Przedstawiciele rodu Jaxa Bykowskich w subie Rzeczypospolitej

Przedstawiciele rodu Jaxa Bykowskich w subie Rzeczypospolitej

Warszawa 2012

Kochanej Mamie Halinie Jaxa Bykowskiej z najlepszymi yczeniami i podzikowaniami

Projekt graficzny: Maciej Karasek Na okadce: Orze Gnienieski (XIII w.) Autorzyhistorycy: dr Kajetan Mojsak Aleksandra Krupiska-Kaczmarek Wojciech Patronowicz dr Krzysztof Jurek

ISBN 978-83-934273-1-4 Wydawnictwo: Wydawnictwa Polskiego Zwizku Sp. z o.o. ul. Konwiktorska 7/9, 00-216 Warszawa

SPIS TRECI 1. Wprowadzenie 7 2. O Klejnocie Gryf 9 3. Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw 11 4. Janik, Klemens Jaksowie 27 5. Jaksa z Miechowa 33 6. Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie 37 7. Stanisaw Jaksa Bykowski 43 8. Przemysaw Jaksa Bykowski 69 9. Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich 73 10. Antoni Jaksa Bykowski 79 11. Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski 85 12. Witold Jaksa Bykowski 95 13. Juliusz Jaxa Bykowski 99 14. Piotr Jaxa Bykowski 107 15. Ludwik Jaxa Bykowski 117 16. Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski 135 17. Szczsny Jaxa Bykowski 141 18. Czesaw Jaxa Bykowski 145 19. Danuta Jaxa Bykowska 151 20. Jzef Jaxa Bykowski 161

Wprowadzenie
Celem niniejszej publikacji jest skromna prba odtworzenia i uratowania przed zapomnieniem losw niektrych wybitnych postaci z rodu Jaxa Bykowskich. Odwiedzajc wiele miejsc zarwno w kraju jak i za granic nie zawsze uwiadamiamy sobie, e na danym terenie, nieraz wiele wiekw wczeniej, nasi przodkowie prowadzili z wielk pieczoowitoci i starannoci oywion dziaalno spoeczn, polityczn, a take gospodarcz. Tymczasem zgbianie dziejw historii nierzadko pozwala na znalezienie odpowiedniego dystansu do wasnych poczyna i waciwe ksztatowanie biecych planw oraz zamierze. Z tych wzgldw, zwrciem si do kilku osb z prob o podjcie trudu wydobycia na wiato dzienne tych postaci z rodu Jaxa-Bykowskich, ktrych aktywno wnosia istotn i trwa warto w ycie spoeczne oraz reprezentowaa uniwersalne wartoci: troski o dobro wsplne, umiowanie ojczyzny, odpowiedzialno za losy kraju. Warto ocali je od zapomnienia albowiem mog sta si przykadem i inspiracj dla naszej codziennej aktywnoci, ktra mimo, i podejmowana w interesie wasnym, zawsze powinna uwzgldnia poszanowanie wsplnych wartoci, dobra narodowego i cechowa si postaw obywatelsk. Zaleao mi, aeby autorzy tego przegldu zwrcili szczegln uwag na sylwetki osb, ktrych aktywno dobrze suya zarwno danemu regionowi, jak i caej Rzeczypospolitej. Wrd tych kilkunastu postaci, zaprezentowanych w ukadzie chronologicznym, znalaz si m.in. arcybiskup gnienieski, fundatorzy klasztorw w Miechowie i Jdrzejowie, wojewoda sieradzki i inowrocawski, genera a zarazem adiutant krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego, profesorowie i rektorzy Politechniki Lwowskiej i Uniwersytetu Poznaskiego, uczestnicy powsta narodowych, onierze Pierwszej Brygady Legionw Polskich, obrocy Lwowa, onierze wrzenia 1939 roku, uczestnicy Powstania Warszawskiego. Niektrym z nich za swoj dziaalno spoeczn i patriotyczn postaw przyszo zapaci najwysz cen - wasnego ycia, czy te dowiadczyli zsyki oraz utraty caego dorobku wielu pokole. S przykady Danuty Jaxa-Bykowskiej, ktra jako harcerka, studentka medycyny, sanitariuszka ratujc ycie innym zgina na powstaczej barykadzie albo prof. Ludwika Jaxa-Bykowskiego rektora Uniwersytetu Poznaskiego, ktry w 1947 r. oskarony o udzia w nielegalnej organizacji, aresztowany i skazany na 6 lat pozbawienia wolnoci oraz przepadek mienia, torturowany w wizieniu przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa, a nastpnie wypuszczony na wolno w 1948 r., umiera po trzech miesicach, zostajc pomiertnie w 1957 r. cakowicie zrehabilitowany. Jako przedstawiciel tego rodu, ktry rwnie wiele dowiadczy i przey, zachcam do lektury, dzikujc za uwag i zainteresowanie.

Warszawa, 19 marca 2012

Piotr Jaxa Bykowski

Ci t hojno sw nie naprno adn, ale ku czci a chwale miego Boga obracali, jako Dugosz, i inszy. Ten historyk pisze o nim, e przyniesion z Dacyi, jako tak jest, bo czytaj historyjki pilno, obaczysz J a x , ktrego mieni e by z narodu monarchw polskich, syn Leszka trzeciego, od ktrego by i on Popiel, co myszy syna jego zjady, jako o tem czytasz w kronikach. A i inszego pisma o tym Jaxy i dowodu pewniejszego niemasz, tylko e z Dacyi przyjcie jego opowiedaj tedy musim tak o nich trzyma, e wani s potomkowie Jaxe tego, ktremu si bya dziaem serbska ziemia dostaa. O czem wiadcz wszystkie historye: Miecho. w ksigach 1. Kromer w kigach 2. Czego potwierdza przywilej klasztora zwierzynieckiego fundacyi ich, ktry niej czyta bdziesz. A tak przypatrzywszy si wasnoci herbu, czyta bdziesz o monoci i zacnoci przodkw i potomstwa ich, ktre ja w tak szerokiem krlestwie zna i wiedzie o niem mog. Ma by Gryf biay w polu czerwonem, nos i nogi przednie zote. JAX przodka herbu tego, Dugosz, Miechowita, Kromer i inszy wspominaj synem Leszka trzeciego, ktry by wzi od ojca dziaem serbsk ziemi. Ten panowa po narodzeniu na wiat syna boego r. 805. Miecho. lib. 1. Kromer 2.

10

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw

Udokumentowane pocztki rodu Jaksw pokrywaj si w czasie z narodzinami dynastii Piastw i sigaj ju pierwszej poowy IX stulecia. Wtedy to jak podaje Encyklopedia Orgelbranda syn Leszka III, z nadania ksicego uywa zacz nazwiska Jaksa i herbu Gryf. W ksice Jzefa Ignacego Kraszewskiego Bracia Zmartwychwstacy moemy przeczyta, e rd Jaksw jest wyjtkowo stary, cieszy si rycerskimi tradycjami, a jego przedstawiciele naleeli do najmoniejszych wadcw. Jaksowie przyjli chrzest razem z Mieszkiem I, a niektre rda podaj, e wyznawali oni wiar chrzecijask w swoich domach jeszcze zanim zostaa ona Polanom ogoszona. Potomkowie Jaksy osiedlali si w rnych rejonach Polski, jednak z upywem wiekw uksztatoway si dwie gwne linie rodu: galicyjska i wo-

11

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw ysko-podolska. Jako pierwsi, nazwisko Bykowski przybrali od nazwy posiadanych dbr w Bykach Jaksowie zamieszkali na ziemi piotrkowskiej. Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw w zwierciadle literatury Bracia Zmartwychwstacy Jzefa Ignacego Kraszewskiego Pocztki rodu Jaksw gin w mrokach niepamici, tak zreszt, jak i wczesne dzieje pastwa polskiego. O Jaksach, towarzyszcych Bolesawowi Chrobremu w wyprawie na Kijw, wspomina czeski kronikarz Kosmas, moemy wic mie pewno, e ju wtedy by to rd znaczny. Nasza wiedza o tamtych czasach pozostaje jednak szcztkowa. A tam, gdzie nie ma pewnych rde historycznych, pozostaje inna moliwo: trzeba zda si na si wyobrani. Wczesne dzieje rodu Jaksw stay si przedmiotem powieci Jzefa Ignacego Kraszewskiego Bracia Zmartwychwstacy. Powie przenosi nas w pocztki XI wieku. Na tle wczesnej wielkiej polityki stara Bolesawa Chrobrego o koron krlewsk i jego zmaga z cesarstwem niemieckim ledzimy losy dwch braci: Andruszki i Jurgi. Opowie zaczyna si od relacji o pocztkach rodu

12

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw Jaksw. Kraszewski za Dugoszem i Kromerem wywodzi ich rd spord Serbw uyckich, Sowian zamieszkujcych na zachd od Odry. Jaksowie mieli pono wywdrowa stamtd, chronic si od cigych sporw i wani rodzinnych, i przenie si na ziemie Polan. Tam, nad Odr i Wart, zyskali liczne posiadoci, ktrymi wadali jak niezaleni ksita. Byli jednak lojalni wobec Mieszka i jego

Jaksowie wywodzili si spord Serbw uyckich, Sowian i zamieszkiwali tereny na zachd od Odry Za rzdw Bolesawa I Chrobrego w latach1002-1018 toczyy si trzy polsko-niemieckie wojny, podczas ktrych uyce kilkakrotnie przechodziy z rk do rk. W 1018 r. na mocy pokoju w Budziszynie zostay przyczone do Polski, jednak ju w 1031 r. powrciy do Niemiec

13

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw nastpcw; dostarczali oddziaw zbrojnych i stawiali si na wyprawy wojenne, a gdy w 966 r. Mieszko I przyjmowa chrzest w Gnienie, przybyli tam rwnie bracia Jaksowie: Chroberz i Zbylut, by da si ochrzci i przyj nowe imiona: Janko i Andruszka. Kraszewski, zgodnie z tradycj, umieszcza chrzest w Gnienie, cho w wietle wspczesnej wiedzy, nie moemy mie pewnoci, e tam wanie chrzest mia miejsce. Wiedza o tym wydarzeniu jest nader skpa i pozostaje w sferze hipotez. Z powieci nie dowiemy si niczego o samym chrzcie; na pewno za, wspominajc o chrzcie Chroberza i Zbyluta, autor zalicza tym samym ich rd do wczesnej elity.

Jaksowie byli obecni razem z Mieszkiem I w 966 r. w Gnienie, dali si ochrzci i przyjli nowe imiona: Janko i Andruszka

14

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw Janko mieszka w Niemierzyszczach, ze sw on Czeszk Drahomir, z ktr mia dwch potomkw: Miklasa i Oleksa. Andruszka osiad w Jaksowym Borze miejscowoci, ktr autor umieszcza gdzie w zachodniej czci ziemi Polan, dzisiejszej Wielkopolsce, cho o jej dokadnym pooeniu niczego si z powieci nie dowiemy. Po mierci ony Andruszka wychowywa swoich dwch synw: pierwszy nazwany zosta po ojcu Andruszka, drugi mia na imi Jurga. To wanie ich losy poznajemy w powieci. Dwaj modzi Jaksowie towarzyszyli Chrobremu w wyprawie na Kijw, gdzie jak chce autor zyskali dobr rycersk saw, mio kompanw i uznanie samego ksicia. Wiemy, e Bolesaw zorganizowa t wypraw, w 1018 r., by przywrci wadz w Kijowie swemu ziciowi witopekowi. W 1018 r. Bolesaw Chrobry zorganizowa wypraw, w ktrej uczestnikami byli modzi Jaksowie, aby przywrci na tron kijowski swego zicia witopeka. Zakoczya si ona penym powodzeniem. Po zwyciskiej bitwie pod Woyniem (22 lipca), zaj Kijw (14 sierpnia). W drodze powrotnej przyczy utracone w 981 r. Grody Czerwieskie. witopek jednak nie utrzyma si na tronie, zrzuci go Jarosaw Mdry. witopek zosta wygnany z Rusi i poprosi o ponown pomoc swojego tecia Bolesawa Chrobrego, ktry mu ju jej nie udzieli (dwukrotne zrzucenie witopeka z tronu wiadczyo o jego nieudolnoci). Chrobry popar Jarosawa Mdrego jako godnego wadc i podpisa z nim pakt o nieagresji.

15

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw

Po zwyciskiej bitwie pod Woyniem, Bolesaw Chrobry zaj Kijw, osadzi na tronie witopeka (cho, jak si okazao, nie na dugo), a w drodze powrotnej przyczy utracone w 981 r. Grody Czerwieskie. Od tego wanie momentu powrotu z wyprawy na Kijw zaczyna si waciwa opowie. Cho w samej powieci daty si nie pojawiaj, a i sama wyprawa kijowska nie zostaje dokadniej opisana, wzmianka ta pozwala nam umieci pocztek opisanych w powieci wydarze w 1018 r.

16

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw Kiedy bracia wrcili z wyprawy kijowskiej, ojciec ich ju nie y, zostawiajc im w skarbcu ogromne stosy dostatkw niemal krlewskich. Bracia wzbogacili si te na wojennych upach, co pozwolio im y dostatnio w Jaksowym Borze. Czekajc bezskutecznie na kolejne wyprawy Bolesawa, wyprawiali huczne uczty i podejmowali licznych goci, hojnie ich obdarowujc. W kocu mimo napomnie stryja Janka roztrwonili majtek zdobyty wasnym i ojca wysikiem. Do Jaksowego Boru zawitaa bieda, dotychczasowi przyjaciele porzucili ich. Zosta z nimi jedynie chytry pochlebca Gwidon, ktry nakoni braci, by wzili si za rzemioso zbjeckie. Malujc portrety dwch modziecw, ale te postaci dalszego planu, Kraszewski stara si da nam obraz wywaony: jest tu miejsce na odwag i szlachetno, ale te na porywczo i okruciestwo. Pisarz nie chce nadmiernie idealizowa przeszoci, nie tworzy wizerunku nieskazitelnych herosw. Ma te wiadomo, e obyczaje XI-wiecznych rycerzy w wielu punktach mocno odbiegay od pniejszych wyobrae o nich

17

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw Bracia, zdesperowani ubstwem i dug bezczynnoci, za namow Gwidona, zaatakowali wdrownego kupca, ktry cign przez ich ziemi z towarem, zabili go w walce i zgarnli bogaty up. Zaraz te, gdy mino pierwsze oszoomienie, dopady ich wyrzuty sumienia. Co wicej, podstpny Gwidon uciek ze znaczn czci zdobyczy, porywajc te ze sob pikn Greczynk Antoni wiern suc Andruszki. Jakby tego byo mao, wkrtce okazao si, e zamordowany kupiec oczekiwany by przez samego ksicia Bolesawa i zbjecki czyn szybko wyszed na jaw. Bracia zostali postawieni przed oblicze rozgniewanego ksicia, ktry bez wahania skaza ich na mier. Na nic zday si prby uagodzenia wadcy i starania licznych przyjaci. Wstawia si za brami sam opat Aron, ochmistrz ksicy Sieciech, jego crka pikna Teodora, od dawna zakochana w Jurdze i oczekujca jego rychych owiadczyn. Wstawiaa si za modymi Jaksami sama ksina, ukochana ona Bolesawa, Emnilda. Wszystko na prno. Chrobry tylko zapamitywa si w swoim gniewie. Na nic te zday si interwencje krewnych. Na dwr Chrobrego ruszy sam Janko Jaksa, stryj Andruszki i Jurgi. Zapomnia o swym oburzeniu i mimo swej staroci, mimo okrutnych mrozw, ruszy z rodzimych Niemierzyszcz do Poznania, by krla baga o lito. W drodze osab i zmar; przed mierci kaza jednak swemu synowi Miklaszowi zaprowadzi swe martwe ciao przed krla i baga w jego imieniu o lito dla winowajcw: przez wzgld na ich modo i wczeniejsze zasugi, a przede wszystkim ze wzgldu na dobro caego rodu, ktremu grozia niesawa. To chyba najbardziej niezwyky romantyczny z ducha obraz w powieci Kraszewskiego: trup starca na koniu, siejcy zdumienie i trwog, prowadzony przed oblicze krlewskie jak posaniec zza grobu. Obraz wymownie pokazujcy, jak istotne znaczenie w opisywanym czasie miay wizy krwi, solidarno midzy czonkami rodu. Wanie rodzi si stopniowo system feudalny, oparty na hierarchicznych zalenociach; ale spoeczestwo oparte byo na zasadach wsplnoty plemienno-rodowej. Ostatecznie bracia uniknli mierci jedynie dziki pomocy Sieciecha, ksinej i opata Arona, ktrzy znali porywczo Bolesawa i wiedzieli, e ksi nieraz

18

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw poniewczasie auje swych decyzji. Wyrok mierci zosta upozorowany, bracia zyskali tymczasowe schronienie w mniszej celi, a wkrtce potem potajemnie wydostali si z Poznania (bo tam wanie umieszcza Kraszewski dwr Bolesawa) i ruszyli w drog do klasztoru benedyktynw w Tycu, gdzie znaleli bezpieczne schronienie na duej. Ich wasna nieostrono sprawia jednak, e wie o ocaleniu szybko si rozniosa i wkrtce staa si czci dworskich intryg: zwolennicy niemieckiego cesarza, dcy do tego, by odsun od wadzy Emnild i wyswata Bolesawa z mod niemieck ksiniczk Od, aby skuteczniej omota go swoj sieci wpyww, postarali si o to, by wie o nieposuszestwie Emnildy i ocaleniu Jaksw dotara do wadcy. Tymczasem jednak od Bolesawa odwrcio si kilku najbliszych towarzyszy, spowinowaconych z Jaksami: stary Tomko Jaksa, ale te Lisowie i Pobogi, Szreniawy i dwu Starw. Lito dla Jurgi i Andruszki, ale te rodowa solidarno, kazaa im porzuci dwr, choby i naraajc si na gniew ksicia. Bolesaw, pocztkowo nieubagany, wkrtce poaowa swego surowego wyroku

19

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw i kiedy Emnilda, wybrawszy odpowiedni moment, wyjawia mu tajemnic, ksi okaza ogromn rado, nie gniewajc si za nieposuszestwo, ale cieszc si z ocalenia modych Jaksw. Tym wiksza bya jego rado, gdy dowiedzia si, e dziki staraniom opata Arona, dwaj bracia byli ju gotowi do niezwykle wanej misji; misji, z ktr Bolesaw wiza swoje najwiksze nadzieje. Chrobry y bowiem marzeniem o koronie krlewskiej i wszystkie jego wysiki zwizane byy z tym wanie deniem. Wiedzia ju, e nie moe liczy na porednictwo cesarza niemieckiego. Zmierza wic do tego, by zgod na koronacj zdoby bezporednio z Rzymu, od samego papiea, omijajc porednictwo cesarskie. To denie, tak istotne dla caego modego pastwa, miao si zici wiosn 1025 r. To pozwala nam umieci opisywane w powieci wydarzenia: uwizienie, uwolnienie i wypraw dwch braci Jaksw, w latach 1023-1025. Jurga i Andruszka zostali wysani kady osobno, z przydzielonym mu mnichem i niewielk druyn w wypraw do dalekiego Rzymu, do papiea, by zoy mu hojne dary i prosi w imieniu Bolesawa o pozwolenie na koronacj. Wyprawa musiaa jednak przej przez ziemie Henryka II cesarza niemieckiego, ktry pozostawa nieprzejednanym wrogiem Chrobrego i robi wszystko, by nie dopuci do koronacji. Henryk II, przewidujc posunicie polskiego wadcy, przygotowany by na przechwycenie posacw.

20

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw I rzeczywicie druyna Andruszki, przez nieostrono towarzyszcego mu mnicha, zostaa schwytana i wtrcona do wizienia. Cudem niemal, po kilku miesicach, Andruszka zdoa uj z niewoli i dosta si do Poznania; po to tylko, by prosi o ponowne wysanie go z misj Tymczasem Jurga, ze swoimi ludmi, wdrujc ostronie, z dala od utartych szlakw i miast, nocujc w zaprzyjanionych benedyktyskich klasztorach, pomylnie dotar do Rzymu. Tam te bracia spotkali si. Papie okaza przychylno, udzieli swego bogosawiestwa i zgody na koronacj. I tym razem bracia postanowili wraca osobno. Andruszka ponownie da si schwyta, z faszyw koron. Tymczasem Jurga skutecznie przedar si do ojczyzny, by przywie Bolesawowi prawdziw, powicon przez papiea koron, wraz ze zgod na tytu krlewski. Andruszka, po dugim czasie wypuszczony z lochu, zdoa przyby w sam por, by by wiadkiem koronacji Bolesawa. Krlewskiej uroczystoci towarzyszyy dwa wesela: Andruszka polubi Greczynk Antoni, a Jurga pikn Teodor. Andruszka osiad z on w Grdku Zielonym, nieopodal Jaksowego Boru, ale gdy po niedugim czasie owdowia, zbrzydo mu osiade ycia i ponownie zacign si do pancernych. Rwnie i Jurga, cho szczliwy w maestwie, wkrtce zapragn wrci do wojennego rzemiosa, zwaszcza e szy niespokojne czasy Nad caym krajem zebray si ciemne chmury. Wkrtce zmar krl Bolesaw. (W powieci czytamy, e Chrobry panowa jeszcze kilka lat po koronacji, co nie jest zgodne z wiedz historyczn; bo pewne jest, e wadca zmar ledwie w dwa miesice po koronacji, w czerwcu 1025 r.). Od razu te doszo do

21

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw przewidywanych przez Bolesawa zajadych walk miedzy jego synami: Mieszkiem, Ottonem i Bezprymem. Bezprym wkrtce odesa insygnia krlewskie nowemu cesarzowi niemieckiemu, rezygnujc z tytuu krlewskiego; a najazdy ssiadw Czechw, Rusinw i Niemcw pustoszyy kraj. Wkrtce te, tj. w latach 30. XI wieku zaczy narasta bunty chopw, niezadowolonych z wadzy monych i z nowej wiary. Do ich najwikszego nasilenia doszo w 1037 r. Dzieo ycia Bolesawa Chrobrego zostao niemal w caoci zaprzepaszczone. W Jaksowym Borze bracia ze swoimi ludmi bronili si wytrwale przed dugotrwaym obleniem buntownikw. Gdy krlewicz Kazimierz, pniej nazwany Odnowicielem, pojawi si na ziemiach polskich, by przywraca porzdek a by to rok 1039 lub 1040 Jaksowie bez wahania przyczyli si do niego. Wkrtce te zdobyli u jego boku liczne zasugi, zyskujc majtek i dobr saw, a ich rd rozrs si po caym kraju. Majtnoci ich we wszystkich prawie ziemiach Rzeczypospolitej i potomstwo, ktre od woci rne nazwiska poprzybierao, znale mona w wiekach pniejszych. Wszyscy byli niemal ludzie rycerscy lub w kociele wysokie piastujcy dostojestwa, mao ktry spokojnie na zagonie usiedzia i koo roli si zabawia. W radzie i w polu miejsce ich byo, a wszyscy si znaczyli jak przodkowie ich krwi gorc i umysem ywym, dwojgiem przymiotw, ktre sprawiaj, e z nimi acno nieszczliwi na gow padaj, a szczliwi wysoko id do gry. Urs te rd, a pki rzeczy ziemskiej kolej na przysza, by z innymi razem na stron ustpi. Tak koczy Kraszewski swoj opowie, w wielkim skrcie zarysowujc barwn przyszo potomkw Jurgi i Andruszki.

