You are on page 1of 22

PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 1

ELBIETA PAKA Wrocaw

SYTUACJA KOCIOW I ZWIZKW WYZNANIOWYCH W CZECHACH I NA SOWACJI PO 1989 ROKU PODOBIESTWA I RNICE
Zapocztkowane w 1989 r. wraz z aksamitn rewolucj przemiany ustrojowe w Czechosowacji do nieoczekiwanie zakoczyy si podziaem tego pastwa na Republik Czesk i Republik Sowack. Oznacza on przerwanie czcych ziemie czeskie i sowackie wizi politycznych, gospodarczych, spoecznych, kulturalnych, a take kocielnych. Przestay istnie wsplne dotd dla Czechw i Sowakw organy i instytucje, wrd nich Kocioy i zwizki wyznaniowe. Do szybko te pojawiy si rnice w pooeniu zwizkw religijnych w nowo powstaych pastwach, cho mona rwnie wskaza pewne podobiestwa. Niniejsze opracowanie powicone jest charakterystyce sytuacji Kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji po 1989 r., ze szczeglnym uwzgldnieniem ksztatowania si relacji pastwo Koci.

SYTUACJA KOCIOW I ZWIZKW WYZNANIOWYCH W PASTWIE CZECHOSOWACKIM DO 1989 R.

Midzywojenna Czechosowacja skadaa si z trzech podstawowych regionw: Czech1, Sowacji i Rusi Podkarpackiej, rnicych si pod kadym wzgldem i rnice te, w cigu dwch dekad midzywojnia nie ulegy zasadniczej zmianie. Przejawiay si m.in. w poziomie rozwoju gospodarczego, stopniu industrializacji i urbanizacji, preferencjach politycznych i kulturze politycznej, strukturze narodowociowej i zwizanych z ni rnicach kulturowych, poziomie zamonoci i wyksztacenia spoeczestwa. Poszczeglne czci Czechosowacji rniy si take pod wzgldem religijnoci oraz struktury konfesyjnej mieszkacw. Czechy charakteryzowa do wysoki procent bezwyznaniowcw w spoeczestwie, oscylujcy w granicach 78%2, jak rwnie antykatolicyzm i indyferentyzm religijny.
Chodzi o ziemie Korony w. Wacawa, tj. Czechy waciwe, Morawy i lsk. J. Mi o v i , Vra v djinach zem koruny esk, Praha 2001, s. 79, 83.

1 2

142

Elbieta Paka

Wynikao to po czci z religijnej historii tych ziem, ze cisej wsppracy Kocioa rzymskokatolickiego z Habsburgami i niechci demonstrowanej w czasie I wojny wiatowej przez hierarchi kocieln wobec ewentualnego oderwania si Czech od monarchii austro-wgierskiej, po czci za z dynamicznego rozwoju gospodarczego i zwizanych z nim zmian spoecznych. Mimo e wrd osb wierzcych przewaali wierni Kocioa rzymskiego w 1921 r. stanowili oni 81,9%, a w 1930 r. 78% populacji3 to jednak w porwnaniu z okresem przed I wojn pozycja tego Kocioa ulega osabieniu, spotyka si on z niechci ze strony czeskich elit politycznych, stosunki z Watykanem pozostaway w pierwszej dekadzie midzywojnia napite, spada take liczba wiernych. Negatywnie na jego sytuacj wpyny rozwj ruchu przestpieniowego, polegajcego na przejciu czci katolikw do innych Kociow, ewentualnie wyborze stanu bezwyznaniowego oraz powoanie do ycia przez grup radykalnych duchownych katolickich Kocioa czechosowackiego. Ten szybko osign pozycj jednego z najwikszych Kociow na ziemiach czeskich, skupiajc w 1930 r. ponad 7% ogu populacji4. Nie odnotowa natomiast wikszych sukcesw w pozyskiwaniu wiernych w pozostaych regionach Czechosowacji, co wynikao przede wszystkim z odmiennego ni w Czechach charakteru stosunkw wyznaniowych. Na Sowacji najliczniejszy by Koci rzymskokatolicki, do ktrego w 1930 r. naleao nieco ponad 71% mieszkacw, duy odsetek ludnoci niemal 6,5% stanowili katolicy obrzdku wschodniego, a 16,7% spoeczestwa deklarowao przynaleno do tradycyjnych Kociow protestanckich, tj. augsburskiego i helweckiego wyznania5. Bez wyznania pozostawao wwczas 0,28% mieszkacw Sowacji6. Statystyki nie oddaj jednak rnic w sytuacji Kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji. Ziemie sowackie cechowa niszy w porwnaniu z ziemiami czeskimi stopie rozwoju gospodarczego, rezultatem czego by niszy poziom industrializacji i urbanizacji. Skutkowao to zachowaniem tradycyjnego typu wizi spoecznych, sprzyjajcego silnej pozycji Kociow i zwizkw wyznaniowych. Ogromne znaczenie miaa w tym kontekcie rwnie rola, jak Kocioy rzymskokatolicki i luteraski odegray w sowackim odrodzeniu narodowym oraz w procesie ksztatowania si tosamoci narodowej Sowakw, jak rwnie penienie przez nie funkcji stabilizujcej, wanej w sytuacji wielkich zmian spoecznych, gospodarczych i politycznych, ktrych dowiadczaa midzywojenna Sowacja7. Znaczenie czynnika religijnego nie ograniczao si przy tym jedynie do ycia spoecznego, ale przekadao si na rozwj sceny politycznej.
Ibidem, s. 78, 83. E. P a k a , lski Koci Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu. Od polskiej organizacji religijnej do Kocioa czeskiego, Wrocaw 2007, s. 88-92. 5 L. Ko p e e k , Slovensko, w: Koniktn demokracie. Modern masov politika ve stedn Evrop, V. Hlouek, L. Kopeek (red.), Brno 2004, s. 134. 6 J. P e e k , M. Ba r n o v s k , tatna moc a cirkvi na Slovensku 19481953, Bratislava 1997, s. 13. 7 Zob. szerzej. E. P a k a , Proces ksztatowania tosamoci narodowej Sowakw, w: Europa narodw, G. Tokarz (red.), Wrocaw 2008, s. 7-24.
3 4

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

143

Ugrupowaniem o najwikszych wpywach bya na ziemiach sowackich Sowacka Partia Ludowa Hlinki (HSS) posiadajca konfesyjny (katolicki) oraz klerykalny charakter. Struktury partyjne zdominowane byy przez duchownych, a na jej czele sta ksidz Andrej Hlinka. Elementy wyznaniowe mocno podkrelano w programie partii. Wan si polityczn bya rwnie posiadajca konfesyjny (luteraski) charakter Sowacka Partia Narodowa (SNS). Te dwa ugrupowania miay ogromny wpyw na kierunek rozwoju politycznego na Sowacji i bya to kolejna rnica w porwnaniu z ziemiami czeskimi8. Sytuacja na Rusi Podkarpackiej prezentowaa si na tle Czech i Sowacji jako wyjtkowo trudna. By to obszar zapniony pod kadym wzgldem, z ogromnym odsetkiem analfabetw w spoeczestwie, gdzie istniao due poparcie dla partii antysystemowych. W strukturze narodowociowej Czesi i Sowacy nie stanowili znaczcego odsetka, przewaali w niej natomiast Rusini i Ukraicy. Dominujcymi konfesjami byy tu grekokatolicyzm i prawosawie, ktre wyznawao odpowiednio 50% i 15% ludnoci, bya tu take liczniejsza ni w Czechach i na Sowacji spoeczno wyznania mojeszowego (14% obywateli). Niewiele ponad 9% mieszkacw Rusi stanowili rzymscy katolicy9. Pod wzgldem stosunku do religii i poziomu religijnoci mieszkacom Rusi Podkarpackiej byo zdecydowanie bliej do Sowakw, ni Czechw. Nie pozostawao to bez wpywu na polityk wyznaniow Pragi. Wanie stanowisko rzymskokatolickiej Sowacji i greckokatolickiej Rusi Podkarpackiej uwaa si za gwn przyczyn zagodzenia antykatolickiego kursu w polityce rzdu Czechosowacji w pierwszych latach jej istnienia. Przypisuje si im rwnie wpyw na zarzucenie planw przeprowadzenia denitywnego rozdziau Kocioa od pastwa10. Podobnie jak w przypadku Sowacji, take na Rusi Podkarpackiej na rozwj sceny politycznej wpyway kwestie wyznaniowe. Partie odwoujce si do wartoci chrzecijaskich miay status ugrupowa relewantnych, w yciu politycznym aktywne pozostawao duchowiestwo, sympatie polityczne obywateli czsto wizay si z przynalenoci wyznaniow11. Mimo rnic w strukturze wyznaniowej poszczeglnych regionw midzywojennej Czechosowacji oraz w religijnoci ich mieszkacw elementem wsplnym dla wszystkich czci byy wyrane podziay narodowociowe wystpujce wewntrz poszczeglnych konfesji. Istniay one zarwno w Kocioach dziaajW Czechach jedynym w miar relewantnym ugrupowaniem podkrelajcym religijne elementy swej tosamoci bya Czechosowacka Partia Ludowa. Od pocztku lat 20. XX stulecia wchodzia wprawdzie stale w skad koalicji rzdzcych, jednak nigdy nie osigna takiej pozycji politycznospoecznej na ziemiach czeskich, jak posiaday na Sowacji HSS i SNS. K. Vo d i k a , L. C a b a d a , Politick systm esk republiky. Historie a soasnost, Praha 2003, s. 32-34. 9 Ibidem, s. 21-22. 10 J. K a d l e c , Pehled crkevnch djin, T.2, m 1987, s. 239-240. Kocioy i zwizki wyznaniowe w midzywojennej Czechosowacji otrzymyway wsparcie nansowe ze strony pastwa. 11 Zob. szerzej. E. P a k a , Kwestie wyznaniowe na Rusi Zakarpackiej w okresie jej przynalenoci do Czechosowacji (w latach midzywojennych), Icopi peii pai, Ka I, 2007, s. 698-704.
8

