You are on page 1of 49

Materiay

AMERYKASKA POLITYKA WSPIERANIA DEMOKRACJI W EUROPIE WSCHODNIEJ W LATACH 1989-1991


SCHYEK ERY CONTAINMENT I POSZUKIWANIE NOWEJ POLITYKI WOBEC ZSRR I KRAJW BLOKU WSCHODNIEGO

We wczesnym okresie prezydentury George`a H. W. Busha uwaga Waszyngtonu w znacznym stopniu skupiona bya na przemianach zachodzcych w bloku wschodnim, ktrych dynamika wyprzedzaa oczekiwania Biaego Domu i innych wiatowych stolic. Z punktu widzenia strategicznych interesw USA szczeglne znaczenie miaa kwestia reform w samym Zwizku Radzieckim, ktra oddziaywaa rwnie na problem przyszoci Niemiec i procesy liberalizacji politycznej w Europie Wschodniej. Od pocztku 1989 r. coraz widoczniejsze byy oznaki procesu rozkadu komunistycznych dyktatur w Europie Wschodniej, ktry sta si moliwy za spraw reform Michaia Gorbaczowa i naciskw ze strony mocarstw zachodnich1. Na wczesnym etapie nie byo jednak jasne, czy przemiany w krajach komunistycznych maj charakter nieodwracalny i osign oczekiwan skal. Do ostatnich miesicy 1989 r. polityka USA wobec Europy Wschodniej wci pozostawaa pod wpywem zaoe przyjtych po 1956 r., uznajcych za najwaniejszy cel stabilizacj, a w dalszej kolejnoci ewolucyjn zmian i wywaon obecno; zgodnie z tymi wytycznymi Stany Zjednoczone dyy do unikania zagroe zwizanych z wybuchem powsta antykomunistycznych i odrzucay dziaania prowadzce do gwatownego zaburzenia status quo w tym regionie. Do czasu fundamentalnych przemian jesieni 1989 r. obecno amerykaska w Europie Wschodniej miaa charakter ograniczony; cele dotyczce powstrzymywania wpyww radzieckich usiowano realizowa poprzez dyplomatyczne i gospodarcze instrumenty modykowanej polityki rnicowania2. Formowanie zarysu nowej polityki wobec ZSRR i bloku wschodniego postpowao od pierwszych miesicy 1989 r., na podstawie zarzdzonego przez prezydenta Busha przegldu stosunkw amerykasko-radzieckich obejmujcych szeroki obszar
1 L. Wh i t e h e a d , Democracy and Decoloniztion: East Central Europe, w: L. Whitehead (ed.), International dimensions of democratization: Europe and the Americas, seria Oxford studies in democratization, Oxford, New York 1996, s. 356-389. Por. take J.L. Ga d d i s , Zimna wojna. Historia podzielonego wiata, tum. B. Pietrzyk, Krakw 2007, s. 289 oraz J.L. G a d d i s , Strategie powstrzymywania. Analiza polityki bezpieczestwa narodowego Stanw Zjednoczonych w okresie zimnej wojny, tum. P. Ostaszewski, Warszawa 2007, s. 508. 2 A. M a n i a , Dtente i polityka Stanw Zjednoczonych wobec Europy Wschodniej, stycze 1969stycze 1981, Krakw 2003, s.20-21.

208

Materiay

zagadnie od problematyki wojskowej, po sprawy reform wewntrznych w ZSRR3. W dokumencie dotyczcym aktualnych problemw bezpieczestwa z 3 marca 1989 r. Biay Dom stwierdza, e chocia dotychczasowa strategia USA wobec ZSRR oparta na polityce powstrzymywania wpyww radzieckich, w Europie i w Azji przyniosa istotne sukcesy, to zagroenia ze strony Moskwy nie znikny4. Pozostajce wwczas znaki zapytania, od ktrych miay zalee stosunki amerykasko-radzieckie i przyszo bloku wschodniego, dotyczyy m.in. sprawy redukcji si w Ukadzie Warszawskim, stanu gospodarki radzieckiej i zdolnoci ZSRR do prowadzenia wojen konwencjonalnych, a take tego, w jaki sposb zmiany przeprowadzone przez Gorbaczowa mogy wpyn na rol Moskwy w wiecie i bezpieczestwo Zachodu5. W dokumentach administracji Busha wida utrzymujce si obawy przed militarnym oddziaywaniem ZSRR, ktre byo wci odczuwalne dla ewolucji politycznej Europy Wschodniej oraz dla amerykaskich interesw w Ameryce rodkowej i w krajach trzeciego wiata. Bardzo istotnym elementem stosunkw amerykasko-radzieckich pozostaway rokowania rozbrojeniowe; 9 marca 1989 r. rozpoczy si nowe rokowania wiedeskie w sprawie redukcji broni konwencjonalnej w Europie, a 19 czerwca 1989 r. wznowione zostay rokowania START (Strategic Arms Reduction Treaty). 22-23 wrzenia 1989 r. zawarte zostay porozumienia w Jackson Hole w Wyoming dotyczce dalszej wsppracy w dziedzinie kontroli arsenaw broni masowego raenia6. Relacje amerykasko-radzieckie w pierwszym okresie prezydentury Busha seniora pozostaway pod znakiem redukcji zbroje, ale Biay Dom dostrzega take inne potencjalne korzyci z procesw uruchomionych przez Gorbaczowa szans na nowe otwarcie w polityce wobec Europy Wschodniej, zmierzajce do rozlunienia radzieckiej kontroli nad tym regionem i wsparcia de do liberalizacji politycznej7. Impulsy do przebudowy stosunkw Wschd-Zachd i nowej polityki wobec przemian w bloku wschodnim tworzy proces KBWE, ktrego znaczenie byo coraz lepiej rozumiane przez administracj amerykask chocia prezydent Bush nie yczy sobie wzmacniania roli KBWE kosztem NATO, by nie doprowadzi do osabienia wpyww USA w Europie8. Konferencja przegldowa KBWE w Wiedniu (od 4 listopada 1986 do 19 stycznia 1989 r.) przyniosa kolejne istotne unormowania dotyczce ochrony praw czowieka, wolnoci jednostki, przepywu ludzi i informacji, a take upowszechniania wiedzy o przyjtych uzgodnieniach w zakresie ochrony praw jednostki oraz swobd politycznych, ktre uatwiay demonta komunistycznych dyktatur w krajach bloku wschodniego. W dokumencie kocowym konferencji wiedeskiej zapisano m.in., e sygnatariusze zobowizuj si wprowadzi do swojego porzdku prawnego gwarancje respektowania praw czowieka i podstawowych wolnoci w tym praw politycznych
J. L. G a d d i s , Strategie..., s. 508. National Security Review 12, March 3 1989, White House; tekst tego dokumentu dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/nsr.php 5 Ibidem. 6 Zob. J. Ku k u k a , Historia wspczesna stosunkw midzynarodowych 1945-2000, Warszawa 2001, s. 380 i 383. Zob. G.H. W. Bush, Remarks Announcing the Summit Meeting With Soviet President Gorbachev and a Question-and-Answer Session With Reporters, 23 wrzenia 1989 r.; tekst tego wystpienia dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=948&year=1989&month=9 7 Zob. G. B u s h , B. S c o w c ro ft , wiat przeksztacony, tum. J.J. Grski, Politeja, Warszawa 2000, s. 48-50. 8 J. Ki w e rs k a , Gra o Europ. Bezpieczestwo europejskie w polityce Stanw Zjednoczonych pod koniec XX wieku, Pozna 2000, s. 152-157.
3 4

Materiay

209

zawartych w Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz prowadzi stosown do tych zobowiza polityk wewntrzn9. Szczeglnie istotne dla ksztatowania polityki promowania demokracji w Europie Wschodniej w nastpnych latach byo wkomponowanie na mocy postanowie konferencji wiedeskiej KBWE spraw dotyczcych respektowania praw politycznych i praw czowieka w ramy systemu bezpieczestwa europejskiego. Stanowio to wany krok na drodze do uznania zasad demokratycznego systemu rzdw za fundament nowego adu w Europie. Postanowienia wiedeskiej konferencji KBWE stwarzay take moliwoci bardziej skutecznego podnoszenia kwestii praw politycznych mieszkacw Europy Wschodniej, z ktrych korzystaa m.in. amerykaska Komisja Helsiska oraz czonkowie Kongresu, monitorujcy implementacj przyjtych w tym zakresie uzgodnie oraz dopominajcy si o wstrzymanie represjonowania organizacji opozycyjnych i uwalnianie winiw politycznych10. Postp KBWE oraz procesu ograniczenia zbroje i redukcji si zbrojnych w Europie znalaz odbicie w ksztatowaniu nowej roli NATO w zmieniajcych si relacjach Wschd-Zachd. Ze wzgldu na luny charakter wsppracy w ramach KBWE (a potem OBWE), ktry nie dawa gwarancji stabilnoci, administracja amerykaska konsekwentnie opowiadaa si za budow nowego systemu bezpieczestwa europejskiego opartego na Sojuszu Pnocnoatlantyckim11. Deklaracja NATO przyjta 29-30 maja 1989 r. wskazywaa, e wraz z dogasaniem systemu dwubiegunowego rozszerzane byy funkcje polityczne Sojuszu, obejmujce take wspieranie przemian demokratycznych na podstawie zapisw dokumentu kocowego konferencji wiedeskiej12. W deklaracji stwierdzono, e realizacja celw Sojuszu dotyczcych zakoczenia podziau Europy wymagaa usunicia przyczyn politycznych tego podziau, zwizanych ze spraw podstawowych wolnoci narodw Europy Wschodniej; podkrelono, e ochrona podstawowych wolnoci obywatelskich w bloku wschodnim miaa kluczowe znaczenie dla stabilnoci i pokoju w Europie (pkt. 24). Deklaracja NATO z maja 1989 r. zapowiadaa, e kraje Sojuszu bd wykorzystywa uchway przyjte w ramach KBWE i innych porozumie midzynarodowych do nakaniania rzdw Europy Wschodniej do rozszerzenia swobd politycznych m.in. szanowania prawa obywateli do okrelania formy rzdu i wyboru wadz pastwowych a take do respektowania zasad wolnej wymiany ludzi, informacji i idei, swobd gospodarczych i jawnoci (pkt. 25). Jak zadeklarowali czonkowie NATO, rozszerzenie zakresu kontaktw z krajami Europy Wschodniej miao umoliwi realizacj szczeglnych zada, ktre pomog pogbi otwarto oraz promowa demokracj (promote democracy) w krajach tego regionu, a tym samym przyczyni si do ustanowienia trwaego pokoju w Europie (pkt. 28) 13.
9 Zob. Concluding document of the Vienna meeting 1986 of representatives of the participating states of the Conference on Security and Co-operation in Europe, held on the basis of the provisions of the nal act relating to the follow-up to the conference, Vienna 1989; kopia tego dokumentu dostpna jest pod adresem OBWE, http://www.osce.org/documents/mcs/1989/01/16059_en.pdf. Por. E. C z i o m e r, Bezpieczestwo i wsppraca w Europie, w: E. Cz i o m e r, L. Zy b l i k i e w i c z , Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warszawa, Krakw 2000, s. 322-324. 10 Zob. Hearing before the Commission on Security and Cooperation in Europe, Conclusion of the Vienna Meeting and Implications for U.S. Policy, February 23, 1989, 101st Congress, 1st Sess., U.S. GPO, Washington D.C., 1989. 11 J. K i w e rs k a , Gra o Europ..., s. 158-163. 12 Declaration of the NATO Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council (the 40th anniversary of the Alliance), 29/30 maja 1989; tekst tej deklaracji dostpny jest pod adresem NATO: URL http://www.nato.int/docu/basictxt/b890529a.htm 13 Ibidem.

210

Materiay

USA WOBEC WYDARZE W EUROPIE WSCHODNIEJ W 1989 ROKU

Polityka Stanw Zjednoczonych wobec Europy Wschodniej bya ksztatowana w znacznym stopniu w reakcji na zaskakujce zmiany w tym regionie. 5 kwietnia 1989 r., po trwajcych blisko dwa miesice rozmowach polskiego rzdu z opozycj, podpisane zostao porozumienie Okrgego Stou, umoliwiajce stopniowy demonta komunistycznej dyktatury. 17 kwietnia zosta ponownie zarejestrowany NSZZ Solidarno, a w dniach 4-18 czerwca 1989 r. opozycja pokonaa PZPR w wyborach do Sejmu kontraktowego i zdobya dominujc pozycj w Senacie. 13 czerwca 1989 r. rozpoczy si rozmowy rzdu wgierskiego z opozycj, ktre doprowadziy do zawarcia wrzeniowego porozumienia o ewolucyjnej demokratyzacji; podobne procesy trway take w innych pastwach regionu14. Zmiany postpujce w Europie Wschodniej skaniay administracj amerykask do zwrcenia wikszej uwagi na ten obszar i rewizji dotychczasowej polityki rnicowania, ktra preferowaa kraje wykazujce najwiksz niezaleno od ZSRR, ale nie uwzgldniaa w naleytym stopniu postpu reform wewntrznych15. Waszyngton nie od razu wypracowa spjn polityk wobec przemian zachodzcych w bloku wschodnim. Polityka Busha wobec postpw antykomunistycznej opozycji pozostawaa ostrona; w pierwszych miesicach 1989 r. Biay Dom wci waha si, czy wsparcie dla podejmujcych reformy krajw bloku wschodniego bdzie zgodne z podstawowymi interesami USA, czyli zakoczeniem konfrontacji Wschd-Zachd. Wyrane oznaki zmiany w amerykaskiej polityce wobec Europy Wschodniej pojawiy si w kwietniu 1989 r., po zakoczeniu rozmw Okrgego Stou16. 17 kwietnia prezydent Bush w wystpieniu w Michigan wyrazi entuzjazm dla polskich przemian i zadeklarowa, e jego administracja podejmie dziaania na rzecz opnienia spaty dugu Polski wobec Klubu Paryskiego, poprze Polsk w negocjacjach z Midzynarodowym Funduszem Walutowym i bdzie pracowa nad uregulowaniami dotyczcymi Oglnego Systemu Preferencji dla Polski, ktry mia eliminowa stawki celne na wiele produktw, oraz przepisami umoliwiajcymi objcie Polski mechanizmami ubezpieczenia inwestycji w ramach Overseas Private Investment Corporation. Prezydent zapowiedzia take, i USA zaoferuj negocjacje w sprawie porozumienia dotyczcego rozwoju kontaktw pomidzy amerykaskim biznesem a polskim sektorem prywatnym; przewidywa rwnie rozszerzenie programw szkoleniowych i wymiany sucej rozwojowi polskiego sektora prywatnego17.
14 Por. A. Patek, J. Rydel, J.J. Wc (red.), Najnowsza historia wiata 1945-1995, t. 1-3, Krakw 2003, s. 917-918. Zob. szerzej na temat polskich przemian: A. D u d e k , Reglamentowana rewolucja, Krakw 2005, A. P a c z k o w s k i , P wieku dziejw Polski, Warszawa 2005, A. F ri s z k e , Polska. Losy pastwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2003, A. Ga rl i c k i , Karuzela. Rzecz o Okrgym Stole, Warszawa 2003. 15 Por. G. Bu s h i B. S c o w c ro ft , wiat przeksztacony, s. 49-50, Z. Brz e z i s k i , Druga szansa, tum. M. Szubert, Warszawa 2008, s. 47-48. 16 G. Bu s h i B. S c o w c ro ft , wiat przeksztacony, s. 58-63. 17 G. Bush, Remarks to Citizens in Hamtramck, Michigan, 17 kwietnia 1989 r.; tekst tego wystpienia dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=326&year=1989&month=4. Nowe inicjatywy administracji w sprawie Polski zostay zapisane w dyrektywie z 8 maja 1989 r. (National Security Directive 9, May 8, 1989, Actions to Respond to Polish Roundtable Agreement; kopia tego dokumentu dostpna jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary. tamu.edu/research/nsd.php

Materiay

211

Na pocztku lipca 1989 r., na kilka dni przed planowan wizyt w Europie, prezydent Bush mwi o przejciu od dotychczasowej polityki rnicowania do polityki wspierania demokratyzacji w Europie Wschodniej. 6 lipca 1989 r. w Biaym Domu amerykaski przywdca podkrela, e Polska i Wgry przeywaj problemy na drodze do budowy demokracji i potrzebuj konkretnej pomocy ze Stanw Zjednoczonych. Prezydent wzywa amerykaskie fundacje i sektor edukacyjny do zaangaowania w przechodzcych transformacj pastwach Europy Wschodniej, aby otworzy nowe obszary kontaktw akademickich, podkreli take rol prywatnej przedsibiorczoci jako klucza do pomylnoci na Wgrzech i w Polsce18. Nastpnego dnia odpowiadajc na pytania wgierskich dziennikarzy prezydent Bush wyjania, e gwn przeszkod w uruchomieniu programu amerykaskiej pomocy gospodarczej dla Polski i Wgier s problemy ekonomiczne w Stanach Zjednoczonych, sugerowa, e pomoc Zachodu mogaby mie charakter wielostronny, z wykorzystaniem forum G7. Prezydent potwierdza, e zacz si nowy etap w polityce USA wobec krajw Ukadu Warszawskiego, ale przypomina o problemach formalnych w amerykaskich stosunkach z pastwami niedemokratycznymi o gospodarce nierynkowej, do ktrych pomimo postpu przemian zaliczane byy wwczas Polska i Wgry. W odniesieniu do spraw bezpieczestwa w zmieniajcej si Europie Wschodniej prezydent podnosi rol NATO jako siy stabilizujcej i wspomina o rwnowadze si midzy ZSRR i USA w regionie. Oglny ton wczesnych wypowiedzi Busha sugerowa, e sprawy pomocy dla reformujcych si krajw radzieckiej strefy wpyww miay zalee od dalszego postpu przemian i ukadu si w Kongresie19. Podczas wizyty w Polsce, ktra rozpocza si 9 lipca 1989 r., prezydent USA wyraa mocne poparcie dla trwajcego procesu transformacji politycznej, chwali osignicia Solidarnoci i przypomina o historii wizw polsko-amerykaskich20. 10 lipca odbyy si spotkania G. Busha z W. Jaruzelskim oraz J. Bakera z szefem MSZ Tadeuszem Olechowskim; poruszono sprawy redukcji zbroje konwencjonalnych i inicjatyw ekonomicznych Biaego Domu oraz wiele spraw wsppracy bilateralnej. Podczas spotkania w Belwederze G. Bush i W. Jaruzelski podpisali porozumienia dotyczce opnienia spaty polskich dugw21. W wystpieniu przed polskim parlamentem prezydent Bush przypomina o dawnym sojuszu wojennym i nawizujc do zmian midzynarodowych zaznaczy, e Polska moga przyczyni si do zakoczenia podziau Europy oraz wynikajcych z niego napi; podkrela, e USA chciayby widzie Polsk woln i demokratyczn. Przemawiajc przed polskim parlamentem, amerykaski przywdca odnis si rwnie do
18 G. Bush, Remarks at a White House Symposium on Eastern Europe, 6 lipca 1989; tekst tego wystpienia dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=640&year=1989&month=7 19 G. Bush, Interview With Hungarian Journalists, 7 lipca 1989 r.; zapis tej konferencji prasowej dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=641&year=1989&month=7 20 G. Bush, Remarks at the Welcoming Ceremony in Warsaw, 9 lipca 1989 r.; tekst tego wystpienia dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=652&year=1989&month=7 21 Statement by Press Secretary Fitzwater on the Presidents Meeting With Polish Chairman Wojciech Jaruzelski in Warsaw, 10 lipca 1989 r.; tekst tego owiadczenia dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_ papers.php?id=653&year=1989&month=7

212

Materiay

sprawy reform gospodarczych, zachcajc do przeamania obaw przed prywatyzacj i deklarujc wszechstronn pomoc USA. Prezydent wyliczy moliwe narzdzia wspierania przemian w Polsce, pokrywajce si z jego wczeniejszymi zapowiedziami mwi o pracach legislacyjnych, ktre miay uatwi polski eksport do USA na zasadach Oglnego Systemu Preferencji, oywieniu amerykaskich inwestycji i propozycji umw o rozwoju kontaktw biznesowych. Bush wspomnia take o moliwoci zaangaowania w sprawy polskich przemian Banku wiatowego, MFW, Klubu Paryskiego, poyczkach, opnieniu spaty dugw oraz rozwoju wsppracy edukacyjnej i kulturalnej22. Zapowiedzi sugerujce szeroki zakres amerykaskiego zaangaowania w sprawy przemian w Polsce wykraczay poza wczesne faktyczne zdolnoci administracji do uruchomienia rodkw i bezporednich programw pomocowych na du skal23. Sprawa rzeczywistej wysokoci amerykaskiej pomocy dla Polski zostaa poruszona 11 lipca, po spotkaniu prezydenta Busha z Lechem Was w Gdasku. Jak wyjania wwczas G. Bush, nieprawdziwe byy doniesienia o miliardowym wsparciu amerykaskim, podkrela, e mia na myli rozwj sektora prywatnego w Polsce, co umoliwioby znaczce inwestycje kapitau amerykaskiego24. Oceny wizyty G. Busha w Polsce pozostay niejednoznaczne; cz obserwatorw wskazywaa, e poparcie prezydenta dla kompromisu Okrgego Stou mona byo odczytywa jako ogln akceptacj polityki gen. Jaruzelskiego, ktry za rad i z poparciem prezydenta G. Busha 19 lipca 1989 r. obj nowo utworzony urzd prezydenta25. Jak pisa G. Bush w swoich wspomnieniach, podczas wizyty namawia Jaruzelskiego do ubiegania si o prezydentur, poniewa uwaa, e dowiadczenie generaa pozwoli mu sprawnie przeprowadzi reformy w okresie przejciowym26. Za deklaracjami amerykaskiego prezydenta nie od razu poszy powane dziaania Waszyngtonu popierajce polskie denia do demontau ustroju komunistycznego. W lipcu 1989 r. trway ju prace legislacyjne nad zarysem specjalnego pakietu pomocowego dla Polski i Wgier, ale z rnych wzgldw znalazy one na dopiero w listopadzie i pozostay dalekie od oczekiwa nowego planu Marshalla27.
G. Bush, Remarks to the Polish National Assembly in Warsaw, 10 lipca 1989 r.; tekst wystpienia prezydenta dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=655&year=1989&month=7 23 White House Fact Sheet on Proposed Assistance for Poland and Hungary, 10 lipca 1989 r.; tekst tego dokumentu dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=656&year=1989&month=7 24 Question-and-Answer Session With Reporters Following a Luncheon with Solidarity Leader Lech Walesa in Gdansk, 11 lipca 1989 r.; zapis konferencji prasowej prezydenta Busha i Lecha Wasy w Gdasku dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=663&year=1989&month=7 25 Zob. G. B u s h , B. S c o w c r o ft , op. cit., s. 127-128. Por. K. M i c h a e k , Amerykaskie stulecie. Historia Stanw Zjednoczonych Ameryki 1900-2001, Warszawa 2004, s. 674-675. Por. A. Patek, J. Rydel, J.J. Wc (red.), Najnowsza historia wiata, s. 917. 26 G. Bu s h , B. S c o w c ro ft , op. cit., s. 127-128. Zob. take J. Davis, Jak wybra generaa, w: J. Da v i s , Raporty Ambasadora Davisa, prze. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza 16.06.2001, s. 18. 27 Zob. Support for East European Democracy Act (SEED Act) of 1989, (H.R. 3402), 101st Congress, 1st Session, 17 November 1989, Pub. L. 101-179, Nov. 28, 1989. Por. J.D. R o s n e r, American Assistance to the Former Soviet States in 1993-1994, w: J. S c o t t , After the End. Making U.S. Foreign Policy in the Post-Cold War World, Durham and London 1998, s. 225-228.
22

