PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 1

MARIA JZEFOWICZ Pozna

PAMI ZBIOROWA W BUDOWANIU NOWEJ TOSAMOCI HISZPANW

Na potrzeb pogbienia bada nad zalenoci midzy pamici przeszoci grupy, w szczeglnoci narodu, a jej poczuciem tosamoci wskazuje wielu badaczy. wiadomo wsplnej przeszoci to w przekonaniu Barbary Skargi wiadomo wsplnego istnienia w czasie, wsplnego losu i posiadania wsplnych przodkw. To take wsplny repertuar znakw symbolicznych, w ktre pami spoeczna przemienia wydarzenia i postacie z przeszoci1. Pami i zapomnienie o najbardziej dramatycznych dziejach Hiszpanii w XX w. stanowi dzi wany element konstytutywny nowej wizi i wiadomoci historycznej. Cho od mierci gen. Francisco Franco mino ponad trzydzieci lat, do dzi nie ma zgody jak uczy w hiszpaskich szkoach dziejw wojny domowej i dyktatury. Dopiero ostatnie lata przynosz otwart dyskusj i propozycje, jak pisa, mwi i przekazywa nastpnym pokoleniom prawd o tym etapie historii. To znamienny przykad pokazujcy jak mieszkacy Pwyspu Iberyjskiego nie radz sobie z histori najnowsz, jak cigle ywe s spory wok wojny domowej, nastpujcej po niej dyktaturze i transformacji. Trudno odnale w literaturze hiszpaskiej obiektywne rda, opisujce przebieg tych wydarze i bezstronnie je komentujce. Po mierci Franco Hiszpania miaa do wyboru dwie drogi: moga przystpi do osdzania sprawujcych wadz i zacz roztrzsa wydarzenia z przeszoci; moga te zdecydowa si na podanie drog negocjacji, na patrzenie w przyszo zamiast obracania si wstecz i rozdrapywania ran. Wybrano drugie rozwizanie. Stawiano na przyszo, bogactwo i budowanie nowoczesnego pastwa. Dzi Hiszpania jest w peni rozwinit demokracj. Przeszoci nie pozostawiono jednak samej sobie. W kocu przyszed czas na przypomnienie pamici. Przez lata jedynie suszn i obowizujc ocjalnie prawd bya prawda frankistw. Wraz z ksztatowaniem si stabilnego pastwa demokratycznego zaczto walczy o uznanie innych prawd, konstruowanych w opozycji do poprzedniej, idealizujcych obz republikaski. W efekcie w hiszpaskiej prze1

B. S k a rg a , Pami spoeczna, w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000, s. 54.

188

Maria Jzefowicz

strzeni spoeczno-politycznej pojawiy si dwie skontrastowane ze sob pamici. Pojawi si spr o to kto jest wadc dekretujcym prawd o przeszoci. W gr zaczy wchodzi partykularne interesy i rozgrywki polityczne, a pami staa si jedn z gwnych kart przetargowych, zapewniajc przewag bd jednej, bd drugiej stronie. Podzia na zych i dobrych upraszcza sytuacj, rodzi nieporozumienia, a zwaszcza stwarza niebezpieczestwo mylenia manichejskiego. Szczeglnie na wojnie nie ma ludzi absolutnie dobrych i zych, std niezbdny jest element relatywizujcy postawy i konieczne jest odniesienie si do kontekstu historycznego. Jego pomijanie utrudnia odtwarzanie wydarze. Nie jest to ambiwalencja, ale prba sprawiedliwego spojrzenia w przeszo. Hiszpanii potrzebny by spokojnie przeprowadzony dialog pamici. Potrzebna bya caa prawda. Pami bya obecna w procesie demokratyzacji jako element mobilizujcy i wpywajcy na pokojowy charakter dokonywanych zmian. Pojawiaa si w rzeczywistoci spoeczno-politycznej i w kulturze, gdzie poszukiwano alternatywnych form rozliczania si z przeszoci. Stanowio to wyraz ywej obecnoci kwestii pamitania i zapominania w hiszpaskiej rzeczywistoci. Korzystano z wielu form sztuki dla poruszania teje tematyki. Powstaway powieci dotyczce pamici historycznej, tworzono poezj, sztuki teatralne, malowano obrazy i krcono lmy wszystko po to, by przywrci przeszo i zdeniowa si wobec niej. Brak moliwoci otwartego mwienia o historii i uomno jzyka rekompensowano twrczoci artystyczn. W czasach, gdy politycy milczeli o przeszoci spoeczestwo mogo wypowiada si poprzez sztuk. Do dzi tematyka pamici pozostaje istotn inspiracj w wiecie hiszpaskiej kultury.

SPOECZNO-POLITYCZNY WYMIAR PAMICI

Proces odzyskiwania pamici historycznej w Hiszpanii, cho obecnie ulegajcy niebywaej intensykacji, trwa ju ponad siedem dekad. Wydarzenia konstruujce republik lat trzydziestych, wojna domowa (1936-1939) i nastpujce po niej czasy frankizmu, wci nie s do koca opowiedziane ani historycznie uporzdkowane. Zwaszcza w ostatnich latach podnosi si coraz wicej gosw, domagajcych si reinterpretacji dwudziestowiecznych dziejw Hiszpanii. Otwierane s groby po to, by dotrze do prawdy historycznej, ktra ma pomc w przywrceniu sprawiedliwoci spoecznej. Wiek XX w Hiszpanii to czasy nieustannego cierania si dwch si, dwch odmiennych kultur politycznych, ktre swoimi korzeniami sigaj daleko wstecz. Walka o wadz pomidzy tymi tradycjami stanowia zacztek wojny domowej i doprowadzia do zwycistwa jednej z opcji, ustanawiajc na kolejne dekady dyktatur frankizmu2. Znaczna cz spoeczestwa hiszpaskiego pragnie odzy2 J. U g a rt e , Legado del franquismo? Tiempo de contar, w: C. Molinero (red.), La transicion, treinta anos despues, Barcelona 2006, s. 226.

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

189

ska dzi utracon pami. Jednak w zwizku z funkcjonowaniem rnych kultur politycznych problemem staje si wybr i przyjcie jednej wsplnej pamici. Zwaszcza od czasw transformacji obserwuje si rywalizacj pomidzy dwoma gwnymi i innymi pomniejszymi wersjami pamici. Pierwsza z nich, klasykowana jest jako lewicowo-republikaska, a druga jako katolicko-konserwatywna. Prowadziy one ze sob walk o uzyskanie pierwszestwa w przestrzeni publicznej3. Rnicujc pami na prawicow i lewicow, Carlos Garcia Santa Cecylia, komisarz wystawy Korespondenci zagraniczni z wojny w Hiszpanii, prezentowanej w Instytucie Cervantesa w Warszawie, konstatuje, i najpierw w Hiszpanii zwyciya wersja prawicowa, a dzi po czterdziestu latach od frankizmu laur pierwszestwa zdobya opcja lewicowa4. Pozostaje otwarte pytanie: czy z czasem nastpi rwnowaga pomidzy tymi dwoma obrazami historii? W prowadzonych obecnie dyskusjach nad pamici historyczn dominuj dwa zasadnicze podejcia: pierwsze, utosamiajce j z pamici traumatyczn zamknit w cyklu republika-wojna-dyktatura. Drugie z kolei, popierane przez mniejszo, podtrzymuje, i prawica jest odpowiedzialna za kontrolowanie polityki procesw pamitania i zapominania. Elity reimu frankistowskiego narzuciy pakt zapomnienia, ktry z czasem okaza si przeszkod dla ksztatujcego si systemu demokratycznego5. Obok dyskusji naukowych powstao wiele oddolnych inicjatyw spoecznych, proponujcych kolejne interpretacje historii. Ukazuje to pluralizm pamici, koegzystencj rnych jej odmian. Za susznoci teorii pamici traumatycznej przemawiaj dwa gwne argumenty: po pierwsze, pakt zapomnienia traktowany jest jako wysiek kolektywu na rzecz dobra wsplnego, ktry tak naprawd przynosi korzyci tylko jednej ze stron. Po drugie, teoria ta podtrzymuje, i prawdziwym zagroeniem dla adu ustanowionego w toku transformacji bya nie nowa wojna domowa, ale cige zagroenie przeprowadzenia zamachu stanu. W zwizku z tym, paraliowane systematycznie przez strach spoeczestwo w zamian za zagwarantowanie pokoju zgodzio si zawrze pakt milczenia6. Chronologia pamici W perspektywie czasowej kondycja pamici historycznej ze wzgldu na wprowadzane wobec niej represje przechodzia w Hiszpanii przez kolejne etapy. Pocztkowy okres od momentu wybuchu wojny domowej do poowy lat siedemdziesitych (1936-1977) nazywany jest czasem negacji pamici. Aparat pastwowy ery frankizmu postara si, by zacierano moliwie jak najwicej ladw. Podkrelano specyk czasw wojennych, obtujcych w oary i zaginicia w niewyjanionych okoliczIbidem, s. 224-225. D. P a s s e n t , Wnuki pytaja o wojn. Rozmowa z Carlosem Garcia Santa Cecyli, komisarzem wystawy Korespondenci zagraniczni z wojny w Hiszpanii, Polityka 5.06.2009. 5 F.E. Ma e s t re , La investigacion del pasado reciente: un combate por la historia, Barcelona 2003, s. 12. 6 Ibidem, s. 13.
3 4