22

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw Wzmianki o rodzie Jaksw przewijaj si te na kartach innych powieci Kraszewskiego. W Luboniach. Powieci z X wieku wczeniej nieco napisanej i opowiadajcej o czasach Mieszka I wystpuj Jaksa Czarny i Jaksa Biay. Nazwisko rodu pada te kilkakrotnie w Masawie, kolejnym, po Braciach Zmartwychwstacach, odcinku cyklu piastowskiego, cho tu s to jedynie wzmianki. I w kocu w Historii prawdziwej o Petrku Wacie, palatynie ktrego zwano Duninem pojawia si jako bohater pierwszoplanowy Marek Jaksa Gryfita z Miechowa, modzieniec zabiegajcy o rk piknej Bogosawy, crki Piotra Wostowica. Kraszewski utosamia tu za Dugoszem Jaks z Miechowa i Jaks z Kopanicy. O tym drugim wiadomo wszak, e by ziciem Wostowica. Spr o to, czy bya to jedna i ta sama osoba, czy dwch rnych ludzi, nie zosta do dzi rozstrzygnity. O samym rodzie Jaksw mwi si w Historii prawdziwej niewiele; dowiadujemy si jednak, e ich te pono dawniej kneziami zwano, a z owych czasw woci a ziemi zostao im podostatkiem, natomiast grdek, w ktrym podwczas mieszkali Jaksowie, co si z Miechowa pisali, by w Komorowie. By to grd otoczony lasami, mocno obwarowany, syncy jako najstarsze w tej ziemi gniazdo rodu Jaksowego. Mimo skromnego wygldu, grd w Komorowie sawny by ze wzgldu na zebrane tu bogactwa. Ci, co na dworze suyli, opowiadali te, e pod waciwym grodem znajdowa si jeszcze drugi, znacznie wikszy, ukryty pod ziemi, we wntrzu gry, z kilkoma tajemnymi wyjciami. Opowiadano te, e w podziemnych komnatach stay kadzie zota i stosy srebra byy zoone

23

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw Wracajc do Braci Zmartwychwstacw, warto zapyta, na ile historia Jurgi i Andruszki jest prawdziwa, w jakim stopniu opiera si ona na historycznych przekazach? Przyzna trzeba, e w niewielkim; co oczywicie nie dziwi, zwaywszy na skp ilo rde z tego czasu. Istnienie rodu Jaksw w opisywanym okresie na pocztku XI wieku jest pewne, ale konkretne postaci i wydarzenia s ju tworem wyobrani pisarza. Rwnie Jaksowy Br, umiejscowiony na zachodnich rubieach kraju Polan, to miejsce fikcyjne. Wiadomo natomiast, e w Maopolsce, nieopodal Miechowa, ju w czasach pogaskich istniaa wie Jaksice, ktr pniej rd Jaksw podarowa klasztorowi w Sieciechowie. Jak pisze Wincenty Danek, znawca twrczoci Kraszewskiego, budujc fabuy swoich powieci, pisarz odwoywa si zwykle do rde: kronik Dugosza, Galla oraz Kadubka, cho nieraz wnosi tu drobne zmiany i podawa wasne interpretacje faktw. Kraszewski by zdania, e w historycznym romansie (jak w XIX wieku nazywano powie) jest miejsce na prawd historyczn i artystyczn. Utwr powinien by oparty na autentycznych materiaach, a wyobrania ma jedynie dopenia fakty; nie moe dopenia si gwatu na historii.1 Pisarz czsto w caoci rozwija swoj opowie w oparciu o przekazy historyczne, dokonujc oczywicie koniecznych zabiegw beletryzacyjnych: tworzy postaci poboczne, dodatkowe wtki, dialogi, by wykreowa penowymiarowy wiat, przemawiajcy do wyobrani czytelnika. Jednak w powieciach dotycz1

J.I. Kraszewski, Swko o prawdzie w romansie historycznym, 1843.

24

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw cych najdawniejszych czasw, sabo udokumentowanych, czsto musia tworzy cae rozdziay, a nawet cae tomy, w oparciu o bardzo niewielkie i niepewne fragmenty rde historycznych.2 Tak byo w przypadku Braci Zmartwychwstacw: opowiedziana tu historia ocalenia i uaskawienia zostaa osnuta wok drobnej wzmianki z kroniki Galla Anonima o miosiernych uczynkach ony Bolesawa Chrobrego, ktra jeli wierzy kronikarzowi nieraz chronia skazacw przed pochopnym wyrokiem ma, by potem ku jego wasnej radoci wyjawi swj czyn i przywoa ocalonych przed jego oblicze. Czytamy u Galla Anonima: Gdy tak wsplnie ucztowali i weselili si, a mwic o tym i owym wspomnieli przypadkiem owych skazanych z racji ich rodu, krl Bolesaw ubolewa nad ich mierci ze wzgldu na zacno ich rodzicw i wyraa al, e ich rozkaza straci. Wtedy czcigodna krlowa, rk gaskajc pieszczotliwie zacn pier krla, zapytywaa go, czy sprawioby mu to przyjemno, gdyby przypadkiem jaki wity wskrzesi ich z grobu.3 Niewielki fragment kroniki zainspirowa Kraszewskiego do stworzenia dugiej opowieci o Braciach Zmartwychwstacach. Z tego samego wtku skorzysta zreszt nieco pniej Jzef Grajnert w powieci pod tytuem Michno Kara: opowie historyczna z czasw Bolesawa Chrobrego. W swych powieciach dotyczcych czasw piastowskich Kraszewski stara si by moliwie wierny udokumentowanym faktom. W powieci o modych Jaksach sporo jest jednak niecisoci historycznych, ktrych pisarz by zapewne wiadom, lecz dopuci si ich ze wzgldw artystycznych i ideowych Tak na przykad akcja powieci toczy si po wyprawie na Kijw, a wic po 1018 r., a w tym czasie ksina Emnilda ju nie ya. Inaczej te wygldaa sprawa koronacji: Chrobry prawdopodobnie uzyska zgod papiea, wykorzystujc chwilowe bezkrlewie w cesarstwie niemieckim, ju po mierci Henryka II; moliwe zreszt, e dziao si to z poparciem kolejnego cesarza Konrada II Koron krlewsk cieszy si Bolesaw zaledwie dwa miesice, a nie kilka lat, jak przedstawia to Kraszewski. Rwnie obraz klasztoru w Tycu i zebranych w nim ma2 3

Zob. Wincenty Danek, Powieci historyczne J. I. Kraszewskiego, Warszawa 1966. Gallus Anonymus, Kronika polska, prze. Roman Grodecki; wybr i oprac. Marian Plezia, Wrocaw 2008.

25

Najdawniejsze dzieje rodu Jaksw nuskryptw jest mao prawdopodobny Niemniej jednak, to obyczajowe i meandry wczesnej polityki zostay w powieci odmalowane wiernie. Poznajemy dworskie intrygi, skomplikowane relacje w rodzinie ksicej, a take obyczajowo tamtych czasw: przenikanie wzorw zachodnich na dwr Piastw, ycie codzienne duchowiestwa i monych, cieranie si zalkw chrzecijastwa z pozostaociami pogaskiej wiary i obyczajw. Ale te, gdy pytamy o prawd powieciow, trzeba pamita, e ideaem literatury co najmniej od czasw Arystotelesa bya nie tyle prawda, co prawdopodobiestwo. Jzef Ignacy Kraszewski pisa, e zadaniem autora powieci historycznych jest pole w wikszej czci biae zapeni, umarych wskrzesi do ycia, czynnoci ich wytumaczy, oblicze nam pokaza.4 W tym przypadku to pole naszej niewiedzy jest bardzo rozlege. Wiadomo, e rodzina Jaksw naleaa ju wwczas do najznaczniejszych w kraju, ale caa reszta pozostaje tajemnic. Powie Kraszewskiego, wypeniajc puste miejsca, niezagospodarowane przez wiedz historyczn, pozwala wyobrazi sobie, jak mogy wyglda wczesne dzieje rodu.

J.I. Kraszewski, Swko o prawdzie ...., op. cit.

26

Janik Jaksa

Janik (Jan) Jaksa

Janik z rodu Gryfitw, biskup wrocawski, a w latach 1149 po 1167, biskup gnienieski. Uwaany by za ksicia polskiego, tj. zapewne uznajcego wadz wierzchni polskiego seniora. Jaksa korzysta z polskich posikw, a pochwyconych jecw odsya do Polski, by moe do wasnych posiadoci. Nie jest chyba rzecz przypadku, e na monetach, ktre znajdowano nie tylko nad ab, ale i na lsku, Kujawach, Pomorzu5, Jaksa tytuuje si cnes de Copnik, a na jednej wyobraony jest z podwjnym krzyem patriarchalnym, takim jaki by symbolem Boogrobcw. Nie liczc wspomnianego numizmatycznego wtku dysponujemy do sporym zestawem rde donoszcych o dziaalnoci w XII w. w Polsce tego przedstawiciela rodu Jaksw. Na pocztku XII w. w pobliu rde Biaej Nidy, w Brzenicy (dzi tereny Jdrzejowa) zosta wzniesiony przez Jaksw-Gryfitw rodowy koci w. Wojciecha wraz z rezydencj. Koci ten konsekrowa biskup krakowski Maurus, a uposay jego nastpca Radost Gaudensjusz herbu Poraj.
J. Hermann, Kpenick, ein Beitrag zur Frhgeschichte Gross-Berlin, Berlin 1962, mapa na s.69

27

Janik Jaksa Przypuszczalnie, rezydencja i koci mogy by siedzib kanonika krakowskiego Janika Jaksy-Gryfity (pniej by arcybiskupem gnienieskim), ktry, wraz ze swym bratem Klemensem z Klimontowa, palatynem krakowskim, ufundowa pierwszy klasztor cystersw na ziemiach polskich. Miejsce to okrelane byo w dokumencie fundacyjnym cystersw jako Brynsich, Bryszyn, Brzenica.

W 1114 r. przyby tu z opactwa Morimond w Szampanii (Francja), konwent cystersw pod przewodnictwem o. Mikoaja, sprowadzony przez pniejszego arcybiskupa gnienieskiego Janika. Po mierci Jakuba ze nina na tronie arcybiskupim w Gnienie zasiad dotychczasowy biskup wrocawski Jan z monego rodu Jaksa-Gryfitw. Wyksztacony, elokwentny, byway w wiecie, kierowa archidiecezj gnieniesk w trudnych czasach bratobjczych walk o polski tron. Na wszechstronne wyksztacenie Jana, zwanego rwnie Janikiem wskazuj uczone komentarze, ktre wygaszane s w Kronice Polskiej mistrza Wincentego Kadubka. Dziejopis woy je w usta arcybiskupa, dajc tym samym dowd jego

28

Janik Jaksa wiatoci. ,,Mwi wic Janik o wczesnej sytuacji politycznej Polski, a take o sprawach natury filozoficzno-etycznej, ktre nic nie straciy na swojej aktualnoci. ,,Nikt nie jest miosierny prcz sprawiedliwego, nikt sprawiedliwy prcz miosiernego, albowiem sprawiedliwo bez miosierdzia jest okruciestwem, a miosierdzie bez sprawiedliwoci gupot albo ,,Wynikiem chepliwoci jest upadek, kocem pokory chwaa. Nie ma bowiem nic bardziej odraajcego, nic w oczach Boga brzydszego ni butna nadto zarozumiaoci, ktra wielu zgubia [a] niektrych zamienia w potwory. Jake prawdziwie brzmi dzi te sowa. Przyjmuje si, e Janik obj urzd arcybiskupa metropolity gnienieskiego w 1149 r. Mia dowiadczenie, bo od trzech lat by biskupem wrocawskim. W cigu tego krtkiego czasu zaoy m.in. szko katedraln we Wrocawiu oraz ufundowa wraz ze swoim bratem Klemensem z Jaksw pierwszy na ziemiach polskich klasztor cystersw

29

Janik Jaksa w Brzenicy-Jdrzejowie, do ktrego sprowadzi zakonnikw z francuskiego opactwa Marimond. Janik, podobnie jak jego poprzednik Jakub ze nina, by bardzo aktywny politycznie. W sporze o sched po Bolesawie Krzywoustym stan po stronie ksit juniorw, ktrym praw do dziedziczenia odmawia najstarszy z synw Krzywoustego Wadysaw zwany Wygnacem. Janik nie zmieni swojego stanowiska w tej sprawie nawet po interwencji papiea Eugeniusza III, ktry wysa do Polski swojego legata Gwida, aby ten nakoni juniorw do uznania wadzy zwierzchniej Wadysawa. Gwido jednak niewiele wskra. Oburzony stanowczym oporem rzuci na Polsk kltw i wyjecha z niczym. Wkrtce potem papie potwierdzi decyzj legata i obciy kraj interdyktem. Nie zmienio to jednak sytuacji. Metropolita gnienieski wraz z Episkopatem Polski nadal opowiada si za uznaniem praw ksit juniorw, z czym Stolica Apostolska w kocu si pogodzia. Jego dua piecz z podobizn metropolity i napisem archiepiscopus Polonie (arcybiskup Polski) z dokumentu z 1153 r., wystawionego przez arcybiskupa Jana w imieniu Zbyluta, fundatora opactwa cysterskiego w eknie, jest najstarsz zachowan w Polsce pieczci biskupi. Jak powyej wspomniano Janik i jego brat Klemens Jaksowie zaoyli w 1140 r. klasztor w Brzenicy, jako 21 fili Morimondu. Zakon otrzyma nazw Morimondus Minor (Morimond Mniejszy), nastpnie Cystersi zorganizowali tam osad dla ludnoci, ktr pniej nazwano Jdrzejowem (Andreovia). Nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia patrona wschodu w. Andrzeja Apostoa, gdzie cystersi prowadzili misj, std Andreovia, czyli Droga w. Andrzeja. Fundator Janik (Jan) Gryfita, uposay klasztor czci swego majtku rodowego.

30

Janik Jaksa Dopiero Dugosz wprowadzi do swoich Rocznikw i DLb. Klemensa jako wspfundatora klasztoru jdrzejowskiego. Na dokumencie fundacyjnym Klemens tylko wiadkowa. Nawet w nekrologu klasztoru zosta on okrelony tylko jako brat arcybiskupa Jana fundatora klasztoru. Nie wiadomo te, czy Klemens da cokolwiek klasztorowi ze swojego majtku. Klasztor jdrzejowski w 1149 r. otrzyma akt erekcji do rangi opactwa. Bolesaw Kdzierzawy nada wwczas przywilej fundacyjny, zwalniajcy od daniny i ciarw ksicych. Uroczystej konsekracji nowego kocioa, powiconego Wniebowzitej Najwitszej Maryi Pannie, patronce zakonu cysterskiego, dokona w 1210 r. biskup krakowski Wincenty Kadubek. Opatowi Janowi II Jdrzejw zawdzicza to, e z klasztornej osady sta si miastem. Przywilej lokacyjny na prawie redzkim otrzyma w 1271 r. od ksicia Bolesawa Wstydliwego. Pod koniec redniowiecza, w 1447 r. opatem zosta Mikoaj Odrow z Rembieszyc. Wytyczy on plan gruntownej przebudowy klasztoru oraz modernizacji kocioa klasztornego. W 1475 r. przebudowa klasztor z krugankami, wprowadzi gotyk do romaskiego kocioa, zbudowa odrbny budynek opatwki z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zaprasza mistrzw. Pracowa tu Wit Stwosz i krakowscy zotnicy: Mikoaj Kregler i Mikoaj Breimer. W miejsce zniszczonego XII-wiecznego kocika parafialnego, zbudowa w 1479 r. nowy, gotycki koci (dzi w. Trjcy). Centralnymi budowlami powstajcych opactw byy bazylika bezwieowa na planie krzya aciskiego i klasztor skupiony wok

31

Janik Jaksa wirydarza. Pozostae budynki speniay rol pomocnicz, gwnie gospodarcz. W 1800 r. klasztor ten spon, w wyniku poaru zniszczeniu ulega biblioteka klasztorna. Zakon cysterski skasowano w 1819 r. W 1831 r. w budynkach poklasztornych powsta szpital wojenny, a ostatni cysters Wilhelm Ulawski zmar w 1855 r. Obowizki duszpasterskie przejli ojcowie reformaci. Gdy w 1870 r. Jdrzejw utraci prawa miejskie reformatw usunito z klasztoru za poparcie powstania styczniowego. Wadze rosyjskie umieciy w gmachu poklasztornym seminarium nauczycielskie w 1872 r. Cystersi wrcili do Jdrzejowa dopiero w 1945 r. W 1953 r. klasztor jdrzejowski zosta podniesiony do rangi przeoratu, a w 1989 r. nadano mu ponownie rang opactwa. W 1934 r. w parafii b. Wincentego Kadubka odby si pierwszy diecezjalny Kongres Eucharystyczny.

32

Jaksa z Miechowa

Jaksa z Miechowa

Za mitycznego protoplast rodu Jaksw Bykowskich, kroniki staropolskie podaj Jaks z Miechowa, potnego monowadc maopolskiego. Pochodzenie Jaksy nie jest pewne, cho wikszo badaczy przychyla si do teorii, e nalea on do monowadczego rodu wiebodzicw-Gryfitw (z ktrego wywodz si wedug kronik Bykowscy)6. Cz badaczy utosamia go z pojawiajcym si w rdach z tego samego okresu ksiciem poabskich Stodoran, Jaks z Kopanicy, ktry w 1157 r. zosta pokonany przez Albrechta Niedwiedzia i schroni si w Polsce u swojego tecia Piotra Wostowica potnego palatyna Bolesawa Krzywoustego7. Wszystkie pewne wiadomoci na jego temat sprowadzaj si do tego, e w 1162 r. odby pielgrzymk do Ziemi witej, z ktrej wrci rok pniej. Zainspirowany t piel6

L. M. Wjcik, Rd Gryfitw do koca XIII wieku. Pochodzenie genealogia rozsiedlenie, Historia CVII, Wrocaw 1993, s. 12-23.

A. Maecki, Studya heraldyczne, t. II, Lww 1890, s. 59-64.

33

Jaksa z Miechowa grzymk, mia ufundowa w tyme 1162 r. na swych wociach, zoonych z Miechowa, Zagorzyc i Komorowa klasztor Boogrobcw w Miechowie (pena nazwa zakonu to Bracia Krzyowi Paskiego Grobu Jerozolimskiego). Klasztor ten by nie tylko pierwszym w Polsce, ale i w Europie reprezentantem idei i kultu Grobu Boego. Klasztor ten oraz przynaleny do niego koci przetrwa do czasw wspczesnych, cho oczywicie by przebudowywany. Jaksa wystpuje take jako darczyca licznych majtkw na rzecz klasztoru benedyktyskiego w Sieciechowie oraz klasztorw premonstrantek w Krzyanowicach i na Zwierzycu pod Krakowem8.

Bdc panem potnych dziedzicznych woci, skupionych gwnie na terenie Maopolski, Jaksa musia odgrywa znaczc rol polityczn. W dokumencie Bolesawa Wstydliwego dla klasztoru sieciechowskiego wystpuje on jako Jaxa qui cognominatus dux, przypomina wic stanowiskiem wspczesnego sobie Piotra Wostowica, ktry tak samo by nazywany ksiciem
8

G. Labuda, Jaksa z Kopanicy Jaksa z Miechowa, Polski sownik biograficzny, t. X, Wrocaw 1962-1964, s. 339-341.

34

Jaksa z Miechowa (princeps)9. O jego dziaalnoci politycznej wiadomo jedynie tyle, e wedug Kroniki Polskiej Wincentego Kadubka wraz z innym monowadc maopolskim witosawem, okoo 1170 r. prbowa obali rzdy Bolesawa Kdzierzawego i powierzy wadz Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Wobec braku poparcia ze strony Kazimierza Sprawiedliwego, przeciwnego wystpieniu przeciw starszemu bratu, bunt si nie uda10. Roczniki kapituy krakowskiej datuj mier Jaksy na rok 1176. Z tych nielicznych potwierdzonych faktw z jego ycia mona wywnioskowa, e by osob angaujc si w ycie polityczne pastwa polskiego, zamon i zasuon dla XII-wiecznego kocioa polskiego oraz odwan wyprawa do Ziemi witej w tych niebezpiecznych czasach wymagaa bowiem mstwa.

9 10

Tame, s. 340-341. Mistrza Wincentego kronika Polska, warszawa 1974, s. 188-191.

35

Jaksa z Miechowa

36

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie

Pocztki Zakonu Rycerskiego Grobu Boego w Jerozolimie sigaj pierwszej wyprawy krzyowej (1096 r.) zakoczonej odebraniem muzumanom Jerozolimy. By strzec tych ziem przed muzumanami oraz zapewni spokj pielgrzymujcym do Ziemi witej chrzecijanom, zaczto tworzy zakony rycerskie, czyli wsplnoty rycerzy i zakonnikw. Tak wanie w roku 1114 r. patriarcha jerozolimski zorganizowa zakon Boogrobcw i nada im regu witego Augustyna. Ich znakiem rozpoznawczym by czarny habit z czerwonym krzyem o podwjnym poziomym ramieniu. Pierwszym zakonnikiem Boogrobcw w Miechowie by Marcin Gall, sprowadzony tu przez Jaks z Ziemi witej. Oprcz Miechowa miejsca przeznaczonego na budow klasztoru i kocioa, Jaksa prze-

37

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie kaza zakonnikom rwnie wsie Zagrzyce i Komorw. Wkrtce wybudowano w Miechowie klasztor i koci pod wezwaniem witego Grobu, konsekrowany w 1186 r. Klasztor stopniowo zdobywa przywileje np. zwolnienie z udziau w wyprawach wojennych, budowy grodw, dostarczania powozu i podwd oraz peny immunitet sdowy. Poprzez kolejne nadania ziem rozwija si majtek zakonny. Dokument Monarcha z 1198 r., czyli najstarszy zachowany dokument polskich Boogrobcw, wymienia ich posiadoci obejmujce ju 34 osady. Posiadoci te koncentroway si w czterech gwnych kompleksach majtkowych wok Miechowa, Chema koo Bochni, Skaryszewa i Gniezna. W kompleksach tych znajdoway si kocioy nadane zakonnikom, bdce pierwszymi placwkami Boogrobcw o charakterze duszpasterskim. Wane miejsce w yciu kanonii zajmowaa konfraternia, ktra istniaa przy klasztorze miechowskim co najmniej od 1198 r. Naleeli do niej midzy innymi ksita Bolesaw Kdzierzawy, Mieszko Stary oraz jego synowie Odon, Stefan, Bolesaw, Mieszko i Wadysaw, a take ksi Kazimierz Sprawiedliwy. Konfratrami byli rwnie wszyscy wieccy i duchowni dobroczycy

38

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie kanonii miechowskiej, na czele z fundatorem klasztoru Jaks11. W XIII wieku kongregacja miechowska przeywaa okres rozkwitu. Powstaway nowe domy Boogrobcw, nie tylko w Maopolsce i Wielkopolsce, ale take na lsku i Mazowszu. U schyku XV wieku na terenie Polski istniao ju ponad trzydzieci placwek zakonu rnego typu. Jednak miejscem najwaniejszym konwentem przez cay okres istnienia zakonu Boogrobcw w Polsce pozosta Miechw. Spord wszystkich klasztorw w Polsce i Europie ten by najbogatszy i mia najwiksze znaczenie. By miejscem licznych pielgrzymek wiernych z caej Europy, otrzyma obowizujce do dzi przywileje odpustowe. Boogrobcy upowszechnili w Polsce obrzdy zwizane z Wielkim Tygodniem, midzy innymi budow grobu paskiego czy naboestwa pasyjne. Oprcz posugi duchowej zakonnicy zajmowali si rwnie szkolnictwem. W Miechowie przebywali do 1819 r., kiedy to zakon zosta zli11

http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267, data korzystania 10.02.2012.

39

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie kwidowany (w Europie miao to miejsce o wiele wczeniej bo pod koniec XV wieku). Od tego czasu koci miechowski jest pod opiek diecezji. Przez wieki kompleks kocielny w Miechowie wraz z przylegajcym do niego klasztorem ulega zmianom i przebudowom. Obecny koci zbudowano w latach 1233-1293, a przebudowano go w latach 1394-1410 i w XVIII wieku. Koci jest murowany, gotycki, z fragmentami romaskimi, przebudowany nastpnie w stylu pnobarokowym, natomiast konsekrowany w 1802 r. Korpus kocioa jest trzynawowy, nawa gwna jest otwarta do naw bocznych filarowymi arkadami. Otarz gwny jest w stylu rokokowo-klasycystycznym, a otarze boczne s rokokowe. Natomiast kaplica Grobu Paskiego zbudowana zostaa w XVI wieku, a odrestaurowana w 1883 r. Z czterech stron otaczaj j kruganki, a wejcie do niej prowadzi z nawy bocznej. Kaplica ma ksztat zbliony do kwadratu, pod jej kopu stoi grb w formie prostoktnego budyneczku o dwch kondygnacjach12. Do kocioa przylega zbudowany w drugiej poowie XII wieku klasztor, rozbudowany w latach 1384-1423 oraz w pierwszej poowie XVI wieku i w wieku XVII. Kompleks budynkw klasztornych jest zgrupowany dookoa prostoktnego wirydarza, dawniej o dwch kondygnacjach, obecnie trzech z wyjtkiem skrzyda pnocnego. Na pnocny wschd od kocioa pooony jest dawny dom generaa zakonu,
12

Tame.