Materiay

213

REAKCJA USA NA PRZEMIANY W ZSRR

Wydarzenia pierwszej poowy 1989 r. wybory do Rady Najwyszej ZSRR, wybory w Polsce i rozpoczcie procesu przemian w innych krajach bloku wschodniego znalazy odbicie w kierunkach polityki USA wobec Zwizku Radzieckiego dotyczcych spraw demokratyzacji. Prezydent Bush w swoich wystpieniach w maju 1989 r. sygnalizowa, e USA wyjd poza dotychczasow doktryn powstrzymywania, zmierzajc do wczenia ZSRR do systemu midzynarodowego tworzonego przez pastwa zachodnie, o ile w Zwizku Radzieckim bd dokonyway si reformy wewntrzne, a Moskwa wyjdzie naprzeciw oczekiwaniom Zachodu w kwestiach kontroli zbroje, zrezygnuje z doktryny Breniewa i bdzie respektowa prawo narodw Europy Wschodniej do samostanowienia28. Zaoenia nowych kierunkw polityki ZSRR zostay podsumowane w dyrektywie prezydenckiej z 22 wrzenia 1989 r. (National Security Directive 23). Przedstawiaa ona amerykaskie warunki rozszerzenia wsppracy Moskwy z Zachodem, obejmujce demilitaryzacj radzieckiej polityki zagranicznej, respektowanie zasad systemu midzynarodowego, odrzucenie interwencjonizmu i uznanie praw krajw Europy rodkowo-Wschodniej do samostanowienia29. Oprcz wsppracy w dziedzinie bezpieczestwa, oczekiwania amerykaskie wobec Zwizku Radzieckiego dotyczyy radzieckiej polityki wewntrznej wskazywano, e Moskwa powinna dokona instytucjonalizacji procesw demokratycznych i postpu w dziedzinie praw czowieka, pluralizmu politycznego oraz reform rynkowych30. Jak wynikao z ocjalnych zaoe Biaego Domu, gwnym punktem spornym midzy USA a ZSRR pozostawa system radziecki, ktry odmawia obywatelom praw politycznych i swobd gospodarczych oraz charakteryzowa si ekspansjonizmem. W dyrektywie NSD 23 powtarzano, e Stany Zjednoczone liczyy na sukces reform w ZSRR i miay zachca wadze w Moskwie do postpu w dziedzinie praw czowieka, reform rynkowych i wolnych wyborw. Dalsza ewolucja polityki amerykaskiej wobec ZSRR miaa by take uzaleniona od reform wewntrznych w tym kraju i budowy instytucji opartych na woli spoecznej. Zgodnie z ocjaln polityk Biaego Domu Stany Zjednoczone miay stosownie do swoich moliwoci promowa (promote) zachodnie wartoci i idee polityczne w ZSRR. Instrumentami tej polityki miay by dziaania informacyjne instytucji podlegych USIA oraz wsppraca z sektorem prywatnym, wobec ktrego planowano zastosowa specjalne zachty, aby
28 G. Bush, Remarks at the Texas A&M University Commencement Ceremony in College Station, 12 maja 1989 r.; tekst wystpienia prezydenta dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=413&year=1989&month=5. Zob. take G. Bush, Remarks at the United States Coast Guard Academy Commencement Ceremony in New London, Connecticut, 24 maja 1989 r.; tekst wystpienia prezydenta dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=448&year=1989&month=5. Por. G. B u s h , B. S c o w c ro ft , op. cit., s. 64-67. 29 Zob. National Security Directive 23, United States Relations with the Soviet Union, 22 wrzenia 1989 r.; kopia tego dokumentu dostpna jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/pdfs/nsd/nsd23.pdf 30 Institutionalization of democratic internal laws and human rights practices, political pluralism, and a more market-oriented economic structure, which will establish a rm Soviet domestic base for a more productive and cooperative relationship with the free nations of the world; cytat za: National Security Directive 23, United States Relations with the Soviet Union, 22 wrzenia 1989 r.

214

Materiay

zgodzi si wesprze cele USA w Rosji. Na mocy NSD 23 sekretarz stanu otrzyma zadanie uruchomienia nowych inicjatyw w dwustronnych stosunkach amerykaskoradzieckich, ktre miay przyczynia si do wzrostu zrozumienia w ZSRR zasad praworzdnoci, wolnego rynku, zarzdzania gospodarczego i innych zachodnich osigni w sferze polityczno-ekonomicznej. Oprcz kontaktw bilateralnych, jako rodki suce promocji zachodnich wzorcw demokratycznych i otwartej gospodarki wymieniono rozwj relacji handlowych, nansowych i gospodarczych. NSD 23 zawieraa zapisy o moliwoci redukcji listy CoCom (Coordinating Committee on Multilateral Export Controls), dotyczcej technologii objtych zakazem eksportu, wskazaa take moliwo zawieszenia regulacji Jackson-Vanik gdyby ZSRR przyj przepisy emigracyjne speniajce standardy midzynarodowe. Jak wynikao z zapisw dyrektywy NSD 23, jesieni 1989 r. Waszyngton nie odszed jeszcze w relacjach z ZSRR od elementw doktryny powstrzymywania; jak wskazano w tym dokumencie, w niepewnym okresie przemian w Zwizku Radzieckim Stany Zjednoczone winny zachowa czujno, majc na uwadze utrzymujc si autorytarn form rzdw w Moskwie. Z tych samych wzgldw USA miay dy do zachowania swojej przewagi militarno-technologicznej wykorzystujc j jako straszak, majcy skania przywdztwo radzieckie do utrzymywania kursu reformatorskiego i podnoszenia standardw sprawowania wadzy. Dokument NSD 23 wskazywa, e polityka USA wobec Europy Wschodniej nadal pozostawaa w pewnym stopniu zalena od relacji amerykasko-radzieckich i podlegaa logice zimnowojennej polityki rnicowania, modykowanej w odniesieniu do nowych realiw. Zgodnie z zapisami NSD 23 celem amerykaskiej polityki byo przeamanie podziau pomidzy krajami Europy Wschodniej a demokracjami zachodnioeuropejskimi i usunicie groby interwencji radzieckiej. W ramach tej polityki Waszyngton mia zachca do fundamentalnych reform politycznych i gospodarczych a zwaszcza wolnych wyborw w tym regionie. Oprcz polityki rnicowania przemiany w Europie Wschodniej miay by umacniane poprzez poparcie USA dla procesw KBWE i stae amerykaskie wsparcie polityczne, ekonomiczne, wojskowe dla europejskich sojusznikw i bojownikw o wolno (freedom ghters). Stany Zjednoczone miay sprawdza autentyczno reformatorskich tendencji w ZSRR wanie w odniesieniu do przemian w radzieckiej stree wpyww; jednoczenie Departament Stanu otrzyma zadanie cigego hamowania stwarzajcych zagroenie oddziaywa Moskwy.

NOWE KIERUNKI POLITYKI USA WOBEC EUROPY WSCHODNIEJ

Jesie 1989 r. przyniosa radykaln zmian stosunkw w Europie Wschodniej. 12 wrzenia ocjalnie rozpocz urzdowanie pierwszy niekomunistyczny rzd w bloku wschodnim, kierowany przez Tadeusza Mazowieckiego. 18 padziernika 1989 r. zosta zmuszony do ustpienia dotychczasowy przywdca NRD Erich Honecker, a na Wgrzech przyjte zostay istotne poprawki do konstytucji, zmieniajce ustrj pastwa. 9/10 listopada 1989 r. nastpio obalenie muru berliskiego; 10 listopada 1989 r. ustpi przywdca bugarski Todora iwkow, a tydzie pniej rozpocz si w tym kraju proces przemian ustrojowych31.
31 A. Patek, J. Rydel, J.J. Wc (red.), Najnowsza historia wiata, s. 917-918. J. K i w e rs k a , Gra o Europ..., s. 74-75; J. K u k u k a , Historia wspczesna stosunkw midzynarodowych., s. 389.

Materiay

215

W Waszyngtonie prace nad pakietem pomocowym dla Polski i Wgier nabieray tempa. 4 padziernika pod kierunkiem kongresmana Dante Fascella rozpoczy si prace nad projektem, ktry zyska ostateczny ksztat pod nazw Ustawy o wspieraniu wschodnioeuropejskiej demokracji (Support for East European Democracy Act SEED Act)32. Biay Dom podkrela, e powoany we wrzeniu rzd Tadeusza Mazowieckiego mia szans doprowadzi do demokratycznej transformacji i przyczyni si do przeamania podziau Europy, ale na przeszkodzie stany problemy gospodarcze, ktre wymagay pomocy zagranicznej na wielk skal. Administracja Busha konsekwentnie wskazywaa na potrzeb zaangaowania w sprawy polskich przemian midzynarodowych instytucji nansowych i innych pastw rozwinitych, m.in. na forum grupy wsparcia ekonomicznego dla Polski i Wgier w ramach OECD; Biay Dom powtarza rwnie, e USA wspiera stanowisko Polski w sprawie negocjacji z Klubem Paryskim oraz na forum Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego33. Oprcz prac nad SEED Act, amerykaskie dziaania w sprawie pomocy dla Polski i Wgier obejmoway propozycje legislacyjne dotyczce tworzenia funduszy rozwoju przedsibiorczoci dla obu tych krajw, a take inicjatywy dotyczce rozwoju inwestycji i uatwie handlowych; 18 wrzenia prezydent Bush zwrci si do Kongresu w sprawie objcia Wgier Oglnym Systemem Preferencji w zwizku z przyjciem nowych wgierskich przepisw emigracyjnych34. Znaczcym wydarzeniem dla sprawy wsparcia w USA przemian w Polsce i w innych krajach Europy Wschodniej bya listopadowa wizyta Lecha Wasy w Stanach Zjednoczonych. 13 listopada przywdca Solidarnoci otrzyma od prezydenta Busha Medal Wolnoci, a 15 listopada przemawiajc w Kongresie zachca amerykaskich politykw do udzielenia Europie Wschodniej pomocy na wzr Planu Marshalla. Sprawa amerykaskiej pomocy bya take przedmiotem rozmw L. Wasy z prezydentem Bushem, ktre odbyy si w yczliwej atmosferze. G. Bush zapewnia o nieustajcych zabiegach swojej administracji na rzecz pozyskania znaczcych funduszy dla budowy w Polsce demokracji i gospodarki rynkowej, podkrelajc, e przyjcie odpowiednich uregulowa opniy kwestie niezwizane z Europ Wschodni35.
Por. J.D. Ro s n e r, American Assistance to the Former Soviet States in 1993-1994, w: J. Scott (ed.), After the End..., s. 228. 33 Statement by Press Secretary Fitzwater on Economic Assistance for Poland and Hungary, 4 padziernika 1989 r.; tekst tego komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1008&year=1989&month=10 34 G. Bush, Letter to the Speaker of the House of Representatives and the President of the Senate on Trade With Hungary, 18 wrzenia 1989 r.; tekst wystpienia prezydenta dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum, URL: http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_ papers.php?id=930&year=1989&month=9 35 Zob. G. Bush, Remarks on Presenting the Presidential Medal of Freedom to Lech Walesa and the Presidential Citizens Medal to Lane Kirkland, 13 listopada 1989 r.; tekst wystpienia prezydenta dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1189&year=1989&month=11. Zob. The New York Times, M. D o w d , Solidaritys Envoy; Bush Give Walesa Medal of Freedom, November 14, 1989; artyku dostpny jest pod adresem The New York Times: URL http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DEDE1F3C F937A25752C1A96F948260. Zob. The New York Times, N. Le w i s , Clamor in the East: Gratitude and a Request; In Talk to Congress, Walesa Urges a Marshall Plan to Revive Poland, 16 listopada 1989; artyku dostpny jest pod adresem The New York Times: URL http://query.nytimes.com/gst/fullpage. html?res=950DE2DE123BF935A25752C1A96F948260&sec=&spon=&pagewanted=all
32

216

Materiay

Wizyta Wasy, przyjmowanego z wielkim uznaniem, przypada w momencie zwikszonego zainteresowania Europ Wschodni, kiedy wiat obiegay informacje o upadku muru berliskiego. Klimat tamtych dni i optymistyczne nastroje dotyczce przemian w bloku wschodnim sprzyjay przyspieszeniu prac nad ustaw SEED, ktra ostatecznie zostaa przyjta 17 listopada 1989 r. Na mocy teje ustawy podpisanej przez prezydenta Busha 28 listopada Kongres przyzna ok. 430 mln dolarw pomocy dla Polski i Wgier na rok podatkowy 1990 oraz 240 mln dolarw gwarancji inwestycyjnych i kredytowych w ramach Overseas Private Investment Corporation (OPIC) oraz Trade Credit Insurance Program (TcP). W latach podatkowych 1990-1992 wsparcie w ramach SEED Act miao wynie ok. 720 mln dolarw36. Zakres amerykaskiej pomocy dla Europy Wschodniej pozosta zatem daleki od oczekiwa nowego planu Marshalla. Chocia tytu ustawy SEED odnosi si do wspierania demokracji, jej zapisy dotyczyy wielu dziedzin pomocy rozwojowej i humanitarnej niezwizanych bezporednio z demokratyzacj reform strukturalnych, rozwoju sektora prywatnego, handlu i inwestycji, spraw edukacji, kultury, nauki i ochrony rodowiska37. Jak gosiy zapisy tej ustawy, pierwszoplanowym celem amerykaskiej pomocy miao by przyczynienie si do rozwoju instytucji demokratycznych i pluralizmu politycznego, czyli ustanowienia w peni demokratycznych i reprezentatywnych systemw politycznych opartych na wolnych i uczciwych wyborach, a take upowszechnianie podstawowych wolnoci i swobd indywidualnych, w tym wolnoci sowa i publikacji, jak rwnie wspieranie procesu budowy fundamentw nowoczesnych demokracji partii politycznych, niezalenego sdownictwa, apolitycznego wojska, si bezpieczestwa i policji. Drugim ocjalnym celem ustawy SEED bya promocja rozwoju systemu gospodarczego opartego na wolnym rynku, obejmujca wspieranie prywatyzacji, ochrony prawa wasnoci, swobd gospodarczych i uatwie dla przedsibiorczoci prywatnej, liberalizacj handlow oraz uatwienia dla inwestycji i przepywu kapitau. Ustawa ta miaa take przyczynia si do rozmontowywania systemu kontroli pac i cen, wprowadzania polityki podatkowej sprzyjajcej sektorowi prywatnemu, rozwoju bankowoci i sektora nansowego oraz rozwoju rynku udziaw i akcji. W sprawach pomocy strukturalnej ustawa SEED przewidywaa poredni pomoc USA poprzez wsparcie na forum Banku wiatowego i Midzynarodowego Funduszu Walutowego oraz wielostronne porozumienia dotyczce rzdowych poyczek na stabilizacj waluty, redukcj hiperinacji i opnienia spaty dugw Polski i Wgier. W odniesieniu do proby Polski o bezporedni pomoc nansow ustawa stwierdzaa, e prezydent USA we wsppracy ze Wsplnot Europejsk mia podj starania, aeby rozwinite demokracje przemysowe w ramach wielostronnych wysikw udzieliy Polsce pomocy w wysokoci 1 mld dolarw na program stabilizacji gospodarczej [Sekcja 102 (b)]. Na amerykaskie wsparcie dla stabilizacji Polskiej gospodarki w roku podatkowym 1990 przeznaczono 200 mln dolarw [Sekcja 102 (c) (2)]. Polska miaa take m.in. uzyska wsparcie w dziedzinie rolnictwa w wysokoci co najmniej 125 mln dolarw na rok 1990 [Sekcja 103 (c)].
36 Zob. United States General Accounting Ofce, Eastern Europe. Status of U.S. Assistance Efforts, Report to the Chairmen, Committee on Foreign Relations, U.S. Senate, and Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, GAO February 1991. 37 Zob. Support for East European Democracy Act (SEED Act) of 1989, (H.R. 3402), 101st Congress, 1st Session, 17 November 1989. Sekcje wg H. R. 3402. Pub. L. 101-179, Sec. 2, Nov. 28, 1989.

Materiay

217

Na mocy ustawy o wspieraniu demokracji wschodnioeuropejskiej utworzono take fundusze zajmujce si rozwojem przedsibiorczoci w Polsce i na Wgrzech; budet Polsko-Amerykaskiego Funduszu Przedsibiorczoci ustalono na 240 mln dol., a Wgiersko-Amerykaskiego Funduszu Przedsibiorczoci na 60 mln dol. [Sekcja 201 (b).] Ustawa SEED mwia rwnie o objciu Polski i Wgier Oglnym Systemem Preferencji i przyznaniu tym krajom Klauzuli Najwyszego Uprzywilejowania na zasadach zgodnych z poprawk Jacksona-Vanika. Ustawa obejmowaa take sprawy rozwoju wsppracy naukowej i kulturalnej, rozszerzenia pomocy stypendialnej oraz zaangaowania instytucji amerykaskich w zakresie ochrony rodowiska, ochrony zdrowia i reform rynku pracy w ww. pastwach [Sekcja 202 (g)]. Zapisy SEED Act ustanawiay dodatkowe fundusze w wysokoci 12 mln dolarw (do wykorzystania w okresie trzyletnim) przeznaczone wycznie na bezporednie wspieranie dla rozwoju instytucji demokratycznych w Polsce i na Wgrzech w tym dla reform prawnych, legislacyjnych, wyborczych, rozwoju wolnych mediw i spoeczestwa obywatelskiego. Z funduszy tych korzystay w nastpnych latach m.in. amerykaskie i wschodnioeuropejskie organizacje pozarzdowe, realizujce programy wspierania demokracji. Amerykaski ustawodawca zastrzeg, e rodki przewidziane w ramach SEED Act nie mogy by wykorzystywane na korzy komunistw lub innych si nie wspierajcych procesw demokratyzacji. Ustawa o wspieraniu demokracji wschodnioeuropejskiej stworzya nowe ramy dla amerykaskiego zaangaowania w sprawy przemian w Polsce i na Wgrzech, czc sprawy wsparcia gospodarczego, pomocy humanitarnej i bezporednich oddziaywa na proces budowy demokracji. Przyjte w listopadzie uregulowania stay si take podstaw dla dziaa realizowanych od 1992 r. na obszarze innych krajw Europy Wschodniej i byego ZSRR. Chocia do padziernika 1992 r. zapisy SEED Act formalnie odnosiy si tylko do Polski i Wgier, amerykaskie instytucje rzdowe korzystajce z dodatkowych rodkw na podstawie tej ustawy (m.in. USIA i NED) obejmoway zasigiem swoich programw take inne kraje Europy Wschodniej38. 6 grudnia 1989 r. zastpca sekretarza stanu Lawrence Eagleburger mianowany zosta koordynatorem ds. wsparcia USA dla Europy Wschodniej39. Jego zadaniem by nadzr nad implementacj amerykaskiej pomocy w dwch podstawowych wymiarach politycznym, zwizanym z transformacj demokratyczn i gospodarczym, zmierzajcym do budowy gospodarek wolnorynkowych, a take kontynuowanie wsppracy wielostronnej na rzecz wschodnioeuropejskich przemian. W dziaania na tym polu zostay zaangaowane take inne departamenty. Na pocztku grudnia 1989 r. w Polsce gocia amerykaska delegacja ds. gospodarczych z sekretarzem rolnictwa Claytonem Yeutterem na czele, w ktrej uczestniczya rwnie sekretarz pracy Elizabeth Dole oraz inni czonkowie administracji odpowiedzialni za sprawy handlu i polityki spoeczno-ekonomicznej, a take przedstawiciele amerykaskiego sektora prywatnego. Podczas grudniowej wizyty Clayton Yeutter omawia z wicepremierem L. Balcerowiczem sprawy polskich
38 Zob. United States General Accounting Ofce, Eastern Europe. Status of U.S. Assistance Efforts, Report to the Chairmen, Committee on Foreign Relations, U.S. Senate, and Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, GAO February 1991, s. 37-38. 39 Statement by Press Secretary Fitzwater on the Appointment of the Coordinator and Deputy Coordinators of United States Assistance for Eastern Europe, 6 grudnia 1989 r.; tekst komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1302&year=1989&month=12

218

Materiay

reform gospodarczych i metody amerykaskiego wsparcia dla przyjtego modelu transformacji40. Znaczc rol w przemianach Europy Wschodniej odgryway rwnie inicjatywy midzynarodowe wspierane przez USA. W lipcu 1989 r. podczas spotkania grupy G7 w Paryu podjta zostaa decyzja o wsparciu reform w Polsce i na Wgrzech; w efekcie tego spotkania nastpiy konsultacje 24 pastw wysoko rozwinitych z udziaem USA, krajw wsplnot Europejskich, Japonii, Kanady i innych krajw OECD, ktre nastpnie jako Grupa 24 udzielay Polsce i Wgrom pomocy gospodarczej41. 24 listopada 1989 Grupa 24, w ktrej gwn rol odgryway pastwa Wsplnot Europejskich, podja decyzj o akcji Phare, w ramach ktrej kraje zachodnie oraz midzynarodowe instytucje nansowe staray si uatwi kontynuacj reform w obu krajach postkomunistycznych42. Przed szczytem w Paryu zachodni przywdcy konsultowali si take w kwestii ewentualnego wsparcia midzynarodowego dla reform w ZSRR. Gorbaczow zwraca si do F. Mitterranda o moliwo uczestnictwa w spotkaniach na forum G7, dc do uzyskania wsparcia midzynarodowych instytucji nansowych. Waszyngton nie popiera jednak udziau ZSRR w spotkaniach G7, starajc si uzaleni spraw ewentualnej pomocy midzynarodowej dla Moskwy od dalszego postpu reform politycznych i gospodarczych oraz wsppracy z USA w dziedzinie redukcji zbroje43. Wsparcie reform dla byych krajw bloku wschodniego byo take przedmiotem uzgodnie szczytu G7 w Houston (9-11 lipca 1990)44. Od maja 1990 r. programy Grupy 24 zostay rozszerzone o Czechosowacj, NRD, Jugosawi i Bugari; kryteria przyznawania pomocy obejmoway rwnie reformy polityczne - dlatego z grona benecjentw wyczona zostaa Rumunia, gdzie pod rzdami Iona Iliescu utrzymywa si autorytarny styl rzdw45. New York Times szacowa, e do lipca 1990 r. oglna
40 Zob. Time, G. B o l t e , Making Deals in Poland, 18 grudnia 1989 r.; artyku dostpny jest pod adresem Time: URL http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,959376,00.html. Zob. Statement by Press Secretary Fitzwater on the Presidential Economic Delegation to Poland, 15 listopada 1989 r.; tekst komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1200&year=1989&month=11 41 Declaration of East-West Relations, July 15, 1989, G7 Summit: Paris, July 14-16, 1989; tekst dokumentu dostpny jest pod adresem G8 Information Centre na Uniwersytecie Toronto: URL http://www.g8.utoronto.ca/summit/1989paris/east.html. Por. G. B u s h , B. S c o w c ro ft , op. cit., s. 137-140. 42 Zob. J. K u k u k a , op. cit., s. 395-396; zob. Statement by Press Secretary Fitzwater on Western Economic Support for Reform in Poland and Hungary; tekst komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/ public.papers.php?id=1267&year=1989&month=11 43 Zob. G. B u s h , B. S c o w c ro ft , op. cit., s. 137-140. 44 Statement by Press Secretary Fitzwater on President Bushs Meeting with President Francois Mitterrand of France Prior to the Houston Economic Summit; 9 lipca 1990; tekst komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=2060&year=1990&month=7. Zob. take Houston Economic Summit Political Declaration: Securing Democracy, 10 lipca 1990; tekst deklaracji dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu. edu/research/public_papers.php?id=2063&year=1990&month=7. Por. J. Ku k u k a , op. cit., s. 381. 45 Zob. J. K u k u k a , op. cit., s. 395-396; zob. Statement by Press Secretary Fitzwater on Western Economic Support for Reform in Poland and Hungary, 28 listopada 1989; tekst komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary. tamu.edu/research/public_papers.php?id=1267&year=1989&month=11

Materiay

219

pomoc dla Polski i Wgier od Grupy 24 sigaa 14 mld dolarw uwzgldniajc redukcj dugw przy czym udzia USA w tym wsparciu mia siga 938 mln dolarw. Oceniano wwczas, e decyzja Grupy 24 o rozszerzeniu pomocy tylko dla wybranych krajw Europy Wschodniej miaa odpowiada przyjtej przez administracj Busha polityce demokratycznego rnicowania, polegajcej na uzalenianiu spraw pomocy dla Europy Wschodniej od postpw reform i poszanowania praw czowieka46.