190

Maria Jzefowicz

nociach. Jeszcze dugo po 1939 r. rodziny oar nie zgaszay pretensji, nie domagay si adnych informacji. Na porzdku dziennym byo milczenie i niepamitanie. Jednak zdawano sobie spraw z tego, e przyjdzie w kocu kres ukrywania prawdy i wszechogarniajcej ciszy. Jak wspominali niektrzy wczenie yjcy intelektualici, jedynym wytumaczeniem takiego stanu rzeczy mogo by poczucie winy z jednej i drugiej strony. Nikt si nie odzywa, poniewa kady czu si winny7. Zawioci zwizane z pamici historyczn w czasach powojennych tumaczono trzema zasadniczymi przyczynami: aktywn wspprac prawicy z frankizmem, niezdolnoci lewicy do zmiany biegu historii i biern postaw wikszoci spoeczestwa. Frankizm stara si zbudowa sztuczn kultur zastpcz, ktra miaa zakry pustk powsta po czasach wojny. Propagowano wzory i symbole narodowe cile powizane z katolicyzmem. Sigano po przykady z historii i hiszpaskiej tradycji, usiujc za wszelk cen wymaza niechlubne wydarzenia wojenne. Podstawy budowanego systemu bray swoje korzenie z wntrza reimu. Frankizm przez lata stwarza w odniesieniu do pamici kultur, ktra bya niezbdna zarwno w wymiarze spoecznym, jak i politycznym. Kolejny etap polityki pamici w Hiszpanii przypada na pierwsze lata procesu transformacji (1977-1981) i jest nazywany polityk zapomnienia. Charakteryzuje go cisza i ostrono w podchodzeniu do omawianego tematu. W 1977 r. pierwsz decyzj wydan przez zwycisk centroprawicow federacj partii politycznych (UCD Uni Demokratycznego Centrum) by dekret nakazujcy zniszczenie dokumentw dotyczcych frankizmu. W ten sposb zagino midzy innymi wiele archiww Falangi, Gwardii Cywilnej i rnych prowincjonalnych wizie8. Maria Luisa Conde Villaverde, dyrektor Gwnego Archiwum Administracji, argumentowaa powolno procesu odzyskiwania danych potrzeb dokadnego sprawdzenia wszelkich szczegw i zachowywaniem ostronoci, by nie dopuci do przerwania procesu demokratycznych przeobrae9. Wane znaczenie miay dwie inicjatywy zaproponowane przez UCD. Pierwsz z nich byo wprowadzenie w ycie prawa o odszkodowaniach wojennych, dziki ktremu umoliwiono identykacj wielu oar wojny. Stanowio to pierwszy krok w kierunku skonstruowania kompletnej bazy danych. Na mocy tego prawa uzyskano rwnie moliwo dotarcia do wielu wanych dokumentw historycznych. Po drugie, w latach 1976-1977 wprowadzono powszechn amnesti, ktra miaa na celu zwolnienie od odpowiedzialnoci zarwno frankistw, jak i antyfrankistw, a tym samym pozwalaa na pokojowe dokonywanie zmian. Amnestia ta miaa charakter prewencyjny, gdy do tej pory nie odbyy si adne procesy dotyczce wydarze z lat 1936-1939. Jak wielokrotnie podkrelano danie sprawiedliwoci suyo nie chci zemsty, ale potrzebie przeprowadzenia debaty i wyjanienia
V. M a rre ro , La guerra espanola y el trust de cerebros, Madrid 1962. F. E. Ma e s t re , Contra el olvido, Barcelona 2006, s. 175. 9 M . L. C o n d e Vi l l a v e rd e , La investigacion en los archivos. Evolucion de su contexto y contenido, Madrid 2006.
7 8

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

191

zawioci historii. Najbardziej zaskakujca bya postawa lewicy, ktra nie do, e nie mylaa o tym, czy przebaczy prawicy popenione grzechy, ale wrcz wzywaa do przyznania amnestii take swym przeciwnikom10. Ocjalnie historia lat 1931-1975 owiana bya tajemnic i zachowywano w stosunku do niej milczenie. Mimo to zaczto stopniowo siga do przeszoci, otwierano pierwsze groby i celebrowano niejednokrotnie uroczystoci ku czci oar przeladowa. Media, zgodnie z ocjalnie obowizujc zasad, negujc przeszo, prawie nie wspominay o odbywajcych si praktykach. Wpywao to na indywidualny, a nie masowy charakter uroczystoci. Powodzenie polityki zapomnienia moliwe stawao si dziki szerokiemu poparciu ze strony spoeczestwa, ktre odzyskiwanie pamici nie traktowao jako temat centralny. Obawiano si spoglda w przeszo, by nie zablokowa przypadkiem drogi do nowej przyszoci11. Pocztek kolejnego etapu wiza si z dojciem w 1982 r. do wadzy partii socjalistycznej. Wiele spodziewano si po takiej zmianie ukadu si na scenie politycznej, tym bardziej gdy socjalista Jesus Polanco stan na czele grupy PRISA, ktra kontrolowaa periodyk El Pais (naley zaznaczy, e historia PSOE i El Pais s cile ze sob powizane). Rzeczywisto bezwzgldnie zwerykowaa spoeczne nadzieje. Partia socjalistyczna do tej pory nigdy nie poruszaa tematu represji i niejasnej przeszoci. Zdawaa sobie spraw z delikatnoci sprawy i wiedziaa, e jednoznaczne opowiedzenie si po ktrejkolwiek ze stron oznacza automatyczne pozbawienie si czci gosw. Felipe Gonzalez, przywdca socjalistw, sam wyranie podkrela, i jego partia zdecydowaa si nie rozmawia o przeszoci12. W wczesnej rzeczywistoci nierozmawianie o historii byo ju samo w sobie wyborem. Zastanawia jednak fakt cakowitej ignorancji pamici historycznej przez ugrupowania lewicowe, zwaszcza PSOE. Zaskakujce byo uchwalenie prawa dziedzictwa dokumentalnego, ktre w aden sposb nie zabezpieczao archiww i dokumentw, zawierajcych informacje dotyczce frankizmu. Co wicej, nie zadbano o to, by te dane pozbiera i skatalogowa. Tumaczono to potrzeb zachowania delikatnoci i ochrony danych osobowych oar. W ten sposb budowano napicie pomidzy archiwistami a badaczami, ktrzy pragnli dotrze do prawdy historycznej. Lata 80., cho pod rzdami lewicy, byy czasem pogbiajcego si zapominania. Badacze mieli bardzo utrudniony dostp do jakichkolwiek instytucji dysponujcych dokumentami, a archiwa wojskowe byy szczelnie zamknite. Administracja rzdowa zostaa potnie zbiurokratyzowana, wszystko powizano wzajemnymi zalenociami. W praktyce nie istniao prawo do informacji. Charakteryzujc specyk lat 80. w Hiszpanii Martin Beristain stwierdza, e w zasadzie caa sie

