KOMENTARZE

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE IV / 1982, s. 1318

Jzef YCISKI

PROBLEM PSYCHIZMU W FILOZOFII K. R. POPPERA

Jedna z bardziej doniosych lozocznie tez w systemie wypracowanym przez K. R. Poppera gosi, i w wyjanianiu wiata nie wystarczy proste odwoanie si do praw rzdzcych materi. Mimo niekwestionowalnych zasug nauk przyrodniczych, okazuj si one niewystarczajce, by mogy wyjani fenomen ycia lub bogaty wiat ludzkiej psychiki. Podzielajc to przekonanie Popper odwouje si do opinii innych przyrodnikw i cytuje, np. wypowiedzi E. Wignera o bdnoci stanowiska lozofw, ktrzy traktuj ycie jako proces zykochemiczny dajcy si wytumaczy w kategoriach poj biologii, zyki i chemii1 . Materializm, ktry wystarczajco tumaczy przyrod i jej rozwj okazuje si lozo niewystarczajc, co do charakterystyki psychizmu ludzkiego, naszego ja, wiata kultury, wolnoci czy prawdy. Nie mona zrozumie ludzkiego ducha i ludzkiego ja bez uwzgldnienia wiata nr 3 podkrela Popper w Objective Knowledge2 . Problematyk niematerialnego osobowego ja podj Popper w 600 stronicowej rozprawie The Self and Its Brain przygotowanej razem z J. Ecclesem laureatem Nobla w dziedzinie biologii (1963) i specjalist z zakresu neuozjologii i biologii mzgu. W celu uniknicia religijnych skojarze cznych z terminem dusza, zamiast angielskiego sowa soul uywaj oni systematycznie terminw self, mind lub self conscious mind. Centralnym wnioskiem pracy jest teza, e w czowieku mona wyrni dwa niesprowadzalne do siebie elementy odpowiadajce procesom organicznym i psychicznym. Jedna z odpowiedzi na pytanie, czym jest ludzkie self brzmi: jest to rzeczywisto zasadniczo rna od zjawisk obserwowanych, w przyrodzie poza czowiekiem, istotowo a nie tylko pod
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 The Self and Its Brain. An Argument for Interaction, Springer International 1977, 442. 2 Rozdz. III, 9.

Jzef YCISKI

wzgldem stopnia odmienna od psychizmu zwierzcego3 . Do przyjcia takiego wniosku skonia Ecclesa interpretacja danych dotyczcych funkcjonowania mzgu ludzkiego, Poppera niewystarczalno interpretacji materialistycznych oraz wasna wizja trzypoziomowej rzeczywistoci. Sformuowanie wniosku o niewystarczalnoci materializmu poprzedzone jest szczegow analiz rnych wersji tej lozoi, ktrej elementy wystpuj w materializmie dialektycznym, teorii identycznoci, teorii centralnego ukadu nerwowego, pogldach J. Monoda, G. Rylea, W. O. V. Quinea czy H. Putnama. Po wykazaniu niekonsekwencji i trudnoci poszczeglnych wersji interpretacji materialistycznej Popper rozprawia si z tez poetyckoprorockiego materializmu zwanego przez autora Logik der Forschung materializmem obietnic (promissory materialism). Kierunek ten wobec zarzutw niewystarczalnoci materialistycznych tumacze wiata ludzkiej psychiki wysuwa programowo optymistyczn odpowied: Owszem, w obecnym stanie nauki istniej jeszcze trudnoci, znikn one jednak wraz z rozwojem bada, kiedy lepiej poznamy funkcjonowanie mzgu i systemu nerwowego. Podobnej nadziei Popper nie uwaa za cnot, lecz porwnuje j z czekiem wypisywanym bez bankowego pokrycia w oczekiwaniu na przysze zyski. Podkrelajc, i optymizm taki pozbawiony jest uzasadnionych podstaw, Popper stwierdza mocno: Proroctwo to jest bezpodstawne. Nie podejmuje si adnych prb, aby uzgodni je z wynikami najnowszych bada mzgu. Opinie badaczy, ktrzy tak, jak Wilder Peneld zaczynali od teorii identycznoci4 a koczyli jako zwolennicy dualizmu (...) s ignorowane. Nie podejmuje si adnych prb rozwizania trudnoci materializmu za porednictwem argumentacji. Nie uwzgldnia si nawet adnych alternatyw w stosunku do materializmu. Std te, zachowujc rozsdek mona twierdzi, i tezy materializmu obietnic nie zasuguj na wiksze zainteresowanie ni twierdzenia, e przestan istnie koty lub sonie, gdy przestaniemy o nich mwi, albo te e ktrego dnia przezwyciymy mier, gdy nie bdziemy o niej mwi5 . Mona pyta, czy nie jest to krytyka zbyt radykalna. Faktem jest przecie, e nauka znajduje si w cigym rozwoju, i e uznane przedwczenie za nierozwizalne kwestie jej jednego stadium staj si banaami w stadium nastpnym. Nadzieja na rozwizanie w przyszoci trudSelf..., 553 n. teoria psychizmu, w ktrej przyjmuje si, e psychizm i materialno s dwoma aspektami tej samej rzeczywistoci, podobnie jak aspekt falowy i korpuskularny stanowi dwa rne przejawy identycznej rzeczywistoci wiata, za Gwiazda Poranna i Gwiazda Wieczorna dwa stany tej samej planety Wenus. 5 The Self, 97.
4 Materialistyczna 3 The