144

Elbieta Paka

cych na terytorium Czechosowacji przed I wojn wiatow, jak i w tych powstaych w dwudziestoleciu midzywojennym. Szczeglnie widoczne pozostaway w przypadku Kociow protestanckich, skutkujc tworzeniem Kociow narodowych. Czsto gwne kryterium przynalenoci stanowia w nich przynaleno narodowociowa, nie za konfesyjna. I tak utworzony w 1918 r. i prnie si rozwijajcy na ziemiach czeskich Czeskobraterski Koci Ewangelicki, nalecy do Kociow unijnego typu mia czeski charakter przejawiajcy si zdecydowan dominacj w strukturze narodowociowej wiernych tej narodowoci, a take w odwoywaniu si do spucizny duchowej czeskiej reformacji. U progu lat 20. XX stulecia liczy ok. 150 tys. czonkw, z ktrych wikszo stanowili ewangelicy reformowani. W odpowiedzi na powstanie Kocioa czeskobraterskiego niemieccy ewangelicy w 1919 r. powoali do ycia Niemiecki Koci Ewangelicki w Czechach, na Morawach i na lsku. Podobnie jak w przypadku Kocioa czeskobraterskiego skupia on ewangelikw augsburskiego i helweckiego wyznania, cho przewag mieli w nim luteranie12. Ewangelicy polskiej narodowoci, ktrzy znaleli si w granicach Czechosowacji po podziale lska Cieszyskiego w 1920 r., utworzyli z kolei polskojzyczny Augsburski Koci Ewangelicki na Wschodnim lsku w Czechosowacji, ktry szybko zyska statut jednej z najwaniejszych polskich organizacji na Zaolziu, dziaajc na rzecz zachowania tosamoci narodowej mieszkajcych tu Polakw13. Najwikszym Kocioem protestanckim w wczesnej Czechosowacji by, liczcy w 1930 r. ponad 400 tys. czonkw (12% populacji), Ewangelicki Koci Augsburskiego Wyznania na Sowacji, posiadajcy sowacki charakter narodowy. Wynikao to zarwno z ogromnej przewagi Sowakw wrd czonkw Kocioa, jak i z politycznej aktywnoci sowackich luteran. Na Sowacji i w mniejszym stopniu Rusi Podkarpackiej dziaa take wywodzcy si z reformacji kalwiskiej Chrzecijaski Koci Reformowany, do ktrego naleao blisko 146 tys. osb, w ponad 90% deklarujcych narodowo wgiersk14. Podziay narodowociowe odegray take bardzo istotn rol w przypadku Kocioa grekokatolickiego, w ktrym cieray si nurty rusiski, ukraiski i sowacki. Przed wybuchem I wojny wiatowej Koci ten by wykorzystywany przez wadze wgierskie do madziaryzacji ludnoci i hamowania rozwoju sympatii proukraiskich, m.in. poprzez wspieranie rusiskiej tutejszej opcji narodowociowej15. Spowodowao to odwrcenie si w okresie midzywojennym od Kocioa czci jego wiernych, ktrzy konwertowali na prawosawie. Na og wizao si to z jasnym okreleniem swej przynalenoci narodowej jako ukraiskiej, czasem z lewicowymi sympatiami politycznymi. Jednoczenie nastpio wzmocnienie rusiskiego elementu tosamoci omawianego Kocioa, czemu suya polityka narodowociowa prowadzona
12 13 14 15

E. P a k a , lski Koci, s. 91. Zob. szerzej: ibidem, passim. J. P e e k , M. B a rn o v s k , tatna moc, s. 16-17. Ibidem, s. 126-127.

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

145

od koca lat 20. XX stulecia przez wadze w Pradze wobec ludnoci Rusi Podkarpackiej. Grekokatolicyzm sta si w ten sposb wyznaniem silnie stygmatyzowanym rusiskoci, Rusini stanowili znaczny procent wiernych Kocioa grekokatolickiego, na jego czele stay osoby przychylne nurtowi rusiskiemu16. Z drugiej strony wrd czci wiernych i duchownych greckokatolickich ywe pozostaway sympatie proukraiskie. W Kociele pojawili si rwnie wierni narodowoci sowackiej, powstaway sowackie parae. Byo to wynikiem postpowania wrd grekokatolikw procesu asymilacji. Spoeczno grekokatolicka coraz mielej rozwijaa rwnie aktywno na ziemiach czeskich, przy czym wizao si to z procesami migracyjnymi wewntrz pastwa czechosowackiego. Pod wzgldem narodowociowym wrd czeskich grekokatolikw dominowali Rusini, Ukraicy i Rosjanie17. Przyczenie Rusi Podkarpackiej do ZSRR znacznie uszczuplio liczb wiernych Kocioa grekokatolickiego w Czechosowacji, cho wci pozostawa on jednym z najwikszych Kociow w pastwie. Wedug danych kocielnych w 1948 r. naleao do niego 237 245 mieszkacw Sowacji i 68 400 mieszkacw Czech, posiada 242 kocioy paraalne i 312 lialnych, 245 parai, 13 stacji kapaskich. W Kociele pracowao wwczas 266 duchownych (biskupw i kanonikw)18. Przejcie wadzy przez Komunistyczn Parti Czechosowacji (KPCz) wpyno na zmian sytuacji Kociow i zwizkw wyznaniowych. W pierwszych latach po wojnie stanowiy one jeszcze liczc si spoecznie si. Wynikao to z autorytetu, ktry zyskay dziki swej postawie w okresie wojny oraz z liczebnoci. Wedug danych pochodzcych ze spisu ludnoci przeprowadzonego w 1950 r., stan bez wyznania deklarowao wwczas nieco ponad 4% mieszkacw Czechosowacji. Pozostali naleeli do ktrego z dziaajcych Kociow i zwizkw wyznaniowych, z czego najwicej, ponad 76% obywateli do Kocioa rzymskokatolickiego. Liczn grup wiernych, obejmujcych blisko 8% populacji posiada take Koci czechosowacki, wci cieszcy si popularnoci niemale wycznie na ziemiach czeskich. Znaczco, bo a do ponad 316 tys. (2,56% populacji) wzrosa liczba prawosawnych zamieszkujcych Czechosowacj. Ten progres sta si jednak moliwy wskutek likwidacji Kocioa grekokatolickiego. Du liczb wiernych notoway wwczas Kocioy tradycyjnego nurtu protestanckiego: w Czechach Koci czeskobraterski liczcy ponad 403 tys. wiernych (3,27% ogu populacji), na Sowacji Sowacki Koci Ewangelicki Augsburskiego Wyznania, do ktrego naleao blisko 466 tys. osb (3,77% populacji)19. W tej sytuacji komunici podjli dziaania majce na celu zneutralizowanie
Ibidem, s. 128-131. Zob. szerzej. M. D ro n o v, Nrodnostn a jazykov problmy v grkokatolickckiej cirkvi v medzivojnovej Prahe, w: Cirkvi a nrody strednej Evrpy (18001950) Die Kirchen und Vlker Mitteleuropas (18001950), P. vorc, .Harbuov, K. Schwarz (red.), Preov Wien 2008, s. 230-238. 18 J. P e e k , M. B a r n o v s k , tatna moc, s. 16. 19 J. P e e k , M. Ba r n o v s k , Pod kuratelou moci. Cirkvi na Slovensku v rokoch 19531970, Bratislava 1999, s. 362.
16 17

