie ponownie najechali ten kraj. Wojska duskie przez kilka lat pustoszyy rozlege terytoria wyspy.

W 1000 roku wikingowie odpynli do Normandii. Rok pniej znowu powrcili. W 1002 roku otrzymali oni okup w wysokoci 24 tysicy funtw srebra. Wtedy to Ethelred II przedsiwzi zgubny dla kraju krok - rozkaza wymordowa wszystkich Duczykw znajdujcych si w jego krlestwie. Nie wszdzie zostali oni zgadzeni, gdy krl ten nie mia powaania w wielu rejonach kraju. Jednake zabjstw dokonano w wielu miejscowociach. Wrd ofiar znaleli si zakadnicy pozostawieni przez Svena Widobrodego w okresie zawierania pokoju, a midzy innymi jego siostra. Zemsta Svena przysza szybko i bya bardzo krwawa. W 1003 roku jego wojska wtargny do Anglii i pustoszyy ten kraj przez dwa lata, by w 1006 roku znowu do powrci. W nastpnym roku Anglia, zoywszy "dusk danin" w wysokoci 36 tysicy funtw kruszcu, uwolnia si od wikingw, lecz zaledwie na 2 lata. Stae pacenie "duskiej daniny" rujnowao ludno. Zupieniu ulego wiele miast, opustoszao wiele klasztorw. Magnaci, ktrzy mogliby pokierowa obron, walczyli ze sob, a zdrada staa si zjawiskiem powszednim. Gdy nad krajem zawisa groba, lordowie wzmagali wyzysk chopw, pozbawiajc sabszych mienia i wolnoci. Lud si burzy. Kaznodzieje i pisarze kocielni nawoywali do kajania si i tumaczyli nieszczcia spadajce na Angli gniewem boskim, ktry cignli na siebie swymi grzechami i amaniem praw. Stracono nadziej na moliwo pozbycia si Duczykw. Sven Widobrody zmar w 1014 roku podczas wielkiej kampanii w Anglii. Jego ludzie obrali krlem jego modego syna, Kanuta i dalej prowadzili wojn. Przez kilka miesicy Anglia miaa dwch krlw jednoczenie. Byli nimi: Edmund elaznoboki i Kanut, ale z chwil mierci Edmunda, Kanut zosta uznany przez wszystkich krlem. Od roku 1018 by on rwnie krlem Danii. Chcc utrzyma sw wadz w pokonanym kraju, Kanut podzieli go na cztery due prowincje, a zarzd nad nimi powierzy ludziom zaufanym. Ludno znowu musiaa paci "dusk danin" (ponad 80 tysicy funtw), ktra obecnie staa si dorocznym podatkiem wojennym, przeznaczonym na utrzymanie duskiej armii oraz floty i cigana bya w Anglii a do 1051 roku. Kanut otoczy si oddanymi mu wojami, ktrzy stanowili jego druyn (hird). Panowa w niej surowy rygor. Wchodzcy w jej skad druynnicy rzdzili si odrbnymi prawami, ktre tworzyy z nich zamknit grup oraz stay na stray ich interesw i honoru. Liczni wsptowarzysze Kanuta otrzymali w darze ziemie w rnych czciach Anglii. Niektrzy w jego imieniu zarzdzali caymi dzielnicami. Od czasw panowania Kanuta w Anglii istnieje tytu jarla (angielskie: earl). Tak nazywano namiestnika w krajach skandynawskich. Gwn prowincj pastwa Kanuta pozostawaa Anglia. Dani rzdzili jego

namiestnicy, ktrzy niejednokrotnie wszczynali przeciwko niemu bunty, korzystajc z pomocy konunga norweskiego Olafa Haraldssona. Olaf, niegdy Wiking, walczy pocztkowo pod rozkazami krla Ethelreda II podczas wojny, jak ten prowadzi ze Svenem Widobrodym, nastpnie suy na dworze ksicia normandzkiego, gdzie przyj chrzest, a w 1016 roku zdoby Norwegi, ktra miaa do panowania Danii. W 1028 roku Kanut podbi Norwegi i zapewni sobie za pomoc darw i obietnic poparcie czci monowadztwa norweskiego, niezadowolonego ze zbyt silnej pozycji Olafa Haraldssona. Olaf uciek na Ru, na dwr wielkiego ksicia Jarosawa. Podjta przez Olafa prba przywrcenia swej wadzy nad Norwegi zakoczya si tragicznie: 29 lipca 1030 roku w bitwie pod Stiklestad, w Trondheimie, norwescy bondowie dowodzeni przez przedstawicieli najpotniejszych rodw zadali Olafowi klsk, a on sam poleg na polu walki. Odtd Kanut, ktrego obdarzono w peni zasuonym przydomkiem: Wielki, wada trzema krajami, tytuowa si krlem Anglii, Danii i Norwegii oraz czci Szwecji. Potga jego w znacznym stopniu opieraa si na panowaniu nad morzami pnocnymi i kontrolowaniu szlaku handlowego, ktry wid od Zatoki Biskajskiej do Morza Batyckiego. W Norwegii pozycja Kanuta nie bya mocna. Norwegowie powstali przeciwko samowadztwu Olafa Haraldssona nie po to, aby ugi si przed jeszcze bardziej okrutnymi i dnymi bogactw namiestnikami duskimi, ktrych postawi nad nimi Kanut. Tote w caym kraju szybko nastpowaa zmiana stosunku do polegego Olafa, ktrego zaczto uwaa za opiekuna i obroc spoecznoci norweskiej. Koci zaliczy Olafa w poczet witych. Kanut by bliszy ni ktokolwiek inny od zaoenia prawdziwego imperium Morza Pnocnego. Po jego mierci w roku 1035 caa ta struktura rozpada si niemal natychmiast. W poowie lat trzydziestych XI wieku duscy namiestnicy zostali ostatecznie wypdzeni z Norwegii. Niezawiso Norwegii staa si faktem. Zaledwie cztery lata pniej Duczycy w Danii musieli uzna take swoim krlem wojowniczego, modego krla Norwegii, Magnusa, syna Olafa Haraldssona, ktry to wezwany z Kijowa przez monowadcw wstpi na tron norweski. Magnus planowa wypraw przeciwko Anglii. Marzy, aby podobnie jak Kanut skupi w swych rkach wadz nad wszystkimi trzema krlestwami. Wczesna mier Magnusa w roku 1046 zmienia sytuacj i odtd norweskie roszczenia do tronu duskiego nigdy nie odniosy skutku. Nastpi dugi okres panowania Svena Ulfssona, zwanego po matce synem Estridy, ktra bya siostr Kanuta. Za czasw Svena uwag Duczykw pochaniao poudnie oraz wschd i odtd wanie stosunki z Niemcami i Wenedami dominuj w sprawach zagranicznych Danii. Sven Estridsson

panowa od 1047 do 1074 roku. Wiemy o nim i o jego kraju z relacji mistrza Adama, niemieckiego duchownego z Bremy, ktry przeprowadzi dugie rozmowy z krlem. Adam do surowo opisuje Jutlandi - "I podczas gdy caa ziemia germaska jest straszna gstoci lasw, Jutlandia jest jeszcze straszniejsza, ziemia tam bowiem odstrasza ubstwem swych plonw, a morze plag piratw". O Zelandii wypowiada si natomiast w ten sposb: "Jest tam wielki zapas zota nagromadzonego przez rabunek morski. Piraci, ktrych oni zw wikingami, a my Ascomannami, pac danin krlowi duskiemu za pozwolenie upienia barbarzycw, ktrych jest wielka mnogo wok tego morza [Batyku]". W 1069 roku podczas powstania wszcztego przez ludno Yorkshire przeciwko Wilhelmowi Zdobywcy, Sven Estridsson napad na wschodnie wybrzee Anglii. W nastpnym roku Duczycy, otrzymawszy okup, opucili ziemi angielsk, a normandzcy zdobywcy umocnili si na wyspie. W okresie tym wyprawy Wikingw pozbawione ju byy dawnych pobudek. Zakoczyy si wanie w drugiej poowie XI wieku. Sven Estridsson pozostawi wielu synw, z ktrych piciu byo po kolei jego nastpcami. Rzdy czterech pierwszych objy lat trzydzieci, pitego za, Nielsa, nastpnych trzydzieci. Cay ten wiek by okresem wzgldnego spokoju w polityce zagranicznej, a jednoczenie okresem wewntrznej rywalizacji i tar. Jeden z synw Svena, Kanut II panowa od 1080 do 1086 roku. By to twardy czowiek, ktry przewodzi wyprawom Wikingw na Angli i przeciw Wenedom na Batyku. Z ca pewnoci broni praw krlewskich i robi wszystko, aby je rozszerzy. Zosta on zabity podczas powstania ludnoci Danii, niezadowolonej z wysokich podatkw. Mimo to pod koniec XI wieku we wadaniu Skandynaww wci znajdowaa si spora cz Wysp Brytyjskich pnocna Szkocja, Hebrydy, Orkady, Wyspa Man. W Irlandii Norwegowie nadal utrzymywali w swych rkach Dublin oraz Leinster. Z synw Svena ostatnim na tronie by Niels, ktry rozpocz panowanie w 1104 roku. Mia on obiecujcego syna, Magnusa, urodzonego okoo 1106 roku, ale monarchia bya w rwnym stopniu elekcyjna jak dziedziczna, a istnieli inni kandydaci do tronu, posiadajcy w yach krew krlewsk. Najwaniejszym z ewentualnych rywali by Knut Lavard, urodzony okoo 1096 roku. By on synem Erika zwanego "Zawsze Dobrym", ktry panowa przed Nielsem od 1095 do 1103 roku. Krl Niels zleci mu trudne i niebezpieczne zadanie. Stosunki Duczykw z najbliszymi Wenedami, Obodrytami, przeszy od przymierza w czasach Svena Estridssona do otwartej wrogoci w okresie okoo 1100 roku. Knut zosta mianowany panem pogranicznej dzielnicy Szlezwik i wkrtce uwolni te okolice od najazdw Wenedw. Knut sta si wadc Wenedw, wasalem cesarza niemieckiego, czowiekiem

posiadajcym presti i rodki, ktre w sposb naturalny niepokoiy jego krewnych, krla Nielsa i Magnusa. Knut mia dar zjednywania sobie poddanych - w Szlezwiku zosta czonkiem gildii kupieckiej, a jako ksi Obodrytw, ktrym zosta w 1129 roku, ubiera si tak jak oni. Na Boe Narodzenie 1130 roku Knut wraz z innymi monowadcami obchodzi wita u krla Nielsa w Roskilde. Sidmego stycznia 1131 roku ruszy w drog na poudnie, na umwione spotkanie ze swoim kuzynem Magnusem. Spotkali si w lasach na pnoc od Ringsted. Knut zosta na miejscu zabity. Niczego to nie zaatwio, gdy wybucha wojna domowa a Magnus zosta wkrtce zabity w wielkiej bitwie w Skanii w 1134 roku. Krl Niels uciek, ale postpi nierozwanie chronic si w Szlezwiku, gdy zosta zabity przez mieszczan w odwet za zabjstwo ich brata cechowego - Knuta Lavarda. Wycznym panem Danii zosta w 1157 roku Valdemar, syn Knuta Lavarda, urodzony kilka dni po jego mierci. W 1165 roku Valdemar nada swojemu dwuletniemu synowi tytu krla i chopiec zacz przyjmowa hod od monych tego kraju. Ten krok Valdemara zredukowa element elekcyjnoci w sukcesji duskiej. Monarchia staa si teraz dziedziczn, zgodnie z prawami pierwordztwa i lubnego pochodzenia. Dania bya najmniejszym terytorialnie pastwem zajtym przez plemiona Normanw (gwnie Jutw). Pomimo tego to wanie ona staa si gwn baz wypadow w najazdach na tereny Europy. Ksita tam panujcy byli niewtpliwie najpotniejsi spord wszystkich Skandynaww. Kilkakrotnie wyprawiali si do Szwecji i Norwegii i na krtko udao si im opanowa te kraje. Duscy ksita dokonywali bardzo czsto podbojw na wasn rk, nie liczc si z krlem 4. W SZWECJI Szwedzi byli (podobnie jak Norwegowie) odcici przez Duczykw od swobodnych napadw na Europ, wic organizowali je gwnie w basenie Morza Batyckiego. Nie zajmowali si jednak gwnie grabie. Byli take kupcami. Na poudniu (czyli miedzy innymi w Polsce) byo duo bursztynu i zboa, natomiast porty pooone na dalekiej pnocy umoliwiay kontakty handlowe z Pskowem i Nowogrodem. Tam wymiana handlowa dotyczya gwnie niezwykle cennych futer. Na pocztku X wieku Wikingowie (a waciwie Waregowie, bo tak ich nazwano od jednego z plemion) wpywali w gb Dwiny i po przetoczeniu ldem swoich odzi wodowali je na Dnieprze. Spywajc nimi docierali do Kijowa i dalej na Morze Czarne do Bizancjum. W podobny sposb dotarli do Morza Kaspijskiego. Wpynli w New i wielkie pnocne jeziora, by nastpnie przeholowa swoje okrty i zwodowa je na Wodze. Przez wiele lat naukowcy wtpili w te osignicia. Okazuje si jednak, e znaleziska archeologiczne potwierdzaj wszystko co