40

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie tzw. zamek (od kasaty klasztoru w 1819 r. do 1996 r. plebania), pnobarokowy, z drugiej poowy XVIII wieku. Po kasacie Boogrobcw w 1819 r. budynki klasztorne ulegy powanej ruinie. W lepszym stanie zachowa si koci wraz z kaplic Grobu Paskiego. Plan zabudowa klasztornych w Miechowie: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Bazylika Klasztor Kaplica Grobu Boego Zamek Generaa Zakonu Baszta Inne budynki zakonne (od 1819 r. przejte przez pastwo obecnie Sd i Prokuratura) 7. Figura Jana Nepomucena (1738 r.) 8. Kolumna z krzyem(1848 r.) 9. Figura Jezusa z barankiem (1914 r.) 10. Figura Matki Boskiej (1904 r.) Przez niemal trzy kolejne wieki rda znane historykom milcz na temat dalszych losw potomkw Jaksy. Wiemy, e Bykowscy h. Gryf z przydomkiem Jaksa wyszli ze wsi Byki koo Piotrkowa. Dopiero okoo 1416 r. pojawiaj si wymienieni w aktach sieradzkich i piotrkowskich. Dokumenty te mwi o Wojciechu i Mikoaju z Bykw, po raz pierwszy wymieniajc Bykowskich z nazwiska13. Kolejna wzmianka o Bykowskich pochodzi z roku 1454, kiedy to Jan Bykowski otrzyma prawo niemieckie dla swych woci: wsi Byki (siedziba rodu)
13 http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267, data korzystania 09.02.2012.

41

Zarys historii Zakonu Boogrobcw w Miechowie w powiecie piotrkowskim i wsi Bartodzieje w powiecie radomskim14. Nastpna informacja o rodzie pochodzi z 1479 r., gdzie dokumenty wymieniaj Piotra z Bykw dzierawc dbr, kasztelana krakowskiego w Tokini i Blizanowie15.

Koci i klasztor Boogrobcw w Miechowie, ufundowany w XII wieku przez Jaks z Miechowa

14 A. Boniecki, Herbarz polski. Cz. 1, Wiadomoci historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, T. 2, Warszawa 1900, s. 276. 15 Tame.

42

Stanisaw Jaksa Bykowski

Stanisaw Jaksa Bykowski

(1540-1624)

Spord licznych czonkw rodu Jaksa-Bykowskich jednym z najwybitniejszych by niewtpliwie Stanisaw. W czasie jego dugiego osiemdziesicioczteroletniego ycia na tronie polskim zasiadao piciu krlw, wytworzy si i scementowa ustrj demokracji szlacheckiej, a Rzeczpospolita przechodzia swj zoty wiek. y w czasach barwnych i burzliwych i nie by ich tylko biernym obserwatorem, ale czsto czynnym uczestnikiem. Stanisaw urodzi si w 1540 r., jako syn Baltazara. Pochodzi z Kossowskiej linii rodu (z Kossowa). Nie znamy jego wczesnej modoci, ale wiemy, e studiowa na Akademii Krakowskiej, po czym suy w wojsku koronnym, jako rotmistrz krlewski. Gdy w 1574 r. krl Polski Henryk III Walezy z francuskiej dynastii Walezjuszy, po mierci swojego brata potajemnie uciek

43

Stanisaw Jaksa Bykowski do Parya, by tam obj tron, w Rzeczypospolitej zapanowa bardzo burzliwy okres sporw o cigo panowania zbiegego monarchy. Wikszo zaangaowanych w ycie polityczne szlachcicw i magnatw dyskutowao nad powsta sytuacj i ewentualnym sposobem wyboru nowego krla. Wwczas to Stanisaw, w wieku trzydziestu czterech lat zosta wybrany posem na sejm konwokacyjny16 (z ac. con vocatio). Sejm taki zwoywany by w czasie bezkrlewia i zwykle poprzedza woln elekcj, gdzie wybierano kandydatw do tronu Rzeczypospolitej. Na sejmie ustalano rwnie czas i miejsce elekcji oraz okrelano pacta conventa, czyli zobowizania osobiste wobec kraju, obowizujce przyszego krla. Co jest wane, sejm konwokacyjny uchwala swoje konstytucje wikszoci gosw. Dziki temu nie mona byo go zerwa. Pierwszy sejm konwokacyjny odby si w 1573 r. po mierci Zygmunta II Augusta. Sejmy konwokacyjne odbyway si w Warszawie. Stanisaw Bykowski razem z Krzysztofem Warszewickim, i nieznanym z imienia posem Niedziakowskim, wygaszali wota za uznaniem cigoci panowania Henryka Walezego: byoby rzecz bardzo lekkomyln obra drugiego krla, kiedy pierwszy korony nie zoy () nie krl byby krzywoprzysizc, () lecz ci co wierno jemu, a przysigliby j drugiemu ()17. Widocznie Stanisaw mg by dobrym mwc, skoro mimo przewagi w izbie poselskiej zwolennikw ogoszenia bezkrlewia, szlachta przychylia si do stanowiska wikszoci senaBykowski Jaksa Stanisaw z Kossowa, (w:) Polski Sownik Biograficzny, T III, pod red W. Konopczyskiego, Krakw 1937, s. 165. 17 M. Bielski, Kronika, T. III, s. 1361-1362; J. Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitj Polskiej z drugiej poowy szesnastego wieku, T. 5-6, Pozna 1849, s. 66.
16

44

Stanisaw Jaksa Bykowski torw, ktrzy uwaali, i nie moe by mowy na razie o bezkrlewiu, dopki nie pozna si zamiarw Henryka III Walezego wobec Rzeczypospolitej. Postanowiono wysa do Francji posw z listem, domagajcym si od Henryka III powrotu do Rzeczypospolitej w terminie do 12 maja 1575 r. Zapowiedziano jednoczenie, e w razie niedotrzymania tego terminu, Henryk utraci tron. Jednoczenie gdyby Henryk Walezy nie powrci, na ten sam dzie zwoano zjazd do Stycy, ktry w takim wypadku mia si sta sejmem elekcyjnym. W zwizku z tym, e Henryk Walezy nie powrci, uznano tron za wakujcy i zapowiedziano now elekcj18. Zjazd stycki nie podj jednak adnych decyzji, doszo jedynie do zaognienia walki midzy obozem habsburskim (popierajcym wybr na tron polski cesarza Maksymiliana II Habsburga) i antyhabsburskim (przeciwnicy panowania przedstawicieli obcych dynastii na tronie polskim, chcieli na krla Piasta). Przeduajc si patow sytuacj zmieni najazd Tatarw, ktrzy pustoszyli Podole i Ru Czerwon, wzili ogromn liczb ludzi w jasyr. W zwizku z zagroeniem zewntrznym ze strony Moskwy, Habsburgw i Chanatu Krymskiego prymas Polski, jako interrex uzyskujc poparcie senatu, ogosi drugie bezkrlewie.
18 E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwch pierwszych bezkrlewiach po mierci Zygmunta Augusta, s. Biaystok 1998, s. 252-253.

45

Stanisaw Jaksa Bykowski Prymas wyznaczy sejm konwokacyjny na 3 padziernika 1575 r. Ustalono na nim dat elekcji na 7 listopada 1575 r. Prymas Jakub Uchaski, wikszo senatorw, spora czci magnatw miast pruskich i Litwinw opowiedziaa si za kandydatur Maksymiliana II. W opozycji do tej kandydatury bya szlachta pod przywdztwem Jana Zamoyskiego, ktra chciaa obra na krla Piasta. Rozwaano rwnie kandydatur Jana III Wazy oraz Stefana Batorego. Obrady trway do 12 grudnia 1575 r., kiedy to pod naciskiem nuncjusza papieskiego Vincenzo Lauro, prymas Uchaski bez zgody zgromadzonej na polu elekcyjnym szlachty obwoa Maksymiliana II Habsburga krlem i wielkim ksiciem litewskim. Jednak ze wzgldu na stanowczy sprzeciw mas szlacheckich podburzonych przez Jana Zamoyskiego nie doszo do ceremonii koronacyjnej w katedrze wawelskiej. Szlachta postanowia wybra na krlow Ann Jagiellonk i wyda j za m za ksicia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Istotny wpyw na wybr Stefana Batorego miao stanowisko Turcji. Rzeczpospolita zgodnie z duchem jagielloskiej tradycji pokoju i dobrych stosunkw z Turcj, wybraa Batorego, poniewa wybr Habsburga niechybnie oznaczaby wojn z imperium osmaskim19. W dniu 14 grudnia 1575 r. Batory zosta ogoszony krlem Polski. Podwjna elekcja oraz zaostrzajca si rywalizacja obu stronnictw grozia wybuchem wojny domowej. Nastpnie 18 stycznia 1576 r. zwolennicy Batorego zebrali si pod J19

J. Szujski, Dzieje Polski podug ostatnich bada, T. III, Krlowie wolno obrani, cz I r. 1572-1668, Krakw 1864, s 30-41.

46

Stanisaw Jaksa Bykowski drzejowem. Mimo zabiegw poselstwa cesarskiego zjazd jdrzejowski 1 lutego potwierdzi elekcj Stefana i wyznaczy termin koronacji na 4 marca. Dnia 8 lutego tego roku w katedrze w Meggesz, Batory zaprzysig przed posami polskimi pacta conventa i zacz przygotowania do wyprawy po koron. Jeszcze w lutym zwolennicy Batorego zajli prohabsburski Krakw. Maksymilian II zlekceway Batorego i jego stronnikw, poniecha nawet wysania swego przedstawiciela na zjazd swoich zwolennikw do owicza i zacz dyskutowa z posami polskimi o pacta conventa, ktre podpisa dopiero 23 marca w Wiedniu. Tymczasem 4 marca zebra si w Krakowie sejm koronacyjny, na ktrym poselstwo od Batorego okazao pacta conventa zaprzysione przez Batorego. Dnia 18 kwietnia Stefan Batory przyby do Krakowa. Z kolei 1 maja 1576 r. biskup kujawski Stanisaw Karnkowski udzieli lubu Annie Jagiellonce i Stefanowi Batoremu, a nastpnie koronowa mod par. Jednak Batory musia wkrtce stawi czoo opozycji, ktra nie uznajc jego tytuu krlewskiego, liczya na ryche przybycie Maksymiliana II. Nadal wierne Habsburgowi pozostao Wielkie Ksistwo Litewskie i Prusy Krlewskie z Gdaskiem na czele. Z czasem krl za pomoc wojska i dyplomacji zdoa wy-

47

Stanisaw Jaksa Bykowski musi uznanie swojej wadzy20. Jak rol odegra w tych wydarzeniach Stanisaw, nie wiemy. Z pewnoci, jako zwolennik Jana Zamoyskiego by stronnikiem Batorego i ruchu egzekucyjnego praw. By moe dziki temu w 1586 r. otrzyma starostwo czyckie i kasztelani konarsko-eczyck. Nie wiemy rwnie, czy bra udzia w ktrej z trzech wypraw Batorego przeciwko Moskwie. Po mierci Stefana Batorego w grudniu 1586 r. w Polsce nasta czas trzeciego bezkrlewia. W 1587 r. w Wilicy zwoany zosta sejm elekcyjny, na ktrym Stanisaw Jaksa Bykowski, bdc w stronnictwie Zamoyskiego, wystpowa przeciwko kandydaturom moskiewskiego cara Fiodora I Rurykowicza i arcyksicia austriackiego Maksymiliana III Habsburga. Elekcja odbya si w cieniu konfliktu midzy Janem Zamoyskim, popierajcym kandydatur Piasta lub Zygmunta Wazy, a rodem Zborowskich, ktrzy byli stronnikami Habsburgw. Oba stronnictwa dysponoway uzbrojonymi i gotowymi do walki oddziaami wojska. Zborowscy prbowali dokona zbrojnego rokoszu, doszo nawet do star zbrojnych, padli zabici i ranni. Stanisaw stara si bezskutecznie mediowa pomidzy obydwoma stronnictwami. W takiej atmosferze 19 sierpnia 1587 r. wikszo zebranych, wraz z interreksem prymasem Stanisawem Karnkowskim dokonaa wyboru Zygmunta, syna Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostrzeca Anny Jagiellonki, ktra od duszego czasu skutecznie zabiegaa o poparcie dla tej kandydatury. Decyzja ta nie spotkaa si jednak z aprobat obozu prohabsburskiego skupiajcego gwnie szlacht litewsk oraz wikszo biskupw. Obozowi temu przewodzili bracia Andrzej, Jan i Krzysztof przedstawiciele wpywowego maopolskiego rodu Zborowskich. Stronnicy Maksymiliana pozostali na polu elekcyjnym mimo zakoczenia sejmu elekcyjnego. 22 sierpnia 1587 r. stronnik obradujcych pod Warszaw opozycjonistw biskup kijowski Jakub Woroniecki ogosi wybr Maksymiliana Habsburga na krla polskiego21.
20 21

Tame, s. 41-50 S. Leniewski, Jan Zamoyski - hetman i polityk, Warszawa 2008, s. 102-107.

48

Stanisaw Jaksa Bykowski Obie strony zdaway sobie spraw ze znaczenia Krakowa miasta, w ktrym znajdoway si insygnia krlewskie. Przebywajcy w tym czasie w Wiedniu, doskonale poinformowany przez wywiad i dyplomacj cesarsk o sytuacji w Rzeczypospolitej, arcyksi Maksymilian przystpi do dziaania. Arcyksi w sporze o Polsk Koron mia zdecydowan przewag nad Zygmuntem. Oprcz silnego stronnictwa dysponowa rwnie licznym wojskiem rozlokowanym w pobliu granicy, ktre teoretycznie mogo w cigu kilku-kilkunastu dni zaj Krakw i poudniowe obszary kraju. Na jego korzy dziaao take liczne w Krakowie niemieckie mieszczastwo nieukrywajce prohabsurskich sympatii. 14 wrzenia 1587 roku wyruszy z Wiednia. Takie okolicznoci spowodoway, e ju 27 wrzenia w katedrze w Oomucu zaprzysig pacta conventa. 5 padziernika 1587 r. by w Bytomiu, skd na czele kilku tysicy ludzi przekroczy granic Krlestwa Polskiego. 16 padziernika 1587 r. stan pod murami Krakowa. Maksymilian nie doceni hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, przez co dziaa opieszale. Tamten za zdajc sobie spraw ze znaczenia Krakowa, wkroczy do miasta na czele swoich wojsk i rozpocz przygotowania do obrony. Prby zdobycia Krakowa z marszu, jak i ukadami nie powiody si. 24 listopada 1587 r. Habsburg wzmocniony posikami swoich polskich stronnikw podj kolejn prb zdobycia stolicy. Jego siy przy wsparciu niemieckich mieszczan wdary si nawet do miasta, ale ostatecznie wojska Zamoyskiego skutecznie kontratakoway i odpary szturm, zadajc atakujcym powane straty. Maksymilian zmuszony zosta do wycofania si na Wielkopolsk, skd zamierza uda si na lsk. Podczas odwrotu wojska arcyksice zupiy wiele wsi i jeszcze do koca grudnia 1587 r. operoway wzdu granicy oraz w okolicach Wielunia22. Zygmunt zawita do Rzeczpospolitej na pocztku padziernika, a wraz ze wit 7 padziernika 1587 r. przyby do Oliwy koo Gdaska, gdzie w obecnoci kilkudziesiciu dostojnikw podpisa pacta conventa, a nastpnie zosta proklamowany na krla. Zygmunt III pozosta jeszcze kilkanacie dni w Gdasku,
22

http://www.silesia.restituta.eu/forum/viewtopic.php?f=5&t=161, data korzystania 12.02.2012.

49

Stanisaw Jaksa Bykowski a nastpnie wyruszy do Krakowa. Do uroczystej koronacji doszo 27 grudnia 1587 r. w Krakowie w katedrze wawelskiej, gdzie przyj koron z rk arcybiskupa gnienieskiego i prymasa Polski Stanisawa Karnkowskiego. Stanisaw Jaksa zosta wyznaczony na czonka poselstwa majcego oczekiwa monarchy w Oliwie. Jednak ze wzgldu na wybuch wojny z Maksymilianem III, nie mg wzi udziau w poselstwie. Stanisaw otrzyma inne zadanie. Ze zjazdu wilickiego wraz z wojewod lubelskim Janem Tar oraz trzema innymi posami uda si do obozu arcyksicia austriackiego Maksymiliana III Habsburga z daniem ustpienia z granic pastwa. Poselstwo zastao przyjte nie jako poselstwo krlestwa, ale Zamoyskiego. Na rozkaz arcyksicia cae poselstwo zostao uwizione i dopiero stanowcze dziaania Zamoyskiego, ktry nakaza z kolei uwizi posa Maksymiliana, spowodoway ich uwolnienie. Nastpnie Stanisaw powrci do czycy, gdzie zebra okoliczn szlacht, ktr przyprowadzi pod Piotrkw na pomoc Zygmuntowi III zagroonemu przez oddziay Zborowskich23. Po koronacji Zygmunta III Wazy Jan Zamoyski postanowi przystpi do ostatecznej rozprawy z arcyksiciem i jego polskimi stronnikami oraz zmusi przebywajcego na lsku Maksymiliana do zrzeczenia
23 J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III: krla polskiego, wielkiego ksicia litewskiego, itd., T. 1, Krakw 1860, s. 51-53; Rajnolda Hejdensztejna sekretarza krlewskiego, Dzieje Polski od mierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Ksig XII, T. 2, Petersburg 1857, s. 264.

50

Stanisaw Jaksa Bykowski si praw do korony polskiej. Do bitwy doszo 24 stycznia 1588 r. pod Byczyn na lsku. Krwawa bitwa zakoczya si cakowit porak Maksymiliana, a sam dosta si do niewoli, w ktrej przybywa do marca 1589 r. Stanisaw wzi udzia w bitwie na czele wystawionej wasnym sumptem roty, ktra zaja pozycj w centrum polskich szykw. Stanisaw musia si dobrze w bitwie sprawi, bo w 1589 r. zosta mianowany starost sieradzkim24.

Stanisaw, mimo e nalea do stronnictwa Zamoyskiego, stara si w 1588 r. pogodzi Zamoyskiego ze Zborowskimi. Tymczasem w kraju postpowa konflikt pomidzy Janem Zamoyskim, ktry posiada jednoczenie dwa najwysze urzdy w pastwie nadane mu jeszcze przez Stefana Batorego (kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego), a modym ambitnym Zygmuntem,
24

M. Bielski, Kronika,T. III, s. 1607-1608.

51

Stanisaw Jaksa Bykowski ktry chcia wzmocni wadz krlewsk i przeobrazi Rzeczpospolit w monarchi absolutn. Zygmunt rwnie traktowa Rzeczpospolit, jako odskoczni do zdobycia tronu szwedzkiego. Krl zamierza zrealizowa ten cel poprzez przymierze z Habsburgami. Nowy krl obawia si wpyww kanclerza, a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie by w stanie odwoa go ze stanowiska. Z kolei Zamoyski traktowa krla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca. W tym czasie Stanisaw powoli zacz przesuwa si z obozu stronnikw Zamoyskiego w kierunku obozu regalistw. Niemniej nie popar samowolnego zjazdu czci szlachty w Kole w 1590 r. zwoanego przez przywdc stronnictwa regalistycznego prymasa Karnkowskiego oraz bdcego nadal ordownikiem Habsburgw Stanisawa Grki, ktremu na sejmie pacyfikacyjnym udzielono amnestii. Na zjedzie tym szlachta popara krla w sporze z Zamoyskim i wystpia przeciwko dominujcej w pastwie pozycji Zamoyskiego. Mimo e krl przestraszy si samowoli szlachty i zgani uczestnikw zjazdu za podwaanie wadzy krlewskiej, to cakowicie popiera jej intencje25. Co ciekawe, to wanie stronnictwo Zamoyskiego, ktre jeszcze niedawno z broni w rku bronio elekcji Zygmunta, stao si teraz trzonem opozycji, czyli malkontentw a dawni przeciwnicy Zygmunta stali si teraz jego poplecznikami. Bykowski na zjedzie szlachty wojewdztwa czyckiego, ktry odby si rwnie 1590 r. stan jeszcze po stronie Zamoyskiego26. Z powodu stosunku do innowiercw powoli, acz nieubaganie, przesuwa si w kierunku obozu krlewskiego. Stanisaw Jaxa, jako gorliwy katolik by zaniepokojony rosncym znaczeniem ruchw protestanckich w Polsce. Jako pose szlachty sieradzkiej popiera wolno wyznania zgodnie z postanowieniami konfederacji warszawskiej z 1573 r. Opowiada si za uspokojeniem wani religijnych, ale zarazem da od protestantw zachowania umiaru i spokoju. Jednoczenie wystpi w obronie prymasa, ktry by przywdc polskiego ruchu kontrreformacyjnego.
J. Szujski, Dzieje Polski, s. 133. A. Stpkowski, Wawrzyniec Grzymaa Golicki: przyczynek do biografii, (w:) O senatorze doskonaym studia: prace upamitniajce prace i posta Wawrzyca Golickiego, pod red A. Stpkowskiego, Warszawa 2008, s. 19-20.
25 26

52

Stanisaw Jaksa Bykowski Stanisaw ostatecznie zerwa z Janem Zamoyskim na przeomie wiosny i lata 1592 r., kiedy to wystpi wraz z kilkoma senatorami przeciwko nielegalnym zjazdom szlachty w Lublinie (kwiecie) i zwoanego przez Zamoyskiego na 9 czerwca zjazdu w Jdrzejowie. Otwarty konflikt midzy kanclerzem a krlem wybuch podczas sejmu walnego zwoanego do Warszawy na 7 wrzenia. Spr trwa do 19 padziernika 1592 r. Kiedy Zamoyski wyjawi swe podejrzenia, e Zygmunt spiskuje, aby scedowa koron polsk dla Habsburgw w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron, sejm z walnego przeksztaci si w inkwizycyjny. Mimo usilnych stara Zamoyski nie zdoa zdetronizowa krla27.