USA WOBEC BUDOWY NOWEGO ADU EUROPEJSKIEGO

Koniec konfrontacji Wschd-Zachd oraz stopniowy demonta bloku wschodniego, ktremu towarzyszya zmiana charakteru relacji USA z ZSRR i krajami Europy Wschodniej, stwarzay nowe podstawy dla polityki wspierania demokratyzacji dawnych krajw komunistycznych. Bardzo istotne znaczenie dla likwidacji radzieckiej strefy wpyww i spraw przemian wschodnioeuropejskich przypisuje si spotkaniu prezydenta Busha z M. Gorbaczowem na Malcie 2-3 grudnia 1989 r.47 Podczas rozmw, w ktrych po stronie amerykaskiej wzili udzia take m.in. J. Baker, B. Scowcroft i R. Blackwill z NSC, a po stronie radzieckiej szef MSZ E. Szewardnadze, A. Jakowlew z Komitetu Centralnego oraz doradcy Gorbaczowa A. Czerniajew i A. Dobrynin, poruszono sprawy przemian w Europie Wschodniej i Ameryce rodkowej, kwestie rozbrojeniowe, zagadnienia wsppracy gospodarczej oraz problem zjednoczenia Niemiec48. Na Malcie prezydent Bush deklarowa poparcie dla pierestrojki i podkrela, e USA oczekuj kontynuowania przemian demokratycznych w Europie Wschodniej, a Gorbaczow porednio zaakceptowa zachodzce zmiany w Europie, uznawa potrzeb amerykaskiej obecnoci wojskowej w Europie i deklarowa poszanowanie oglnych zasad wsppracy midzynarodowej; cz obserwatorw uznao to spotkanie za ostateczny koniec zimnej wojny49. 3 grudnia 1989 r. Gorbaczow, odpowiadajc na pytania dziennikarzy o swj stosunek do zmian w Europie Wschodniej i doktryn Breniewa stwierdzi, e kady nard powinien niezalenie okrela swoj przyszo i wyrazi si przychylnie na temat procesw demokratyzacji w krajach regionu50. Szczyt amerykasko-radziecki w Waszyngtonie i Camp David 30 maja 3 czerwca 1990 r. wiadczy o zamkniciu pewnej epoki w stosunkach Moskwy i Waszyngtonu. Podczas spotkania Gorbaczow deklarowa, e proces budowy
46 Zob. The New York Times, T. F ri e d m a n , 24-Nation Group Expands Aid Plan in Eastern Europe, July 5, 1990; artyku dostpny jest pod adresem The New York Times: URL http://query. nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C0CE3DA113BF936A35754C0A966958260&fta=y 47 J.L. G a d d i s , Zimna wojna..., s. 288-290. 48 Statements by Press Secretary Fitzwater on the Presidents Meetings with Soviet Chairman Mikhail Gorbachev in Malta, 2 grudnia 1989, tekst komunikatu prasowego dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_

papers.php?id=1286&year=1989&month=12
49 Por. J.L. G a d d i s , Strategie..., s. 509 oraz J.L. G a d d i s , Zimna wojna..., s. 289-290. Por. take J. K u k u k a , op. cit., s. 380-381. 50 G.H.W. Bush, Remarks of the President and Soviet Chairman Gorbachev and a Question-andAnswer Session with Reporters in Malta, 3 grudnia 1989; tekst wystpienia prezydenta dostpny jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/ research/public_papers.php?id=1291&year=1989&month=12

220

Materiay

systemu demokratycznego w ZSRR powiedzie si, a Bush mwi o poparciu USA dla pierestrojki i chwali dotychczasowe reformy Gorbaczowa51. Koniec konfrontacji wojskowej i politycznej miay potwierdza porozumienia dotyczce kontroli i ograniczenia arsenaw broni masowego raenia, redukcji konwencjonalnych si zbrojnych w Europie oraz rozwoju kontaktw gospodarczych; uzgodniono, e do koca roku bdzie podpisany ukad START52. Zawarta zostaa wieloletnia umowa zboowa, o ktr zabiega Gorbaczow; sprawa wanej dla ZSRR klauzuli najwyszego uprzywilejowania w kontaktach handlowych z USA zostaa uzaleniona od przyjcia ustawy emigracyjnej, nad ktr pracowaa wwczas Rada Najwysza Zwizku53. Podczas szczytu poruszone zostay trudne problemy sporne przyszoci Niemiec i krajw batyckich, w ktrych prezydent Bush konsekwentnie podtrzymywa amerykaskie stanowisko, odwoujc si do prawa narodw do samostanowienia; siln amerykask kart przetargow w tych negocjacjach pozostawaa sprawa umw handlowych i wsparcia midzynarodowych instytucji gospodarczych dla ZSRR54. Po rozmowach Bush przyzna, e wystpiy napicia w rozmowach dotyczcych krajw batyckich, co miao wpyw na negocjacje na temat stosunkw handlowych i powtarza, e USA nie uznaj inkorporacji krajw batyckich, ktre maj prawo do samostanowienia. Gorbaczow przekonywa, e prawa republik s rozszerzane i rozwizaniem moe by federacja. Nie osignito wwczas porozumienia w sprawie Niemiec Gorbaczow nadal nie zgadza si na rozszerzenie NATO o obszar NRD55. Problem modelu zjednoczenia Niemiec, ktry znalaz ostatecznie rozwizanie w ramach zainicjowanej przez Bakera formuy rozmw 2+4, odgrywa szczegln rol w zaoeniach Waszyngtonu, dotyczcych budowy nowego adu europejskiego. Celem administracji Busha byo doprowadzenie do takiego modelu zjednoczenia, ktry gwarantowaby pozostanie Niemiec w strukturach NATO i zachowanie dotychczasowej roli RFN jako kluczowego sojusznika USA. Sprawa zjednoczenia Niemiec stanowia istotny czynnik w szerszej polityce amerykaskiej nakierowanej na zastpienie
51 G. Bush, Toasts at the State Dinner for President Mikhail Gorbachev of the Soviet Union, 31 maja 1990. Zob. tekst tego wystpienia pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1934&year=1990&month=5 52 G. Bush, Remarks on Signing Soviet-United States Bilateral Agreements, 1 czerwca 1990; tekst wystpienia prezydenta pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1936&year=1990&month=6. Zob. take Soviet-United States Joint Statement on the Treaty on Strategic Offensive Arms, 1 czerwca 1990; tekst wsplnego owiadczenia amerykasko-radzieckiego pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1937&year=1990&month=6 53 Excerpts of White House Fact Sheets on Soviet-United States Bilateral Agreements, 1 czerwca 1990; tekst wystpienia prezydenta pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1941&year=1990&month=6 54 G. Bush, Remarks and an Exchange with Reporters on the Soviet-United States Summit, 31 maja 1990; tekst wystpienia prezydenta pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1932&year=1990&month=5 55 News Conference of President Bush and President Mikhail Gorbachev of the Soviet Union, 3 czerwca 1990; zapis z konferencji prasowej pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1946&year=1990&month=6. Zob. Excerpts of White House Fact Sheets on Soviet-United States Scientic and Commercial Agreements, 31 maja 1990; tekst dokumentu pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1933&year=1990&month=5. Zob. take J. K i w e rs k a , Gra o Europ..., s. 74-75. Por. J. Ku k u k a , op. cit., s. 381.

Materiay

221

porzdku jataskiego adem opartym na zachodnich instytucjach midzynarodowych a zwaszcza NATO, ktre miay zagwarantowa stabilno i nieodwracalno procesu przemian w Europie Wschodniej. Administracja amerykaska uwaaa spraw utrzymania statusu Niemiec jako penego czonka NATO za wykraczajc poza kwestie obronne ze wzgldu na polityczn rol Sojuszu, a take ze wzgldu na sytuacj w Europie Wschodniej, w ktrej trway niezakoczone procesy transformacji; rozpad dotychczasowych struktur bezpieczestwa opartych na Ukadzie Warszawskim powodowa rwnie obawy Waszyngtonu przed destabilizacj, ktra stworzyaby zagroenie dla Zachodu56. Jesieni 1989 r. Waszyngton deklarowa ostrone poparcie dla zjednoczenia Niemiec; Biay Dom zabiega jednoczenie o zachowanie dotychczasowej roli NATO w Europie i monitorowa przebieg rozmw Bonn z Moskw. 18 wrzenia 1989 r. odpowiadajc na pytania dziennikarzy prezydent Bush owiadczy, e sprawa zjednoczenia Niemiec powinna zalee od samych Niemcw, a jeeli zostaaby waciwie zaplanowana to nie powinna budzi obaw i nie narusza zachodnich interesw57. Sprawy przyszoci Niemiec w NATO byy poruszone m.in. w rozmowie G. Busha z kanclerzem Kohlem 23 padziernika 1989 r., podczas ktrej niemiecki przywdca deklarowa, e nie dopuci do osabienia NATO, a G. Bush podkrela, e bez NATO zmiany w Europie Wschodniej nie byyby moliwe i nie wyobraa sobie scenariusza neutralizacji Niemiec58. Po spotkaniu na Malcie Gorbaczow wymijajco odpowiedzia na pytania dotyczce zjednoczenia Niemiec, zaznaczajc, e oba kraje niemieckie s suwerenne i nie naley przyspiesza sztucznie zachodzcych procesw59. Dyplomacja amerykaska zaja w sprawie zjednoczenia Niemiec zdecydowan postaw, wspierajc 10-punktowy plan przedstawiony przez H. Kohla 28 listopada 1989 r.; celem polityki Waszyngtonu na tym odcinku byo przede wszystkim utrzymanie zobowiza RFN wobec NATO, a tym samym umocnienie wojskowej obecnoci USA w Europie60. Majc to na uwadze, administracja Busha staraa si stopniowo przezwycia opr ZSRR przed zachodnim modelem zjednoczenia. Pomimo zakoczonych powodzeniem zabiegw H. Kohla o zgod radzieckiego przywdcy na zjednoczenie obu pastw niemieckich problemem pozostawao czonkostwo zjednoczonych Niemiec w NATO, ktremu Gorbaczow si opiera. W rozmowie telefonicznej z kanclerzem Kohlem 13 lutego 1990 r. G. Bush zaznaczy, e w sprawie czonkostwa Niemiec w NATO ustpstwa wobec ZSRR nie s moliwe; Kohl ponowi zapewnie-

56 Statement of Deputy Assistant Secretary of State James Dobbins before Helsinki Commission, 3 kwietnia 1990, za: Hearing before the Commission on Security and Cooperation in Europe, German Unication and the CSCE Process, April 3, 1990, 101st Congress, 2nd Session, U.S. GPO, Washington D.C., 1990. Zob. G. Bu s h . B. S c o w c ro f t , op. cit., s. 239-283. 57 The Presidents News Conference in Helena, Montana, 18 wrzenia 1989 r.; zapis z konferencji prasowej pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu. edu/research/public_papers.php?id=929&year=1989&month=9 58 Memorandum of telephone conversation, Telephone Call from Chancellor Helmut Kohl of the Federal Republic of Germany, 23 padziernika 1989; kopia zapisu rozmowy telefonicznej dostpna jest pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/ research/pdfs/telcon6-23-89.pdf 59 Remarks of the President and Soviet Chairman Gorbachev and a Question-and-Answer Session with Reporters in Malta, 3 grudnia 1989; tekst wystpienia prezydenta pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http:// bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id= 1291&year=1989&month=12 60 J. Ki w e rs k a , Gra o Europ...., s. 74-75.

222

Materiay

nia, e wyklucza neutralizacj Niemiec61. W Bonn zdania na temat charakteru czonkostwa Niemiec w NATO po zjednoczeniu pozostaway jednak mocno podzielone; z tego wzgldu o ile w kwestii samego zjednoczenia decydujc rol odgrywaa polityka kanclerza Kohla, stanowisko Busha charakteryzowao przypisanie szczeglnej wagi do podtrzymania wizi w ramach Sojuszu Pnocnoatlantyckiego62. Sprawa przyszoci Niemiec zostaa ostatecznie wyjaniona w ramach serii spotka w formule 2+4, ktre byy prowadzone pomidzy 4 maja a 12 wrzenia 1990 r., przy czym Stany Zjednoczone staray si wspiera koncepcj zjednoczenia realizowan przez Bonn. Po lipcowym spotkaniu Kohla z Gorbaczowem w Stawropolu ostatnia runda rokowa 2+4 w Moskwie moga zakoczy si przyjciem modelu zjednoczenia Niemiec, przy ktrym obstaway Stany Zjednoczone; Niemcy pozostay w NATO, a wojska radzieckie miay by wycofane z NRD. 3 padziernika 1990 r. nastpio formalne zjednoczenie Niemiec, a 22 stycznia 1991 r. rozpocza si ewakuacja wojsk radzieckich z NRD 63. Wczeniej nastpiy kolejne odsony demontau komunistycznych aparatw wadzy w Europie Wschodniej. W grudniu 1989 r. obalony zosta N. Ceausescu, a Vaclav Havel wybrany zosta prezydentem Czechosowacji. W 1990 r. proces demontau komunistycznych dyktatur w regionie by kontynuowany za spraw wyborw, w ktrych sukces odnosiy siy opozycyjne. W marcu i kwietniu 1990 r. opozycja zwyciya w wyborach na Wgrzech, w czerwcu Forum Obywatelskie wygrao wybory w Czechosowacji, a w grudniu Lech Wasa zosta prezydentem RP64.

ROLA KBWE I NATO W PROCESIE ZJEDNOCZENIA EUROPY Z PERSPEKTYWY WASZYNGTONU

Oprcz samodzielnych inicjatyw dotyczcych przemian w Europie Wschodniej USA udzielay poparcia dziaaniom wielostronnym. Kolejne etapy rozpadu radzieckiej strefy wpyww i dotychczasowych struktur bezpieczestwa w Europie Wschodniej skaniay Waszyngton do poparcia krokw zmierzajcych do wkomponowania tego regionu w ramy tworzone przez instytucje euroatlantyckie, zgodnie z logik zastpowania porzdku jataskiego przez system midzynarodowy tworzony przez mocarstwa zachodnie. Jak zapowiada prezydent Bush w maju 1990 r., Stany Zjednoczone za porednictwem szefa delegacji Stanw Zjednoczonych na forum KBWE Maxa Kampelmana miay zabiega o rozszerzenie mandatu KBWE w zakresie spraw zwizanych z demokratyzacj i prawami czowieka; jak ogosi amerykaski przywdca w wystpieniu z 12 maja, prace w ramach KBWE powinny suy wprowadzeniu nowych demokracji wschodnioeuropejskich do wsplnoty midzynarodowej tworzonej przez pastwa zachodnie65. Niemniej w obrbie administracji utrzymyway si opinie, e instytucje KBWE byy zbyt sabe
61 Memorandum of telephone conversation, Telephone Call from Chancellor Helmut Kohl of the Federal Republic of Germany, 13 lutego 1990. 62 Zob. G. B u s h , B. S c o w c ro ft , op. cit., s. 271-273; zob. J. K i w e rs k a , Gra o Europ..., s. 75. 63 J. K u k u k a , op. cit. 387- 388; A. Patek, J. Rydel, J.J. Wc (red.), Najnowsza historia wiata..., s. 919-921; K. Mi c h a e k , Amerykaskie stulecie..., s. 674-675. 64 A. Patek, J. Rydel, J.J. Wc (red.), Najnowsza historia wiata, s. 918-920; J. K u k u k a , op. cit., s. 389. 65 G. Bush, Remarks at the University of South Carolina Commencement Ceremony in Columbia; tekst wystpienia prezydenta pod adresem George Bush Presidential Library and Museum: URL http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=1874&year=1990&month=5

Materiay

223

i zbyt podatne na parali, by wspiera proces demokratycznej transformacji krajw postkomunistycznych66. Spotkanie w Kopenhadze na temat ludzkiego wymiaru KBWE (od 5 do 29 czerwca 1990 r.) zakoczyo si przyjciem przez 35 krajw europejskich oraz USA i Kanady dokumentu podkrelajcego przywizanie wszystkich sygnatariuszy do zasad demokracji, pastwa prawa i praw czowieka67. W efekcie spotkania KBWE w Paryu w dniach 19-21 listopada 1990 r. przyjta zostaa wana dla wspierania demokratyzacji Paryska Karta Nowej Europy, ktrej zapisy potwierdzay consensus krajw europejskich w sprawie uznania demokratycznej formy rzdw za jedyn dopuszczaln. W aneksie do Karty sygnatariusze zobowizali si m.in. przestrzega regu demokracji, organizowa regularnie wolne wybory, respektowa zasady powszechnego prawa wyborczego, chroni prawa czowieka i swobody jednostki oraz wolno mediw, a take zgodzili si na obecno zagranicznych obserwatorw wyborczych68. Podczas spotkania paryskiego osignito take porozumienie w kwestii instytucjonalizacji procesu KBWE, powoujc nowe organy Rad, Komitet, Sekretariat, Centrum Przeciwdziaania Koniktom oraz Biuro Wolnych Wyborw, wykonujce zadania dotyczce obserwacji wyborw i szerzenia wiedzy o funkcjonowaniu instytucji pastwa demokratycznego69. Zaoenia europejskiej polityki Waszyngtonu znajdoway odbicie w zmieniajcej si doktrynie NATO. Deklaracja przyjta w wyniku ustale londyskiego spotkania Rady Pnocnoatlantyckiej 6 lipca 1990 r. mwia o nowych ramach wsppracy z przechodzcymi okres transformacji krajami Europy Wschodniej i ZSRR oraz o rozszerzeniu politycznego komponentu Sojuszu w odpowiedzi na nowe wyzwania i kres konfrontacji zimnowojennej. Deklaracja podkrelaa, e czonkowie NATO nie uwaaj ju krajw Ukadu Warszawskiego za przeciwnikw i zapraszaa ZSRR oraz Polsk, Czesk i Sowack Republik Federacyjn, Bugari, Wgry i Rumuni do nawizania staych kontaktw dyplomatycznych z Sojuszem70. Po spotkaniu londyskim prezydent Bush, odpowiadajc na pytanie, czy kraje Europy Wschodniej mogyby znale si w NATO, stwierdzi, e zostao wystosowane otwarte zaproszenie i cho na razie byoby to przedwczesne nie mona wykluczy takiego scenariusza71. 7 czerwca 1991 r. podczas spotkania Rady Pnocnoatlantyckiej w Kopenhadze, przyjto deklaracj dotyczc partnerstwa Sojuszu z pastwami Europy rodkowej i Wschodniej72. Wskazano, e proces zblienia tych krajw do instytucji zachodnich bdzie postpowa w ramach stworzonych przez ustalenia KBWE i w odniesieniu do
J. Ki w e rs k a , Gra o Europ...., s. 163. Document of the Copenhagen meeting of the Conference on the human dimension of the CSCE; tekst dokumentu dostpny jest pod adresem OBWE: URL http://www.osce.org/documents/odihr/ 1990/06/13992_en.pdf. Por. E. Cz i o m e r, L. Zy b l i k i e wi c z , op. cit. s. 324. 68 Zob. Paryska Karta Nowej Europy, 21 listopada 1990; tekst dokumentu dostpny jest pod adresem OBWE: URL http://www.osce.org/documents/mcs/1990/11/4045_en.pdf. Por. J. Ku k u k a , op. cit., s. 383. 69 Paryska Karta Nowej Europy, 21 listopada 1990. 70 Declaration on a transformed North Atlantic Alliance issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council (The London Declaration); tekst deklaracji dostpny jest pod adresem NATO: URL http://www.nato.int/docu/basictxt/b900706a.htm 71 The Presidents News Conference Following the North Atlantic Treaty Organization Summit in London, United Kingdom, 6 lipca 1990; zapis konferencji prasowej G.H.W. Busha dostpny jest pod adresem Bush Library http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=2056&year=1990&month=7 72 Partnership with the Countries of Central and Eastern Europe (Statement issued by the North Atlantic Council Meeting in Ministerial Session, 7 czerwca 1991; tekst owiadczenia dostpny jest pod adresem NATO: URL http://www.nato.int/docu/basics.htm
66 67

224

Materiay

postpw w dziedzinie demokratyzacji w Europie Wschodniej (pkt. 4). W deklaracji kopenhaskiej podkrelono take, e czonkowie NATO bd usilnie wspiera reformy podjte w krajach Europy rodkowej i Wschodniej, tzn. budow demokratycznego systemu rzdw opartego na praworzdnoci i poszanowaniu praw czowieka oraz gospodarek rynkowych (pkt. 6). Rola NATO w zakresie wspierania obranego przez kraje wschodnioeuropejskie kierunku przemian miaa polega na rozwoju wsppracy w dziedzinie wojskowej i politycznej, obejmujcej programy eksperckie, dziaania informacyjne oraz kontakty na szczeblu parlamentarnym (pkt. 9)73. Proces rozszerzajcy zakres oddziaywania NATO na obszar Europy Wschodniej nabiera szczeglnego znaczenia wobec koniktu jugosowiaskiego. 25 czerwca 1991 r. Chorwacja i Sowenia ogosiy niepodlego, a dwa dni pniej nastpia interwencja wojsk jugosowiaskich, w wyniku ktrej doszo do eskalacji dziaa wojennych74. Niemal rwnolegle z eskalacj koniktu na Bakanach postpowa demonta struktur midzynarodowych utworzonych pod auspicjami ZSRR 28 czerwca 1991 r. zostao rozwizane RWPG, a 1 lipca 1991 r. Ukad Warszawski75. Waszyngton i jego sojusznicy z Europy Zachodniej nie od razu byli w stanie doj do porozumienia w sprawie miejsca krajw wschodnioeuropejskich w strukturach euroatlantyckich. Deklaracja rzymska, przyjta 8 listopada 1991 r. podczas spotkania Rady Pnocnoatlantyckiej z udziaem gw pastw i rzdw przedstawia ogln wizj architektury bezpieczestwa czcej Europ i Ameryk Pnocn, ktr miay tworzy NATO, KBWE, Wsplnoty Europejskie, UZE i Rada Europy oraz ugrupowania regionalne76. Zgodnie z ocjalnymi zaoeniami w zmienionych realiach NATO powinno odpowiada przede wszystkim na zagroenia regionalne, uwzgldniajc aspekty polityczne zwizane z przemianami w Europie Wschodniej. W deklaracji rzymskiej podkrelono, e kraje Sojuszu popieraj i oferuj praktyczn pomoc krajom Europy Wschodniej w okresie transformacji, poniewa dotyka ona interesw Zachodu w dziedzinie bezpieczestwa (pkt. 9). W dokumencie tym stwierdzono rwnie, i NATO moe stworzy bezpieczne ramy dla ewolucji krajw Europy rodkowej uatwiajc im spenienie zobowiza podjtych w ramach KBWE i nadanie demokratycznym przemianom nieodwracalnego charakteru; w tym kontekcie podkrelona zostaa zaleno pomidzy postpem demokratyzacji w tym regionie a perspektyw rozbudowy wizi z NATO (pkt. 10). Deklaracja rzymska przewidywaa take dalszy rozwj kontaktw instytucjonalnych pomidzy NATO a krajami dawnego Ukadu Warszawskiego na szczeblu ministerialnym, dyplomatycznym i wojskowym (pkt. 11). W wyniku ustale szczytu w Rzymie zostaa ustanowiona Pnocnoatlantycka Rada Wsppracy (North Atlantic Cooperation Council) forum konsultacyjne obejmujce czonkw Sojuszu i dziewi krajw Europy rodkowej i Wschodniej, ktre w 1992 r. zostao poszerzone o czonkw Wsplnoty Niepodlegych Pastw77.
Ibidem. A. Patek, J. Rydel, J.J. Wc (red.), Najnowsza historia wiata..., s. 921. 75 Ibidem. 76 Declaration on Peace and Cooperation issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council (including decisions leading to the creation of the North Atlantic Cooperation Council (NACC) (The Rome Declaration), 8 listopada 1991; tekst owiadczenia dostpny jest pod adresem NATO: URL http://www.nato.int/docu/basictxt/b911108b.htm 77 NATO Handbook, The North Atlantic Cooperation Council; informacja dotyczca Pnocnoatlantyckiej Rady Wsppracy dostpna jest pod adresem NATO: URL http://www.nato.int/docu/ handbook/2001/hb020201.htm
73 74

Materiay

225

Znaczenie stopniowego otwierania si NATO dla ewolucji politycznej pastw Europy rodkowo-Wschodniej stao si szybko widoczne - wsppraca w ramach tworzonych przez Sojusz nie tylko odegraa istotn rol w sferze bezpieczestwa, ale take uatwia podtrzymanie orientacji prozachodniej i proeuropejskiej w krajach tego regionu78. Dziaania administracji G.H.W. Busha w zakresie rozszerzenia Sojuszu byy jednak zbyt ostrone, by ostatecznie przesdzi o kierunku ewolucji NATO, a tym samym zapewni stabiln struktur bezpieczestwa dla Europy rodkowej i Wschodniej79.