zostao zapisane w starych ruskich kronikach. Niegdy nawet zostaa wysunita teoria, ze Waregowie dali pocztek pastwowoci Polski. Przed przyjciem w 966 roku chrztu, Mieszko I nosi imi Dago, a jest ono typowo germaskie, natomiast nazwa Krakw moe pochodzi od sowa drakkar, nazwy odzi Wikingw. Teorie te nie znajduj na razie potwierdze archeologicznych, ale zwaywszy na to gdzie dotarli kupcy szwedzcy mog one by cakiem prawdopodobne. Wyprawy Waregw miay nieco inny charakter ni wyprawy prowadzone przez Wikingw. Wielkie miasta ruskie, jak Kijw, Nowogrd czy Pskw byy w owym czasie gwnymi orodkami handlowymi na tych terenach. Nie "mylay" one o wojnie i nie posiaday wielkich oddziaw wojskowych. Dla obrony wasnych posiadoci czsto wynajmowali oni mieszkacw Skandynawii. Wielokrotnie zdarzao si, ze wodzowie Wikingw zostawali ksitami w miastach Rusi. Takim wanie ksiciem by Ruryk, ktry sta si protoplast wielkiej dynastii Rurykowicw. Mieszkacy Szwecji zajmowali si gwnie rolnictwem, uprawiajc zboe i hodujc bydo. Mieszkali w pojedynczych gospodarstwach, osiedlach, ktre stopniowo przemieniay si z jednostek rodowych w gminne. Mylistwo i rybostwo odgryway wan rol na wielu obszarach, a produkty mylistwa dostarczay cennych towarw handlowych. Rud elaza , gwnie ze z bagiennych, a take skalnych, wydobywano przewanie w Gstriklandzie i w Dalarna, a produkcja elaza miaa zasadnicze znaczenie dla produkcji ywnoci i broni szwedzkiej. Wydobycie miedzi rozpoczto w Falun okoo 1100 roku. Era Wikingw i okres redniowiecza byy czasami wewntrznej kolonizacji. Uprawiano wycznie nowe ziemie jedynie na rwninach Szwecji centralnej i poudniowej. Okoo 1000 roku krlowie szwedzcy ukazuj si nam na tle midzynarodowym w osobach Eryka Zwyciskiego, jego syna Olafa, zwanego Sktkonung (zachodnionormaskie "pachta", "poa", nie wiadomo dlaczego) i jego syna Anunda Jakoba. W synnej bitwie stoczonej okoo 980 roku na rwninach nad rzek Fyrris pod Upsal, Eryk Zwyciski pokona czowieka imieniem Styrbjrn, utosamianego z jego siostrzecem. Wedug Svena Estridssona w raporcie Adama Bremeskiego, Eryk by uwaany za suwerennego wadc Duczykw przez jaki czas po bitwie. W 999 roku syn Eryka, Olaf sprzymierzy si ze Svenem Widobrodym z Danii przeciwko krlowi norweskiemu Olafowi Tryggvassonowi, ktrego pokonali w bitwie morskiej w cieninie Batyku. W wyniku tej bitwy Szwecja zyskaa zwierzchnictwo nad wschodnimi dzielnicami Norwegii i rejonami przygranicznymi. Olaf przyj chrzecijastwo. Jedna z crek Olafa wysza za Olafa Haraldssona, krla norweskiego, a druga za ksicia Jarosawa z Nowogrodu. Po mierci Olafa w

1022 roku jego syn Anund Jakob kontynuowa polityk ojca. Ciekaw postaci bya Sigryda - Storrada, czyli Dumna, urodzona po 997 roku. Bya ona crk wadcy Polski Mieszka I oraz Dbrwki, ksiniczki czeskiej. W 985 roku wychodzi ona za m za Eryka Zwyciskiego, krla Szwecji. W tym czasie Eryk przyjmuje chrzest, ktry by moe by warunkiem maestwa Eryka z chrzecijask ksiniczk polsk. Sigryda urodzia Erykowi dwoje dzieci, syna Olafa, pniejszego krla Szwecji i crk Holmfrid, on Swenda, syna Haakona, namiestnika po 1000 roku czci Norwegii, nad ktr wadaa Szwecja. W 995 roku Eryk umiera w tajemniczych okolicznociach. Sigryda zostaa krlow - wdow na tronie Szwecji, albo raczej krlow - matk modocianego nastpcy i swego syna Olafa. By to jej tytu i prawo do rzdzenia osieroconym przez mier krla pastwem. Okoo 997 - 998 roku zarcza si z Olafem Tryggvassonem, krlem ssiedniej Norwegii. Zarczyny te zostay w 998 roku gwatownie zerwane po jakiej awanturze, w czasie ktrej Olaf uderzy Sigryd rkawiczk w twarz, a Sigryda zaprzysiga mu zemst. Wikszo krlw szwedzkich poczwszy od 1000 roku bya chrzecijanami. Mimo to publiczny kult pogaski nie zanik prawie do 1100 roku. W ten sposb doszo do nawrcenia Szwecji centralnej, ale upyno duo czasu zanim chrzecijastwo dotaro do miejsc, gdzie komunikacja bya trudna, a osiedla rozproszone. W XII wieku nastpio pokojowe rozszerzenie organizacji chrzecijastwa na wszystkie dzielnice szwedzkie. Okoo 1120 roku istniay ju biskupstwa w Skara w Vstergtlandzie w Linkping w stergtlandzie i w Situna, Eskilstuna, Vsters i Strngns oraz w Svealandzie. Cztery ostatnie byy zgrupowane wok jeziora Melar, jedno od drugiego w niezbyt wielkiej odlegoci, co wyranie sugeruje intensywno wysikw misyjnych w tym najbogatszym i najgciej zaludnionym ze szwedzkich regionw. W cigu tego stulecia pojawia si organizacja parafialna i kamienne kocioy wraz z pierwszymi klasztorami, niemal wycznie cysterskimi. 5. W NORWEGII Wrd zwyciskich wodzw najpotniejszym by synny wiking norweski Olaf Tryggvasson, syn Tryggvy - konunga poudniowej Norwegii, potomek konunga Haralda Piknowosego, ktry cztery lata pniej zosta konungiem Norwegii. Po mierci ojca, zamordowanego przez krewniakw, Olaf wraz z matk Astryd tua si na wygnaniu. By jaki czas w niewoli u Estw, gdzie odnalaz go i rozpozna jaki jego wuj. Wedle najpowaniejszych historykw norweskich (A. Budge) i polskich, okres dziecictwa i lat modzieczych Olafa jest bani doprawion do potrzeb pniej powstaych sag. Wyowi z nich mona jeno ziarnko prawdy historycznej, z ktrych

rzecz pewn jest to, e w latach 985 - 990 przez trzy lata by jarlem Jomsborga w subie ksicia Mieszka, a raczej Bolesawa, znanego w sagach skandynawskich jako potnego wadc Windlandii - Burisleifa, ktry to wyrcza w sprawach pomorskich swego ojca. Polska nazywa si poprawnie w rdach pnocnych Windland. Jest rzecz bardzo prawdopodobn, e Olaf Tryggvasson zanim zosta jarlem Jomsborga przebywa duszy czas w Polsce, w druynie Mieszka I. Z Polsk pozostawa Olaf w dobrych stosunkach i po opuszczeniu Jomsborga, gdy rozpocz na wasn rk wdrwki po morzach. Dowodem tych dobrych stosunkw jest to, e zazwyczaj zim spdza w Jomsborgu. Do 995 roku, to jest do chwili zdobycia Norwegii, nie ma ladw jakiegokolwiek zatargu z Polakami. Od 990 roku Olaf na czele wasnej druyny, zoonej przewanie z ochotnikw z Jomsborga i statkw najemnych eglowa na wyprawy upiecze, jedynie zimujc w yczliwym mu Jomsborgu, gdzie ju inny jarl, zapewne Sigvaldi, rzdzi na rzecz polsko - szwedzkich interesw. Olaf Tryggvasson sta si otwartym wrogiem krla Ethelreda II. W najedzie na Angli, ktrego dokona w 994 roku, razem z nim wzi udzia Sven Widobrody. Norwegowie i Duczycy posiadali 94 okrty bojowe, na ktrych znajdoway si liczne wojska. Przed cakowit katastrof uratoway Angli wanie pomidzy Duczykami i Norwegami oraz bohaterska obrona Londynu. Sven Widobrody i Olaf Tryggvasson, po otrzymaniu od Ethelreda II okupu w postaci 16 tysicy funtw kruszcu, wrcili do swych domw. Olaf, ktry przyj chrzest w Anglii, opuci j na zawsze, by wkrtce zasi na tronie norweskim. W roku 995 Olaf Tryggvasson opuci swego szwagra, krla Danii, podczas najazdu na Angli i dokona nagego ataku na wybrzea Norwegii, pozostajcej wwczas we wadaniu jarla Hkona z Lade, rzdzcego w zastpstwie krla Danii. Olaf zamordowa Hkona i zaj si zdobywaniem kraju dla siebie i dla Boga. Nie sadz by ywi on uznanie dla etyki chrzecijaskiej, ale z pewnoci by pierwszym z pnocnoeuropejskich wadcw, ktry zda sobie spraw, jak bardzo chrzecijastwo moe by przydatne dla autokratycznego monarchy. Olaf przyj chrzest (wedug Sturlusona) w 993 roku na wyspie Syllingar (Scilly), na poudniowy zachd od Kornwalii). Wedle rde angielskich, Olaf po wyprawie na Angli w 994 roku przyj sakrament bierzmowania i obieca zaniecha pustoszenia chrzecijaskiej Anglii, czego dotrzyma. Osiadszy w Norwegii czyni starania o rk owdowiaej w tym czasie krlowej Sigrydy - Storrady, crki Mieszka I. Do czasu ukadw o maestwo z Sigryd szwedzk Olaf Tryggvasson by bezenny. Znajc wstrzemiliwo jomsborczykw co do kobiet jest to prawdopodobne. onaty nie zostaby jarlem jomsborskich zbjcw, a potem, gdyby by

onaty, nie zimowaby w Jomsborgu, gdzie nie wolno byo kobietom przebywa. Od 997 roku do roku 998 Jest Olaf zarczony z Sigryd szwedzk, ale zrywa z ni i niespodziewanie eni si z Thyr, siostr krla Swenda Widobrodego, wdow po dawnym jarlu i pretendencie do tronu szwedzkiego, Styrbiornie Starki. W cigu piciu lat panowania w Norwegii, Olaf wierny jest przyjani z Angli i kadzie podwaliny pod chrzecijask Norwegi, nawracajc Norwegw, Islandczykw, Grenlandczykw i okoliczne wyspy. W kocu X wieku sia dawnych wierze bya ju wrd Skandynaww znacznie osabiona. W tym wanie czasie w nadmorskich rejonach Norwegii zaniky pogaskie obrzdy grzebalne. Podobnie jak w Islandii, tak i tutaj wielu ludzi wyznawao ju now religi lub skaniao si do niej. Dziaalno chrystianizacyjna Tryggvassona przyniosa wic efekty. Pomimo tych sukcesw nadal istniaa w Norwegii mocna opozycja wobec jego polityki. Jego metody chrystianizacji Norwegii byy okrutne, ale bardzo skuteczne. Krnbrnych pogan zwykego pochodzenia zaatwiano bardzo szybko, wyrzynajc ich lub palc we wasnych domostwach. Niektrych poddawano prbie wa - wciskano ofierze gboko w gardo ustnik metalowego rogu wojennego, a nastpnie wkadano do rogu wa, najczciej mij i zatykano rg. Nastpnie podgrzewano rg zmuszajc torturowan mij do ucieczki przez wpeznicie w gardo ofiary. Opowiadania o mstwie tego krla szybko rozprzestrzeniy si w skandynawskim wiecie. Skaldowie gosili jego chwa i pomimo jego krtkiego panowania "Saga o Olafie Tryggvassonie" jest najsawniejsz opowieci o czynach norweskiego wadcy. Zasuy sobie na to piknem swej postaci, znakomit sprawnoci sportow, mstwem i bojow dzielnoci, uprzejmoci i umiowaniem pikna, a take przyjani dla skaldw. Olaf Tryggvasson zosta pokonany przez przymierze krlw szwedzkiego i duskiego oraz jarla Erika, syna Hkona z Lade w bitwie morskiej 9 wrzenia 1000 roku pod Svolden Zwodziem przy wyspie Rugii, gdzie wpad w zasadzk. Norwegia ponownie dostaa si pod panowanie Danii. Rozdzia 3. WIERZENIA Na przebaganie przychylnoci bogw naleao skada im ofiary. Dotyczyo to przede wszystkim Odyna i Frey'a Skadanie w ofierze ludzi nie zdarzao si czsto i dotyczyo gwnie pojmanych jecw wojennych. Jedyn wikisk wityni o jakiej wspczesna nauka dysponuje informacjami bya witynia w Gammla Uppsala w rodkowej Szwecji, powstaa w XI wieku. Opisana zostaa przez duchownego kronikarza Adama z Bremy. Opis mwi o do obszernym budynku, ktry mia by podobno pozacany. W wityni

