PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 1

MARGOT STACZYK-MINKIEWICZ Gdynia

EUROPA RAZEM, CZY OSOBNO?

wiat wok nas ulega transformacji w tak szybkim tempie i na tak szerok skal, e coraz trudniej jest zauway przyczyny i oszacowa obecne, czy perspektywiczne rezultaty nastpujcych zmian. Polityczne, spoeczne, czy gospodarcze procesy, ktre dawniej rozgrywayby si na przestrzeni wielu lat, dzi szokuj wiat nastpujc w mgnieniu oka. Jednym z przykadw permanentnych przeobrae jest proces integracji europejskiej, ktry zaskakuje uczestnikw globalnej sceny szybkoci przemian na kadej paszczynie ycia i rozpitoci dziaa, obejmujc ju prawie cay kontynent1. Aktualnie problemem podstawowym zdaje si by kwestia kierunku ewolucji Europy. Nikt nie potra jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, czy ch jednoczenia si, czy przebudzenie etniczne bdzie okrela kierunki polityki pastw naszego kontynentu. Integracja europejska, obejmujca niemal wszystkie dziedziny ycia, charakteryzuje si ogromn dynamik rozwoju, prowadzc do erozji klasycznego pastwa narodowego2. Rwnoczenie ruchy migracyjne przyczyniaj si do coraz wikszej niejednorodnoci spoeczestw. W nastpstwie tych przeobrae przed europejskimi pastwami narodowymi, ktre jeszcze niedawno przechodziy proces nacjonalizacji wewntrznej i zewntrznej, ponownie staje problem tosamoci i przynalenoci3.
Wspczesne stosunki midzynarodowe, Warszawa 2008, s. 15. Paradoksy polityki, red. M. Karwat, Warszawa 2007, s. 193. Pojcie pastwa narodowego jest zbitk dwu poj pastwa i narodu. O ile zdeniowanie pierwszego z nich nie wie si z istotnymi problemami i mona przyj, e oznacza ono polityczn, suwerenn, terytorialn i przymusow organizacj spoeczestwa, to prba zdeniowania drugiego z tych termin powoduje niemae trudnoci. Kopot wynika przede wszystkim ze zrnicowania ontologicznego zbiorowoci nazwanych narodami. Ksztatoway si one w niejednakowy sposb i w rnym czasie historycznym, rni si midzy sob skadnikami wizi uznawanej za narodow, niektre z nich nie maj nawet wsplnego jzyka (np. Szwajcarzy, Belgowie). Zasadniczy spr dotyczy uznawania narodu bd to za polityczny zwizek jednostek bdcy wytworem wsplnoty pastwowej, bd to za naturaln wsplnot etniczn, ktra jest pierwotna wobec pastwa i moe istnie niezalenie od niego. C. odowski, Paradoksy pastwa narodowego, w: Paradoksy polityki, s. 377. 3 U. A l t e rm a t t , Sarajewo przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie, Krakw 1998, s. 15
1 2

Margot Staczyk-Minkiewicz

Rozwj gospodarki wiatowej i zmiany systemw politycznych nabieraj charakteru tendencji globalnych. Midzynarodowe koncerny dysponuj budetami porwnywalnymi, a czsto przewyszajcymi nanse mniejszych pastw. Organizacje transnarodowe coraz czciej aspiruj do funkcji stra wiatowego porzdku. Dodatkowo, globalne procesy maj bezporednie przeoenie na struktury spoeczne, a wrcz jednostkowe pastw. Nastpuje unikacja norm i wartoci. Zatraca si odmienno, a dominowa zaczyna oglny, jednolity dla wszystkich kultur, wzorzec stylu ycia, konsumpcji, bytu4. Dynamiczny rozwj transportu i technik informatycznych, umoliwiajc szybkie pokonywanie odlegoci i natychmiastow wymian informacji, sprzyja globalnej dyfuzji. Wraz z intensykacj procesu jednoczenia Europy rozrastaj si obszary, na ktrych moliwa jest konkurencja midzy orodkami wadzy publicznej. ycie dostarcza coraz liczniejszych dowodw na to, e w rzeczywistoci konikt odmiennych interesw poszczeglnych grup politycznego establishmentu staje si dominujc si kreatywn. Coraz czciej, ze strony zwolennikw pastwa narodowego, pada zarzut o niedostatku demokracji w instytucjach europejskich. Potguje to istniejce ju rnice religijne, dysproporcje gospodarcze, czy polityczne. Niezmiennie jednak perspektywa globalnego spoeczestwa wcale nie wydaje si by niemoliwa do zrealizowania5. Przeciwwag dla procesw integracyjnych jest, coraz wyraniej zaznaczana, ch alienacji. Okazuje si, e wzrasta zapotrzebowanie na rnorodny, odmienny sposb przeywania i interpretowania rzeczywistoci. W cenie jest dzi odrbne, spersonalizowane odczuwanie, wynikajce z innej kultury, wielowiekowej tradycji danej spoecznoci6. W epoce szybkich zmian spoecznych ludzie potrzebuj przynajmniej minimalnej wizi z przeszoci i tradycj z korzeniami narodowej historii. Std coraz czstsze generowanie nacjonalistycznych reakcji, odwoujcych si w sposb ekstremalny do wszystkiego co indywidualne, narodowe, stawiajcych cechy te na piedestale7. Biorc pod uwag obydwa dominujce wspczenie trendy, trudno jednoznacznie wskaza w jakim kierunku postpowa bdzie ewolucja rozwoju starego kontynentu. Wpyw na to maj odmienne preferencje uczestnikw areny midzynarodowej, jak i ich rne interpretacje w deniowaniu cech procesw unikacji i regionalizacji.