F. G a rc i a d e C o rt a z a r, El franquismo 1939-1975, Madrid 2003. F. E. M a e s t re, op. cit., s. 177. 12 R. Fra s e r , Recuerdalo tu y recuerdalo a otros. Historia oral de la guerra civil espanola, Barcelona 2001.
10 11

192

Maria Jzefowicz

zbiurokratyzowanych urzdw pozostawaa bezkarnie poza jakkolwiek kontrol13. Jednym z powodw takiego stanu rzeczy by fakt, i PSOE, nie bdc parti frankistowsk, pozostawaa produktem frankizmu. Borykano si z pamici wydarze sprzed kilku lat, tym bardziej powane kopoty sprawiay wydarzenia sprzed p wieku. Kluczowe stao si stanowisko spoeczestwa hiszpaskiego. Podczas gdy elity polityczne staray si odcina od rozwaa historycznych, spoeczestwo zaczynao domaga si rozlicze z przeszoci. Wyczerpyway si nakady ksiek dotyczce tematyki pamici historycznej. Warto wspomnie te o cieszcym si niezwyk popularnoci na pocztku lat 90. programie telewizyjnym Kto wie gdzie?, zajmujcym si losami osb zaginionych, take tych podczas wojny domowej14. W 1996 r. wraz z przejciem wadzy przez prawic rozpocz si kolejny okres rozwoju pamici historycznej, trwajcy do 2002 r. i nazywany symbolicznie odrodzeniem bd przywracaniem pamici do ycia15. W trakcie czternastu lat rzdw socjalistw (1982-1996) nastpoway rnorodne przeksztacenia, ale nie mona mwi o powanej zmianie mentalnoci. Wedug wynikw bada przeprowadzonych w poowie lat 90., na staym poziomie 27% utrzymywa si odsetek osb, postrzegajcych negatywnie okres frankizmu. Uderzajcy by fakt, i w dwadziecia lat po mierci Franco nawet mniej ni poowa spoeczestwa hiszpaskiego, dokadnie 48 %, uwaaa frankizm za przeszo16. Co wicej, nastawienie spoeczestwa w tamtych czasach obrazuj take dane uzyskane w wyniku sondau przeprowadzonego w 2002 r., ktry wykaza, i 37% modych osb pomidzy 12 a 18 rokiem ycia uznawaa w niektrych przypadkach potrzeb wprowadzenia dyktatury17. Mentalno hiszpaska ulegaa powolnym i nieradykalnym przeksztaceniom. Z czasem coraz wiksz wag do problemw przeszoci zaczy przywizywa media. Josep Ramoneda, kataloski dziennikarz, w swym synnym artykule w El Pais zatytuowanym Pami, amnezja, wybaczenie podkrela, i stan zawieszenia pamici ewoluowa w stron totalnej amnezji18. Prawica utrzymywaa, i frankizm peni rol przedpokoju demokracji i wymazujc wiele faktw, podnosia zasugi rozwoju gospodarczego lat 60. Z drugiej strony odwoywaa si do dyskursu tabula rasa, jakby przed rzdami Aznara wadz sprawowali krlowie katoliccy. Hiszpaska historia od lat 30. do 80. dla prawicy po prostu nie istniaa. Ramoneda pisa, i kraj bez tradycji demokratycznych silnie potrzebuje odwoania do wasnej pamici i historii. Zapomnienie jest czystym brakiem respektu w stosunku do oar
F. E. M a e s t re , op.cit. s. 179. A. S o t o C a rm o n a , Transicion y cambio en Espana 1975-1996, Madrid 2006, s. 98-103. 15 F. E. M a e s t re , op.cit. s. 185. 16 Ibidem, s. 184-185. 17 F. M o ra l , Veinticino anos despues. La memoria del franquismo y de la transicion a la democracia en los espanoles del ano 2000, Madrid 2001, s. 11-17. 18 J. R a m o n e d a , Memoria, amnestia, perdon, El Pais 7.11.1997.
13 14

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

193

wojny i strachem przed zaakceptowaniem prawdy o powszechnym spoecznym znieczuleniu19. Po publikacji artykuu Josepa Ramonedy masowo zaczy si ukazywa kolejne nawizujce do tej tematyki. Munoz Molina pisa o Historii i zapomnieniu20, Rosa Reglas pytaa Dlaczego zapomnie?21, Luis Yanez dodawa Mowa, pami, mowa22, by choby wspomnie niektre z wczesnych tytuw. Kolejnym punktem zwrotnym stao si wydanie w 1999 r. ksiki Oary wojny domowej, ktrej redaktorem by Santos Julia23. Bya ona owocem ponad dwudziestoletniej pracy, ktra polegaa na dyskretnym zbieraniu materiaw wbrew oglnie panujcym tendencjom. Ksika, ktra okazaa si wielkim sukcesem wydawniczym, pojawia si na rynku w bardzo odpowiednim momencie, kiedy to spoeczestwo hiszpaskie zostawao mobilizowane przez inicjatywy AGE (Archiwum Wojny i Wygnania). W poowie 1999 r. PSOE rozpocza kampani potpiajc faszystowski zamach stanu wobec legalnie istniejcej republice24. Socjalici zaczli dynamicznie dba o odbudowanie pamici i przywrcenie tosamoci wielu zaginionych i zabitych podczas wojny domowej, a take w wyniku represji frankistowskich. Szczeglne zmiany dostrzegalne byy w jzyku, ktrym si posugiwano; odtd otwarcie mwiono o oarach i katach, czsto nie unikajc przy tym brutalnych sformuowa. PSOE wspomagana przez Santosa Juli podkrelaa, e niewaciwie zapamitana historia obraca si z czasem przeciw tym, ktrzy ni manipulowali w celach uzyskania interesw politycznych. Felipe Gonzalez, premier Hiszpanii (1982-1996), po raz pierwszy publicznie przyzna si do bycia odpowiedzialnym, ale jak podkrela nie winnym, za brak debaty dotyczcej czasw wojny i frankizmu. Mwi: Czuj si odpowiedzialny za to, e nie podjem debaty dotyczcej naszej historii, frankizmu i wojny domowej, w momencie, ktry prawdopodobnie by najodpowiedniejszy25. Wyjania take konsekwencje przeprowadzenia uzgodnionej zmiany, bazujcej na kompromisie zamiast rewolucji czy zaamania si systemu. Takie przeksztacenie, cho posiadajce jak najbardziej pozytywny wydwik, wycza moliwo midzy innymi wyjanienia przeszoci i pocignicia do odpowiedzialnoci winnych popenionych zbrodni. Brak jest komisji prawdy, ktre tak jak w innych krajach zajyby si dochodzeniem do faktw i odzyskiwaniem sprawiedliwoci26. Coraz goniej daway o sobie zna, dziaajce dotd w pewnym ukryciu, stowarzyszenia zajmujce si badaniem pamici historycznej. Domagay si one otwarcie zwrcenia honoru oarom frankizmu i rehabilitacji wielu pokrzywdzonych. Jose
19 20 21 22 23 24 25 26

Ibidem. A .M. M o l i n a , La historia y el olvido, El Pais 9.09.1997. R. R e g a s , Para que olvidar?, El Pais 15.11.1997. L. Ya n e z , Habla, memoria, habla, El Pais 3.12.1997. S. Julia (red.), Victimas de la guerra civil, Madrid 1999. F. E. M a e s t re , op.cit., s.187. Ibidem, s.188. I. S a z C a m p o s , Fascismo y franquismo, Valencia 2004.