27

J. Szujski, Dzieje Polski, s. 135-139.

53

Stanisaw Jaksa Bykowski 27 listopada 1592 r. zmar ojciec Zygmunta - krl szwedzki Jan III. Dla samego Zygmunta podobnie jak wczeniej dla Henryka Walezego dziedziczny tron szwedzki mia duo wiksze znaczenie od niepewnego tronu elekcyjnego w Polsce. Da temu wyraz, snujc m.in. plany oddania korony polskiej arcyksiciu Ernestowi Habsburgowi. Jednak musia stawi opr deniom swego stryja Karola Sudermaskiego, ktry rwnie dy do objcia wadzy monarszej. Uzyskawszy zgod sejmu polskiego 3 sierpnia 1593 r. krl wyruszy do rodzinnej Szwecji. Po przybyciu na miejsce Zygmunt, aby zosta krlem, musia przeama opr zebranych w Uppsali stanw niszych. Zjazd ten przyj uchwa o przeciwstawieniu si szerzeniu katolicyzmu w Szwecji. W obawie przed dziaaniami swego stryja, Zygmunt III zmuszony zosta do podpisania 19 lutego 1594 r. aktu, w ktrym przyrzeka stanom szwedzkim zachowanie wolnoci religijnej. Na jego mocy katolikom zabroniono publicznego praktykowania swojej religii. W trakcie pobytu krla w Szwecji dochodzio do licznych incydentw pomidzy w wikszoci polsk krlewsk wit a miejscowymi luteranami. Po podpisaniu tego aktu zosta uroczycie koronowany na krla Szwecji w katedrze w Uppsali. W zwizku z rosnc niechci Szwedw i opuszczeniem Sztokholmu przez Karola Sudermaskiego, Zygmunt postanowi sprowadzi posiki z Polski. Ca spraw utrzymywano w tajemnicy. Zanim nastpia wiosna panowie polscy zebrali liczce ok. 3 tysicy ludzi siy zoone ze szlacheckich wolontariuszy i magnackich wojsk nadwornych. W wyprawie tej wzi udzia Stanisaw Jaksa Bykowski, ktry przyby do Szwecji na czele zorganizowanego przez siebie oddziau 300 ochotnikw. Bykowski w trakcie pobytu w Szwecji usilnie namawia krla do powrotu, ze wzgldu na zagroenie kolejnym wielkim najazdem tatarskim. Zbrojna ekspedycja zwana te niekiedy poselstwem przybya do Sztokholmu w czerwcu 1594 r. Niestety dla Zygmunta poczone siy katolikw szwedzkich i polskiej ekspedycji okazay si zbyt mae, by utrzyma w ryzach cay kraj. Doszo do kilku zwyciskich dla Polakw potyczek zbrojnych z luteranami. Niemniej jednak krlowi udao si

54

Stanisaw Jaksa Bykowski na tyle uspokoi sytuacj, e uzna, i moe powrci do Polski. Rok pniej na wskutek niedotrzymania przez krla umowy, doszo do otwartego buntu. W 1598 r. Zygmunt otrzyma zgod na wypraw w celu spacyfikowania buntu, ale mimo pocztkowych sukcesw, zosta pokonany przez swego stryja w bitwie pod Linkping 25 wrzenia 1598 r. i wzity do niewoli. Rok pniej Riksdag w Sztokholmie zdetronizowa Zygmunta III28. Stanisaw Bykowski, dziki swoim umiejtnociom oratorskim i ugodowym usposobieniu, zdobywa w swoim wojewdztwie coraz silniejsz pozycj. W 1593 r. zosta mianowany komisarzem do rozrachunku kwarty, czyli uregulowania patnoci zacinemu wojsku kwarcianemu. W 1595 r. Zygmunt III, odwdziczy si Stanisawowi za udzielenie mu w ostatnich latach mocnego poparcia mianujc go prestiowym tytuem kasztelana wikszego czyckiego29. Reakcja katolicka za panowania Zygmunta III spowodowaa powane zaniepokojenie protestantw w Rzeczypospolitej. Najpotniejsz manifestacj ewangelikw w obronie swoich by synod w Toruniu. Miejsce zjazdu wybrano nie przypadkowo ze wzgldu na to, e w tym miecie istniao due skupienie ewangelikw. Dawao to poczucie wzgldnego bezpieczestwa. Toru w obawie przed reakcj katolikw i krla by niechtny do przyjcia synodu. Obawy torunian byy suszne, poniewa kasztelan chemski Piotr Konopacki zagrozi miastu mocnymi konsekwencjami. Niemniej synod wyznaczono na 21 sierpnia 1595 r.
28 29

Tame, s. 139-140, 152-153; J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III, s. 146. Bykowski Jaksa Stanisaw z Kossowa , s. 165.

55

Stanisaw Jaksa Bykowski Synod ten wywoa ogromne zaniepokojenie krla i duchowiestwa, poniewa przedstawiciele gwnych nurtw protestanckich zebrali si po to, aby potwierdzi Ugod Sandomiersk z 1570 r. Oprcz problemw religijnych gwn intencj synodu byo utworzenie wsplnego frontu obrony przed kontrreformacj i zaprzestanie walk midzy rnymi wyznaniami protestanckimi. Zygmunt III bdcy gorliwym katolikiem, powoli zacz odchodzi od polityki tolerancji religijnej. Znalaz w Stanisawie gorcego ordownika kontrreformacji. To wanie jemu powierza posowanie na synody protestanckie, gdzie Stanisaw czsto przemawia w krlewskim imieniu. W takim charakterze Stanisaw Jaksa Bykowski zosta wysany przez krla na protestancki Synod Generalny zwoany w 1595 r. do Torunia, gdzie w imieniu krla informowa zebranych, e zjazd jest nielegalny i niezgodny z prawem. Ostrzeg, aby nie uchwalali niczego, co godzi w majestat krla lub powag kocioa katolickiego. Na koniec swojego wota nakaza wszystkim zebranym rozjecha si do domw. Oczywicie wywoao to due niezadowolenie obradujcych, spisali swoje petycje i zawieli je krlowi, ale nie zostali oni publicznie wysuchani. Pozwolono im jedynie przedstawi swe skargi na prywatnej audiencji u krla, ale zostay one odoone na pniej30. W 1601 r. Stanisaw zosta wybrany na komisarza do przeprowadzenia lustracji dbr krlewskich w wojewdztwach ruskim (gownie Pokucie) i woyskim zniszczonych w 1600 r. w czasie najazdu wojsk hospodara wooskiego Michaa Walecznego. W odpowiedzi Jan Zamoyski wkroczy do Modawii i Wooszczyzny, gdzie w bitwie pod Bukowem pokona Michaa i przywrci trony przychylnym Rzeczypospolitej braciom: Jeremiemu Mohyle hospodarowi modawskiemu i Szymonowi hospodarowi wooskiemu31. Wiadomo te, e w latach
30 T. Wojak, Szkice z dziejw Reformacji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1977, http://www.luteranie.pl/ www/biblioteka/dhistoria/szkice-reform/zygmunt-waza.htm, data korzystania 09.02.2012; J. U. Niemcewicz, Dzieje panowania Zygmunta III, s. 173; M. Dzieduszycki, Piotr Skarga i jego wiek, Tom 2, Krakw 1869, s. 141-115. S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, T. 8, Warszawa 1861, s. 568. 31 Bykowski Jaksa Stanisaw z Kossowa, s. 165

56

Stanisaw Jaksa Bykowski 1601-1603 Stanisaw poyczy skarbowi pastwowemu znaczn sum 12 tysicy zotych na woje ze Szwecj. Na pocztku XVII w. sytuacja zewntrzna kraju bya za. Na pnocy toczya si wojna ze Szwecj, na poudniu coraz gorzej rysoway si perspektywy utrzymania pokoju z Turcj, a na wschodzie Rzeczpospolita zaangaowaa si w wojn domow w Moskwie (Wielka Smuta). Zygmunt III stan otwarcie po stronie Habsburgw. Zerwa kontakty z Francj, Angli i Holandi, popad w zatarg ze Szwecj, usiowa zaszczepi katolicyzm w Moskwie. Podporzdkowa polsk racj stanu polityce Rzymu. W polityce wewntrznej Zygmunt III Waza, wykorzystujc mier Zamoyskiego, czyni co raz to nowe zabiegi zmierzajce do wzmocnienia swojej wadzy.

57

Stanisaw Jaksa Bykowski Doradcami krla stali si jezuici (m.in. Piotr Skarga), a kuria rzymska, ignorujc polsk racj, angaowaa Rzeczpospolit w swoje plany walki z innowiercami. Polska ssiadowaa z krajami, ktre zerwawszy z Rzymem przeszy na protestantyzm. Polska miaa sta si narzdziem do zniszczenia Reformacji w tych pastwach. Rzym uwika te Polsk w walk z Turcj. W ten sposb stana ona przeciw wszystkim ssiadom. W tych warunkach ogromne znaczenie miaa jedno caego narodu politycznego. Zygmunt III by krlem bardzo ambitnym, by wiadomy swego celu, ale nieszczliwe jego denia kierowane osobistymi pobudkami odzyskania tronu szwedzkiego, nie pokryway si z celami narodowymi. Chcia je te realizowa sam, nie liczc si z nikim. Zygmunt III Waza pragn wzmocni wadz krlewsk, ale dla krla silna wadza monarchy rwnaa si absolutyzmowi i miaa by narzdziem katolicyzmu. Krl odepchn od siebie jednostki wybitne jak Zamoyski, Chodkiewicz, Radziwi, kiewski, a otoczy si ludmi miernymi, ktrych zobowiza, nadajc im dobra ziemskie. Punkt cikoci wadzy przesun na senat, w ktrym liczy przede wszystkim na dostojnikw duchownych, a take na magnatw, posiadaczy ogromnych fortun. Rozbudowa sejmiki, ktrych rosnce znaczenie osabio sejm. Decydujcy wpyw na nie mieli magnaci. W 1605 r. zaogni si konflikt szlachty z krlem na sejmie w 1605 r. mier przywdcy opozycji szlacheckiej, Jana Zamoyskiego, wysuna na czoo ruchu ludzi o mniejszych zdolnociach politycznych, jak popularny wrd szlachty wojewoda krakowski Mikoaj Zebrzydowski czy Janusz Radziwi, obraony na krla za pominicie go przy rozdawnictwie dostojestw z powodu innowierstwa. Obawiano si rwnie, zreszt susznie, zaprzestania polityki tolerancji religijnej32. Zygmunt III zamierza wzmocni swoj wadz osign poprzez zlikwidowanie wolnej elekcji i ograniczenie roli sejmu walnego i nietykalnoci osobistej
32 H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Krakw 1989, s. 2-3; T. Wojak, Szkice z dziejw Reformacji w Polsce, data korzystania 09.02.2012.

58

Stanisaw Jaksa Bykowski szlachty, co bardzo niepokoio redni szlacht. Panowanie Zygmunta III przynioso ostry kryzys parlamentaryzmu polskiego. Rola sejmu zosta ograniczona w praktyce tylko do uchwalania podatkw. Coraz czciej sejm rozchodzi si bez podjcia uchwa. Wzrosa rola senatu, gdzie w wskim gronie zapaday wszystkie wakie decyzje. Wzrost znaczenia oligarchii magnackiej spowodowa osabienie wadzy wykonawczej i sdowej. Reakcja feudalna paraliowaa wpywy postpowej szlachty i mieszczastwa. Przyszo wic do zahamowania rozwoju myli politycznej i ujawnienia tendencji wstecznych. W 1606 r. zwoano sejm walny. Zygmunt III, obawiajc si, e opozycja udaremni uchwalenie podatkw na wojn szwedzk, postanowi wreszcie przychyli si do skarg protestantw na szykany i represje, jakich doznawali i poleci opracowanie nowej konstytucji. Szlachta zapragna te podj uchway zmierzajce do reformy pastwa, ale za cen ograniczenia prerogatyw duchowiestwa. Uzgodniony projekt konstytucji miano zatwierdzi nastpnego dnia. Jednak w nocy krl przedstawi projekt ustawy swym spowiednikom Skardze i Bartschowi, ktrzy sprzeciwili si konstytucji. Nazajutrz ustaw odrzucono. Sejm zosta zerwany. Niemniej krl zdecydowa si rozesa uniwersa o poborze podatku potrzebnego na wojn ze Szwecj. Brak uchway sejmowej wzburzy szlacht. Jeszcze pod koniec obrad poirytowani na krla posowie, zebrali si dnia 9 kwietnia 1606 r. na zjedzie w Stycy33. Szlachta przybya do Stycy, aby rozway spraw naprawy pastwa. Do Stycy przyby razem z kilkoma innymi senatorami rwnie Stanisaw, ktry bezskutecznie prbowa namwi niezadowolon szlacht do ugody z krlem. Niestety Mikoaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, kreowany na nowego trybuna szlacheckiego nie mia konkretnego programu i nie by w stanie nada ruchowi szlacheckiemu kierunku. Zreszt sam by ultrakatolikiem, przeciwnikiem ograniczenia przywilejw duchowiestwa. Chodzio mu nie tyle o napraw Rzeczypospolitej, ile o zakwestionowanie prohabsburskiej polityki krla. Ta niejasna postawa przywdcy sprawia, e wielu opucio zjazd w Stycy. W Stycy
33

Tame, data korzystania 09.02.2012.

59

Stanisaw Jaksa Bykowski uchwalono uniwersa, w ktrym nawoywano, ca szlacht, aby stawia si na dzie 4 czerwca 1606 r. na zjazd pod Lublinem. Tymczasem krl w tym samym czasie, kiedy mia si odby zjazd w Sandomierzu, zwoa kontr-zjazd do Wilicy. Byo to zrczne posunicie, gdy doszo do rozbicia mas szlacheckich. W Wilicy stawili si licznie zwolennicy krla wraz z wojskiem kwarcianym. W sytuacji zagroenia rokoszanie zgodzili si na ugod, do ktrej doszo pod Janowcem w padzierniku 1606 r. Przywdcy rokoszu: Zebrzydowski i podczaszy litewski Janusz Radziwi przeprosili krla. Sporne sprawy mia rozstrzygn najbliszy sejm. Zawieszenie broni nie trwao jednak dugo34. W czerwcu 1607 r. doszo do zjazdu szlachty w Jdrzejowie, gdzie masy zrewoltowanej szlachty wypowiedziay posuszestwo krlowi i ogosiy akt detronizacji Zygmunta III.

34

Tame, data korzystania 09.02.2012, J. Szujski, Dzieje Polski, s. 174.

60

Stanisaw Jaksa Bykowski W tej sytuacji o kompromisie nie mogo ju by mowy, a obie strony rozpoczy przygotowania do konfrontacji zbrojnej, do ktrej doszo podczas bitwy pod Guzowem stoczonej w dniu 5 lipca 1607 r., a zakoczonej klsk rokoszan zadan przez wierne krlowi wojska zacine dowodzone przez hetmana polnego koronnego Stanisawa kiewskiego i hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza. Dziki postawie i talentom dowdcw armii krlewskiej, a take postawie samego Zygmunta III, ktry zabroni cigania uciekajcych, bitwa miaa agodny przebieg. Regalici mieli jedynie trzydziestu zabitych, rokoszanie za niespena dwustu. Po klsce rokoszu sytuacja w kraju, uspokoia si35.

35

J. Besala, Gdy bracia brali si do bicia, Polityka, 2007, nr 28 (2612), s. 73-75.

61

Stanisaw Jaksa Bykowski Rokosz zakoczy si zwycistwem krla, lecz wzmocnienie wadzy krlewskiej zostao udaremnione. Aby si przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy przepis o prawie do wypowiedzenia krlowi posuszestwa oraz nakazano senatorom rezydentom zdawa spraw sejmowi z urzdowania przy boku monarchy.

Krl zgodnie z wol magnatw (niechccych wzmocnienia jego wadzy) odstpi od wymierzenia kar buntownikom. Rozpoczy si dugie, bo trwajce do 1609 r. rokowania pomidzy krlem, regalistami a rokoszanami. Regalici, wrd ktrych wikszo stanowili magnaci, nie dyli do zbytniego wzmocnienia wadzy krlewskiej. Uniwersa konwokacji, datowany na 9 lipca 1608 r., oznajmia wreszcie o zaprowadzeniu zgody powszechnej w Rzeczpospolitej. Rokoszanie przeprosili krla dopiero w 1609 r., ktry udzieli im penej amnestii. adne reformy zmierzajce do wzmocnienia wadzy monarszej bd naprawy systemu politycznego, nie zostay przepro-

62

Stanisaw Jaksa Bykowski wadzone, a jedynym zwycizc bya magnateria. Senat sta si porednikiem midzy szlacht a krlem. To wanie rokosz sandomierski, zakoczy okres tzw. demokracji szlacheckiej i rozpocz kolejny etap w historii polski zwany Rzeczpospolit magnack36. W trakcie rokoszu Stanisaw wraz z synami i modszym bratem Piotrem (zm. 1633 r.), od 1602 r. kasztelanem konarsko-sieradzkim opowiedzia si po stronie krla. Bykowski wraz z wojewod sieradzkim Aleksandrem Koniecpolskim zdoali utrzyma w wiernoci do krla szlacht swojego wojewdztwa. A wiosn, kiedy zrewoltowana szlachta wielkopolska zamierzaa doczy do Zebrzydowskiego w Jdrzejowie pod Sandomierzem, na czele regalistw zastpili im drog w Sieradzu oraz wysali swego przedstawiciela z protestem przeciw gromadzeniu si na ich ziemi. Pniejsze skargi rokoszan dowodz, e nie poprzestano na sowach37. Po umierzeniu rokoszu Stanisaw, podobnie jak kiewski, opowiada si za agodnym potraktowaniem buntownikw. Midzy innymi w maju 1608 r. na konwokacji krakowskiej Stanisaw reprezentowa
Tame, s. 75. H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Krakw 1989, s. 54, H. Schmitt, Rokosz Zebrzydowskiego, Lww 1858, s. 438.
36 37

63

Stanisaw Jaksa Bykowski

64

Stanisaw Jaksa Bykowski

Zygmunt III Waza (1566-1632), ktrego najbliszym wiernym poddanym by Stanisaw Jaksa Bykowski

Zygmunt III Waza 1596 r. przenis stolic Rzeczypospolitej do Warszawy

Kolumna Zygmunta III wzniesiona zostaa w 1644 r. przez Wadysawa IV ku czci ojca

65

Stanisaw Jaksa Bykowski interesy Zygmunta Grudziskiego wojewody rawskiego, jednego z przywdcw rokoszu Zebrzydowskiego. Po dugich rokowaniach Bykowski wyjedna u krla przyrzeczenie Grudziskiemu, ktry ponownie przysig wierno wadcy i przeszed z protestantyzmu na katolicyzm38. W nagrod za wierno okazan w trakcie rokoszu Stanisaw w 1609 r. zosta mianowany wojewod sieradzkim. W latach 1611-1618 zosta wyznaczony na deputata do rozstrzygnicia sporw granicznych pomidzy ziemi wielusk a habsburskim lskiem. W 1620 r. wobec zbliajcej si wojny z imperium osmaskim wszed w skad krlewskiej rady wojennej. By to szczyt kariery Stanisawa, ktry zmar 4 maja 1624 r. Zosta pochowany w rodzinnej kaplicy pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny przy kociele dominikaskim w Piotrkowie. By onaty dwukrotnie. Z obu maestw mia 11 synw i 5 crek. Stanisaw by posiadaczem licznych dbr gwnie w powiatach sieradzkim i piotrkowskim. Ze wszystkich jedenastu synw Stanisawa z imienia znamy tylko kilku. Najstarszy z nich Adrian Bykowski wstpi do zakonu Jezuitw, gdzie zosta rektorem kolegium Toruskiego. Funkcj t peni do swojej mierci w 1617 r. Drugi syn Baltazar Bykowski, zgina jesieni 1611 r. w trakcie prby przedarcia si hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza do oblonej na moskiewskim kremlu polskiej zaogi39. Jan trzeci syn wojewody Sieradzkiego, starosta Sieradzki i Warski, dworzanin krlewski wraz z brami i ojcem, podpisa akt zjazdu Wilickiego opowiadajc si za Zygmuntem podczas Rokoszu Zebrzydowskiego. W 1616 r. mianowany zosta kasztelanem konarsko-sieradzkim. Kilkakrotnie by wybierany posem na sejm. Kilkakrotnie sieradzkie sejmiki deputackie wyznaczay go na swego przedstawiciela do Trybunau Skarbowego w Radomiu. Bya to najwysza izba obrachunkowa Korony majca uprawnienia sdu skarbowego. Trybuna
E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie, s. 127. A. Naruszewicz, ywot J. K. Chodkiewicza, wojewody wileskiego, hetmana wielkiego W. Ks. Lit, T. II, Przemyl 1858, s. 27.
38 39

66

Stanisaw Jaksa Bykowski zajmowa si kontrol i ocen wydatkw oraz przychodw skarbu publicznego. Kontrolowa podskarbich i urzdnikw skarbowych. W latach 1620-1630, Jan peni wan i prestiow funkcj marszaka trybunau koronnego w Piotrkowie dla ziem prowincji wielkopolskiej. Trybuna koronny by najwyszym sdem apelacyjnym dla spraw prawa ziemskiego normujcego stosunki midzy szlacht. W roku 1626 otrzyma dodatkowo starostwo wareckie. W 1627 r. wraz z ojcem zosta wyznaczony na komisarza sejmowego do uspokojenia niepokojw na granicy polsko-lskiej. Zmar w 1633 r.40

40 Bykowski Jaksa Jan, (w:), Polski Sownik Biograficzny, pod red W. Konopczyskiego, Krakw 1937, s. 163.

67

68

Przemysaw Jaksa Bykowski

Przemysaw Jaksa Bykowski

Czwarty syn Stanisawa, kasztelan sieradzki. Dwukrotnie w 1628 r. i 1632 r. by wybierany na marszaka na sejmikach ziemskich. W 1632 r. w czasie elekcji syna Zygmunta III Wadysawa IV, szlachta sieradzka wybraa go na swego przedstawiciela do specjalnej komisji egzorbitacyjnej sejmu elekcyjnego, ktra spisywaa naduycia prawa popenione w czasie ostatniego panowania i po uzyskaniu aprobaty sejmu uniewaniaa je, przywracajc stan poprzedni. W 1637 r. by wybrany na posa na sejm41. W tym samym roku uzyska starostwo przedeckie i kodawskie. W 1638 r. zosta chorym sieradzkim. Na sejmie z 1638 r., zosta wybrany na czonka komisji do zapaty wojsku oraz komisji do uregulowania spraw sportowych i celnych z Krlewcem, oraz deputatem na trybuna skarbowy. W 1643 r. zosta ponownie wybrany posem na sejm. W 1645 r. zosta mianowany kasztelanem czyckim, a rok pniej sieradzkim42. Kluczowym momentem w yciu Przemysawa by pamitny i burzliwy sejm z 1646 r. Sejm ten zwizany by z planami krla wywoania wojny z Turcj. Plany wojny z Turcj wytyczono na dworze krlewskim ju w latach trzydziestych XVII wieku. Krl natrafi wwczas na problem z ich realizacj, bowiem stanow41 42

R. Koodziej, Pierwszy sejm z 1637 roku, Toru 2004, s. 271. K. Niesiecki, Herbarz Polski, T. 2, Lipsk 1845, s. 376-378.

69

Przemysaw Jaksa Bykowski czo sprzeciwia si temu szlachta i magnateria. Krl wybra drog tajnych dziaa. Mimo to wadca dy do sprowokowania wojny i stosowa metod faktw dokonanych. Dla swojej polityki pozyska kozakw, ktrych przedstawiciele starszyzny zostali wezwani na tajne rokowania, w ktrych uczestniczyli m.in. Bohdan Chmielnicki i Iwan Barabasz. Wiosn 1646 r. krl zacz wydawa listy na zacig wojsk. Nie chcieli jednak przyoy na nich pieczci zarwno kanclerz koronny, jak i wielki kanclerz litewski. Krl piecztowa wic te akty sw prywatn pieczci pokojow, dlatego nie miay one mocy prawnej.

Kozaccy zaporoscy. Ich problem wypeni take ostatnie lata ycia Przemysawa Jaksy Bykowskiego, ktry usiowa pogodzi szlacht i krla na sejmie w 1646 r. w zwizku z wykorzystaniem Kozakw w ewentualnej wojnie z Turcj

W 1646 r. sejm sprzeciwi si planom wojny polsko-tureckiej. Wywoao to niezadowolenie Kozakw, ktrzy liczyli na zwikszenie rejestru. Brak akceptacji szlachty dla wojennych planw krla sta si jedn z przyczyn buntu kozackiego, ktry wybuch w 1648 r. zwany powstaniem Chmielnickiego, od nazwiska atamana kozackiego, ktry stan na czele rewolty. Lokalny bunt wkrtce przerodzi

70

Przemysaw Jaksa Bykowski si w wielkie powstanie kozacko-chopskie. Przemysaw prbowa nieudolnie pogodzi krla, jego zwolennikw z przeciwnikami wojny z Turcj, ale nie majc zbyt silnej pozycji a tym samym posuchu oraz wielkiego tumultu zosta przez wszystkich zlekcewaony i niczego nie osign43. Jeszcze w 1648 r. podpisa si za elekcj Jana Kazimierza Wazy44, ktry panowa w latach 1648-1668. Przemysaw Jaksa zmar w styczniu 1649 r.45

Wizerunek obrad w czasie wolnej elekcji. W 1648 r. bra w niej udzia Przemysaw Jaksa Bykowski popierajc Jana Kazimierza

Kolejnym przedstawicielem rodu Bykowskich, ktry osign urzd wojewody, by Stanisaw Bykowski (zm. ok. 1701 r.). Obj on w 1688 r. urzd wojewody inowrocawskiego. Brak jest wzmianek na temat jego ycia i dziaalnoci politycznej46.