4 Zob. M. P i e t ra , Dynamika globalnego rodowiska midzynarodowego. Analiza uwarunkowa systemowych, w: red. K.A. Wojtaszczyk, A. Mirska, Demokratyczna Polska w globalizujcym si wiecie, Warszawa 2009, s. 25-29. 5 Aksjologiczne i praktyczne aspekty integracji europejskiej, red. E. Kozerska, T. Schefer, Wrocaw 2007, s. 87. 6 Tosamo i obywatelstwo w spoeczestwie wielokulturowym, red. E.H. Oleksy, Warszawa 2008, s. 9-19. 7 U. A l t e rm a t t , op.cit., s. 25., zob. te R. Kagan, Powrt historii i koniec marze, Pozna 2009, s. 17-18.

Europa - razem, czy osobno?

WACIWOCI EUROPEJSKIEJ INTEGRACJI

Zjawisko integracji, jako proces scalania wczeniej niezalenych, autonomicznych elementw rzeczywistoci spoecznej w wiksze caoci, nie jest adnym nowoczesnym fenomenem. Jednak dzi dotyczy ono zwaszcza zacierania si rnic na paszczynie midzypastwowej, przeamujc tym samym obowizujcy dotychczas porzdek westfalski,8 oparty na zasadach geopolitycznej autonomii jednostek. To sprawia, e transformacja adu midzynarodowego cile powizana jest z ewolucj pojcia suwerennoci9. Proces europejskiej integracji traktowany jest jako naturalny i oczywisty. Osignity poziom krajw czonkowskich, a take instytucjonalne i prawne formy ich wsppracy postrzegane s jako samoistny efekt procesw zachodzcych w Europie10. Postpujca modykacja rzeczywistoci sprawia, e denicja integracji ustawicznie ewoluuje. Zmienia si diametralnie w porwnaniu z jej pierwszymi wersjami, ksztatowanymi w latach 50. XX w. Z t klasyczn sprzed lat formu wsplne jest dzi chyba tylko to zdanie, e integracja to proces, ktry zwiksza intensywno interakcji pomidzy jego uczestnikami. Caa reszta ulega zmianie i wci ulega w zalenoci od momentu i sytuacji, w ktrej jest rozpatrywana. Badacze problemu, formuujc denicj, kad nacisk na to, e integracja to proces, w ktrym podmioty polityczne wywodzce si z rnych struktur narodowych przekazuj swoj lojalno, aktywno polityczn i oczekiwania na rzecz nowego centrum. W jego kompetencjach nowo powstae instytucje posiadaj lub d do zdobycia wadzy nad istniejcymi wczeniej pastwami narodowymi. Rezultatem takiego postpowania jest nowa wsplnota polityczna naoona na wczeniej istniejce11. Zwracaj te uwag na fakt, e unikacja to procedura zdobywania pozycji w danej wsplnocie politycznej, charakteryzujcej si istnieniem instytucji centralnych. Posiadaj one wadz, przywileje podejmowania decy8 W tradycyjnym rozumieniu westfalska suwerenno pastwowa rwnoznaczna bya z tym, e wadze danego kraju mogy cakowicie samodzielnie podejmowa decyzje dotyczce spraw wewntrznych swojego pastwa. To oznaczao, e ponosiy pen odpowiedzialno za to, co dziao si na ich terytorium przed pozostaymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych. W rezultacie czyo si to take z werykowaniem eksploatacji zasobw jakimi dysponowao dane pastwo, oraz nadzorem nad wszelkiego rodzaju transferem osb, dbr, kapitau etc. przez granice tego kraju. J. S y m o n i d e s , Wpyw globalizacji na miejsce i rol pastwa w stosunkach midzynarodowych, w: E. Haliak, R. Kuniar, J. Symonides, Globalizacja a stosunki midzynarodowe, Bydgoszcz Warszawa 2003, s. 118-123. 9 M. P i e t ra , Istota i ewolucja midzynarodowych stosunkw politycznych, w: M. Pietra (red.) Midzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2007, s. 33-42. 10 J. P i e t ra s , Integracja europejska Unia Europejska, w: Wspczesne stosunki midzynarodowe, s. 267-270. 11 E. H a a s , The Uniting of Europe: Political, Social and Economic Factors 1950-1957, Stanford 1968, s. 18.

Margot Staczyk-Minkiewicz

zji, mechanizmy kontroli alokacji zasobw na poziomie regionalnym oraz odpowiednich mechanizmw wypracowywania konsensusu12. Procesy integracyjne tworz i utrzymuj istniejce wzorce zalenoci i interakcji pomidzy uprzednio autonomicznymi, niezalenymi jednostkami13. W efekcie zjednoczenia na danym terenie tworzy si poczucie wsplnoty, instytucji i praktyk dostatecznie silnych, by mogy one zapewni danej populacji pokojowy charakter wszelkich zmian14. Edward Haliak uwaa, e integracja to proces, w czasie ktrego pastwa danego regionu powouj do ycia wsplne instytucje i mechanizmy wyposaone w prerogatywy wykonywania zada politycznych i ekonomicznych, jakie wczeniej zarezerwowane byy dla kompetencji pastw15. Jakkolwiek nie deniowa tego procesu, jego celem jest kreacja politycznej wsplnoty, ktra ma peni rol centrum decyzyjnego, kontrolowa rodki przymusu i by najwaniejszym orodkiem identykacji dla przewaajcej wikszoci politycznie wiadomych obywateli16. Istniejce spory obejmuj zarwno kwestie denicji, jak i charakteru dzisiejszej integracji. Czy ma ona charakter ekonomiczny, czy polityczny? Jaki wpyw maj na siebie obie sfery dziaa? Tocz si dyskusje, na ile integracja jest pokosiem dynamicznoci rynku, a na ile owocem wiadomych politycznych dziaa zainteresowanych pastw17. Kolejnym dylematem jest brak jednoznacznej opinii na temat tego, co jest zamierzonym celem integracyjnych procesw. W jakim stopniu poszczeglne dziaania scalaj, bd alienuj uczestnikw?