194

Maria Jzefowicz

Mari Esparza Zabelgi, czonek AFAN Stowarzyszenia Rodzin Zamordowanych mieszkacw Navarry, wyjania dlaczego wanie wtedy PSOE zacza przyznawa prawa oarom. Po pierwsze, socjalici pozostajc wwczas w opozycji i nie bdc skrpowanymi obietnicami wyborczymi dysponowali wikszymi moliwociami dziaania; po drugie, istotna bya reakcja spoeczestwa, ktre wczoraj zachowao milczenie, a teraz zaczynao walczy o gos 27. Niedugo trzeba byo czeka na reakcj prawicy, ktra aby nie pozosta na uboczu ycia spoeczno-politycznego sama wczya si w proces odzyskiwania pamici historycznej. Partia Ludowa (PP) przyja pozycj naczelnika dowodzcego pamici, przeciwnika zamachw stanu, dyktatury i represji. Dostosowywaa si koniunkturalnie do sytuacji. Otwieranie grobw Spoeczestwo hiszpaskie, a przede wszystkim jego elity polityczne, dojrzeway stopniowo do sytuacji, dziki ktrej mona byo z relatywnym spokojem spojrze w przeszo i prbowa j zdeniowa. Coraz wicej pisano o pamici historycznej w prasie, pojawiay si coraz to nowsze pozycje ksikowe dotyczce tematu wojny domowej i czasw frankizmu. Starano si oswoi to, co w poprzednich latach byo pieczoowicie zapominane i ukrywane. W zwizku z zamieszaniem, ktre powstawao wok przeszoci i paktu zapomnienia pojawio si kolejne zagroenie. Cen za spoeczn wiadomo moga atwo sta si banalizacja medialna, doprowadzajca do przesytu i czsto nie dostrzegajca wielowarstwowoci tematu. Wszyscy zgadzali si co do jednego bez pamici historycznej nie byo moliwe zbudowanie zdrowej demokracji28. Spory wok pamici historycznej przybray na znaczeniu zwaszcza od 2004 r., kiedy to do wadzy doszli socjalici na czele z Jose Luisem Zapatero. Nowy premier zaproponowa rewizj historii, wczajc w to czasy wojny domowej (1936-1939), ustanowionej po niej dyktatury generaa Franco oraz demokratycznej transformacji po mierci dyktatora w 1975 r. Tak zwane odzyskiwanie pamici od samego pocztku podzielio hiszpaskie spoeczestwo, a zwaszcza elity polityczne. Wyranie rozrnia si dwa rodzaje pamici, dwa zasadniczo odmienne pryzmaty, poprzez ktre spoglda si w przeszo. Te same fakty dla jednej i drugiej strony maj zupenie inne znaczenie. Czasem wspomina si take inn, cakiem jednak zmarginalizowan postaw zwizan z tak zwan trzeci Hiszpani. Reprezentuj j ludzie umiarkowani, opowiadajcy si po obu stronach koniktu. W ramach tego podejcia odrzuca si radykalny dyskurs odamw lewicy i zarazem skrajnie prawicowe idee faszystowskie natomiast postuluje si stworzenie przestrzeni dla dialogu rnych racji i skupia ludzi, ktrzy rozumiej, e do rozwizywania problemw nie
F. E. M a e s t re , op.cit., s.192. E. G o n z a l e z D u ro , La sombra del general. Que queda del franquismo en Espana, Barcelona 2005, s. 288-293.
27 28

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

195

potrzeba radykalnych idei. Jednak istnienie takiej postawy na szersz skal jest do tej pory raczej pobonym yczeniem ni faktem spoeczno-politycznym. W debacie publicznej wyranie wyodrbniaj si dwa spojrzenia prawicowe i lewicowe. Obrocy stanowiska Zapatero podtrzymuj, i premier swoimi poczynaniami nie zamierza wyrwnywa rachunkw za wojn domow i dyktatur Franco. Podkrelaj, e przeszo to dla pokolenia wnukw wojny teraniejszo, w tym sensie, e cigle jest czci ich ycia. Charakterystyczne dla pokolenia premiera Jose Luisa Zapatero jest wiee spojrzenie na histori, nieobarczone wieloletnim uwikaniem w konikty. Przede wszystkim bez strachu patrz oni w przeszo i nie obawiaj si powtrki tego, co minione. Uwiera ich jednak przeszo i boli, e po mierci Franco i przywrceniu demokracji nikt nie naprawi krzywd i nikt nie powiedzia przysowiowego dzikuj osobom walczcym po stronie republiki. Zarzucaj prawicy przeprowadzenie rozlicze z przeszoci i rehabilitacj tylko tych, ktrzy walczyli po stronie Franco. Przez czterdzieci lat dyktatury skadano im nieustannie hody, podczas gdy o bojownikach republiki, lecych w przydronych grobach zupenie zapomniano. Javier Cercas, hiszpaski pisarz, ktry zasyn swoj bestsellerow powieci nawizujc do czasw wojny domowej w Hiszpanii, dokonujc historycznego bilansu tak pisa: przykadajc miark moralnoci naleaoby stwierdzi: ludzie uczciwi i dobrzy byli po obu stronach barykady. Jednak w sensie politycznym symetrii nie ma. Mj dziadek faszysta dokona bdnego wyboru. By dobrym czowiekiem, ale znalaz si po niewaciwej stronie popar zamach stanu przeciwko demokratycznemu rzdowi, a potem dyktatur, ktra dawia wolnoci obywatelskie29. Centralnym zagadnieniem zwizanym z tematem pamici historycznej stao si uchwalenie ustawy o pamici historycznej, ostatecznie zaaprobowanej przez Kongres Deputowanych 31 padziernika 2007 r. Od samego pocztku projekt stworzenia takiego prawa rodzi wiele kontrowersji i sta si przyczyn zaartych dyskusji zarwno na forum parlamentarnym, jak i wrd hiszpaskiej opinii publicznej30. Gwn kwesti byo pytanie o cel, dla ktrego tworzono ustaw. Wedug lewicy mia by to przede wszystkim akt zadouczynienia, oddajcy historyczn sprawiedliwo. Uznawali za niewystarczajc deklaracj z 2002 r., goszc: Nikt nie ma prawa, jak to byo w przeszoci, posugiwa si przemoc w celu narzucenia swoich przekona politycznych i ustanowienia totalitarnych rzdw przeciwnych wolnoci i godnoci wszystkich obywateli, co zasuguje na potpienie i odrzucenie w naszym spoeczestwie31. Zapatero podtrzymywa, e lewica chce usysze wyranie sowa prawicy przyznajce, e frankizm by bdem. Takie sowa do tej pory nie pady. Twrcy ustawy twierdzili, i jej stworzenie nie oznacza zemsty historycznej, ale jest deklaracj o charakterze moralnym, zadouczynieniem dla
A. D o m o s a w s k i , Hiszpania nikt nie szuka zemsty, Gazeta Wyborcza 27.10.2007. J. M . A b a d , Ley de memoria historica. El problema juridica de la retirada o mantenimento de simbolos y monumentos publicos, Madrid 2009. 31 A. D o m o s a w s k i , Wygra przegran wojn, Gazeta Wyborcza 3.11.2007.
29 30

196

Maria Jzefowicz

zapomnianych oar reimu i ich rodzin32. Powane wtpliwoci budzia jednak wewntrz samej lewicy. Felipe Gonzalez niejednokrotnie krytykowa polityk historyczn Zapatero. Ustaw ocenia jako bd, dajcy przewag prawicy, poniewa dostarcza jej argumentw za tym, e lewica burzy spoeczny spokj, rozdrapuje stare rany i pragnie zemsty. Zdaniem Gonzaleza w ten sposb budowano negatywny obraz socjalistw hiszpaskich na arenie midzynarodowej33. Ostatecznie ustawa potpia dyktatorskie rzdy generaa Franco w latach 19391975 i uznaje wyroki sdw, sankcje i rodki przemocy stosowane z powodw politycznych, ideologicznych i religijnych na przeciwnikach politycznych czarnego reimu za niesprawiedliwe i nielegalne. Dalej nakazuje pomoc rodzinom oar w dokonywaniu ekshumacji i identykacji zwok zoonych w masowych grobach. Udziela niektrym winiom politycznym i rodzinom oar wsparcia nansowego i przyznaje prawo do wypaty rekompensat. Z miejsc publicznych maj zosta usunite frankistowskie symbole wraz z pomnikami i nazwami ulic. Wadze maj obowizek wszystkim zainteresowanym zapewni dostp do archiww publicznych. Valle de los Caidos (Dolina Polegych) ma by traktowana jak wszystkie miejsca kultu religijnego i cmentarze34. Przyjta ustawa jest nieustannie nowelizowana i wci ywe s narose wok niej spory.