PODSUMOWANIE

Po wydarzeniach 1989 r. polityka Waszyngtonu zmierzaa do przekazania krajom dawnego bloku wschodniego wyranego komunikatu, e postpy w sferze przemian ustrojowych s warunkiem uzyskania wsparcia gospodarczego i zblienia z Zachodem. Nowy kierunek polityki USA wobec Europy Wschodniej stanowi modykacj polityki rnicowania, polegajc na przyznawaniu preferencji krajom wykazujcym najwiksze postpy w sferze demokratyzacji i w budowie gospodarki rynkowej; po 1989 r. Waszyngton stosowa te same instrumenty, jakie byy wykorzystywane dla nagradzania pastw wykazujcych w okresie zimnej wojny najwiksz niezaleno od ZSRR udogodnienia w stosunkach gospodarczych i handlowych, pomoc zagraniczn, uatwienia w dostpie do amerykaskiego kapitau. Warto zaznaczy, e administracja Busha usiowaa odpowiedzie na postpy wschodnioeuropejskich przemian nie doprowadzajc do nadmiernego zwikszenia amerykaskiego decytu budetowego; metod realizacji tej nieatwej polityki pozostay przede wszystkim dziaania na forum midzynarodowych instytucji gospodarczych, inicjatywy suce rozwojowi kontaktw biznesowych pomidzy USA a krajami dawnego bloku wschodniego oraz projekty wykorzystujce potencja amerykaskich organizacji pozarzdowych.
GRZEGORZ NYCZ Krakw ABSTRACT The administration of George Bush Senior strove to inuence the democratic changes in the countries of the disintegrating Eastern bloc in accordance with its own interests connected with building a new system of security created by Washington, based on Euroatlantic structures and the conception of political-economic transformation of the Soviet Union and its satellites. Propagation of democracy, a political conception initiated by Ronald Reagan, employed propaganda, economic and political instruments as well as means within the scope of foreign aid in order to support anti-communist opposition and interfere in processes of system reforms in the Eastern bloc. In the discussed period, a gradual evolution of American policy can be observed, consisting in a separation of policy toward the Soviet Union from relations with its hitherto satellites. This policy of democratic differentiation favored countries with the fastest rate of liberal transformations. Its instrument was foreign aid, provided among others on the basis of the Support for Eastern European Democracy Act (SEED) by agendas of the American administration Department of State, U.S. Agency for International Development (USAID), National Fund for Democracy (NED) and non-government organizations. Por. J. w i e k -Ka rp o w i c z , P.M. K a c z y s k i , Assisting Negotiated Transition to Democracy. Lessons from Poland, 1980-1999, Warszawa 2006; s. 45-46. E. Cz i o m e r, L. Zy b l i k i e w i c z , op. cit., s. 273-285. 79 J. Ki w e rs k a , Gra o Europ..., s. 163.
78

226

Materiay

RYWALIZACJA I WSPPRACA POMIDZY USA A UNI EUROPEJSK NA FORUM WTO


Stany Zjednoczone i Unia Europejska s obecnie najwikszymi potgami ekonomicznymi i najwaniejszymi dla siebie partnerami handlowymi. Rozwj wsppracy gospodarczej midzy nimi ma ogromne znaczenie dla globalnego systemu handlowego. Gospodarki USA i UE wytworzyy ponad 60% wiatowego PKB. Wymiana handlowa midzy nimi to 33% wiatowego handlu towarami i 42% wiatowego handlu usugami (2006 r.). Unia Europejska i USA s te w stosunku do siebie najwikszymi partnerami inwestycyjnymi. Dziki utrzymywaniu cisych transatlantyckich stosunkw ekonomicznych zatrudnienie znajduje cznie od 12 do 14 milionw osb, w tym ponad poowa w Stanach Zjednoczonych1. Od pocztku lat 90. USA i UE podejmoway prby wspdziaania w celu ustabilizowania swoich stosunkw gospodarczych oraz zagodzenia wystpujcych koniktw handlowych. Byy unijny komisarz ds. stosunkw zewntrznych Leon Brittan, komentujc stan relacji unijno-amerykaskich stwierdzi: Istnieje zwizek pomidzy ekonomiczn i polityczn wspprac i partnerstwem. W przypadku wystpienia napicia po jednej ze stron, zawsze pojawia si ryzyko, e ucierpi druga2. Wspdziaanie pomidzy USA i UE jest konieczne do podtrzymania rokowa handlowych prowadzonych na forum WTO zwaszcza, e od czasu zakoczenia rundy urugwajskiej GATT (1986-1994) negocjacje znajduj si w impasie. W obliczu takiej sytuacji coraz czciej mwi si o kocu globalizacji3. Zdaniem zwolennikw tego pogldu powodem takiej sytuacji jest brak postpw w rokowaniach handlowych toczonych w ramach rundy z Doha zainicjowanej w 2001 r. Win za taki stan rzeczy obarczana jest w duej mierze strona amerykaska. W szczeglnoci wskazuje si, e po zakoczonej umiarkowanym sukcesem Konferencji Ministerialnej w Hongkongu (grudzie 2005) liczono na zakoczenie negocjacji w 2006 r. lub najpniej w pierwszym kwartale 2007 r. Przyjcie tak krtkiego terminu ukoczenia rokowa wynikao std, e 1 kwietnia 2007 r. wygasay uprawnienia prezydenta USA do zawierania porozumie handlowych, podlegajcych uproszczonej procedurze ratykacji w Kongresie (fast-track authority). Poniewa nie zostao dotd osignite porozumienie nawet w przypadku rozwizania w przyszoci wszystkich najwaniejszych kwestii negocjacyjnych, jego ratykacja w Stanach Zjednoczonych moe by problematyczna ze wzgldu na liczne poprawki, wnoszone przez grupy lobbingowe. Kolejnym zagroeniem dla obecnej rundy rokowa jest wzrost nastrojw protekcjonistycznych w USA z powodu ogromnego decytu handlowego, dziaajcego na gospodark deacyjnie4. Na tendencje antyliberalne w Stanach Zjednoczonych wpywa rwnie spowolnienie gospodarcze zwizane z wystpieniem kryzysu na rynku nieruchomoci5.
http://ec.europa.eu/trade/issues/bilateral/countries/usa/index_eu.htm Trans-Atlantic trade disputes From conict to crisis?, http://www.euroactiv.com/Article z 21.08.2007 3 G. S t e i n g e rt , The end of globalization?, Der Spiegel Online ze 11.12.2007, www.spiegel.de/ international/world/html 4 Tzn. poprzez zmniejszenie poday pienidza na rynku amerykaskim, spadek pac, a take zmniejszenie si popytu. Decyt USA w handlu zagranicznym wynika w najwikszej mierze z znacznego i taniego importu z Azji (gwnie z Chin). 5 Rocznik Strategiczny 2007/2008, praca zbiorowa pod red. B. Balcerowicza, E. Haliaka, R. Kuniara, D. Popawskiego, H. Szlajfera, Warszawa 2008, s. 83.
1 2

Materiay

227

Inn przeszkod w toczcych si rozmowach o liberalizacji handlu na forum WTO s narastajce od lat nierwnowagi w bilansach handlowych Unii Europejskiej i Stanw Zjednoczonych z Chinami i innymi krajami rozwijajcymi si. Dc do poprawy swoich bilansw UE i USA posuguj si w coraz wikszej mierze rodkami protekcjonistycznymi. W odpowiedzi pastwa rozwijajce si wysuwaj dania ograniczenia wsparcia dla rolnictwa w krajach rozwinitych. Obok Unii Europejskiej do krajw rozwinitych stosujcych w najwikszej mierze rodki protekcjonistyczne w rolnictwie nale Stany Zjednoczone i Japonia. Dla przykadu wsparcie rolnictwa w amerykaskiej ustawie Farm Bill ustalono w wysokoci 28,6 mld USD6. Dla porwnania cakowita warto subwencji bezporednich dla rolnikw w 30 pastwach OECD wyniosa w 2006 r. 268 mld USD. Najwiksze korzyci przyniosy one rolnikom w Szwajcarii i Norwegii (60% dochodw), a nastpnie Japonii (50%), Unii Europejskiej (32%) oraz USA (11%)7. Na obecny stan negocjacji handlowych prowadzonych na forum WTO wpywaj nie tylko dyskusje pomidzy pastwami bogatymi i biednymi, ale rwnie gwatownie przejawiajce si w ostatnich latach konikty handlowe pomidzy USA a Uni Europejsk. Przez wzgld na wielko osiganych obrotw w skali wiatowej rywalizacja pomidzy USA i UE ma decydujcy wpyw na kierunki i tempo liberalizacji handlu.

SPORY HANDLOWE JAKO CZYNNIK UTRUDNIAJCY DIALOG TRANSATLANTYCKI

Na transatlantyckie stosunki handlowe pomidzy Stanami Zjednoczonymi i Uni Europejsk wpywaj dwa przeciwstawne trendy. Z jednej strony obie gospodarki cz nie majce precedensu zalenoci gospodarcze. O ich wadze wiadczy fakt, e w 2005 r. warto wzajemnych przepyww towarw, usug i zagranicznych inwestycji bezporednich przekroczya 1,3 bln USD. Oznacza to, e suma zakupw (liczonych w towarach, usugach i inwestycjach bezporednich) dokonywanych kadego dnia przez obie strony wynosi rednio 3 mld USD8. Z drugiej strony coraz czciej w transatlantyckich stosunkach bilateralnych dochodzi do sporw handlowych, co jest immanentnie zwizane ze zwikszeniem intensywnoci wymiany handlowej. Rozstrzygane s one przez Organ Rozstrzygania Sporw (Dispute Settlement Body DSB) i Organ Odwoawczy (Appelate Body) WTO na podstawie zasad zawartych w Porozumieniu o reguach i procedurach regulujcych rozstrzyganie sporw (Dispute Settlement Understanding DSU)9. Od 1948 r. do poowy 2000 r. USA wystpoway jako strona pozywajca lub pozwana w 340 na cakowit liczb 654 spraw co stanowio 52%. Drugim najwikszym podmiotem korzystajcym z systemu rozstrzygania sporw jest Unia Europejska, ktra we wspomnianym wyej okresie bya stron w 238 sprawach (36%

WTO opens U.S. farm-aid probe, The Wall Street Journal z 18.12.2007 r., w: Rocznik, s. 84. Ibidem. 8 Wicej w: W. H. C o o p e r, EU-U.S. Economic Ties: Framework, Scope, and Magnitude, CRS Report for Congress, RL 30608. 9 Tekst Porozumienia zosta opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 34, poz. 195 z 1998 r. pod nazw Uzgodnienie w sprawie zasad i procedur regulujcych rozstrzyganie sporw Obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 23 lutego 1998 r. w sprawie ogoszenia zacznikw do Porozumienia ustanawiajcego wiatow Organizacj Handlu (WTO).
6 7

228

Materiay

ogu sporw)10. Procent udziau USA oraz UE w systemie rozstrzygania sporw na forum GATT/WTO w analizowanym okresie by wyszy od ich udziau w eksporcie wiatowym (w 1999 r. wynis 16,8% USA i 20,1% UE). Ponadto USA i Unia Europejska wystpuj czsto w sporach na prawach strony trzeciej (third party), co podnioso ich stopie uczestnictwa w sprawach rozstrzyganych przez panele po piciu latach od utworzenia WTO do 88% (USA) i 67% (UE). Stany Zjednoczone i Unia Europejska najczciej wystpuj przeciwko sobie. W latach 1995-2008 UE wniosa ogem 67 skarg, z czego 31 byo skierowane przeciwko Stanom Zjednoczonym11. Z kolei w tym okresie USA sformuoway zarzuty 54 razy, w tym 17 przeciwko Unii12. Poniej, na rysunkach 1 i 2, zosta ukazany udzia USA, UE i pozostaych krajw w systemie rozstrzygania sporw WTO po stronie skarcych oraz skaronych.
Ry s u n e k 1 Czonkowie WTO jako skarcy w latach 1995-2000*

Stany Zjednoczone 30%

Wsplnota Europejska 26%

Pozostali czonkowie WTO 44%


* Na rysunku odniesiono si do wnioskw o rozpatrzenie sporu zoonych w okresie od 1 stycznia 1995 do 18 kwietnia 2000 r. r d o: United States General Accounting Ofce. Testimony before the Subcommittee on International Trade, Committee on Finance, U.S. Senate, U.S. Experience in Dispute Settlement System: The First Five Years, Washington, June 20, 2000, s. 3.

10 E. Bu s h , E. R e i n h a r d t , Testing International Trade Law: Empirical Studies in GATT/WTO Dispute Settlement, in: The Political Economy of International Trade Law: Essays in Honor of Robert E. Hudec, D. Kennedy, J. Southwick eds., Cambridge University Press, 2002, s. 462; G. S h a ffe r, How to Make the WTO Dispute Settlement System Work for Developing Countries: Some Proactive Developing Countries Strategies, ICTSD Resource Paper No 5, Geneva, March 2003, s. 11. 11 Od 1 stycznia 1995 do 7 lutego 2008 r. 12 Obliczenia wasne dokonane na podstawie danych zamieszczonych na stronie internetowej http://www.wto.org./english/tratop_e/dispu_e/dispu_status_e.htm

Materiay Ry s u n e k 2 Czonkowie WTO jako oskareni w latach 1995-2000*

229

17% 25%

5% 5% 6% 6% 7%

29%

Stany Zjednoczone Pozostali cz onkowie WTO Japonia Kanada

Wsplnota Europejska Argentyna Indie Korea Pd.

* Dotyczy spraw wszcztych w okresie pomidzy 1 stycznia 1995 a 1 marca 2000 r. r d o: Jak na rysunku 1, s. 228.

Pomimo tego, i udzia sporw handlowych w oglnej wartoci cakowitego eksportu UE i USA nie jest wysoki (np. w 2000 r. wynosi on 5,4% cakowitego eksportu Stanw Zjednoczonych i 5,1% Unii Europejskiej), nie naley koniktw tych bagatelizowa13. Wpywaj one ujemnie na warto realizowanych strumieni handlowych pomidzy partnerami, utrudniaj harmonizacj stanowisk UE i USA na konferencjach ministerialnych WTO, a take tworz negatywny obraz wielostronnego systemu handlowego w mediach. Konikty handlowe pomidzy USA i UE mona podzieli na trzy grupy14: tradycyjne wynikajce z prowadzonej polityki zagranicznej, regulacyjne. Kategoria tradycyjnych sporw amerykasko-unijnych jest zwizana z klasycznymi argumentami ochrony rynku wewntrznego przed importem z obszaru partnera handlowego. USA i UE podejmuj dziaania protekcjonistyczne pod wpywem da krajowych grup producentw jak rwnie gazi przemysu, domagajcych si zapewnienia
13 G. C. H o fb a u e r, F. Ne u m a n n , EU-US Trade and Investment: An American Perspective, Kennedy School of Government, Harvard University, April 11-12, 2002, Table 3. 14 R. Y. A h e a rn , Trade Conict and the U.S. European Union Economic Relationship, CRS Report for Congress, RL 30732, Washington, 26 July 2006, s. 6-20.

230

Materiay

im przez pastwo ochrony przed konkurencj z zagranicy. Do tej grupy mona zaliczy konikty w zakresie rolnictwa, przemysu lotniczego a take przemysu stoczniowego, dotyczce stosowania rodkw zwalczania nieuczciwego handlu (rodki antydumpingowe, wyrwnawcze itd.). Przykadem tradycyjnego koniktu handlowego jest tzw. transatlantycka wojna stalowa. Antecedencji jej mona dopatrywa si ju w czasie trwania rundy urugwajskiej GATT. W latach 80. przemys stalowy USA i WE przeywa znaczne trudnoci rozwojowe. Przejawiay si one w zmniejszajcym si popycie na stal, co prowadzio do likwidacji hut i zamykania nierentownych wydziaw przedsibiorstw hutniczych. W pierwszej poowie 1992 r. sze najwikszych amerykaskich przedsibiorstw hutniczych stracio okoo 500 mln USD, a najwiksza wczenie korporacja stalowa w Europie francuski Usinor-Sacilor prawie 600 mln USD15. Pogarszajca si sytuacja amerykaskiego przemysu stalowego skonia jego przedstawicieli do wszczcia w poowie 1992 r. postpowa przeciwko dumpingowi i subsydiom udzielanym europejskim producentom sztab stalowych i stali walcowanej, co we Wsplnocie zostao uznane za wojn stalow. Pomimo ustanowienia w 1995 r. WTO oraz wprowadzenia dwuinstancyjnej procedury rozstrzygania sporw pomidzy czonkami organizacji przez Organ Rozstrzygania Sporw, konikt stalowy pomidzy Stanami Zjednoczonymi a Uni Europejsk nie zosta wygaszony. Na nowo rozgorza on w marcu 2002 r. w wyniku naoenia przez USA ce ochronnych na produkty stalowe. Warto zauway, e wzrost amerykaskiego protekcjonizmu w sektorze stalowym wpyn negatywnie na prowadzone w ramach OECD od wrzenia 2001 r. rozmowy w sprawie problemw wiatowego hutnictwa. Ich efektem byo co prawda ograniczenie mocy wytwrczych o 91-95 mln ton do koca 2002 r. i o dalsze 23-33 mln do koca 2005 r., ale objo ono jedynie najmniej efektywne dziay produkcji16. Ze wzgldu na niesprzyjajcy klimat w negocjacjach wywoany posuniciami amerykaskimi, nie udao si uzyska porozumienia w najwaniejszych kwestiach, tj. subsydiw i rodkw polityki handlowej w hutnictwie. U rde koniktu stalowego z 2002 r. leay dziaania na rzecz redukcji wiatowego potencjau wytwrczego w zakresie hutnictwa, ktre stanowiy cz planu pomocy dla amerykaskiego hutnictwa przedstawionego przez prezydenta Georga W. Busha w 2001 r. Podjcia dziaa ochronnych domagali si przedstawiciele amerykaskiego sektora stali, ktrzy odczuli skutki zaamania na rynkach azjatyckich w 1998 r. oraz aprecjacji dolara, co powanie zwikszyo napyw importowanej stali na rynek amerykaski17. W wyniku tego ceny produktw stalowych na rynku amerykaskim spady w kocu 2001 r. do najniszego poziomu od 20 lat. Doprowadzio to do bankructwa okoo 30% producentw stali. W efekcie USA zdecydoway si na naoenie dodatkowego ca na produkty stalowe jak rwnie produkty rekomendowane przez amerykask Komisj ds. Handlu Midzynarodowego (US International Trade Commission) w wysokoci od 7% do 30% na trzy lata18. Uzasadniajc naoenie ca Stany Zjednoczone wskazyway, e zastosowanie tego rodka ochronnego nie narusza porozumie nadzorowanych przez WTO, poniewa z zakresu ce wyczono kraje rozwijajce si, kraje, ktrym USA przyznay klau15 Z.W. P u l e c k i , System rodkw kontroli handlowej Unii Europejskiej w warunkach globalizacji, Pozna 2001, s. 197. 16 Por. High Level Meeting on Steel, 18-19 April 2002, Washington OECD Center, www.oecdwash.org 17 E. K a l i s z u k , Transatlantycka Wojna Stalowa, Wsplnoty Europejskie nr 4 (127), 2002, s. 40. 18 Zob. Presidential Proclamation 7529 of 5 March, 2002 r.

Materiay

231

zul najwikszego uprzywilejowania w handlu (Kanad i Meksyk czonkw NAFTA) oraz Izrael i Jordani, z ktrymi podpisano umowy o wolnym handlu. Posunicia te w duej mierze wymierzone byy w UE, ktra jest najwikszym odbiorc amerykaskiej stali. Obawiajc si zwikszonego importu tego surowca na jej rynek, Unia Europejska zdecydowaa si na wzmocnienie ochrony przed dodatkowym napywem stali, w szczeglnoci poprzez zastosowanie rodkw odwetowych oraz zoenie wniosku o powoanie panelu i rozstrzygnicie sprawy przez Organ Rozstrzygania Sporw WTO. W zakresie rodkw odwetowych UE wprowadzia dodatkowe ca w wysokoci od 14,9 do 26% na 12 produktw stalowych, ktre zostay objte sankcjami amerykaskimi. Znacznie powaniejsze w skutkach byy dziaania podjte przez UE w wiatowej Organizacji Handlu. Strona unijna 7 marca 2002 r. wystpia o konsultacje ze Stanami Zjednoczonymi, szukajc jednoczenie poparcia ze strony Japonii, Korei, Chin, Szwajcarii, Norwegii, Nowej Zelandii i Brazylii. Kraje te zaday ustanowienia panelu 3 czerwca 2002 r. W odpowiedzi USA 16 wrzenia 2002 r. zoyy wniosek o ustanowienie panelu w celu rozwaenia unijnych rodkw antyimportowych19. Warto doda, e niniejsza sprawa bya przedmiotem rozstrzygni zarwno Organu Rozstrzygania Sporw jak rwnie Organu Odwoawczego. Ten ostatni 10 listopada 2003 r. wyda raport na skutek wniosku o rozstrzygnicie sporu wniesionego przez UE, a take okrelone wyej pastwa przeciwko USA. Stwierdzono w nim, e rodki zastosowane przez stron amerykask byy niezgodne z Porozumieniem WTO w sprawie rodkw ochronnych (safeguards) a take Ukadem GATT 1994. W efekcie tych ustale prezydent Bush podj 4 grudnia 2003 r. decyzj o zniesieniu stosowania rodkw ograniczajcych import stali, pomimo naciskw ze strony zwizkowcw argumentujcych, e posunicie to spowoduje utrat pracy przez okoo 26 tysicy pracownikw amerykaskiego sektora stalowego. UE zareagowaa wydaniem przez Rad w dniu 12 grudnia 2003 r. regulacji w sprawie zaprzestania stosowania rodkw odwetowych wobec USA. Drug ze sfer, w ktrej dochodzi do amerykasko-unijnych mini-wojen handlowych, jest zagraniczna polityka handlowa. Przyczynami koniktw s z jednej strony eksterytorialne i unilateralne postanowienia zawarte w prawodawstwie amerykaskim, rozcigajce zakres jego obowizywania na poziom midzynarodowy. Z drugiej strony nale do nich preferencyjne warunki w handlu UE z krajami trzecimi. Przykadami tych pierwszych s ustawy amerykaskie Helmsa-Burtona i DAmato-Kennedy z 1996 r. nakadajce sankcje na europejskie rmy inwestujce na Kubie, w Libii i Iranie. Z kolei obawy wyraane przez USA dotycz w gwnej mierze umw o stowarzyszeniu z UE pastw kontynentu afrykaskiego oraz strefy Karaibw i Pacyku20. Zdaniem strony amerykaskiej dziaania UE w tym wzgldzie stanowi naruszenie obowizujcej w WTO doktryny Lamy21, zgodnie z ktr wprowadzono moratorium na inicjatywy bilateralnych i regionalnych handlowych porozumie preferencyjnych, w celu wspierania wielostronnego systemu handlowego podczas rundy z Doha22. Wedug strony amerykaskiej przykadem unijnych dziaa wzmacniajcych tendencje do regionali19 F. Bre u s s , Economic Integration, EU-US Trade Conicts and WTO Dispute Settlement, FIW Working Paper No 1, Vienna 2007, s. 15. 20 Ramy wsppracy pastw Afryki, Karaibw i Pacyku ze Wsplnot s wyznaczane obecnie przez Porozumienie o Partnerstwie z Kotonu, podpisane 23 czerwca 2000 r. na 20 lat. 21 Pascal Lamy peni obecnie funkcj Dyrektora Generalnego WTO. 22 J. K a c z u rb a , Dylematy obecnej polityki handlowej Unii Europejskiej, w: E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Unia Europejska w gospodarce wiatowej - nowe uwarunkowania, Warszawa 2007, s. 123.