NATURA REGIONALIZMU

Przeciwiestwem unikacyjnych procesw jest regionalizacja Europy. Gwnym jej celem jest utrzymanie odrbnoci, odmiennoci, rnorodnoci. Regionalizm to pojcie, ktre opisuje konkretny aspekt rzeczywistoci. Czsto postrzegany jest jako termin nieprecyzyjny, wieloznaczny i powierzchowny. Do dzisiaj nie ma zgody, co do jego denicji. Mnogo okrele umoliwia bardziej swobodne, ni zazwyczaj w nauce, analizowanie warunkw egzystencji wspczesnych spoe12 R.J. H a rri s o n , Europe in Question: Theories of Regional International Integration, London 1974, s. 14-16. 13 W. Wa l l a c e , Introduction, w: W. Wa l l a c e , The Dynamics of European Integration, London 1990, s. 9. 14 K. D e u t s c h at all, Political Community in the North Atlantic Area, Princeton 1957, s. 5. 15 E. H a l i a k , Integracja europejska, w: E. Haliak R. Kuniar (red.), Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006, s. 482. 16 A. Et z i o n i , Political Unication: a Comparative Study of Leaders and Forces, New York 1965, s. 4. 17 H. H v e e m , Political Regionalism: Master Or Servant of Economic Internationalization, w: B. H e t t n e , The New Regionalism and the Future of Security and Development, Basingstroke 2000, s. 85-105.

Europa - razem, czy osobno?

czestw. Rwnoczenie stwarza terminologiczny zamt, utrudniajcy analizowanie tego zagadnienia na podstawie licznych prac. Badacze okrelaj regionalizm mianem ulotnej koncepcji,18 ktra trudno poddaje si denicjom, a wielo uj, niewtpliwie wzbogacajcych rozumienie procesu, wyostrza jeszcze ten problem. Fundamentalne znaczenie w deniowaniu regionalizmu ma jednoznaczne okrelenie czym jest i jakimi cechami charakteryzuje si pojcie regionu? Na pocztku lat 70. XX w. Louis Cantori i Steven Spiegel deniowali zbiorowo terytorialn region jako obszar, na ktrym bliskie sobie pod wzgldem geogracznym pastwa tworz w sferze stosunkw zagranicznych wzajemnie powizan jednostk19. Przyjmujc za podstawowe kryterium polityczne i geograczne, rozpatrywali region jako grup pastw postrzegan i wystpujc jako cao wobec swojego rodowiska. Omawiana cao regionu to wsplnota etniczna, jzykowa, spoeczna. Poczucie regionalnej tosamoci, czsto zwikszane jest przez postawy i dziaania pastw zewntrznych. Bruce Russet wymienia pi gwnych cech wiadczcych o wsplnocie regionu. Zaliczy do nich: homogeniczno spoeczn i kulturow, wspzaleno ekonomiczn, instytucje polityczne i blisko geograczn20. Uwzgldniajc narzdzia szkoy systemowej naley zwrci uwag na fakt, i oprcz wymienianej wczeniej bliskoci geogracznej, istotna jest regularno i intensywno interakcji, a take wsplne przekonanie o odrbnoci danego regionu, jako subsystemu wobec globalnej rzeczywistoci21. Wci przytaczana blisko geograczna, czona jest przez Josepha Nyea ze stopniem wspzalenoci, wyznaczanym przez poziom i zakres wymiany, stopie wewntrznej organizacji i zaleno polityczn22. Charles Kupchan natomiast jest zdania, e najistotniejsz rol odgrywa identykacja z ide regionu i wsplna tosamo23. Owa tosamo regionalna umoliwia z kolei rozgraniczenie regionalnych zbiorowoci od grup narodowych i spoecznoci lokalnych. W pierwszym przypadku badane jest poczucie zwizkw zarwno z regionaln zbiorowoci, jak i narodem, ktry jest jej elementem. W sytuacji, w ktrej analiza wykazaaby identykacj danej zbiorowoci jedynie z wasnym narodem mielibymy do czynienia z narodow, a nie regionaln grup. W drugim przypadku analizowany jest charakter relacji zachodzcych midzy przedstawicielami poszczeglnych zbiorowoci. Ze
18 E.D. M a n s fi e l d , H.V. M i l n e r, The New Wave of Regionalism, International Organization 1999, vol. 53, nr 3, s. 590. 19 L. C a n t o ri , S. S p i e g e l , The International Politics of Regions, New Jersey 1973, s. 11-15. 20 B. R u s s e t , International Region in International System; A Study in Political Economy, Chicago 1967, s. 11. 21 W. Th o m p s o n , The Regional Subsystem...A Conceptual Explication and a Prepositional Inventory, International Studium Quatery 1973, vol. 1, nr 1, s. 98-112. 22 J. N y e , International Regionalism, Boston 1968, cyt. za: E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warszawa Krakw 2006, s. 236-237. 23 Ch. K u p c h a n , Regionalism Versus Multilateralism: Analitical Notes, w: D e M e l e o , A. P a n a g a ri y a , New Dimensions in Regional integration, New York 1993, s. 58-80.

