Geoturystyka 4 (19) 2009: 318

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka studium geologiczno-krajobrazowe z inwentaryzacj obiektw dziedzictwa przyrody nieoywionej
The Sudetic Geostrada an idea of geological and landscape studies heritage with inventarization of the objects of abiotic nature
Tadeusz Somka1, Tomasz Bartu1, Wojciech Mastej1, Marek odziski1, Wojciech Mayer1, Micha Stefaniuk1, Marek Doktor1, Jacek Koma2, Stefan Cwojdziski2, Andrzej Stachowiak2

AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, Wydzia Geologii, Geofizyki i Ochrony rodowiska, al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw 2 Pastwowy Instytut Geologiczny Pastwowy Instytut Badawczy, Oddzia Dolnolski im. Henryka Teisseyrea, al. Jaworowa 19, 53-122 Wrocaw e-mail: 1slomka@geol.agh.edu.pl, 1bartus@agh.edu.pl, 1wmastej@agh.edu.pl, 1Marek.Lodzinski@agh.edu.pl, 1 wmayer@geol.agh.edu.pl, 1stefan@geolog.geol.agh.edu.pl, 1doktor@agh.edu.pl, 2jacek.kozma@pgi.gov.pl, 2 scwo@pgi.gov.pl, 2 andrzej.stachowiak@pgi.gov.pl the main ridges of the Sudety Mts. in both the Polish and the Czech parts, through less popular and rarely visited but also interesting parts of the Sudety Mts. and their foreland. Polish parts of the Geostrada (ca 285 km) were such determined to reach as much the most attractive geosites as possible in the 10-kilometers-wide zone (5 km from both sides of the trail). Key words: Geotourism, Sudetes

Wstp
Tre: Celem niniejszej pracy jest prezentacja studium geologiczno-krajobrazowego z inwentaryzacj obiektw dziedzictwa przyrody nieoywionej dla obszaru Sudetw, wzdu proponowanej trasy turystyczno-rekreacyjnej, nazwanej Geostrad Sudeck im. Leszka Sawickiego. Poprzez inwentaryzacj, opis oraz propozycje zagospodarowania wytypowanych obiektw geoturystycznych pooonych wzdu trasy, Geostrada przyczyni si do przyblienia skomplikowanych zagadnie geologii Sudetw turycie nie znajcemu podstaw geologii. Wykorzystujc przejezdne drogi, ustalono przebieg Geostrady wzdu gwnych grzbietw grskich Sudetw po obu stronach granicy polsko-czeskiej, promujc przy tym mao znane, ale atrakcyjne rejony Sudetw iich przedpola. Przebieg polskich odcinkw Geostrady (cznie ok. 285 km) wyznaczono w taki sposb, aby w pasie o szerokoci 10 km (5 km po obu stronach Geostrady) znalazo si jak najwicej najatrakcyjniejszych geoturystycznie obiektw dziedzictwa geologiczno-grniczego, do ktrych mona dojecha lub doj pieszo. Sowa kluczowe: Geoturystyka, Sudety Abstract: The aim of the paper is presentation of geological and landscape studies with the inventarization of abiotic nature objects located along proposed trail The Leszek Sawicki Sudetic Geostrada. Through detailed descriptions of the trail and proposals of development of selected, most attractive geosites of geological-mining heritage, the project should aim to spread geological knowledge of the Sudety Mts. among the non-professionals. Using the passable roads, the trail was led along
3

Idea studiw geologiczno-krajobrazowych poczonych zinwentaryzacj obiektw dziedzictwa przyrody nieoywionej suy dokumentacji zoonoci budowy geologicznej Polski, jednostek litostratygraficznych, odsaniajcych si na powierzchni terenu, nagromadze skamieniaoci, mineraw, bogactwa form geomorfologicznych, procesw geologicznych, jakie miay miejsce w historii geologicznej Ziemi oraz zachodzcych wspczenie. Jednak podstawowym celem projektw z tego zakresu jest popularyzacja geoturystyki, rozumianej jako turystyka poznawcza, zwizanej z szeroko pojtymi naukami o Ziemi, z promocj tzw. zasobw dziedzictwa geologicznego i prb zaznajomienia jak najszerszego grona odbiorcw z fascynujcym piknem przyrody nieoywionej. Studia geologiczno-krajobrazowe stanowi jedno zpodstawowych zainteresowa zespou Katedry Geologii Oglnej, Ochrony rodowiska i Geoturystyki na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony rodowiska Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie. Od 2004 roku czonkowie zespou uczestnicz w redakcji kwartalnika Geoturystyka, zajmujcego si propagowaniem geoturystyki i promujcego obiekty geologiczne Polski iwiata. W2006 roku zesp by twrc Katalogu Obiektw Geoturystycznych Polski (Somka et al., 2006) na zlecenie Ministra rodowiska.

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Fig. 1. Sudety w pamie waryscyjskim (wg. Mazura et al., 2006). MGCH rodkowo-niemiecki wa krystaliczny; MO strefa Moldanubska; MSstrefa morawsko-lska; RH strefa reno-hercyska; RS szew oceanu Rei; ST strefa sakso-turyska; TB strefa Tepl-Barrandian; VF front fadowa waryscyjskich; 1 uskoki; 2 granice stref fadowa waryscyjskich; 3 przypuszczalne granice stref fadowa waryscyjskich; 4 front fadowa alpejskich; 5 masywy waryscyjskie; 6 wspczesne morza i oceany Tectonic setting of the Sudety Mts. in the Variscan Belt (after Mazur et al., 2006). AM Armorican Massif; BM Bohemian Massif; MC Central Massif; MGCH Mid-German Crystalline High; MO Moldanubian Zone; MS Moravo-Silesian Zone; RH Rhenohercynian Zone; RS Rheic Suture; S the Sudety Mts.; ST Saxothuringian Zone; TB Tepl-Barrandian Zone; TSZ Teisseyre Tornquist Zone; VF Variscan Front; 1 faults; 2 limits of variscan fold zones; 3 estimated limits of variscan fold zones; 4 alpine front; 5 variscan massifs; 6 recent seas and oceans

Podobnymi zagadnieniami zajmuj si zespoy z innych orodkw badawczych. Due nagromadzenie obiektw dziedzictwa geologiczno-grniczego w Sudetach, spowodowane urozmaicon budow geologiczn, byo ewidencjonowane wmonumentalnej serii Sownika geografii turystycznej Sudetw, pod redakcj Marka Staffy (Staffa, 1989, 1992a, 1992b, 1993a, 1993b, 1993c, 1993d, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2003, 2004, 2005a, 2005b, 2007, 2008) oraz winnych publikacjach (np. Gawlikowska, 2000). W 2007 r., jeden ze wspautorw niniejszej pracy z Oddziau Dolnolskiego Pastwowego Instytutu Geologicznego Pastwowego Instytutu Badawczego, bra udzia w opracowaniu przewodnika geoturystycznego po Sudetach (Cwojdziski i Kozdrj, 2007). Celem opisywanego projektu byo wykonanie studium geologiczno-krajobrazowego z inwentaryzacj obiektw dziedzictwa przyrody nieoywionej dla obszaru Sudetw, wzdu proponowanej trasy turystyczno-rekreacyjnej, nazwanej Geostrad Sudeck im. Leszka Sawickiego, na cze pomysodawcy projektu, geologa i podrnika. Poprzez inwentaryzacj, opis, propozycje zagospodarowania wytypo4

wanych obiektw geoturystycznych pooonych wzdu trasy, w 10 km pasie ( 5 km od Geostrady), Geostrada przyczyni si do przyblienia skomplikowanych zagadnie geologii Sudetw turycie, nie znajcemu podstaw geologii. W oparciu o plany zagospodarowania przestrzennego gmin, poprzez projekty tablic informacyjnych i tras geoturystycznych, praca pomoe wzbogaci produkt turystyczny wojewdztw dolnolskiego i opolskiego, a w efekcie umoliwi aktywizacj turystyki na mniej popularnych i rzadziej odwiedzanych turystycznie obszarach tych wojewdztw.