znajdoway si figury przedstawiajce trzy najwaniejsze bstwa normaskie. W rodku umiejscowiony by posg Thora, ktry w rku dziery bero, symbol wadzy nad ywioami powietrza i wody. Thor by rwnie wadc piorunw. Obok niego siedzia Odyn, ktrego imi oznacza gniew, furi. Jako bg wojny zosta przedstawiony w wojennym rynsztunku. Z drugiej strony Thora sta posg Freya, ktry by bogiem pokoju i podnoci. Zosta on przedstawiony z wielkim penisem. Kademu z bogw usugiwali inni kapani i kademu z nich skadano dary w odmiennych intencjach. Z opisu wityni wynika jasno, e by to raczej jeden z wikszych, moe nawet najwikszy, orodkw kultowych. Nie wydaje si prawdopodobne, aby tak zostaa urzdzona prosta witynia. Prawdopodobnie by to orodek kultu oglnonarodowego. Wedug opisu, w wityni co dziewi lat odbyway si wielkie uroczystoci, w ktrych musieli wszyscy uczestniczy, nawet ochrzczeni ju wtedy chrzecijanie. Dla zjednania bstw i zapewnienia sobie ich protekcji skadano w ofierze samce rnych gatunkw zwierzt oraz mczyzn. Ofiary byy pniej wywieszane w witym gaju niedaleko wityni. Adam wspomina o relacji pewnego czowieka, ktry naliczy 72 ciaa. Tak dokadne informacje wiadcz o tym, e Adamowi udao si doj do jakiego naocznego wiadka tych uroczystoci, prawdopodobnie chrzecijanina, ktry opowiedzia mu cay przebieg wita. Nasuwa to przypuszczenie, e Szwecja bya miejscem, gdzie najduej przetrway stare tradycje. Pewne poszlaki dotyczce ulokowania innych skandynawskich miejsc kultowych mona znale w nazwach miejscowych. Istnieje ich wiele, np. Odensee na Fionii - od wityni Odyna, wanie tam umiejscowionej, Torshov w Norwegii - od miejsca kultu Thora itd. Snorri Sturluson opisa pewien zwyczaj wystpujcy wrd ludzi z pnocy. Twierdzi on, e zosta ustanowiony przez Odyna zwyczaj nakazujcy palenia wszystkich zmarych razem z rzeczami, ktre wykorzystywali za ycia. W Valhalli wojownicy wykorzystywa maj wszystko to, co spalili na ziemi. Popioy ze stosu naleao przenie do morza lub zakopa w ziemi, usypujc kurhan. W tej historii kamstwo miesza si z prawd. Ciaa rzeczywicie palono, ale nie wrzucano ich do morza. Ewentualnie spalano je razem z odzi pogrzebow. Gdy usypywano kurhan, rwnie zdarzay si przypadki skadania prochw w odziach. Nie jest prawd natomiast, e razem ze zwokami spalano rzeczy doczesne nieboszczyka. Zwykle skadano je obok ciaa pod kurhanem i spalenie miao miejsce tylko wtedy, gdy leay na podpalanej odzi. pogrzebowej. Uroczystoci towarzyszce pogrzebowi opisane zostay rwnie przez arabskiego podrnika zwanego Ibn Fadlan. Spotka on wikingw w Bugarze Wielkim, gdzie by skryb poselstwa z

Bagdadu. Zdarzenie miao miejsce w 922 roku, a zmarym by jaki wikszy szwedzki dowdca wojskowy. Przed kremacj nastpowaa pijatyka. Pili wszyscy dniem i noc, tak e niektrzy upijali si na mier. Razem z wodzem zamierzano spali jego niewolnic. Zdarzao si to raczej sporadycznie i tylko na wyrane yczenie kobiety. Ona rwnie pia i piewaa, przygotowujc si na mier. Bya traktowana jak maonka zmarego, ale przed mierci odwiedzia namioty kilku jego bliskich przyjaci, ktrzy po odbyciu z ni stosunku wychodzili przed namiot i mwili do niej: "Powiedz twemu maonkowi, e zrobiem to z mioci do niego". Po wszystkim przyprowadzono j do drewnianej konstrukcji, ktra bya symbolem granicy midzy oboma wiatami. Dwaj mczyni trzymali j za stopy i podnosili trzykrotnie w gr. Za kadym razem kobieta powtarzaa, e po drugiej stronie zobaczya swoich przodkw i krewnych, a na koniec zobaczya nieyjcego pana, czekajcego na jej przybycie w zielonych ogrodach. Mwia: "Woa mnie. Wecie mnie do niego". Na spenienie jej yczenia nie trzeba byo dugo czeka. Biesiadnicy zaprowadzili j na statek, gdzie leao ciao wodza. Po drodze spotkaa si jeszcze ze starsz kobiet, nazywan wysanniczk mierci, ktra podaa jej ostatni w yciu kubek trunku, nastpnie wzia j za rk i zaprowadzia do namiotu, gdzie razem z ni weszo szeciu mczyzn. Pooyli j obok pana i trzymali - dwch za stopy i dwch za rce. Wysanniczka mierci zacisna jej sznur na szyi, a jego koce podaa pozostaym dwm mczyznom. Sama wzia sztylet ofiarny i dwa razy wbia go midzy ebra ofiary, a mczyni ze sznurem zacisnli go i trzymali, dopki ofiara nie skonaa. Na dworze tymczasem pozostali aobnicy walili mocno w tarcze, aby zaguszy haasy dochodzce z namiotu. Kiedy na odzi pozostay ju tylko zwoki, najbliszy mski krewny zmarego podszed do stosu nagi i podpali go. Na tym opis si koczy. Jest to jeden z najdokadniejszych opisw pogrzebu wikinga, na dodatek zamonego i sawnego. Snorri Sturluson opisa take proces chrystianizacji Skandynawii. Krlewsk powinnoci byo przewodzenie witu urzdzanemu jesieni. Podczas uroczystoci spoywano miso ofiarnego konia. Krl Norwegii Hakon Dobry by ju wtedy chrzecijaninem. Prbowa si jako wymiga od udziau w wicie, nie chcc obraa Boga przez uczestnictwo w pogaskich praktykach. Chcia poywi si z przyjacimi na osobnoci, ale szybko zosta znaleziony i wbrew swojej woli odprowadzony do reszty biesiadnikw. Widzc, e nie ma wyjcia postanowi wzi udzia w uroczystoci. Napeniono mu kielich winem, aby wygosi toast za Odyna. Krl wsta i uczyni nad winem znak krzya. Do bijatyki i rozlewu krwi nie doszo wtedy tylko dziki wyjanieniom krla. Stwierdzi on, ze nie by to

krzy lecz znak przedstawiajcy mot Thora. Nie byo to bardzo przekonujce i krl szybko straci pozycj. Zim zosta jednak ponownie przymuszony do uczestnictwa w kolejnym wicie. Tym razem musia ustpi przed naporem i bez szemrania odprawi swoj powinno. Wielu wikingw przyjo chrzest dopiero na ou mierci. Z racji, i grzechy popenione podczas pogaskiego ycia nie licz si, zagwarantowali sobie w ten sposb szybk i prost drog do raju. W Islandii najwaniejsze byy pozory. Ludno zmuszona bya wybra midzy dwoma wiarami. W wyborach opowiedziano si za chrzecijastwem. Z uwagi na du mniejszo pogask, zezwolono jednak na odprawianie dawnych obrzdw pod warunkiem, e bdzie to czynione w tajemnicy. Obchody poszczeglnych wit nie rniy si zbytnio od siebie. Zawsze skadano ofiary, zwykle ucztowano i bawiono si. Zmienia si tylko sam cel witowania. Przepych tych uroczystoci by bardzo wielki, przynajmniej tak przedstawiaj to sagi, ale wszyscy autorzy maj skonnoci do przesady, wic rwnie dobrze witowanie mogo wyglda skromniej. Wrd wikingw nie wystpowaa specjalnie wyodrbniona grupa kapanw, ktrzy zajmowaliby si tylko i wycznie religi. Kapanami w tamtejszej kulturze byli przywdcy. Najwyszym by zawsze krl, mniejszymi ksita i dowdcy wojskowi i tak a do domu rodzinnego, gdzie funkcje kapaskie penia gowa rodziny. Takich miejscowych przywdcw nazywano godi, co oznacza kapan. Historia jednego z godich zostaa opisana w dziele z XIII wieku zatytuowanym "Eyrbyggjasaga". Opisana zostaa historia pewnego norweskiego ziemianina Thorolfa o przydomku Mostrarskegg. Z brzmienia imienia atwo domyli si, e by on kapanem Thora. Kiedy rzdy przej Harald Piknowosy, postanowi on po naradzie z bogiem wyemigrowa na Islandi. Kiedy ze statku dojrza cel podry, kaza wyrzuci za burt ozdobne supy ze swego domu i owiadczy, ze osiedli si w tym miejscu, gdzie wyrzuci je morze. Miejsce to po dzi dzie nosi nazw Thorsnes. Gospodarz przybi do brzegu i wybudowa tam wityni. Na rodku wityni postawi sup, penicy rol otarza, na ktrym postawi piercie w ksztacie pksiyca, wacy dwadziecia uncji. Suy on do skadania przysig i przyrzecze. Na supie dodatkowo staa ofiarna misa, a w niej znajdoway si ofiarne gazki, suce do skrapiania misy krwi zwierzt ofiarnych. W pobliu wityni znajdowaa si wita gra, nazywana Helgafel. Miejsce to z czasem stao si rwnie punktem obrad thingu, ktremu patronowa wanie Thor. Spoeczestwo wikingw yo wojn i z wojny, dlatego atwo si domyli, e gwnym bogiem skandynawskiego panteonu musia by bg wojny. Jego siedzib bya Walhalla, gdzie po mierci odchodziy dusze mnych wojownikw, powikszajc coraz