PAMI W OBSZARZE KULTURY

Pami od wiekw stanowia niekwestionowane rdo inspiracji dla twrczoci artystycznej. Istotne znaczenie ma pami indywidualna, opowiadajca jednostkowe losy ludzkie, pami zwizana z przeszoci konkretnych rodw, czy te pami mityczna dotyczca fundamentw danej kultury35. Aktualnym rdem inspiracji dla wielu reyserw, aktorw, malarzy, czy pisarzy jest pami historyczna, abstrahujca od wymiaru tylko indywidualnego czy rodzinnego, uwypuklajca natomiast przeycia kolektywistyczne36. Pieni We wspczesnej kulturze hiszpaskiej cisy zwizek czy pami historyczn z popularnymi pieniami. Pami historyczna rozwijaa si najczciej w opozycji do pamici ocjalnej i nierzadko sytuowaa si na obrzeach kultury wysokiej. Tam
F. M. Alvaro (red.), Memoria historica, entre la ideologia y la justicia, Barcelona 2007, s. 55-65. M. Pallin, J. Antonio, R. E Alday (red.), Derecho y memoria historica, Madrid 2008. 34 A . D i e z , C . E. C u e , La ley de memoria historica vera la luz, El Mundo 9.10.2007. 35 J. E. Mo n t e rd e , M. S e l v a M a s o l v i e r, A . S o l a A rg u i m ba u , La representacion cinematograca de la historia, Madrid 2001. 36 I. G o rd i l l o , Memoria historica y pena de muerte en espana: melodrama, comedia negra y documental, Sevilla 2008, s. 81.
32 33

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

197

w naturalny sposb czya si z nurtami popularnymi. Pieni w czasach powojennych stay si wanymi tekstami kultury, pozwalajcymi na przetrwanie wielu tradycyjnych treci w zmieniajcej si sytuacji politycznej, ekonomicznej i spoecznej. Dziki stworzeniu formy, w ramach ktrej moga rozwija si pami historyczna powstaa sposobno dla ksztatowania narodowej tosamoci. Pieni popularne wyraay poczucie kulturowej wsplnoty, posugiway si symbolami i metaforami zrozumiaymi dla danych spoecznoci wychowanych na tych samych wartociach. Warto spojrze na piosenki popularne z innej perspektywy, nada im wymiar historyczny i zobaczy w nich nie tylko produkt konsumpcji spoeczestwa masowego, ale take wiadectwo czasw, w ktrych zostay stworzone. W momentach narzucanej odgrnie amnezji, kiedy nie naleao pamita, piosenki, poezja, literatura czy kino stanowiy miejsce ekspresji indywidualnych uczu. Dziki temu spoeczestwo, ktre nie miao dostpu do wsplnej, jednej wersji historii mogo konfrontowa swoje wspomnienia i przeycia z dowiadczeniami innych osb. Nastpowao symboliczne zestawienie pamici indywidualnej z pamici zbiorow.37 Jednym z gatunkw piosenki hiszpaskiej jest piosenka narodowa, nazwana tak przez Manuela Montalbana w ksice Powszechny piewnik frankizmu, 1939-1975, stanowicej zbir najpopularniejszych utworw tamtych czasw38. Piosenka narodowa swoje korzenie wywodzi z teatru, jej styl jest bardzo performatywny i cile wpywa na ni osobowo interpretatora. Jej przedstawianie to spektakl czcy w jedno muzyk, tekst i stron wizualn. Gwnie interpretacj piosenki narodowej zajmuj si kobiety, pochodzce z niszych warstw spoecznych. Podczas wystpw podkrelaj sentymentalizm, ckliwo oraz poruszajcy tekst i melodi. Mityczne gury hiszpaskich kobiet piewaj o hiszpaskich symbolach konstruujcych narodow tosamo. Pene pasji pieni przepenione s mioci, zdrad, odrzuceniem i gorzkim alem. Wyrniaj si pene namitnoci wtki typowo andaluzyjskie. Dla piosenki narodowej charakterystyczne s takie elementy ideologiczne jak: nacjonalizm, podkrelanie i glorykacja hiszpaskich mitw kobiet, wina, torreadorw, muzyki39. Wszystkie te czynniki skadaj si na peen obraz stereotypowego i wyidealizowanego hiszpaskiego idiomu kulturowego. Podkrela si w nim wtki tradycyjnie kojarzone z mitem starej Hiszpanii, czyli: katolicyzm, patriotyzm, patriarchalizm i ludowo. Te wsplne cechy stanowiy cznik pomidzy wewntrznymi podziaami i ksztatoway jedn tosamo narodow40. Wielu autorw zwraca uwag na ukryte sensy zawarte w narodowej pieni hiszpaskiej czasw powojennych. Czyta si je na przekr tradycji, podkrelajc treci
J. Le G o f, El orden de la memoria, Barcelona 1991. M. Va z q u e z Mo n t a l b a n , Cancionero general del Franquismo, 1939-1975, Barcelona 2000. 39 J. F. C o l m e i ro , Memoria historica e identidad cultural. De la postguerra a la postmodernidad, Barcelona 2005, s. 80-83. 40 A. H e rn a n d e z , La Espana que quisimos. Diario de un periodista el ano de la constitucion, Madrid 2006.
37 38

198

Maria Jzefowicz

dotyczce oporu wobec reimu, ucieczki od rzeczywistoci. Zwraca si uwag na intertekstualno pozornie banalnych piosenek, szuka si midzy wierszami symboli i sensu. Dla wyraenia tego, co nie mogo zosta nazwane Montalban posuguje si sformuowaniem krlestwo elipsy41. Recepcja tych piosenek przenosia si w rejony zmysowe, pozarozumowe. W duej mierze niewiadome tego odtwrczynie i autorzy tworzyli nowe sensy i komentowali kondycj wczesnego czowieka, znajdujcego si w okrelonej, wskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej. W ten sposb pieni miay moliwo funkcjonowania jako kulturowy barometr sentymentalnej psychologii kolektywistycznej danej epoki. Przynosiy take nierzadko poruszajce opisy bolesnej i miernej obowizujcej wczenie ideologii. Warto przyjrze si dokadniej konkretnym pieniom stworzonym przykadowo w latach 40. Ich tre wydaje si banalna: gwnymi bohaterami s zakochani bez pamici narzeczeni rozdzielani brutalnie przez okrutn mier jednego z nich. Najczciej pomidzy tymi elementami nie istnieje prosty zwizek przyczynowo-skutkowy. Piosenki narodowe rzdz si swoj wasn, odrbn logik, zrozumia tylko dla wyposaonych w smy zmys, pozwalajcy na poczucie tej subnormalnoci. Bardzo wielu z wczesnych suchaczy posiadao taki zmys, byli to ludzie epoki lat 40., ktrzy stracili swoje narzeczone/narzeczonych, ziemi, wspomnienia, honor, ideay, wite symbole i mity. Pieni pozwalay im trwa w stanie absurdu, pozwalay na niepamitanie i nierozumienie bolesnych wydarze lat wojny. Dziki temu mogli dalej funkcjonowa. W tych symbolach kryj si uczucia znakomicie rozumiane i odbierane przez spoeczestwo, ktre przez trzy lata yo strachem i absurdem zniszczenia i mierci42. Pod przykrywk peanw na cze frankizmu kryy si treci opowiadajce o tragicznych losach zwykych ludzi, oddajc prawdziwe uczucia tamtej epoki. W jednej z piosenek, piewanej przez wwczas bardzo popularn Conchite Piquer, gwna bohaterka wyranie podkrela, e nie chce rozumie i pamita tego co si wydarzyo: (...)Nie chc si dowiedzie Nie opowiadaj mi o tym, ssiadko Wol y nic Ni pozna prawd (...)43 Gwnymi bohaterami popularnych piosenek tamtych czasw nie s z ca pewnoci osoby-symbole lansowane przez ocjalny dyskurs narodowego katolicyzmu. Zwykym ludziom daleko do modelowych witych i mczennikw. W pieniach budowany jest wrcz obraz na zasadzie kontrapunktu do ocjalnie akceptowanych wersji tytuowa pikna dziewka nie przypomina w niczym witej. Jednym ze sztandarowych przykadw utworw tamtych czasw zakorzenionych w tradycji jest napi-