Zarys budowy geologicznej wzdu Geostrady Sudeckiej

Sudety oraz ich przedgrze to ekshumowana cz europejskich waryscydw wewntrznych, naleca do tzw. strefy sakso-turyskiej (Mazur et al., 2006; Fig. 1). Powstay one wdewonie i wczesnym karbonie, podczas kolizji mikropyt (terranw) armorykaskich z du pyt kontynentaln

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Laurussii, co wizao si z likwidacj paleooceanu Rei (Mazur et al., 2006; Fig. 2). Larusssia powstaa podczas wczeniejszych cykli orogenicznych poprzez poczenie kratonw: pnocnoamerykaskiego Laurencji, wschodnioeuropejskiego Baltiki oraz cigu mikropyt Awalonii. Po peneplenizacji iprzykryciu ldowymi i morskimi osadami platformowymi, Sudety odrodziy si w miocenie jako gry zaomowe, wypitrzone podczas ruchw alpejskich wzdu uskoku sudeckiego brzenego. Polska cz Geostrady Sudeckiej przebiega przez kilka jednostek tektono-stratygraficznych Sudetw (Fig. 3). Od zachodu, w obrbie Sudetw Zachodnich, jest to niewielki fragment masywu uyckiego, blok karkonosko-izerski skadajcy si z waryscyjskiego masywu granitowego Karkonoszy oraz jego osony: metamorfiku izerskiego i metamorfiku Rudaw Janowickich, a take metamorfik kaczawski z fragmentami rozwinitej na nim depresji pnocno-sudeckiej. W Sudetach rodkowych, Geostrada przecina depresj rdsudeck, zachodni cz kopuy orlicko-nienickiej (metamorfik orlicko -bystrzycki) oraz rw grnej Nysy. Wschodnia cz kopuy (metamorfik ldecko-nienicki) naley ju (Kondracki, 2009) do Sudetw Wschodnich. Nastpnie Geostrada przecina pasmo nasuwcze Stareho Mesta i prowadzi w tzw. blok Sudetw Wschodnich (najbardziej zachodnia cz strefy lsko-morawskiej). Po stronie polskiej, pas 5 km wok Geostrady obejmuje take niewielki fragment lsko-morawskiej strefy kulmowej, bdcej czci struktury lsko-morawskiej, nie zaliczanej ju do Sudetw. Ponisza, krtka charakterystyka budowy geologicznej wzdu geostrady jest oparta gwnie o opracowanie Cwojdziskiego et al. (2008). Blok karkonosko-izerski (Mierzejewski et al., 1990) graniczy od pnocy z metamorfikiem kaczawskim wzdu skompliko wa nego zespou uskokowonasuniciowego gwnego uskoku rdsudeckiego. Wcentrum bloku wystpuje waryscyjski, granitoidowy masyw plutoniczny Karkonoszy, pno i postorogeniczny, typu wapniowo-alkalicznego. Wiek masywu by wielokrotnie okrelany rnymi metodami izotopowymi. Wedug Mierzejewskiego et al. (1994), tzw. granity porfirowate intrudoway okoo 325330 mln lat temu, granity rwnoziarniste gwnego grzbietu Karkonoszy 310 +/- 14 mln lat, a modsze skay yowe 310+/- 5 mln lat (metoda Rb/Sr, badano cae prbki ska). Monzogranit z Liberca (czeska cz masywu Karkonoszy) jest datowany na 314 +/- 14 mln lat (metoda Pb/Pb na cyrkonach) (Krner et al., 1994). Masyw kontaktuje termicznie z oson metamorficzn: na wschodzie zmetamorfikiem Rudaw Janowickich, na pnocnym zachodzie, na odcinku Jelenia Gra granica Pastwa, zmetamorfikiem izerskim. Ku zachodowi blok karkonosko-izerski czy si stopniowo z masywem uyckim. W dzisiejszym poziomie intersekcyjnym, granic midzy obu jednostkami tworzy zesp neogeskich zapadlisk tektonicznych lecych w strefie ohareckiej o kierunku NE-SW. S to burowglowe zapadliska Turoszowa, pooonych dalej na pnoc Radomierzyc i pooonego dalej na NE Siekierczyna, wypenione iami i piaskami miocenu z pokadami wgli brunatnych. Na obszarze metamorfiku izerskiego (Oberc-Dziedzic, 2003) przewaaj skay kompleksu granitowo-gnejsowego, reprezentowanego przez granodioryty wschodniouyckie
5

(zawidowskie), granity rumburskie, granitognejsy i ortognejsy izerskie, leukogranity i leukognejsy rnych odmian strukturalno-teksturalnych. Skay gnejsowe reprezentuj wwikszoci kompleks ortognejsowy, utworzony w wyniku intensywnej deformacji mylonitycznej granitoidw. Granitoidy, dominujce w zachodniej czci meta morfiku izerskiego (granodioryty zawidowskie i granity rumburskie), stanowi skay wyjciowe dla kompleksu ortognejsowego. Radiometryczny wiek protolitw waha si w granicach 550450 mln lat, a ortognejsw izerskich midzy 480 a 460 mln lat (Mierzejewski, Oberc-Dziedzic, 1990). Drugi kompleks skalny tworz zrnicowane litologicznie upki yszczykowo-chlorytowe, czsto wzbogacone w granaty i chlorytoid, lokalnie w albit. Skay upkowe tworz wobrbie gnejsw i granitognejsw izerskich wskie, wyduone rwnolenikowo pasma. upki izerskie s pochodzenia osadowego i reprezentuj fragmenty osony kompleksu ortognejsowego (stropowej lub spgowej) pierwotnej intruzji granitw izerskich.

Fig. 2. Model ewolucji Sudetw (wg. Mazura et al., 2006) Model of the Sudety Mts. evolution (after Mazur et al. 2006). Ar Armorica, Av Avalonia, B Baltica, CS the Central Sudety Mts., CSO Central Sudetic Ophiolite, CSOT Central Sudetic oceanic tract, ES the Eastern Sudety Mts., KGST Kodzko-Gry Sowie Terrane, L Laurentia, MSB MoravoSilesian Belt, LIKM Lusatia and Izera-Karkonosze Massif, MSBAB Moravo-Silesian back-arc basin, MT Moravian Terrane, RO Rheic Ocean, SMB Star Msto Belt, SMOT Star Msto oceanic tract, ST Saxothuringian tract, T nienik Terrane, WS the Western Sudety Mts

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Fig. 3. Uproszczona mapa strukturalna Sudetw z tras Geostrady i wybranymi obiektami geoturystycznymi (wg Biela, 2009, zmienione). 1 geostanowiska (numeracja w tabeli 1); 2 granica pastwa; 3 Geostrada, 4 miasta; 5 wody powierzchniowe; 6 uskoki Simplified structural map of the Sudety Mts. with the position of Geostrada Trail and selected geosites (afer Biel, 2009, modified). 1 geosites (numeration see table 1); 2 state frontier; 3 Geostrada route, 4 towns; 5 surface waters; 6 faults; BSU Bardo Structural Unit, ESC Eastern Sudety Complex, FSB Fore-Sudetic Block, FSM Fore-Sudetic Monocline, GJM Gogow-Jordanw Massif, GNG Grna Nysa Graben, GSMC Gry Sowie Metamorphic Complex, IMC Izera Metamorphic Complex, ISB Intra-Sudetic Basin, ISF Intra-Sudetic Fault, KMC Kaczawa Metamorphic Complex, KMC Kodzko Metamorphic Complex, KM Karkonosze Massif, KUM Kudowa Massif, KZM Kodzko-Zoty Stok Massif, LM Lusatian Massif, LMC Ldek-nienik Metamorphic Complex, MSB Moravo-Silesian Basin, NKMU Niemcza-Kamieniec Metamorphic Unit, NSB North Sudetic Basin, NSZ Niemcza Shear Zone, OBMC Orlica-Bystrzyca Metamorphic Complex, RJMC Rudawy Janowickie Metamorphic Complex, SB wiebodzice Basin, SBF Sudetic Boundary Fault, SM Strzelin Massif, SOB Silesian-Opole Basin, SSM Strzegom-Sobtka Massif, OM la Ophiolite Massif

Metamorfik Rudaw Janowickich (Teisseyre, 1973) tworzy wski, poudnikowy pas wychodni ska metamorficznych midzy granitowym masywem Karkonoszy na zachodzie, a utworami osadowymi dolnego karbonu wypeniajcymi depresj rdsudeck. Ku poudniowi kompleksy skalne metamorfiku przechodz pynnie w skay poudniowych Karkonoszy, a na pnocy granicz tektonicznie z seriami jednostki kaczawskiej wzdu fragmentu uskoku rdsudeckiego. W obrbie metamorfiku wyrniane s kompleksy litostratygraficzne, ktre buduj odrbne jednostki tektoniczne o charakterze spitrzonych paszczowin waryscyjskich (wzajemnie ponasuwanych tektonicznie mas skalnych). Wjednej z tych jednostek wystpuje kowarska seria rudna (Zimnoch, 1961; Mochnacka, 1966, 1967), zbudowana zrnorodnych upkw yszczykowych i fyllonitw z wkadkami
6

upkw grafitowych, marmurw, erlanw, leptynitw, amfibolitw, ska wapniowo-krzemianowych i magnetytowo-amfibolowych. Metamorfik kaczawski (Baranowski et al., 1987, 1990; Cymerman, 2002; Kryza, Muszyski, 2003) jest wyduony wkierunku NW-SE. Od poudnia kontaktuje tektonicznie z blokiem karkonosko-izerskim, a od NE jest rozcity przez uskok sudecki, brzeny. Skay epimetamorficznego kompleksu kaczawskiego zanurzaj si agodnie ku NW pod depresj pnocnosudeck stanowic fragment basenu sedymentacyjnego rozwijajcego si na epimetamorficznym podou od najwyszego karbonu. Ku SE depresja ta rozgazia si stopniowo tworzc zesp roww, proww i synklin rozdzielajcych od siebie poszczeglne fragmenty metamorfiku kaczawskiego.