Margot Staczyk-Minkiewicz

wzgldu na nieporwnywalnie wiksz liczebno grup regionalnych, zwizki i stosunki pomidzy nimi s znacznie luniejsze, a niekiedy nawet brak pomidzy nimi jakiejkolwiek stycznoci bezporedniej. Zgbiajc bardziej szczegowo temat, znawcy tematu dokonuj podziau na dwa typy ojczyzn prywatn i ideologiczn. W pierwszej stosunek oparty jest na bezporedniej stycznoci z okrelonym terytorium i jego mieszkacami. W drugiej natomiast fundamentem jest przekonanie o przynalenoci do pewnej spoecznoci zwizanej z danym terytorium. Nie opiera si ono na bezporednich kontaktach24. Punktem wyjcia do deniowania terminu regionalizmu moe by opracowana teoria, jakoby zjawisko to polegao na poszukiwaniu przez dan zbiorowo terytorialn wasnej tosamoci (etnicznej, religijnej, kulturowej) wewntrz wikszego systemu pastwowego25. Zbiorowo terytorialna rozumiana jest w tym przypadku jako og mieszkacw danego regionu powizanych ze sob wsplnot tradycji, wiatopogldu, historii i poczuciem odrbnoci niezalenej od ssiednich obszarw. Regionalizm to nie tylko wspistnienie, to take zdolno wykorzystywania potencjau regionu i jego funkcjonowania jako elementu oglnonarodowej caoci. Wszelkiego rodzaju partnerstwo i wspdziaanie midzynarodowe pastw (pooonych blisko siebie) opiera si na wsplnych interesach26. Ten sposb pojmowania omawianego problemu moliwy jest pod warunkiem, e w gr nie wchodz poszukiwania tosamoci predysponujce swoimi dziaaniami do cakowitej autonomii i skrajnych separatyzmw. Regionalizm to swego rodzaju przeciwwaga do narastajcych si globalizacji rozwizanie porednie midzy globalnym systemem a jego podstawowymi jednostkami. Obecnie proces regionalizmu na wiecie przyspieszany jest przez postpujcy proces unikacji. Zjawisko regionalizacji wydaje si by niezbdne do penienia czterech podstawowych funkcji: powstrzymywania niekorzystnych przejaww globalizacji (uwaga ta dotyczy przede wszystkim kontroli nad globalnie dziaajcymi siami rynku); zapobiegania patologicznej anarchii (przeciwdziaanie deterioracji relacji midzy spoeczestwem a rzdem, dotyczce zarwno kwestii amania praw czowieka, regu praworzdnoci, jak i osabienia, a czasem wrcz upadku pastw); reklamowania korzystnej i wartociowej sfery globalizacji; promowania podanego przydatnego regionalizmu (realizowanie wyznaczonych celw na poziomie regionalnym za pomoc wzmacniania struktur zarzdzania na tym poziomie)27.
S. O s s o w s k i , O osobliwociach nauk spoecznych, Warszawa 2001, s. 79. G. G o r z e l a k , Regionalizm i regionalizacja w Polsce na tle europejskim, w: G. Gorzelak, B. Jaowiecki (red.), Czy Polska bdzie pastwem regionalnym?, Warszawa 1993, s. 45 26 E. H a l i a k , Stosunki midzynarodowe a regionie Azji i Pacyku, Warszawa 1999, s. 17. 27 R. F a l k , Regionalism and World Order after Cold War, w: B. H e t t n e , Globalization and New Regionalism, New York 1999, s. 226.
24 25

Europa - razem, czy osobno?

Przytoczone argumenty wiadcz o tym, e wbrew nowej retoryce we wspczesnej polityce wiatowej dominuje tendencja ku regionalizacji, nie ku globalizacji. wiat czciej zmierza ku fragmentaryzacji, ni ku unikacji. Jednak rwnoczenie na pocztku nowego milenium pozycja danego kraju postrzegana jest poprzez jego przynaleno do okrelonego regionalnego ugrupowania integracyjnego. Wprost proporcjonalnie do siy zintegrowanego regionu, wzrasta pozycja danego pastwa. Wstpienie do ugrupowania umoliwia akces w rnorakich programach wzmacniajcych jego konkurencyjno w globalnej rzeczywistoci. Wiele rozwiza wewntrz ugrupowania pozwala jego czonkom stawi czoa wiatowym wymogom i wyzwaniom28. Bez wzgldu na to, ktr z drg zmierza bdzie wspczesna Europa, nieuchronnie skazana jest ona na cige wpisywanie si w rozprzestrzeniajce si od koca XX w. procesy globalizacyjne. Te za przewartociowuj diametralnie role i funkcje podmiotw stosunkw midzynarodowych.

INSTYTUCJA PASTWA W GLOBALNEJ KONWERSJI

Na progu XXI w., na arenie midzynarodowej pojawio si wicej ni kiedykolwiek uczestnikw. Oprcz pastw, grup narodowych, na wiatowej scenie zaistniay ponadnarodowe korporacje, organizacje midzyrzdowe i pozarzdowe, a take ruchy i sieci ponadnarodowe. Wzrosa liczba i znaczenie uczestnikw stosunkw midzynarodowych niezwizanych z instytucj pastwa. To sprawio, e przez swj transnarodowy charakter, procesy globalne si rzeczy zaczy przeksztaca nie tylko zasig potencjau i kompetencji pastwa narodowego, ale take sfery niezbdnych dostosowa i wsplnego, jednolitego deniowania pojcia ad globalny czy ad wiatowy29. Wspczesny zanik, czy te modykacja niepodlegoci pastwowej w rozumieniu klasycznym naley do najistotniejszych rezultatw globalizacyjnych procesw w kontekcie moliwoci oddziaywania podmiotw i przemian rodowiska. Jest on czynnikiem warunkujcym oglny ksztat porzdku midzynarodowego, gdy oznacza istotn zmian proporcji si oraz relacji midzy pastwami, a wszelkiego rodzaju podmiotami pozapastwowymi30. Proces globalizacji bezporednio powizany jest z przewartociowaniem roli pastwa. Pluralizm polityczny, prywatyzacja gospodarki, minimalizacja roli wadzy pastwowej i ewoluowanie jej ponad granice pastwa sprawio, e pozycja instyP. J. B o r k o w s k i , Polityczne teorie integracji midzynarodowej, Warszawa 2007, s. 95. J. M c C o rm i c k , Understanding The European Union, London 2008, s. 106-109. 30 M. M a d e j , Zagroenia asymetryczne bezpieczestwa pastw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007, s. 90; K. M i n g s t , Podstawy stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2006, s. 289.
28 29