232

Materiay

zmu jest prowadzenie rozmw przez UE w celu zawarcia umw dwustronnych (bilateralnych) o wolnym handlu z Indiami, ASEAN oraz Republik Korei, w odniesieniu do ktrych Komisja otrzymaa ju formalny mandat negocjacyjny. Do trzeciej grupy koniktw handlowych pomidzy USA i UE naley zaliczy te, ktre s wynikiem prowadzonej przez nie polityki wewntrznej. Wyraa si ona w stosowaniu regulacji i standardw ograniczajcych zagraniczn konkurencj, ktre uzasadnia si argumentami socjalnymi, kulturowymi i ekologicznymi. Do przykadw mona zaliczy kwesti zakazu importu z USA wszelkich ywych i przetworzonych zwierzt hodowlanych za pomoc hormonw wzrostu na terytorium UE, zakazu importu do UE amerykaskiej ywnoci modykowanej genetycznie23, a take wprowadzenie unijnych restrykcji w sektorze audiowizualnym (uprzywilejowanie w nadawaniu programw europejskich kosztem produkcji amerykaskich ze wzgldu na ryzyko amerykanizacji kultury europejskiej)24. Najbardziej znany konikt handlowy wynikajcy z polityki wewntrznej, a prowadzony przez wiele lat na forum wiatowej Organizacji Handlu obrazuje sprawa z powdztwa USA przeciwko Unii Europejskiej w przedmiocie naoonego przez ni zakazu importu wszelkich ywych i przetworzonych zwierzt hodowanych za pomoc hormonw wzrostu (DS26)25. Sprawa europejskiego zakazu na uywanie hormonw pojawia si ju w latach 70. XX wieku. Wizaa si z nielegalnym uyciem dietylostilbestrolu (DES) do produkcji cielciny we Francji, ktrej spoywanie, zdaniem opinii publicznej, byo przyczyn zaburze hormonalnych u dzieci i modziey we Woszech a take powika zdrowotnych u noworodkw. Efektem tego by konsumencki bojkot producentw cielciny, uywajcych do jej produkcji hormonw wzrostu. Brak zaufania konsumentw do produktw zawierajcych hormony zosta dostrzeony w latach 80. przez wczesn Rad Ministrw EWG, ktra dyrektywami z 31 lipca 1981 (81/602/EEC) oraz 31 grudnia 1985 r. (85/649/EEC) wprowadzia zakaz uywania hormonw w hodowli zwierzt, jak i do celw terapeutycznych26. Dyrektywy te uzyskay poparcie ze strony rodowiska naukowego, ktre na zlecenie Rady przygotowao raport znany pod nazw Raportu Lamminga. Jego przedoenie pozwolio na przygotowanie kompleksowego planu monitorowania i kontrolowania uycia hormonw wzrostu. Trzecim z aktw prawnych, a jednoczenie majcym najwiksze znaczenie dla pniejszego sporu ze stron amerykask, bya dyrektywa Rady 88/146/EEC przyjta 16 marca 1988 r., zgodnie z ktr naoono zakaz na import misa i produktw wytwarzanych z uyciem hormonw wzrostu na obszar EWG, co wymierzone byo gwnie w producentw pochodzcych z USA. Stany Zjednoczone kwestionoway ograniczenia naoone na eksport ich produktw misnych ju w 1987 r. argumentujc, e zakaz nie znajdowa uzasadnienia w wietle postanowie Rundy Tokijskiej GATT. Negocjacje dwustronne
23 Zob. C.E. H a n ra h a n , Agricultural Biotechnology: The U.S. EU Dispute, CRS Report for Congress, RS 21556, 10 March 2006. 24 R.Y. A h e a rn , Trade Conict and the U.S. European Union Economic Relationship, CRS Report for Congress, RL 30732, Washington, 26 July 2006, s. 16-21. 25 Por. World Trade Organization Raport of the Panel, EC Measures Concerning Meat and Meat Products (Hormones) Complaint by the United States, WT/DS26/R/USA, August 18, 1997. 26 Zakaz dotyczy szeciu hormonw, z ktrych trzy naturalnie wystpuj u czowieka, jak i u zwierzt. S nimi oestradiol-17, testosteron i progesteron. Z kolei trzy pozostae to hormony sztuczne. Nale do nich trenbolon, zeranol i melangestrol. Naladuj one dziaanie hormonw naturalnych. Wszystkie sze hormonw byo w latach 80. zarejestrowanych w USA jako rodki stymulujce wzrost u zwierzt hodowlanych.

Materiay

233

nie day spodziewanych rezultatw, w zwizku z czym strona amerykaska ustanowia ca odwetowe na eksport produktw z terytorium Unii, ktre zostay ostateczne zniesione dopiero w lipcu 1996 r. Trwajcy od lat 80. spr rozgorza na nowo ju na forum WTO, kiedy to w styczniu 1996 r. Stany Zjednoczone pozway UE o wprowadzenie zakazu importu zwierzt hodowanych za pomoc hormonu wzrostu. Sprawa w 1998 r. zostaa rozstrzygnita na korzy USA. Organ Rozstrzygania Sporw stwierdzi bowiem, e nie ma potwierdzonych naukowo przypadkw stwierdzajcych szkodliwo misa wyprodukowanego z uyciem hormonw wzrostu27. Kiedy UE odmwia zniesienia zakazu, Stany Zjednoczone naoyy sankcje w wysokoci 117 mln USD na unijny eksport. W efekcie tyche dziaa w 2000 r. Komisja Europejska przyja propozycj nowej dyrektywy dotyczcej hormonw. Ostatecznie w padzierniku 2003 r. strona unijna notykowaa do WTO wypenienie wszystkich warunkw naoonych na ni w 1998 r., co okresowo zagodzio konikt.

INNE ZAGADNIENIA SPORNE Z PERSPEKTYWY RELACJI USA-UE

Napicia w stosunkach transatlantyckich spowodowane s nie tylko rnicami w polityce handlowej i wynikajcymi std koniktami handlowymi pomidzy UE i USA. Przyczyn ich pojawiania si jest take odmienna percepcja problemw globalnych, przede wszystkim ochrony rodowiska naturalnego. Podstaw amerykasko-unijnego sporu ekologicznego mona doszukiwa si w odmowie Stanw Zjednoczonych ratykacji Protokou z Kioto w sprawie zmian klimatycznych podpisanego w grudniu 1997 r. W dokumencie tym wyraono zobowizanie pastw uprzemysowionych do zaprzestania emisji gazw cieplarnianych. Pomimo dyplomatycznych wysikw UE, Stany Zjednoczone nie zmieniy swojego stanowiska, co doprowadzio na sesji OECD 17 maja 2001 r. w Paryu do krytyki amerykaskiej polityki rodowiskowej przez europejskich czonkw organizacji. W szczeglnoci pastwa UE zarzuciy USA, e s one odpowiedzialne za emitowanie do atmosfery okoo 25% gazw w skali wiatowej, pomimo e kraj ten zamieszkuje jedynie 5% populacji globu28. Warto tutaj zauway, e w obliczu wiatowego kryzysu nansowego istnieje zagroenie posugiwania si przez Stany Zjednoczone Ameryki jak rwnie Uni Europejsk argumentem ochrony rodowiska naturalnego dla tworzenia nowych barier handlowych. Proekologiczne podejcie do zagadnie handlowych moe bowiem w rzeczywistoci stanowi nadbudow tzw. zielonego protekcjonizmu (green protectionism), czemu przeciwstawia si wiatowa Organizacja Handlu. Zdaniem P. Lamy, penicego urzd Dyrektora Generalnego WTO: Dzisiaj niebezpieczestwem jest stopniowe rozbudowywanie restrykcji, ktre mog powoli dawi handel midzynarodowy i podcina skuteczno polityki na rzecz zwikszenia skumulowanego popytu oraz przywrcenia trwaego wzrostu w skali globalnej29. Przykadem tego typu dziaa mogcych potencjalnie wywoa spowolnienie eksportu towarw pochodzenia rolinnego z UE do USA jest wewntrzna
27 G.C. H u fb a u e r, F. Ne u m a n n , US-EU Trade and Investment: An American Perspective, Paper presented at a conference titled Transatlantic Perspectives on the US and European Economies: Convergence, Conict and Cooperation, Kennedy School of Government, Harvard University, April 11-12, 2002. 28 S. P a rz y m i e s , Stosunki transatlantyckie z perspektywy europejskiej, Stosunki Midzynarodowe nr 1, 2001, s. 26. 29 Szef WTO ostrzega przed wzrostem protekcjonizmu, Gazeta Wyborcza 26.03.2009.

234

Materiay

regulacja amerykaska Lacey Act30. Nakada ona od 1 kwietnia 2009, tj. od momentu wejcia w ycie, szczegowe wymogi na importerw towarw z drewna, produktw papierniczych, mebli i produktw rolinnych (z wyczeniem drzew ywych, bulw, korzeni, kwiatw citych i lici ozdobnych) do USA. Inne postanowienia wyej wskazanego aktu dotycz m.in. zakazu importu, eksportu, transportu, sprzeday i nabywania w handlu midzystanowym i midzynarodowym rolin uzyskanych z naruszeniem prawa stanowego lub prawa innego kraju w celu zapobiegania praktyce nielegalnego wycinania drzew i przemytowi produktw wytworzonych z takich drzew31. Najbardziej kontrowersyjnym, z punktu widzenia zagranicznych partnerw handlowych USA postanowieniem aktu, jest obowizek przedstawiana przez eksporterw z krajw trzecich przy wwozie towarw na obszar celny Stanw Zjednoczonych deklaracji importowych, zawierajcych m.in. informacje dotyczce rodzaju i gatunku wykorzystywanych rolin, wartoci i iloci towaru, oraz kraju pochodzenia towaru32. Na uwag zasuguje tutaj fakt, e naruszenie obowizku przedoenia deklaracji importowej, zatajenie lub podanie nieprawdziwych wiadomoci w zakresie eksportowanych towarw pochodzenia rolinnego traktowane bdzie przez stron amerykask jako przestpstwo cywilne lub kryminalne. Rwnie administracja celna w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej jest wadna kontrolowa sprowadzane towary pod wzgldem ich zgodnoci z deklaracj importera zawart w tzw. jednolitym dokumencie administracyjnym (Single Administration Document SAD), skadanym przy odprawie celnej. Zgodnie z art. 44 Wsplnotowego Kodeksu Celnego33 osoba, ktra wprowadzia towary na obszar celny Wsplnoty, a take osoba, ktra przejmuje odpowiedzialno za przewz towarw po ich wprowadzeniu lub osoba, w ktrej imieniu dziaay wyej wskazane osoby, ma obowizek zoy organom celnym deklaracj skrcon wraz z przedstawieniem im towarw. Na przykadzie Lacey Act wida, e wewntrzne ustawodawstwo jednego z krajw czonkowskich wiatowej Organizacji Handlu moe potencjalnie doprowadzi do wzrostu protekcjonizmu w handlu midzynarodowym. Widoczne jest tutaj napicie wystpujce pomidzy celami deklarowanymi (ochrona rodowiska) a faktycznie osiganymi (zwikszona ochrona rodzimego rynku towarw rolnych). W celu jego redukcji na poziomie globalnym zostaa powoana WTO, ktra aktywnie wcza si w dyskusje dotyczce problemw handlowych sensu stricto oraz sensu largo (np. relacje pomidzy handlem a rodowiskiem) poprzez wypenianie nie tylko funkcji mediatora pomidzy UE a Stanami Zjednoczonymi, ale rwnie przez rozwijanie wasnych oryginalnych inicjatyw prorodowiskowych. Za ich realizacj odpowiada organ pomocniczy organizacji Komitet ds. Handlu i rodowiska. Inny problem stanowi rnice pomidzy USA a UE w negocjacjach na forum WTO. Wynikajce std napicia s uwarunkowane zarwno odmiennoci stanowisk negocjacyjnych, jak rwnie naciskami wywieranymi na obie strony przez czynniki wewntrzne (krajowe). Unia Europejska w negocjacjach preferuje przede wszystkim tematy singapurskie oraz liberalizacj handlu towarami przemysowymi, przy rwnoczesnym ograniczeniu liberalizacji handlu artykuami rolniczymi. Takie stanowisko jest wymuszone przez niechtny stosunek czci pastw do reformowania postanowie traktatu o funkcjonowaniu UE dotyczcych Wsplnej Polityki Rolnej, a take protek30 Obowizujca wersja tego aktu prawnego zostaa przyjta po poprawkach uchwalonych w przyjtej w maju 2008 r. ustawie Farm Bill Act. 31 www.monitorc.pl/roczniki/2009/61.pdf 32 Ibidem. 33 Rozporzdzenie Rady (EWG) nr 2913/92 z dnia 12 padziernika 1992 r. ustanawiajce wsplnotowy kodeks celny.

Materiay

235

cjonistyczne nastawienie lobby europejskich producentw rolnych (zwaszcza francuskich), domagajcych si dalszej ochrony rynkw zbytu na produkowane przez nich towary przed konkurencj zagraniczn. Stany Zjednoczone rwnie podkrelaj wag redukcji ce na towary nierolnicze, jednake gwnym ich celem w negocjacjach na forum WTO jest uzyskanie korzystniejszych warunkw dla rodzimego rolnictwa m.in. poprzez zwikszenie dostpu do rynku rolnego UE.

POLITYCZNE I NORMATYWNE PODSTAWY DIALOGU AMERYKASKO - UNIJNEGO

Stosunki gospodarcze pomidzy USA a UE charakteryzuj si zarwno rywalizacj jak i wspprac. Traktatowe podstawy wsppracy bilateralnej w kwestiach ekonomicznych pojawiy si w latach 90., na co miay wpyw przemiany w Europie rodkowoWschodniej oraz rozpad ZSRR. Doprowadzio to do znacznej intensykacji wsppracy UE i USA. Pierwszym krokiem w tym zakresie bya Deklaracja Transatlantycka (Transatlantic Declaration), ktra okrelia ramy ich wzajemnych stosunkw34. Umawiajce si strony zainicjoway polityczny i gospodarczy dialog na rnych szczeblach, w tym organizowany dwa razy do roku szczyt UE-USA35. Do wzmocnienia wzajemnej wsppracy przyczyni si te podpisany w grudniu 1995 r. Nowy Program Transatlantycki (New Transatlantic Agenda). Nakrelono w nim cztery oglne cele wsppracy36: promocj pokoju, demokracji, stabilnoci i rozwoju na wiecie; reagowanie na globalne wyzwania; przyczynianie si do ekspansji handlu wiatowego; zacienianie wizi transatlantyckich. Wraz z programem transatlantyckim Stany Zjednoczone i Unia Europejska przyjy Plan Wsplnego Dziaania (Joint Action Plan ), w ktrym przewidziano 150 wsplnych zada gospodarczych. W celu intensykacji wsppracy gospodarczej w 1998 r. UE i USA utworzyy mechanizm Transatlantyckiego Partnerstwa Gospodarczego (Transatlantic Economic Partnership TEP). W tworzcym jego cz skadow planie dziaania umawiajce si strony okreliy ramy zarwno dwu-, jak rwnie wielostronnej wsppracy. Priorytetowo, w ramach relacji dwustronnych, potraktowano m.in. takie kwestie, jak: redukcja barier technicznych w handlu, redukcja ce, uatwienia w dostpie przedsibiorstw europejskich i amerykaskich na rynek zamwie publicznych w UE i USA. Natomiast w odniesieniu do relacji wielostronnych uwag skupiono na problemie liberalizacji handlu, take wypracowania wsplnych stanowisk prezentowanych na forum WTO w takich dziedzinach, jak: ochrona rodowiska, usugi, inwestycje, reguy konkurencji, zamwienia publiczne, uatwienia w handlu37. W szczeglnoci dokument TEP przewidywa, e partnerzy prowadzi bd konsultacje w sprawach dotyczcych wsppracy wielostronnej.
34 K. M i c h a o w s k a -G o r y w o d a , Ramy prawno-instytucjonalne zewntrznych stosunkw gospodarczych UE, w: Integracja Europejska, J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michaowska-Gorywoda, Warszawa 2007, s. 362. 35 W spotkaniach tych uczestnicz przewodniczcy Komisji, przewodniczcy Rady UE oraz prezydent USA. 36 A. Gra d z i u k , Stosunki gospodarcze UE-USA. Konsekwencje dla Polski, Biuletyn PISM, nr 28 (132) 21.05.2003, s. 817. 37 Ibidem, s. 818.

236

Materiay

W tym samym roku obie strony ogosiy te propozycj zawarcia Transatlantyckiego Porozumienia o Wolnym Handlu (Transatlantic Free Trade Association TAFTA). Po niepowodzeniu III Konferencji Ministerialnej WTO (Seattle 1999 r.), spowodowanym midzy innymi niemonoci porozumienia si Unii Europejskiej i Stanw Zjednoczonych dialog midzy nimi uleg osabieniu. Wzajemne stosunki polityczne i gospodarcze otrzymay nowy impuls w marcu 2002 r. kiedy przyjto tzw. Pozytywny Program Ekonomiczny (Positive Economic Agenda)38. Kolejn inicjatyw w wyej wskazanym zakresie byy Oglne Ramy dla Zacienienia Transatlantyckiej Integracji Gospodarczej pomidzy Stanami Zjednoczonymi oraz Uni Europejsk (Framework for Advancing Transatlantic Economic Integration between the European Union and the United States of America) podpisane 30 kwietna 2007 r. w Waszyngtonie na amerykasko-unijnym szczycie przez prezydenta USA Georga W. Busha, kanclerza Niemiec Angel Merkel reprezentujc Rad UE, a take Jos Manuela Barroso przewodniczcego Komisji39. Na mocy tego porozumienia strony powoay do ycia Transatlantyck Rad Gospodarcz (Transatlantic Economic Council), ktrej zadaniem jest nadzr, doradztwo jak i przyspieszanie implementacji efektw prac nakierowanych na integracj gospodarek USA i UE. Dziaalno Rady ma te umoliwi zacienienie sektorowej wsppracy transatlantyckiej przy tworzeniu prawa, gwnie w zakresie uregulowa uwzgldniajcych interesy konsumentw i przedsibiorcw po obu stronach Atlantyku40. We wskazanym wyej dokumencie strony umowy opowiedziay si za realizacj celw zbienych z celami postawionymi przed pastwami czonkowskimi WTO. Dla przykadu w paragrae 2 dokumentu oraz doczonym do niego zaczniku 1, wprowadzono zapis o wzmocnieniu wsppracy nakierowanej na redukcj barier utrudniajcych handel transatlantycki41. Bezporednie odwoanie do zada oraz obszarw negocjacyjnych dyskutowanych na forum wiatowej Organizacji Handlu znalazo si w zacznikach 2-7, w ktrych zapisano dziaania o charakterze priorytetowym dla zapewnienia cilejszej wsppracy pomidzy USA a UE. Za dziedzin szczeglnie istotn uznano ochron praw wasnoci intelektualnej. Jak wynika z punktu B zacznika 3, strony porozumienia zgodziy si na implementacj handlowych aspektw praw wasnoci intelektualnej oraz rodkw ich ochrony do krajowych porzdkw prawnych. Ich zakres ma by ustalony na podstawie wsplnych dziaa obejmujcych w szczeglnoci: osiganie dalszego postpu w konstruktywnej dyskusji na temat wdroenia regulacji dotyczcych praw wasnoci intelektualnej przez Rad ds. Handlowych Aspektw Praw Wasnoci Intelektualnej WTO (TRIPS Council), a take wskazanie nowych moliwoci wsppracy midzynarodowej pomidzy krajami posiadajcymi w tym zakresie wsplne interesy42 Zawieranie kolejnych porozumie o transatlantyckiej wsppracy handlowej nie tylko nadaje WTO impuls niezbdny do jej rozwoju, ale okrela te oglne kierunki dyskusji nad liberalizacj handlu wiatowego. Pozytywne aspekty dialogu pomidzy UE a USA s uwidocznione w kompromisowych stanowiskach prezentowanych przez ich delegacje podczas rokowa handlowych prowadzonych na forum wiatowej Organizacji Handlu. Nierzadko od osignicia kompromisu w jednej sprawie zaley los
38 Na podstawie tego programu podpisano m. in. porozumienia pomidzy stron unijn i amerykask w zakresie nawigacji satelitarnej, a take certykatw zgodnoci sprztu morskiego. 39 Dokument ten jest dostpny na stronie internetowej http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/134654.htm 40 http:// ec.europa.eu/trade/issues/bilateral/countries/usa/index_en.htm 1.03.2008 r. 41 Ibidem. 42 Framework for Advancing Transatlantic Economic Integration between the European Union and the United States of America, Washington, 20.04.2007, Annex 3B(a), s. 7.

Materiay

237

caych negocjacji, dotyczcych wielu rnorodnych kwestii. Przykadowo, po zakoczonej niepowodzeniem pitej Konferencji Ministerialnej w Cancn (2003) Stany Zjednoczone oraz Unia Europejska porozumiay si co do ustpstw na rzecz krajw rozwijajcych si w zakresie rolnictwa, co stanowio conditio sine qua non dalszych rokowa handlowych prowadzonych w ramach rundy z Doha. Komisja Europejska opowiedziaa si za eliminacj subsydiw eksportowych w rolnictwie, natomiast Stany Zjednoczone poczyniy pewne ustpstwa w zakresie wsparcia rodzimych rolnikw w ramach systemu Farm Bill. Wsplne stanowisko w sprawie liberalizacji polityki rolnej doprowadzio do zawarcia 31 lipca 2004 r. porozumienia w sprawie liberalizacji handlu (tzw. July Package). Z perspektywy kilku lat mona je uzna za swoiste koo ratunkowe rzucone przez USA i UE w kierunku podtrzymania rokowa caego pakietu liberalizacyjnego w ramach rundy z Doha. Kompromis genewski bowiem dawa nadziej na zakoczenie trwajcej rundy negocjacji. Warto wskaza, e znaczca cze postulatw wysunitych przez UE i USA znalaza wyraz w przyjtej 18 grudnia 2005 deklaracji koczcej Konferencj Ministerialn w Hongkongu. Do jej najwaniejszych postanowie zaliczono cakowite wyeliminowanie subsydiw eksportowych do koca 2013 r. Zapewniono te zwikszenie dostpu do rynkw dla towarw rolnych z obszaru pastw rozwijajcych si poprzez redukcj taryf (ad valorem), ktra miaa nastpowa w czterech przedziaach wedug zasady im wiksze taryfy, tym wiksze obniki. W tekcie deklaracji potwierdzono wol podziau zagregowanych rodkw wsparcia na trzy grupy. Do pierwszej grupy zostaa zaliczona UE i od niej wymagano najwikszego ograniczenia stosowania wsparcia wewntrznego zakcajcego handel artykuami rolnymi. Do drugiej grupy zaliczono USA i Japoni, do trzeciej wszystkie pozostae kraje czonkowskie WTO. Obecnie najwaniejszym celem w rundzie dohuaskiej rokowa WTO dla strony unijnej i amerykaskiej jest zwikszenie dostpu towarw nierolnych do rynkw krajw rozwijajcych si. UE i USA zakadaj przy tym dalsz obnik najwyszych taryf celnych przy zachowaniu zasady niewymagania od najbiedniejszych czonkw WTO dodatkowych koncesji ponad poziom ich dotychczasowych zobowiza4343. Ponadto wskazane wyej kraje rozwinite d do tego, by zwiza jak najwiksz liczb ce, tj. doprowadzi do sytuacji, w ktrej dany kraj zobowizuje si do niepodwyszania ich poziomu zadeklarowanego i zapisanego w tabelach koncesji. Gwn korzyci zwizania taryf celnych jest ochrona eksporterw, importerw oraz inwestorw na rynkach midzynarodowych przed niespodziewanymi podwykami ce. Jednake powanym problemem w tym zakresie jest brak obowizku notykowania WTO o zmianie ca w przypadku zmiany jego wysokoci. Dla przykadu Unia Europejska notykowaa organizacji okoo 100% linii taryfowych, w odrnieniu od wielu innych krajw, w tym w znacznej mierze rozwijajcych si. Liczce si w tej grupie Indie notykoway 69,8%. Najgorzej w tym zakresie wypadaj kraje najsabiej rozwinite, jak np. Bangladesz, ktry notykowa zaledwie 3,1% taryf celnych. Zniwelowanie rnicy pomidzy stawkami zwizanymi (bound) a stawkami stosowanymi (applied) i peniejsze informowanie o tym stanie rzeczy WTO przez pastwa rozwinite oraz najsabiej rozwinite stanowi jeden z postulatw USA i UE wysunitych podczas trwajcej od 2001 r. rundy z Doha. Poniej w tabeli 1 porwnano zwizane i stosowane stawki celne w wybranych krajach (2005 r.)