146

Elbieta Paka

wpyww tych organizacji w spoeczestwie oraz pozyskanie ich dla reimu, jednak w duszej perspektywie liczono na ich cakowit likwidacj20. Tak pojmowane zadania znalazy odzwierciedlenie w realizowanej przez KPCz polityce wyznaniowej, ktr cechowao: 1. Denie do przejcia penej kontroli nad dziaalnoci Kociow i zwizkw wyznaniowych. Suyo temu przede wszystkim wprowadzenie rozwiza legislacyjnych i instytucjonalnych oraz cakowite uzalenienie ekonomiczne Kociow i zwizkw wyznaniowych od pastwa. W 1949 r. przyjto dwie tzw. ustawy kocielne (crkevn zkony). Pierwsza z nich nr 217/1949 z 14 padziernika 1949 r. powoywaa do ycia Pastwowy Urzd do Spraw Kocielnych (Sttn ad pro vci crkevn SC), ktrego zadaniem byo objcie penym nadzorem dziaalnoci Kociow i zwizkw wyznaniowych oraz ich jednostek organizacyjnych, fundacji, funduszy, zakonw, a take stowarzysze religijnych i midzynarodowych kontaktw religijnych i kocielnych21. Druga przyjta rwnie 14 padziernika 1949 r. ustawa nr 218/1949 o gospodarczym zabezpieczeniu kociow i zwizkw wyznaniowych przez pastwo uzaleniaa te organizacje od pastwa pod wzgldem ekonomicznym, pozbawiajc je jakiejkolwiek niezalenoci gospodarczej. Zgodnie z ni pastwo przejmowao nadzr nad majtkiem kocielnym, w zamian za co zobowizao si m.in wypaca uposaenie duchownym penicym posug duszpastersk lub pracujcym w administracji kocielnej i pokrywa koszty utrzymania administracji kocielnej oraz wykonywania czynnoci religijnych. Do najwaniejszych zapisw ustawy naleao wprowadzenie tzw. zgody pastwowej (sttn souhlas), ktr musia posiada kady duchowny podejmujcy dziaalno duszpastersk, czy prac w administracji kocielnej ( 7 ust. 1). Mogy j jednak uzyska jedynie osoby lojalne wobec pastwa22. Obowizywaa ona na obszarze danej gminy, ewentualnie powiatu i moga by w kadej chwili odebrana23. Od 1956 r. kompetencje Pastwowego Urzdu ds. Kocielnych przeszy na Ministerstwo Szkolnictwa i Kultury, a w 1969 r. w ramach Ministerstwa Kultury utworzono Sekretariat ds. Kocielnych, organ administracji pastwowej zajmujcy si problematyk Kociow i zwizkw wyznaniowych24. W statucie Ministerstwa Kultury jako jedno z gwnych zada wymieniono dbao o zgodno rozwoju ycia kocielnego i religijnego z konstytucj i zasadami ustroju socjalistycznego25, za
Nvrh na een nboenskch otzek v SR, w: I. A. H rd i n a , Texty ke studiu konfesnho prva, III. eskoslovensko, Praha 2006, s. 131. 21 J. P e e k , M. B a r n o v s k , tatna moc, s. 99. 22 Zkon . 218/1949 Sb., ze dne 14 jna 1949 o hospodskm zabezpeen crkv a nboenskch spolenost sttem v pvodnm znn z. 218/1949 Sb., dostpne na http://spsp.prf.cuni.cz 23 J. S z y m e c z e k , Crkevn politika eskoslovenskho sttu 19451989, w: Kesan v odporu proti komunistick diktatue v eskoslovensku 19481989 Christen im Wiederstand gegen die kommunistische Diktatur in der Tschechoslowakei 19481989, J. Szymeczek, M. Dany (red.), esk Tn 2006, s. 31. 24 I. A. H r d i n a , op.cit., s. 283. 25 Statut ministerstva kultury SR, w: Ibidem, s. 284.
20

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

147

w rozporzdzeniu rzdu z 1973 r. nakadano na to ministerstwo obowizek orientowania dziaalnoci wszystkich instytucji kulturalno-owiatowych na prowadzenie skutecznego ateistycznego wychowania26. W socjalistycznej Czechosowacji przyjto dwie ustawy zasadnicze, w ktrych rwnie znalazy si zapisy dotyczce wolnoci religijnych. Konstytucja z 1948 r., uchwalona tu po przejciu wadzy przez KPCz, zawieraa gwarancje wolnoci sumienia i wyznania. W 15 obywatele otrzymali prawo do wolnoci wyznania (ust. 1), wiara nie moga przynosi nikomu ujmy, cho nie moga by rwnie powodem odmowy wypenienia obowizku obywatelskiego (ust. 2). W 16 wskazywano na rwno wszystkich wyzna, jak rwnie stanu bez wyznania wobec prawa (ust. 2), kademu przyznawano prawo do prywatnego lub publicznego wyznawania religii bd pozostawania bez wyznania (ust. 1)27. Niewiele miejsca powicono natomiast kwestiom zabezpieczenia wolnoci religijnych w konstytucji z 1960 r., ograniczajc si do zapisu, w ktrym gwarantowano wolno wyznania oraz prawo do pozostawania bez wyznania (art. 32 ust. 1). Rwnoczenie jednak w art. 24 stwierdzano, i edukacja i wychowanie opieraj si na wiatopogldzie naukowym 28. 2. Przeladowania i represje, wymierzone w Kocioy i zwizki wyznaniowe, wcznie z ich likwidacj, powizane z nimi organizacje oraz duchownych i laikat. W celu realizacji zada polityki wyznaniowej komunici do szybko przystpili do organizowania procesw pokazowych, w ktrych na awie oskaronych zasiadali duchowni, w tym biskupi i zwizani z Kocioem intelektualici i artyci oraz najbardziej zaangaowani dziaacze kocielni. W ramach Akcji K oraz VK zlikwidowano klasztory i kongregacje29, a w 1950 r. zdecydowano si na likwidacj dysponujcego liczn rzesz wiernych Kocioa grekokatolickiego (Akcja P). By on postrzegany przez wadze jako sia antysystemowa, z drugiej strony w jego likwidacji upatrywano moliwoci osabienia Kocioa rzymskokatolickiego. Na plany komunistw wobec grekokatolikw wpyway take praktyka stosowana wobec Kociow grekokatolickich w innych krajach bloku socjalistycznego, w ktrych ulegay one likwidacji, moliwo wcielenia katolikw rytu wschodniego do Kocioa prawosawnego oraz polityka realizowana wobec Rusinw, majca na celu ich ukrainizacj30. Pocztkowo liczono na rozwizanie problemu Kocioa grekokatolickiego, poprzez jego stopniow likwidacj i zachcanie wiernych do jego opuszczenia, kiedy nie przynioso to spodziewanych efektw zdecydowano si na radykalne rozwizanie i na nielegalnym soborze Kocioa w Preovie delegaci ogosili zerwanie unii
Usnesen vldy SR k nvrhu opaten v oblasti crkevn politiky .161/P 1973, w: Ibidem, s. 286. Konstytucja Republiki Czechosowackiej uchwalona dnia 9 maja 1948 przez Konstytucyjne Zgromadzenie Narodowe, w: Nowe Konstytucje pastw europejskich, L. Gelberg (red.), Warszawa 1949. 28 Konstytucja Czechosowackiej Republiki Socjalistycznej z dnia 11 lipca 1960, wstp M. Kruk, W. Sokolewicz, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1973. 29 K. N e d v d i c k , Crkve a nboensk spolenosti po noru 1948, Revue crkevnho prva 2008, nr 1 (39), s. 66-67. 30 Koci grekokatolicki w Czechosowacji by ostoj rusiskoci.
26 27

148

Elbieta Paka

uhorodzkiej i powrt do wiary ojcw, czyli prawosawia31. Koci grekokatolicki mg wznowi legaln dziaalno dopiero w 1968 r., przy czym by to wynik inicjatywy obywateli. W 1952 r. wadze zdecydoway si z kolei na likwidacj liczcego 8 500 wiernych Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego (Akcja A). Nie przyniosa ona jednak spodziewanych efektw, gdy adwentyci dziaali nadal w podziemiu. W tej sytuacji komunici w obawie, by nie straci cakowitej kontroli na tym ruchem oraz biorc pod uwag prol klasowy32 czonkw Kocioa i szacunek, jakim cieszyli si w miejscu pracy33, podjli w 1956 r. decyzj o ponownej legalizacji Kocioa34. Represje dotkny take wiernych innych wsplnot religijnych m.in. baptystw, wiadkw Jehowy i Czeskobraterskiego Kocioa Ewangelickiego35. 3. Prowadzenie wojny ideologicznej. Jedn z form realizacji zada polityki pastwa wobec Kociow i zwizkw wyznaniowych byo prowadzenie walki ideologicznej. Do jej gwnych celw naleao ksztatowanie negatywnego obrazu religii, duchowiestwa oraz organizacji i instytucji religijnych w ujciu oglnym, jak i w konkretnych przypadkach oraz wykazanie wyszoci wiatopogldu naukowego i ateistycznego nad religijnym36. W powstaej w okresie tzw. normalizacji uchwale rzdu dotyczcej projektu zasad w obszarze polityki wyznaniowej wskazywano, e w walce o nowego czowieka musimy si orientowa przede wszystkim na walk z nieprzyjacielskimi i obcymi marksizmowi-leninizmowi ideologiom, przestarzaym przekonaniom i nawykom. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych i najbardziej trwaych przeytkw starej wiadomoci mylenia s pogldy religijne. Ideologia religijna jest obecnie praktycznie jedyn niemarksistowsk ideologi, ktra jest u nas rozpowszechniona. W dalszej czci dokumentu podkrelano istotn rol, jak w walce z ideologi religijn odgrywa propaganda ateistyczna, ktra musi jednak walczy z caym kompleksem przyczyn, rodzcych i utrzymujcych przy yciu religi. Ponadto stwierdzano, i propaganda ateistyczna nie moe by jednie negacj religii, lecz musi i drog pozytywnego przekonywania. Wychowaniu ateistycznemu i ateistycznej propagandzie przyznano ogromn rol w procesie poszukiwania nowych form wychowania i oddziaywania na jednostki37. Tej walce ideologicznej z Kocioami i zwizkami wyznaniowymi suyy ronego typu akcje propagandowe prowadzone np. w zakadach pracy, szkoach
31 Zob. szerzej E. P a k a , paocaa epa a ec e y XX coii, Icopi peii kpai ao opi, Ka I, 2008, s. 477-483. 32 Wierni Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego na og pochodzili z klasy robotniczej. 33 Adwentyci nie uywali alkoholu, byli bardzo sumiennymi pracownikami, nie przychodzili do pracy w sobot, lecz za to bardzo chtnie pracowali w niedziel. J. S z y m e c z e k , op. cit., s. 33. 34 Ibidem, s. 34. 35 K. N e d v d i c k , op. cit., s. 66-67. 36 Z. R. N e p o r, Ideologick nstroje ateizace esk spolenost v letech 19481989, Crkevn djiny. Osobnosti, udlosti, struktury, mentality 2008, .1, s. 38. 37 Usnesen vldy SR k nvrhu opaten v oblasti crkevn politiky .161/P 1973, w: I. A. H rd i n a , op.cit., s. 287.