PROBLEM PSYCHIZMU W FILOZOFII K. R. POPPERA

nych kwestii aktualnego etapu bada nie musi wic by nadziej naiwnych, ktrzy chowaj gow w piasek, by nie dostrzega aktualnych trudnoci obserwacyjnych i zachowa niewzruszon wiar w prywatn wizj prostego, jednorodnego ontycznie wiata. Niewtpliwie w metodologii przyrodoznawstwa stanowisko materializmu obietnic mona uzna za naturalne. Przyrodnik bada przecie jedynie rzeczywisto materialn i nie moe apriorycznie okrela, czy i gdzie koczy si wiat materii. Przekracza to jego kompetencje i moliwoci, gdy postawa taka byaby ju wyrazem pewnej metazyki. Ale te Popper nie kieruje swych zastrzee w stron przyrodnikw zwizanych ograniczeniami metodologicznymi. Kieruje je w stron lozofw, ktrzy metodologi przyrodoznawstwa przeksztacili w metazyczne artykuy wiary, ozdabiajc jeszcze przy tym swe stanowisko nalepk naukowoci. To o nich wanie pisa z pozycji materializmu G. Ryle: kiedykolwiek... nauka osiga swj wielki sukces, jej entuzjastyczni akolici zawsze fantazjuj, i obecnie wszystkie kwestie s rozwizalne6 . Zamiast postawy wiernego akolity, ktry z pokor strzee depozytu materialistycznych wierze, Popper zaleca postaw otwarcia na dostpne aktualnie dane przyrodoznawstwa i postaw poszukiwania ich caociowej, penej interpretacji lozocznej. Takiego otwarcia mona dopatrze si nawet u czoowego teoretyka materializmu mechanistycznego la Mettriego, ktry w kilka lat po opublikowaniu pracy LHomme machine zrewidowa swe upraszczajce interpretacje w drugiej pracy noszcej znamienny tytu Las animaux plus que machines. Popperowskie otwarcie na dane obserwacyjne wyraa analiza zebranych przez Ecclesa wynikw bada dotyczcych biologii mzgu i neurozjologii. Dane te ukazuj dwukierunkowo zalenoci midzy myl a przemianami mzgu. Ludzkie ja w wietle tych bada nie jawi si jako funkcja wysoko zorganizowanej materii, lecz przeciwnie peni wane funkcje organizujce w stosunku do ludzkiego systemu nerwowego. Modykuje ono, selekcjonuje i czciowo kontroluje procesy dokonujce si w naszym mzgu. Zalenie od dyspozycji ja dziaalno pewnych patw mzgu moe ulega aktywizacji lub osabieniu; w zbiorze oddziaujcych bodcw przeprowadzane s selekcje, ktrych charakterystyka nie potwierdza artykuu wiary goszcego, i czowiek wybiera zawsze bodziec najsilniejszy. Bardziej spjn i adekwatn interpretacj lozoczn tych procesw mona otrzyma, jeli przyjmie si, e w czowieku obok elementu materialnego podlegego prawom zyki i biologii istnieje element niematerialny tumaczcy specyczny charakter ludzkiej wolnoci,
6 G.