Stanisawa Owicima dyariusz 1643-1651, Krakw 1907, s. 171,186. J. Dunin-Borkowski, M. Dunin-Wsowicz, Elektorowie krlw Wadysawa IV., Michaa Korybuta, Stanisawa Leszczyskiego i spis stronnikw Augusta III, Lww 1910, s. 20. 45 W. Czapiski, Bykowski Przemysaw, (w:), Polski Sownik Biograficzny, pod red W. Konopczyskiego, 1937, s. 165. 46 http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267.
43 44

71

Przemysaw Jaksa Bykowski

Kolejnym wojewod z rodu Jaksw z nadania krla Jana III Sobieskiego by Stanisaw Jaksa Bykowski, ktremu powierzono wadztwo nad wojewdztwem inowrocawskim

72

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich

Pierwsze wzmianki w rdach pisanych dotyczce pooonej obecnie w granicach miasta Piotrkowa Trybunalskiego dawnej wsi Byki pochodz z 1416 r. Wwczas wie ta wymieniona zostaa, jako wasno prywatna rodu Jaksa Bykowskich herbu Gryf. Nie wiadomo dzi dokadnie, jak wygldao pierwotne, redniowieczne zaoenie mieszkalne tej pnogotyckiej budowli. By moe jej najstarszy element stanowi kamienna, licowana ceg baszta, ktrej powstanie specjalici datuj na drug poow XVI wieku. Baszta ta zbudowana jest na planie kwadratu, a na wysokoci pierwszego pitra przechodzi w szeciobok. By moe miaa ona charakter obronny, o czym wiadcz zachowane do dzi otwory strzelnicze47. Najwczeniejsze przekazy na temat zamku pochodz z 1604 r. i dotycz jego modernizacji, realizowanej przez wojewod sieradzkiego Stanisawa Jaks Bykowskiego oraz jego maonk kasztelank czyck Petronel z Maachowic Maachowsk. Zamek zosta wwczas zmieniony na renesansowy paac48.
47 48

http://www.zamkipolskie.com/byki/byki.html, data korzystania 10.02.2012. http://www.zamkiobronne.pl/zamki-w-polsce-opis-327.htm, data korzystania 10.02.2012.

73

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich

W 1705 r. wie Byki przesza na wasno rodziny Wykw, ktra jednak nigdy tu nie zamieszkaa. Odbio si to na kondycji zamku, ktry opuszczony i zaniedbany stopniowo popada w ruin. Zmiany pojawiy si dopiero w 1847 r., kiedy to zamek kupili Jeziorascy i czciowo go odbudowali, rwnoczenie jednak zacierajc niektre pierwotne cechy stylowe. Zbudowany na planie wyduonego prostokta ceglany zamek dawniej posiada cztery baszty, po modernizacjach pozostay jedynie dwie: wspomniana pnocna baszta obronna i kwadratowa baszta poudniowa, przypuszczalnie penica dawniej rol prywatnej kaplicy.

74

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich

Dwie wojny wiatowe nie byy dla paacu zbyt askawe. Podczas I wojny w zamku stacjonoway wojska niemieckie, przyczyniajc si do dewastacji pierwszego pitra. Z kolei II wojna wiatowa przyniosa zniszczenie pnocnej czci paacu i w konsekwencji czciow rozbirk baszty. Zaraz po zakoczeniu dziaa wojennych wczesny waciciel paacu Maksymilian Czarniecki przekaza zniszczony obiekt do dyspozycji szkolnictwa. W latach 1959-1964 paac zosta gruntownie odremontowany, a od 1980 r. mieci si tu Orodek Doradztwa Rolniczego.

75

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich

Plan sytuacyjny zamku w Bykach i wejcie gwne do obiektu rodowego Jaksa Bykowskich

76

Dzieje zamku rodzinnego Jaksa Bykowskich

Obecnie, jest to budowla jednopitrowa na planie wyduonego czworoboku wzniesiona z cegy i pokryta tynkiem. W rodkowej czci paacu znajduje si dwukondygnacyjny ryzalit bramny nazywany te wie. W czci przyziemnej jest brama przejazdowa. Od poudnia i zachodu paac opasa park, ktry dawniej by wikszy i prawdopodobnie otoczony kanaami49. Oficjalnie paac nie jest udostpniany dla zwiedzajcych, ale z racji penionej funkcji Orodka Doradztwa Rolniczego od poniedziaku do pitku mona swobodnie wej do jego wntrza.
49

Tame, data korzystania 10.02.2012.

77

78

Antoni Jaksa Bykowski

Antoni Jerzy Jaksa Bykowski

( ur. 1746 r., zm. po 1801 r.)
Antoni Jerzy Jaksa Bykowski, genera adiutant krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Urodzi si 5 maja 1746 r., jako czwarty syn Macieja Jaksy Bykowskiego podstolego Racawskiego i Bogumiy ze witorzeckich. Majc osiemnacie lat, podpisa si pod ostatni woln elekcj, podczas ktrej wybrano na krla Stanisawa Poniatowskiego. Elekcja ostatniego krla Polski znacznie rnia si od tych, ktre miay miejsce w wieku XVI czy XVII, wolna bya tylko z nazwy. Majc lat 22, wstpi do Szkoy Rycerskiej, gdzie uczy si razem z Tadeuszem Kociuszko50. 20 lutego 1768 r., bdc jeszcze formalnie kadetem Szkoy Rycerskiej, Antoni Jerzy otrzyma patent na stopie chorego z rk generaa i wojewody Kazimierza Granowskiego. Potwierdzenie stopnia otrzyma dopiero rok pniej51. Mundur kadeta Szkoy Rycerskiej
50 A. M. Skakowski, Bykowski Jaksa Antoni Jerzy, h. Gryf, Polski Sownik Biograficzny, pod red. W. Konopczyskiego, Krakw 1937, s. 162. 51 Tame, s. 162.

79

Antoni Jaksa Bykowski

Antoni Jerzy Jaksa Bykowski jako adiutant, nalea do grona najbliszych wsppracownikw krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego (1732-1798)

Obiady czwartkowe organizowane byy przez krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego regularnie co tydzie i trway od trzech do czterech godzin. Przewanie odbyway si na Zamku Krlewskim, latem w azienkach. Celem spotka byy rozmowy na tematy zwizane ze sztuk, nauk, omawianie dzie literackich. Za stron organizacyjn tych spotka odpowiedzialny by m.in. Antoni Jerzy Jaksa Bykowski jako adiutant krla

80

Antoni Jaksa Bykowski W kolejnych latach jego kariera potoczya si szybko. Po 1769 r. suy w wojsku litewskim w stopniu kapitana, po pierwszym rozbiorze zosta mianowany adiutantem przybocznym krla, a nastpnie awansowa do stopnia generaa-adiutanta krlewskiego. By zwolennikiem reform sejmu wielkiego. W 1790 r., wraz ze swym stryjecznym bratem Stefanem Bykowskim, chorym miskim, Antoni Jerzy zosta czonkiem Komisji Porzdkowej Cywilno-Wojskowej dla wojewdztwa miskiego. By to kolegialny organ administracji terenowej, ktry oprcz oglnych zada administracyjno-policyjnych powierzone mia m.in. sprawy dostaw ywnoci i furau dla wojska, zakwaterowania oddziaw, dostarczania kantonistw (po uchwaleniu poboru), nadzr nad stanem drg i mostw. Zajmowa si te sprawami zwizanymi z gospodark, owiat i opiek spoeczn.

Pokj audiencjonalny na zamku krlewskim, w ktrym krl przyjmowa goci w otoczeniu najbliszych wsppracownikw

81

Antoni Jaksa Bykowski Antoni Jaksa Bykowski uczestniczy w pracach nad ustanowieniem Konstytucji 3 Maja wraz z czonkami Stronnictwa Patriotycznego m.in. Stanisawem Maachowskim i Ignacym Potockim.

Moment uchwalenia Konstytucji 3 Maja 1791 r. wrd zebranych, obok krla, Antoni Jaksa Bykowski (adiutant krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego)

Konstytucja 3 Maja (waciwie Ustawa Rzdowa z dnia 3 maja) ustawa regulowaa ustrj prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Powszechnie przyjmuje si, e konstytucja ta bya pierwsz w Europie i drug na wiecie (po konstytucji amerykaskiej z 1787 r.) nowoczesn, spisan konstytucj

W 1792 r. zosta komornikiem wojewdztwa miskiego. Bezenny zmar prawdopodobnie po 1801 r.52
52

Tame, s. 162; http://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja_Porzdkowa_Cywilno-Wojskowa.

82

Antoni Jaksa Bykowski

Oryginalny manuskrypt Konstytucji 3 Maja, nad ktr pracowa m.in. Antoni Jaksa Bykowski wraz z czonkami Stronnictwa Patriotycznego Stanisawem Maachowskim i Ignacym Potockim

83

84

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski

(1815-1895)
Stanisaw Jakub urodzi si 1 maja 1815 r. w Karowie (parafia uhnowska, na pnoc od Lwowa)53. y w czasach, gdy po rozbiorze dokonanym w 1795 r. przez ocienne mocarstwa Imperium Rosyjskie, Krlestwo Prus i Habsburgw, Rzeczpospolita znikna z politycznych map Europy. By synem Franciszka Jzefa ziemianina, chorego z czasw insurekcji kociuszkowskiej i Rozalii z Boczkowskich. Pierwsze nauki pobiera w domu, a nastpnie uczszcza do szkoy w kwi i we Lwowie. W 1832 r. rozpocz studia na Uniwersytecie Lwowskim, niestety brak informacji, na ktry z trzech nauczanych wwczas fakultetw uczszcza. Na okres jego studiw przypado tworzenie si na uniwersytecie konspiracyjnych organizacji studenckich, takich jak Zwizek Przyjaci Ludu, Wglarstwo Polskie czy Stowarzyszenie Ludu Polskiego, jednak brak informacji czy w dziaalno ktrej z nich Stanisaw by zaangaowany. Gdy zmar jego ojciec, Stanisaw musia zaj si pozostawionym przez niego gospodarstwem rolnym. Dzierawi majtki w Sokalszczynie (Rozdaw i Zabue), a pniej take na Podolu (Popowce w powiecie zaleszczyckim) i na Pokuciu (Zagwd pod Stanisawowem). Na skutek podziau rodzinnego ma-

53 Adam Mieczysaw Skakowski, Bykowski Jaksa Stanisaw Jakub (w:) Polski Sownik Biograficzny, tom II, 1932 r., s. 166.

85

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski jtku otrzyma poow Koliniec (powiat tumacki)54. W 1848 r. nasiliy si na ziemiach zaboru austriackiego ruchy niepodlegociowe, podsycane sukcesami Wiosny Ludw w Pradze i Wiedniu oraz dymisj znienawidzonego przez Polakw austriackiego kanclerza Klemensa Metternicha. Z Krakowa i Lwowa Polacy sali do cesarza austriackiego Ferdynanda I Habsburga petycje, dajc midzy innymi rwnoci wobec prawa, wolnoci sowa, zniesienia paszczyzny, spolszczenia szk i urzdw, amnestii dla winiw politycznych. Domagali si take utworzenia Gwardii Narodowej. Gubernator Franz Stadion zgodzi si na uwolnienie winiw politycznych, natomiast w innych sprawach odwoa si do decyzji cesarza. W marcu 1848 r. zostaa utworzona postulowana Gwardia Narodowa, czyli obywatelska ochotnicza formacja wojskowa. W samym Lwowie liczya ona 2000 onierzy, dowodzi nimi genera Jzef Bonawentura Zauski. W tworzenie Gwardii zaangaowa si take Stanisaw Jaksa Bykowski, organizujc jej oddzia w miejscowoci Sokal. Zosta wwczas mianowany podporucznikiem. Ostatecznie niepodlegociowe wystpienia Pola54

Tame, s. 166.

86

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski kw w zaborze austriackim spacyfikowano, a oddziay Gwardii Narodowej po kilku starciach z armi austriack zostay rozbrojone. Spord polskich postulatw zrealizowano tylko zniesienie paszczyzny. O czynnym zaangaowaniu Stanisawa Jaksy Bykowskiego w ycie spoeczne i polityczne wiadczy take jego udzia w kolejnym zrywie przeciw pastwom zaborczym powstaniu styczniowym, ktre rozpoczo si 22 stycznia 1863 r. I cho nieznane s szczegy udziau Stanisawa w powstaniu, to jednak byo ono tak wanym wydarzeniem w dziejach Polski, e naley je czytelnikowi przybliy i nakreli motywy kierujce powstacw do wystpienia przeciwko zaborcy. Powstanie styczniowe, ktre zakoczyo si 11 kwietnia 1864 r. byo najwikszym polskim powstaniem narodowym wywoanym przeciwko Rosji. I cho walki toczyy si na terenie zaboru rosyjskiego, to szeregi ochotnikw cigny do powstania take z dwch pozostaych zaborw. Powstanie byo odpowiedzi Polakw na narastajcy terror ze strony wadz carskich, poprzedziy je krwawo tumione demonstracje polskie. Polacy coraz bardziej domagali si reform, zwaszcza agrarnych i uniezalenienia pastwa polskiego od Rosji. Liczyli rwnie na sabo Rosji po przegranej wojnie krymskiej (1853-1856). Polacy zobaczyli wwczas sabo swego zaborcy, co wzmocnio tendencje niepodlegociowe wrd modego pokolenia

87

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski Polakw. Wpyw na rozbudzenie nadziei niepodlegociowej miaa niewtpliwie tzw. odwil posewastopolska, czyli reformy przeprowadzone przez cara Aleksandra II. Po 1856 r. zagodzono cenzur, pojawia si moliwo legalizacji niektrych polskich organizacji, wprowadzono take amnesti dla winiw politycznych. W Krlestwie Polskim ponownie wprowadzono Rad Stanu z Aleksandrem Wielopolskim na czele. Zdawano sobie jednak spraw, e reformy nie mog pj zbyt daleko, czego wyraz da sam car podczas wizyty w Warszawie w 1856 r. W Krlestwie Polskim istniay w tym czasie dwa obozy: czerwonych opowiadajcych si za szybkim rozpoczciem walk i wysuwajcych program odbudowy pastwa polskiego w granicach przedrozbiorowych, ktrego gwnymi przedstawicielami byli Ludwik Mierosawski, Zygmunt Sierakowski i Jarosaw Dbrowski. Obz biaych skupia zwolennikw agodnych reform przeprowadzanych w porozumieniu z carsk Rosj. Do ugody z Carem Aleksandrem przekonywa rwnie Aleksander Wielopolski. Obz biaych grupowa bowiem ziemiastwo, arystokracj i bogate warstwy mieszczastwa, ktre domagao si odsunicia powstania na dalsze lata. By uniemoliwi dziaalno coraz liczniejszych organizacji spiskowych w Krlestwie Polskim margrabia Aleksander Wielopolski zarzdzi w poowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobr do wojska rosyjskiego (tzw. brank). Przygotowane zostay imienne listy, obejmujce okoo 12 tysicy osb, podejrzanych o przynaleno do organizacji patriotycznych. Zamierzona branka do wojska zostaa jednake zbojkotowana i 22 stycznia wybucho zbrojne powstanie. Czerwoni utworzyli Tymczasowy Rzd Narodowy i proklamowali powstanie. Wydano manifest powstaczy wzywajcy do walki oraz dekrety o uwaszczeniu chopw.

88

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski Powstanie planowane przez czerwonych na wiosn na skutek ogoszenia branki zostao znacznie przyspieszone, co odbio si na jego przygotowaniu. Powstacom brakowao broni i amunicji, kierownictwo powstania byo niejednolite i skcone. Nie istniao regularne wojsko, a jedynie oddziay partyzanckie, z ktrych zaledwie niewielki odsetek walczcych by wyszkolony i dobrze uzbrojony. Po kilku tygodniach w marcu do powstania przyczyli si biali, przejmujc na krtko kierownictwo powstaniem. Stao si to po mierci przywdcw czerwonych Bobrowskiego i rozstrzelanego przez Rosjan Zygmunta Padlewskiego. Od kwietnia wojskami powstaczymi kierowali kolejno gen. Ludwik Mierosawski oraz dyktatorzy powstania gen. Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Dyktatur Langiewicza popiera te znany warszawski bankier Leopold Kronenberg, a po jego upadku zapewni w Rzdzie Narodowym przewag biaych. Wtedy te Kronenberg wspar finansowo powstanie. Niestety, jedn z przyczyn klski bya nie tyle polityka Wielkopolskiego i nielicznego grona jego zwolennikw, lecz cakowita nie-

89

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski udolno elit pretendujcych do kierowania powstaniem. Mierosawski okaza si niewypaem i skompromitowa si jako dowdca i czowiek. Rozmaite koterie wchodziy w rnorakie konfiguracje dla zwikszenia swoich wpyww, dla uzyskania przewagi personalnej. Zdumiewa musi gszcz powiza, sprzecznych posuni, intryg, otwartego zwalczania swoich. Mona niekiedy doj do wniosku, e Rosja jako polityczny wrg potrzebna bya tylko po to, aby znale patriotyczne i moralne uzasadnienie dla prowadzenia zaciekych sporw wewntrznych55. Kluczow rol w tej grze politycznej majcej na celu ustanowienie stabilnej i trwaej wadzy odegra Leopold Kronenberg, najbogatszy warszawski bankier, przemysowiec, a zarazem czowiek, ktremu nieobce byy losy Rzeczypospolitej. W omawianej sytuacji Kronenberg podj dziaania integrujce, a przynajmniej porzdkujce sytuacj posugujc si porednictwem Mieczysawa Waligrskiego (czonka zespou redakcyjnego Gazety Polskiej)

Wincenty Kirchmajer, bankier krakowski i waciciel konserwatywnego Czasu, by dysponentem pienidzy nalecych do Kronenberga lub udostpnianych mu. Celem Kronenberga byo utworzenie rzdu narodowego, w skad ktrego wchodzili przedstawiciele wszystkich ugrupowa i frakcji politycznych.

55

or A. Kronenberg. Dzieje fortuny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 314.

90

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski

Krakowska gazeta Czas z dnia 1 kwietnia 1864 r., w ktrej czsto pisywa Stanisaw Jaksa w trakcie powstania styczniowego, wspierajc swoimi tekstami polityk Leopolda Kronenberga, majc na celu utworzenie rzdu narodowego, w skad ktrego weszliby przedstawiciele wszystkich frakcji politycznych

W misj t wczony zosta rwnie Wincenty Kirchmajer i Stanisaw Jaksa Bykowski, ktry na amach gazety Czas by ordownikiem i mocno wspiera strategiczne posunicia lansowane przez Leopolda Kronenberga. We wrzeniu 1863 r. powstanie styczniowe zaczo przeywa gboki kryzys. Opanowa go dopiero Romuald Traugutt, ktry obj stanowisko dyktatora 18 padziernika 1863 r. Traugutt powoa regularne oddziay wojska i wprowadzi dyscyplin. Niestety ta reorganizacja powstacw przysza za pno i powstanie coraz bardziej sabo. Caoci dopeniy jeszcze dwa dekrety wydane 2 marca 1864 roku przez cara Aleksandra II, w ktrych nadawa on chopom na wasno ca uytkowan przez nich ziemi. W ten sposb przecign chopw do obozu antypowstaczego. 11 kwietnia 1864 r. wojska rosyjskie schwytay Romualda Traugutta i jego wsppracownikw. Oznaczao to waciwie koniec powstania styczniowego.

91

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski Oddziay powstacw unikay walnej bitwy, ktra moga zakoczy si totaln porak powstania, walki miay, wic charakter wojny partyzanckiej. Stoczono okoo 1200 potyczek i mniejszych bitew. W wojskach powstaczych suyo cznie ok. 200 000 ludzi. Zgino okoo 30 tysicy uczestnikw. Nie nadesza adna pomoc z zagranicy, na jak liczono, zwaszcza z Francji. Mocarstwa zachodnie poprzestay na wydaniu bardzo oglnych deklaracji dyplomatycznych, uwaajc polskie powstanie za wewntrzn spraw Imperium Rosyjskiego. Natychmiast po stumieniu powstania Rosjanie rozpoczli surowe represje. Kilkadziesit tysicy uczestnikw walk zesano na Syberi. Wadze rosyjskie przystpiy te do wzmoonej rusyfikacji spoeczestwa polskiego, majcej na celu upodobnienie Kongreswki do innych prowincji Imperium Rosyjskiego. Zlikwidowano autonomi Krlestwa Polskiego, nazywanego odtd Krajem Przywilaskim. Klska powstania styczniowego spowodowaa ogromne straty materialne, ludnociowe oraz konfiskat majtkw uczestnikw powstania. Do szk i urzdw administracyjnych, jako jzyk oficjalny wprowadzono jzyk rosyjski. Represji nie unikn take Stanisaw Jaksa Bykowski i za

92

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski sw pomoc niesion powstaniu zosta uwiziony w Tarnopolu, podzielajc tym samym los wielu Polakw. Wstrzs, jakim bya klska powstania styczniowego, mia swoje odbicie w twrczoci literackiej. Tematyk t w swoich utworach poruszali midzy innymi Eliza Orzeszkowa, Maria Dbrowska, Stefan eromski, Bolesaw Prus. Swoje prby literackie poczyni take Stanisaw wydajc we Lwowie w drukarni Zakadu Narodowego im. Ossoliskich w 1871 r. liczce okoo 100 stron Pamitniki onierza Polskiego ze zdarze prawdziwych spisane. W rkopisie pozostawi take Pamitnik modoci oraz Zapiski z 1848 roku56. Natomiast wydarzenia biece komentowa na amach gazet informacyjno-politycznych: Gazety Narodowej oraz Czasu. W latach 70-tych XIX wieku Stanisaw piastowa wane stanowisko w administracji austriackiej sta na czele rady powiatowej w Zaleszczykach. Rady te liczyy 26 czonkw i sprawoway nadzr nad gminami oraz zajmoway si sprawami wewntrznymi powiatu, gwnie owiat, sieci drg, bankowoci. Stani56

PSB, s. 166; Karol Estreicher, Bibliografia XIX wieku, tom II, s. 645.

93

Stanisaw Jakub Jaksa Bykowski saw by dwukrotnie onaty. Jego pierwsz on bya Franciszka z Kuczyskich i z tego maestwa mia dwch synw: Witolda i Juliusza Jana pniejszego profesora Politechniki Lwowskiej. Z drug on Joann z Dobrowolskich mia syna Ludwika, profesora Uniwersytetu Poznaskiego57. Stanisaw Jaksa Bykowski zmar 8 marca 1895 r. w Stanisawowie.

57

PSB, s. 166.

94

Witold Jaksa Bykowski

Witold Hieronim Jaksa Bykowski

(1842-1919)

Witold H. Bykowski urodzi si 30 wrzenia w 1842 r. w Rozdaowie w powiece Sokalskim na Woyniu. By synem Stanisawa Jakuba uczestnika powstania styczniowego i Franciszki z Kuczyskich. W 1858 r. wstpi do Szkoy Kadetw w obzowie pod Krakowem, nastpnie w 1862 r. ukoczy Akademi Inynierii Wojskowej w Klosterbruck. W tym samym roku otrzyma stopie podporucznika w 25 batalionie strzelcw polnych w Miskolczu na Wgrzech. Rok pniej porzuci mundur austriacki, by wzi wsplnie z ojcem udzia

95

Witold Jaksa Bykowski w powstaniu styczniowym. Dziaajc pod przykrywk austriackiego oficera zajmowa si gwnie przerzutem broni i amunicji z Galicji do Kongreswki. Po upadku powstania, ponownie wstpi do armii austrowgierskiej tym razem jako podporucznik 18 puku piechoty. W latach 1868-1870 ukoczy Szko Wojenn, a dwa lata pniej Witold zosta przydzielony do Sztabu Generalnego. W latach 1878-1881 zosta instruktorem armii perskiej w Teheranie za panowania szacha Naser ad-Din Szah z dynastii Kadarw. W trakcie suby w Persji, jako dowdca puku piechoty i szef sztabu w latach 1880-1881 wzi udzia w tumieniu powstania kurdyjskiego szejka Ubaydullaha. Za swj udzia w tumieniu powstania otrzyma perski order lwa i soca III i IV klasy oraz medal za waleczno. Rok po powrocie z Persji zosta mianowany najpierw na kapitana, a potem majora w 95 puku piechoty stacjonujcego w Czortkowie na Podolu. W 1884 r. zosta przeniesiony do majcej odrbny status organizacyjny i umundurowanie w armii austrowgierskiej piechoty boniacko-hercegowiskiej, gdzie obj stanowisko szefa 11 batalionu stacjonujcego w Dolej Tuzli. W 1900 r. zosta awansowany do stopnia pukownika w 3 puku piechoty boniacko-hercegowiskiej w Budapeszcie. Rok pniej zosta dowdc 6 puku piechoty Wiedniu. W armii austrowgierskiej by odznaczony orderami: korony rumuskiej II klasy z mieczami, korony elaznej III klasy. W 1902 r. przeszed w stan spoczynku i osiad we Lwowie.