41 42 43

M. Va z q u e z Mo n t a l b a n , op. cit., s. 41-42. J. F. C o l m e i ro , op.cit., s. 84. M. Va z q u e z Mo n t a l b a n , op. cit., s. 82.

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

199

sana przez Antonio Quintero, Rafaela de Leon i Manuela Quirog piosenka Tatua44. Opisuje ona histori mioci hiszpaskiej kobiety i marynarza, ktry kiedy bardzo kocha sw wybrank, a teraz jest owadnity wspomnieniami tamtych chwil. Pami o swej ukochanej staje si obsesj. Kobieta natomiast za wszelk cen pragnie pozby si wspomnie, z determinacj nie poddaje si konfrontacji z przeszoci. Tytuowy tatua jest synonimem blu pamici, na stae splecionego z ciaem i umysem. Dla Montalbana piosenka Tatua jest deklaracj ideaw i zasad tych, ktrzy przegrali, wyrazem protestu przeciw ich podporzdkowaniu, przeciw ocjalnie propagowanej wskiej moralnoci. pieway j zwyczajne, a przez to modelowe kobiety lat 40., straniczki ogniska domowego, czy pracownice fabryk, spogldajce tskno przez okna swoich domw. Wyraay sprzeciw wobec ludzkiej kondycji, przeciw modelowoci, ktra zostaa im narzucona. Nie chciay by duej hiszpaskimi Carmen, czekajcymi na wpltanych w histori mw. Buntoway si wobec rl, ktre zostay im przydzielone bez ich zgody, pragny zrzuci z siebie cic na nich odpowiedzialno. Pie stawaa si azylem, jedyn dopuszczaln form ucieczki i oporu. Sentymentalizm mia sta si ich domen, form wyraania siebie i porozumiewania si ze wiatem, w ktrym przyszo im y. Zostay tragicznie uwikane w histori i zdaway sobie spraw z braku moliwoci zmiany45. Kobiety w utworach ukazane s w przestrzeniach sfeminizowanych, przypisane do swoich tradycyjnych rl, podkrelanych wyranie przez propagand narodowego katolicyzmu. Dziewczta o smutnych oczach, poruszaj si po domu, gotujc, prasujc i sprztajc. Wszystkie te obrazy ustawiaj kobiety w okrelonej pozycji nadawanej im automatycznie przez pe i status spoeczny. Ich praca jest zarazem schronem i wizieniem. Antidotum staje si pojawienie symbolicznego marynarza, przypywajcego na zagranicznym statku, oferujcego inny, atrakcyjniejszy model ycia, ale pniej odpywajcego. Tatua jak wspomnienia pozostaje na zawsze wpisany w egzystencj gwnej bohaterki piosenki. Odtd kadego dnia przyjdzie jej mierzy si z pamici o chwilach, ktre na pewno ju nie powrc. Poszukuje swojego wybranka, ale nie moe go odnale. Nikt nie chce jej powiedzie czy w ogle jeszcze yje. Nie zapomni swego ukochanego jednak nigdy, za co przyjdzie jej y w cigej niepewnoci i strachu. Pami o zaginionych, wizionych i zabitych pozostaje na skrze jak tatua, pitno wywarte przez strach, zamane marzenia i ideay niewymazywalne lady historii. Wytatuowana przeszo stanowi zarazem syndrom depersonalizacji i alienacji. ycie hiszpaskich kobiet pisane jest krwi, wiecznym czekaniem, potem i zami, a take cierpieniem w ciszy i wolnym pograniem si w rozpacz. Piosenki narodowe, wypenione sentymentalizmem i pozornie banalne, zawieraj w sobie kontekst spoeczno-polityczny i komentuj rzeczywisto. Przeciw-

A. B u rg o s , Rapsodia Espanola. Antologia de la poesia popular, Madrid 2008. S. Ju a n N a v a rro , J. To rre s P o u , Memoria historica, genero e interdisciplinariedad: los estudios culturales hispanicos en el siglo XXI, Madrid 2008.
44 45

200

Maria Jzefowicz

stawiaj si narzuconemu zapomnieniu, przemilczaniu przeszoci i opowiadaj gono o licznych zaginionych, represjonowanych i tych, ktrym odebrano gos. Nie akceptuj ocjalnych wersji wydarze i propagowanych przez reim wzorw i zasad. Dziki transmitowanym treciom staj si mechanizmem pozwalajcym na przetrwanie wartoci i wspomnie, ktre starano si wyprze. Opisuj czsto codzienne ycie w powojennej Hiszpanii, gdzie zamykane s fabryki i trudno znale prac, szar rzeczywisto. Podnosz temat wojny domowej, mierci, chorb, cierpienia, wprowadzanych represji i rozwiza narzucanych przez system. Wskazuj na prni, w jakiej przyszo y kolejnym pokoleniom. Kino Prb odzyskiwania pamici byo stworzenie przez Basilio Martina Patino lmu dokumentalnego Piosenki na czas po wojnie46. Zrealizowany on zosta na bazie zgromadzonych materiaw archiwalnych, trudno dostpnych do lat 70. Pocztkowo zabroniono publicznego wywietlania lmu, a sam premier Carrero Blanco nakaza, jak si potem okazao bezskutecznie, zniszczy wszelkie kopie. Dopiero po mierci Franco w 1975 r. po raz pierwszy mg by ocjalnie pokazany. Gos z offu na pocztku lmu wprowadza w poruszan tematyk, tumaczy motywy, dla ktrych dokument zosta stworzony i prezentuje walory sentymentalne hiszpaskich piosenek narodowych. Byy to piosenki pozwalajce na przeycie. Piosenki z ogniem, iluzj i histori. Piosenki pozwalajce na postawienie siebie ponad ciemn rzeczywisto, ponad pustk i strachem. Piosenki na czasy samotnoci. Byy to piosenki stworzone do tego, by piewa je bezporednio, miay pomc w okrutnej koniecznoci ycia marzeniami i zdobycia si na wysiek niezbdny do codziennego funkcjonowania47. W swoim lmie Martin Patino przedstawi spoeczestwo hiszpaskie czasw powojennych i jego potrzeby odnalezienia rodkw pozwalajcych na przetrwanie w rzeczywistoci determinowanej przez ciar przeszoci. Sowo klucz to czasownik przegra, kadego dnia deniowany na nowo i odnoszcy si do straconych iluzji, ideaw, wspomnie. Reyser opowiada o pieniach z histori, ktra wystpuje w podwjnej roli: z jednej strony wie si z mikro narracj, kady z utworw prezentuje odrbn histori czy to namitnej, nieszczliwej mioci czy zaginionych bliskich; z drugiej strony, odnosi si do czasw, w jakich przyszo y bohaterom, do wsplnie przeywanych rozterek spoeczno-politycznych, wsplnych problemw i marze. Patino udziela gosu tym wszystkim, ktrym starano si go odebra i skutecznie ich zaguszy. Prezentowane piosenki konstruuj cao, czc przeszo z teraniejszoci oraz zestawiajc subiektywne indywidualne przeycia ze zbiorowymi i ocjalnymi interpretacjami codziennoci. W ten sposb wyania si obraz wsplnotowej tosamoci. Sam autor, ujawniajc swoje intencje, przyznawa, i stara si swoim lmem
46 47

B .M . P a t i n o , Canciones para despues de una guerra, lm dokumentalny 115, Hiszpania 1971. Ibidem.