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

149

czy uczelniach wyszych, jak te antykocielne wypowiedzi czoowych politykw czechosowackich i dziaaczy partyjnych. Jednak szczeglnie przydatnym instrumentem w jej prowadzeniu bya dziaalno wydawnicza. Zdecydowana wikszo opublikowanych po 1948 r. pozycji ksikowych powiconych w jakiejkolwiek mierze religii przedstawiao j w sposb negatywny38. Podobna sytuacja bya w przypadku czasopism i prasy. Krg ich odbiorcw by na og szerszy, ni ksiek i byy wydawane systematycznie. Wydatnie wzmacniao to skuteczno prowadzonej na ich amach propagandy ateistycznej. Lansowanie treci antyreligijnych miao miejsce m.in. na stronach ocjalnego dziennika partyjnego Rud prvo docierajcego do szerokich rzesz spoeczestwa oraz partyjnego czasopisma Nov mysl, ukazujcego si w latach 19471989. Treci areligijne zawieray take materiay publikowane w wydawanym od 1973 r. przez Instytut Ateizmu Naukowego jedynym specjalistycznym czasopimie religioznawczym Ateizmus. Walce ze wiatopogldem religijnym suyo rwnie limitowanie wydawnictw religijnych oraz ingerencja w ich zawarto. W pocztkowym okresie rzdw komunistycznych redakcje czasopism kocielnych miay obowizek czczenia rocznic wanych z punktu widzenia wadz poprzez publikowanie artykuw sawicych zdobycze ustroju socjalistycznego, czoowe postaci ruchu komunistycznego, ewentualnie socjalistycznego oraz zachwalajce korzyci, jakie dany Koci lub zwizek wyznaniowy czerpie z wprowadzenia demokracji ludowej39. 4. Marginalizacja roli Kociow i zwizkw wyznaniowych w spoeczestwie poprzez ograniczenie ich aktywnoci jedynie do kwestii stricte religijnych. Wadze komunistyczne dyy do wyeliminowania wpyww organizacji religijnych wrd obywateli m.in. poprzez zakaz prowadzenia przez nie dziaalnoci o charakterze pozareligijnym, przy czym ograniczano rwnie moliwo rozwoju aktywnoci religijnej do jej podstawowych form. Od 1953 r. nauka religii staa si przedmiotem nieobowizkowym, przy czym w miar upywu czasu wzmagay si naciski na rodzicw, by nie posyali na ni dzieci. Likwidacji ulego szkolnictwo wyznaniowe40, w 1960 r. wszystkie instytucje spoeczne i zdrowotne przejte zostay przez pastwo, w tym np. domy opieki prowadzone przez Kocioy i zwizki wyznaniowe, utrudniano nawet prowadzenie jakiejkolwiek dziaalnoci charytatywnej na poziomie paraalnym, wrd najstarszych wiernych. Ograniczano take moliwo prowadzenia aktywnoci majcej na celu pogbianie pobonoci wiernych, szczeglnie negatywnie oceniajc wszelkie formy rozwoju pracy duszpasterskiej z modzie. Skutkowao to powstaniem w wikszoci Kociow i zwizkw wyznaniowych nielegalnych ruchw wewntrzmisyjnych41. Wadze uniemoliwiay prowadzenie pracy duszpasterskiej
38 39 40 41

Z. R. N e p o r, op.cit., s. 38. E. P a k a , lski Koci, s. 221-222. J. S z y m e c z e k , op. cit., s. 31-32. E. P a k a , lski Koci, s. 217-218.

150

Elbieta Paka

i odprawiania naboestw w armii, szpitalach, domach opieki, w domach starcw, w wizieniach, itp.42 Polityka wyznaniowa prowadzona przez wadze komunistyczne poczynia ogromne spustoszenia w yciu religijnym, skutecznie ograniczajc duchow aktywno Kociow. Tak jak nierzadkie byy prby prowadzenia nielegalnej dziaalnoci wewntrzmisyjnej, tak te nierzadkie byy przypadki kolaborowania duchownych z reimem ze strachu, dla witego spokoju, dla korzyci materialnych, dla kariery. Skutkiem dziaalnoci wadz by rwnie spadek religijnoci obywateli, cho trudno dokadnie okreli jego wielko ze wzgldu na nieuwzgldnianie pyta o wyznanie w adnych ocjalnych statystykach, take podczas spisw ludnoci. W latach 80. XX stulecia widoczne jest pewne oywienie religijne w spoeczestwie czechosowackim43, nie zmienia to jednak faktu, i aksamitna rewolucja zastaa Kocioy i zwizki wyznaniowe osabione czterdziestoletnimi rzdami komunistycznymi i nieprzygotowane na podjcie wyzwa zwizanych z transformacj ustrojow.

KOCIOY I ZWIZKI WYZNANIOWE W DEMOKRATYCZNEJ CZECHOSOWACJI

Zapocztkowane w listopadzie 1989 r. zmiany polityczne przyniosy ze sob popraw sytuacji Kociow i zwizkw wyznaniowych. Szybko odnowiono formalne struktury kocielne, obsadzono wakujce stanowiska biskupie, odnowiono lub zapocztkowano dziaalno wydziaw teologicznych44. Kocioy i zwizki wyznaniowe cieszyy si wrd obywateli autorytetem, m.in. dlatego i uwaano je za gwnych obrocw praw czowieka w poprzednim okresie. Szczeglnie dotyczyo to Kocioa rzymskokatolickiego, ktry sta si jedn z popularniejszych instytucji w spoeczestwie45. Bardzo wanym wydarzeniem w demokratycznej Czechosowacji staa si, pielgrzymka Jana Pawa II w kwietniu 1990 r., podczas ktrej odwiedzi on Prag, Welehrad i Bratysaw. Przed przybyciem papiea nastpio ponowne, po czterdziestu latach, nawizanie stosunkw midzy pastwem czechosowackim a Stolic Apostolsk46, natomiast w czasie samej pielgrzymki Jan Pawe II zaproponowa powoanie komisji naukowej, ktra zajaby si zbadaniem dziaalnoci Jana Husa47. Pierwsza i jak si okazao jedyna wizyta papiea w Czechosowacji wzbu-

42 Z. D e m e l , Pod dohledem crkevnch tajemnk. Omezovn innosti katolick crkve v eskoslovensku 19451989 na pikladu jihoeskho regionu, Brno 2008, s. 145. 43 Z. R. N e p o r, op.cit., s. 52. 44 P. F i a l a , Laborato sekularizace. Nboenstv a politika v ne- nboensk spolenosti: esk ppad, Brno 2007, s. 41-42. 45 J. M i o v i , op. cit., s. 110-111. 46 M. a b o , tt a cirkvi na Slovensku. Vvoj nancovania cirkv, Bratislava 2006, s. 89. 47 F. V. Lo b k o w i c z , Koci w krajach Europy rodkowowschodniej w okresie pontykatu Ojca witego Jana Pawa II, w: Nowe Tchnienie Ducha, I. Dec (red.), Warszawa 2003, s. 35-39.

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

151

dzia ogromne zainteresowanie caego spoeczestwa, mediw, a nawet politykw. Jan Pawe II postrzegany by bowiem z jednej strony jako osoba, ktrej dziaania w istotnym stopniu przypieszyy upadek komunizmu48, z drugiej za jego pielgrzymka staa si symbolem zachodzcych w kraju przemian. Podczas powitania gocia prezydent Vclav Havel powiedzia: Nie jestem pewien, czy wiem, co to cud. Mimo to odwa si w tej chwili powiedzie, e jestem wiadkiem pewnego cudu: czowiek, ktry przed szecioma miesicami by wiziony jako nieprzyjaciel pastwa stoi tu jako prezydent, aby przywita pierwszego papiea w historii Kocioa katolickiego, ktry odwiedzi ten oto kraj49. Do szybko podjto dziaania legislacyjne majce na celu zabezpieczenie gwarancji wolnoci religijnych, tak na poziomie jednostek, jak i organizacji. Na pocztku 1991 r. przyjto Kart podstawowych praw i wolnoci (Listina zkladnch prv a svobod), w ktrej wskazano, e pastwo opiera si na zasadach demokratycznych i nie moe by skrpowane ani wyczn ideologi, ani wyznaniem religijnym (art. 2 ust. 1). Kwestiom religijnym powicono w omawianym dokumencie art. 15, 16 oraz, w mniejszym stopniu, art. 3. W art. 3 ust. 1 ustawodawca podkreli zakaz dyskryminacji w gwarancjach podstawowych praw i wolnoci ze wzgldu na pe, ras, kolor skry, jzyk, wiar i religi, pogldy polityczne, pochodzenie narodowe i spoeczne, przynaleno do mniejszoci narodowej lub etnicznej, majtek, urodzenie lub pozycj. Do wspomnianych podstawowych praw i wolnoci zaliczono w art. 15 wolno pogldw, sumienia i wyznania, prawo do zmiany wyznania lub wiary lub do niewyznawania adnej religii (ust. 1). Zabroniono zmuszania do wykonywania suby wojskowej w sytuacji, kiedy jest to niezgodne z sumieniem lub wyznaniem religijnym (ust. 3). Przyznano rwnie prawo do swobodnego uzewntrzniania swojej religii lub wiary, nie tylko indywidualnie i prywatnie, ale rwnie grupowo i publicznie, poprzez modlitwy, nauczanie, uczestniczenie w praktykach religijnych i obrzdach (art. 16 ust. 1). Kocioom i zwizkom wyznaniowym zagwarantowano prawo do zarzdzania swoimi sprawami, przede wszystkim poprzez powoywanie swoich organw, duchownych oraz tworzenie zakonnych i innych kocielnych instytucji, niezawisych od organw pastwowych (art. 16 ust. 2). Przewidziano rwnie moliwo nauczania religii w szkoach, co miaa regulowa odrbna ustawa (art. 16 ust. 3)50. W dniu 4 lipca 1991 r. uchwalono ustaw o wolnoci religijnej oraz pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych (nr 308/ 1991 Sb), w ktrej rozwinito i uszczegowiono katalog praw przysugujcych osobom wierzcym oraz Kocioom i zwizkom wyznaniowym. Jednostki uzyskay w niej gwarancje wolnoci religijnych, tak ograniczanych w przeszoci, za Kocioy i zwizki wyznaniowe po ponad czterdzieJ. H a n u , Tradice eskho katolicismu ve 20. stolet, Brno 2005, s. 74, s. 254. Cyt. za: M. a b o , op,cit., s. 89. 50 Karta podstawowych praw i wolnoci, w: Konstytucja Republiki Czeskiej z 16 grudnia 1992 roku, tumaczenie i wstp M. Kruk, Warszawa 2000, s. 68, 73.
48 49