10

Margot Staczyk-Minkiewicz

tucji pastwa ulega znaczcemu osabieniu31. W niektrych przypadkach osabienie to ma charakter bardzo wyrazisty, czasami tylko symboliczny. Bezsprzecznie jednak struktura dawnego pastwa w wielu sferach ycia nie jest przystosowana do dzisiejszych wymaga wolnorynkowej gospodarki, nowoczesnej polityki spoeczestwa obywatelskiego, proceduralnej demokracji32. Konieczne wydaje si wic zmodykowanie instytucji pastwa stosownie do realizujcej si nowoczesnej transformacji systemowej. Obecnie to wanie pastwo stanowi najbardziej problematyczn przeszkod w globalizujcej si rzeczywistoci. Dlaczego tak jest? Instytucja pastwa zawiera w swojej strukturze dziaa wzajemnie wykluczajce si, antagonistyczne elementy. W jej przeciwstawnej dwubiegunowej roli dostrzec mona, e z jednej strony postpujce procesy unikacyjne wyniszczaj tradycyjne sensu stricto pastwo narodowe, z drugiej za coraz czciej zaobserwowa mona tsknot i pragnienie obecnoci silnego pastwa. Potrzeba ta wynika z faktu, e jak dotd wiele rl i zada dotychczas penionych przez pastwo nie znalazo adekwatnej rekompensaty. Antylogia sytuacji jawi si w tym, e procesy globalizacyjne wymagaj od podmiotw areny midzynarodowej moliwie bezbolesnego i pynnego przystosowania si do nowoczesnych schematw unikacji. Istotne jest to choby ze wzgldu na podwyszenie, w sytuacji ewentualnej dezaprobaty, kosztw transakcyjnych uczestnictwa w globalnej rzeczywistoci33. Naturalnie, globalne czonkostwo nie eliminuje rwnoczenie de do osignicia jak najkorzystniejszej pozycji w zintegrowanym wiecie. Oczywistym jest, e stabilna pozycja pastwa, gwarantuje mu bezpieczestwo zarwno w ekonomicznym, politycznym, jak i instytucjonalnym wymiarze. Dlatego te zabieganie o tzw. wasne interesy narodowo-pastwowe bazowa musi przede wszystkim na pozyskaniu moliwie najwyszej rangi na arenie midzynarodowej, z racjonalnym wykorzystaniem posiadanego potencjau. Kolejny dysonans dotyczy samej, wewntrznie sprzecznej, globalizacji. Unikacja przeciwstawia si i znosi wszelkie granice na kadej paszczynie wspczesnego ycia. Rwnoczenie, paradoksalnie wrcz, globalizacja niezmiennie kadzie nacisk na fakt, e konikty spoeczne, niesprawiedliwo i wyzysk w wymiarze oglnowiatowym, realne bd do pokonania jedynie w perspektywie utrzymania si pastw narodowych. To one mog by gwarantem zapewnienia nowego stabilnego adu i bezpieczestwa midzynarodowego34. Udowadnia to, e unikacja poniekd opowiada si za niszczeniem granic i klasycznego pastwa narodowego, a rwnoczenie nie potra oby si bez jego, zwaszcza represywno-porzdkowych dziaa. Dotychczas, jedynie pastwowa (i midzy31 32 33 34

J. Wa l l e rs t e i n , Koniec wiata jaki znamy, Warszawa 2005, s. 105-106. U. B e c k , Wadza i przeciwwadza w epoce globalnej, Warszawa 2005, s. 312. E. W n u k -Li p i s k i , wiat midzyepoki, Krakw 2004, s. 58-83. M. C a s t e l l s , Sia tosamoci, Warszawa 2008, s. 301.

Europa - razem, czy osobno?

11

pastwowa) regulacja jest w stanie zapewni stabilne bezpieczestwo procesowi globalizacji35. Pod koniec pierwszej dekady nowego tysiclecia procedury integracyjne diametralnie rne s od wczeniejszych, powszechnie znanych imperialnych podbojw. Widoczne jest to tak w przypadku celw, jak i dziaa procesw unikacji. Konsekwentnie natomiast, konsolidacja pastw na kadej paszczynie w ramach regionw (Europa rodkowa i Zachodnia) oparta na ideologii czy religii, a zwaszcza w efekcie wspczesnej globalizacji we wszystkich jej wymiarach podwaa ich suwerenno36. Najwicej obaw i zastrzee budzi ten wariant zjednoczenia, ktry odziera pastwo z jego narodowego charakteru w kulturowym i cywilizacyjnym wymiarze. Osabia jego si i wadz decyzyjn w sferze politycznej i gospodarczej37. Wspczenie globalizacja postrzegana jest jako proces, ktry cakowicie niweluje pastwo narodowe. Jednak wbrew tendencjom integracyjnym coraz czciej widoczne s zjawiska wiadczce o rozrastajcej si liczbie pastw narodowych38. Analizujc problem pod wzgldem statystycznym mona zauway, e rozrastajce si procesy unikacyjne stay si silnym bodcem do tworzenia pastw narodowych. W sposb niewiadomy, przez rwnoczesne oddziaywanie rnorodnych, czsto sprzecznych ze sob procesw, pomogy utworzy wasne pastwo wielu narodom39. Kontrowersje dotyczce kondycji i pozycji pastwa na arenie midzynarodowej w nowym tysicleciu to bardzo modny i czsto rozpatrywany temat40. Analizujc konstrukcj wspczesnego pastwa nie sposb nie zauway, e wadza bardzo czsto rozwija si w sposb wertykalny. W wielu przypadkach kompetencje jej organw, przejmowane s i opracowywane na szczeblach regionalnych samorzdach, czsto z pominiciem nadrzdnego pastwowego centrum. Pominite centrum, swoj funkcje sprawuje czasami w tzw. symboliczny sposb. Przeciwiestwem wertykalnego jest inny model funkcjonowania, w ktrym widoczne jest przesunicie rl, dziaa i decyzji wadzy z pastwowej na rzecz wadzy midzynarodowej (organizacji midzynarodowych, korporacji transnarodowych). Te czstokro dysponuj nieporwnywalnie wikszym kapitaem nansowym,
W. Wo s i s k a , Oblicza globalizacji, Sopot 2008, s. 124. B. Markiewicz, R. Wonicki (red.), Kryzys tosamoci politycznej a proces integracji europejskiej, Warszawa 2006. 37 Z. B a u m a n , Europa niedokoczona przygoda, Krakw 2005, s. 143. 38 Obecnie do ONZ naley prawie 200 czonkw, czyli w porwnaniu z 1945 r. liczba ta wzrosa prawie czterokrotnie. Oczywicie nie wszyscy z nich to klasycznie pojmowane pastwa narodowe. Nie zmienia to jednak faktu, e najwicej powstao ich wanie w ostatnim dwudziestoleciu, czyli w czasie rozwijajcego si w szalonym tempie procesu globalizacji. 39 Klasyczne pastwo narodowe to pastwo, ktrego prawie wszyscy mieszkacy stanowi jeden nard i zdecydowana wikszo czonkw tego narodu zamieszkuje to wanie pastwo. Taka forma pastwa wynika m.in. z postulowanego przez ONZ prawa narodw do samostanowienia zawartego w art. 1 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Paktu Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych. 40 Midzynarodowe stosunki polityczne...; Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuniar, Warszawa 2007.
35 36