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

201

stworzy autoportret tamtej epoki, czysty dokument przedstawiajcy i dobre i ze wspomnienia, ktre uksztatoway pokolenia Hiszpanw i rozdrapyway blizny z dziecistwa. Istot nie byo jednak skonstruowanie nostalgicznego obrazu, lecz odzyskanie sentymentalnej pamici, posugujc si krytyczn perspektyw historyczn48. Zalet dokumentu stworzonego przez Patino jest zestawianie obrazu i dwiku, cige budowanie kontrapunktw dla przedstawianej historii. Reyser posuguje si zarwno ironi, jak i wzniosoci, nigdy jednak nie popadajc w banalno i tani patetyzm. Dziki wykorzystywanym zabiegom powstaje obraz totalny, oddajcy charakter tamtej epoki. Kinematograa hiszpaska poruszaa temat procesu odzyskiwania straconej pamici historycznej zwaszcza w ostatnich latach frankizmu i na pocztku ery postfrankizmu. Wiele projektw prbowano realizowa wczeniej, ale nie mogy one zosta snalizowane. Warto wspomnie choby o tak uznanym i cenionym na wiecie hiszpaskim reyserze jak Carlos Saura, ktry musia czeka okoo pitnastu lat na to by pokaza ocjalnie swj projekt Esa luz (ocjalna data produkcji to 1988 r.)49. Gwnym problemem bya niech producentw do inwestowania pienidzy w tego typu przedsiwzicia. Wynikao to gwnie z braku wiary w zainteresowanie potencjalnej publicznoci projektami dotyczcymi pamici historycznej. Wielokrotnie gwnymi bohaterami lmw hiszpaskich s osoby, ktre cierpi na brak pamici. Zwaszcza dostrzegalne jest to w twrczoci Alejandro Amenabara i Pedro Almodovara, ktrzy s przedstawicielami postmodernistycznej awangardy hiszpaskiej kinematograi, cieszcymi si midzynarodowym uznaniem. Krytycy tocz zaarty spr wok twrczoci Pedra Almodovara, zarzucajc mu krcenie lmw w oderwaniu od przeszoci, jakby pomijajc fakt egzystencji Franco i jego dyktatury. Gosy pitnujce tak postaw wskazuj, i uzyskujc moliwo swobody artystycznej w demokratycznej Hiszpanii zupenie zamkn si na histori. Wielu widzi w nim reysera skupiajcego si wycznie na efemerycznoci chwil, ktre trwaj tu i teraz, korzystajcego z komfortu totalnej wolnoci. W rzeczywistoci, wiadomie lub te nie, pierwiastek przeszoci zajmuje w twrczoci Almodovara wane miejsce i peni istotn rol. W jego lmach nierzadko gwn rol odgrywaj postaci symboliczne dla hiszpaskiej tradycji, jak choby torreadorzy czy tancerze amenco. Reyser stawia wyrane klamry, cytuje kultur Pwyspu Iberyjskiego i czsto parodiuje frankistowsk przeszo z jej katolickimi ideami, represyjn edukacj i tani estetyk. Warto wspomnie choby o muzyce, na przemian ckliwej, poruszajcej i kiczowatej, jak wykorzystuje Almodovar i o kostiumach jakie nosz jego aktorzy. Ogldamy kobiety z wyrazistym, czsto przerysowanym makijaem, ubrane w sukienki

J. A . P e re z M i l l a n , La memoria de los sentimientos. Basilio Martin Patino y su obra audiovisual, Valladolid 2002. 49 E. K r l i k o w s k a , ladami Bunuela. Kino hiszpaskie, Warszawa 1988, s. 112-155.
48

202

Maria Jzefowicz

podkrelajce ich sylwetki. Reyser w swoich lmach porusza tematy dotyczce niezagojonych ran z przeszoci (Zwi mnie), traumatycznego dziecistwa (Wysokie obcasy, Ze wychowanie, czy Labirynt), poszukiwania powizania z tym co minione i prby odzyskania utraconego czasu (Wszystko o mojej matce). W jednym z ostatnich swoich obrazw zatytuowanym Volver Almodovar przedstawia trzy pokolenia kobiet z La Manchy, zmagajce si ze swoj przeszoci. Wbrew sytuacji staraj si pozby poczucia cicej nad nimi klski i zmierzaj do pokonania towarzyszcego im poczucia krzywdy i winy. Gwna bohaterka yjca cigle powracajcymi intrygami z przeszoci za wszelk cen stara si uchroni swoj crk przed traum, jak sama zostaa naznaczona50. Almodovar, co istotne, nie przedstawia kobiet w roli yciowych oar, ale pokazuje je jako osoby podejmujce walk i stawiajce czoa przeszoci. Wiele mwi ju sam tytuowy motyw tanga Volver (Powraca), bdcego jednoczenie symbolem tsknoty za tym co minione i poczuciem blu koniecznoci powrotu do tego co przesze. Jak mwi sowa piosenki: cho nie pragn powrotu on zawsze przychodzi Boj si spotkania Z przeszoci, ktra wraca By skonfrontowa si z moim yciem (...) I chocia zapomnienie ktre niszczy wszystko umiercio moje dawne iluzje przechowuj ukryte I pokorna nadzieja Ktra jest caym szczciem Mojego serca (... )51. Reyser konfrontuje swoje bohaterki z przeszoci, ktra powraca, by si z nimi spotka. Kobiety podejmuj wyzwanie i stawiaj czoa temu, czego mog si dowiedzie i o czym powinny pamita. Almodovar odczarowuje mityczne spotkania z wasn histori i przedstawia je odwanie w wietle dziennym tak, by kady mg je dostrzec, uzna za bliskie i zrozumie. Na przekr krytykom zarzucajcym Almodovarowi uciekanie od przeszoci i pamici historycznej, reyser zapowiedzia, e zamierza nakrci lm dotyczcy hiszpaskiej wojny domowej. Podkrela, e to bliski mu okres i historia, ktr chciaby opowiedzie, bdzie dotyczya tych, ktrzy do dzi yj, a wtedy w latach 30. przeywali swoj modo. Dodatkow inspiracj twrcz dla podjcia zagadnienia pamici historycznej stao si wprowadzenie ustawy o pamici historycznej,
50 51

T. S o b o l e w s k i , Kobiety z La Manchy, Gazeta Wyborcza 11.01.2008. P. A l m o d o v a r , Volver, tumaczenie wasne fragmentu, lm obyczajowy 121, Hiszpania 2006.

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

203

ktra zdaniem reysera nie stanowi najbardziej odpowiedniej metody rozliczenia z minionymi czasami52.