43 Trade Policy. The EUs relations with the rest of the world, European Commission, Directorate General for Trade, Brussels, April 2006, s. 7.

238

Materiay TA B E LA 1 rednie zwizane i stosowane stawki celne przez wybranych czonkw WTO w 2005 r. (w %) Unia Europejska USA 3,40 % 3,90 %* Indie 33,23 % 13,67 % Brazylia 29,97 % 11,61 %

rednia zwizana stawka celna rednia stosowana stawka celna

4,06 % 4,04 %

* w przypadku Stanw Zjednoczonych stosowana stawka celna przekracza zwizan z uwagi na uwzgldnienie rodkw antydumpingowych zastosowanych przez ten kraj. r d o : Trade Policy. The EUs relations with the rest of the world, European Commission, Directorate General for Trade, Brussels, April 2006, s. 7.

W stanowisku UE na szczegln uwag zasuguje te propozycja cakowitej eliminacji ce jako instrumentu regulowania eksportu w wybranych sektorach przemysu, np. przemyle tekstylno-odzieowym, elektrycznym i elektronicznym. Wydaje si, i moliwa jest ona do realizacji w perspektywie redniookresowej. Natomiast w dugim okresie Unia skania si do cakowitego zniesienia ce. Zwolennikiem tego rozwizania s rwnie Stany Zjednoczone, ktre proponuj cakowit ich likwidacj do 2015 r. Wyej przedstawione stanowiska Unii i USA w zakresie dostpu do rynku dla towarw nierolnych oraz zniesienia ce s przykadem na to, e pomimo koniktw handlowych i rozbienoci interesw w najwaniejszych kwestiach moliwe jest pomidzy nimi porozumienie i wsppraca. Ta ostatnia jest niezbdna w sytuacji, w ktrej powodzenie wielostronnych rokowa handlowych, jak i przyszo samej wiatowej Organizacji Handlu s niewiadom. Powodem tego stanu rzeczy byo przeduanie si negocjacji handlowych prowadzonych w ramach rundy z Doha, ktre w 2006 r. zostay zawieszone. Mimo wiadomoci zagroe dla przebiegu rokowa, w roku 2007 nie odnotowano znaczcych rezultatw. Prb ich osignicia byy spotkania ministrw handlu pastw wchodzcych w skad grupy G-4 (Indie, Brazylia, USA i UE), do ktrych w kwietniu doczyy Australia i Japonia. Celem rozmw byo osignicie porozumienia pozwalajcego zamkn rund z Doha do koca 2007 r. Jednake zostay one przerwane po konferencji w Poczdamie w czerwcu 2007 r. Przyczyn niepowodzenia rokowa by brak kompromisu midzy roszczeniami Indii i Brazylii dajcych zmniejszenia subwencji rolnych, a postulatami UE i USA domagajcych si zwikszenia dostpu do rynkw zbytu towarw przemysowych w pastwach rozwijajcych si, chronionych wysokimi, nawet 30% taryfami celnymi44. Przeomu nie przynioso take spotkanie czonkw WTO w Genewie, ktre odbyo si w lipcu 2008 r. W jego trakcie po raz kolejny widoczna bya polaryzacja stanowisk USA, UE i Japonii z jednej strony oraz krajw rozwijajcych si z drugiej. Pastwa takie, jak Brazylia i Indie nie zgodziy si na porozumienia sektorowe dotyczce m.in. brany samochodowej, chemicznej czy elektronicznej, tumaczc swj sprzeciw brakiem moliwoci ochrony danej brany przed produktami sprowadzanymi z krajw bogatych. Bezporedni przyczyn aska rozmw w Genewie by jednak brak porozumienia pomidzy USA a Chinami i Indiami

44

Por. The Economist z 30.07.2007.

Materiay

239

w sprawie systemu ochrony rolnikw przed nadmiernym importem towarw rolnych45. Jak trafnie zauway po zakoczeniu szczytu Pascal Lamy: Nie ma sensu owija w bawen. To spotkanie zakoczyo si niepowodzeniem. Czonkowie [WTO przyp. autora] nie byli w stanie pogodzi swoich racji46. Pomimo uzasadnionych obaw w zakresie przebiegu rokowa dohuaskich, wci jeszcze istnieje szansa na ich podtrzymanie i pozytywne zakoczenie. Decydujce znaczenie ma stosunek do nich dwch najsilniejszych czonkw WTO USA i UE. Po pierwsze powinny one uzgadnia i koordynowa swoje dziaania na forum organizacji, a w szczeglnoci polityk wobec pastw rozwijajcych si. Po wtre ze wzgldu na rosnc liczebno i si negocjacyjn tych ostatnich Unia i Stany Zjednoczone musz zgodzi si na ustpstwa w dziedzinie handlu artykuami rolnymi. Nadziej na zacienienie ich wsppracy bilateralnej wie si nie tylko z programem wsppracy transatlantyckiej i harmonizacj stanowisk w organach pomocniczych WTO, ale rwnie ze spotkaniami na wysokim szczeblu, powieconymi zagadnieniom handlowym i politycznym. Po jednym z ostatnich tego typu spotka, przeprowadzonych w marcu 2009 r. w Waszyngtonie, komisarz ds. handlu UE Catherine Ashton i przedstawiciel ds. negocjacji handlowych USA Ron Kirk zapowiedzieli wzmocnienie dwustronnych stosunkw handlowych i wspprac w celu szybkiego zakoczenia rokowa dohuaskich oraz przeciwdziaania skutkom wiatowego kryzysu. Naley zauway, e tego typu owiadczenia, pomimo e nie kreuj po adnej ze stron zobowiza o charakterze prawnym a jedynie politycznym, przyczyniaj si do stworzenia dobrego klimatu do dyskusji i poszukiwania rozwiza wsplnych problemw. Najwaniejszym z nich jest ochrona wielostronnego systemu handlowego i przeciwdziaanie protekcjonizmowi.

ZAKOCZENIE

Rywalizacja i wsppraca Stanw Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej nadaje ton negocjacjom handlowym na forum WTO. Konikty handlowe oraz kompromisy zawierane midzy nimi pomagaj bowiem rozwizywa problemy, ktre dotycz gospodarek narodowych wszystkich pastw czonkowskich organizacji. Jak stwierdzi prezydent USA George Bush, podczas konferencji prasowej przeprowadzonej w styczniu 2007 r. wsplnie z przewodniczcym Komisji Europejskiej: obaj wiemy, e zakoczenie rundy dohuaskiej jest najlepszym sposobem, aby pomc biednym krajom47. Stanowisko to wydaje si by uzasadnione, zwaywszy na fakt, e ponad 2/3 pastw
Szczyt w Genewie zosta zerwany z powodu braku porozumienia pomidzy Indiami, Chinami i USA w sprawie zastosowania mechanizmu, ktry pozwoliby wyej wymienionym krajom rozwijajcym si na wprowadzanie dodatkowych barier celnych w przypadku nadmiernego importu towarw rolnych. Chiny i Indie domagay si od strony amerykaskiej zgody na jego uruchomienie w przypadku, gdy nastpi 10-procentowy wzrost importu tych towarw na ich rynki w stosunku do poprzedniego roku, natomiast USA godziy si na minimalna granic 40%. Por. Korolec: rozmowy w ramach WTO nie bd wznowione przed 2010 r., Gazeta Wyborcza z 31.07.2008. 46 J. H a l l i d a y, No deal for Doha. Dj vu, relacja ze szczytu WTO w Genewie dostpna na stronie www.foodnavigator.com/Legislation/No-deal-for-Doha.-Deja-vu, 30.07.2008. 47 Bush i Barroso zobowizuj si do kontynuowania negocjacji handlowych w ramach rundy dauhaskiej, Stosunki zewntrzne i sprawy zagraniczne Polityka zagraniczna, artyku dostpny na stronie internetowej: http://ac.europa.eu/news/external_relations/archives_pl.htm?, z dn. 7.01.2007 r.
45

240

Materiay

czonkowskich WTO stanowi kraje rozwijajce si i najsabiej rozwinite. Poprzez kumulowanie da skierowanych do krajw bogatych, ktrych te nie bd w stanie speni, pastwa biedne mog doprowadzi do erozji systemu wielostronnej wymiany handlowej i w rezultacie na trwae podway zaufanie do ponadnarodowych instytucji penicych funkcje regulacyjne w gospodarce wiatowej. Aby temu zapobiec USA, UE oraz pozostae pastwa rozwinite musz znale pole do kompromisu. Jest on jedyn alternatyw dla wizji wojny Pnocy z Poudniem.
MAREK REWIZORSKI Koszalin ABSTRACT Relations between the USA and the EU as members of the World Trade Organization are function of trade disputes and cooperation. The role of the WTO in dealing with trade conicts between the USA and the EU consists in inducing both sides to respect the resolutions issued by the Dispute Settlement Body and the Apellate Body, which are internal elements of the organizational structure of this institution. In turn cooperation between the USA and the EU on the WTO forum manifests itself in developing and adjusting aspects of transatlantic dialogue to trade standards introduced by the WTO and in presenting a common stand during trade negotiations with developing countries. Both cooperation and competition between the above mentioned actors of international economic relations is necessary to maintain not only the current round of trade negotiations of the WTO launched at Doha in 2001, but also a plurilateral trade system.

WSPPRACA TRANSGRANICZNA W REGIONIE GRNEGO RENU


CHARAKTERYSTYKA REGIONU GRNEGO RENU

Pojcie regionu jest w rny sposb deniowane w literaturze w zalenoci od dyscypliny naukowej. Nie jest to termin jednoznaczny. Jego rozumienie warunkuje wiele czynnikw, w tym przede wszystkim historia i kultura polityczna pastwa, a take stopie rozwoju konkretnej dyscypliny. Najoglniej region okrela si jako pewn odrniajc si cz przestrzeni1. W zalenoci od przyjtego ukadu odniesienia mona wyrni: regiony wewntrzpastwowe, bdce czciami skadowymi podziau terytorialnego pastwa lub tylko fragmentami rzeczywistych regionw administracyjnych, regiony ponadpastwowe i subregiony, utosamiane z pastwem, stanowice pewn struktur poredni pomidzy dwoma pierwszymi terminami2. Obszar Grnego Renu jest regionem ponadpastwowym, inaczej ponadgranicznym. Takie regiony wykazuj zwizki o charakterze historycznym, kulturowym i gospodar1 Por. I. Topolski, H. Dumaa, A. Dumaa (red.), Regiony w stosunkach midzynarodowych, Lublin 2009; W. Dro b e k , Pojcie regionalizmu a teoretyczne koncepcje regionu, w: W. Lesiuk (red.), Region jako przysza struktura europejska. Materiay polsko-niemieckiego sympozjum w Opolu 13-15.05.1992, Opole 1992, s. 11. 2 Zob. W. M a l e n d o w s k i , M. R a t a j c z a k , Euroregiony. Pierwszy krok do integracji europejskiej, Wrocaw 1998, s. 25.

Materiay

241

czym, wynikajce z bliskoci geogracznej, cho nie s czci jednej caoci terytorialnej3. W historii byy one niejednokrotnie zaniedbywane jako tereny na peryferiach waciwego pastwa. Z czasem wraz z rozwojem procesw integracyjnych zaczy zyskiwa na znaczeniu. W literaturze deniuje si je jako jednostki terytorialne wchodzce w skad kilku pastw, podzielone granicami narodowymi, ale poczone rnego rodzaju wiziami i zalenociami4. Wsppraca midzy ssiadami na szczeblu lokalnym i umoliwienie w ten sposb rozwoju terenw pogranicza stay si w wielu przypadkach czynnikiem sprzyjajcym poprawie stosunkw midzy danymi pastwami na szczeblu centralnym. Formy realizowanej przez wadze lokalne wsppracy transgranicznej5 s bardzo zrnicowane. Wypracowanie odpowiedniej propozycji speniajcej oczekiwania wielu partnerw jest mudnym procesem, ktry wymaga czasu i jest z reguy poprzedzony szczegowymi ekspertyzami stron. Uksztatowanie odpowiednich mechanizmw komunikowania w ramach wsppracy midzy regionami kilku krajw jest pierwszym krokiem do sukcesu w realizacji czsto bardzo skomplikowanych programw, wymagajcych duych nakadw ludzkich i nansowych6. Sytuacj nierzadko utrudnia zrnicowanie pastw ze sob graniczcych w strukturze administracyjnej, jak to ma miejsce w przypadku regionu Grnego Renu. Poszczeglne jednostki podziau administracyjnego dysponuj innymi kompetencjami w pastwach federalnych, takich jak Niemcy, czy Szwajcaria i innymi w pastwach unitarnych, takich jak Francja. Niezalenie od posiadanych uprawnie i swojego potencjau regiony przygraniczne realizuj swoje interesy na zasadach paradyplomacji (nazywanej te dyplomacj oddoln) nie maj bowiem penej podmiotowoci prawnomidzynarodowej7. Podejmowanymi dziaaniami wpisuj si jednak w zaoenia polityki zagranicznej swoich pastw. Region Grnego Renu pooony jest w centrum Europy na styku trzech pastw: Francji, Niemiec i Szwajcarii. W jego skad wchodz nastpujce obszary: po stronie francuskiej departamenty Bas-Rhin i Haut-Rhin, bdce czci regionu Alzacja, po stronie niemieckiej region Poudniowego Palatynatu z powiatami Sdliche Weinstrae i Germersheim oraz miastem Landau (Nadrenia-Palatynat), region Zachodniego Palatynatu z gminami Dahner Felsenland i Hauenstein (Nadrenia-Palatynat), region rodkowy Grny Ren, region poudniowy Grny Ren oraz powiaty Lrrach i Waldshut (Badenia-Wirtembergia), po stronie szwajcarskiej kantony Bazylea-miasto, Bazylea-okolice,
3 Por. J.J. W c , Regionalizacja w pastwach Unii Europejskiej (RFN, Belgia, Wochy i Hiszpania), Przegld Zachodni 1994, nr 2, s. 132. 4 Por. S. S c h a rre n b a c h , Grenzberschreitende Zusammenarbeit in der Europischen Union, Saarbrcken 2008, s. 4. 5 Europejska wsppraca transgraniczna jest regulowana przez wiele dokumentw ramowych, takich jak: Europejska Konwencja Ramowa o Wsppracy Transgranicznej midzy Wsplnotami i Wadzami Terytorialnymi (zwana Konwencj Madryck, 1980 r.) z Protokoem Dodatkowym (1995 r.), Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego (1985 r.), Europejska Karta Regionw Granicznych i Transgranicznych (1995 r.) oraz Europejska Karta Samorzdu Regionalnego (1997 r.), a take przez wiele umw bilateralnych. 6 Projekty realizowane w ramach wsppracy transgranicznej dotycz niemal wszystkich dziedzin ycia s to, m. in. projekty dotyczce ochrony rodowiska, poprawy opieki medycznej w regionie w tym dziaalnoci sub ratunkowych, zmniejszenia bezrobocia, rozwoju lokalnej infrastruktury, takiej jak mosty, drogi, lotniska itp. 7 Nierzadko dziaalno regionw moe przypomina zachowanie pastw jako podmiotw prawa midzynarodowego, np. dziaalno jednostek federacyjnych Belgii. Zob. B. Wo j n a , Regiony a pastwo w ponowoczesnym systemie midzynarodowym, Polski Przegld Dyplomatyczny 2008, nr 2, s. 87.

242

Materiay

Argowia, Jura i Solothurn. Wymienione jednostki administracyjne s czciami czterech regionw geogracznych: Alzacji, Poudniowego Palatynatu, Badenii i pnocnozachodniej Szwajcarii. Jest to obszar o powierzchni 21 500 km2. Region Grnego Renu jest zamieszkiwany przez 5,9 mln ludzi. Okoo jednej pitej wszystkich mieszkacw osiedlio si w piciu najwikszych miastach regionu: Karlsruhe, Strasburgu, Fryburgu Bryzgowijskim, Bazylei i Miluzie. Najgciej zaludniona jest pnocno-zachodnia Szwajcaria 375 osb na km2, a najrzadziej Poudniowy Palatynat 201 osb na km2 8. Warto PKB per capita w regionie wynosi 27 700 euro i naley do najwyszych w Europie. Obszar, otoczony pasmami grskimi Schwarzwaldu, Wogezw i Jury, stanowi spjn geograczn cao, ktrej gwnym elementem jest rzeka Ren, przepywajca przez Nizin Grnoresk9. Ren przecina region z poudnia na pnoc czc Alpy z Morzem Pnocnym, i tym samym odgrywa rol korytarza komunikacyjnego midzy pnocn Europ a Morzem rdziemnym. Takie pooenie od wiekw determinowao wan rol gospodarcz tych terenw. Nale one do najdawniej zasiedlonych w Europie. Pierwszymi mieszkacami byli najprawdopodobniej przedstawiciele plemion pochodzenia celtyckiego. Silne pitno na kulturze regionu odcisnli w kolejnych stuleciach Rzymianie i ludy pochodzenia germaskiego Alemanowie i Frankowie10. Ze wzgldu na wielowiekow histori tereny te s istotn czci skadow europejskiego dziedzictwa kulturowego. Podstawowym czynnikiem decydujcym o ich specyce jest jednoczce rne tradycje oddziaywanie Renu. Nie sposb przeceni jego roli w rozwoju kulturalnym i gospodarczym regionu. Dowodem na to moe by dzisiejsza pozycja ekonomiczna takich wsplnot lokalnych, jak na przykad Badenia-Wirtembergia, czy Alzacja, nalecych do najbogatszych wsplnot terytorialnych w Unii Europejskiej. W literaturze uywa si pojcia obszar gospodarczy Grnego Renu11 dla okrelenia tego regionu, charakteryzujcego si bardzo dobrze rozwinit infrastruktur, wysoko wykwalikowan si robocz i co nie jest bez znaczenia dla licznych inwestorw rnorodnoci kulturow, warunkujc tolerancj i otwarto mieszkacw. Region Grnego Renu jest te czci tzw. Bkitnego Banana (ang. Blue Banana Belt), dynamicznie rozwijajcego si gospodarczo obszaru, rozcigajcego si od Manchesteru poprzez Nadreni a do Mediolanu. Cho na terenach pooonych nad Grnym Renem nie ma bogatych z surowcw mineralnych, to dziki wymienionym czynnikom od wielu lat prnie rozwija si przemys przede wszystkim tekstylny, chemiczny, farmaceutyczny12, maszynowy i samochodowy13. Ludno zamieszkujca pogranicze francusko-niemiecko-szwajcarskie wykorzystuje rnice midzy poszczeglnymi pastwami, jeli chodzi o koszty utrzymania i wysoko zarobkw. Gwnym celem migracji w regionie jest Bazylea, ale take
8 rednia gsto zaludnienia 272 osoby na km2. OBERRHEIN Statistische Daten 2006, http://www.oberrheinkonferenz.org, 2.08.2008. 9 Zob. J. S t a d e l b a u e r, Das Oberrheinische Tieand ein berblick, w: C. B o r c h e r d t , Geographische Landeskunde von Baden-Wrttemberg, Stuttgart 1993. 10 Wpywy Alemanw s do tej pory widoczne np. w dialektach regionu we wszystkich trzech pastwach. Wicej na ten temat: W. Me y e r, Grenzen, die verbinden. Historische Gedanken zur Entwicklung des Oberrheinischen Raumes, Schweizer Journal 1989, nr 12, s. 20-26. 11 Zob. G. F e n g , Grenzberschreitende Zusammenarbeit. Die EuroRegion Oberrhein, ein Modell fr das Tumen-Projekt in Nordostasien?, Berlin 2003, s. 40. 12 W regionie obecne s, m. in. koncerny Novartis, Roche, Clariant, czy Rhone Poulenc. 13 Obszar Grnego Renu ma bogat tradycj w tej dziedzinie. Pierwsze zakady produkujce samochody powstay na pocztku XX w. (rmy Dietrich, Mathis i Bugatti). Obecnie na tym obszarze dziaaj, m. in. zakady Magirus, Lanz, Daimler i Benz.

Materiay

243

inne due miasta, np. Karlsruhe. Najczciej lepszej pracy, czy taszego mieszkania w ssiadujcym pastwie poszukuj Francuzi i Niemcy.

INICJATYWA INTERREG WSPARCIE REGIONW PRZYGRANICZNYCH

Rozwj rnorodnych form wsppracy transgranicznej w regionie Grnego Renu sta si moliwy dziki unijnym funduszom strukturalnym, z ktrych nansowano wikszo zakrojonych na szerok skal projektw. W ramach realizowania polityki regionalnej Wsplnoty Europejskie wystpiy w latach 90. ubiegego stulecia z inicjatyw INTERREG, przeznaczon specjalnie dla obszarw przygranicznych14. Program ten jest nansowany ze rodkw dwch funduszy Europejskiego Funduszu Regionalnego i Europejskiego Funduszu Spoecznego. INTERREG odegra du rol w procesie poprawy sytuacji w regionach przygranicznych i sta si wanym elementem w podwyszaniu standardw ycia obywateli Wsplnot Europejskich. Do tej pory zrealizowano trzy fazy tego programu INTERREG I w latach 1990-1993, INTERREG II w latach 1994-1999 i INTERREG III w latach 2000200615. Trzecia edycja inicjatywy wspieraa trzy komponenty: wspprac transgraniczn (cz A), wspprac transnarodow (cz B) i wspprac midzyregionaln (cz C). Na lata 2007-2013 inicjatyw INTERREG ujto w ramy nowego celu polityki spjnoci, dotyczcego Europejskiej Wsppracy Terytorialnej (tzw. cel trzeci). Jest on wdraany, podobnie jak wczeniej INTERREG III, na trzech paszczyznach wsppracy transgranicznej, ponadnarodowej i midzyregionalnej (INTERREG IV 20072013)16. Wsppraca transgraniczna ma obejmowa rozwj transgranicznej dziaalnoci o wymiarze gospodarczym, spoecznym i rodowiskowym, realizowany poprzez wsplne strategie na rzecz zrwnowaonego rozwoju terytorialnego. Program INTERREG mia due znaczenie dla rozwoju regionu Grnego Renu. W jego ramach zrealizowano do tej pory na tym obszarze ponad trzysta projektw. Cay region podzielono w celu lepszego wykorzystania przekazywanych rodkw na dwie czci. Pnocna zostaa objta programem INTERREG-PAMINA, a rodkowa i poudniowa programem INTERREG Oberrhein Mitte-Sd. W nowej fazie inicjatywy na lata 2007-2013 podzia ten zlikwidowano. Komisja Europejska zaakceptowaa 24 padziernika 2007 r. program operacyjny dla regionu Grnego Renu, ktry jest realizowany w ramach Europejskiej Wsppracy Terytorialnej w latach 2007-2013. Prognozowany koszt tej inicjatywy wyniesie ok. 132 mln euro. Z Europejskiego Funduszu Regionalnego Unia Europejska przeznaczy na
14 Por. I. Ro c h , Grenzberschreitende Regionalentwicklung Basis europischer Integration?, WeltTrends Frjahr 1999, nr 22, s. 45. 15 Szerzej na temat kolejnych faz realizacji programu INTERREG, np. w: A. B u m a n n , Die dezentrale grenzberschreitende Zusammenarbeit mit Deutschlands Nachbarlndern Frankreich und Polen, Baden-Baden 2005, s. 251-256. 16 Do pierwszej kategorii wsppracy (A) kwalikuj si regiony odpowiadajce poziomowi 3 wsplnej klasykacji jednostek terytorialnych (okrelone jako NUTS 3 fr. Nomenclature des Unites Territoriales Statistique), lece wzdu wszystkich wewntrznych i niektrych zewntrznych granic ldowych UE i wszystkie regiony pooone wzdu granic morskich UE, ktre dzieli odlego do 150 kilometrw. Do drugiej kategorii wsppracy (B) Komisja przyjmuje wykaz zakwalikowanych obszarw transnarodowych z podziaem na poszczeglne programy. Do trzeciej kategorii wsppracy (C) naley cae terytorium WE. Zob. szerzej: J. F u rt a k , Fundusze strukturalne i Fundusz Spjnoci jako instrumenty wsplnotowej polityki regionalnej, w: Z. B a j k o , B. J w i k , Fundusze strukturalne i Fundusz Spjnoci w Polsce na lata 2007-2013, Lublin 2008, s. 28.