12

Margot Staczyk-Minkiewicz

jak i logistycznym, gwarantujc skuteczniejsze wpywy na stosunki midzynarodowe ni wikszo rzdw41. Z ca pewnoci dynamika zmian i przeniesienie si orodka decyzyjnego na rnego rodzaju szczeble i struktury wewntrzpastwowe, lub transnarodowe pokazuj, e charakter pastwa we wspczesnych stosunkach midzynarodowych diametralnie si zmieni. Ma to bezporednie przeoenie na polityk i strategi dziaa dotyczcych integracji europejskiej.

WIZJA NOWEJ EUROPY

Co stanowi powinno motyw przewodni w budowaniu nowego starego kontynentu? Czy zgodzi si naley z tez, e Europa to misja co, co naley dopiero powoa do istnienia, stworzy, zbudowa?42 W tej sytuacji nie sposb jednoznacznie stwierdzi jaki jest jeden obowizujcy aktualny kierunek przemian. Trudno tym bardziej zaoy, czego dotyczy mog jego przysze wahania i zwroty? Najwikszym wyzwaniem, przed jakim stoi dzi kontynent europejski jest stopniowe ksztatowanie, za pomoc prb i bdw, swoich nowych celw oraz narzdzi do ich realizacji43. Idea europejskiej integracji charakteryzuje si wielopaszczyznowoci genezy i dugookresow ewolucj. Skomplikowany proces wspzalenoci i zjednoczenia krajw Europy jest w swej istocie czsto antagonistyczny. Dyskusje dotyczce strategii transformacji kontynentu pod wzgldem jego etnicznych, kulturowych i geogracznych granic budz wiele pyta i kontrowersji. Dylematy te wynikaj przede wszystkim z faktu, e tosamoci europejskiej nie mona identykowa jedynie z pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej44. Ponadto, coraz czciej zaobserwowa mona procesy wiadczce o tym, e kraje czonkowskie UE zdecydowanie czciej skonne s uwypukla swoje cechy indywidualne anieli podobiestwa. Co wicej, komplikacje widoczne w rozmowach o starym kontynencie niepodobne s do wikszoci dyskusji dotyczcych bytw, posiadajcych cile okrelone pooenie terytorialne. Kiedy syszymy sowo Europa, nie od razu jest dla nas jasne, czy odnosi si ono do skrupulatnie wytyczonych przez wci jeszcze obowizujce traktaty polityczne i umowy prawne, granic. Czy dotyczy to moe swobodnie przemieszczajcej si istoty, ktra nie zna adnych granic i drwi sobie z wszelkich przestrzennych wizw i ogranicze45. Pomimo istnienia Unii Europejskiej trudno jest postrzega Europ jako jedn, spjn cao. Przeciwnie, znacznie atwiej dostrzec w niej wiele suwerennych,
41 42 43 44 45

R. K u n i a r, Polityka i sia, Warszawa 2006, s. 268. Z. B a u m a n , op. cit., s. 7. W. La q u e u r, Ostatnie dni Europy. Epitaum dla Starego Kontynentu, Wrocaw 2008, s. 165. S. K o w a l c z y k , Nard, pastwo, Europa z problematyki lozoi narodw, Radom 2003, s. 97-116. Ibidem, s. 12.

Europa - razem, czy osobno?

13

skconych ze sob pastw narodowych. Bardziej sensownie jest zatem wyrnienie czterech rnych wariantw Europy46: atlantyckiej regionu pastw lecych nad Oceanem Atlantyckim i Morzem Pnocnym (stanowicych w cigu minionych piciuset lat potgi kolonialne); rodkowej skadajcej si z krajw, ktre dopiero w XIX w. uksztatoway si w nowoczesne pastwa narodowe, a w XX w., chcc zabezpieczy wasne interesy, doprowadziy do dwch wojen wiatowych (Niemcy, Wochy); wschodniej pastw lecych na obszarze od Batyku do Morza Czarnego, ktre rozwiny swoj tosamo narodow po dowiadczeniach II wojny wiatowej (okupacji przez wojska sowieckie); skandynawskiej mniej znaczcej czci Europy obejmujcej Norwegi, Szwecj i Finlandi. Kolejn, znaczc kwesti jest fakt, e dzisiejsza Europa zatracia swoj dugoterminow strategi polityczn47. Stracia wizj globalnego istnienia w ujciu makro i ograniczya swoj egzystencj do rozwizywania ad hoc zaistniaych problemw, agodzenia koniktw i zaegnywania kryzysw. Zgubia swj dawny pd do poznawania, pozyskiwania nowych horyzontw i niezdobytych dotychczas szlakw. Przestaa przez to stanowi swoistego rodzaju autorytet w przestrzeni globalnej. Obecno Europy staa si coraz mniej widoczna, zarwno w wymiarze materialnym, jak i duchowym. W cigu ostatnich piciu wiekw mentalno niemal caego wiata rozwijaa si w cieniu wzorcw, wartoci i kryteriw utosamianych z kultur europejsk. Uwieczeniem wojskowej i gospodarczej dominacji Europy na wiecie bya jej niepodwaalna pozycja. Wystarczyo by Europejczykiem, aby czu si wszdzie panem i wadc. Nawet kto bardzo przecitny, zajmujcy skromn pozycj i niezbyt ceniony w swoim europejskim kraju, traa od razu na szczyty hierarchii spoecznej, gdy tylko wyldowa w Malezji albo Zambii. Dzi jest inaczej. Ostatnie lata stoj pod znakiem otwarcie i jawnie manifestowanej samowiadomoci ludzi, ktrzy jeszcze p wieku temu przyklkali przed Europ, a dzi demonstruj narastajce szybciej poczucie wasnej wartoci i coraz silniej rzucajce si w oczy ambicje zdobycia i zachowania niezalenej i mocnej pozycji w nowym, wyraniej unikujcym si wielokulturowym wiecie48. Nikt nie jest w stanie jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, jak drog obierze wspczesna Europa? W globalnej polityce integracyjnej na pierwszy plan wysuwaj si trzy moliwe scenariusz przyszoci kontynentu. Zaznaczy naley, e s one rnorodne zarwno pod wzgldem zakresu, jak i tempa planowanych zmian49.