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Trasa geostrady przecina skay budujce jednostki Wlenia, Bolkowa i Dobromierza w S czci struktury kaczawskiej. S tu reprezentowane: kambro-ordowicka wulkaniczna asocjacja spilitowo-keratofirowa z wkadkami wapieni wojcieszowskich, ordowicki zesp szarych upkw fliszoidowych z metadiabazami, sylurski zesp zielecw, ciemne upki i lidyty syluru, upki krzemionkowo-ilaste dewonu, dolnokarboskie melane oraz stanowice przypuszczalnie po czci ich wiekowy odpowiednik tzw. upki radzimowickie. W wielu rejonach Gr Kaczawskich serie upkowe s przebijane przez liczne intruzje diabazw. Depresja rdsudecka (Wojewoda, 2008) jest waryscyjsk struktur zapadliskow, ktrej ewolucja rozpocza si w dolnym karbonie wrd wypitrzajcych si rwnoczenie ram zapadliska. Od zachodu graniczy ona z metamorfkiem Rudaw Janowickich, od pnocy z metamorfikiem kaczawskim, od NE z depresj wiebodzic i blokiem Gr Sowich. Wszystkie te granice maj charakter uskokowy. Ku wschodowi natomiast depresja rozgazia si stopniowo przechodzc w zesp struktur tektonicznych typu roww tektonicznych i synklin umiejscowionych midzy wychodniami podoa depresji nalecymi do struktur bardzkiej, metamorfiku kodzkiego oraz metamorfiku bystrzycko-orlickiego. Depresja jest wypeniona ldowymi i morskimi osadami dolnokarboskimi
7

Fig. 4. Geostrada Zachodniosudecka w granicach Polski. 1 geostanowiska (numeracja w tabeli 1); 2 granica pastwa; 3 Geostrada, 4 pas Geostrady; 5 miasta; 6 wody powierzchniowe; 7 lasy The western sector of the Sudetic Geostrada Trail in Poland. 1 geosites (numeration see table 1); 2 state frontier; 3 Geostrada route, 5 the Geostrada belt; 5 towns; 6 surface waters; 7 forests

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

o miszoci 4 km, ldowymi utworami grnokarboskimi zseri wglonon o miszoci 1,5 km (Bossowski, Ihnatowicz, 1994), dolnopermskimi osadami i wylewami trachybazaltw (melafirw) (Dziedzic, 1958, 1961; Kozowski, 1963), ldowymi utworami cechsztynu i pstrego piaskowca oraz grnokredowymi, morskimi utworami piaszczystymi (piaskowce ciosowe) i marglistymi (Wojewoda et al., 1997). Kopua orlicko-nienicka (Lorenc, 1981) stanowi jedn z gwnych jednostek tektono-stratygraficznych Sudetw rodkowych i Wschodnich. Jest to do symetryczna w zarysie intersekcyjnym jednostka, rozcita osiowo przez laramijski rw grnej Nysy, wypeniony osadami kredy grnej. Centralna cz kopuy zbudowana jest z mezozonalnych ska metamorficznych kompleksw upkowo-paragnejsowych oraz ortognejsowo-migmatycznych zwtrceniami granulitw i eklogitw. Skrzydo wschodnie kopuy, zbudowane ze ska metamorfiku ldecko-nienickiego, jest nasunite na stref Starego Miasta (Star Msto), lec w caoci na terenie Czech. Zachodnie skrzydo kopuy to skay mezozonalne metamorfiku bystrzycko-orlickiego, zapadajce pod metapelity i metabazyty epimetamorficzne kompleksu Nowego Miasta (Nov Msto) nasunitego na skay mezozonalne. Na poudniu, ju poza granicami Polski, wychodnie ska mezozonalnych s take otaczane przez skay niszego stopnia metamorfizmu (seria zabrzeska) tworzce zewntrzn oson kopuy metamorficznej. Cech charakterystyczn kopuy orlicko-nienickiej jest wystpowanie na jej obrzeu pasm ska metabazytowych (przewanie ortoamfibolitw) oraz pno- i post-tektonicznych granitoidw waryscyjskich (Domeka, Opletal, 1974; Cwojdziski, 1977). Nale do nich granitoidy jawornickie i granitoidy (tonality) Bielic we wschodniej czci kopuy oraz intruzje granitowe Kudowy, Nowego Hradka (Nov Hrdek) i Olenic (Olenice vOrlickch Horch) w jej zachodnim skrzydle. W swojej NW czci struktura kopuy orlicko-nienickiej jest rozczonkowana przez modsze, grnopaleozoiczne imezozoiczne baseny sedymentacyjne (depresja rdsudecka, pokrywa grnokredowa) i czciowo zamaskowana przez kodzko-zotostocki masyw granitoidowy. Na S od Nysy, ju na przedpolu Sudetw Wschodnich, Geostrada wkracza na obszar wychodni metamorficznej osony waryscyjskich granitoidw masywu ulovej. Struktury te, nalece do Bloku Sudetw Wschodnich (Stupnicka, 2007), stanowi przeduenie na obszar Polski metamorfiku Wysokich Jesionikw. Okryw masywu ulovej tworz granitoidy metablastyczne oraz gnejsy i upki z wkadkami wapieni krystalicznych. Skay te nale do brzenej partii kopuy Keprnika (metamorfik Jesionikw) i strefy Starego Miasta. Na SE od Guchoazw Geostrada wkracza w obrb lsko-morawskiej strefy kulmowej (basen lsko-morawski), zbudowanej z utworw grnodewoskich i dolnokarboskich. Utwory te stanowi niewielki, pnocny fragment obszaru ich wystpowania w pasmach Niskich Jesionkw w Republice Czeskiej. Seria skada si z przewarstwiajcych si fyllitw i szarogazw z wkadkami zlepiecw i zielecw warstw andelohorskich. Nale tu skay niskiego i bardzo niskiego stopnia metamorfizmu.

Kryteria wyznaczania przebiegu Geostrady Sudeckiej

Przyjto kilka kryteriw, ktrym ma podlega przebieg Geostrady: 1. Geostrada powinna przebiega rwnolegle do gwnych grzbietw grskich Sudetw, czciowo po stronie polskiej, czciowo po czeskiej. 2. Geostrada ma w zamierzeniach suy samochodowej irowerowej turystyce poznawczej, powinna wic wykorzystywa przejezdne drogi. Znacznym utrudnieniem w wyznaczaniu tras bya sabo rozwinita i w duym stopniu zniszczona sie drg oraz estetyka punktw i tras przejazdw. W zwizku z tym, e Geostrada ma by wykorzystywana przez rowerzystw, unikano przejazdw dugimi odcinkami ruchliwych tras tranzytowych oraz trasami o niskich walorach krajobrazowych, w terenach poronitych lasami, czy trasami w gboko wcitych dolinach. 3. Przebieg tras ma by kompromisem pomidzy wymogami promowania miejsc mao znanych w rejonach nie objtych dotychczas przez tzw. turystyk masow, a chci przedstawienia najciekawszych i najbardziej zrnicowanych obiektw dziedzictwa geologicznego i grniczego Sudetw. 4. W dziesiciokilometrowym pasie (5 km od Geostrady; strefie buforowej wedug nomenklatury GIS) powinny si znale atrakcyjne obiekty geoturystyczne, do ktrych mona dojecha lub doj pieszo. Stosujc pierwsze kryterium, wyznaczono cztery punkty, przez ktre Geostrada powinna przebiega: Bogatynia, Przecz Kowarska, Przecz Poszczyna na granicy polsko-czeskiej i Opava w Czechach. Poniewa koce Geostrady le w miastach, doprecyzowano ich lokalizacje: zachodni koniec znajdowa si bdzie na punkcie widokowym na wyrobisko kopalni odkrywkowej wgla brunatnego Turw, na zachodniej krawdzi wyrobiska, blisko granicy z Niemcami, a wschodni w Muzeum Ziemi lskiej w Opavie. Geostrad podzielono na trzy czci, ustalajc ich krace: 1. Geostrada Zachodniosudecka od Bogatyni (punkt widokowy) do Przeczy Kowarskiej, 2. Geostrada rodkowosudecka od Przeczy Kowarskiej do Przeczy Poszczyna k. Stronia lskiego, 3. Geostrada Wschodniosudecka od Przeczy Poszczyna do Opavy (muzeum). Przebieg Geostrady mg by zmieniany jedynie wewntrz wyznaczonych czci w taki sposb, aby uczyni zado przyjtym kryteriom. Wymagao to prac kameralnych i terenowych. Przed przyjciem ostatecznego przebiegu sprawdzano, ktry wariant najlepiej spenia te kryteria. Odcinki Geostrady biegnce po terytorium Czech zostay wprawdzie wyznaczone przez Autorw niniejszej publikacji, ale ich opracowaniem ma si zaj w pniejszym czasie zesp geologw czeskich. Geostrada Zachodniosudecka, zaraz za wschodnimi przedmieciami Bogatyni musi wkroczy na teren Czech, natomiast lokalizacja wschodniego koca tego odcinka czeskiego nie bya tak oczywista. Brano pod uwag dwie moliwoci: przejazd przez Nov Msto pod Smrkem do Czerniawy Zdroju (wariant poudniowy lub rodkowy) albo przez
8