244

Materiay

jej realizacj ok. 67 mln euro17. Program jest wspierany przez Szwajcari w ramach uchwalonej przez tamtejszy parlament we wrzeniu 2007 r. Nowej Polityki Regionalnej, przewidzianej na lata 2008-2015. Szwajcaria wspiera nansowo jednak tylko te projekty INTERREG IV, ktre s wyranie zgodne z ustaleniami Nowej Polityki Regionalnej. Warto zaznaczy, e cho wsppraca transgraniczna naley w Szwajcarii do zagadnie rozstrzyganych na szczeblu zwizkowym, to koordynacj realizacji inicjatyw nansowanych w ramach INTERREG IV zajmuj si kantony18. Program operacyjny dla regionu Grnego Renu wymienia cztery priorytetowe obszary, dla ktrych przewidziane jest wsparcie ze rodkw INTERREG IV: konkurencyjno19, wsppraca instytucji edukacyjnych, kulturalnych i administracyjnych20, ochrona rodowiska21 i pomoc techniczna22. Pierwszy priorytet obejmuje midzy innymi projekty badawcze, dotyczce nowych technologii i ich upowszechniania, a take te promujce region Grnego Renu jako atrakcyjny turystycznie23. W ramach drugiego priorytetu ujte zostay inicjatywy majce na celu zacienienie wspdziaania organizacji edukacyjnych i kulturalnych oraz lokalnych wadz24. Trzeci priorytet dotyczy projektw majcych na celu ochron rodowiska, zwizanych na przykad z uytkowaniem odnawialnych rde energii25. rodki z czwartego obszaru s przeznaczone na obsug administracyjn caego programu26.

FORMY WSPPRACY TRANSGRANICZNEJ W REGIONIE GRNEGO RENU

Silne zwizki kulturowe i ch rozwoju gospodarczego motywoway lokalne wsplnoty wczeniej ni w innych czciach Europy ju w XIX wieku do tworzenia rnego rodzaju instytucji i struktur w ramach wsppracy transgranicznej27. Wielolet17 Co stanowi 0,8% wszystkich rodkw przeznaczonych na cel Europejska Wsppraca Terytorialna na lata 2007-2013. Zob. http://ec.europa.eu/regional_policy/, 6.11.2008. 18 W regionie Grnego Renu zajmuje si tym Midzynarodowa Komrka Reprezentacyjna (Internationale Koordinationsstelle der Regio Basiliensis) dziaajca w ramach Regio Basiliensis. 19 Ocjalna nazwa priorytetu A: Wsplne korzystanie z ekonomicznego potencjau regionu Grnego Renu. Na jego realizacj przeznaczono 28% wszystkich rodkw. 20 Ocjalna nazwa priorytetu B: Region Grnego Renu jako miejsce edukacji, pracy i zamieszkania. Na jego realizacj przeznaczono 28% wszystkich rodkw. 21 Ocjalna nazwa priorytetu C: Zapewnienie zrwnowaonego rozwoju regionu Grnego Renu. Na jego realizacj przeznaczono 40% wszystkich rodkw. 22 Ocjalna nazwa priorytetu D: Pomoc techniczna. Na jego realizacj przeznaczono 4% wszystkich rodkw. 23 W ramach tego priorytetu w latach 2008-2010 jest realizowany, m. in. projekt Sie NEUREX+ zakadajcy stworzenie powiza midzy orodkami badawczymi regionu, zajmujcymi si leczeniem chorb neurologicznych i opracowanie nowych metod ich leczenia. Przewidywany koszt przedsiwzicia to ponad 3 miliony euro. 24 Wrd realizowanych w ramach tego priorytetu projektw na uwag zasuguje, np. projekt Alicja w krainie czarw, zakadajcy tworzenie kek teatralnych dla chorych dzieci w szpitalach (2008 2009). Przewidywany koszt realizacji to 153 tys. euro. 25 W ramach priorytetu C w latach 2008-2011 realizowany jest projekt ochrony wd gruntowych na terenach nadreskich (skrt nazwy projektu LOGAR). Przewidywany koszt przedsiwzicia to ponad 650 tys. euro. 26 Na obsug caego programu w latach 2007-2015 w ramach priorytetu D przeznaczono sumie ok. 5,7 mln euro. 27 Zob. G. F e n g , op. cit., s. 64.

Materiay

245

nie dziaania podejmowane w tym kierunku spowodoway, e region Grnego Renu jest modelowym przykadem sprawnego i efektywnego wspdziaania wielu podmiotw skadajcych si z reprezentantw wadz rzdowych i samorzdowych trzech pastw. 1. Wybrane inicjatywy spoeczne Podstaw wsppracy francusko-niemieckiej nie tylko na szczeblu midzypastwowym, ale take lokalnym sta si Traktat Elizejski podpisany 22 stycznia 1963 r. przez prezydenta Charlesa de Gaullea i kanclerza Konrada Adenauera. Umowa ta oznaczaa nowe otwarcie w stosunkach midzy Francj a RFN i staa si punktem kulminacyjnym polityki pojednania propagowanej przez Adenauera28. Umoliwia nawizywanie take na poziomie regionalnym bliskich kontaktw i podejmowanie rnego rodzaju inicjatyw, na przykad w zakresie wymiany modziey. Poprawa relacji midzy graniczcymi ze sob pastwami zacza motywowa spoecznoci lokalne do dziaania. W regionie Grnego Renu ocieplenie relacji francusko-niemieckich postanowia wykorzysta strona szwajcarska. Bazylea nieprzypadkowo staa si kolebk wsppracy transgranicznej na tym obszarze. Podzia aglomeracji bazylejskiej midzy trzy pastwa powodowa wiele utrudnie dla miejscowej ludnoci. Aby temu przeciwdziaa, w 1963 r. utworzono grup robocz regionu Bazylei stowarzyszenie Regio Basiliensis. Odegrao ono wan rol w integrowaniu obszarw pogranicza szwajcarsko-francusko-niemieckiego i stao si inicjatorem kolejnych projektw. W jego skad wchodz przedstawiciele szwajcarskich wadz lokalnych, ludzie kultury i nauki oraz reprezentanci rm dziaajcych w regionie29. Regio Basiliensis nawizao wspprac ze stron francusk i niemieck, motywujc swoich partnerw do podchwycenia idei tego typu organizacji. W wyniku tych kontaktw w Alzacji, w Miluzie ju w 1965 r. zaoono francuski odpowiednik Regio Basiliensis Regio du Haut Rhin. W Niemczech w 1985 r. powstao natomiast towarzystwo Freiburger Regio-Gesellschaft, od 2004 r. dziaajce pod nazw RegioGesellschaft Schwarzwald-Oberrhein. Wymienione stowarzyszenia cile wsppracuj30 w celu pogbienia wsppracy transgranicznej w tzw. klasycznym regionie, czyli czci okrelanej jako RegioTriRhena (poudniowa cz regionu Grny Ren). Ich funkcjonowanie reguluj przepisy prawa cywilnego poszczeglnych pastw. Wszystkie trzy stowarzyszenia prowadz zakrojon na szerok skal dziaalno edukacyjn31, koordynuj wiele projektw, midzy innymi w zakresie ochrony rodowiska, czy rozbudowy lokalnej infrastruktury. Przede wszystkim s jednak znaczcym porednikiem w komunikacji midzy wieloma organizacjami dziaajcymi w obszarze wsppracy transgranicznej w regionie. W 1995 r. zaoyy Rad RegioTriRhena32 gremium bdce platform wspdziaania reprezentantw wadz szczebla komunalnego, przedsibiorcw i przedstawicieli nauki. Rada bdca nastpczyni Konferencji
Szerzej na temat traktatu i jego znaczenia w: C. Defrance, U. Pfeil (Hrsg.), Der lyse-Vertrag und die deutsch-franzsischen Beziehungen 1945-1963-2003, Mnchen 2005. 29 Ok. 400 czonkw indywidualnych i 200 grupowych. 30 W 1990 r. zinstytucjonalizowano istniejc ju wczeniej wspprac, podpisujc deklaracj zakadajc regularne spotkania w ramach Komisji Koordynacyjnej Stowarzysze Regio (Koordinationsausschuss der drei Regio-Vereine KAR). 31 Na przykad organizowanie szkole dla lokalnych przedsibiorcw dotyczcych prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w regionach przygranicznych, czy szkolenia dla nauczycieli na temat systemw edukacyjnych w pastwach ssiednich. 32 Zob. http://www.regiotrirhena.org, 17.09.2008.
28

246

Materiay

Burmistrzw Grnoreskich (1990) i Komisji Koordynacyjnej Towarzystw Regionalnych (1990) dziaa jako stowarzyszenie33 na podstawie przepisw niemieckiego prawa cywilnego. Stanowi instancj czc trzy obszary dziaania stowarzysze-zaoycieli. Jednoczenie w jej obradach bior udzia reprezentanci wadz komunalnych, co powoduje, e ma ona wiksze moliwoci oddziaywania, jeli chodzi o pogbianie relacji midzy trzema pastwami. Rada RegioTriRhena uczestniczy w realizacji wielu projektw. Do najbardziej znanych naley inicjatywa BioValley The Life Sciences Network34, ktra przyczynia si do utosamiania regionu Grnego Renu ze skutecznymi sposobami wykorzystywania biotechnologii. W jej ramach od 1995 r. naukowcy z czterech grnoreskich uniwersytetw, rnego rodzaju instytucje i przedsibiorcy z brany medycznej i biologicznej wsppracuj w celu rozwijania nowych technologii. Projekt ten umoliwi wykorzystanie ogromnego potencjau ekonomicznego i badawczego regionw Alzacji, pnocnej Szwajcarii i poudniowej Badenii. Pomysodawcy uzyskali pomoc nansow w ramach inicjatywy wsplnotowej INTERREG. Rada RegioTriRhena aktywnie zaangaowaa si rwnie w program rozbudowy i rozwoju najwaniejszego lotniska w regionie Bazylea-Miluza-Fryburg EuroAirport. Stao si one symbolem udanej wsppracy szwajcarsko-francusko-niemieckiej i okrelane jest nawet bram do Grnego Renu35. Rada wspomaga kontakty midzy uczelniami wyszymi36 i wymian uczniw37. Prowadzi te dziaalno majc na celu zachcenie Szwajcarw, Francuzw i Niemcw do tworzenia nowych projektw transgranicznych. Stanowi dla zainteresowanych rodzaj punktu informacyjnego38. 2. Instytucjonalizacja wsppracy na szczeblu rzdowym i samorzdowym Od koca lat 60. ubiegego stulecia z inicjatywy Regio Basiliensis wadze regionalne trzech pastw rozpoczy regularne spotkania w ramach midzynarodowych rozmw koordynacyjnych. W 1971 r. utworzono sta konferencj niemiecko-francusko-szwajcarsk do spraw koordynacji regionalnej39, ktra staa si podstaw dla przyszej instytucjonalizacji wsppracy transgranicznej w regionie. W wyniku jej prac 22 padziernika 1975 r. poprzez wymian not midzy rzdami w Bonn, Paryu i Bernie zawarto porozumienie o zacienieniu wsppracy40. Na jej mocy powoano do ycia Niemiecko-Francusko-Szwajcarsk Komisj Rzdow do Spraw Ssiedzkich, a take
Status prawny Rady RegioTriRhena zosta uregulowany w 2003 r. Zob. Podsumowanie dziesiciolecia dziaalnoci projektu w broszurze: 10 Jahre Biovalley. Resmee und Ausblick, http://www.biovalley.com/, 15.09.2008. 35 Historia lotniska i przebiegu wsppracy dostpna na stronie: http://www.euroairport.com, 15.09.2008. 36 Wsppraca z Europejsk Konfederacj Uniwersytetw Grnego Renu (EUCOR). Organizacja skupia uniwersytety z Bazylei, Fryburga Bryzgowijskiego, Strasburga, Karlsruhe i Miluzy. Zob. http://www.eucor-uni.org, 14.09.2008. 37 Np. projekt TRISCHOLA, polegajcy na wymianie uczniw i nauczycieli trzech pastw, ktry by realizowany w ramach programu INTERREG III A http://www.trischola.org/, 13.09.2008. 38 Punkt ten nazywa si Anlaufstelle fr grenzberschreitende Brgerprojekte; http://www.regiotrirhena.org/dn_Anlaufstelle/Anlaufstelle_16122004_144320.html, 15.09.2008. 39 Pena nazwa w jzyku francuskim brzmiaa: Confrence tripartie permanente de coordination regionale. 40 Bonner Abkommen, 22.10.1975, Bundesgesetzblatt 1976, Teil II, nr 6, Tag der Ausgabe: Bonn, 24.01.1976, s. 194-197.
33 34

Materiay

247

dwie grupy robocze Trjstronn Komisj Regionaln (poudniowy obszar regionu Grnego Renu) i Dwustronn Komisj Regionaln (rodkowa i pnocna cz regionu Grnego Renu). Po raz pierwszy rzdy trzech pastw wyranie day do zrozumienia, e s zainteresowane zacienianiem wsppracy i tworzeniem jej podstaw instytucjonalnych. 21 padziernika 1991 r. na wsplnym posiedzeniu obydwu komisji roboczych zadecydowano o ich przeksztaceniu w jedno gremium Konferencj Grnego Renu, ktra swoim dziaaniem obja cay obszar Grnego Renu, nazwany od tej pory EuroRegionem Oberrhein. Jest to najwaniejsza instytucja do spraw wsppracy transgranicznej, dziaajca na tym obszarze41. Skupia przedstawicieli jednostek administracyjnych RFN, Francji i Szwajcarii42 i jest rodzajem organu roboczego Komisji Rzdowej, ktra obraduje raz na kilka lat na szczeblu delegacji rzdowych. W ich skad wchodzi najwyej omiu przedstawicieli ministerstw spraw zagranicznych i ekspertw z innych instytucji43. W ich ramach opracowywane s wytyczne dla dalszej wsppracy, zalecenia dla Konferencji Grnego Renu i zmiany umw regulujcych dziaanie obu gremiw. W wyniku obrad Komisji Rzdowej opracowano now umow, ktra zastpia porozumienie boskie. Podpisano j na Renie w Bazylei 21 wrzenia 2000 r. w ramach obchodw jubileuszu 25-lecia wsppracy transgranicznej na tym obszarze44. Umowa bazylejska stanowi podstaw prawn dziaania Konferencji Grnego Renu. Gwnym organem decyzyjnym jest prezydium, skadajce si z reprezentantw jednostek administracyjnych trzech pastw. W ramach Konferencji dziaa dziewi staych grup roboczych ds. edukacji, zdrowia, modziey, pomocy w przypadku katastrof, kultury, zagospodarowania przestrzennego, rodowiska, transportu i gospodarki. W ich skad wchodz specjalici z poszczeglnych dziedzin, ktrzy zajmuj si opracowaniem konkretnych projektw. Oprcz grup roboczych funkcjonuj dodatkowo specjalne gremia, takie jak komisja ds. ochrony klimatu, grupa ad hoc ds. tzw. Trjnarodowego Regionu Metropolii Grny Ren (Trinationaler Metropolregion Oberrhein), Okrgy St ds. Rolnictwa oraz Grupa ds. Sportu w Regionie Grnego Renu. Raz do roku odbywaj si w pastwie penicym aktualnie prezydencj obrady plenarne Konferencji Grnego Renu. Od 1996 r. prac wszystkich organw Konferencji koordynuje Wsplny Sekretariat z siedzib w Kehl. Dziki takiemu uksztatowaniu struktury organizacyjnej instytucja ta jest w stanie szybko i sprawnie rozwizywa problemy. Wadze lokalne rnych szczebli w trzech pastwach na bieco s informowane o postpach w realizacji wielu projektw opracowanych w grupach roboczych i komisjach powoywanych ad hoc. Wrd zakoczonych inicjatyw na uwag zasuguj, midzy innymi: utworzenie systemu pomocy transgranicznej w przypadku rnego rodzaju katastrof45, spjne uksztatowanie sieci

Zob. http://www.oberrheinkonferenz.org/, 13.09.2008. Z niemieckich krajw zwizkowych Badenia Wirtembergia i Nadrenia Palatynat, z francuskich jednostek regionu Alzacja i departamentw Bas-Rhin i Haut-Rhin, a take szwajcarskich kantonw Bazylea-miasto, Bazylea-okolice, Argowia, Solothurn i Jura obszar rozszerzony na mocy umowy bazylejskiej. 43 Wedle postanowie umowy bazylejskiej spotkania na szczeblu rzdowym powinny odbywa si raz do roku w jednym z pastw-stron porozumienia (art. 6). Od 1975 r. do dzi zorganizowano 18 spotka na szczeblu rzdowym. 44 Zob. http://www.oberrheinkonferenz.org/de/wir-uber-uns/chronologie/basler-vereinbarung/, 15.09.2008. 45 W ramach tego projektu snansowano w 2007 r. zakup odzi straackiej, stacjonujcej w Strasburgu/Kehl.
41 42

248

Materiay

pocze kolejowych46, stworzenie forum modziey Grnego Renu47, czy zinstytucjonalizowanie wsppracy bibliotek, muzew i teatrw regionu. Due znaczenie dla spoecznoci lokalnych maj te programy edukacyjne organizowane pod patronatem Konferencji, na przykad tzw. certykat EuroRegio, umoliwiajcy odbycie absolwentom praktyk zawodowych w kraju ssiedzkim48, a take wiele projektw promujcych nauk jzyka niemieckiego i francuskiego. Prace Konferencji uzupenia i wspiera na szczeblu politycznym utworzona 1997 r. Rada Grnego Renu (Oberrheinrat), w ktrej skad wchodz przedstawiciele lokalnych legislatyw, na przykad posowie landtagw Badenii-Wirtembergii i Nadrenii Palatynatu49. 3. Kongresy Trjstronne - forum porozumienia wadz lokalnych i organizacji spoecznych Wanym forum wsppracy w regionie s te organizowane od 1988 r. Kongresy Trjstronne, powicone istotnym dla Grnego Renu problemom z rnych dziedzin, na przykad kultury, edukacji, infrastruktury, czy rodowiska. Spotkania te zapocztkowali pracownicy naukowi grnoreskich uniwersytetw, ktrzy od 1975 r. organizowali sympozja tematyczne dotyczce wsppracy transgranicznej. Ch poszerzenia grona uczestnikw i spektrum omawianej problematyki doprowadzia do zinstytucjonalizowania tej platformy porozumienia. Kongresy Trjstronne odbywaj si regularnie raz na dwa lata, po kolei w kadym z trzech pastw. Bierze w nich udzia kilkaset osb ekspertw, przedstawicieli wadz regionalnych, ludzi nauki i kultury, a take gocie, midzy innymi z Polski, Wgier, Sowacji i Rumunii. Do tej pory zorganizowano jedenacie kongresw. Ostatni odby si w styczniu 2008 r. w Strasburgu50 nt. Region Grnego Renu model rozwoju i wsppracy. W wyniku jego prac wydano deklaracj o utworzeniu Trjnarodowego Regionu Metropolii Grny Ren (Trinationaler Metropolregion Oberrhein51). Sama idea zrodzia si podczas obrad dziesitego Kongresu we Fryburgu w 2006 r. Projekt Regionu Metropolii opiera si na czterech larach wsppracy: politycznej, gospodarczej, naukowej i spoecznej. Poczenie tych elementw ma przyczyni si do zintensykowania rozwoju caego regionu Grnego Renu i wzrostu jego konkurencyjnoci w Europie. Celem projektu jest wykorzystanie ogromnego potencjau tego obszaru, przewyszajcego potencja niektrych pastw czonkowskich UE52, w celu dalszego podwyszania standardw ycia jego mieszkacw. Koordynacj prac zajmuj si liczne grupy robocze i komisje

46 Pod jej patronatem utworzono sie pocze pocigw lokalnych (S-Bahn) pomidzy Miluz, Bazyle a Frick/Laufenburgiem. Planowany jest take rozwj szybkich pocze midzy Szwajcari, Niemcami i Francj (pocigi TGV/ICE). 47 W ramach forum organizowane s liczne seminaria i rnego rodzaju przedsiwzicia kulturalne, np. spotkania teatralne. 48 Wicej: http://www.euregio-zertikat.de, 20.09.2008. 49 Skad Rady: http://sites.region-alsace.fr/Rhenan/DE/Presentation/Zusammensetzung.htm, 17.09.2008. 50 Nastpny, dwunasty Kongres Trzech Pastw, zatytuowany Edukacja, badania, innowacja odbdzie si w 2010 r. w Bazylei. 51 W Szwajcarii stosowana jest nazwa Metropolitanregion lub Metropolitanraum. 52 Szczegowe dane statystyczne porwnujce region Grnego Renu z innymi obszarami europejskimi dostpne w broszurze wydanej przez Basel Economics na zlecenie Konferencji Grnego Renu, T. Schoder (oprac.), Das Oberrheingebiet als europische Metropolregion, Juni 2006, http://www.conference-rhin-sup.org, 11.09.2008.

Materiay

249

ad hoc53, ktre opracowuj szczegowe plany realizacji zaoe gospodarczych, infrastrukturalnych, edukacyjnych i in. Do najwaniejszych naley utworzenie spjnego obszaru gospodarczego w celu zwikszenia atrakcyjnoci regionu dla rm midzynarodowych, aktywizacja rnych grup spoecznych do wspudziau w projekcie, powizanie uczelni regionu poprzez nowe stypendia, seminaria, pobyty studyjne w kraju ssiedzkim, wprowadzenie programw dwujzycznego nauczania w szkoach rnego szczebla, a take optymalizacj pocze w ruchu osobowym. Dziki zaangaowaniu szk wyszych, instytutw badawczych, izb gospodarczych, zwizkw przedsibiorcw oraz wadz lokalnych projekt ma due szanse na realizacj54. 4. Instytuty badawcze Specjaln form wsppracy trangranicznej w regionie s instytucje propagujce wiedz o niej wrd zainteresowanych. W 1993 r. zaoono Euro-Instytut55, zajmujcy si prowadzeniem szkole i kursw dotyczcych wsppracy francusko-szwajcarskoniemieckiej w regionie Grnego Renu. Uczestnicz w nich nie tylko urzdnicy administracji lokalnej, policjanci, czy suby ratownicze z trzech pastw, ale te przedstawiciele instytucji zajmujcych si wspdziaaniem obszarw pogranicza w innych pastwach. Ponadto utworzono sie punktw informacyjnych o nazwie Infobest56, ktre informuj o zagadnieniach zwizanych z systemem podatkowym, zdrowotnym, edukacyjnym, czy administracyjnym pastw obszaru grnoreskiego. Od 1993 r. w Kehl dziaa europejskie stowarzyszenie ochrony konsumenta, tzw. Euro-InfoConsommateurs/Euro-Info-Verbraucher e.V., udzielajce pomocy prawnej w zakresie francuskiego, niemieckiego i unijnego prawa konsumenckiego57.