bardziej hufiec bohaterw, majcych go wspiera podczas dnia ostatecznej bitwy. Odyn potrzebowa armii wojownikw, ktr bdzie mg poprowadzi, gdy nastpi Przeznaczenie Si. Za zgromadzenie wojw odpowiedzialne s walkirie. To one sprowadzaj do Valhalli polegych w bitwach bohaterw. Odyn wiczy ich caymi dniami. Wieczorami rany wojownikw goj si i wszyscy bior udzia w wielkim bankiecie. Jedz i pij, jedynie Odyn nie uczestniczy z nimi w zabawie. Siedzi i w milczeniu popija wino. Zoeni chorob wojownicy prosz swych przyjaci o naznaczenie ich cia "znakami ostrza". To symboliczne rany, ktre - jak maj nadziej wojownicy - zagwarantuj im przejcie do Valhalli. Trudno o bardziej podan rzecz od odejcia do Valhalli w ramionach walkirii. Niestety, nawet boginie maj swoj ciemn stron. Nie ograniczaj si do zabitych wojownikw - wyznaczaj tych, ktrzy maj umrze. Istnieje nawet za walkiria - Herfjturr, ktra odbiera mczyznom mono dziaania wtedy, gdy najbardziej jej potrzebuj. Ilekro jaka walkiria odmwi wykonania rozkazu Odyna, tylekro bogini zostaje wygnana z Valhalli. Zostaje ona wwczas zoona wewntrz ponacego krgu, ktry penetruj bohaterowie i mog zbudzi pic pikno. W ten oto sposb rasa walkirii zostaa poczona z ras ludzi. Odyn otoczony by wiernymi zwierztami. Jedzi na omionogim koniu Slepnirze, a kompanii dotrzymyway mu dwa kruki - Huginn i Muninn. W rkach Odyna spoczywa los wojownika i to on rozstrzyga (czasem niesprawiedliwie) o losach bitew i pojedynczych ludzi. Wybiera spord ludzi prawdziwych bohaterw, ktrych walkirie zabieray z pola walki do Walhall. Odyn by bogiem najwyszym, ktry nauczy ludzi wielu przydatnych rzeczy. Pokaza im jak zabija i mie z tego korzy, ale opiekowa si take poezj i pismem. By bowiem bogiem mdroci. Najbardziej znanym synem Odyna by Thor. Narodzi si on ze zwizku z bogini Jord - Ziemi. By to bg bardzo silny i wytrzymay, wadajcy potg burzy i piorunw, opiekun kowali. Thor by porywczym bogiem i niedobrze byo go rozgniewa. Bardzo atwo popada w gniew i z tego powodu otrzyma przydomek Gwatowny. Thor by dobrym bogiem, w parze z gwatownoci sza jego prawo, dzielno i wielka odwaga. Sta ona na stray porzdku wiata. Czsto wyprawia si do Jotunheimu, gdzie sia mier uzbrojony w straszliwy mot Mjlner, elazne rkawice i pas siy. Mot Thora wzbudza tak trwog we wszystkich zych mocach, e jego wizerunek by noszony jako talizman majacy przed nimi chroni. Jemu powicony by thorsdagrr, czyli czwartek. Wanie w ten dzie zbierao si powszechne zgromadzenie wolnych mw zwane thingiem (okrgowe) lub althingiem (oglnonarodowe). Althing by centralnym wiecem wikingw w Islandii. Byo to zgromadzenie na wolnym powietrzu, w ktrym mg wzi

udzia kady wolny obywatel wyspy. Odbywao si ono przez dwa tygodnie, kadego lata w miejscu zwanym Thingvellir. Miejsce to byo pooone 48 kilometrw od Reykjaviku. Obradom Althingu przewodniczy tzw. Gosiciel prawa, ktrego na trzy lata wybierali spord siebie lokalni przywdcy. Althing dysponowa najwyszymi uprawnieniami ustawodawczymi i sdowymi. W obrbie wiecu funkcjonowaa "komisja ustawodawcza" i "komisja sdownicza". Ta pierwsza skadaa si z 36 przywdcw z tytuem godi. Kady z 36 sdziw z "komisji sdowniczej" by wyznaczany przez jednego godi. Pierwszy Althing zebra si w 930 roku. W 35 lat pniej zwikszono liczb godar do 48. W 1000 roku Althing uchwali przyjcie przez Islandi chrzecijastwa. W latach 1056 i 1106 utworzono dwa biskupstwa podporzdkowane norweskiej hierarchii kocielnej. Niej ni Althing byy thingi regionalne, ktre odbyway si regularnie, kadej wiosny, decydujc o sprawach lokalnych, np. rozpatrywanie skarg. Drugim obok Odyna bogiem wojny by Tyr. By to Bg sprawiedliwy, rozdajcy zwycistwa i nie wydajcy pochopnych wyrokw. W caym panteonie skandynawskim uchodzi za najodwaniejszego i najroztropniejszego. Straci jedn do, oddajc j w zamian za wolno wilka Fenrira i oddalajc w ten sposb od wiata dzie zagady. Tyr by powszechnie czczony przez wszystkich mczyzn. Gwnym stranikiem , chronicym przed zem by Heimdall. Przyszed na wiat zrodzony przez dziewi dziewic, crek morskiego olbrzyma - Agira i bogini toni morskiej Ran. Cay czas przesiadywa u stp mostu Bilrost, niestrudzenie strzegc drogi czcej Midgard z Asgardem. Niepodanych goci wita mieczem zwanym Hoffud, pod ciosami ktrego ginli wszyscy przeciwnicy. W razie niebezpieczestwa dmie w ogromny rg Gjallarhorn, ktry ma by rwnie sygnaem oznaczajcym dzie ragnarok. Wyruszy wtedy do boju na wspaniaym koniu Gultoorze. Synem Odyna i bogini Rind by Widar - ponury bg zwycistwa. By on najmodszym, ale niezwykle silnym bogiem, z ktrym jedynie Thor mg si rwna. Majc zaledwie dwa dni pomci mier Baldra. Wyposaony w czarodziejskie buty mg swobodnie porusza si w powietrzu. Rind by mistrzem w strzelaniu z uku. Wyrnia si miaoci i odwag w boju. Opiekunem myliwych by syn bogini Syw - Ullr. By mistrzem ucznictwa, jazdy na ywach i narciarstwa. Jego imi byo wzywane podczas pojedynkw. Ze zwizku Baldra i Nanny narodzi si Forseti. By on niewtpliwie jednym z najszlachetniejszych i najbardziej uczciwych bogw. Opiekowa si wymiarem sprawiedliwoci i umia rozstrzyga wszelkie spory, zarwno wrd bogw, jak i wrd ludzi. To tyle jeeli chodzi o Asw. Teraz naley zaj si Wanami. Mieszkali oni w Wanaheimie. Byli to

bogowie majcy we wadaniu siy powietrza i przyrody. Po wyniszczajcej wojnie z Asami postanowili zawrze pokj. W tym celu stworzyli Njorda i oddali go bogom. Zosta on przyjty w ich poczet i odtd wada wiatrem, burz i ogniem. By to dobry patron, zapewniajcy dobrobyt i opiekujcy si rybostwem i eglarstwem. on Njorda bya Skadi, z ktr dochowa si dwjki przelicznych bliniakw - Freyi i Freya. Freja bya, jak przystao na bogini mioci kobiet niezwykle kochliw. Miaa tak wielu partnerw, e powszechnie bya uwaana za rozpustnic. Opiekowaa si rwnie kobietami w ciy i kochankami. Jest to niewtpliwie dobra i przychylna ludziom bogini. Po wiecie poruszaa si wozem zaprzonym w dwa koty. Jej brat Frey by bogiem opiekujcym si pogod i podnoci. Z tego powodu wywiera wpyw na cae ziemskie ycie. Z charakteru by bardzo podobny do swojej siostry. Podobnie jak ona by niesamowicie kochliwy, a w dzy niepohamowany. Ten bg nigdy nie jedzi konno. Dosiada za to wielkiego odyca, ktry w tajemniczy sposb wzmaga jego potencj. Zupenie innym bogiem by Loki, gdy nie nalea do Asw, ani do Wanw. Zosta usynowiony przez bogw i dopomg im w wielu wanych sprawach. Natura olbrzymw wzia w nim gr i zdradzi bogw. Loki obdarzony by wielk inteligencj i sprytem, ale by jednoczenie podstpny i przewrotny. Potrafi zmienia posta, a nawet pe. W ten sposb wyda na wiat omionogiego konia, ktrego podarowa Odynowi. Wrd bogw cieszy si raczej dobr opini, a do momentu mierci Baldra. Zosta za to ciko ukarany. Bogowie pojmali go i porzucili w grocie nadmorskiej, gdzie jadowity w sczy mu na twarz krople jadu. Ten stan ma trwa a do dnia ragnarok, kiedy opadn wszystkie wizy. Przy Lokim siedzi jego wierna ona Sygin, niosc mowi ulg w cierpieniu. Loki by ojcem trzech potworw - wilka Fenrira, wa Midgardsorma i bogini zmarych Hel. Matk ich bya olbrzymka Angrboda yjca w Jotunheimie. Wanie ta piekielna trjka ma przynie zagad bogom i wiatu. Syn Lokiego, wilk Fenrir, rs tak szybko, ze nawet bogowie zaczli si go obawia. Przykuli go zatem do skay magicznym acuchem, stworzonym z osobliwych skadnikw - odgosw krokw kota, oddechu ryby oraz brd kobiecych. Wilk nie bdzie w stanie przerwa tej bariery, a do dnia Przeznaczenia Si. Wwczas zerwie si ze swego acucha i rozpocznie swj krwawy pochd. Bdzie on kroczy po wiecie z szeroko otwart paszcz. Dolna szczka bdzie ora ziemi, podczas gdy grna pru bdzie niebiosa. Wilk mgby otworzy sw paszcz jeszcze szerzej, gdyby tylko wicej byo miejsca. Bdzie to "Czas Wilka". Syn Fenrira, Mandagarn, poywi si ciaami umierajcych i ugasi swe pragnienie ich krwi. Monstrualny wilk pore ksiyc za jednym zamachem, krwi za zbryzgana bdzie tak ziemia jak i

niebiosa. Nawet dominium bogw spynie purpur, za promienie soneczne stan si czarne. Najwikszy w wiata to Midgard - twr Lokiego, boga tysica sztuczek. Kiedy Odyn dowiedzia si o istnieniu potwora, rozkaza innym bogom, aby sprowadzili besti przed jego wszechpotne oblicze. Midgard wrzucony zosta do morza, jednake w przey t okrutn kar. Co wicej, nieustannie rs i ronie do dzisiaj. Podobno jego cielsko okra wszystkie kontynenty, a bestia pozera swj wasny ogon. Thor i Midgard spotkaja si wtedy, kiedy nadejdzie dzie Przeznaczenia Si. Na potnej fali w wysunie si z oceanw i wraz ze swym bratem, wilkiem Fenrirem rozpoczn zagad wiata. Thor najprawdopodobniej zniszczy Midgarda, lecz bdzie to zwycistwo purrysowe. Bg nie przejdzie nawet dziewiciu krokw, kiedy spali go jad bestii. Rwnie zy jak Midgard jest Nidhogg, w yjcy pomidzy korzeniami kosmicznego drzewa Yggdrasil. Drzewo to okrywa swymi konarami ca ziemi, jest rwnie domem boskiego ora. Yggdrasil posiada trzy korzenie. Pierwszy z nich mknie do wiata bogw, drugi zatopi si w dominium gigantw, trzeci za znajduje si w krlestwie cieni. Cige kursy pomidzy koron, a korzeniami drzewa wykonuje wiewirka o imieniu Ratatosk. Jej zadaniem jest wymiana obelg pomidzy orem, a wem. Religia wikingw bya typowym systemem wierze wystpujcym najczciej wrd spoeczestw pierwotnych, bya jednak bardziej rozbudowana. W systemie wierze wystpowa szereg elementw niepowtarzalnych i bardzo charakterystycznych. Religia ta utracia racj bytu i przestaa by powszechnie praktykowana dopiero w XII wieku, kiedy to w Skandynawii ostatecznie zapanowaa wiara chrzecijaska. Prawdopodobnie zniszczona zostaaby bezpowrotnie, gdyby nie dokumenty opracowane w redniowieczu. Najwaniejsze z nich to "Edda modsza" zwana rwnie "Edd prozaiczn" i "Edda starsza" Dodatkowym rdem historycznym mwicym o systemie wierze s nieliczne zapiski rzymskich kronikarzy. Niemal wszystkie poematy w obu "Eddach" powstay miedzy 750 a 1050 rokiem, gdy wanie wtedy ycie kwito w caej Skandynawii. Jej mieszkacy mieli szczeglny system wartoci i moralnoci. Cechowao ich zamiowanie do ryzyka, wojen i cierpienia, ale nie byli typowymi barbarzycami. Pogardzali wszystkimi sabymi, nie potraficymi znosi trudw i cierpie. Dodatkowo ich system wartoci nie definiowa w ogle dobra i za jako rozdzielnych czci. Nie byo po prostu czego takiego, gdy wszystko mogo by wzgldnie dobre lub ze, zalenie od okolicznoci. Bogowie dzielili si na dwie podstawowe grupy, czyli na Asw i Wanw, przy czym Asowie byli bardzo wojowniczy i ju wkrtce zdobyli wadz, skupiajc ja w swoim rku i kierujc wiatem wedug wasnego upodobania. Dodatkowo obok nich wystpowao wiele postaci ze wiata demonw. Byy