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Srbsk (Srbsk) do Mioszowa (wariant pnocny), co wizao si z decyzj wyboru dalszego przebiegu trasy. Wariant poudniowy implikowa dalszy przejazd przez wieradw Zdrj do Szklarskiej Porby tzw. Drog Sudeck, u podna Gr Izerskich. Trasa ta jest jednak bardzo popularna iwwikszoci wiedzie dolinami bez punktw widokowych, z niewieloma atrakcyjnymi punktami geoturystycznymi. Rezygnujc z niej, tracono najwicej w okolicach urokliwego, bogatego w obiekty geoturystyczne wieradowa Zdroju. Wariant rodkowy prowadzi od Czerniawy Zdroju (wieradw Zdrj by w pasie Geostrady) przez Pogrze Izerskie, kilkanacie km na poudnie od trasy wariantu pnocnego, a w dalszym przebiegu, od Doliny Bobru, pokrywa si z tras wariantu pnocnego. Wariant pnocny, ktry ostatecznie wybrano, umoliwi przejazd przez mao znane, a atrakcyjne Pogrze Izerskie (Lena, jeziora Leniaskie i Zotnickie), Dolin Bobru (jezioro Pilchowickie), a przede wszystkim okrenie od pnocy Jeleniej Gry i przejazd przez atrakcyjne okolice Gr Kaczawskich i Rudaw Janowickich. Wybranie wariantu pnocnego, wygenerowao szereg wariantw niszego rzdu, co do przebiegu trasy. Wizao si to czsto z rzadk sieci drg grskich i z nieprzejezdnoci niektrych drg, ktre teoretycznie powinny by przejezdne. Geostrada rodkowosudecka miaa pocztkowo wiele wariantw: 1. Wariant pnocny 1, przez mao znane Gry Sowie, zominiciem bardzo atrakcyjnych i popularnych Gr Stoowych czeskich i polskich, potem przez Gry Bardzkie i Zote, 2. Wariant pnocny 2, przez Gry Sowie, z ominiciem tylko czeskich Gr Stoowych, potem przez polskie Gry Stoowe, Gry Bystrzyckie i Orlickie, rw grnej Nysy i Gry Zote. Warianty poudniowe prowadziy przez czeskie i polskie Gry Stoowe, potem przez Gry Bystrzyckie i Orlickie, rw grnej Nysy i Gry Zote. 3. Wariant poudniowy 1 prowadzi od Przeczy Kowarskiej wprost przez bye przejcie graniczne Okraj Pomezni Boudy na Trutnov, omijajc Bram Lubawsk, 4. Wariant poudniowy 2, od Przeczy Kowarskiej przez Bram Lubawsk, bye przejcie graniczne Lubawka Krlovec, na Trutnov na NE przedmiecia Trutnova, apniej mia standardowy przebieg, 5. Wariant poudniowy 3, od Bramy Lubawskiej, nastpnie w standardowym przebiegu, ale z ptl w bardzo atrakcyjnych okolicach Ldka Zdroju. Warianty pnocne zostay odrzucone, gwnie z powodu mniejszej atrakcyjnoci Gr Sowich i znacznego wyduenia trasy. Spord wariantw poudniowych wybrano trzeci, gdy uwzgldnia on atrakcyjne okolice Bramy Lubawskiej i Ldka Zdroju. Kilkunastokilometrowy polski fragment Geostrady Wschodniosudeckiej to ptla od Sawniowic do Guchoaz. Ze wzgldu na wygicie trasy, jeden wany obiekt po stronie polskiej kamienioom upkw dachwkowych w Jarnotwku, znajduje si w pasie Geostrady, liczonym od Zlatych Hor w Czechach. Fragment ten nie ma w zasadzie wariantw przebiegu, z tym zastrzeeniem, e w razie udronienia zniszczonej drogi w okolicy wsi Vysut po stronie czeskiej, jest moliwo czciowego cicia ptli i ominicia Guchoaz, ktre jednake pozostan w pasie Geostrady.
9

Szczegowy przebieg Geostrady Sudeckiej

W zgodzie z przyjtymi kryteriami, ostateczny przebieg Geostrady Zachodniosudeckiej (Fig. 3, 4) jest nastpujcy. Ma ona swj pocztek w Grnych uycach, w tzw. worku ytawskim, w punkcie widokowym na Kopalni Wgla Brunatnego Turw w Bogatyni-Turoszowie, pooonym nad zachodni skarp wyrobiska, na wysokoci miejscowoci Drausendorf. Trasa okra od pnocy kopalni kierujc si przez Bogatyni na bye przejcie g ranicz ne Bogat y nia-Ku n ratice. Czeski odcinek Geostrady biegnie kolejno poprzez Frdlant Dolni asnice Horni asnice Srbsk. Na obszar Polski, Geostrada wkracza ponownie przez bye przejcie graniczne Mioszw-Srbsk. Dalsza droga biegnie niezwykle widokowym Pogrzem Izerskim, wzdu gwnego grzbietu Gr Izerskich. Poprzez Len, w rejonie ktrej znajduj si czsto opisywane neogeskie stoki wulkaniczne, a nastpnie wzdu Jeziora Leniaskiego i Zotnickiego (po ich poudniowej stronie), trasa prowadzi do Mirska. Po miniciu miejscowoci, po poudniowej stronie Geostrady, w rejonie Gierczyna i Przecznicy znajduj si si historyczne miejsca eksploatacji rud cyny. Dalej, poprzez Rbiszw, Grudz, Pasiecznik i Barcinek, trasa dociera w rejon Jeziora Pilchowickiego. Geostrada okra je od poudnia, a nastpnie od wschodu. Przez Wrzeszczyn, Strzyowiec i Nielestno trasa zblia si do rejonu Wlenia pooonego na zachodnim skraju Gr Kaczawskich. Std Geostrada z powrotem kieruje si ku SE i przez Czernic, Janwek, Chronic i Podgrki, od pnocy wjeda do znanego z wystpowania licznych jaski Wojcieszowa. Dalsza trasa biegnie na SE drog 328 przez Kaczorw i widnik (Gry Oowiane) do Marciszowa, znajdujcego si na wschodnim skraju Rudaw Janowickich. Strefa buforowa wok trasy obejmuje w tym rejonie historyczne miejsca eksploatacji siarczkowych rud miedzi w rejonie Miedzianki i Ciechanowic. Od Marciszowa trasa skrca na SW i wiedzie przez Wieciszowice, znane z wyrobisk starych kopalni upkw pirytononych, do Rdzin. Poza czynn kopalni dolomitw, znajduj si tu historyczne miejsca eksploatacji rud arsenu w pobliskim Czarnowie. Poprzez Pisarzowice, Szarocin, Leszczyniec i Ogorzelec, trasa wjeda w gwny grzbiet Rudaw Janowickich i wspina si na Przecz Kowarsk, na ktrej koczy si pierwszy, Zachodniosudecki odcinek Geostrady. Kocwka odcinka, w swoim najbliszym ssiedztwie mija rejon Kowar, znany z wielu historycznych obiektw zwizanych z eksploatacj rud uranu. Polski odcinek Geostrady rodkowosudeckiej (Fig. 3, 5) rozpoczyna swj bieg na Przeczy Kowarskiej, czc si ze wschodnim zakoczeniem Geostrady Zachodniosudeckiej. Z przeczy kieruje si na SE do Jarkowic i Miszkowic, pooonych nad Zalewem Bukwka. Rejon nalecy do tzw. Wzgrz Bramy Lubawskiej, obfituje w wystpienia licznych skaek, gwnie amfibolitowych, zwizanych ze wschodnim obrzeeniem granitoidu karkonoskiego oraz skaek porfirowych i zlepiecowych. Trasa po poudniowej stronie mija Zalew Bukwka i przez Szczepanw i Bukwk wjeda do Lubawki, pooonej w Bramie Lubawskiej. Tutaj, poprzez przejcie graniczne Lubawka Krlovec, Geostrada ponownie wjeda na obszar Republiki Czeskiej.