96

Witold Jaksa Bykowski Na skutek I wojny wiatowej nastpi rozpad pastw zaborczych w tym cesarstwa austrowgierskiego. Polska po 123 latach rozbiorw odzyskaa niepodlego. Od samego pocztku kraj musia walczy o granice. Jednym z kluczowych miejsc o znaczeniu gospodarczym, symbolicznym i kulturalnym by Lww, do ktrego pretensje rocili sobie rwnie Ukraicy. Walki o miasto rozpoczy si 1 listopada od opanowania przez onierzy austrowgierskich pochodzenia ukraiskiego wikszoci gmachw publicznych we Lwowie oraz proklamacji utworzenia Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej. Przeciw temu polscy mieszkacy, ktrzy stanowili zdecydowan wikszo ludnoci, w tym liczna modzie nazwana pniej Orltami Lwowskimi, wsparta w pniejszym okre-

Obrona Lwowa w 1918 r. Bra w niej udzia rwnie sdziwy ju Witold Hieronim Jaksa Bykowski

97

Witold Jaksa Bykowski sie przez powstajce wojsko polskie. Pierwszy etap bitwy o miasto zakoczy si w nocy z 22 na 23 listopada 1918 r., gdy oddziay ukraiskiej Armii Halickiej, zmuszone zostay przez obrocw wzmocnionych posikami z gbi kraju do wycofania si ze Lwowa i rozpoczcia regularnego oblenia. Drugi etap zakoczy si 22 maja 1919 r., gdy zagroone przez polsk ofensyw pod dowdztwem gen. Hallera wojska ukraiskie musiay si wycofa i zdj oblenie Lwowa. W trakcie walk o miasto Witold prezydowa w sdach wojskowych. Zmar 2 czerwca 1919 r. w wieku 77 lat58, pochowany na Cmentarzu yczakowskim we Lwowie.

58 Bykowski Jaksa Witold Hieronim, Polski sownik Biograficzny, pod red. W. Konopczyskiego, Krakw 1937,, s. 166.

98

Juliusz Jaxa Bykowski

Juliusz Jan Jaxa Bykowski

(1844-1915)
Juliusz Jan Jaxa Bykowski urodzi si 11 kwietnia w Sawczynie w powiecie Sokalskim na Woyniu. Profesor Politechniki Lwowskiej, syn Stanisawa Jakuba uczestnika Wiosny Ludw w Galicji i Franciszki z Kuczyskich, modszy brat Witolda Hieronima. Edukacj w szkole normalnej rozpocz w roku 1853 r. w kwi, ktr ukoczy w 1855 r.

99

Juliusz Jaxa Bykowski W latach 1855-1861 kontynuowa nauk w szkole realnej we Lwowie, a nastpnie na Akademii Technicznej rwnie we Lwowie, ktr przerwa ze wzgldu na uczestnictwo w powstaniu styczniowym. Ukoczy j w 1867 r. W latach 1866-1867 studiowa rwnie na wydziale mechanicznym Politechniki Wiedeskiej59. Od samego pocztku bra czynny udzia w powstaniu styczniowym. W styczniu 1863 r. bezskutecznie usiowa doczy do partii powstaczej pukownika Dionizego Czachowskiego, naczelnika wojennego wojewdztwa sandomierskiego w powstaniu styczniowym. Kilkakrotnie aresztowany podczas prb dotarcia do oddziau Czachowskiego, za kadym razem udawao mu si uciec. Ostatecznie doczy do oddziau podpukownika Lona Younga de Blankenheima, ochotnika z armii francuskiej, wzi udzia w potyczce z kozakami pod Roacami, ale nie mogc doczy do pk Czachowskiego, powrci do Galicji. Nastpnie po wyleczeniu si z choroby, jakiej nabawi si podczas pierwszej wyprawy do zaboru rosyjskiego, doczy do
59

Bykowski Jaksa Juliusz Jan, Polski sownik Biograficzny, 1937, s. 163.

100

Juliusz Jaxa Bykowski kompanii Kazimierza Narbutta w oddziale generaa Jzefa Wysockiego. Juliusz wzi udzia w wyprawie Wysockiego na Radziwiw, bdcej nieudan prb rozszerzenia powstania na Woy. Po przegranej 2 lipca 1863 r. bitwie pod Radziwiowem, grupa Wysockiego ulega rozbiciu oraz zostaa zmuszona do odwrotu, a nastpnie przekroczenia granicy zaboru austriackiego w Brodach60. Juliusz niezraony nieudanymi eskapadami, podejmowa prby przedarcia si przez granice i doczenia do powstania. W padzierniku 1863 r. doczy do oddziau generalnego kwatermistrza wojsk powstaczych, generaa brygady Aleksandra Waligrskiego, gdzie zosta podoficerem kompanii fizylierw, kapitana Fernlndera. Wzi udzia w nieudanej wyprawie generaa Waligrskiego na lubelszczyzn61. Kompania Bykowskiego zostaa zaskoczona i rozbita we wsi Irena (prawdopodobnie chodzi o wie niedaleko Sandomierza), a nastpnie wyparta do Galicji. Czwartej prby przedarcia si przez kordon graniczny do powstania nie podj z powodu tyfusu, ktrym zarazi si w roku 1864 w Krakowie.
60 Tame, s. 163, A. Szmyt. Wyprawa na Radziwiw, jako prba rozszerzenia powstania styczniowego na teren Woynia, Ucrainica-Polonica, T. 1, Kijw ytomierz 2007, s. 44-46. 61 http://www.tvkdiana.pl/rudnik/PowstancyzRudnika.htm.

101

Juliusz Jaxa Bykowski Po upadku powstania, Juliusz kontynuowa nauk na studiach technicznych, ktre zakoczy w 1869 r. jako inynier kolejnictwa. Przez nastpne kilka lat pracowa przy rozbudowie kolei elaznej w Galicji. W 1876 r. zosta wykadowc na Politechnice Lwowskiej. W 1877 r. zosta profesorem nadzwyczajnym, a cztery lata pniej zwyczajnym technologii mechanicznej. Kilkakrotnie by dziekanem wydziau mechanicznego. W latach 1883-1884 zosta mianowany rektorem Politechniki Lwowskiej. Juliusz po utworzeniu na Politechnice Lwowskiej pierwszej na ziemiach polskich Katedry Wkiennictwa, zosta jej kierownikiem62. Jego najwaniejszym osigniciem na polu naukowym byo wydanie wysoko ocenianego w latach 1896-1897 trzytomowego Podrcznika mechanicznej technologii63. Juliusz zajmowa si te histori swojego rodu i heraldyk. Udziela si rwnie spoecznie i politycznie.

Bykowski Jaksa Juliusz Jan, Polski sownik Biograficzny, s. 164; http://www.style.p.lodz.pl/tresc/29/. Przegld Techniczny, Tom II. Warszawa, 2 padziernika 1913, s. 522-523; bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/309.
62 63

102

Juliusz Jaxa Bykowski Gwn uczelni techniczn bya Politechnika Lwowska. Jako Akademia Techniczna powstaa w 1844 r. z poczenia Wydziau Technicznego d. Szkoy Realnej (za. w 1817 r.) z Katedr Budownictwa Uniwersytetu. Miecia si w budynku na rogu ulic Ormiaskiej i Rutowskiego. Wykady odbyway si w jzyku niemieckim. W 1872 r. otrzymaa status autonomicznej szkoy akademickiej, a jej pierwszym rektorem zosta wybrany Feliks Strzelecki. Istniejce pocztkowo trzy wydziay: Inynierii, Architektury i Chemii Technicznej, w 1875 r. uzupeniono Wydziaem Budowy Maszyn. W wyniku reorganizacji Akademii, w 1877 r. przeksztacono j w Szko Politechniczn, a jej rektorem zosta Julian Zacharejewicz, wybitny lwowski architekt. On te zosta autorem projektu nowego gmachu uczelni. Szkoa posiadaa wydziay: Architektury, Budowy Maszyn, Chemii Technicznej, Inynierii, Geodezji i Grnictwa. W pniejszych latach powstay wydziay: Elektrotechniczny i Mierniczy, a w 1900 r. Wydzia Rolniczo-Leny. W krtkim czasie, Szkoa skupiaa znakomitych uczonych, konstruktorw i technikw, co sprawio, e ju w kocu XIX w. Lww sta si drugim po Warszawie orodkiem rozwoju polskiej myli technicznej. Wrd wielu wykadowcw uczelni odnotowa trzeba nazwiska: Brunona Abdank-Abakanowicza, matematyka, konstruktora i inyniera budowy drg i mostw; Leonarda Marconiego, wykadowcy rysunku i wybitnego rzebiarza; Juliana Niedwiedzkiego, geologa,

103

Juliusz Jaxa Bykowski badacza Karpat; Stefana Niementowskiego, wybitnego chemika; Maksymiliana Thullie, konstruktora, twrcy lwowskiej szkoy inynierii ldowej, wsptwrcy teorii konstrukcji elbetonowych; Kaspra Weigela, wybitnego geodety, pioniera metod fotomagnetycznych. Warto te wspomnie, e doktorem honoris causa uczelni bya m.in. Maria Skodowska-Curie, a wrd absolwentw znaleli si pniejsi generaowie Wadysaw Sikorski i Kazimierz Sosnkowski. Obok Szkoy Politechnicznej aktywnie dziaao Lwowskie Towarzystwo Politechniczne, wydajce Czasopismo Techniczne, ktrego wspautorem by Juliusz Jaxa Bykowski.

104

Juliusz Jaxa Bykowski Publikowa w Dzienniku Lwowskim. Od 1888 r. by czonkiem komisji do spraw przemysowych przy Galicyjskim Wydziale Krajowym. By dziaaczem kilku towarzystw naukowych i zawodowych, a od 1877 r. honorowym czonkiem

lwowskiej Czytelni Akademickiej. W latach 1903-1904 by zastpc przewodniczcego w Czytelni Akademickiej64. W roku 1908 Juliusz Jaxa Bykowski przeszed na emerytur otrzymujc tytu radcy dworu.

Pierwsza strona regulaminu Towarzystwa Opieki Narodowej, ktre powstao we Lwowie w 1870 r., jego czonkiem honorowym by Profesor Juliusz Jaxa Bykowski
64

Sprawozdanie Czytelni Akademickiej we Lwowie za rok administracyjny 1903/4, Lww 1904, s. 5.

105

Juliusz Jaxa Bykowski Zmar 11 listopada 1915 r. we Lwowie65. Pochowany zosta na najsynniejszej kwaterze starej czci cmentarza yczakowskiego tzw. grce powstacw 1863/1864 nazywanej te cmentarzykiem powstacw styczniowych. Miejsce to znajduje si we wschodniej niemal skrajnej czci nekropolii, stanowic tu jej kulminacj terenow zaoenia jej wi si z narastajcym kultem jakim lwowianie obdarzali insurgentw styczniowych, a zwaszcza tych, ktrzy przeyli zsyk na Sybir. Kult ten zapocztkowany zosta we Lwowie zaraz po upadku powstania styczniowego. Ju bowiem w poowie lat 60-tych XIX w., gdy tysice wygnanych z kraju powstacw tuao si po Europie bd stracio ycie na zmarzlinie syberyjskiej, na cmentarzu yczakowskim wzniesiono symboliczny Wielki krzy polegym w 1863/1864 r., przy ktrym palono znicze, piewano religijne pieni, modlono si i rozpamitywano o doli pokonanych.

W 1870 r. powstao Towarzystwo Opieki Narodowej, ktrego celem, jako organizacji spoecznej, bya dziaalno spacajca wity dug wobec tych, ktrzy powicajc si za spraw narodow rzucili na szal wypadkw wszystko co byo dla nich najdrosze. W gronie tych zacnych obywateli, czonkiem honorowy by Profesor Juliusz Jaxa Bykowski, Rektor Politechniki Lwowskiej.
65

Bykowski Jaksa Juliusz Jan, Polski sownik Biograficzny, s. 164.

106

Piotr Jaxa Bykowski

Piotr Jaxa Bykowski

(1823-1889)

Piotr Jaxa Bykowski urodzi si 31 stycznia 1823 r. w rodzinnym majtku wsi Jakuszyce pod Winnic, w guberni podolskiej. Winnica bya wwczas stolic wojewdztwa bracawskiego. Jego ojciec Antoni Faustyn (1780-1840) w powiecie winnickim piastowa urzd marszaka szlachty. Matka Piotra Franciszka z Kamieskich, take pochodzia ze szlachty. Antoni Faustyn by jej drugim mem, pierwszym by Kajetan Rusanowski66.

W okolicy Winnicy urodzi si Piotr Jaxa Bykowski, skd w 1848 r. przenis si do Kamieca Podolskiego

66 W. Melnyk, Piotr Jaksa Bykowski polski pisarz z Podola (w:) Kurier Galicyjski, rocznik 2012, nr 1 (149).

107

Piotr Jaxa Bykowski Pochodzenie szlacheckie i pisarskie tradycje rodzinne (wujem Piotra by poeta i tumacz Ignacy Jaxa Bykowski) miay wpyw na zainteresowania modego Piotra i skieroway jego uwag na literatur i histori. Wczesne nauki Piotr pobiera najpierw w prywatnym pensjonacie w Winnicy, a nastpnie w Winnickim Gimnazjum Pastwowym, gdzie ze szczeglnym upodobaniem zajmowa si prawem i histori. Po ukoczeniu gimnazjum Piotr rozpocz studia na Uniwersytecie Kijowskim na wydziale prawa, ktry ukoczy w 1847 r. ze stopniem doktora praw. Na taki kierunek studiw z pewnoci miay duy wpyw problemy spadkowe z crkami matki Piotra z jej pierwszego maestwa, ktre domagay si zwrotu majtkw matki67.

67

Tame.

108

Piotr Jaxa Bykowski

Po studiach, Piotr zamieszka w Winnicy i tutaj podj prac na stanowisku kuratora magazynw zboowych, rwnoczenie praktykujc jako adwokat, notariusz i doradca prawny. Nie zdoa jednak wygra sporu z przyrodnimi siostrami Rusanowskimi i zniechcony w 1848 r. przenis si z Winnicy do Kamieca Podolskiego. Przeprowadzka ta miaa duy wpyw na dalsze ycie Piotra Jaxy Bykowskiego, umocnia bowiem jego artystyczne zamiowania, umoliwia mu poznanie szerokiego krgu osb zwizanych z yciem teatralnym, literackim. Jaxa Bykowski

109

Piotr Jaxa Bykowski bra czynny udzia w towarzyskim i spoecznym yciu Kamieca Podolskiego i ju w 1849 r. stan na czele amatorskiego teatru, zajmowa si doborem jego repertuaru, namawia innych do uczestnictwa w przedstawieniach. Rwnoczenie Piotr podejmowa swoje pierwsze prby literackie w dziedzinie teatralnej, a w latach 1858-1859 napisa swj pierwszy utwr dramatyczny zatytuowany Serce i posag, oparty na wtkach autobiograficznych. Teatr amatorski pod jego kierownictwem prnie si rozwija, co zostao docenione. W 1859 r. teatr zosta oficjalnie przeksztacony w pierwszy na Podolu teatr stacjonarny. Jego organizatorem i kierownikiem zosta oczywicie Piotr Jaxa Bykowski. Na stanowisku tym realizowa si w latach 1859-1861, gromadzc duy zesp teatralny. Do wystawianych sztuk Jaxa Bykowski czsto wprowadza wtki nawizujce do panujcych na Podolu stosunkw mniejszociowych midzy Polakami i Ukraicami68. Obok pracy artystycznej Piotr zajmowa si take pisaniem pod pseudonimem Jaszczur artykuw i korespondencji do warszawskich ga68 Tadeusz Turkowski, Piotr Jaksa Bykowski (w: ), Polski Sownik Biograficzny, T. III , pod red. W. Konopczyskiego, Krakw 1937, s.164.

110

Piotr Jaxa Bykowski zet informacyjno-polityczno-kulturalnych w tym: Dziennika Warszawskiego, Gazety Codziennej przeksztaconej w 1861 r. w Gazet Polsk. W 1860 r. wyda dramat Urodzenie, w ktrym pitnowa naduycia szlachty wobec chopw. Utwr ten zdoby uznanie nie tylko na terenie Ukrainy, ale take w Wilnie, Krakowie i Warszawie. Pamitajmy, e rok 1860 by czasem bardzo napitych stosunkw midzy szlacht a jeszcze wwczas zobowizanymi do odrabiania paszczyzny chopami, ktre midzy innymi doprowadziy do wybuchu w 1863 r. powstania styczniowego. Utwr Urodzenie trafia wic na bardzo podatny grunt. Sam Piotr Jaxa Bykowski sympatyzowa z ugrupowaniem czerwonych, co znalazo swoje odzwierciedlenie w utworze. W samym powstaniu styczniowym jednak udziau Piotr nie bra. A poniewa jedn z konsekwencji stumienia powstania przez wadze carskie bya likwidacja organizacji kulturalnych o charakterze polskim i zastpienie jzyka polskiego rosyjskim, kierowany przez Jax Bykowskiego teatr w Kamiecu Podolskim zosta zamknity. Sam Piotr opuci Kamieniec okoo 1866 r. i przenis si do Warszawy, gdzie podj prac prawnika w dziale gospodarczym Izby Obrachunkowej69. Wraz z powstaniem Ksistwa Warszawskiego powoana zostaa Gwna Izba Obrachunkowa. Po Kongresie Wiedeskim i utworzeniu Krlestwa Polskiego powstaa Izba Obrachunkowa Krlestwa Polskiego. Jej gwnym zadaniem bya nastpcza kontrola wszystkich rachunkw publicznych. Izba Obrachunkowa dziaaa do koca grudnia 1866 r., kiedy po klsce powstania styczniowego zlikwidowano odrbno systemu kontroli pastwowej Krlestwa Polskiego
69

Tame, s. 164.

111

Piotr Jaxa Bykowski To wanie w Warszawie Jaxa Bykowski rozpocz na szerok skal dziaalno literack i to wanie tu powstaa znakomita wikszo jego utworw. Jego pierwsz powie stanowi czterotomowe Pamitniki wczgi, ktre wyda w Warszawie w latach 1871-1872 i 1874. W 1872 r. wyda w Odessie Nomina sunt odiosa (Nie bdziemy wspomina imion), a w 1874 r. w Warszawie Skarby prababki. W kolejnych latach ukazay si midzy innymi: Ostatni sejmikowicze (Warszawa, 1876); Jeowiczanie Bukojemscy, historia prawdziwa dawnej rodziny i kawaka ziemi (Warszawa 1879); Chorgwie Kmitw, powie z wieku XVII na tle prawdziwych zdarze (Warszawa 1880); Faktor hetmaski, powie zeszowieczna (Warszawa 1881); Mulik, niehistoryczny hetman Ukrainy (Warszawa 1882); Ostatni sejmik wojewdztwa Bracawskiego (Warszawa 1885); Czeczotka (Warszawa 1885); Glinkowie, stara historia starego rodu (Warszawa 1887); Maleparta (Krakw 1891). Kad z tych powieci Jaxa Bykowski opar na wydarzeniach, ktre miay rzeczywiste miejsce. Z duym upodobaniem do szczegu i znawstwem w utworach tych ukazywa spoeczestwo kresowe, gwnie z przeomu XVIII i XIX wieku. Utworami tymi pokaza Jaxa Bykowski jak dobrym by obserwatorem ycia kresowego i zapisa si w historii literatury jako kronikarz ycia szlachty podolskiej. Piotr Chmielowski tak pod koniec XIX wieku charakteryzowa twrczo Piotra Jaxy Bykowskiego: zwykym tematem byo u niego dosadne obrazowanie ycia rodzin szlacheckich z koca przeszego i pocztku obecnego stulecia; widoczn jest rze-

112

Piotr Jaxa Bykowski cz, e nie z fantazyi, ale z rzeczywistoci bra i wypadki i osoby (...) opowiada rubasznie, z pewn werw (...) Nie by on bynajmniej wielbicielem wad dawnej Rzeczypospolitej; dosy jasno wypowiada swoje niezadowolenie z (...) pijastwa i burd70. Akcje powieci Jaxy Bykowskiego tocz si wok takich wydarze jak konflikt midzypokoleniowy czy midzyssiedzkie spory. Bohaterowie utworw to na przykad drobny szlachcic, suga oddany panu czy prawnik walczcy o sprawiedliwy wyrok. Obok powieciopisarstwa zajmowa si take pisaniem opowiada, a by to czas, kiedy polska eseistyka stawiaa dopiero pierwsze kroki. Jak twierdzi Wiktor Melnyk, ukraiski pisarz, poeta i krytyk literacki, to wanie Piotr Jaxa Bykowski by pierwszym, ktry wynis polski esej do poziomu europejskiego71. Napisa midzy innymi opowiadania: Resztki zeszowiecznych oryginaw Wacaw Rzewuski wydane w pimie Kosy w 1879 r.; Awanturnicy wieku XVIII w Przewodniku Naukowym i Literackim w latach 1886-1887. Zajmowa si rwnie etnografi i folklorem, czemu da wyraz w utworze zatytuowanym Pieni obrzdowe ludu ruskiego z okolic Piska wydanym w Zbiorze wiadomoci do antropologii w 1878 r. Napisa rwnie kilka biograficznych portretw literackich: Sybiraka Romana Sanguszki, H. Skimborowicza, Iwana Turgieniewa. A w 1888 r. w Warszawie ukazaa si przetumaczona przez Jax Bykowskiego Wojna polsko-rosyjska 1831 roku autorstwa A. Puzyrew70 71

P. Chmielowski, Zarys najnowszej literatury polskiej, 1864-1897, Krakw 1898, s. 245-246. W. Melnyk, Piotr Jaksa Bykowski ....

113

Piotr Jaxa Bykowski skiego. Poprzez tumaczenie tej ksiki Bykowski zwraca uwag Polakw na przyczyny niepowodzenia powstania listopadowego, a take styczniowego72. W 1888 r. Piotr opublikowa na amach Tygodnika Ilustrowanego swoje wspomnienia zatytuowane Miasto Winnica, dawniejsze i wspczesne73. We wspomnieniach tych autor zawar wiele cennych spostrzee na temat wczesnego ycia spoecznego, towarzyskiego i kulturalnego, ktre nadal stanowi cenne rdo dla badaczy historii tego miasta. Dokadny spis caoci twrczoci literackiej Piotra Jaxy Bykowskiego umieci w swojej bibliografii XIX wieku Karol Estreicher74. Znajomy Piotra Jaxy Bykowskiego, rwnie pisarz W. Korotyski tak scharakteryzowa jego posta: nikt by si nie domyla, e w tym pogodnym towarzyszu (...), majcym zawsze jowialny art na zawoanie, kry si pisarz na wskro tragiczny, ktry niemal wszystkie powieci rozpoczyna z wesoym usposobieniem, ze starowieck zamaszystoci, a koczy na rozerwaniu serc (...), na wyganiciu rodu, na zabjstwach. Stary szlachcic by pisarzem nieuprzedzonym i sprawiedliwym dla wszystkich (...), prace jego rwnie chtnie umieszczay pisma zachowawcze i liberalne. Bya to posta wybitna... potna wzrostem, wyrazista twarz, donona gosem, artka w kadej chwili

W. Melnyk, Piotr Jaksa Bykowski... P. Jaksa Bykowski, Miasto Winnica, dawniejsze i wspczesne (w:) Tygodnik Ilustrowany, R. 1880, nr 242- 249. 74 K. Estreicher, Bibliografia XIX wieku, tom II, Krakw, s. 644- 645.
72 73

114

Piotr Jaxa Bykowski dobrodusznym dowcipem75. Natomiast J. Rolle wspomina Jax Bykowskiego jako czowieka ogromnej budowy ciaa (...) na og miego wygldu zewntrznego, ktry zwabia wszystkich zotym humorem, dowcipem, nawet beztroskoci (...) W opowieciach niewyczerpanym dawne tradycje wynis spod rodzinnego domu, zna na palcach, jak mwi, rodzinne legendy, zasugi, winy, nawet przestpstwa. Typ dawnego szlachcica, zwaszcza oywia si, kiedy opowiada o niedawnej przeszoci, o ktrej albo zapamita, albo sysza w dziecistwie. Piotr Jaxa Bykowski oeni si z Georgini z Mirosawskich, zmar 3 czerwca 1889 r. w Warszawie.