46 47 48 49

G. F ri e d m a n , Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek, Warszawa 2009, s. 92-93. M. K u s a k , Strategia w polityce. Przestrze publiczna, Gdask 2001, s. 127. R. K a p u c i s k i , Lapidarium V, Warszawa 2002, s. 11. M. K u s a k , Meandry polityki, Gdask 2005, s. 239.

14

Margot Staczyk-Minkiewicz

Model Europy Ojczyzn50 to wizja, ktrej trzon stanowi ma wsppraca gospodarcza nieograniczajca autonomii i kulturowej odrbnoci zjednoczonych pastw. Ukierunkowana jest na suwerenno, niezaleno i samodzielno krajw czonkowskich, w ktrych rola integracyjnych instytucji sprowadza si ma jedynie do przeduenia narodowych rzdw na ponadnarodow paszczyzn. Koncepcja ta bardzo mocno akcentuje funkcj i rol pastwa w procesie integracji. Kolejn proponowana ide dla integracji Europy jest utworzenie pastwa zwizkowego tzw. federacji51. Taka struktura miaaby za zadanie wypracowanie ponadpastwowych instytucji, opartych na wsplnocie wartoci i dcych do zaspakajania oglnoeuropejskich interesw. Wizja ta opieraaby si na jedynie czciowej rezygnacji z wasnej autonomii i niepodlegoci, ale nadal gwarantowaaby przetrwanie suwerennych pastw. Model Europy, reprezentowanej przez ponadnarodowe organy wadcze, traktujcy rwnoprawnie wszystkie pastwa czonkowskie, wyaniajcy na oglnoeuropejskie witao dzienne lokalne interesy, miaby stabilizowa europejsk atmosfer, eliminujc konikty wynikajce z istnienia granic i zwizanych z tym rnorodnoci pastw. Trzecim, proponowanym dla wspczesnej Europy stanowiskiem jest schemat poredni funkcjonalny,52 ktry polegaby na sukcesywnym wprowadzaniu integracyjnych procesw, na podstawie analiz (sprzyjajcych, bd niekorzystnych) warunkw zewntrznych. To, wydaje si, najbezpieczniejszy model zjednoczenia, w ktrym zmiany wdraane byyby stopniowo od spraw prostszych do znacznie bardziej skomplikowanych dziaa. Tak opracowana strategia integracji umoliwia rozpoznawanie po kolei poszczeglnych jej sektorw i korzystnego wpywu. Nie sposb odpowiedzie na pytanie, ktra z omwionych koncepcji jawi si jako najkorzystniejsza, ani czy s to jedyne moliwe do zrealizowania warianty europejskiej integracji. Chyba e gwarantem sukcesu nowego europejskiego adu midzynarodowego byaby kompilacja wszystkich trzech propozycji. Czy wic unikacja, czy regionalizacja bardziej adekwatna jest dla rozwoju i korzystnej pozycji Europy na progu XXI wieku? Absurdalnie, punktem docelowym wspczesnej Europy jest wypracowanie systemu wsppracujcych ze sob pastw, reprezentujcych te same potrzeby i interesy, przy rwnoczesnym uwzgldnieniu ich rnic, odrbnoci i wynikajcej z tego cigej wzajemnej rywalizacji53. Nasuwa si pytanie, czy moliwe jest zbudowanie zjednoczonego kontynentu, w ktrego skad wchodz tak rne pod kadym wzgldem spoecznoci? Czy bez analizy tego, jakie miejsce zajmowa i jak rol powinny peni poszczeglne narody, mniejszoci etniczne, religijne i inne zbiorowoci terytorialne w nowym europejskim adzie, mona w ogle mwi o integracji Europy? Czy wreszcie, liczy mona na integracyjny sukces, nie uwzgldniajc tego, e zjednocze50 Tosamo i obywatelstwo w spoeczestwie wielokulturowym, red. E.H. Oleksy, Warszawa 2008, s. 24, Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Ziba, Warszawa 2008 51 J. C z a p u t o w i c z , Teorie stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2007, s. 122. 52 Z. B ro d e c k i , Prawo europejskiej integracji, Warszawa 2001, s. 169-178. 53 Z. Zi e l i s k i , Polityki drogi i bezdroa, Radom 2004, s. 41-42.

Europa - razem, czy osobno?