152

Elbieta Paka

stoletnim okresie represji i przeladowa prawo do swobodnego rozwoju oraz prowadzenia dziaalnoci o charakterze religijnym i poza religijnym. Omawiany dokument znosi formalnie ustaw nr 217/1949 Sb., powoujc do ycia Pastwowy Urzd do spraw Kocielnych ( 24). Wrd zagwarantowanych w ustawie praw znalazy si midzy innymi prawo do indywidualnego i zbiorowego, prywatnego lub publicznego swobodnego uzewntrzniania swojej religii, wiary, zmiany swego wyznania lub wiary i do bycia bezwyznaniowcem, przy czym zakazano zmuszania do wyznawania jakiejkolwiek wiary religijnej lub pozostawania bez wyznania. W ustawie znalazy si rwnie gwarancje swobodnego goszenia przez jednostki swej wiary religijnej lub swojego przekonania ( 1 ust. 1-3), a take obchodzenia wit i obrzdw wedug wymaga wasnej wiary, o ile te nie stoj w sprzecznoci z obowizujcymi przepisami prawnymi ( 2 ust. 2). Wierzcy otrzymali prawo do zakadania Kociow i zwizkw wyznaniowych, do wstpowania do ju istniejcych oraz uczestniczenia w ich yciu, m.in. poprzez uczestnictwo w naboestwach i czynnociach kultowych, nawizywanie i utrzymywanie kontaktw religijnych, w tym o midzynarodowym charakterze, otrzymywanie wychowania w duchu religijnym, posiadania i upowszechniania literatury religijnej, wybierania stanu duchownego lub zakonnego ( 5 ust. 1). Mianem Kocioa lub zwizku wyznaniowego w ustawie okrelono dobrowolne zrzeszenie si osb tej samej wiary religijnej w organizacj majca wasn struktur, organy, przepisy wewntrzne i obrzdy ( 4 ust. 1), przyznano im osobowo prawn oraz prawo do stowarzyszania si, tworzenia wsplnot, zakonw i innych towarzystw ( 4 ust. 3). Ponadto zagwarantowano prawo do zarzdzania swymi sprawami ( 5 ust. 2), mogy one take w celu realizacji swej misji swobodnie okrela sw nauk religijn i obrzdy, naucza religii, udziela posug duchowych i materialnych, ksztaci pracownikw duchownych i wieckich we wasnych placwkach edukacyjnych, organizowa bez pozwolenia zgromadzenia, tworzy i prowadzi instytucje celowe, posiada majtek ruchomy i nieruchomy, prowadzi dziaalno wydawnicz, wasne instytucje kulturalne, zakady dziaajce w obszarze suby zdrowia i opieki spoecznej, wysya swoich przedstawicieli zagranic oraz przyjmowa przedstawicieli Kociow i zwizkw wyznaniowych z zagranicy ( 6 ust. 1)51. Kocioy i zwizki wyznaniowe otrzymay prawo do zarzdzania swoimi sprawami ( 5 ust. 2), w tym take wyboru duchownych, ktrzy bd w nim peni posug duszpastersk i nauczycieli religii ( 5 ust. 2; 7). Ksia otrzymali moliwo posugiwania w domach dziecka, wizieniach, jednostkach wojskowych, szpitalach, domach opieki spoecznej, itp. ( 9 ust. 1). Ustawa o wolnoci religijnej oraz pooeniu kociow i zwizkw wyznaniowych (nr 308/ 1991 Sb) okrelaa rwnie warunki rejestracji Kociow i zwizkw wyznaniowych.

Ustawa z dnia 4 lipca 1991 roku nr 308/1991 o wolnoci religijnej oraz pooeniu kociow i zwizkw wyznaniowych, w: M. T. S t a s z e w s k i , Pastwo Koci w Europie rodkowo-Wschodniej. Aspekty instytucjonalno-prawne, Warszawa 1994, s.107-114.
51

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

153

Przyjcie tych dokumentw w wyrany sposb poprawio sytuacj Kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechosowacji oraz ich wiernych, jednoczenie jednak nierozwizane pozostay pewne istotne problemy. Do takich naleaa kwestia nansowania tych organizacji i zwizane z ni zagadnienie restytucji majtku kocielnego przejtego przez wadze komunistyczne. Ju na pocztku 1990 r. zniesiono restrykcyjne zapisy ustawy o gospodarczym zabezpieczeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych z 1949 r., cho obowizujc pozostawiono zasad, i organizacje te s dotowane z budetu pastwa, przy czym wikszo rodkw przeznaczano na pensje dla duchownych. Takie rozwizanie nie satysfakcjonowao zwizkw religijnych, szczeglnie za Kocioa rzymskokatolickiego52, dcego do uzyskania niezalenoci nansowej od pastwa. rodkiem sucym temu celowi miaa by restytucja majtku kocielnego, o ktr Koci ten intensywnie zabiega, postulujc, by kwestia ta staa si priorytetem przy nowelizacji ustawy o wolnoci religijnej oraz pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych53. Podstawy prawne zwrotu majtku kocielnego, zagarnitego w okresie rzdw KPCz stwarzay wprawdzie tzw. ustawy restytucyjne, przyjte w latach 19901991, na mocy ktrych Kocioy odzyskay cz utraconych dbr54, o szczeglnie istotnym znaczeniu z punktu widzenia planw wznowienia dziaalnoci przez zgromadzenia zakonne, jednak dokumenty te miay przede wszystkim umoliwi Kocioom i zwizkom wyznaniowym normalne funkcjonowanie w nowych warunkach ustrojowych, nie za rozwizanie problemu restytucji majtku kocielnego. Miao to nastpi na podstawie przygotowywanej ustawy o zagodzeniu niektrych krzywd majtkowych. Nie przesza ona procedury legislacyjnej i zostaa odrzucona przez Zgromadzenie Federalne55, pozostawiajc kwestie zwrotu dbr kultury nierozwizanymi. Komentarze znawcw problemu wskazuj, i ogromna determinacja, jak Koci rzymskokatolicki wykazywa w walce o restytucj majtku, zniechcia do niego cz spoeczestwa, przyczyniajc si do utraty przez niego dysydenckiego kredytu56. Kolejn kontrowersyjn i trudn kwesti, jaka pojawia si na pocztku lat 90. XX stulecia w yciu Kociow i zwizkw wyznaniowych, by problem rozrachunku z wasn przeszoci, z ktrym to problemem borykaj si one w mniejszym lub wikszym stopniu praktycznie do dzisiaj. W najwikszym Kociele rzymskokatolickim przejawi si on u progu przemian ustrojowych w postaci zagadnienia tzw. ukrytego kocioa, czyli tajnych inicjatyw istniejcych w okresie komunizmu, o rnej genezie i rnym charakterze, dla ktrych wsplny by cel: realizacja form aktywnoci religijnej zakazanych przez pastwo. Do takich naleaa m.in. dziaalno zakonw
Ibidem, s. 100-101. E. P a k a , Polityka wyznaniowa Republiki Czeskiej, w: Europa rodkowa dekada transformacji. Republika Czeska, B. J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocaw 2005, s. 221. 54 M. T. S t a s z e w s k i , op. cit., s. 101. 55 S. P i b y l , Konfesnprvn studie, Brno 2007, s. 198-199. 56 J. M i o v i , op.cit., s. 150.
52 53

154

Elbieta Paka

dominikanw, salezjanw, franciszkanw, dziaalno grupy skupionej wok Vclava Dvoka, czy jezuitw na Sowacji. Najbardziej znanym przykadem tego typu aktywnoci jest wsplnota Koints Felixa M. Davdka. Jej cech charakterystyczn byo istnienie wasnej struktury biskupiej, wywicanie kobiet oraz rozwj duchowiestwa birytualnego, jak rwnie charyzma F.M. Davdka, ktry dy do rozwoju dziaalnoci wsplnoty na szerok skal, nawet na obszarze innych pastw socjalistycznych. Po 1989 r. wadze Kocioa rzymskokatolickiego zadecydoway o wczeniu tajnych ksiy i biskupw do ocjalnych struktur kocielnych, na warunkach budzcych ich niezadowolenie. W dodatku pojawi si problem onatych ksiy57, ktrzy dziaali we wsplnocie, nie chciano uzna wywiconych tajnie biskupw, nie byo praktycznie adnej dyskusji dotyczcej dziaalnoci tej wsplnoty. Podjte wobec niej kroki doprowadziy do rozbicia tej struktury, zaniechania prowadzenia wielu form dziaalnoci duszpasterskiej, ktre si sprawdziy, jak rwnie nieujawnienie si czci jej czonkw58. Przyjmujc takie rozwizanie problemu Koints Koci rzymskokatolicki nie wykorzysta posiadanego przez ni potencjau, dobrowolnie niejako pozbawiajc si atutw w walce o swe miejsce w spoeczestwie. Demokratyczne pastwo czechosowackie rozpado si do szybko, w sposb pokojowy, zwany aksamitnym rozwodem. Perspektywa podziau Czechosowacji bya przyjmowana w Kocioach i zwizkach wyznaniowych, szczeglnie dziaajcych na ziemiach czeskich, z rnymi uczuciami, nierzadko z pewnymi obawami. Wynikay one przede wszystkim z odmiennego stosunku Czechw i Sowakw oraz reprezentujcych ich politykw do kwestii religijnych59. Rozwj sytuacji w tych krajach w nastpnych latach pokaza, e mimo wielu podobnych rozwiza zastosowanych w obu krajach w przedmiocie ksztatowania polityki wyznaniowej sytuacja organizacji religijnych przedstawia si w nich odmiennie.