75

T. Turkowski, Piotr Jaksa Bykowski (w:) PSB.

115

116

Ludwik Jaxa Bykowski

Ludwik Ferdynand Jaxa Bykowski

(1881-1948)

Urodzi si 19 stycznia 1881 r. w rodzinnym folwarku Zagwod na Podolu. Jego ojcem by opisany wczeniej Stanisaw Jakub Jaxa Bykowski, powstaniec styczniowy, pochodzcy z niezamonej rodziny urzdniczej.

117

Ludwik Jaxa Bykowski

Profesor Ludwik uczszcza do szkoy podstawowej i gimnazjum pastwowego w Stanisawowie, ktre ukoczy w lipcu 1899 r. Nastpnie kontynuowa nauk na Uniwersytecie Lwowskim i 24 lutego 1905 r. obroni prac doktorsk. Studiowa nauki przyrodnicze, filozofi i pedagogik na tym Uniwersytecie. Zdobyt tam wiedz poszerza na Sorbonie, w Marburgu i na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Lwowskiego.

Uniwersytet we Lwowie, gdzie Ludwik Jaxa Bykowski 24 lutego 1905 r. obroni prac doktorsk

118

Ludwik Jaxa Bykowski Od padziernika 1918 r. do czerwca 1921 r. by profesorem smego gimnazjum we Lwowie a nastpnie zosta mianowany wizytatorem Szk Okrgu Szkolnego Lwowskiego jednoczenie od dnia 31 padziernika 1921 r. zosta profesorem Akademii Weterynaryjnej we Lwowie i w Pastwowym Studium Pedagogicznym, a w 1923 r. dyrektorem Departamentu Nauki i Szk Wyszych w Ministerstwie Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego76. W 1924 r. obj katedr zoologii w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Wiedz pedagogiczn pogbia we Francji, Woszech i w Niemczech. By propagatorem ewolucjonizmu Darwina, doktoryzowa si u Jzefa Nusbauma-Hilarowicza, fascynowa si antropologi Jana Czekanowskiego i genetyk, propagowa zastosowanie statystyki w biologii i pedagogice. W latach 1921-1927 prowadzi wykady w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie.

Profesor Ludwik Jaxa Bykowski w latach 1921-1927 prowadzi prac dydaktyczno-naukow w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie

76

http://forumakademickie.pl/fa/2011/07-08/ludwik-jaxa-bykowski-o-szkolnictwie-wyzszym/

119

Ludwik Jaxa Bykowski

W 1927 r. habilitowa si na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu z dziedziny pedagogiki i dydaktyki nauk przyrodniczych, a take uzyska nominacj na profesora zwyczajnego. W tym samym roku zosta zatrudniony w Katedrze Pedagogiki na tyme Uniwersytecie. By jednym z pionierw pedagogiki eksperymentalnej.

120

Ludwik Jaxa Bykowski By honorowym filistrem i kuratorem korporacji studentw Uniwersytetu Poznaskiego: Masovia oraz od 1931 r. Korporacji Chrobria. Byy to organizacje ideowo-wychowawcze propagujce polsko wrd swoich czonkw, poprzez rozwj intelektualny, fizyczny i towarzyski. Jaxa Bykowski prnie rozwija swoj karier i w 1929 r. zosta mianowany dziekanem Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Poznaskiego. Stanowisko to zajmowa do 1933 r. Rwnoczenie kierowa Zakadem Pedagogiki podniesionym w 1932 r. przez ministerstwo do rangi instytutu. W 1934 r. minister szkolnictwa Janusz Jdrzejowicz zlikwidowa ten Instytut i w wieku 53 lat przenis Jax Bykowskiego na emerytur, za zgod Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mocickiego77. Powodem przymuszenia Jaxy Bykowskiego do przejcia na emerytur bya jego dziaalno polityczna. Zwizany by on bowiem ze Stronnictwem Narodowym, w ramach ktrego sympatyzowa z grup tzw. modych skupionych wok Kazimierza Kowalskiego i Jdrzeja Giertycha. By to czas ostrego sporu midzy obozem endeckim, czyli Stronnictwem Narodowym a rzdzcym obozem sanacji. Ludwik Ferdynand by autorem programu Stronnictwa w zakresie owiaty zatytuowanego Gwne wytyczne narodowej polityki szkolnej i wychowawczej. Wraz ze zwolnieniem z Instytutu Pedagogiki rozpocz si dla Ludwika Ferdynanda ciki okres, pracowa bowiem a do wybuchu wojny jako prywatny docent bez wynagrodzenia. Znacznego wsparcia udziela mu wwczas przyjaciel, kierownik Zakadu Psychologii, profesor Stefan Bachowski.
77

Tame.

121

Ludwik Jaxa Bykowski Po klsce kampanii wrzeniowej, pod koniec 1939 r. Jaxa Bykowski wsptworzy Narodowo-Ludow Organizacj Wojskow. Bya to polska organizacja konspiracyjna o charakterze narodowym dziaajca w okresie od padziernika 1939 r. do wrzenia 1942 r. Powstaa jako orodek konkurencyjny dla oficjalnego Stronnictwa Narodowego i jego organizacji wojskowej. Powodem utworzenia odrbnej narodowej organizacji konspiracyjnej byy prawdopodobnie stare podziay frakcyjne oraz odrzucenie moliwoci jakiejkolwiek wsppracy ze Sub Zwycistwu Polski, przeksztacon pniej w Zwizek Walki Zbrojnej. Dopiero w I poowie 1940 r. obie konkurencyjne organizacje narodowe doszy do porozumienia i Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa przyczya si do struktur Stronnictwa Narodowego. Wydarzenia wojenne mobilizoway Ludwika do dalszego nauczania i przekazywania swojej wiedzy. Kiedy w padzierniku 1940 r. utworzono Uniwersytet Ziem Zachodnich (UZZ) Jaxa Bykowski zaangaowa si w jego dziaalno, a w listopadzie 1940 r. zosta jego pierwszym rektorem. Uniwersytet Ziem Zachodnich by uczelni tajn, majc na celu ksztacenie kadr i specjalistw na czas wojny i na lata powojenne. Wikszo wykadowcw i studentw pochodzia z zamknitego Uniwersytetu Poznaskiego i innych wysiedlecw z Wielkopolski. Uniwersytet dziaa gwnie w Warszawie. Stanowisko rektora Uniwersytetu piastowa Jaxa Bykowski do 1943 r. W latach 1943-44 by prorektorem i w 1944 r. dziekanem Wydziau Humanistycznego. W okresie jego kadencji rozbudowano stopniowo struktur organizacyjn Uniwersytetu Ziem Zachodnich; z dwch wydziaw w 1940 r. do szeciu w 1943 r.

122

Ludwik Jaxa Bykowski Nastpnie, Ludwik zosta czonkiem Suby Cywilnej Narodu i sprawowa stanowisko kierownika Grupy Wychowania Narodowego. W ramach tych struktur w latach 1943-1945 by czonkiem Zarzdu Gwnego Sdu Najwyszego. Spora cz jego dorobku naukowego zostaa zniszczona przez Niemcw jeszcze w Poznaniu lub spalona w powstaniu warszawskim. Po wojnie w 1945 r. Jaxa Bykowski wrci do Poznania i obj kierownictwo Katedry Pedagogiki na utworzonym na nowo Uniwersytecie. Opracowa statut wstpnego roku studiw dla osb, ktre nie uzyskay matury.

123

Ludwik Jaxa Bykowski

Jego dziaania na rzecz restytuowania Stronnictwa Narodowego doprowadziy do aresztowania go 10 padziernika 1947 r. przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa w miejscu pracy. Profesor U. P. Ludwik Jaxa Bykowski zam. Pozna ul. Mia nr 12, zosta zatrzymany przez funkcjonariuszy Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego w Poznaniu, pod zarzutem przynalenoci do nielegalnej organizacji Stronnictwo Narodowe. W tym budynku by przetrzymywany i torturowany

124

Ludwik Jaxa Bykowski Pod zarzutem dziaalnoci rzekomo majcej na celu zmian przemoc obecnego ustroju pastwa polskiego, sd wojskowy 23 lutego 1948 r. skaza Bykowskiego na 6 lat pozbawienia wolnoci i pozbawienie mienia na rzecz Skarbu Pastwa.

125

Ludwik Jaxa Bykowski

126

Ludwik Jaxa Bykowski

Pobyt w wizieniu przez wiele tygodni w bardzo niskich temperaturach, a take zadawane tortury przy przesuchaniach prowadzonych przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa doprowadziy do osabienia organizmu i zapalenia puc, ktre wraz z innymi komplikacjami, byy powodem mierci Ludwika 28 czerwca 1948 r. Warto zaznaczy, e dopiero 9 lat po mierci, na mocy wyroku Sdu Najwyszego w Warszawie z dnia 22 sierpnia 1957 r., zosta cakowicie zrehabilitowany, a rodzinie zwrcono skonfiskowany majtek. Pozostawi po sobie ogromny dorobek naukowy gwnie z dziedziny pedagogiki, organizacji szkolnictwa i biologii. Niestety cz jego prac zostaa zniszczona przez Niemcw jeszcze w Poznaniu lub spalona w powstaniu warszawskim.

127

Ludwik Jaxa Bykowski

128

Ludwik Jaxa Bykowski

129

Ludwik Jaxa Bykowski

130

Ludwik Jaxa Bykowski

131

Ludwik Jaxa Bykowski

132

Ludwik Jaxa Bykowski

133

134

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski

(1889-1986)

Urodzony w 1889 r., wywodzi si z galicyjskiej linii rodu Jaxa Bykowskich. W modoci uda si do Belgii, gdzie na tamtejszym uniwersytecie studiowa mechanik. By jednak czowiekiem wszechstronnie uzdolnionym, gdy oprcz predyspozycji do dziedzin cisych, nie brakowao mu rwnie charakterystycznych dla humanistw talentw literackich oraz plastycznych. Po ukoczeniu studiw powrci do rodzimej Galicji, gdzie zasta go rok 1914 oraz wybuch I wojny wiatowej.

135

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski Nie zastanawiajc si zbyt dugo, na jesieni 1914 r., wstpi do formowanych u boku wojsk austro-wgierskich Legionw Polskich, ktre w przyszoci miay by zalkiem odrodzonego Wojska Polskiego w wolnej ju Ojczynie. Pocztkowo utworzono dwa legiony: Wschodni we Lwowie i Zachodni w Krakowie. Z powodu zajcia Lwowa przez wojska rosyjskie 2 wrzenia 1914 r., i rnic wrd tamtejszych politykw Legion Wschodni zosta wkrtce rozwizany. Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski w sierpniu rozpocz sub w Pierwszej Kompanii Kadrowej, ktra w skadzie 164 strzelcw, zorganizowana przez Jzefa Pisudskiego, ruszya do boju pod dowdztwem Tadeusza Kasprzyckiego, na pocztku I Wojny wiatowej, 6 sierpnia 1914 r., a nastpnie 12 i 13 sierpnia 1914 r. stoczya swj pierwszy bj pod Kielcami. Nastpnie w sierpniu i we wrzeniu szeregi legionistw si powikszay i ju na pocztku wrzenia sformowano kilkanacie kolejnych kompanii. W bitwie pod Krzywopotami oddziay podlege Jzefowi Pisudskiemu skieroway si do Krakowa gdzie 19 grudnia 1914 r., zostay przeformowane w brygad. W czasie ofensywy pastw centralnych brygada walczya take w bitwie pod Konarami, prowadzia pocig za Armi Rosyjsk walczc pod Ran.

136

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski

Pierwsza Brygada Legionw Polskich wchodzia wwczas w skad 4 Dywizji Piechoty w II Korpusie armii austro-wgierskiej. Pniej niemal przez rok obsadzaa ront woyski. Latem 1916 r. zostaa wycofana z frontu, aby od wrzenia 1916 r., wchodzc w skad Polskiego Korpusu Posikowego, sta si podstaw do organizacji Wojska Polskiego. Jzef Pisudski, widzc e tworzenie Wojska Polskiego nie postpuje zgodnie

137

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski z jego i spoecznymi deniami, wyda tajne polecenie odmowy przysigi legionistw, ktr zaday wadze niemieckie. W lipcu 1917 r. doszo do kryzysu przysigowego, gdy I i III brygady odmwiy przysigi i zostay rozwizane. Jzef Pisudski i pk Sosnkowski zostali osadzeni w Magdeburgu. onierzy i podoficerw internowano, za wyszych oficerw oddano do dyspozycji wadz austriackich. Reszt legionistw skierowano do Polskiego Korpusu Posikowego. Legion Zachodni pocztkowo w skadzie jednego puku pod dowdztwem Jzefa Pisudskiego wzi udzia w walkach jako stra tylna wojsk austriackich w Maopolsce. Po cikich walkach odwrotowych stoczonych w wyniku kontrofensywy rosyjskiej, oddziay te wycofay si w okolice Krakowa, gdzie w poowie grudnia 1914 r. zostay zreorganizowane i utworzyy I Brygad Legionw Polskich. Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski uczestniczy rwnie w dziaaniach na froncie wschodnim (1918-1920) walczc w okolicach Lwowa, jednake w dniu 22 listopada 1918 r. zosta ciko ranny i przekazany do szpitala polowego, a nastpnie przetransportowany do Dbrowy Grniczej, w ktrej mieszka. We wszystkich wydarzeniach epopei I Brygady czynnie bra udzia Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski, ktry odznaczony zosta wieloma odznaczeniami w hodzie za zasugi oddane w odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci.

138

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski

139

Stanisaw Jaromir Jaxa Bykowski

140

Szczsny Jaxa Bykowski

Szczsny Jaxa Bykowski

(1898-1940)

Urodzi si 15 maja 1898 r. w Samarkandzie, zmar w 1940 r. w Katyniu, syn Ludwika i Anny z Jurowskich. Jako onierz kawalerii I Korpusu Polskiego gen. Jzefa Dowbor-Munickiego, na przeomie lat 1917-1918 walczy z Gwardi Czerwon (poprzednika Armii Czerwonej) na terenach dzisiejszej Biaorusi. Po rozbrojeniu korpusu przez wojska niemieckie w 1918 r., jego byli onierze w wikszoci trafili do Warszawy. Dowborczycy odegrali istotn rol w odzyskaniu niepodlegoci, poniewa aktywnie wczyli si do organizacji odradzajcego si Wojska Polskiego stajc si dowiadczonym zapleczem kadrowym dla wielu jednostek.

141

Szczsny Jaxa Bykowski

Bra udzia w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1920 r. by parlamentariuszem do sztabu armii sowieckiej w Pocku. Po wojnie zosta przeniesiony do rezerwy w stopniu podporucznika 17 Puku Uanw. Ukoczy Akademi Rolnicz w Bydgoszczy (1922 r.), studiowa w Wyszej Szkole Handlowej i Szkole Gwnej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (w latach 1925-1926). W 1925 r. zosta przyjty do warszawskiej Korporacji Akademickiej Arkonia. By redaktorem naczelnym Poradnika Gospodarczego.

142

Szczsny Jaxa Bykowski 1 wrzenia 1939 r. po agresji Niemiec hitlerowskich na Polsk by uczestnikiem wojny obronnej. Trafi do niewoli sowieckiej, gdzie zosta zamordowany przez NKWD w Katyniu. Zosta odznaczony m.in. Krzyem Walecznym i Medalem Niepodlegoci78.

Cmentarz w Katyniu, gdzie spoczywa w symbolicznej mogile Szczsny Jaxa Bykowski

78 http://katyn.korporant.pl/p-5/lista_pomordowanych/showDetails/29; http://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/ryga/k-arkonia/.

143

Szczsny Jaxa Bykowski

Coetus Arkonii, od lewej siedz: Jacek Rudziski, Bogusaw Skotnicki, Szczsny Jaxa-Bykowski, olderman Ryszard Chwalibg, Andrzej Rogoziski, Zbigniew Kowalski, Zygmunt eromski, od lewej stoj: Jzef Gepner, Bolesaw Nowicki, Jan Pgowski, Stanisaw Uniechowski Edward Benndorf, Janusz Czaplicki, Jan Buyko, Stefan Wilski, Warszawa 1925/26.

144

Czesaw Jaxa Bykowski

Czesaw Jaxa Bykowski

(1893-1943)
Czesaw Jaxa Bykowski urodzi si w odzi 28 kwietnia 1893 r. Jego ojcem by Antoni Stanisaw, ktry przyby do Dbrowy Grniczej, by zaj si organizacj ruchu spdzielczego w Zagbiu Dbrowskim. Czesaw rozpocz nauk w dzkiej Szkole Powszechnej im. w. Tomasza. Po przeprowadzce do Dbrowy Grniczej kontynuowa j w Siedmioklasowej Szkole Handlowej w Bdzinie. We wrzeniu 1908 r. wraz ze szkolnymi kolegami: Edwardem Gemborkiem, Kazimierzem Kierzkowskim, Stefanem Piotrowskim i Karolem Wieczorkiewiczem zaoy Dbrowskie Kko Wycieczkowe. Jak wskazuje nazwa, bya to organizacja turystyczna, ale faktycznie bya przykrywk dla konspiracyjnej organizacji modzieowej o charakterze niepodlegociowym. Dbrowskie Koo Wycieczkowe skupiao zaufan modzie z caego Zagbia Dbrowskiego, zarwno jeszcze si uczc, jak i ju pracujc. Program dziaania Dbrowskiego Koa zawarty by w dziewiciu kanonach: D Ku Wyynom, Dziea Kochaj Wielkie, Dusz Kszta Wasn, D Ku Wiedzy, Dol Kuj Wasn, Dzielno Kszta Wytrwale, D Ku Wolnoci, Dobro Krajowe Wzno, Domem Kraj Wolny.

145

Czesaw Jaxa Bykowski Od wczesnych lat ycia Czesaw Jaxa Bykowski zwizany by rwnie z propagowaniem na terenie Zagbia Dbrowskiego ruchu skautw. 3 kwietnia 1911 r., na konspiracyjnym spotkaniu w domu Stedmianw przy ul. Targowej (dzisiaj ul. H. Sienkiewicza) w Dbrowie Grniczej, grupa modziecw zrzeszonych w tajnym Dbrowskim Kole Wycieczkowym powoaa do ycia I Zagbiowsk Druyn Skautw im. Gen. Dionizego Czachowskiego (I DDS), pod kierownictwem druynowego Stefana Piotrowskiego. Skupia ona w swych szeregach 200 czonkw. Wrd nich na stanowisku plutonowego znalaz si Czesaw Jaxa Bykowski

146

Czesaw Jaxa Bykowski Druyna swoje imi wzia od wybitnego partyzanta i dowdcy z czasw powstania styczniowego polegego pod Krp w dniu 6 XI 1863 r. Ju sam wybr patrona by wielce znaczcy, gdy podkrela patriotyczny charakter ruchu modzieowego.

W 1910 r. w Szkole Handlowej w Bdzinie Czesaw Jaxa Bykowski zda egzamin maturalny, a nastpnie rozpocz studia w Genewie. Jednak wybuch I wojny wiatowej nie pozwoli mu kontynuowa nauki i w 1914 r. wstpi do Pierwszej Brygady Legionw Polskich organizowanych przez Jzefa Pisudskiego. Z t formacj przeszed cay szlak bojowy od bitwy pod owczwkiem (23-25 XII 1914 r.), poprzez bitw pod Kostiuchnwk (4-6 VII 1916 r.), a do jej rozwizania w lipcu roku 1917.

147

Czesaw Jaxa Bykowski Po roku 1918, w niepodlegej ju Polsce, Czesaw Jaxa Bykowski pocztkowo pracowa w szkole wiejskiej w Sitkwce koo Chcin jako nauczyciel geografii, a nastpnie w gimnazjum im. Tomasza Niklewskiego w Warszawie. Zdarzao si, e przychodzi na zajcia szkolne w mundurze legionisty, wzbudzajc tym samym w modziey uczucia patriotyczne. Jako nauczyciel opiekowa si druynami harcerskimi, organizowa wycieczki dla modziey i dorosych. By szczerze oddany idei rozwoju ruchu turystycznego, ktry pojmowa jako sposb rozbudzenia mioci do ojczyzny. W 1928 r. wyda ksik zatytuowan Wycieczki i ich organizacja i znaczenie w pracy owiatowej wrd dorosych. Godnym podkrelenia jest fakt, e ksika ta wydana zostaa przez Zarzd Gwny Zwizku Strzeleckiego, ktrego komendantem by jego przyjaciel z bdziskiej szkoy mjr Kazimierz Kierzkowski. Z wielkim zaangaowaniem pracowa rwnie w Zakadzie dla Niewidomych w Laskach koo Warszawy79. Musia tam przyjeda do czsto skoro w zakadzie mia zarezerwowany dla siebie jeden pokj gocinny.

79

Tame.

148

Czesaw Jaxa Bykowski W 1920 r. Czesaw Jaxa Bykowski oeni si z Zofi Sikorsk, kurierk w Pierwszej Brygadzie Legionw Polskich. Zofia Bykowska bya pniej komendantk eskiej Chorgwi ZHP w Warszawie. Mieli dwie crki: Ann i Danut oraz jednego syna, ktry zmar krtko po urodzeniu w 1935 r. Po wybuchu II wojny wiatowej, kontynuujc rodzinne patriotyczne tradycje, Czesaw wraz z on i crkami prowadzili walk konspiracyjn, wstpujc w szeregi Armii Krajowej. Rwnoczenie nie przesta wykonywa swej pracy zawodowej i prowadzi tajne nauczanie.

Budynek Gimnazjum im. Mikoaja Kopernika w Bdzinie

W szkole, ktr Czesaw Jaxa Bykowski ukoczy w 1910 r., a jest ni dzisiejsze I Liceum Oglnoksztacce im Mikoaja Kopernika w Bdzinie, w pidziesit rocznic jego mierci zorganizowano okolicznociowe uroczystoci. Na tablicy pamitkowej ku czci wychowankw, ktrzy zginli w 1939-1945 r., umieszczone zostao nazwisko Czesawa Jaxy Bykowskiego.

149

Czesaw Jaxa Bykowski

Rodzina Czesawa Jaxy Bykowskiego nie pozostaa obojtna na dramatyczny los skazanej przez nazistw na zagad grupie ydw, udzielaa im wsparcia i schronienia. Prawdopodobnie na skutek donosw gestapo (czyli tajnej niemieckiej policji) za pomoc udzielan ydom aresztowano w dniu 17 maja 1943 r. Czesawa Jax Bykowskiego, jego on Zofi i crk Ann. Za swoj dziaalno w Armii Krajowej a take pomoc ydom przyszo im zapaci najwysz cen 29 maja 1943 r. zostali rozstrzelani na Pawiaku80.

80

Tame.

150

Danuta Jaxa Bykowska

Danuta Jaxa Bykowska

(1921-1944)
Danuta Jaxa Bykowska, bya starsz crk Czesawa i Zofii Jaxa Bykowskich. Ksztacia si w Pastwowym Gimnazjum eskim nr 16 na oliborzu. Danuta kontynuowaa rodzinn tradycj i od wczesnych lat modoci zaangaowana bya w ruch harcerski. Zostaa harcerk, a nastpnie druynow 8 Warszawskiej eskiej Druyny Harcerskiej Puszcza, powstaej w 1936 r.

151

Danuta Jaxa Bykowska Matur zdawaa w 1939 r., a wiadectwa maturalne modym abiturientkom wrczaa wdowa po Jzefie Pisudskim Aleksandra.