to np. elfy, walkirie itp. Istoty te miay rne nastawienie do ludzi. Jedne byy przyjazne i opiekucze, natomiast inne miay cakowicie demoniczn natur. Jednak do adnej z postaci mitologicznych nie mona byo mie cakowitego zaufania. Bogowie byli podstpni i niemiosierni, ale take i oni podlegali wyrokom losu i przeznaczenia. Bogowie w przeciwiestwie do wielu innych kultur nie byli wszechpotni i wszechmogcy, mimo ze byli wyposaeni w nadnaturalne siy. Rozdzia 4. WYPRAWY WIKINGW 1. STATKI Statki to niewtpliwie jedno z najwikszych osigni cywilizacji Wikingw. Dopiero kiedy sztuka szkutnicza osigna u nich prawdziwe szczyty zdecydowali si na podjcie wypraw na zachd, pnoc i poudnie. Statki suyy na wojnie jedynie do przewozu wojownikw. Istnieje zaledwie kilka wzmianek o toczonych bitwach morskich. Jednak statki wojenne nie byy jedynymi. Sztuka szkutnicza osigna w ich cywilizacji tak wysoki poziom, ze szybko wyodrbniy si poszczeglne rodzaje statkw, przeznaczonych do rnych celw. Byy okrty wojenne, statki handlowe, odzie rybackie, promy. W grupach tych istniay dodatkowe podziay na przeznaczone do eglugi przybrzenej i penomorskiej oraz rdldowej. wiadczy o tym znalezisko dokonane w fiordzie Roskilde w 1957 roku, kiedy z jego dna udao si wydoby resztki wielu typw okrtw zatopionych okoo XI wieku z nieznanych powodw. Ta rnorodno wiadczy jak bardzo ludzie pnocy byli zwizani z morzem. Nie ma w tym nic dziwnego. Norwegia i Szwecja le na pwyspie, ktrego brzegi oblewaj wody Morza Batyckiego, Pnocnego, Norweskiego i Barentsa. Dania to rwnie pwysep, otoczony przez Batyk i Morze Pnocne. W caej Skandynawii rosy wielkie lasy, ktre dostarczay taniego surowca do budowy statkw. Nie mona byo czerpa korzyci z rolnictwa, gdy nie byo ziem nadajcych si pod upraw w iloci wystarczajcej do przetrwania, a ostry, pnocny klimat im nie sprzyja. Okres wegetacyjny by bardzo krtki i pochmurny. Czynniki te zmusiy mieszkacw do poszukiwania innych rde wyywienia. Z tego powodu podstaw bytowania plemion stanowio rybowstwo i polowanie. A byo to gdzie robi! atwy dostp do morza sprzyja poowom, a wielkie lasy daway ostoj caym stadom zwierzyny. To wanie spowodowao rozwj cywilizacji Wikingw. Z czasem zaczy si walki terytorialne, a poniewa znaczn cz Pwyspu Skandynawskiego stanowi gry, bardzo trudne do przebycia, do przewozu wojownikw zaczto uywa statkw. Najwiksze podziay wystpuj chyba midzy statkami wojennymi, a ostateczny ich

ksztat wykrystalizowa si dopiero na pocztku VIII wieku. Czasy podboju wikingw rozcigaj si pomidzy VIII, a XI wiekiem. Wanie na ten okres przypada najwiksza sawa Wikingw. Wikingowie w VIII - IX stuleciu nie mieli sobie rwnych na morzu. Mieszkacy Pwyspu Skandynawskiego uprawiali eglug morsk od zamierzchych czasw. Uznanym symbolem tych wypraw byy niewtpliwie statki wiosowe. Byy one ogromne, zdolne pomieci wielu wojownikw. Ich dzioby i rufy ozdabiano wysoko wznoszcymi si rzebami zwierzcych gw. Poniewa kadub aglowca musi by wyszy i szerszy od okrtu poruszanego tylko si wiose wprowadzono ostry i dugi kil, ktry nadawa okrtowi wytrzymao, stabilno i zwrotno. Ich wynalazkiem i udoskonaleniem by rwnie ruchomy maszt, na ktrym rozpociera si wielki, czworoktny, pasiasty - czerwony lub niebieski weniany agiel. Mona go byo ka, stawia i dowolnie obraca, niezalenie od pogody. Deski budujce kadub czone byy na zakadk, za pomoc gwodzi na wrgach (wyprofilowanych belkach poprzecznych). Szpary pomidzy deskami poszycia byy wypenione nasmoowanymi wknami rolinnymi. Chronio to statek przed przeciekaniem, a drewno przed niszczcym dziaaniem wody. Dziki pytkiemu zanurzeniu odzie te byy zdolne do dziaa w korytach rzecznych. W ten sposb udao si nawet kilkakrotnie oblega Pary. W statkach wojennych wiolarze siedzieli po obu stronach. Ochron zapewniay im tarcze wojownikw, ktre dodatkowo podwyszay wysoko burty. Cech charakterystyczn odzi wikingw by brak pokadu. Zaoga spaa w skrzanych piworach, a w wypadku deszczu rozkadano brezent na ksztat wielkiego namiotu, ktry chroni ludzi przed ulew. odzie skandynawskie nie posiaday steru. Zastpowao go tzw. wioso sterowe, umieszczone zawsze na rufie prawej burty. Std jej nazwa - sterburta. Bez nich Skandynawia nie mogaby osign tego, co osigna. Szybkie, umiejtnie budowane statki opyway ca Europ, zapuszczay si na Morze rdziemne, Morze Czarne, przywiozy odkrywcw do Ameryki, woziy kupcw po wielkich rzekach Rusi, onierzy do Bizancjum, osadnikw na Wyspy Brytyjskie, kolonistw do Islandii i Grenlandii, a najedcw i piratw we wszystkie zaktki wiata zachodniego. odzie powstay bardzo dawno. Pojawiaj si pierwszy raz na skalnych rycinach datowanych na III tysiclecie p.n.e. znalezionych w Szwecji i Norwegii. Przypuszcza si, e to wanie one day pocztek landskipom (dosownie dugi okrt). Stosunek dugoci do szerokoci mia si bowiem jak 7:1. Najwiksze z tych statkw nazywane byy drakkarami. Wyrniay si one nie tylko dugoci. Posiaday rwnie wysok dziobnic, ozdobion gow smoka, ktr zakadano udajc si na wypraw. Miaa ona odstrasza duchy opiekujce

si miastem i umoliwi zwycistwo. W drodze powrotnej rzeba bya cigana , aby nie sposzy przypadkowo duchw wasnego miasta. Od tej wanie ozdoby wzia si nazwa okrtw, drakko - smok. odzie te byy rzeczywicie wielkie. Zabieray zwykle od 40 do 80 wiolarzy i mniej wicej tyle samo wojownikw. Mniejszym typem langskipw byy snakkary. Zabieray one 40 wiolarzy, a zamiast smoka zdobia je paszcza wa, od ktrej wziy swoj nazw. Istniay jeszcze mniejsze okrty. Zwano je legundami i zabieray tylko kilkunastu ludzi. odzie wikingw mogy by napdzane zarwno za pomoc wiose jak i wiatru. agiel pojawi si w odziach dopiero na chwil przed okresem podbojw i bardzo uatwi eglug. Wikingowie wyruszali nie tylko na wyprawy pirackie ale take kolonizacyjne i handlowe. Do tych celw uywali statkw krtkich, gbokich i stosunkowo szerokich. Knary byy to statki handlowe nadajce si do dugich rejsw oceanicznych, natomiast byrdingi byy mniejszymi statkami handlowymi przeznaczonymi do eglugi w pobliu ldu, na wodach Batyku i Morza Pnocnego. Wikingowie z Norwegii na knarach skolonizowali Islandi i Grenlandi, a na byrdingach eglowali w celach handlowych do gwnych batyckich portw, jak np. duski Haithabu, szwedzki Birka czy sowiaski Jomsborg. Na knarach i byrgingach wiosa stosowane byy tylko w portach i dlatego liczba wiolarzy bya ograniczona i nie przekraczaa omiu. Knary miay stosunkowo wysokie burty i podobnie jak inne odzie wikingw byy otwarte. Poszycie miay klinkierowe, lecz zbudowane byy z drewna sosnowego, a nie dbowego jak okrty wojenne. Miay ten sam ksztat dziobu i rufy, wioso sterowe na prawej burcie i maszt na rdokrciu z aglem rejowym. Do grupy duskich Wikingw naleeli Normanowie, ktrzy tak dali si w X wieku we znaki mieszkacom pnocnej Francji, e krl Karol Prosty w 911 roku odda im na wasno tereny wczeniej przez nich podbite, aby tylko wyjedna pokj. Tereny te zaczto z czasem nazywa Normandi. Wikingowie uzyskali w ten sposb stay kontakt z Francj i zapoyczyli oni niektre cechy francuskich okrtw, czc je ze starymi wzorami. Innowacje dotyczyy kaduba, ktry zosta poszerzony i zyska wysze burty. Zmieni si take czciowo sposb dekoracji dzioba. Obok smokw zaczy rwnie wystpowa gowy lww. Tarcze stay si wyduone, na ksztat odwrconej zy. Statki normaskie stay si dziki tym innowacjom mniejsze i mniej smuke. Zapewniay jednak wojownikom lepsz ochron i posiaday wiksz nono i stateczno. Najlepszym przykadem sprawdzenia nowych okrtw bya wyprawa Wilhelma Zdobywcy do Anglii, kiedy to przerzuci on 15000 wojownikw i kilka tysicy koni posugujc si wanie takimi statkami. Najwikszy z nich, nalecy do samego krla mierzy sobie 24 metry, inne

miay zwykle w granicach 12 - 22 metrw. Na kady wchodzio 20 do 30 wiolarzy, tyle samo lub wicej wojownikw oraz kilka koni. Statki byy czym wicej ni symbolem potgi i bogactwa, byy najwaniejszym rodkiem transportowym w pnocnej Europie, a w wielu miejscach podstawowym rodkiem komunikacji. Do najbardziej znanych statkw z wczesnego okresu naleay: Orm inn langi - "Dugi w", Visundr - "Bizon", Trani - "uraw". Prawdopodobnie miay odpowiednio do swych nazw rzebione dzioby. Okoo 1200 roku powszechnymi elementami w nazewnictwie statkw stay si imiona witych i nazwy miejscowoci. Jak gosiy pogaskie wierzenia Skandynaww, zmary kontynuowa w zawiatach swj ziemski tryb ycia: odywia si, pracowa, walczy, bawi si. Uwaano zatem, ze ludzie moni i druynnicy rwnie po mierci zajmuj pozycj uprzywilejowan, a niewolnicy oraz inni domownicy usuguj im. Std monych chowano razem z rnorodnym dobytkiem, skarbami, uzbrojeniem, czasami nawet w odziach. Byo to powszechnie praktykowanym zwyczajem, zwaszcza w Norwegii i Szwecji. odzie zakopywano nastpnie w kurhanach. Trzy przykady takiego postpowania znaleziono w Tune, Gokstadzie i Osebergu. Znalezisko z Osebergu odkopano w 1904 roku, a pochodzi z pocztku IX wieku i znajduje si obecnie w muzeum w Oslo. Ciekawostk jest, e wszystkie okrty znalezione w norweskich kurhanach zwrcone byy dziobami na poudnie, w kierunku morza, jak gdyby przygotowane do wyprawy. Zmarli zostali wyposaeni we wszystko niezbdne do prowadzenia ycia pozagrobowego na poziomie odpowiadajcym ich znakomitemu pochodzeniu. 2. UMOCNIENIA OBRONNE I OBOZY Jak ju zdylimy si zorientowa, Wikingowie byli nie tylko rolnikami i kupcami, ale i wojownikami. Sztuka wojenna nie bya im obca i przewaaa w ich yciu. W Skandynawii, a szczeglnie w krajach nadbatyckich, ludno bya naraona na ataki z morza, a wiadectwem tych atakw mog by skarby zakopane w ziemi w czasach grocego niebezpieczestwa i fakt, e skarbw tych nie odkopano, gdy niebezpieczestwo istotnie nadeszo. We wczesnym okresie Skandynawowie czsto budowali swe osiedla bez troski o ich zabezpieczenie, ale niektre osiedla ery Wikingw byy umocnione. Wojskowe umocnienia byy rzadkoci w Skandynawii ery Wikingw. Miasta byy czsto zabezpieczone rowem i waem z palisad. Caa Skandynawia bya aren cigych walk, sporw dynastycznych i najazdw, ktre to nieodcznie towarzyszyy procesom pastwotwrczym. Zmusio to mieszkacw tych ziem do nauczenia si sztuki fortyfikacji. Coraz lepiej rozwinite miasta potrzeboway lepszej obrony, wic w X