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Fig. 5. Geostrada rodkowosudecka w granicach Polski. Objanienia jak na figurze 4 The central sector of the Sudetic Geostrada Trail in Poland. Explanations as in figure 4

10

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Fig. 6. Geostrada Wschodniosudecka w granicach Polski. Objanienia jak na figurze 4 The eastern sector of the Sudetic Geostrada Trail in Poland. Explanations as in figure 4

11

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Czeski przebieg tego odcinka Geostrady jest nastpujcy: Bernatice Zlat Olenice Libe Poii Peklo Petrkovice Chvale Horni Adrpach Dolni Adrpach Bounice Teplice nad Metuji Bohdain Broumov Otovice. Geostrada ponownie wkracza na obszar Polski przez przejcie graniczne w Tumaczowie. Krtko wiedzie dolin cinawki, po czym kieruje si na poudnie, przekraczajc zbudowane z wychodni ska melafirowych pasmo tzw. Wzgrz cinawskich. Przez Gajw, trasa doprowadza do pooonego u stp Gr Stoowych Radkowa. Drog Stu Zakrtw, Geostrada wjeda na teren Parku Narodowego Gr Stoowych. Mijajc Radkowskie Skay, doprowadza do Karowa, pooonego u poda Szczelica Wielkiego. Mijajc Skaki yckie i Biae Skay, trasa opuszcza Drog Stu Zakrtw ikieruje si na S do yc. Geostrada wkracza od pnocy w Obnienie Dusznickie i przez Duszniki-Zdrj, kierujc si drog nr 8, prowadzi ok. 2 km na zachd, na Kudow-Zdrj, po czym skrca na poudnie, wjedajc pocztkowo w Gry Orlickie, a nastpnie w Gry Bystrzyckie. Prowadzc cay czas na poudnie, trasa biegnie tzw. Drog Orlick (389), anastpnie mijajc Zieleniec i Laswk, wkracza w malownicz Dolin Dzikiej Orlicy. W Mostowicach, Geostrada zbacza na wschd i dociera do Spalonej, skd stromymi serpentynami tzw. Spalonej Drogi, prowadzi w d, do doliny Maej Bystrzycy. W rejonie Nowej Bystrzycy, Geostrada opuszcza Gry Bystrzyckie, by w chwil potem znale si w rowie grnej Nysy Kodzkiej. Przez Star Bystrzyc dojedamy do Bystrzycy Kodzkiej, w ktrej po miniciu wpoprzek drogi gwnej: Kodzko Boboszw (33), kierujemy si w drog nr 392 i przez Pawnic dojedamy do Idzikowa. W rejonie Pasterskich Ska opuszczamy rw grnej Nysy i wkraczamy w Masyw nienika Kodzkiego. Z drogi 392 skrcamy na pnoc w Masyw Krowiarek i mijajc liczne kamienioomy marmurw, przez Kamienn, Nowy Waliszw i Romanowo Grne wjedamy w Dolin Biaej Ldeckiej. W Trzebieszowicach drog nr 392 kierujemy si na wschd i poprzez Radochw dojedamy do niezwykle bogatego w geostanowiska Ldka Zdroju. Geostrada kieruje si dalej ku poudniowi i przez Stronie lskie dociera wserce Masywu nienika, w rejon Starej Morawy i Bolesawowa. W niewielkiej odlegoci znajduj si tutaj kamienioomy cenionego marmuru Biaa Marianna, stare sztolnie po eksploatacji elaza, oowiu i uranu oraz najbogatsza wPolsce,

jeli chodzi o szat naciekow, Jaskinia Niedwiedza wKletnie. Przez Now Moraw, trasa prowadzi na Przecz Poszczyca, koczc rodkowy odcinek Geostrady Sudeckiej. Geostrada Wschodniosudecka (Fig. 3, 6) niemal w caoci przebiega przez teren Republiki Czeskiej. Po przekroczeniu granicy na Przeczy Poszczyna, poprzez miejscowoci Nova Senink Kvtn Star Msto lglov Vikantice Brann Ostrun Ramzov Lipov-Lzn Jesenik esk Ves Pisen Supikovice Velk Kunetice, trasa prowadzi z powrotem na obszar Polski. Przez Sawniowice, Burgrabice, Biskupw i Gieracice, Geostrada wiedzie do pooonych na skraju Gr Opawskich Guchoaz. Trasa ponownie opuszcza obszar Polski, by przez Mikulovice Zlat Hory Hemanovice Mnichov Vrbno pod Praddem Karlovice iroka Niva akov Louky Ztor Lichnov Sosnov Mal Heraltice Velk Heraltice Zad ky Vlatoviki, zakoczy przebieg odcin ka wschodniosudeckiego w Opavie. Wzdu caego przebiegu Geostrady, w wyznaczonym dziesiciokilometrowym pasie, systematycznie dokonywana bya szczegowa inwentaryzacja geostanowisk. Przez geostanowiska (inaczej stanowiska dokumentacyjne SD) rozumiane s pojedyncze obiekty, lub wiksza ilo obiektw o wybitnych walorach geologicznych, reprezentujcych histori geologiczn obszaru, bd poszczeglne procesy geologiczne (Alexandrowicz, 2006). Podobn definicj znajdziemy wUstawie o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004. Niektre zgeostanowisk mog by traktowane jako tzw. obiekty geoturystyczne (OGT). S to obiekty geologiczne, ktre s, lub mog sta si po odpowiednim wypromowaniu i uprzystpnieniu, przedmiotem zainteresowania turystycznego (Somka i Kiciska-widerska, 2004; Somka et al., 2006). W praktyce, do chwili obecnej, autorzy zetknli si z nastpujcymi typami obiektw: kamienioomy lub kopalnie (czynne i nieczynne), omy czynne i nieczynne, wirownie, sztolnie, szyby, szurfy, ruiny zabudowa grniczych, hady, miejsca wzbogacania iprzerbki kopalin, wapienniki, wychodnie ska, skaki, jaskinie, groty, torfowiska, formy geomorfologiczne, przeomy rzeczne, porohy, muzea mineralogiczne, geologiczne i grnicze, wodospady, zdroje, wywierzyska i rda, punkty widokowe, budowle hydrotechniczne, szlaki geoturystyczne, podziemne trasy geoturystyczne.

Tab. 1. Najatrakcyjniejsze geostanowiska polskiej czci Geostrady Sudeckiej Selected, most attractive geosites of the Polish part of the Sudetic Geostrada Trail lp. 1 nazwa geostanowiska name of the geosite Punkt widokowy na KWB Turw w BogatyniTuroszowie Outlook of the Turw Lignite Mine in BogatyniaTuroszw Stoek bazaltowy Perkuna na wzgrzu Ciasnota koo Grabiszyc The Perkun basalt cone in the Ciasnota Hill near Grabiszyce
12

nr geostanowiska geosite number

forma geostanowiska geosite type

odcinek Geostrady part of the Geostrada route*

OGT 1

punkt widokowy view point

OGT 2

om nieczynny dormant quarry

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Zapora na Jeziorze Leniaskim The dam of the Lena reservoir Zapora na Jeziorze Zotnickim The dam of the Zotniki reservoir Sztolnia Trzech Braci (Drei Brder) koo Przecznicy The Three Brothers Adit near Przecznica Skaki gnejsowe na brzegu Jeziora Modrego Gneiss rocks at the Modre Lake shore Tama na Bobrze w Pilchowicach The dam on the Bbr River in Pilchowice Wodospad w Dzikim Wwozie w Pokrzywniku The Wild Gorge waterfall in Pokrzywnik Lawy poduszkowe pod zamkiem we Wleniu Pillow lava basalts near the castle in Wle Skaki bazaltowe Porwaki koo Wlenia The Porwaki basalt rocks near Wle Lawy poduszkowe w Okolu koo Lubiechowej Pillow lavas in Okole near Lubiechowa Kamienioom melafirw w Lubiechowej The Lubiechowa melaphyre quarry Kamienioom marmurw pod przecz Kapella wDziwiszowie The marble quarry near Kapella Pass in Dziwiszw Gra Miek w Wojcieszowie The marble quarry at the Miek Hill in Wojcieszw Kolorowe Jeziorka w kopalni upkw pirytononych wWieciszowicach The Coloured Lakes at the pyrite-bearing schists mine in Wieciszowice Podziemna trasa turystyczna Sztolnie Kowary The underground tourist trail The Kowary Adits Skaki Kruczy Kamie The Kruczy Kamie Rocks Kamienioom melafirw w Tumaczowie The Tumaczw melaphyre quarry Zlepiece permskie we wzgrzu Guzowata koo Radkowa Permian conglomerates in the Guzowata Hill near Radkw Baszty w Radkowskich Skaach w Grach Stoowych The Rock Towers (Baszty) in the Radkw Rocks in the Table Mts. Skalne Grzyby w Grach Stoowych The Rock Mushrooms in the Table Mts. Wielkie Torfowisko Batorowskie w Grach Stoowych The Great Batorw Peatbog in the Table Mts.