15

nie Europy bazowa powinno na zrwnowaonej polityce. Opiera si powinno na wsppracy midzy rzdami poszczeglnych pastw, ponadnarodowymi instytucjami i obywatelami krajw czonkowskich, jako trzema najwaniejszymi podmiotami? Oczywicie wymienione trzy podstawowe elementy nie s tosame z monteskiuszowskim podziaem wadzy, poniewa w strukturze UE nie da si wyodrbni pionw legislatywy, czy egzekutywy. Moliwe s jednak do zidentykowania procesy stanowienia prawa i zarzdzania instytucjami europejskimi, angaujce w rwnym stopniu reprezentacje wszystkich trzech podmiotw wadzy w Unii. Jest to wadza, ktrej baz stanowi uregulowane prawo autonomii poszczeglnych instytucji i podmiotw, oraz ich wzajemna lojalno polityczna54. Aktualnie, najistotniejsz kwesti polityki integracyjnej Europy jest zbudowanie (w drodze wielostronnych midzynarodowych negocjacji) wyspecjalizowanych, fachowych instytucji europejskich55. Zdecydowanie, na plan dalszy zepchnite zostay interesy i potrzeby przecitnego obywatela. W konsekwencji, od duszego czasu wrd obywateli pastw diametralnie spada zainteresowanie procesem integracyjnym. Obserwujc brak ze strony rzdw (zaangaowanych w dziaania integracyjne) zainteresowania lokaln tosamoci, wida, e nie przejawiaj one chci tworzenia europejskiej super-tosamoci. Pojawiaj si dowody wiadczce o tym, e proces unikacji Europy pozostawia wiele do yczenia, co bezporednio przenosi si na powany kryzys oglnoeuropejskiej tosamoci56. Trudno jest dzisiaj znale wyjcie, ktre nie zniszczyoby zarwno struktur pastwowych, jak i ponadpastwowych. Zjednoczona Europa wymaga w rwnym stopniu harmonizacji, jak i zachowania narodowej rnorodnoci, bdcej jedn z cech charakterystycznych europejskiej tosamoci57. Majc za plan docelowy utworzenie europejskiej wsplnoty, nie mona lekceway jej podstawowych komponentw walorw lokalnych. Proces tworzenia integracyjnej tosamoci nie musi by jednoznaczny z wyniszczeniem, dezaprobat indywidualnoci. Koncepcja patriotyzmu ideologicznego nie musi eliminowa lokalnego patriotyzmu. Naturalnie, nadal naley mie na uwadze fakt, e tak samo, jak pastwo narodowe nigdy nie mogo by poszerzon wersj regionu, czy dzielnicy, tak i zjednoczona Europa nie stanie si nigdy zmutowan wersj pastwa narodowego58. Wszelkie aktualne przedsiwzicia ukierunkowane na instytucjonaln integracj naszego kontynentu nastawione s przede wszystkim na zagwarantowanie Europie stabilnej, pewnej i bezpiecznej pozycji w globalnym nieadzie, a take wysokiego
54 Aksjologiczne i praktyczne aspekty integracji europejskie, red. E. Kozerska, T. Schefer, Wrocaw 2007, s. 91. 55 Ibidem, s. 99. 56 Z. B a u m a n , Pynna nowoczesno, Krakw 2006, s.48. 57 P. J a s i s k i , C. R o s s , Unia Europejska a wadze lokalne i regionalne, Warszawa 2000, s. 28. 58 Leksykon wspczesnych midzynarodowych stosunkw politycznych, red. C. Mojsiewicz, Wrocaw 2004, s. 157.

16

Margot Staczyk-Minkiewicz

standardu ycia w asymetrycznej rzeczywistoci wiata. Niezaprzeczalnie istotnym elementem tych dziaa jest te ch uniknicia realizacji niewdzicznych, czsto bardzo trudnych, a pomimo to niezbdnych globalnych rozwiza. Znawcy tematu s zdania, e proces integracji Europy moe okaza si jedynie preludium do miaego, zdecydowanego podjcia tych zobowiza: rozwan prb zespolenia rodkw, potencjaw i chci niezbdnych, do zmierzenia si z misj o ponadkontynentalnym, globalnym wymiarze. Waciwoci bytu globalnego, przez dominujc cz wspczesnej epoki implikoway pojcie bycia narodem. Odczuwanie wsplnej inherencji, odpowiedzialnoci za przyszo, gotowo troszczenia si o wzajemne dobro, czy ch szukania polubownych i trwaych rozwiza sporadycznie wybuchajcych koniktw wszystkie one potrzebuj instytucjonalnej ramy. Ram t stanowi ma idea suwerennego, demokratycznego pastwa. Troch opieszale i z oporami, ale konsekwentnie, Unia Europejska zmierza w stron rudymentarnej lub zarodkowej, formy takiego pastwa, napotykajc na swojej drodze przeszkody. Najwiksz z nich stanowi istniejce pastwa narodowe z wyran niechci mylce o rozstaniu z tym, co pozostao jeszcze z ich penej niegdy suwerennoci59. Niezaprzeczalnie kontynent europejski, tak rozchwiany dzi co do drogi swojego rozwoju, nastawi si musi na cige eksperymentowanie, poszukiwanie i podejmowanie wczeniej niepraktykowanych rozwiza. Oczywicie naley mie wiadomo, e taka strategia dziaa rwnoznaczna jest z podejmowaniem cigego ryzyka niepowodzenia i aska60. Naley jednak podj wyzwanie, nie majc do koca pewnoci o sukcesie przedsiwzicia. Nikt nie moe z penym przekonaniem powiedzie z jakimi problemami trzeba si bdzie zmierzy i przewidzie, jakie niebezpieczestwa bd stanowi dla Europy najwikszy problem w najbliszych latach?

ABSTRACT Distinctiness and diversity of perspectives, lack of a unied, precise strategy of action and conicts between the governments of particular countries are factors responsible for the fact that the condition of Europe on the international arena is seen as unstable. This is directly reected in the level of security and will affect the position of the Old Continent in the future. Those countries which have taken upon themselves the task of creating a new European order often vary in their particular beliefs and preferences. On the one hand there is an assumption of codependence and integration of European countries, which is treated as a guarantee of their development and security, whereas on the other hand more and more often a process of regionalization can be noticed. The contradictoriness of unication results from a lack of one universal conception of a United Continent. The author of the article seeks to answer the question which vision unication or regionalization is better for the development of contemporary Europe. However, does political strategy today make it at all possible to give a univocal answer?

59 60

Z. B a u m a n , Europa niedokoczona przygoda, s. 189. R. Zi b a , Wsplna Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s. 59.