wieku pojawiy si w Skandynawii miejskie way obronne. Najlepszym przykadem tego typu umocnie jest Danevirke. Way byy wznoszone w rnych okresach, a czna ich dugo wynosi a 30 km. Danevirke znajduje si u poudniowego przewenia Jutlandii. Way pierwotnie zostay umocnione i rozbudowane w 808 roku za panowania duskiego krla Godfryda, lecz istniay ju 75 lat wczeniej. Wa Godfryda by jedn z najwikszych tego typu fortyfikacji. Jedyn przerw w linii umocnie bya tzw. Droga Wojsk (Haervej), ktrej bronia potna brama, bardzo trudna do zdobycia. Wa zosta jeszcze wzmocniony 160 lat pniej przez Haralda Sinozbego, czc stare zabudowania z nowymi powstaymi wok miasta Hedeby. Wysoko nowych umocnie dochodzia do 13 metrw, a dodatkowo by on wzmocniony palisad na szczycie. Specyfika fortyfikacji Danevirke zmienia si dopiero w XII wieku, kiedy do jego wzmocnienia uyto trwalszych elementw z kamienia i z cegy. Jak potna i wspaniaa jest to fortyfikacja, niech wiadczy fakt, e wykorzystywano j jeszcze w celach wojskowych podczas wojny prusko - duskiej i II wojny wiatowej. Zanim w X wieku nastay czasy budowania fortyfikacji, w caej Skandynawii istniaa doskonale rozwinita (w samej tylko Szwecji jest ich ponad 1000) sie twierdz na wzgrzach. Budowano je najczciej na wzgrzach skalistych, bardzo czsto na wyspach pooonych na rzekach lub jeziorach dla dodatkowej ochrony. Wiele tego typu zabudowa znajduje si w rejonie jeziora Melar. Mury tych budowli najczciej wznoszone byy z wielkich granitowych gazw, jeeli ten kamie akurat by dostpny. Nie jest atwo ustali wiek tych budowli, ale z ca pewnoci cz z nich pochodzi jeszcze z przed ery Wikingw. Normaskie twierdze miay zazwyczaj charakter wycznie obronny, ale niektre z nich posiada mogy rwnie kultowy lub stanowi siedziby krlw i ksiat. Tego typu twierdz jest np. Stenyborg na wyspie Adelso na jeziorze Melar, gdzie znajduje si rwnie cmentarzysko z okresu przedwikiskiego. Orodkiem ycia religijnego jest np. Gaseborg w Jarfalli w pobliu Sztokholmu, ktry dodatkowo stanowi schronienie dla ludnoci w czasach zagroenia. Podobnym celom najprawdopodobniej suy fort w Runsa w pnocnej czci jeziora Malear. Jest on otoczony podwjnym waem. Niedaleko znajduje si ciekawe cmentarzysko otoczone wielkimi kamieniami uoonymi w ksztat okrtu. Obok niego znajduj si jeszcze inne grobowce. Fort dodatkowo suy w czasie wojny za schronienie wieniakom. Na uwag zasuguje rwnie warownia Hochburg, grujca nad miastem Hedeby. Jest ona ciekawa o tyle, e znajduje si na rwninach, co byo w Danii rzadkoci. Okoo 100 tego typu fortw wystpuje na Gotlandii. Najwikszym i najpotniejszym z nich jest Torsburgen, pooony niedaleko wschodniego wybrzea. Posiada

ogromne wapienne (nie granitowe!) mury obronne, cignce si na 2 kilometry, wysokie na 7 metrw, a miejscami szerokie na 24. Parametry te stawiaj twierdz w rzdzie najpotniejszych w caej Skandynawii. lady archeologiczne datuj twierdz na IV wiek, lecz ponownie wykorzystywano j w V wieku. Innym bardzo ciekawym archeologicznie obiektem zachowanym na Gotlandii jest Bulverkt na jeziorze Tingstade Trask, pooonym w pnocnej czci wyspy. Na pykich wodach jeziora znajduje si szereg drewnianych platform, ustawionych obok siebie w kwadrat o bokach dugoci 170 metrw. Na tej wielkiej platformie stay niegdy domostwa, otoczone ciasno ustawion palisad. Metody zastosowane przy budowie przypominay te stosowane w podobnych przypadkach przez Sowian z poudniowych i wschodnich wybrzey Morza Batyckiego. Przypuszczalnie osada zostaa zbudowana przez imigrujcych Sowian. Inna wysp gdzie spotka mona przedwikiskie twierdze jest Olandia. Znajduje si ich tam 16, z czego tylko dwa - Ismanstorp i Eketorp byy w czasach Wikingw wykorzystywane. Oba otoczone s kolistym murem wapiennym, otaczajcym pozostaoci dawnych domostw. Pierwszy z fortw ma 127 metrw rednicy, a jego mury wznosz si na 2,5 metra. Nie bya to z pewnoci bezpieczna forteca, gdy wykonano w niej a 9 wej, aby zapewni sobie moliwo ewentualnej ucieczki. Prawdopodobnie fort zamieszkany by tylko w chwilach zagroenia. Eketorp by znacznie bezpieczniejsz przystani. Byy tam tylko 3 bramy i suy on najprawdopodobniej jako kwatera garnizonu chronicego wysp. Opuszczony zosta po 700 latach cigego zamieszkania, a funkcje obronne dobrze spenia jeszcze do okoo 1000 roku. By to take znaczcy i zamony port handlowy. Najbardziej imponujcymi umocnieniami ery Wikingw s niewtpliwie duskie obozy wojskowe w Trelleborgu na wyspie Zelandii, Nonnebakken w miecie Odense na wyspie Fionii oraz Aggersborg i Fyrkat w Jutlandii. Od czasw rzymskich nie byo w pnocno - zachodniej Europie obozw wojskowych o tak regularnym planie. W trzech z tych obozw - Trelleborgu, Aggersborgu i Fyrkat przeprowadzono czciowe lub cakowite prace wykopaliskowe. Zasadniczo obozy te s podobne w planie. Budynki koszarowe s otoczone waem i rowem zakrelajcym niemal idealny okrg. Wa by zrobiony z darni przeoonej kodami (pierwotnie na wysoko 7 metrw) i ostemplowany od przodu palami lub otoczony palisad, ktra przypuszczalnie sigaa wyej. Na osi gwnej przecinay go cztery bramy, ktre byy prawdopodobnie przykryte dachem lub czym w rodzaju wie. Dalsze umocnienie obronne obozu stanowi rw z wod lub okolice bagienne. Budynki koszarowe w kadym wypadku byy rozstawione regularnie w czterech kwadrantach koa. Domy

rniy si pod wzgldem wielkoci i wzoru. W Trelleborgu s one konstrukcji drewnianej, o cianach z pionowo ustawionych, przepoowionych pni drzewnych, w Fyrkat natomiast ciany s z plecionki zarzuconej glin. Najwikszy z tych obozw, Aggersborg, zawiera czterdzieci osiem domw, po dwanacie w kadym kwadracie. Wszystkie domy stoj grupami, po cztery, wok kwadratowych dziedzicw, ale w Trelleborgu znaleziono jeszcze pitnacie domw, ktre mieszcz si w obrbie dodatkowego umocnienia obronnego. Znaleziska z tych obozw wiadcz bez wtpienia, e naley okreli ich dat na koniec X lub pocztek XI wieku. Koniec obozw zbiega si ze mierci Knuta Wielkiego w 1035 roku i z upadkiem imperium duskiego, ktry po niej nastpi. 3. BRO Uzbrojenie byo dla mczyzny rwnie wane, jak ubranie i ludzie bogaci wydawali ogromne sumy, a rzemielnicy wkadali ogromn pomysowo w upikszanie i zdobienie broni. Poniewa bro bya narzdziem funkcjonalnym, skandynawscy zbrojarze powicali ca swoj biego, by tworzy przedmioty zarwno pikne, jak i skuteczne. Prawa wyszczeglniaj, jak bro dorosy czowiek winien posiada. Bro podlegaa corocznej inspekcji miejscowego urzdnika krlewskiego. Podstawowe wymagania obejmoway tarcz, miecz, wczni i hem elazny dla kadego uczestnika wyprawy; kolczug lub kaftan ochronny oraz uk i trzy tuziny strza. Zamiast miecza mona si byo posuy toporem. Najwaniejsz ze wszystkich broni by miecz. Miecze opiewano w poezji i wymieniano w sagach. Wymylono ogromn ilo przenoni na ich okrelenie: "ogie bitewny", "krwawa byskawica", "w ran", "lodowy sopel pasa". Wielu nadano imiona wasne, czsto oparte na zaletach poszczeglnych mieczy: Brynjubitr (Ksacz kolczugi), Fotbitr (Ksacz goleni), Gramr (Niepohamowany), Gullinhjalti (Zota Rkoje), Hvati (Ostry), Langhvass ( Dugi a Ostry), czy Midfinn (Ozdobiony do poowy). Czasami nazwy upamitniay jaki sawny wyczyn, jak np. miecz krla Hkona Kvernbitr (Ksacz Kamienia arnowego), najlepszy, jaki kiedykolwiek zawita do Norwegii, ktry przecina kamie arnowy do poowy. Zachowane miecze wiadcz o czym bardziej prozaicznym, bo wiele najwspanialszych ma importowane gownie. Na Pnocy, a take w caej Europie i na Rusi, znaleziono w grobach z IX i X wieku spore iloci mieczy noszcych na gowni imi Ulfberht. Nie wszystkie z nich byy wykonane przez tego samego czowieka i w jednej pracowni. wiadczy o tym miecz w. Stefana z Pragi, ktry ma to imi wyryte, a nie inkrustowane na gowni, ale prawdziwa pracownia Ulfberhta musiaa produkowa miecze

wysokiej jakoci, skoro je imitowano. Niektrym z gowni doprawiano rkojeci w Birce. Pi gowni znalezionych w Skrlv, Hulterstadt, na Olandii, byo zapewne sprowadzone w celu dorobienia rkojeci w Szwecji. Do Skandynawii przywoono z zagranicy tak bogato zdobione miecze, jak wyej wymieniony Kvernbitr, miecz darowany norweskiemu krlowi Hkonowi przez angielskiego krla Athelstana. Do Norwegii trafio wiele innych nabijanych srebrem angielskich mieczy z kabkowymi jelcami i gowicami, a do Szwecji wiele broni karoliskiej. Cz jej musiaa stanowi up wojenny, lecz reszta dotara tam drog handlu. Wiele jednak mieczy wyprodukowano w samej Skandynawii. Byy one wyrabiane specjaln metod zwan dziwerowaniem. Polegaa ona na splataniu ze sob dugich paskw elaza o nieco odmiennym skadzie w jeden rdze, a nastpnie zgrzewano twarde, stalowe krawdzie tnce Po tych zabiegach wybijano w ostrzu specjalnymi motkami rowek, dziki czemu miecz stawa si lejszy i bardziej elastyczny, nie tracc nic ze swej wytrzymaoci. Kocowym etapem obrbki byo polerowanie i ostrzenie. Najwaniejsz czci miecza bya gownia. Wcznie z trzpieniem miecz tego okresu mia zwykle nieco ponad 90 centymetrw dugoci a trzpie okoo 10 centymetrw. Miecz mia ostre wcicie przy trzpieniu i gowni zwajc si agodnie ku lekko zaokrglonemu sztychowi. Bya to bro sieczna. We wczesnym okresie wikiskim zdarzay si miecze o jednym ostrzu. Od rkojeci do poowy gowni biegy po obu stronach szerokie pokrge wgbienia, czyli "strudziny", ktre to znacznie zmniejszay ciar miecza. Gownie byy zazwyczaj konstruowane w drodze technicznego procesu skuwania. Wykonanie jednego naprawd dobrego miecza mogo zaj miecznikowi blisko miesic. Rkoje skadaa si z trzech elementw jelca, trzonu i gowicy. Jelec metalowy, kociany, rogowy lub z kw morsa by czsto zdobiony, a jeli elazny, to czasem inkrustowany by cennymi metalami. Skandynawskie miecze zwykle miay proste jelce krzyowe. Trzon by czasem obcignity skr. Wszystkie miecze wikiskie byy mieczami jednorcznymi i trzon rkojeci by nieco duszy od szerokoci doni. Gowice miay bardzo rne ksztaty, zmieniajc si z okresu na okres. Wykonywano je czsto z krtkiej sztabki i gaki lub jednego kawaka metalu w ksztacie trjkta lub litery D. Miecz noszono zwykle w pochwie drewnianej, powlekanej skr, ktra bya wycielona owczym runem. Owcze runo zawierao lanolin, dziki czemu chronio elazo przed zmatowieniem i korozj. Miecze noszono zwykle u pasa przewieszonego przez rami lub, co jest mniej pewne, wok bioder. adna inna bro nie posiadaa takiego splendoru jak miecz - arystokrata wrd ora i dar godny krla. Posugiwano si take inn broni zaczepn, zwaszcza wczni,