Ryle, The Concept of Mind, London 1999, 76.

Jzef YCISKI

wartociowa etycznych czy przey estetycznych. Swoista autonomia niematerialnego ja w stosunku do systemu neuronw wyraona jest w metaforycznej formule Ecclesa: ja gra na mzgu, tak jak pianista gra na fortepianie lub kierowca kontroluje skrzyni biegw7 . Obok trudnoci obserwacyjnych materialistyczne interpretacje psychiki ludzkiej wikaj si dodatkoWo w trudnoci, ktre Popper nazywa racjonalnymi. Jeli bowiem przyj, e mylenie jest jedynie wynikiem oddziaywa midzy neuronami, to w zupenie nowych perspektywach jawi si problem prawdziwoci ludzkiego poznania. Skoro mylenie determinowane jest cakowicie przez prawa zyki i biologii okrelajce charakter midzyneuronowych reakcji, to oznak duego optymizmu byoby oczekiwanie, i reakcje te bd odzwierciedla obiektywne procesy istniejce niezalenie od podmiotu reeksji. Reakcje po prostu s takie, gdy takie musiay by. Prawa przyrody nie pozwalaj na ich inny przebieg. Trudne do wyjanienia pozostaoby pytanie, dlaczego prawa kierujce funkcjonowaniem mzgu pozwalaj na jednomylno w zakresie tabliczki mnoenia, nie prowadz natomiast do podobnej jednomylnoci przy ocenie zasady nie zabijaj, jakkolwiek dane empiryczne uzasadniaj suszno tej zasady nie gorzej ni suszno twierdzenia 6 8 = 48. Omwienie tych trudnoci Popper zamyka konkluzj: materializm jest niemoliwy do pogodzenia z racjonalizmem8 . Uznajc niematerialny charakter psychizmu ludzkiego autor Logik der Forschung zachowuje postulowany krytycyzm lozoczny wzgldem prb racjonalnego uzasadniania tezy o niemiertelnoci duszy. Jest to znowu powcigliwo uzasadniana metod. Mamy obszerny zestaw danych empirycznych, ktre dotycz ludzkiej psychiki i upowaniaj do lozocznych wnioskw o jej niematerialnoci. Nie mamy natomiast danych empirycznych dotyczcych funkcjonowania psychizmu ludzkiego niezwizanego z ciaem. Dlatego te Popper milknie. Nie chcia on wczy do swej lozoi milczenia, ktre proponowa Wittgenstein. Rwnoczenie jednak nie chce zachowywa si, jak osobnik, ktry z satysfakcj zabiera gos na kady temat. Podczas wakacji spdzonych razem z Ecclesem w Villa Serbelloni zapozna si on z prb lozocznej argumentacji za niemiertelnoci duszy wypracowan przez koleg biologa. Po wysuchaniu argumentw Ecclesa nawizujcych do elementu tajemnicy ludzkiej egzystencji i problemw z wyjanieniem indywidualnoci poszczeglnych osb Popper dodaje tylko z zadum: Jeli jest co susznego w idei przyszego ycia, to sadz, e naley traktowa bardzo powanie wypowiedzi
7 The 8 The

Self..., 495. Self..., 181.

PROBLEM PSYCHIZMU W FILOZOFII K. R. POPPERA

tych, ktrzy twierdz, i nie moe przebiega ono w przestrzeni i czasie, nie moe to by jaka czasowa wieczno9 . Prbk Popperowskiego lozofowania o duszy jest zawarty w niniejszym numerze fragment Odrzucenie materializmu pochodzcy z trzeciego rozdziau omawianej pracy. Odmienn zarwno od Popperowskiej, jak i od tradycyjnych uj prb lozofowania o ludzkim psychizmie stanowi artyku J. Rayskiego (s. 27).

9 The

Self..., 557.