SYTUACJA KOCIOW I ZWIZKW WYZNANIOWYCH W REPUBLICE CZESKIEJ I REPUBLICE SOWACKIEJ PO 1993 R.

Podstaw prawn uregulowania stosunkw pastwo Koci w Czechach i na Sowacji stanowi przede wszystkim konstytucje, ustawy o pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych oraz znowelizowana ustawa o gospodarczym zabezpieczeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych przez pastwo. W Republice Czeskiej gwarancje religijne znajduj si we wspomnianej ju Karcie podstawowych praw i wolnoci, ktra staa si czci porzdku konstytucyjnego
57 Cz z nich przesza pniej do pracy w Kociele greckokatolickim, dopuszczajcym maestwa duchownych. 58 P. F i a l a , op. cit., s. 43-47. 59 Rozmowa z ks. bp. Vladislavem Volnm, przeprowadzona 10.07.2002 w Czeskim Cieszynie. Tekst autoryzowany w posiadaniu autorki.

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

155

pastwa oraz w przyjtej 27 listopada 2001 r. ustawie o wolnoci religijnej oraz pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych i o zmianie niektrych przepisw (ustawa o Kocioach i zwizkach wyznaniowych) nr 3/2002. Ustawa zabezpiecza podstawowe prawa dotyczce wolnoci wyznania ( 2 ust. 1, ust. 3) i zakazuje dyskryminacji ze wzgldw religijnych ( 2 ust. 5). Koci lub zwizek wyznaniowy deniowany jest jako dobrowolne stowarzyszenie osb z wasn struktur, organami, przepisami wewntrznymi i obrzdami religijnymi, zaoon w celu wyznawania religii publicznie i prywatnie, a szczeglnie zwizanego z tym gromadzenia si, uczestnictwa w naboestwach, nauczania i posugi duchowej ( 3 ust. a). Ma ono prawo do decydowania o kwestiach zwizanych z wyznawaniem wiary i z ujciem swej dziaalnoci w struktury organizacyjno-instytucjonalne, oraz powoywania duchownych ( 1 ust. 1, ust. 3). Pastwo, wojewdztwa i gminy otrzymay zakaz prowadzenia dziaalnoci religijnej lub antyreligijnej ( 2 ust. 2). Uregulowany zosta sposb rejestracji Kociow i zwizkw wyznaniowych. Z jednej strony zmniejszeniu ulega do 300 liczba czonkw wymaganych do zarejestrowania tego typu organizacji ( 10 ust. 2), z drugiej jednak wykluczono moliwo prowadzenia dziaalnoci przez Kocioy i zwizki wyznaniowe, midzy innymi w sytuacji, kiedy jest ona sprzeczna z prawem, zagraa wolnociom religijnym, demokratycznym podstawom pastwa, jego suwerennoci, niepodlegoci i integralnoci terytorialnej, porzdkowi publicznemu, prawom czowieka, wznieca nienawi lub propaguje przemoc ze wzgldw rnic rasowych, pciowych, przekona politycznych, wyznania religijnego, ogranicza w jaki sposb wolno swoich czonkw ( 5). W ustawie znalazo si pojcie tzw. praw szczeglnych (zvltn prva). S to prawa odrniajce Kocioy i zwizki wyznaniowe od innych podmiotw dziaajcych w sferze publicznej i prywatnej. Jako prawa szczeglne okrelono w ustawie m.in. prawa do wykonywania obrzdw, podczas ktrych udzielany jest lub, prawo do nauczania religii w szkoach publicznych, do zakadania szk wyznaniowych, otrzymywania wsparcia nansowego ze strony pastwa, penienia przez duchownych posugi w subach zbrojnych Republiki Czeskiej, w wizieniach, aresztach, zakadach opieki zdrowotnej ( 7, ust. 1). Poza zarejestrowanymi przed wejciem w ycie ustawy prawa szczeglne mog otrzyma Kocioy i zwizki wyznaniowe zarejestrowane na podstawie nowej ustawy, ktre bd prowadziy dziaalno przez co najmniej 10 lat, przedstawiajc sprawozdania z tej dziaalnoci ( 11). Ustawa wprowadza wic de facto dwustopniow rejestracj Kociow i zwizkw wyznaniowych stopie pierwszy to sam fakt rejestracji na podstawie ustawy, a osignicie drugiego stopnia, wice si z uzyskaniem praw szczeglnych, ma miejsce po 10 latach nieprzerwanego istnienia i dziaalnoci60. Na Sowacji podstawowym aktem prawnym regulujcym pooenie Kociow i zwizkw wyznaniowych jest konstytucja Republiki Sowackiej z 1992 r. oraz
60 pln znn zkona . 3/2002 Sb.,o svobod nboenskho vyznn a postaven crkv a nboenskch spolenost a o zmn nkterch zkon (zkon o crkvch a nboenskch spolenostech), jak vyplv ze zmn provedench nlezem stavnho soudu vyhlenm pod . 4/2003 Sb., zkonem . 562/2004 Sb. a zkonem . 495/2005 Sb., dostpne na www.mkcr.cz

156

Elbieta Paka

znowelizowana ustawa nr 308/1991 o wolnoci wyznania i pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych61. Przyjte w ustawie zasadniczej rozwizania w przedmiocie wolnoci religijnych s inspirowane Kart podstawowych praw i wolnoci. Kwestiom tym powicono przede wszystkim art. 24, w ktrym gwarantuje si m.in. wolno wyznania religijnego i wiary, prawo do niewyznawania religii (ust. 1) oraz prawo publicznego wyznawania religii i wiary (ust. 2). Wsplnoty religijne otrzymay prawo do samodzielnego i niezalenego od pastwa zarzdzania swymi sprawami i powoywania swoich organw i duchownych, jak rwnie prawo do nauczania religii (ust. 3)62. W art. 12 rwnie wskazano na gwarancje podstawowych praw i wolnoci na terytorium Sowacji bez wzgldu na pe, ras, kolor skry, jzyk, wiar i religi, podkrelajc jednoczenie, i nikogo nie mona z tych powodw krzywdzi, stawia w sytuacji uprzywilejowanej bd dyskryminowa (art. 12 ust. 2.)63. Republik Sowack okrelono w Konstytucji jako pastwo neutralne wiatopogldowo, niezwizane z adn ideologi ani religi (art. 1 ust. 1)64. Aktem prawnym w sposb szczegowy regulujcym pooenie Kociow i zwizkw wyznaniowych jest znowelizowana ustawa nr 308/1991 o wolnoci wyznania i pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych. Podczas ostatniej nowelizacji ustawy, ktra miaa miejsce w 2007 r., zwikszono wymagania dotyczce warunkw rejestracji Kociow i zwizkw wyznaniowych. Podczas gdy wczeniej musiay one jedynie przedstawi 20 000 podpisw penoletnich obywateli sowackich, deklarujcych przynaleno do nich, obecnie osoby te musz owiadczy, i poznaj zasady wiary i nauczanie danego zwizku religijnego. Wprowadzone nowelizacj zmiany w ustawie nr 308/1991 miay na celu zapobieenie przenikaniu na obszar Sowacji nowych Kociow i zwizkw wyznaniowych, szczeglnie za islamu65. Ograniczeniu napywu nowych, czsto niebezpiecznych ruchw religijnych suyy take zapisy wprowadzone w czeskiej ustawie o wolnoci religijnej oraz pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych z 2001 r., szczeglnie zawarte w 5 oraz odnoszce si do dwustopniowej rejestracji Kociow i zwizkw wyznaniowych. Rozumiejc intencje ustawodawcw w jednym i drugim przypadku nie sposb zaprzeczy, i przyjte rozwizania s, z punktu widzenia wolnoci religijnych, kontrowersyjne. Zarwno w Czechach, jak i na Sowacji zdecydowano o pozostawieniu systemu nansowania Kociow i zwizkw wyznaniowych z budetu pastwa, na podstawie znowelizowanej ustawy o gospodarczym zabezpieczeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych z 1949 r. Organizacje te otrzymaj rodki budetowe na uposa61 Prvn postavenie a ekonomick zabezpeenie ttom registrovanch crkvi a nboenskch spolonost, dostpne na www.culture.gov.sk/index/print.php3?le=../les/layer=435.htm 62 Konstytucja Republiki Sowackiej, tumaczenie i wstp K. Skotnicki, Warszawa 2003, s. 49-50. 63 Ibidem, s. 45. 64 Ibidem, s. 42. 65 M. Ko l l r, Cirkvi, w: Slovensko 2007. Shrnn sprva o stave spolonosti, M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Bratislava 2008, s. 71.