ktrej elazny grot jest najpopularniejszym orem znajdowanym w grobach ery Wikingw. Wczni uywano zarwno w polowaniu, jak i w bitwie. Istniay dwa gwne typy wczni: do miotania i do kucia, ktrej wojownik nie wypuszcza z doni. Bitwy czsto zaczynay si ulew wczni i innych miotanych pociskw, a dopiero pniej zaczynaa si prawdziwa walka wrcz. Inn z broni zaczepnych by topr bojowy, pod niektrymi wzgldami najbardziej przemawiajca do uczu bro wikiska. To wanie toporem pewien Wiking, wystpujcy w irlandzkim rdle pod imieniem Brodar, zabi krla Briana Boru w bitwie pod Clontarf koo Dublina w 1014 roku. Topory o dugim drzewcu s przedstawione na kamieniu nagrobnym z Lindisfarne. Jest to scena wyobraajca z pewnoci atak Wikingw. Wedug Svena Aggesona, ktry pisa w XII wieku, warunkiem przyjcia do druyny Knuta Wielkiego byo posiadanie inkrustowanego zotem topora i miecza o bogato zdobionej rkojeci. Toporw zdobionych uywano dla parady i z pewnoci jako toporw bojowych. Inne topory prawdopodobnie speniay podwjn rol: broni i narzdzi, zalenie od okazji. W bitwie byy rwnie uywane uki i strzay. Strzay noszono w koczanach. W wielu grobach odkryto pki grotw strza. Groty maj ksztat licia, a ich dugo cakowita waha si od 10 do 15 centymetrw. Nie wszystka bro znajdowana w grobach bya broni bojow, gdy uk by popularn broni owieck, zwaszcza w owach na ptactwo, kiedy uywano strza tpych. Kusza natomiast staa si powszechn broni dopiero w XII wieku. Wojownicy osaniali si przed ciosami przeciwnikw za pomoc tarcz, ktre stanowiy gwne uzbrojenie ochronne, a okrge elazne dzioby tarcz nale do najpospolitszych przedmiotw z ery Wikingw. Dzib tarczy by niemal zawsze pkolisty i zaopatrzony w obwdk, ktra dociskaa go do tarczy, gdy jest od wewntrz zamocowana elaznym uchwytem. Dzib mieci si w centrum tarczy i mia za zadanie ochron rki wojownika. Sama tarcza bya zazwyczaj okrga, z centralnie umieszczonym otworem na dzib. Tarcze miay blisko metr rednicy i czsto byy pokryte malowidami przedstawiajcymi rne scenki lub malowano je na jaskrawy kolor (najczciej czerwony lub ty). Niekiedy pozostawiano je w barwach naturalnych. Wykonane byy zazwyczaj z drewna lipowego obcignitego czasami skr. Tarcza sigaa wojownikowi od barkw do pasa. Z kocem XII wieku zaczto malowa na tarczach goda heraldyczne. Kolczugi wystpuj rzadko w znaleziskach skandynawskich. Byy one oznak najwyszej wadzy i godnoci. Nosia je tylko starszyzna postawiona najwyej, ksita i krlowie. Najwczeniejsza kolczuga naley do przedrzymskiej epoki elaza. Egzemplarze datowane na okres wikiski s szcztkowe, a najlepiej z nich zachowany pochodzi z bogatego grobowca z

Gjermundbu, Ringerike w Norwegii. Znaleziono tam wiele fragmentw kolczugi ze splecionych kek. Kka s wykonane z drutu o zachodzcych na siebie kocach, ale nie zanitowanych. Nie wiadomo jaki by krj tej kolczugi, ale przypuszczalnie miaa ona rkawy i sigaa do kolan, zarwno jak wczeniejsze czy pniejsze kolczugi skandynawskie. Kolczuga jest udokumentowana w poezji takimi sowami jak hringserkr, hringskyrta ("piercieniowa koszula"). Inn czci zbroi, noszon we wczesnowikiskim okresie zapewne tylko przez bogaczy by hem. S one rzadkim znaleziskiem. Z ery Wikingw zachoway si tylko nieliczne fragmenty, chocia w XII wieku zaliczano je do "broni pospolitej". Spord zachowanych fragmentw hemw najbardziej godny uwagi pochodzi take z grobu w Gjermundbu z X wieku. Hem ten skada si ze zwykej zaokrglonej czapeczki o czterech ebrach i obrczy wok czoa, ma szpikulec na czubku i tam z blachy, do ktrej bya przymocowana gruba, przypominajca okulary osona nosa i oczu. Wikszo hemw wykonana bya ze skry. Te jednak nie dotrway do naszych czasw. W hemach nigdy nie wystpoway rogi!!! Hemy chroniy gow przed urazami, osabiay ciosy zadawane mieczem czy toporem (gwnie pazowanie mieczem i nieczyste trafienia toporem). Najpopularniejsze z nich to hemy z mask twarzow typu Sutton Hoo i pniejsze tzw. okulary zwane rwnie Vendel od nazwy miejscowoci gdzie zostay znalezione. Ksztat hemw ewoluowa, aby powsta ostatecznie hem "normaski". Taka bya gwna bro, ktr posugiwali si Wikingowie, chocia uywali oni take broni innej. W pnocnych rdach bywaj czasem wymieniane maczugi, a za pociski suyy zwyke kamienie. 4. BITWY W walnej bitwie wrogie siy tworzyy linie, ktre miay rodek i skrzyda. Wdz mg posiada tzw. "tarczow oson" wok siebie, ktrej zadaniem bya raczej obrona ni atak. Tu przy nim sta jego chory, czowiek silny i odwany, gdy wrg kierowa gwnie ataki na sztandar. Trb i rogw uywano zarwno do dawania sygnaw w bitwie, jak i do celw pokojowych w osiedlach miejskich. Istnia zwyczaj, e przed rozpoczciem bitwy wdz zagrzewa swych ludzi wygaszajc mow. Z pewnoci stosowano okrzyki wojenne, ktrych celem byo wzbudzenie wiary we wasne siy jednej strony, a grozy drugiej. Kiedy szeregi si zwary, bitwa zmieniaa si w mnstwo odizolowanych star i pewnie bardzo trudno byo oceni ogln sytuacj, pki mier przywdcw, albo oglna ucieczka jednej ze stron nie zaznaczyy koca. Pokonani mogli prosi o lito, a odwoanie si do litoci wroga uchodzio za czyn honorowy. Kocioy

stanowiy azyl, nie zawsze jednak przestrzegany. Po skoczeniu walki robiono przegld zabitych i rannych - pierwszych chowano, a drugich opatrywano. Gromadzono upy i rozdzielano midzy wojownikw. Konnicy rzadko uywano w walkach w erze Wikingw. Normanowie mieli oddzia konnicy pod Sulcoit, a Adam Bremeski napisa sto lat pniej, e Szwedzi byli "bardzo dzielnymi wojownikami zarwno na koniach, jak i na okrtach'. Kawaleria powstaa w Danii w XII wieku. Taktyka bya na og prosta, polegajca gwnie na tuczeniu przeciwnika ile mocy. Normanowie znali jednak rozmaite podstpy i szyki bojowe - pozorowane ucieczki, krg, zasadzki, okrenia i udawanie wikszej liczebnoci wojsk ni w rzeczywistoci. Obecno Normanw w yciu politycznym Europy miaa wiele rnych stron. Dla jednych krajw bya korzystna, dla innych (np. dla Francji czy Anglii) nie. Kraj Polan znajdowa si zdecydowanie w tej pierwszej grupie i to z kilku wanych powodw. Normanowie co prawda dopuszczali si napaci i na ziemie naszych praszczurw, ale znacznie czciej ni one odbywaa si wymiana handlowa, ktra otwieraa nam kontakty z szerokim wiatem. Najlepsze stosunki zawsze czyy nas z Dani i zamieszkujcym j plemieniem Jutw. Wielokrotnie pomagali nam oni w wojnach i to nie tylko z Niemcami, ale take z pogaskimi Sowianami. Sama ich obecno na Batyku ju nam pomagaa, gdy zwizywaa znaczn cz si niemieckich. Dodatkowo Stobrawa daa pocztek wielu dynastiom europejskim i nie bez racji bya nazywana matk krlw. Normanowie stanowili (jako znakomici i dowiadczeni wojownicy) znaczn cz wojw pierwszych Piastw. Wielu z nich osiado w naszym kraju na stae, dajc pocztek kilku rodom szlacheckim. W ten sposb plaga reszty Europy przyczynia si do rozwoju gospodarczego Polski. ZAKOCZENIE Wikingowie to przede wszystkim rozbjnicy, ktrych bardziej interesowaa grabie i gromadzenie zdobyczy ni systematyczne podboje terytorialne. Wojn kochali i chocia nie parli raczej do walnej bitwy, a w razie potrzeby potrafili jej zrcznie unika, to jeli doszo ju do bezporedniego starcia, angaowali si w nie chtnie, ze znajomoci rzeczy i z zapaem. Jako urodzeni wojownicy, dyscyplin i organizacj, oparte na bezwzgldnym podporzdkowaniu si bezporednim zwierzchnikom - czonkom starszyzny rodowej - mieli niejako we krwi, co na tle reszty ludw Europy Zachodniej uzna naley za cech wyjtkow. W walkach z przewaajcym liczebnie, lepiej uzbrojonym, ale za to fatalnie zdyscyplinowanym i dowodzonym przeciwnikiem, z ktrym zrazu mieli do czynienia, Wikingowie najchtniej stosowali taktyk zaczepn, skutecznie rwnowac wspomniane dysproporcje. Jej skuteczno potwierdziy take pniejsze starcia

Normanw z bardziej profesjonalnymi oddziaami konnego rycerstwa. Ze swej strony Europa szybko dosza do wniosku, e dobrze wywiczona jazda (w powizaniu z odpowiednim systemem fortyfikacji) jest nader skutecznym rodkiem obrony przeciwko upieskim rajdom Wikingw. Uderzajca z ogromnym impetem cika konnica - jeli nieprzyjaciel nie mia nad ni miadcej przewagi liczebnej - bya dla Wikingw przeciwnikiem co najmniej rwnorzdnym, o ile wrcz ich nie przewyszaa. Wikingowie czsto dokonywali rnych modyfikacji taktycznych. Po przybyciu do brzegu natychmiast starali si ogooci ca najblisz okolic z koni wierzchowych, ktrych dosiadali sami. Pozwalao im to na znaczne przyspieszenie tempa przemarszu. Pocztkowo traktowali oni te zwierzta wycznie jako rodek transportu, kiedy jednak coraz czciej przychodzio im si mierzy z jazd zachodnioeuropejsk, sami zaczli tworzy oddziay konne. Do samego jednak koca armie normaskie skaday si przede wszystkim z wojownikw pieszych. Wikingowie wyruszywszy z Norwegii zasiedlili wyspy atlantyckie, Szetlandy, Orkady, Wyspy Owcze i Islandi. Najbardziej wysunite na poudnie z tych wysp wykorzystali jako pomost, ktry umoliwi im zasiedlenie i objecie we wadanie znacznych obszarw Szkocji, Hebrydw, wyspy Man Irlandii i pnocno - zachodniej Anglii. Islandczycy dotarli do Grenlandii, a Grenlandczycy zbadali wybrzea kontynentu Ameryki Pnocnej. Mieszkacy Danii zagarnli gwne obszary wschodniej i pnocno wschodniej Anglii i francusk prowincj Normandi. Duczycy pojawili si we Fryzji i wzdu poudniowych wybrzey Batyku. Szwedzi dotarli przez Batyk do poudniowych i zachodnich wybrzey Finlandii, na terytorium Sowian w okolicy dzisiejszego Leningradu i Nowogrodu; wtargnli i przemierzyli Polsk i Ru, aby odwiedzi i zaatakowa Cesarstwo Bizantyjskie i miasta Kalifatu. Piractwo, handel, ziemie pod upraw i urok wczgi, oto gwne atrakcje, ktre sprawiay, e Skandynawowie porzucali zagrody i wsie i wyruszali do Dublina lub Noirmoutier, Grenlandii lub Sewilli, Baku lub Compostelli, Utrechtu lub Kijowa. Epoka Wikingw to okres wielkiej ekspansji Skandynaww, przyjmujcej rne formy. Wiele przyczyn skaniao ludzi do opuszczania ziemi swych przodkw, przesiedlania si za morze lub rozpoczynania ycia wikinga, ycia penego przygd i zapewniajcego saw oraz upy, ale obfitujcego rwnie w niebezpieczestwa i trudy. Do uprawiania rozbojw morskich skaniaa ich ndza we wasnym kraju, ktra gnaa ich po caym wiecie. Gd ziemi w epoce wikingw sprawi, e podjta przez Skandynaww wewntrzna kolonizacja doprowadzia do ich zewntrznej ekspansji. Gd i ndza, konieczno znalezienia nowych, yznych pl i bujnie poronitych