OGT 3 OGT 4 OGT 5 OGT 6 OGT 7 OGT 8 OGT 9 OGT 10 OGT 11

tama dam tama dam sztolnia adit skaki rocks tama dam wodospad waterfall skaki rocks om nieczynny dormant quarry skaki rocks kamienioom nieczynny dormant quarry om czynny active quarry kamienioom nieczynny dormant quarry kopalnia nieczynna dormant mine sztolnia adit skaki rocks kamienioom nieczynny dormant quarry skaki rocks skaki rocks skaki rocks torfowisko peatbog

W W W W W W W W W

OGT 12

13

OGT 13

14

OGT 14

15

OGT 15

16 17 18

OGT 16 OGT 17

OGT 18

19

OGT 19

20

OGT 20

21 22

OGT 21 OGT 22

13

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

23

Skaki piaskowcowe na Szczelicu Wielkim k. Karowa Sandstone rocks in the Great Szczeliniec Mt. near Karw Skaki piaskowcowe Bdne Skay w Grach Stoowych Sandstone rocks in the Errant Rocks in the Table Mts. Skaki piaskowcowe Biae Skay w Grach Stoowych Sandstone rocks in the White Rocks in the Table Mts. Wody mineralne w Dusznikach Zdroju Mineral Waters in Duszniki Zdrj resort Torfowisko pod Zielecem The Peatbog near Zieleniec Dolina Dzikiej Orlicy w okolicach Laswki The Dzika Orlica Valley in Laswka vicinity Kamienioom margli w Starej Bystrzycy The Stara Bystrzyca marl quarry Wody mineralne w Dugopolu Zdroju Mineral Waters in Dugopole Zdrj resort Piaskowce kredowe w kamienioomie w Idzikowie Cretaceous sandstones in quarry near Idzikw Piaskowce kredowe w Pasterskich Skaach w Idzikowie Cretaceous sandstones of the Pasterskie Rocks near Idzikw Wodospad Wilczki w Midzygrzu The Wilczka River waterfall near Midzygrze Jaskinia Radochowska k. Radochowa The Radochw Cave near Radochw Wody mineralne w Ldku Zdroju Mineral Waters in Ldek Zdrj resort Gnejsy w Skalnej Bramie na grze Trojak Gneisses of the Rock Gate at the Trojak Mt. Skaki gnejsowe Stoowe Skay w Ldku Stjkowie Gneiss Rocks of Table Rocks in Ldek - Stjkw Bazalty z Czarnego Urwiska w Lutyni The Black Cliff basalts near Lutynia Gnejsowe skaki Trzy Siostry w Starym Gieratowie The Three Sisters gneiss rocks in Stary Gieratw Jaskinia Niedwiedzia w Kletnie The Bear Cave in Kletno Nieczynna kopalnia rud uranu Kopaliny w Kletnie The abandoned uranium mine Kopaliny in Kletno Kamienioomy marmurw w Sawniowicach The Sawniowice marble quarries Kopalnie zota w Guchoazach The Guchoazy gold mines

OGT 23

skaki rocks skaki rocks skaki rocks zdrj mineral waters torfowisko peatbog punkt widokowy viewpoint kamienioom nieczynny dormant quarry zdrj mineral waters kamienioom nieczynny dormant quarry skaki rocks wodospad waterfall jaskinia cave zdrj mineral waters skaki rocks skaki rocks kamienioom nieczynny dormant quarry skaki rocks jaskinia cave sztolnia adit kamienioom czynny active quarry sztolnia adit

24 25 26 27 28 29

OGT 24 OGT 25 OGT 26 OGT 27 OGT 28

OGT 29

30 31

OGT 30

OGT 31

32

OGT 32

33 34 35 36 37 38

OGT 33 OGT 34 OGT 35 OGT 36 OGT 37

OGT 38

39 40 41 42 43

OGT 39 OGT 40 OGT 41 OGT 42 OGT 43

E E

*W Geostrada Zachodniosudecka (the western sector of the Sudetic Geostrada Trail in Poland), Geostrada rodkowosudecka (the central sector of the Sudetic Geostrada Trail in Poland), E Geostrada Wschodniosudecka (the eastern sector of the Sudetic Geostrada Trail in Poland)

14

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Spord wyonionych do tej pory ok. 300 geostanowisk, wytypowano 43 najciekawsze i najbardziej atrakcyjne, ktre stanowi bd gwne przystanki Geostrady (Tab. 1). Maj one rang obiektw geoturystycznych. W doborze punktw kierowano si wynikami przeprowadzonej waloryzacji. Dokonywano jej na kadym geostanowisku poddajc go ocenie w oparciu o nastpujce kryteria: warto naukow (15 pkt.), warto edukacyjn (15 pkt.), stan (stopie zachowania) geostanowiska (15 pkt.), pooenie wzgldem cigw komunikacyjnych (13 pkt.), dostpno (13 pkt.) oraz atrakcyjno turystyczn (15 pkt.).

Podsumowanie
Geostrada Sudecka im. Leszka Sawickiego bdzie si skadaa z trzech odcinkw: zachodniosudeckiego, rodkowosudeckiego i wschodniosudeckiego. W granicach Polski zoona bdzie z czterech odcinkw rozdzielonych fragmentami trasy przebiegajcymi przez terytorium Republiki Czeskiej. Cakowita dugo wszystkich odcinkw na obszarze Polski wynosi ok. 285 km, w tym odcinka zachodniosudeckiego ok. 128 km., rodkowosudeckiego ok. 140 km. i wschodniosudeckiego, ok. 17 km. Wyniki szczegowej inwentaryzacji obiektw przyrody nieoywionej i dziedzictwa geologiczno-grniczego, obejmujcej swym zasigiem obszary pooone w odlegoci nie wikszej ni 5 km po obu stronach poprowadzonej Geostrady, pozwalaj potwierdzi trafny wybr jej przebiegu. Dua rnorodno zinwentaryzowanych geostanowisk, pozwala na wyodrbnienie z tematu Geostrady kilku zagadnie

przewodnich, przewijajcych si w wielu punktach. Do najwaniejszych nale: geologia Gr Stoowych, zjawiska wulkaniczne Dolnego lska (Lena, Giebutw, Grudza, Pilchowice, Wle, Lubiechowa, Tumaczw, Ldek Zdrj), uzdrowiska Dolnego lska (Duszniki Zdrj, Dugopole Zdrj, Ldek Zdrj, Guchoazy), wystpienia kruszcowe (Krobica, Kotlina, Gierczyn, Przecznica, Stara Kamienica, Radzimowice, Ciechanowice, Miedzianka, Wieciszowice, Czarnw, Kowary, Zieleniec, Goaczw, Darnkw, Marcinkw, Ldek Zdrj, Janowa Gra, Kletno, Kamienica, Guchoazy), wszczeglnoci eksploatacja rud cyny (Krobica, Kotlina, Gierczyn, Przecznica), eksploatacja rud uranu (Radoniw, Wojcieszw, Kowary, Marcinkw, Janowa Gra, Kletno), a take zjawiska krasowe (Wojcieszw, Odrzychowice Kodzkie, Konradw, Ldek Zdrj, Radochw, Stronie lskie, Kletno). Znaczna ilo geostanowisk moe suy prezentacji i przyblia przecitnemu, ale zainteresowanemu tematem turycie, oglne zagadnienia z zakresu rnych procesw geologii dynamicznej np.: zagadnienia z zakresu metamorfizmu regionalnego, ultrametamorfizmu, metamorfizmu termicznego, procesw wietrzenia, rzebotwrczych i innych. Powstajca Geostrada, przy poparciu jednostek samorzdowych, moe wpyn na urozmaicenie produktu turystycznego Dolnego lska i w efekcie na popraw jakoci ycia jego mieszkacw. Praca zostaa sfinansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej (projekt badawczy 490/2008/Wn-06/FG-bp-tx/D na zamwienie Ministra rodowiska, realizowany od padziernika 2008 r.).