Po ukoczeniu szkoy redniej Danuta planowaa kontynuowanie nauki na studiach wyszych medycznych zdobywajc zawd lekarza. Wakacje 1939 r. spdzia na obozie harcerskim w grach witokrzyskich wsplnie ze swoj siostr Hann i kuzynem Jzefem Jaxa Bykowskim. 1 wrzenia 1939 r. Danuta bya ju po harcerskich obozach w Warszawie z zamiarem przygotowywania si do rozpoczcia studiw medycznych. Jako harcerka zostaa zmobilizowana

152

Danuta Jaxa Bykowska do obrony Warszawy, w ktrej uczestniczya jako sanitariuszka. Dalsz nauk, ju w trakcie okupacji Warszawy, Danuta kontynuowaa w Prywatnej Szkole Zawodowej dla Personelu Sanitarnego w Warszawie. Bya to tajna uczelnia medyczna zaoona w marcu 1941 r. przez doktora Jana Zaorskiego81.

81

Materiay rodzinne Jaxa Bykowskich.

153

Danuta Jaxa Bykowska

Zdjcia i podpisy z ksiki PENI SUB... Z pamitnikw i wspomnie harcerek Warszawy 1939-1945, Pastwowy Instytut Wydawniczy 1983.

154

Danuta Jaxa Bykowska W latach okupacji Danuta Jaxa Bykowska bya bardzo zaangaowana w dziaalno harcersk, a w lipcu 1944 r. zorganizowaa obz dla swojej druyny przygotowujc si do walki powstaczej. W ksice PENI SUB... zawarte s wspomnienia z tego obozu. (...) Oprcz Kniei dziaay na oliborzu take druyny przedwojenne, ktre po kapitulacji Warszawy przystpiy do pracy konspiracyjnej. Jedn z nich 8 WDH Puszcza prowadzia Danuta Jaxa-Bykowska. W pniejszych latach okupacji Daka kierowaa te zastpem wdrowniczek kandydatek na instruktorki. W lipcu 1944 roku zastp ten spdzi dwa tygodnie na obozie w Starej Miosnej. Pobyt ten wspomina jedna z uczestniczek. (...) Byam na wielu obozach harcerskich ale ten by niepodobny do adnego z nich. By jedyny w swoim rodzaju, nie tylko dla tego, e to by obz wojenny. Obz zorganizowaa Daka Jaxa-Bykowska dla swojej druyny. (...) 10 lipca 1944 roku spotkalimy si na dworcu, by pojecha do Starej Miosnej. (...) Jechalimy grupkami po dwie czy trzy, sprawiajc wraenie rodzinnego wyjazdu na wakacje. (...) W tym niezwykym miejscu nie moglimy mie swoich zwykych imion. Daka nadaa nam obozowe imiona, dobrane do charakteru osb. (...) Daka otrzymaa imi Klara taki miaa zreszt potem pseudonim, ale dla nas znaczyo to jasna. Taka bya pogodna i jasna wbrew wszystkiemu. I to ona tworzya ten nastrj Biaej Chaty. (...)82

82

A. Zawadzka, Z. Zawadzka, PENI SUB... Z pamitnikw i wspomnie harcerek Warszawy 1939-1945, Pastwowy Instytut Wydawniczy, 1983

155

Danuta Jaxa Bykowska (...) W dniach powstania medyczki-instruktorki stany w pierwszych szeregach. Organizatorka sanitariatu Mokotowa, druynowa 3 Warszawskiej Czarnej Druyny Hanna Biekowska (Joanna), jako patrolowa batalionu Zoka, zostaa ciko ranna na Starym Miecie i zgina w pomieniach poaru szpitala powstaczego przy ul. Miodowej 23. (...) (...) Inna z organizatorek suby sanitarnej na Mokotowie Ewa Matuszewska (Mewa), 26 wrzenia zostaa rozstrzelana przez wkraczajcych Niemcw w pomieszczeniu, w ktrym przebywaa razem z rannymi. Rwnie najwiksz ofiar zoya druynowa 8 Warszawskiej eskiej Druyny Harcerskiej Danuta Jaxa-Bykowska (Klara), ostatnia z rodziny, ktrej okupacyjne dzieje byy tragiczne.(...) (...) W poowie maja 1943 r. aresztowano jej ojca Czesawa, biologa, profesora gimnazjum, matk Zofi, harcersk referentk sanitarn oliborza i siostr Hann, 17-letni harcerk. Wszyscy zostali rozstrzelani 29 maja 1943 r. Danuta ocalaa, gdy przypadkowo nie byo jej w domu. (...)83

83 S. Bayer, Suba zdrowia Warszawy w walce z okupanetm 1939-1945, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1985

156

Danuta Jaxa Bykowska Melchior Wakowicz, w swojej ksice Ziele na kraterze, wspomina o rodzinie Jaxa Bykowskich, ktr ostrzeono tu przed jej aresztowaniem, a bya aktywna na rzecz spraw spoecznych bdc wieloletni wsppracowniczk mamy Wakowicza. (...) Strach rs pod nogami jak trawa, strach wdziera si do puc jak zaduch, strach lea na odku jak kamie, strach pali oczy, dry uszy, czerni pierwszymi zmierzchami, rn wstajc wiadomo pierwszym brzaskiem. Na olibou robio si coraz groniej. Do Owicimia wzito z rodzicami Krzysia Wsowicza, koleg uniwersyteckiego Krysi, zabrano Jax-Bykowsk, dugoletni wsppracowniczk Mamy w pracach spoecznych. Widzc j w patronacie, Mama radzia wyjecha na pewien czas z Warszawy. To ju za pno odpowiedziaa. Czua si osaczona. Aresztowana nazajutrz, zgina wraz z crk. (...)84 Tragedia rodzinna nie zaamaa jej. Przeja funkcj matki i penia j do powstania. 16 wrzenia, penic samotny dyur przy ul. Lelewela, zostaa ciko ranna i zmara z upywu krwi. (...) Podczas okupacji dziaaa w Armii Krajowej, miaa numer legitymacji AK 21550, przyja pseudonimy Klara, Borowianka, Danuta85.

84

http://www.1944.pl/historia/powstancze-biogramy/Klara_JaxaBykowska; http://www.tgcp.pl/index. php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139 ;

85

M. Wakowicz, Ziele na kraterze

157

Danuta Jaxa Bykowska Kiedy w maju 1943 r. Gestapo aresztowao jej rodzicw oraz modsz siostr, Danuty akurat nie byo w domu, unikna tym samym aresztowania i rychej mierci. Swoje dowiadczenie medyczne wykorzystaa w powstaniu warszawskim, w ktrym braa czynny udzia jako sanitariuszka. W czasie walk powstaczych kierowaa patrolem sanitarnym kompanii mija obwodu Armii Krajowej oddzia ywiciel. 16 wrzenia 1944 r., gdy powstanie warszawskie ju dogorywao, Danuta penia dyur przy ulicy Lelewela na oliborzu, zostaa wwczas ciko ranna i na skutek odniesionych obrae zmara.

Tablica pamitkowa szpitala powstaczego na oliborzu, w ktrym sub w czasie powstania penia Danuta Jaxa Bykowska

158

Danuta Jaxa Bykowska

Gimnazjum Dwujzyczne nr 53 w Warszawie przy ul. ks. J. Popieuszki 5, w ktrym znajduje si tablica upamitniajca bohatersk postaw nauczycieli i uczniw, w tym Danuta i Hanna Jaxa Bykowskie, ktrzy zginli w czasie walki z okupantem

159

160

Jzef Jaxa Bykowski

Jzef Jaxa Bykowski

(1922-2006)
Jzef Janusz Jaxa Bykowski (19222006) urodzi si w Dbrowie Grniczej, jako syn Stanisawa Jaxy Bykowskiego i Leokadii z d. Rutkiewicz. Ojciec onierz I Brygady Legionw Polskich Jzefa Pisudskiego, Matka w czasie okupacji hitlerowskiej braa czynny udzia w ruchu oporu. Szko Podstawow ukoczy w Sosnowcu, tam rwnie uczszcza do Gimnazjum. W tym czasie nalea do Harcerstwa RP, w lipcu 1939 r. by na kursie druynowych w Zubrzycy Grnej.

161

Jzef Jaxa Bykowski

162

Jzef Jaxa Bykowski Wybuch II Wojny wiatowej przerwa nauk. Od 1940 r. do 1945 r. pracowa w firmie elspaw jako robotnik. W lipcu 1942 r. wstpi do Organizacji Ludowa Gwardia. Jako cznik wsppracowa w kolportau prasy i instrukcji, zabezpiecza zebrania dowdztwa w punktach kontaktowych. Wielokrotnie bra udzia w sabotaach w elspawie, poprzez opnianie produkcji, czy te przez wadliwe jej wykonanie. Bra udzia w dostarczaniu narzdzi i materiaw do wysadzania torw kolejowych i sam w tej akcji uczestniczy. Pomaga w ubezpieczaniu i transportowaniu rannych w potyczce z andarmeri niemieck. Po wkroczeniu wojsk Polsko-Radzieckich zakoczy dziaalno konspiracyjn. W maju 1945 r. z chwil zorganizowania Dyrekcji Lasw Pastwowych w Bytomiu, Jzef wstpi do suby lenej na terenie Nadlenictwa Pastwowego Centawa.

163

Jzef Jaxa Bykowski

W lipcu 1945 r. zosta tam ciko ranny w walce z wycofujcymi si hitlerowskimi oddziaami. Nieprzytomnego przetransportowano do wojskowego szpitala radzieckiego w Toszku, gdzie operacj wykona synny chirurg Kozakow. Przebywa tam do chwili likwidacji szpitala.

164

Jzef Jaxa Bykowski

W padzierniku 1945 r. podj dalsz nauk i w 1946 r. otrzyma wiadectwo dojrzaoci, po czym rozpocz studia na Wydziale Lenym Uniwersytetu Poznaskiego. Studia ukoczy w 1950 r., otrzymujc dyplom inyniera lenictwa i stopie magistra nauk agrotechnicznych.

165

Jzef Jaxa Bykowski Przez cay okres pracy zawodowej zwizany by z Akademi Rolnicz w Poznaniu. W 1950 r. obj stanowisko kierownika Tartaku w Lasach Dowiadczalnych, a od 1958 r. stanowisko Dyrektora w Lenym Zakadzie Dowiadczalnym w Murowanej Golinie, ktre peni a do przejcia na emerytur.

166

Jzef Jaxa Bykowski Penic stanowisko kierownicze, wykaza si duym talentem organizacyjnym i nowatorskim w rozbudowie tartaku, prowadzc jednoczenie zadania dydaktyczne ze studentami z zakresu tartacznictwa i uytkowania lasu. Jako dyrektor L.Z.D. zelektryfikowa i rozbudowa wszystkie podlege mu leniczwki, wybudowa mieszkania dla pracownikw lenych, zaoy kilka Stacji Dowiadczalnych, wybudowa Burs w Zielonce. By jednym z twrcw Arboretum w Zielonce, wybudowa Orodek Rekreacyjny dla pracownikw Akademii Rolniczej w Poznaniu w Okocu i wybudowa dwa bloki mieszkalne dla pracownikw L.Z.D. w Murowanej Golinie.

167

Jzef Jaxa Bykowski

168

Jzef Jaxa Bykowski Jednoczenie peni szereg funkcji spoecznych: Prezesa Zarzdu Koa L.P.., Czonka Powiatowej Rady Przyjaci Harcerstwa w Obornikach, Czonka Prezydium Ochotniczej Stray Poarnej, Przewodniczcego Komitetu Budowy Domu Straaka w Murowanej Golinie, Radnego i Czonka Prezydium w Radach Narodowych w Murowanej Golinie i w Obornikach.

169

Jzef Jaxa Bykowski Po przejciu na emerytur zaangaowa si czynnie w prace nad ochron rodowiska w Obornikach. Udziela si w Komisji Rolnictwa, Lenictwa i Ochrony rodowiska Rady Miejskiej w Obornikach. Nadzorowa m.in. prace zwizane z tworzeniem zbiornika wodnego i miejskiego kpieliska na wirkach, gdzie stoi na pamitk tych prac, wielki gaz narzutowy. By wielkim mionikiem przyrody. By propagatorem powikszania obszarw zalesieniowych i tworzenia enklaw przyrodniczych w wielu miejscowociach, w tym szczeglnie na terenie miasta Oborniki Wlkp. (nasadzenia z jode kalifornijskich przy kociele p.w. w. Jzefa oraz Db Papieski przy Krzyu Misyjnym na pamitk wyboru Polaka na Stolic Piotrow).

170

Bibliografia Materiay i wydawnictwa rdowe 1. Bielski Marcin, Kronika, T III, Sanok 1856. 2. Boniecki Adam, Herbarz polski. Cz. 1. Wiadomoci historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. T. II. Warszawa 1900. 3. Bykowski Ignacy, ycie Ignacego Bykowskiego, porucznika wojsk rosyjskich przez niego samego napisane w r. 1806, w: T. Mikulski, Ze studiw nad Owieceniem, Warszawa 1956. 4. Dunin-Borkowski J., Dunin-Wsowicz M., Elektorowie krlw Wadysawa IV., Michaa Korybuta, Stanisawa Leszczyskiego i spis stronnikw Augusta III, Lww 1910. 5. Kronika Wielkopolska MPH Monumenta Polonie Historica, t. VIII, Krakw, Lww 18641893. 6. Maecki Antoni, Studya heraldyczne, t. II, Lww 1890. 7. Mistrza Wincentego kronika Polska, Warszawa 1974. 8. Niesiecki Kasper, Herbarz polski, Lipsk 1839, t. II. 9. Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego na picioro ksig rozdzielone, Krakw, 1584. 10. Przegld Techniczny, Tom II. Warszawa, 2 padziernika 1913. 11. Rajnolda Hejdensztejna sekretarza krlewskiego, Dzieje Polski od mierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Ksig XII, T. 2, Petersburg 1857. 12. Spis szlachty Krlestwa Polskiego z dodaniem krtkiej informacji o dowodach szlachectwa, Warszawa 1851. 13. Sprawozdanie Czytelni Akademickiej we Lwowie za rok administracyjny 1903/4, Lww 1904. 14. Stanisawa Owicima dyariusz 1643-1651, Krakw 1907, s. 171,186. Literatura 1. Bartoszewski Wadysaw, Powstanie Warszawskie, Warszawa 2009. 2. Besala J., Gdy bracia brali si do bicia, Polityka, 2007, nr 28 (2612). 3. Bieniak Janusz, Polska elita polityczna w XII wieku cz. III (w:) Spoeczestwo Polski redniowiecznej, pod red. Stefana K. Kuczyskiego, t. IV, Warszawa 1990. 4. Borkowski Jerzy S. D. T., Rocznik szlachty polskiej. T. 1, T.2, Lww 1881. 5. Bykowski Ignacy, ycie Ignacego Bykowskiego, porucznika wojsk rosyjskich przez niego samego napisane w r. 1806, w: T. Mikulski, Ze studiw nad Owieceniem, Warszawa 1956. 6. Chmielowski Piotr, Zarys najnowszej literatury polskiej, 1864-1897, Krakw 1898. 7. Chwalba Andrzej, Historia Polski 1795-1918, Krakw 2000. 8. Chwalba Andrzej, Polacy w subie Moskali, Warszawa-Krakw 1999.

171

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.

Czapliski Wadysaw, Na dworze krla Wadysawa IV, Warszawa 1959. Czapliski Wadysaw, Wadysaw IV i jego czasy, Warszawa 1972. Czermak Wiktor , Plany wojny tureckiej Wadysawa IV, Krakw 1895. Davies Norman, Powstanie 44, Warszawa 2010. Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwch pierwszych bezkrlewiach po mierci Zygmunta Augusta, Biaystok 1998. Dzieduszycki M., Piotr Skarga i jego wiek, Tom 2, Krakw 1869. Estreicher Karol, Bibliografia staropolska, t. XII, s. 478, Krakw 1891. Estreicher Karol, Bibliografia XIX stulecia, tom II, Krakw 1872. Friszke Andrzej, Polska. Losy pastwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2004. Grski Konstanty, Historia artylerii polskiej, Warszawa 1902. Grski Konstanty, Historia jazdy polskiej, Krakw 1894. Grski Konstanty, Historia piechoty polskiej, Krakw 1893. Grodziski Stanisaw, W krlestwie Galicji i Lodomerii, Krakw 1980. Historia literatury polskiej w zarysie, Warszawa 1978. Jaksa Bykowski Piotr, Miasto Winnica, dawniejsze i wspczesne (w:) Tygodnik Ilustrowany, R. 1880, nr 242 -249. Jasienica Pawe, Polska Jagiellonw, Warszawa 1963. Jasienica Pawe, Rzeczpospolita Obojga Narodw 1. Srebrny Wiek, Warszawa 1996. Jasienica Pawe, Rzeczpospolita Obojga Narodw 2. Calamitatis Regnom, Warszawa 1996. Jasienica Pawe, Rzeczpospolita Obojga Narodw 3. Dzieje agonii, Warszawa 1996. Kalembka Sawomir, Wiosna Ludw w Europie, Warszawa 1991. Kieniewicz Stefan, Andrzej Zahorski, Wadysaw Zajewski, Trzy powstania narodowe: kociuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994. Kieniewicz Stefan, Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1996. Kieniewicz Stefan, Powstanie styczniowe, Warszawa, PWN, 2009. Koodziej Robert, Pierwszy sejm z 1637 roku, Toru 2004. Konopczyski Wadysaw, Fryderyk Wielki a Polska, Krakw 2010. Konopczyski Wadysaw, Konfederacja barska. T. 1. Warszawa 1991. Konopczyski Wadysaw, Konfederacja barska. T. 2. Warszawa 1991. Konopczyski, Fryderyk Wielki a Polska, Krakw 2010. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowoci w Polsce, t. I, Krakw 1912. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowoci w Polsce, t. II, Krakw 1912. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowoci w Polsce, t. III, Krakw 1912. Kukiel Marian, Dzieje Polski porozbiorowe, Londyn 1993. Leniewski Sawomir., Jan Zamoyski hetman i polityk, Warszawa 2008. Maa Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1971.

172

43. Maecki Antoni, Studya heraldyczne, t. II, Lww 1890. 44. Markiewicz Henryk, Pozytywizm. Wyd. VII. Warszawa, 2008. 45. Melnyk Wiktor, Piotr Jaksa Bykowski polski pisarz z Podola (w:) Kurier Galicyjski, rocznik 2012, nr 1 (149). 46. Michalski Jerzy, Schyek konfederacji barskiej, Wrocaw, Warszawa, Krakw 1970. 47. Moraczewski Jdrzej, Dzieje Rzeczypospolitj Polskiej z drugiej poowy szesnastego wieku, T. 5-6, Pozna 1849. 48. Naruszewicz Adam, ywot J. K. Chodkiewicza, wojewody wileskiego, hetmana wielkiego W. Ks. Lit, T. II, Przemyl 1858. 49. Niemcewicz Julian. U., Dzieje panowania Zygmunta III: krla polskiego, wielkiego ksicia litewskiego, itd., T. 1, Krakw 1860, s. 51-53. 50. Pajewski Janusz, Pierwsza wojna wiatowa, Warszawa 1991. 51. Piotr ossowski, Zerwane pta. Usunicie okupantw z ziem polskich w listopadzie 1918 roku, Warszawa 1986. 52. Piotr ossowski, Zerwane pta. Usunicie okupantw z ziem polskich w listopadzie 1918 roku, Warszawa 1986. 53. Polska pierwszych Piastw, pod red. Tadeusza Manteuffla, Warszawa 1970. 54. Polski Sownik Biograficzny t. X Wrocaw 1962-1964. 55. Polski Sownik Biograficzny, T III, pod red W. Konopczyskiego, Krakw 1937. 56. Rajman Jerzy, Klasztor Norbertanek na Zwierzycu w wiekach rednich, Krakw 1993. 57. Rolnik Dariusz, Portret szlachty czasw stanisawowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamitnikach polskich, Katowice 2009. 58. Rostworowski Emanuel M, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1994. 59. S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna, T. 8, Warszawa 1861. 60. Schmitt Henryk, Rokosz Zebrzydowskiego, Lww 1858. 61. Sczys Elbieta, Szlachta wylegitymowana w Krlestwie Polskim w latach 1836-1861, Warszawa 2007. 62. Sawiski Wojciech, Toruski synod generalny 1595 roku: Z dziejw polskiego protestantyzmu w drugiej poowie XVI wieku, Warszawa 2002. 63. Stanek Wojciech, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toru 1991. 64. Stpkowski Aleksander, Wawrzyniec Grzymaa Golicki: przyczynek do biografii, (w:) O senatorze doskonaym studia: prace upamitniajce prace i posta Wawrzyca Golickiego, pod red A. Stpkowskiego, Warszawa 2008. 65. Szmyt Andrzej, Wyprawa na Radziwiw, jako prba rozszerzenia powstania styczniowego na teren Woynia, Ucrainica-Polonica, T. 1, Kijw ytomierz 2007. 66. Szujski Jzef., Dzieje Polski podug ostatnich bada T. III, Krlowie wolno obrani, cz I r. 1572-1668, Krakw 1864.

173

67. Trzeciakowski Lech, Ziemie polskie pod panowaniem pastw zaborczych (1815-1918). Powstanie styczniowe, [w:] Dzieje Polski, red. Topolski J., Warszawa 1975. 68. Wandycz Piotr, Pod zaborami. Ziemie Rzeczypospolitej w latach 1795-1918, Warszawa 1994. 69. Wisner Henryk, Rokosz Zebrzydowskiego, Krakw 1989. 70. Wojak Tadeusz, Szkice z dziejw Reformacji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1977. 71. Wjcik Zbigniew, Historia powszechna XVI XVII wieku, Warszawa 1991. 72. Wrzesiski Szymon, Polscy krzyowcy. Tajemnice redniowiecznych krucjat, Warszawa 2007. 73. Wrzosek Mieczysaw, Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny wiatowej 1914-1918, Warszawa. 74. Wrzosek Mieczysaw,, Polskie formacje wojskowe podczas I wojny wiatowej, Biaystok 1977. 75. Zbigniew, Historia powszechna XVI XVII wieku, Warszawa 1991. 76. Zdrada Jerzy, Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2005. 77. Zdrada, Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2005. Strony internetowe 1. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krniku, http://www.bkpan.poznan.pl. 2. Cyfrowa Biblioteka Narodowa, http://www.polona.pl/dlibra. 3. E- biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication?id=49. 4. Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera, http://www.estreicher.uj.edu.pl/baza_estreichera/skany.php. 5. http://archiwalna.glos.pl/arch.php?idg=291&id=106254. 6. http://forumakademickie.pl/fa/2011/07-08/ludwik-jaxa-bykowski-o-szkolnictwie-wyzszym/. 7. http://issuu.com/50mm.com.pl/docs/nasze_oborniki_sierpien. 8. http://katyn.korporant.pl/p-5/lista_pomordowanych/showDetails/29; http://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/ryga/k-arkonia/. 9. http://katyn.korporant.pl/p-5/lista_pomordowanych/showDetails/29; http://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korporacyjne/ryga/k-arkonia/. 10. http://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja_Porzdkowa_Cywilno-Wojskowa. 11. http://teki.bkpan.poznan.pl/search.php?section=3&single=1&fileno=1&page=267. 12. http://www.tgcp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139. 13. http://www.1944.pl/historia/powstancze-biogramy/Klara_JaxaBykowska. http://www.tgcp.

174

14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139. http://www.dabrowa.pl/dg_historia_znane-osoby_a-j.htm. http://www.genealogia.okiem.pl/materialy/harcerki_okupacja1.htm. http://www.geografia.dominikana4you.pl/?title=Bykowscy_herbu_Gryf. http://www.katedrapolowa.pl/ofiary.php. http://www.silesia.restituta.eu/forum/viewtopic.php?f=5&t=161. http://www.tgcp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=33&Itemid=139. http://www.tvkdiana.pl/rudnik/PowstancyzRudnika.htm. http://www.zamkilodzkie.pl/pliki/piotrkow_byki.htm. http://www.zamkiobronne.pl/zamki-w-polsce-opis-327.htm. http://www.zamkipolskie.com/byki/byki.html. Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa, http://www.pbc.rzeszow.pl. Skarby Archiww Polskich, http://archiwa.polska.pl/katalog/index,Skarby_archiwow_polskich,cid,173.htm. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. www.wbc.poznan.pl.

175

176