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

157

enie duchownych, sprawowanie kultu, pokrycie kosztw administracyjnych swych siedzib oraz utrzymanie i renowacj budynkw sakralnych, korzystaj rwnie ze wsparcia poredniego, np. w postaci ulg i zwolnie podatkowych (na Sowacji istnieje moliwo przekazania 1% podatku na rzecz Kociow i zwizkw wyznaniowych). Organizacje te mog si stara rwnie o granty i subsydia, np. na realizacj projektw kulturowych, owiatowych itd.66 W Czechach nierozwizana pozostaje kwestia restytucji majtku kocielnego, zarwno ze wzgldu na trudnoci obiektywne, np. cz majtku pozostaje w rkach wacicieli prywatnych, jak te niechci elit politycznych oraz spoeczestwa. Wszystkie badania opinii publicznej wskazuj, i Czesi s przeciwni zwrotowi dbr Kocioom i zwizkom wyznaniowym, co musz bra pod uwag liczcy na poparcie w kolejnych wyborach politycy. Podkrela si, e w przypadku najwikszego Kocioa katolickiego problem restytucji majtku negatywnie wpyn na ksztatowanie obrazu tego Kocioa w mediach, przyczyniajc si do spadku jego autorytetu i izolacji w yciu spoeczno-politycznym. Tymczasem jest to istotny problem, nie tylko z punktu widzenia samych zwizkw religijnych, ale take podmiotw, w zasobach ktrych znajduje si majtek kocielny, np. gmin, czy te z punktu widzenia zmiany systemu nansowania Kociow i zwizkw wyznaniowych, o ktrej mwi si od wielu lat67. Praktyczne aspekty problemu restytucji majtku kocielnego zaczli dostrzega rwnie politycy czescy. W 2007 r. rzd zoony z negatywnie zapatrujcej si do tej pory na zwrot dbr kocielnych Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS) oraz z Partii Zielonych (SZ) i Unii Chrzecijasko-Demokratycznej Czechosowackiej Partii Ludowej (KDU SL) utworzy komisj, ktra wraz z komisj zoon z przedstawicieli Kociow i zwizkw wyznaniowych miaa zaj si t problematyk. Przygotowano projekt ustawy czcy metod zwrotu majtku ruchomego i nieruchomego z zasad wypacenia rekompensaty za majtek, ktrego zwrot jest niemoliwy. Izba Poselska skierowaa jednak ten dokument do Komisji poselskiej, powoanej w celu zbadania wielkoci majtku, ktry miaby zosta zwrcony68. Na szanse szybkiego rozwizania tej kwestii negatywnie wpyno odwoanie rzdu Miroslava Topolnka w marcu 2009 r. Na Sowacji szybko zdecydowano si natomiast na przyjcie dokumentw regulujcych zagadnienie zwrotu dbr kocielnych. W 1993 r. wesza w ycie ustawa nr 282/1993 o zagodzeniu niektrych krzywd majtkowych wyrzdzonych Kocioom i zwizkom wyznaniowym, przygotowana jeszcze w okresie istnienia pastwa
66 P. B ra d , Financovn crkv v eskch zemch ve 20. stolet, Revue crkevnho prva, 2007 (37), . 2, s. 125-126; M. Mo ra v k o v , Pastwo i Koci w Republice Sowacji, w: Pastwo i Koci w krajach Unii Europejskiej, G. Robbers (red.), Wrocaw 2007, s.337-338. 67 P. F i a l a , op. cit., s. 61-66. 68 Nvrh majetkovho narovnn (20072008) aktualn, dostpne na www.mkcr.cz/scripts/detail. php?id=2855

158

Elbieta Paka

czechosowackiego, ale wwczas odrzucona przez parlament federalny. Zgodnie z ni restytucja miaa dotyczy majtku odebranego zarejestrowanym Kocioom i zwizkom wyznaniowym z naruszeniem zasad demokracji w okresie od 8 maja 1945 r. do 1 stycznia 1990 r. w przypadku gmin ydowskich data pocztkowa to 2 listopada 1938 r.69 Dokument by nowelizowany w latach 2002 i 2005, i obecnie kwesti restytucji majtku kocielnego uwaa si na Sowacji za zamknit70. Kolejn rnic w pooeniu Kociow i zwizkw wyznaniowych w omawianych pastwach jest kwestia konkordatu. W Czechach podpisano go wprawdzie w 2002 r., jednak dokument ten nie zosta ratykowany w parlamencie. Na Sowacji umow ze Stolic Apostolsk podpisano w listopadzie 2000 r., po czym bardzo szybko j ratykowano, zdecydowan wikszoci gosw71. W dwa lata pniej doszo do zawarcia umowy midzy Republik Sowack a zarejestrowanymi Kocioami i zwizkami wyznaniowymi, w tym midzy innymi Ewangelickim Kocioem Augsburskiego Wyznania, Kocioem Reformowanym, Kocioem Adwentystw Dnia Sidmego, Kocioem Prawosawnym, gminami ydowskimi. Umow moe podpisa kady z zarejestrowanych Kociow i zwizkw wyznaniowych, a wzr dla przyjtych w niej rozwiza i gwarancji stanowi wanie konkordat72. Zarwno w jednym, jak i w drugim dokumencie znalaz si zapis o tzw. klauzuli sumienia, czyli uznania prawa kadego do stosowania klauzuli sumienia zgodnie z moralnymi i dogmatycznymi zasadami swego Kocioa, co miay regulowa odrbne umowy73. W przypadku umowy ze Stolic Apostolsk zapis ten, a waciwie niepodjcie krokw zmierzajcych do jego realizacji przez cz koalicjantw, stay si przyczyn opuszczenia rzdu przez jedn z partii Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH) i w efekcie rozpisania w czerwcu 2006 r. przedterminowych wyborw parlamentarnych, wygranych przez dotychczas opozycyjny SMER74. Nowy rzd, mimo i zobowiza si do wypenienia zapisw legislacyjnych dotyczcych Kociow i zwizkw wyznaniowych75, nie zaj si do tej pory tym problemem. Wsplnym dla obu krajw rozwizaniem dotyczcym sytuacji Kociow i zwizkw wyznaniowych jest pozostawienie kwestii zwizanych z ich dziaalnoci w gestii ministerstw kultury, w ramach ktrych istniej wydziay specja69 Zkon zo 17. marca 2005 o navrten vlastnctva k nehnutenm veciam cirkvm a nboenskm spolonostiam a prechode vlastnctva k niektorm nehnutenostiam, Zbierka zkonov . 161/2005, iastka 68, strana 1336. 70 M. a b o , op. cit., s. 98-99. 71 Ibidem, s. 105. 72 Zmluva medzi Slovenskou republikou a registrovanmi cirkvami a nboenskmi spolonosami, Zbierka zkonov . 250/2002 iastka 108, strana 2434. 73 Ibidem; Zkladn zmluva medzi Slovenskou republikou a Svtou stolicou z 24. novembra 2000, Zbierka zkonov . 326/2001 iastka 136, strana 3514. 74 Obok SMER-u s w nim HZDS V. Meiara i Partia Narodowa J. Sloty. 75 M. K o l l r, op. cit., s. 70.

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

159

lizujce si w tych zagadnieniach. Maj one podobny zasig kompetencji, do ktrych naley m.in. opracowywanie projektw przepisw prawnych regulujcych sytuacj Kociow i zwizkw wyznaniowych; prowadzenie ich rejestracji; administrowanie rodkami nansowymi przeznaczonymi dla Kociow i zwizkw wyznaniowych; rozpatrywanie i zatwierdzanie budetw Kociow i zwizkw wyznaniowych; wypracowywanie materiaw analitycznych i informacyjnych76. Na czeskiej scenie politycznej jedyn parti odwoujc si do wartoci chrzecijaskich jest KDUSL. W swym programie ugrupowanie to akcentuje znaczenie solidaryzmu spoecznego, rol rodziny i wsplnot naturalnych, przede wszystkim Kociow, dla rozwoju spoecznego, postuluje prowadzenie polityki prorodzinnej77. Partia bya czci niemal wszystkich koalicji rzdowych, jednak nie dysponuje znaczcym potencjaem wyborczym. Na Sowacji istnieje z kolei wiele partii politycznych nawizujcych w swych programach do wartoci chrzecijaskich, przy czym kilka z nich to partie relewantne. Do takich nale KDH i Sowacka Unia Chrzecijasko-Demokratyczna (SDK). Obydwa ugrupowania cieszyy si poparciem znacznej rzeszy Sowakw, uczestniczc w rzdzcych koalicjach, przy czym, co warto zauway, Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny od pierwszych wolnych wyborw by zawsze obecny w parlamencie. Zarwno jedno, jak i drugie ugrupowanie odwouje si w swych programach do wartoci chrzecijaskich, jednak o ile w przypadku KDH jest to podstawowy wyznacznik tosamoci, o tyle jeli chodzi o SDK, nie jest to element dominujcy i problematyka religijna nie wysuwa si tak w programie, jak i w dziaalnoci ugrupowania na pierwszy plan. Orientacj chrzecijasko-demokratyczn deklaruje rwnie Partia Wgierskiej Koalicji (SMK), cho jest to przede wszystkim ugrupowanie etniczne, zorientowane na obron interesw mniejszoci wgierskiej, jak rwnie Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji (HZDS) Vladimira Meiara. W rzeczywistoci bardzo trudno byoby jednak zaliczy to ugrupowanie do partii o chrzecijaskim charakterze78. Na Sowacji zarejestrowanych jest obecnie 18 Kociow i zwizkw wyznaniowych79, lecz dominuje konfesja katolicka, a osoby innych wyzna stanowi