Summary

The Sudetic Geostrada an idea of geological and landscape studies heritage with inventarization of the objects of abiotic nature

Tadeusz Somka, Tomasz Bartu, Wojciech Mastej, Marek odziski, Wojciech Mayer, Micha Stefaniuk, Marek Doktor, Jacek Koma, Stefan Cwojdziski, Andrzej Stachowiak
The idea of geological-landscape studies with inventarization of the objects of abiotic nature heritage aims to document the diversity of geological structures in Poland, the lithostratigraphic units exposed at the surface, the occurrences of fossils and minerals, the variety of landforms and the traces of past and present geological processes. However, the most important objective of such projects is the popularization of geotourism defined as the branch of specialized tourism focused on the Earth heritage. Geotourism promotes the resources of the Earth heritage and spreads the geological knowledge among tourists fascinated with the beauty of abiotic nature.
15

The geological-landscape studies are among the principal research subjects of the Department of General Geology, Environment Protection and Geotourism at the Faculty of Geology, Geophysics and Environment Protection, AGH University of Science and Technology in Krakw. Since 2004 members of the geotourism working group have edited the Geotourism quarterly devoted to promotion of geotourism and geosites in Poland and abroad. In 2006 this working group prepared the Catalogue of Geotourist Objects in Poland (Somka et al., 2006). The Sudety Mts. are especially attractive for geotourism due to complicated, mosaic pattern of geological structures and a great variety of rocks, all distributed over a relatively limited area (Fig. 1, 2, 3). The Sudetic Geostrada project is a geological and landscape study financed by the Ministry of Environment through the National Fund for Environment Protection and Water Management. The full name: The Leszek Sawicki Sudetic Geostrada commemorates Leszek Sawicki, geologist and traveller, who first explored the idea of this trail. The project includes the inventarization of abiotic nature objects located along the trail together with their detailed descriptions and proposals of development of selected, most

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

attractive geosites. The project aims to spread geological knowledge of the Sudety Mts. among the non-professionals, to improve the existing tourist products developed in the Sudety Mts. region and to activate tourism in remote, less popular and rarely visited but also interesting parts of the Sudety Mts. and their foreland. The first task of the project was to detemine the detailed routing under the following requirements: (i) the general direction should roughly follow the main ridges of the Sudety Mts. in both the Polish and the Czech parts (the Czech part of Geostrada will be prepared independently by Czech working group), (ii) the trail should follow the passable roads suitable for motorized tourists and bikers, (iii) the trail should promote the less known but attractive parts of the Sudety Mts. and foreland, (iv) the zone 5 km from both sides of the trail should include a number of attractive geosites, accessible by cars, bikes and/or by walk. During the initial designing the trail was divided into the three sectors: the Western Sudetic Geostrada (Fig. 4), which extends from Bogatynia (overlook at the Turw lignite openpit mine) to the Kowary Pass, the Central Sudetic Geostrada (Fig. 5), which ranges between the Kowary Pass and the Poszczyna Pass near Stronie lskie and the Eastern Sudetic Geostrada (Fig. 6), which leads between the Poszczyna Pass and Opava in Czech Republic. There will be four continuous parts of trail in the area of Poland connected with the parts in the Czech Republic. The total length of Polish part of the Geostrada amounts about 285 km, in which the western part about 128 km, the central part about 140 km and the eastern part about 17 km. There were many doubts and discussions concerning the detailed routing of the trail. The western sector, which starts in Bogatynia, in Poland, almost immediately enters the Czech Republic and leads towards the Frydlant town, then approaches again the Polish border. The routing of the further part of the western sector was highly controversial. Three variants were considered: the southern/central, through Nove Mesto upon Smrk in Czech Republic to Czerniawa Zdrj in Poland or the northern, through Srbska in Czech Republic to Mioszw in Poland. All these variants implicated the further routing of the trail. The southern variant directed the Geostrada towards the wieradw Zdrj and Szklarska Porba the popular health resorts and tourist destinations taking advantage of the so-called Sudetic Road. Unfortunately, this well-known road leads mostly along the bottoms of mountain valleys, i.e., it lacks the scenic views, and has a limited number of interesting geosites. However, it includes wieradw Zdrj the small, nice, historical health resort with interesting architecture, mineral waters and well-developed tourist infrastructure. The central variant included both the Czerniawa Zdrj and the wieradw Zdrj resorts, and headed through the foreland of the Izera Mts. towards the Bbr River valley where it merged with the northern variant. The northern variant, finally chosen by the working group as the optimal solution, started from Mioszw and led through the poorly known but interesting parts of the Izera Mts. foreland (Lena town, Lena and Zotniki reservoirs), then through the Bbr River valley (including the Pilchowice reservoir), then
16

around the Jelenia Gra town towards the remote parts of the Kaczawa Mts. and the Rudawy Janowickie Range. This brief discussion illustrates the problems encountered by the working group as the selection of final variant resulted in troubles with the detailed routing through secondary and tertiary mountain roads, some of which appearing to be either impassable or suitable rather for 4WDs. The design of the Central Sudetic Geostrada also faced routing problems. Several variants were discussed: 1. the northern variant No.1 led through the less-known but interesting Gry Sowie (Owl Mountains) range but excluded very attractive and popular Table Mts. shared by Poland and Czech Republic as well as the Bardo Mts. and the Golden Mts., 2. the northen variant No. 2 avoided only the Czech part of the Table Mts. but included their Polish part together with the Bystrzyca and the Orlica Mts., the Upper Nysa River Graben and the Golden Mts., 3. the southern variant No. 1 headed through the Polish and Czech parts of the Table Mts., then through the Bystrzyca and the Orlica Mts., the Upper Nysa River Graben and the Golden Mts. until the Kowary Pass and entered the Czech area through the Okraj Pass leading towards Trutnov but omitting the Lubawka Gate, 4. the southern variant No. 2 led from the Kowary Pass through the Lubawka Gate to Czech Republic, heading towards Trutnov, 5. the southern variant No. 3 was the southern variant No. 2 supplemented by an interesting loop in the vicinity of Ldek Zdrj. The northern variants were finally rejected due to rather low attractiveness of densely forested Owl Mts. and significant extension of mileage. From the southern variants No. 3 was the southern variant No. 2 chosen as it included the interesting areas of the Lubawka Gate and Ldek Zdrj. The short (in the Polish part) Eastern Sudetic Geostrada extends from Sawniowice to Guchoazy but includes also the slate quarry in Jarnotwek, which falls into the 5 km zone of Zlate Hory sector in Czech Republic. The mileage of this sector will be much improved if the destructed road in Vysuta village in Czech Republic is repaired. The results of field works, i.e. inventarization of geosites (including the mining heritage objects) falling into the 5km zone around the trail supported the final routing. The leading geosites distributed along the Geostrada are listed in Tab. 1. The wide variety of selected geosites enables the authors to define some principal geological problems, which are illustrated by geological objects along the trail. These are: geology of the Table Mts. (including recent processes), volcanism in the Sudety Mts. (Lena, Giebutw, Grudza, Pilchowice, Wle, Lubiechowa, Tumaczw and Ldek Zdrj geosites), health resorts of the Sudety Mts. (Duszniki Zdrj, Dugopole Zdrj, Ldek Zdrj, Guchoazy), mining heritage objects (Krobica, Kotlina, Gierczyn, Przecznica, Stara Kamienica, Radzimowice, Ciechanowice, Miedzianka, Wieciszowice, Czarnw, Kowary, Zieleniec, Goaczw, Darnkw, Marcinkw, Ldek Zdrj, Janowa Gra, Kletno, Kamienica, Guchoazy) with special attention paid to tin mining district (Krobica, Kotlina, Gierczyn, Przecznica) and uranium min-

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

ing sites (Radoniw, Wojcieszw, Kowary, Marcinkw, Janowa Gra, Kletno) as well as karst processes (Wojcieszw, Odrzychowice Kodzkie, Konradw, Ldek Zdrj, Radochw, Stronie lskie, Kletno). The large number of thematically diversified geosites will be useful in presenting various geological problems to non-professionl tourists, e.g., regional, thermal and ultra-

metamorphism, magmatism, weathering, erosion, ore mineralization, landscape origin and many other. The Sudetic Geostrada can be the important factor in the improvement and diversification of tourist products offered in the Sudety Mts. and their foreland, and may contribute to the improvement of economy and life standard of local communities.