EURODYSTRYKT JAKO SZCZEGLNA FORMA WSPPRACY

Oprcz wymienionych wyej struktur wsppracy transgranicznej w regionie Grnego Renu stworzono szczegln form wspdziaania miast i gmin tego obszaru tzw. eurodystrykt. Od euroregionu rni go przede wszystkim wszy zakres wykonywanych zada i mniejszy obszar, na ktrym s one podejmowane. Eurodystrykt
53 Dokadny opis form wsppracy w ramach projektu w broszurze Europische Metropolregion Oberrhein. Hintergrund-Sachstand-Vorschlge zum weiteren Vorgehen, Stand 09/2006; http://www. region-suedlicher-oberrhein.de, 11.09.2008. 54 Zob. Przemwienie K.-H. Lambertza wygoszone z okazji 45-lecia obrad zgromadzenia generalnego Regio Basiliensis, Regionen, Grenzregionen, Metropolregionen Wohin steuert das Europa der Regionen?, Bazylea 26.05.2005; http://www.regiobasiliensis.ch/les/downloads/GV_08_Rede_Lambertz.pdf, 10.09.2008. 55 Euro-Instytut (http://www.euroinstitut.org), Infobest Kehl/Strasburg (http://www.infobest.org), Euro-Infoverbraucher e.V. (http://www.euroinfo-kehl.eu) oraz Sekretariat Konferencji Grnego Renu maj wspln siedzib w Kehl i wspdziaaj od 2003 roku jako Zentrum Kompetencyjne Kompetenzzentrum, zob. http://www.kompetenz-zentrum.org, 12.09.2008. 56 W regionie Grnego Renu dziaaj cztery punkty Infobest: Infobest Palmrein, Infobest Vogelgrun-Breisach, Infobest Kehl/Strasburg i Infobest Pamina. 57 Stowarzyszenie wsppracuje z podobnymi instytucjami z innych pastw UE. Jego oryginalno polega na tym, e zrzesza dwa zespoy prawnikw z Francji i RFN (Europejskie Centrum Konsumenckie Niemcy i Europejskie Centrum Konsumenckie Francja oraz niemiecki punkt informacyjny na temat praw uytkownikw Internetu).

250

Materiay

powstaje na podstawie porozumienia kilku graniczcych ze sob gmin przygranicznych dwch lub wicej pastw w celu realizacji konkretnych dziaa. Eurodystrykt moe mie osobowo prawn i dziaa jako celowy zwizek komunalny, europejskie ugrupowanie wsppracy terytorialnej lub stowarzyszenie. Moe te dziaa na podstawie porozumienia gmin jako twr bez osobowoci prawnej, na przykad jako wsplnota robocza zajmujca si realizacj wsplnych projektw. Obecnie w regionie Grnego Renu istniej cztery takie jednostki, o zrnicowanym statusie prawnym: Eurodystrykt Strasburg-Ortenau, Eurodystrykt Fryburg-Centrum/ Poudniowa Alzacja, Trjnarodowy Eurodystrykt Bazylea i Eurodystrykt Regio Pamina. Wadze lokalne pastw ze sob graniczcych mogy zawiera porozumienia o ich tworzeniu na podstawie dwch dokumentw umowy midzynarodowej zawartej 23 stycznia 1996 r.58 przez Niemcy, Francj, Luksemburg i Szwajcari w Karlsruhe oraz niemiecko-francuskiej deklaracji wydanej przez kanclerza Gerharda Schrdera i prezydenta Jacquesa Chiraca 22 stycznia 2003 r. Umowa z Karlsruhe jest podstaw prawn nawizywania rnych form wsppracy transgranicznej wsplnot terytorialnych59 pastw-stron umowy. Wiele zawartych w niej rozwiza stao si wzorem dla podobnych umw w innych czciach Europy, a take znalazo uznanie twrcw nowego instrumentu prawnego UE europejskiego ugrupowania wsppracy terytorialnej60, ktre rwnie moe sta si form prawn funkcjonowania eurodystryktu. Na podstawie rozporzdzenia UE z 2006 r. w sprawie europejskiego ugrupowania wsppracy terytorialnej (EUWT) wadze regionalne i lokalne mog tworzy tego typu struktury posiadajce osobowo prawn i podejmujce dziaania na rzecz realizacji programw wsppracy terytorialnej. Zagadnienia te w podobnym zakresie reguluje umowa z Karlsruhe. Stanowi ona m. in., e wsplnoty terytorialne s uprawnione, w ramach kompetencji przypisanych im na podstawie norm prawa krajowego, do zawierania w formie pisemnej umowy o wsppracy. Na podstawie takich porozumie mog by powoywane podmioty posiadajce lub nieposiadajce osobowoci prawnej, realizujce zadania wyznaczone im przez samorzdy lokalne graniczcych pastw. Ponadto wsplnoty terytorialne maj prawo do tworzenia celowych komunalnych zwizkw o charakterze transgranicznym, posiadajcych osobowo prawn61. Umowa z Karlsruhe pozwolia na prawn legitymizacj rnego rodzaju gremiw, w tym take eurodystryktw. Sama idea tego typu wsppracy pojawia si po raz pierwszy ocjalnie w niemiecko-francuskiej deklaracji ze stycznia 2003 r.62 W punkcie 24 zaznaczono konieczno pogbiania wspdziaania gmin pogranicza francuskoniemieckiego i wyraono poparcie dla pilotaowego projektu utworzenia eurodystryktu Strasburg-Kehl. Zadeklarowano te zainteresowanie powstawaniem takich porozumie take w innych miejscach.
58 Tekst umowy: http://www.espaces-transfrontaliers.org/de/publikationen/karlsruher_uebereinkommen.pdf, 12.09.2008. 59 Podmioty te zostay okrelone w jzyku niemieckim jako: Gebietskrperschaften i rtliche ffentliche Stellen. Umowa nie reguluje wsppracy transgranicznej prowadzonej na szczeblu oglnopastwowym. 60 Zob. Analiza wykonana przez grup ekspertw na zlecenie Komitetu Regionw nt. EUWT, CDR117-2007_ETU, s. 25-53; http://www.cor.europa.eu/migrated_data/CoR_EGTC_Study_PL.pdf, 12.09.2008. 61 S to tzw. grenzberschreitende rtliche Zweckverbnde. Tego typu transgranicznym celowym zwizkiem gmin jest zaoony w 2003 roku Zweckverband Regio Pamina. 62 Tekst dokumentu: http:// www.eurodistrict.eu, 13.09.2008.

Materiay

251

Wsparcie wadz centralnych spotkao si z szybk reakcj wrd rzdzcych na szczeblu lokalnym w Strasburgu i okrgu Ortenau (w jego skad wchodzi m. in. miasto Kehl), ktrzy od wielu lat lobbowali na rzecz sformalizowania wsppracy graniczcych wsplnot lokalnych i utworzenia organizacji o mniejszym zasigu terytorialnym ni euroregion. Doceniajc szans dalszego rozwoju reprezentowanych gmin i miast, przedstawiciele niemieckich i francuskich wadz samorzdowych tego obszaru podpisali 24 maja 2003 r. wspln rezolucj, w ktrej przedstawili podstawowe zaoenia dotyczce eurodystryktu Strasburg-Ortenau. Jej potwierdzeniem na szczeblu ministerialnym by katalog celw eurodystryktu przyjty 30 czerwca 2003 r.63 Eurodystrykt Strasburg-Ortenau powsta na podstawie porozumienia wadz okrgu Ortenau, miast Offenburg, Lahr, Kehl, Achern, Oberkirch i Wsplnoty Miejskiej Miasta Strasburg, zawartego 17 padziernika 2005 r. W umowie okrelono najwaniejsze cele nowej formy wsppracy, a take rodzaje gremiw, w ramach ktrych podejmowane s decyzje z dziedzin, takich jak gospodarka, edukacja, suba zdrowia, infrastruktura lokalna, czy media. Nie udao si wwczas, mimo wczeniejszych planw, ustanowi eurodystryktu jako celowego zwizku komunalnego z osobowoci prawn. Prace nad zmian tego stanu rzeczy trway do marca 2009 r., kiedy to eurodystrykt StrasburgOrtenau uzyska osobowo prawn jako europejskie ugrupowanie wsppracy terytorialnej. W cigu kliku lat istnienia eurodystryktu udao si zrealizowa wiele projektw przyczyniajcych si do rozwoju regionu i sucych mieszkacom objtego wspprac obszaru. Wrd zakoczonych sukcesem inicjatyw mona wymieni, na przykad: harmonizacj taryf telefonicznych po niemieckiej i francuskiej stronie granicy, stworzenie francusko-niemieckich szkole zawodowych, powoanie komisji ds. przeciwdziaania zanieczyszczaniu rodowiska w obszarze nadreskim, a take opracowanie wsplnego systemu wywozu i segregacji mieci. Eurodystrykt Strasburg-Ortenau sta si modelowym rozwizaniem64 dla tego typu wsppracy. Na jego wzr powstay kolejne podobne podmioty. 5 lipca 2006 r. powoano eurodystrykt Fryburg Bryzgowijski-Centrum/Poudniowa Alzacja65. Po stronie niemieckiej w stworzenie tej formy wsppracy zaangaoway si wadze Fryburga oraz okrgw Breisgau-Hochschwarzwald i Emmendingen, a po stronie francuskiej zwizki gmin Grand Pays de Colmar, Pays de la Rgion Mulhousienne, Pays RhinVignoble-Grand Ballon i Pays de lAlsace Centrale. Podobnie jak w przypadku eurodystryktu Strasburg-Ortenau starania wadz lokalnych byy wspierane przez rzdy Francji i Niemiec. 26 padziernika 2004 r. na niemiecko-francuskim spotkaniu ministrw w Berlinie przedstawiono szczegowy plan przyszej wsppracy w ramach nowego eurodystryktu. Dziaa on jako tzw. wsplnota robocza powoana na podstawie umowy z Karlsruhe i nieposiadajca osobowoci prawnej. W przyszoci planowane jest zacienienie wsppracy i przeksztacenie wsplnoty roboczej w organizacj posiadajc osobowo prawn. Do tej pory wadzom eurodystryktu udao si uruchomi midzy innymi programy pomocowe dla osb niepenosprawnych, reaktywowa lokalne poczenia kolejowe, a take wprowadzi dwujzyczne formularze urzdowe.
Ibidem. Zob. szerzej na ten temat: K. D e n n i , Rheinberschreitungen Grenzberwindungen. Die deutsch-franzsische Grenze und ihre Rheinbrcken (1861-2006), Konstanz 2008, s. 237-277. 65 Tekst porozumienia o utworzeniu eurodystryktu: http://www.freiburg.de/servlet/PB/menu/ 1155039_pcontent_l1/navigate1176902379375.html, 15.09.2008.
63 64

252

Materiay

Oprcz wymienionych form wsppracy w regionie Grnego Renu utworzono dwa inne eurodystrykty posiadajce osobowo prawn i wasny budet. Powstay one z przeksztacenia wczeniejszych wieloletnich struktur wspdziaania na obszarach przygranicznych. Pierwszym jest jedyny w regionie trjnarodowy eurodystrykt Trjnarodowy Eurodystrykt Bazylea. Powoano go do ycia 26 stycznia 2007 r. Jest efektem prac podejmowanych od 1995 r. w ramach projektu Trjnarodowa Aglomeracja Bazylea (TAB), wspnansowanego przez programy wsplnotowe INTERREG II i III. Bazylejski eurodystrykt jest stowarzyszeniem uytecznoci publicznej, dziaajcym na podstawie przepisw francuskiego kodeksu cywilnego. W jego skad wchodz po stronie szwajcarskiej reprezentanci kantonw Bazylea-miasto, Bazylea-okolice, dwch gmin kantonu Solothurn i przedstawiciele stowarzyszenia z kantonu Argowia, po stronie niemieckiej reprezentanci okrgw Lrrach i Waldshut-Tiengen, a po stronie francuskiej zwizku gmin Pays de Saint-Louis. Dziaalnoci eurodystryktu kieruje zarzd wspomagany przez rad doradcz. Budet i raport roczny z dziaalnoci uchwala walne zgromadzenie wszystkich czonkw stowarzyszenia. Projekty realizowane przez stowarzyszenie obejmuj przede wszystkim modernizacj pocze lokalnych i rozbudow infrastruktury66. Ponadto planowane jest utworzenie wsplnego trjnarodowego parku krajobrazowego. Drugim eurodystryktem powstaym z przeksztacenia wczeniej istniejcych instytucji jest eurodystrykt Regio Pamina, bdcy celowym zwizkiem komunalnym, zgodnie z postanowieniami umowy z Karlsruhe. Eurodystrykt Regio Pamina ma siedzib we Francji i dziaa na podstawie tamtejszych przepisw. Ostatnio lokalne wadze rozwaaj moliwoci przeksztacenia formy eurodystryktu z celowego zwizku komunalnego w europejskie ugrupowanie wsppracy terytorialnej. Regio Pamina ma najdusze tradycje spord czterech grnoreskich eurodystryktw, sigajce pierwszego porozumienia o wsppracy na tym obszarze zawartego w 1988 r. W jego skad wchodz gminy poudniowego Palatynatu, rodkowej czci regionu Grnego Renu i obszaru pnocnej Alzacji67. Od skrtw nazw tych jednostek terytorialnych utworzono nazw Pamina, nawizujc do imienia bohaterki jednego z utworw Mozarta. Program rozwoju tego obszaru od lat 90. ubiegego stulecia by nansowany ze rodkw inicjatywy INTERREG. Samorzdowe Zrzeszenie Wsppracy Transgranicznej Regio Pamina powstao na podstawie porozumienia z 22 stycznia 2003 r.68 Pi lat pniej w styczniu 2008 r. zmieniono jego nazw na eurodystrykt Regio Pamina. Ma on najbardziej skomplikowan struktur spord omawianych organizacji. Zrzeszenie dysponuje wasnym budetem. W jego ramach zorganizowano wiele projektw. Do najbardziej znanych naley wspomniany wyej Infobest Pamina. Eurodystrykt uczestniczy czynnie we wszystkich inicjatywach podejmowanych w ramach wsppracy transgranicznej na obszarze jego dziaania, m. in. w zakresie wymiany modziey, wspierania osb starszych, czy regulacji systemu pocze lokalnych.

Zob. http://www.eurodistrictbasel.eu/dn_AbgeschlosseneProjekte/, 20.09.2008. Dokadne dane dotyczce tego obszaru: http://saep.regiopamina.org/seiten/portal.htm, 20.09.2008. 68 Porozumienie to poprzedziy inne akty prawne. Szerzej: http://www.eurodistrict-regio-pamina. eu/pamina, 21.09.2008.
66 67

Materiay TA B E LA Eurodystrykty regionu Grnego Renu Eurodystrykt Eurodystrykt Strasburg/Ortenau Rok Forma prawna zaoenia 2005 - utworzony na podstawie porozumienia niemieckich i francuskich wadz komunalnych. W marcu 2009 r. uzyska osobowo prawn jako europejskie ugrupowanie wsppracy terytorialnej. Wybrane projekty

253

Eurodystrykt 2006 Fryburg Bryzgowijski - Centrum/Poudniowa Alzacja

- utworzony na podstawie porozumienia niemieckich i francuskich wadz komunalnych. Nie posiada osobowoci prawnej.

Trjnarodowy Eurodystrykt Bazylea

2007

Eurodystrykt REGIO PAMINA

2008

- powsta z przeksztacenia wczeniej istniejcych w ramach aglomeracji Bazylea form wsppracy transgranicznej. Jedyny eurodystrykt regionu Grnego Renu obejmujcy trzy pastwa. Dziaa na podstawie przepisw francuskiego kodeksu cywilnego jako stowarzyszenie uytecznoci publicznej. Posiada osobowo prawn. - powsta z przeksztacenia wczeniejszych form wsppracy, istniejcych w pnocnej czci regionu Grnego Renu (PAMINA). Jest celowym zwizkiem komunalnym (umowa z Karlsruhe), majcym siedzib we Francji i dziaajcym na podstawie tamtejszych przepisw. Posiada osobowo prawn.

* EDUKACJA: - stae zawodowe w kraju ssiedzkim * SUBA ZDROWIA: - opracowanie przewodnika informujcego o wiadczeniach zdrowotnych po obu stronach francuskoniemieckiej granicy - projekt karty zdrowotnej uprawniajcej do bezpatnego korzystania ze wszystkich usug medycznych w kraju ssiedzkim * KOMUNIKACJA: - harmonizacja taryf telefonicznych * EDUKACJA: - program praktyk uczniowskich w kraju ssiedzkim * SUBA ZDROWIA: - transgraniczny program pomocy osobom niepenosprawnym * KOMUNIKACJA: - nowe poczenia kolejowe i autobusowe * URBANISTYKA: - liczne projekty z zakresu modernizacji zagospodarowania przestrzennego aglomeracji Bazylei * KOMUNIKACJA: - usprawnienie sieci pocze wok lotniska EuroAirport - projekt zakadajcy opracowanie wsplnych biletw komunikacji publicznej w regionie aglomeracji bazylejskiej

* TURYSTYKA: - turystyczny program informacyjny Vis-Vis promocja regionu PAMINA * INTERREG - koordynowanie rodkami przekazywanymi w ramach inicjatywy INTERREG * EDUKACJA: - programy wymiany modziey szkolnej - projekt Infobest PAMINA

r d o : opracowanie wasne na podst.: http://www.eurodistrict.eu, http://www.freiburg.de, http://www.eurodistrictbasel.eu/, http://www.eurodistrict-regio-pamina.eu, 5.11.2008.

254

Materiay

PODSUMOWANIE

Wsppraca transgraniczna regionu Grnego Renu opiera si na wielopoziomowych, nakadajcych si na siebie strukturach wspdziaania. Obejmuje niemal kad dziedzin ycia spoecznego wan dla lokalnej ludnoci. Wiele z wyprbowanych w regionie Grnego Renu rozwiza stao si inspiracj dla innych regionw przygranicznych69. Stopie zaawansowania rnych form kontaktw wadz lokalnych, przedsibiorcw, ludzi kultury i nauki, a take zwykych obywateli pragncych tworzy wsplne transgraniczne projekty naley do wyjtkowych w Europie, std wiele z wypracowanych w regionie Grnego Renu rozwiza znalazo zastosowanie take w innych regionach, na przykad na pograniczu francusko-hiszpaskim. Due znaczenie dla powodzenia wsppracy transgranicznej na szczeblu organizacji spoecznych i wadz lokalnych ma z pewnoci potencja gospodarczy regionu. Nie naley jednak zapomina, e jego wzrost jest midzy innymi wynikiem dziaa podejmowanych wanie w ramach tej wsppracy. Kolejne sukcesy dziaay zachcajco dla nastpnych pokole, gotowych odoy na bok uprzedzenia ywione wobec partnerw po drugiej stronie granicy. Wiele ze zrealizowanych w regionie inicjatyw i programw powstao dziki zaangaowaniu pojedynczych ludzi70, ktrzy nie zwaajc na liczne, zwaszcza w okresie powojennym, przeszkody widzieli w transgranicznych projektach szans rozwoju dla grnoreskich wsplnot lokalnych. Niezalenie od odnoszonych sukcesw wci podejmowane s dziaania majce na celu usprawnienie form wsppracy w omawianym regionie. Niektrzy eksperci uwaaj, e naley zlikwidowa cz gremiw w celu uproszczenia systemu wsppracy71. Warto jednak doda, e istniejca liczba instytucji pozwala na bardzo szeroki udzia reprezentantw wielu grup spoecznych w tworzeniu projektw transgranicznych, dziki czemu zyskuj one due poparcie miejscowej ludnoci. Euroregiony umoliwiaj bezporednie kontakty wadz lokalnych, a take formalnych i nieformalnych grup obywateli i tym samym su niwelowaniu wzajemnych uprzedze. Formy wsppracy regionu Grnego Renu od dawna znajduj zastosowanie w polskich regionach przygranicznych. Przykadem moe by pierwszy polskoniemiecki eurodystrykt Oderland-Nadodrze72. Pomysodawcy przedsiwzi realizowanych na pograniczu polsko-niemieckim od kilku lat uczestnicz w organizowanych przez instytucje grnoreskie seminariach, szkoleniach i konferencjach dotyczcych wsppracy transgranicznej. Dziki temu maj okazj obserwowa praktyczne zastosowanie opracowanych tam mechanizmw wsppracy i realizacj konkretnych projektw, na przykad z zakresu ochrony rodowiska, wielojzycznego ksztacenia modziey, czy wsplnego systemu ratownictwa w przypadku katastrof. Wiele wykorzystanych tam pomysw przyczynioby si do poprawy sytuacji w polskich regionach przygranicznych, nie tylko na granicy polsko-niemieckiej. Jako przykad moe suy choby wsplny program segregacji i gospodarowania odpadami, opracowanie jednolitej tarykacji pocze telefonicznych, czy spjnego systemu pocze lokalnych.
Zob. szerzej: G. F e n g , op. cit., s. 89 i n. Jedn z najbardziej charyzmatycznych osb, ktra przyczynia si do rozwoju wsppracy transgranicznej w regionie Grnego Renu by twrca Regio Basiliensis Hans Briner. 71 Zob. np. opinie na stronie internetowej: http:// www.frsw.de/eurodistrict.htm, 25.09.2008. 72 Powsta w 2005 r. z inicjatywy gmin i powiatw regionu nadodrzaskiego. W skad eurodystryktu okrelanego skrtem EDON wchodz polskie miasta i gminy z wojewdztw zachodniopomorskiego i lubuskiego, a take niemieckie miasta i gminy z Brandenburgii.
69 70

Materiay

255

Interesujca dla polskich wadz samorzdowych moe wyda si te wielonarodowa struktura powoywanych w regionie Grnego Renu gremiw oraz sposoby ksztatowania i podejmowania wsplnych decyzji. Oprcz instytucji zrzeszajcych przedstawicieli wadz lokalnych na uwag zasuguj stowarzyszenia osb prywatnych, wystpujcych z wasnymi inicjatywami rozwoju swojego regionu (np. RegioGesellschaft Schwarzwald-Oberrhein), a take ciaa kolegialne, takie jak Rada RegioTriRhena, stanowica platform porozumienia przedstawicieli wadz i ronego rodzaju organizacji spoecznych. Obszary objte wspprac transgraniczn maj szans dziki nansowemu wsparciu Unii Europejskiej wykorzysta swj wielonarodowy i tym samym wielokulturowy potencja.
NATALIA KOHTAMKI Jena

ABSTRACT The last forty years were a period when mechanisms of transborder cooperation in the Upper Rhine region were formed. The troubled past of the French-Swiss-German border territory no longer blocks the way of partners across the Rhine to seek practical solutions to problems in the life of the inhabitants of those areas. From the perspective of Paris or Berlin, the Upper Rhine region is not infrequently seen to be peripheral and unimportant, but in fact it lies in the centre of Europe and is one of the richest areas in the European Union. Opportunities that follow from such a location motivate local communities to tighten mutual ties and develop various forms of cooperation (e.g. the RegioTriRhena Council, the Upper Rhine Conference, Trilateral Congresses, the Upper Rhine Eurodistricts). Many of those are pioneering initiatives that serve as models for other European border regions.

You might also like