innost odboru, dostpne na www.mkcr.cz/scripts/detail.php?id=375; Psobnos MK SR v oblasti cirkv a nboenskch spolonost, dostpne na www.culture.sk/indeks 77 Volebn program KDUSL (2006 r.), dostpny na www.kdu.cz 78 Rozmiar niniejszego artykuu nie pozwala na dokadn prezentacj programu wyborczego charakteryzowanych ugrupowa. Zob. szerzej np.: R. t efa n k , Die christische Element in der slovakischen Parteienlandschaft, KAS/ Ausland Informationen 2006, nr 2, s. 34-42; L. Ko p e e k , Slovensko, w: M. Kubt (red.), Politick a stavn systmy zem stedovchodn Evropy, Praha 2004, s. 377-379; V. H a v l k , Proly vznamnch politickch stran, w: Od Meiara k Dzurindovi. Slovensk politika a politick systm v prvnm desetilet samostatnosti, red. L. Kopeek, Brno 2003, s. 117-126. 79 W rzeczywistoci dziaa ich tu duo wicej, na og jako stowarzyszenia. Prvne postavenie a ekonomick zabezpeenie registrovanch cirkvi a nboenskch spolonosi, s. 2, dostpne na www.culture.gov.sk/cirkev-nabozenske-spolocnosti
76

160

Elbieta Paka

mniejszo, w mniejszoci s rwnie bezwyznaniowcy. Stosunek do religii jest pozytywny i jest to tendencja, ktr obserwuje si od wielu lat, za w Kocioach i zwizkach wyznaniowych widzi si instytucje, ktre nie tylko mog zabiera gos w wanych spoecznie kwestiach, ale s w stanie zaproponowa rozwizanie aktualnych problemw80. Nale rwnie do instytucji, do ktrych ponad poowa Sowakw ma zaufanie81. Pozytywny stosunek do religii i zwizkw religijnych obrazuj wyniki powszechnego spisu ludnoci przeprowadzonego w 2001 r. Okazao si wwczas, e w cigu dziesiciu lat, tj. od spisu przeprowadzonego w 1991 r., wzrosa liczba osb deklarujcych przynaleno do jakiegokolwiek Kocioa lub zwizku wyznaniowego, zwikszya si rwnie liczba wiernych poszczeglnych wsplnot. Najwicej, blisko 70% obywateli naley dzi do Kocioa rzymskokatolickiego, a 4% grekatolickiego. Niemal 7% to wyznawcy Ewangelickiego Kocioa Augsburskiego Wyznania, za 2% Reformowanego Kocioa Chrzecijaskiego. Stan bez wyznania zadeklarowao 13% obywateli, odpowiedzi na to pytanie nie udzielio blisko 3% Sowakw82. W sumie wic jako wierzcy okrelio si ponad 81% obywateli. Dziesi lat wczeniej byo to blisko 73%83. Wzrost liczby osb deklarujcych przynaleno do jakiegokolwiek Kocioa i zwizku wyznaniowego wynika ze spadku procentu ludnoci, ktra nie odpowiedziaa na to pytanie. Mona ten trend czy ze zjawiskiem, o ktrym wspomina Jn Bunk, czyli z pojawieniem si w latach 90. ubiegego stulecia w spoeczestwie sowackim klimatu sprzyjajcego Kocioom i zwizkom wyznaniowym i powrocie do akceptacji wiary religijnej jako normy spoecznej84. Odmienny stosunek do religii prezentuj Czesi. Dwa przeprowadzone po 1989 r. powszechne spisy ludnoci ukazuj tendencj wzrostow liczby bezwyznaniowcw w spoeczestwie czeskim. Podczas spisu z 1991 r. okazao si, e liczba osb deklarujcych przynaleno do jakiegokolwiek Kocioa lub zwizku wyznaniowego to, jak si wwczas wydawao, zaledwie blisko 44% obywateli, za niemal 40% deklarowao si jako bezwyznaniowcy. Dziesi lat pniej ju 59% Czechw zadeklarowao si jako bezwyznaniowcy, a jedynie 32% jako wierzcy. Najwiksz grup spord tych ostatnich stanowili wierni Kocioa rzymskokatolickiego, do ktrego naleao 26,8% Czechw oraz Kociow czeskobraterskiego (1,1% populacji) i czechosowackiego (1% populacji)85. Take przeprowadzone w nastpnych latach badania socjologiczne potwierdziy obojtno Czechw wobec Kociow i zwizkw wyznaniowych, a liczba osb niewierzcych jest tu duo wikJ. B u n k , Religiozita na Slovensku v europskom rmci, Sociolgia 2001, . 1 (33), s. 51-53. M. Ko l l r, Cirkvi, w: Slovensko 2006. Shrnn sprva o stave spolonosti, M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Bratislava 2007, s. 60. 82 www.statistics.sk 83 M. T i k , Vplyv prvnej regulcie na rozvoj nboenskgo ivota, Sociolgia 2005, . 1 (37), s. 76. 84 J. B u n k , op. cit., s. 56. 85 www.czso.cz
80 81

Sytuacja kociow i zwizkw wyznaniowych w Czechach i na Sowacji

161

sza ni w pozostaych krajach europejskich. Niewielu jest, szczeglnie wrd ludzi modych, uczszczajcych na naboestwa, spada liczba tych, ktrzy przystpuj do sakramentw, w tym tak podstawowego jak sakrament chrztu. Spoeczestwo czeskie charakteryzuje rwnie brak zaufania w stosunku do Kociow i zwizkw wyznaniowych. Organizacje te obdarza zaufaniem zaledwie kilka procent Czechw, natomiast ponad poowa obywateli nie ma do nich zaufania lub ma niewielkie. Braku zainteresowania mieszkacw Republiki Czeskiej tradycyjnymi formami religijnoci, w tym przynalenoci do Kociow i zwizkw wyznaniowych, czego dowodz raz po raz prowadzone badania socjologiczne, nie naley jednak utosamia z powszechnie panujcym wrd nich ateizmem. Osoby zdecydowanie wykluczajce istnienie jakiej nadprzyrodzonej siy stanowi wrd Czechw stosunkowo nieliczn grup, do powszechna jest natomiast wiara w reinkarnacj, nieokrelon si wysz, astrologi, umiejtno przepowiadania przyszoci, magi, medycyn alternatywn itd.86 Koresponduje z tym widoczna po 1989 r. tendencja do spadku liczby wiernych w najwikszych Kocioach, nalecych do tradycyjnego nurtu chrzecijastwa, przy jednoczesnym wzrocie liczebnoci mniejszych wsplnot. Jedn ze zmian, jakie przyniosa demokratyzacja ustroju politycznego w Czechosowacji, bya zmiana pooenia dziaajcych tu Kociow i zwizkw wyznaniowych. W latach 1989-1992 stworzono podstawy prawno-instytucjonalne uregulowania ich sytuacji, podjto take prb rozwizania wielu istotnych problemw. Najwaniejszym okazaa si kwestia nansowania tych organizacji oraz restytucji majtku kocielnego. Krtki okres istnienia demokratycznej Czeskiej i Sowackiej Republiki Federacyjnej nie pozwoli na realizacj wszystkich celw polityki wyznaniowej. Po podziale federacji czeskie i sowackie Kocioy i zwizki wyznaniowe znalazy si w odrbnych organizmach pastwowych. Mimo e rozwizania przyjte w Republice Czeskiej i Republice Sowackiej w zakresie stosunkw pastwo Koci wykazuj pewne podobiestwa, to ujawniy si take istotne rnice w sytuacji zwizkw religijnych. Ich genezy naley upatrywa w odmiennym stosunku spoeczestw i elit politycznych do kwestii religijnych. Wydaje si, e w nastpnych latach zauwaalne obecnie rnice bd si pogbia, cho z drugiej strony Kocioy i zwizki wyznaniowe w Czechach i na Sowacji stoj dzi w obliczu bardzo podobnych problemw, takich jak na przykad postpujcy proces sekularyzacji, z ktrymi bd si musiay zmierzy.

D. H a m p l o v , Religiozita dosplch v esk republice na potku 21. stolet, w: D. Lun, Z. R. Nepor a kol., Nboenstv v menin. Religiozita a spiritualita v souasn esk spolenosti, Praha 2008, s. 22-27.
86

162

Elbieta Paka ABSTRACT

The article characterizes the situation of Churches and religious associations in the Czech Republic and Slovakia after 1989. Along with the onset of transformations of the political system, previously marginalized and persecuted religious associations obtained the possibility of a free development and independence from state authorities, while their members were guaranteed religious liberties. Following the division of the Czechoslovak state into two independent republics Czech and Slovak Churches and religious associations have enjoyed freedom, conditions have also been created for development of their activity, religious as well as charitable, cultural, educational, etc. Appropriate legal regulations have also been introduced. However, many problems still remain unsolved, above all the problem of nancing the Churches, and in the case of the Czech Republic also the restitution of Church property and the concordate. The situation of religious associations in those countries is also inuenced by a change of attitudes toward religion. The highly secularized Czech society shows a well-advanced indifference to religious matters, whereas in Slovakia the Church enjoys social trust and believers make up a large section of the society.

You might also like