pastwisk, wyganiay za morze wielu Skandynaww. Okoo 800 roku miay miejsce pierwsze z notowanych najazdw skandynawskich na Wyspy Brytyjskie, zakoczenie podbojw Frankw i chrystianizacja Saksonii, co po raz pierwszy postawio Cesarstwo Karolingw twarz w twarz z potg skandynawsk. W erze Wikingw, ktra teraz nastpia, Skandynawowie odegrali wan rol w historii Europy jako osawieni piraci, najedcy i osadnicy i z mniejszym rozgosem, lecz w rwnie znacznym stopniu, jako kupcy i porednicy. Zasiedlanie i uytkowanie ziem w rozmaitych krajach postpowao spokojnie, dostarczajc rodkw do ycia wci rosncej liczbie ludnoci, chocia w niektrych rejonach nacisk populacyjny by tak wielki, e moga go rozadowa tylko emigracja. Ilo i jako produkcji elaza oraz wyrobw elaznych wykazyway stay postp w cigu dwch wiekw przed rozpoczciem ery Wikingw i w tym samym okresie nastpi rozwj normaskich statkw, od ktrych pniej miay by uzalenione dziaania wojenne i handel Normanw. Sukcesy skandynawskie za granic w erze Wikingw nasuwaj myl o istnieniu jakiej sprawnej organizacji spoecznej. Fakt, ze ju na dugo przedtem zaczo si stopniowe rozszerzanie i czenie lokalnych grup pod wadz ludzi lub rodw, ktrych przywdztwo wojskowe i religijne byy powszechnie uznawane. Procesy te trway przez ca er Wikingw. Produkcja ywnoci na obszarach gdzie ekspansja bya fizycznie moliwa wyprzedzaa nawet nieco stale rosnc liczb ludnoci, nie przez zastosowanie nowych metod gospodarki i pooww ryb, lecz dziki kolonizacji wewntrznej i taniej sile roboczej w postaci niewolnikw. Najazdy Skandynaww na kraje zachodnie nie byy zjawiskiem cigym. Rozpoczte na przeomie VIII i IX wieku trway przez cay IX wiek, lecz urway si wkrtce po 900 roku. Na pocztku X stulecia Normanowie, ktrzy osiedlili si w Anglii, Francji i Irlandii, zaczli prowadzi pokojowy tryb ycia. Nowy wybuch agresji normaskiej przypad na koniec X i pocztek XI wieku. Wanie w tym okresie wystpio w krajach skandynawskich tak istotne zjawisko, jak okrzepnicie wadzy krlewskiej. Zmieni si rwnie charakter wypraw Wikingw. Zaczto organizowa wyprawy wielkich flotylli i armii dowodzonych przez znakomitych konungw. Celem atakw w przewaajcej czci byy klasztory, kocioy, opactwa, wielkie orodki handlowe i miasta, czyli wszystkie te miejsca, gdzie przy niewielkim oporze mona byo zdoby pokane upy. Era napadw i upienia krajw Europy rozpocza si dokadnie 8 czerwca 793 roku Wtedy to wanie Norwegowie napadli i zupili klasztor w Lindisfarne w pobliu pnocnej Anglii. W kronikach wydarzenie to doczekao si wzmianki, ktra dobrze ukazuje przestrach mnichw. Napad opisywany jest w poczeniu ze straszliwymi znakami,

ktre go pono miay zapowiada i ukazay si na niebiosach. Nastaa straszna burza z wielkimi byskawicami, w powietrzu szalay gigantyczne trby powietrzne i latay smoki. Po tych strasznych wydarzeniach nastpi okres godu i napad niewiernych. Z biegiem czasu napady te zaczy przybiera na sile. Jeszcze przed kocem VIII wieku zupili oni Ion, wysepk na Hybrydach, a w 799 roku ich ofiar pado wybrzee Fryzji (dzisiejsza Holandia). Na pocztku IX wieku byy to gwne kierunki napadw Wikingw, ale w 835 roku zmieni si kierunek dziaa. Wikingowie zaczli najeda poudnie Anglii i pnoc Francji. Czasem atakowano take Hiszpani. W 859 roku dwch wodzw normaskich - Bjorn elazny i Hastein przeprawili si przez Cienin Gibraltarsk. W ten sposb dotarli nad Morze rdziemne, gdzie pozostali przez dwa lata, niszczc i rabujc kraje tam pooone. W 862 roku powrcili nad Loar. Mniej wicej w tym wanie okresie Norwegowie odkryli Islandi i zaczli si tam osiedla. Staa si ona dobrym punktem wypadowym do kolejnych odkry, ktre zaowocoway osadnictwem w Grenlandii i pniej w Vinlandii, ktra leaa prawdopodobnie w okolicach zatoki w. Wawrzyca, o czym wiadcz znaleziska archeologiczne. Dziki poszukiwaniom archeologw i historykw udao si odkry na wybrzeach Kanady, na pnocnym kracu Nowej Funlandii, resztki osad normaskich. Obecnie uwaa si, e bya to baza wypadowa do Vinlandii. W ten sposb zostao udowodnione odkrycie Ameryki na blisko 500 lat przed Kolumbem, a jej odkrywc by Leif Erikson i to wanie jemu powinno si stawia pomniki!!! Nie wiadomo jednak gdzie leaa Vinlandia. Najbardziej prawdopodobna lokalizacja to zatoka w. Wawrzyca. Dzi powszechnie uwaa si, e odkrycie Ameryki byo najbardziej spektakularnym wyczynem dokonanym przez Norwegw. Okazuje si, ze wcale tak nie jest. Norwegowie odkryli Szpicbergen, wysp morsk odleg od ich ziem o okoo 600 mil morskich. Wyczyn by to niezwyky, poniewa ziemia ta ley zaledwie 1000 km od bieguna Pnocnego. Pocztki ery wikingw zbiegaj si z kocem okresu raptownych przemian jzykowych wrd ludw pnocnych. Pomidzy rokiem 600 a 800 wsplny wszystkim Skandynawom jzyk ulega wielu zmianom fonologicznym stajc si coraz to mniej podobny do jzykw germaskich ssiadw z poudnia i z zachodu. Z pocztkiem ery Wikingw najwiksz jednostk w spoeczestwie bya dzielnica, land (duskie landskab, szwedzkie landskap) pod przywdztwem niezalenych jarlw lub krlw lub stanowica cz federacji pod wadz jednej dynastii. Typow jednostk spoeczn by rd. Pierwotnie przynaleno do linii rodowej dawaa tylko linia mska, ale bardzo wczenie musiano zacz powszechnie uwaa za cz rodziny ludzi

skoligaconych przez maestwo. W okresie kiedy spoeczestwo skandynawskie jest nam bardziej znane, w prawach z koca ery Wikingw obie strony maj ju mniej wicej rwn pozycj, z lekk przewag krewnych po mieczu. Pomimo, ze spoeczestwa skandynawskie pomidzy 800 a 1200 rokiem przejawiay wzgldn stao, byy dalekie od statecznych. Proces czenia si grup w regiony trwa przez cay okres i zakoczy si zczeniem regionw w pojedyncze pastwa, zjednoczone pod pojedynczymi dynastiami i podsycajce bardziej wyodrbnion wiadomo narodow ni ta, ktra istniaa przedtem. Gdy skodyfikowano prawa, byy to nadal prawa dzielnicowe. W Norwegii i w Szwecji zastpiono kodeksy dzielnicowe kodeksami narodowymi. Kiedy ustanowiono scentralizowane monarchie, nastpiy zmiany w organizacji wojskowej i administracyjnej, a te z kolei odbiy si na obowizkach rnych klas spoecznych i ich zrnicowaniu. W poowie przedstawianego okresu nastpio przyjcie przez Skandynaww chrzecijastwa. Wpyw kocioa by olbrzymi i odcisn si zarwno na pojciu pastwa, jak rwnie jednostki. Napady Normanw trway z przerwami prawie trzy stulecia: od koca VIII wieku do drugiej poowy XI wieku. We Francji "ludzie pnocy" byli znani jako Normanowie, w Anglii nazywano ich Duczykami, niezalenie od tego, czy na swych szybkich okrtach przybywali rzeczywicie z Danii, czy te Norwegii. W Irlandii okrelano ich mianem Finngall ("jasnowosi cudzoziemcy" Norwegowie) oraz Dubgall ("ciemnowosi cudzoziemcy" Duczycy), w Niemczech nazywano ich Askemannami, a w Bizancjum Waregami. W samej Skandynawii wojownikw podejmujcych wyprawy za morza nazywano Wikingami. Ich napady posiay trwog wrd ludw Europy zachodniej. Mieszkacy nadmorskich wybrzey Anglii i Irlandii, Francji i Niemiec, gdy tylko dostrzegali okrty pod pasiastymi lub czerwonymi aglami, z bami smokw, bd zwierzt na wysoko wznoszcych si dziobach, porzucali swe domostwa i uchodzili z dobytkiem do kniei, by tam znale schronienie. Opieszali ginli pod ciosami uzbrojonych w bojowe topory najedcw lub popadali w niewol. Zaadowywano ich na okrty razem z zagarnitym mieniem i wywoono na pnoc. Piraci niszczyli wszystko czego nie mogli zabra ze sob: zabijali bydo, palili domy. Pocztkowo wszelkie prby stawienia im czoa koczyy si niepowodzeniem. Dobrze uzbrojeni wojownicy z pnocy, opanowani dz upw, nieustraszeni i prowadzeni przez znakomitych wodzw, z atwoci rozpraszali chaotycznie walczce masy chopskie, odwyke od rzemiosa wojennego, umiejce posugiwa si raczej grabiami i pugiem, anieli mieczem i toporem. Wadcy Europy zachodniej, stale zwanieni, nie potrafili poczy si w celu odparcia zuchwaych atakw. Za jedn z

przyczyn napadw normaskich historycy uwaali sabo krajw zachodnioeuropejskich, spowodowan ich feudalnym rozdrobnieniem w IX i X stuleciu. Wojowniczy barbarzycy napadali na swych ssiadw, wykorzystujc ich bezbronno. Wzmocnienie si w XI wieku wadzy krlewskiej w Anglii oraz innych krajach zachodnich, wpyno na ustanie tych rozbjniczych napaci. Pozytywne wyniki przyniosa rwnie dziaalno misyjna kleru rzymskiego, ktry gosi wrd Normanw nauk Chrystusa. Skandynawowie przyjmowali now wiar i zaprzestawali swych wypraw. Do koca XI w. jedyn form pisma Skandynaww pozostaway starogermaskie znaki - runy, ktre ryto na gazach, w koci, drewnie lub na broni. Posiaday one raczej znaczenie magiczne i nie spisywano praw za ich pomoc. Dlatego bardzo wiele wymagano od pamici. Starano si nie uroni niczego, co naleao przekaza nastpnemu pokoleniu. Wikingowie nie posiadali pimiennictwa, nie pozostawili wic po sobie dokumentw ani kronik. Sagi - przekazy o dawnych Islandczykach i Norwegach zostay napisane znacznie pniej, w XIII stuleciu. Sagi opowiadaj, e Norwegowie, opuszczajc ojczyste wybrzea i podejmujc wyprawy morskie w celu odkrycia nowych ziem, razem z dobytkiem brali na pokad swych okrtw drewniane supy pokryte paskorzebami swych bstw. Supy te ozdabiay miejsce zajmowane przez gospodarza w izbie. Pogascy bogowie chronili dom oraz jego mieszkacw od nieszcz i zych mocy, olbrzymw, monstrw i innych potworw. Zbliywszy si do wybrzey Islandii, przesiedlecy ciskali owe supy do morza i wychodzili na brzeg w miejscu, gdzie je wyrzuciy fale. Tutaj wznosili nowy dom i wkopywali te supy w pobliu awy gospodarza. Norwegowie, przenoszc si na nowe ziemie nie tylko ze swymi domownikami, niewolnikami i bydem, lecz rwnie z wasnymi bogami, starali si y nadal wedle zasad swych przodkw.