Literatura (References)
Alexandrowicz, Z., 2006. Geoparki nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegld Geologiczny, 54(1): 3641. Baranowski, Z., Haydukiewicz, A., Kryza, R., Lorenc, S., Muszyski, A., Urbanek, Z., 1987. Rozwj struktury wschodniej czci Gr Kaczawskich na podstawie dotychczasowego rozpoznania stratygrafii, warunkw sedymentacji i wulkanizmu. [W:] Przewodnik 58 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Krakw: 6173. Baranowski, Z., Haydukiewicz, A., Kryza, R., Lorenc, S., Muszyski, A., Solecki, A., Urbanek, Z., 1990. Outline of the geology of the Gry Kaczawskie (Sudetes, Poland). Neues Jahrbuch fr Geologie Palontologie Abhandlungen, 179. Stuttgart: 223257. Biel, A., 2009. Uproszczona mapa strukturalna Sudetw. Archiwum PIG PIB, Oddzia Dolnolski. Bossowski, A., Ihnatowicz, A., 1994. Paleogeography of the upper Carboniferous coal-bearing deposits in NE part of the Intra-Sudetic Depression. Geological Quarterly, 38(2): 231248. Cwojdziski, S., 1977. Stosunek granitoidw jawornickich do deformacji metamorfiku ldecko-nienickiego. Kwartalnik Geologia, 21(3): 451464. Cwojdziski, S., Kozdrj, W., 2007. Sudety. Przewodnik geoturystyczny wzdu trasy drogowej Nysa Zoty Stok Kodzko Wabrzych Jelenia Gra. Pastwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 227 pp. Cwojdziski, S., Nie, M., Bossowski, A., Michniewicz, M., Mikulski, S., Mysowski, A., Oszczepalski, S., Pacua, J., Sroga, C., Stachowiak, A., Wojciechowski, A., 2008. Ocena perspektyw wystpowania z rud metali w Sudetach i na bloku przedsudeckim w nawizaniu do aktualnych modeli geotektonicznych. Opracowanie archiwalne CAG Warszawa, Wrocaw. Cymerman, Z., 2002. Analiza strukturalno-kinetyczna i waryscyjska ewolucja tektoniczna kompleksu kaczawskiego. Prace Pastwowego Instytutu Geologicznego, 175, 147 pp. Domeka, K., Opletal, M., 1974. Granitoidy zpadni sti orlicko-kladsk klenby. Acta Universitatis Carolinae Geologica, 1: 75109. Dziedzic, K., 1958. Nastpstwo permskich ska wulkanicznych w rejonie Nowej Rudy na Dolnym lsku. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 28(1): 109120. Dziedzic, K., 1961. Utwory dolnopermskie w niecce rdsudeckiej. Studia Geologica Polonica, 6, Warszawa, 121 pp. Gawlikowska, E., 2000. Ochrona geornorodnoci na Dolnym lsku z map chronionych obszarw i obiektw przyrody nieoywionej 1:300000, Wydawnictwo PIG, Warszawa, 72 pp. Kondracki, J., 2009. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 444 pp. Kozowski, S., 1963. Geologia wulkanitw permskich w centralnej czci niecki rdsudeckiej (Dolny lsk)., Prace geologiczne Komisji Nauk Geologicznych PAN Krakw, 14, 84 pp. Krner, A., Jckel, P., Opletal, M., 1994. Pb-Pb and U-Pb zircon ages for orthogneisses from eastern Bohemia: further evidence for a major Cambro-Ordovician magmatic event. Journal of the Czech Geology Society, 39, 61 pp. Kryza, R., Muszyski, A., 2003. Kompleks metamorficzny Gr Kaczawskich fragment waryscyjskiej pryzmy akrecyjnej. [W:] Cikowski, W., Wojewoda, J., elaniewicz, A. (red.), Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzdu, WIND, Wrocaw: 95105. Lorenc, M., 1981. Petrografia upkw metamorficznych okolic Dusznik iZieleca. Acta Universitatis Wratislaviensis, 521, Prace Geologiczno- Mineralogiczne, 8: 7799. Mazur, S., Aleksandrowski, P., Kryza, R., Oberc-Dziedzic, T., 2006. The Variscan Orogen in Poland. Geological Quarterly, 50(1): 89118. 17

Mierzejewski, M., Oberc-Dziedzic, T., 1990. The Izera-Karkonosze Block and its tectonic development (Sudetes, Poland). Neues Jahrbuch fr Geologie Palontologie Abhandlungen, 179, Stuttgart: 197222. Mierzejewski, M.P., Pin, C., Duthou, J.L., Couturie, J.P., 1994. Sr Nd isotopic study of the Karkonosze granite. [W:] Kryza, R. (red.), Igneous activity and metamorphic evolution of the Sudetes area. Abstracts. Uniwersytet Wrocawski, Instytut Nauk Geologicznych, Wrocaw: 8182. Mochnacka, K., 1966. Mineray kruszcowe zoa polimetalicznego wKowarach (Dolny lsk). Prace Mineralogiczne, PAN, 4: 754. Mochnacka, K., 1967. Geologia polimetalicznego zoa w Kowarach. Prace Geologiczne, PAN, 40: 758. Oberc-Dziedzic, T., 2003. Granity izerskie: prba odtworzenia przedformacyjnej historii. [W:] Cikowski, W., Wojewoda, J., elaniewicz, A. (red.), Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzdu. Wind, Wrocaw: 4152. Somka, T., Kiciska-widerska, A., 2004. Geoturystyka podstawowe pojcia. Geoturystyka, 1(1): 57. Somka, T., Kiciska-widerska, A., Doktor, M., Joniec, A. (red.), 2006. Katalog obiektw geoturystycznych w Polsce. Akademia Grniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Krakw, 260 pp. Staffa, M. (red.), 1989. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 1. Gry Izerskie. Wydawnictwo PTTK KRAJ, Warszawa, 123 pp. Staffa, M. (red.), 1992a. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 13. Gry Stoowe. Wydawnictwo PTTK KRAJ, WarszawaKrakw, 280 pp. Staffa, M. (red.), 1992b. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 14. Gry Bystrzyckie i Orlickie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 294 pp. Staffa, M. (red.), 1993a. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 3. Karkonosze. Wydawnictwo PTTK KRAJ, Warszawa, 255 pp. Staffa, M. (red.), 1993b. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 12. Gry Bardzkie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 254 pp. Staffa, M. (red.), 1993c. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 16. Masyw nienika. Gry Bialskie, Wydawnictwo PTTK KRAJ, Warszawa, 374 pp. Staffa, M. (red.), 1993d. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 17. Gry Zote. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 274 pp. Staffa, M. (red.), 1994. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 15. Kotlina Kodzka, Rw Grnej Nysy. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 525 pp. Staffa, M. (red.), 1995. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 11. Gry Sowie, Wzgrza Wodzickie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 458pp. Staffa, M. (red.), 1996. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 9. Gry Kamienne. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 249 pp. Staffa, M. (red.), 1997. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 8. Kotlina Kamiennogrska, Wzgrza Bramy Lubawskiej, Zawory. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 330 pp. Staffa, M. (red.), 1998. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 5. Rudawy Janowickie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 315 pp. Staffa, M. (red.), 1999. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 4. Kotlina Jeleniogrska. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 519 pp. Staffa, M. (red.), 2000. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 6. Gry Kaczawskie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 361 pp. Staffa, M. (red.), 2001. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 7. Pogrze Kaczawskie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 704 pp. Staffa, M. (red.), 2003. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 2. Pogrze Izerskie (2 zeszyty). Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 1006 pp. Staffa, M. (red.), 2004. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 19. Wzgrza Strzegomskie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 276 pp.

Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka

Staffa, M. (red.), 2005a. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 10. Gry Wabrzyskie, Pogrze Wabrzyskie, Pogrze Bolkowskie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 542 pp. Staffa, M. (red.), 2005b. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 20. Masyw ly, Rwnina widnicka, Kotlina Dzieroniowska. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 652 pp. Staffa, M. (red.), 2007. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 21. Wzgrza Niemczasko-Strzeliskie, Przedgrze Paczkowskie (2 zeszyty). Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 1094 pp. Staffa, M. (red.), 2008. Sownik geografii turystycznej Sudetw. Tom 18. Gry Opawskie. Wydawnictwo I-BIS, Wrocaw, 287 pp. Stupnicka, E., 2007. Geologia regionalna Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 346 pp. Teisseyre, J.H., 1973. Skay metamorficzne Rudaw Janowickich i Grzbietu Lasockiego. Geologia Sudetica, 8: 7113. Wojewoda, J. (red.), 2008. Baseny rdgrskie. Kontekst regionalny rodowisk i sedymentacji. Materiay konferencyjne. Kudowa-Zdrj, Wind, 110 pp. Wojewoda, J., Rotnicka, J., Raczyski, P., 1997. Obszar Sudetw w pnej kredzie. [W:] Wojewoda, J. (red.), Obszary rdowe: Zapis w Osadach, VI Krajowe Spotkanie Sedymentologw, Lewin Kodzki, 2628 wrzenia 1997 r. Materiay Konferencyjne, WIND, Wrocaw: 98129. Zimnoch, E., 1961. Seria magnetytowa Kowar. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 171: 775.

18