BUDOWANIE NOWEJ TOSAMOCI

Nowe horyzonty polityczne i kulturowe, zarysowane przez proces przejcia od frankizmu do demokracji, day impuls do redenicji pojcia tosamoci narodowej. Konstruowanie znaczenia hiszpaskoci wyznaczone byo przez paradoksalne i symultaniczne przenikajce si odzyskiwania pamici z paktem zapomnienia. W procesie tym nakaday si pojcia pamici, tosamoci i genius loci53. W czasach frankizmu nacjonalizm by odgrnie narzucany, a pojcie narodu wmawiane. W nostalgii za utraconym imperium starano si przeforsowywa ideologi narodowego katolicyzmu. Ta obsesja budzia oddolne krytyczne reakcje, zintensykowane zwaszcza po mierci Franco. Hiszpania musiaa od podstaw zbudowa swoj tosamo. Tworzenie nowej mapy kulturowej ocjalnie rozpoczo si w 1978 r. wraz z wprowadzeniem pastwa autonomicznego. Roso znaczenie poszczeglnych regionw i intensykacji ulega proces decentralizacji, ktry doprowadzi do rozlunienia wizi czcych pami ze wspln tosamoci narodow. Nastpia fragmentaryzacja jednej pamici w pamici lokalne54. Dodatkowo na to nakada si spr prowadzony pomidzy dwoma wersjami pamici: prawicow i lewicow. Spjno narodowa stopniowo przeksztacaa si w poszczeglne nacjonalizmy peryferyjne, konstruujc, w reakcji na histori, pastwo postnacjonalistyczne. Budowanie nowej tosamoci od lat 80. odbywao si nie poprzez patrzenie w przeszo, ale na zasadzie projektowania modernistycznego wizerunku Hiszpanii. Kontynuujc dzi t polityczn lini Zapatero, posugujc si medialn retoryk, mwi o przenoszeniu swojej ojczyzny z okopw religijnego konserwatyzmu do liberalnej awangardy w Europie55. Jednak nowa tosamo bya konstruowana w odpowiedzi na pamitanie lub zapominanie historii. Bezsprzecznie jej podstaw miao sta si pojednanie wyrose na bazie prowadzonego dialogu. Jedno z jego gwnych elementw stanowio wybaczenie przeszoci. Niewtpliwie to pami legitymizuje dzisiejsz tosamo. W drugiej poowie XX w. rola pamici w Hiszpanii podlegaa istotnej ewolucji. W latach 60. i 70. wraz z zachodzcymi zmianami zapowiadajcymi wielki przeom, pami o tragicznych wydarzeniach z przeszoci stanowia czynnik integrujcy
52 M. S . C a rd i e l , Pedro Almodovar prepara una pelicula sobre la Guerra Civil Espanola, 19.05.2009, http://www.soitu.es/soitu/2009/05/19/info/1242720919_076887.html 53 N. Ortega Cantero (red.), Paisaje, memoria historica e identidad nacional, Madrid 2005, s.116-120. 54 N. S a rt o ri u s , J. A l f a y a , La memoria insumisa. Sobre la dictadura de Franco, Madrid 1999, s. 375-405. 55 M. S t a s i s k i , Zapatero, czyli odkrycie wroga, Gazeta Wyborcza 26.04.2008.

204

Maria Jzefowicz

oraz mobilizujcy do podejmowania dialogu i przyjmowania pokojowych rozwiza. Wraz ze stopniowym osiganiem demokracji i odzyskiwaniem spokoju oraz bezpieczestwa zaczto nadawa historii nowy wymiar. Sigano do przeszoci i rozliczano si z niej. Pokolenie wnukw wojny domowej zaczo wykorzystywa odzyskiwan pami historyczn do prowadzenia politycznych rozgrywek. Pami zostaa przeksztacona w czynnik dezintegrujcy, budzia w spoeczestwie hiszpaskim upione dualistyczne podziay pomidzy dwoma systemami kulturowych tradycji. Warto zauway, e oskarenia lewicy dotyczce nieobecnoci pamici w demokratyzacji s niesuszne. Paradoksalnie mona powiedzie, e byo wrcz odwrotnie. Dziki stale obecnej pamici o traumach lat wojny domowej i frankizmu zdoano przeksztaci Hiszpani w kraj demokratyczny. Starano si zapomina jedynie poszczeglne dramatyczne wydarzenia z historii, ktre mogyby zahamowa proces zmian i spowodowa zapatrzenie w przeszo. Wana bya wiadomo, e bdy i zbrodnie popeniano po obu stronach. Pami nie tylko mobilizowaa do wprowadzania reform, ale wpywaa take na pokojow form dokonywanych zmian. Na uwag zasuguje zagadnienie pamici historycznej w kulturze. Powstawanie od lat 40. XX w. wielu utworw, lmw i ksiek dotyczcych pamici uwiadamia ywe zainteresowanie Hiszpanw tym problemem. Ukazuje zarazem spoeczn wag zagadnienia pamici, tym bardziej aktualnego, gdy stanowicego podstaw dla budowania nowej hiszpaskiej tosamoci. Pieni byy nonikiem pamici o przeszoci w zmieniajcej si rzeczywistoci spoeczno-politycznej. Stanowiy form, w ramach ktrej ksztatowano tosamo narodow. Wypenione emocjami pieni narodowe odwoyway si do iberyjskiego toposu, a w swojej intertekstualnoci pozwalay na transmitowanie ukrytych sensw i symboli. Odbijay stan hiszpaskiej mentalnoci okresu frankizmu i czasw transformacji; byy manifestem skrywanych przekona i uczu. Take kino szukao i nadal szuka sposobw na oswojenie przeszoci, nierzadko odnoszc si do intymnych historii rodzinnych. Hiszpascy autorzy lmw prbowali ukaza ycie na przekr historii i pomimo poczucia krzywdy i winy. Wykorzystujc obraz starali si przedstawi to, o czym starano si milcze, co nienazwane, trudno uchwytne i bolesne. Sztuka stwarzaa moliwoci swobodnej wypowiedzi i ustosunkowywania si do tematyki pamici. Przestrze kultury stawaa si miejscem konfrontacji wspomnie, uczu i myli spoeczestwa hiszpaskiego. Komentowano w niej rzeczywisto czasem posugujc si w tym celu absurdem, a czasem opowiadajc pozornie banaln histori. Jak pokazuje przykad Hiszpanii historia nie pozostaje rekwizytem przeszoci, ale jest aktywnym instrumentem wykorzystywanym i interpretowanym na wielu polach. Dzi problemy z pamici odywaj na nowo. Podnoszone s zarzuty wobec transformacji, oskarajce przywdcw procesu zmian o budowanie systemu bazujcego na historycznej amnezji. Kada ze stron prezentuje swoj wasn interpretacj historii. Krytyka nie dotyczy jednak, jak chcieliby tego socjalici, braku pamici, ale braku polityki wyrwnania krzywd i historycznej debaty. Nie mona wci odna-

Pami zbiorowa w budowaniu nowej tosamoci Hiszpanw

205

le zdystansowanego i obiektywnego spojrzenia, pozwalajcego na przywrcenie sprawiedliwoci spoecznej. Wikszo ksiek, biograi czy monograi opisuje histori poprzez pryzmat lewicowo-republikaski bd prawicowy. Aby mc wyj z traumy i naucza dziejw w sposb rzetelny z ca pewnoci potrzeba czasu. Chyba trzeba innego pokolenia, ktre nieobcione jednostronn wizj i nieobawiajce si powtrki z tego co si wydarzyo, spojrzy na nowo z dystansem w przeszo i powie prawd. Pod warunkiem jednak, e nie bdzie starao si wykorzystywa historii instrumentalnie do realizacji swoich interesw politycznych. Warto za Jose Antonio Zarzalejosem postawi wane pytanie: za par lat demokracja w Hiszpanii bdzie trwaa duej ni frankizm i w zwizku z tym czy nie wystarczyo do tej pory czasu, by przywrci pami i prawa przegranych?56 Czy nie wystarczyo czasu i dobrej woli, by odbudowa jedn wspln pami i na tej podstawie zacz ksztatowa przyszo?

ABSTRACT The article shows the signicance of collective memory in shaping Spanish national identity and presents the functioning of historical memory in socio-political space and culture. During the process of democratization, memory was a factor stimulating the peaceful character of changes then ongoing in Spain. In time its condition underwent major adjustments, passing through subsequent stages that corresponded with the current socio-political circumstances. The article analyzes the controversies that had accumulated around historical memory and are connected with the revision of history, including the civil war (1936-1939) followed by the institution of dictatorship by general Francisco Franco and the democratic transformation after the dictators death in 1975. Gradually, it has become possible to view the past with relative calm and to undertake attempts at dening it. In culture, alternative forms of settling accounts with the past were sought. Artistic production, such as, among others, national songs and feature lms restore memory, shape new forms of its development and compensate for the lack of possibilities of speaking openly about history and for the shortcomings of language.

56

A. D o m o s a w s k i , op. cit.