Kniaziowie, krlowie, carowie...

Tytuy i nazwy wadcw sowiaskich we wczesnym redniowieczu

~1~

NR 2715

~2~

PIOTR BORO

Kniaziowie, krlowie, carowie... Tytuy i nazwy wadcw sowiaskich we wczesnym redniowieczu

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego ~3~

Katowice 2010

Redaktor serii: Historia

Sylwester Fertacz
Recenzenci

Lech Leciejewicz Maciej Salamon

Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji internetowej: lska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

~4~

Spis treci

Wstp .

Rozdzia pierwszy

W krgu wpyww bizantyskich .

. . . .

. . . .

19 20 33 45

Archont . . . . . . . . . . . . . . . . Cesarz basileus autokrator . . . . . . . . . . Jak nazwa wadcw Sowian? rozwizania greckich kronikarzy .
Rozdzia drugi

Tytu podstawowy i powszechny: knia kne ksidz ksi . Pochodzenie sowa i przemiany znaczenia . . . . . . Xandz veluti princeps et superior Rex, czyli zamieszanie wok Kroniki Wielkopolskiej . . . . . . . . . . . Jaksa kne z Kopanicy . . . . . . . . . . . Ksi jeden czy wielu? . . . . . . . . . . Wielki knia . . . . . . . . . . . . . . Megas archon wielki knia? . . . . . . . . .

55 57 69 74 78 81 97

. . . wywodu . . . . . . . . . . . . . . .

~5~

Rozdzia trzeci

Krl godno najwysza .

101 102 107 116 120 125 129 131 133 135 140 161

Etymologia wyrazu krl . . . . . . . . . . . . . . Najstarsze zapisy sowa krl . . . . . . . . . . . . . Tytu krlewski witopeka morawskiego . . . . . . . . . Godno krlewska i tytu rex Chroatorum Tomisawa . . . . . . Wgierski trop w poszukiwaniu pochodzenia sowiaskiego sowa . . . Zwonimir kral . . . . . . . . . . . . . . . . . Krlewska godno Michaa z Zety . . . . . . . . . . . Polski krl i hebrajski alfabet . . . . . . . . . . . . . aciski rex, sowiaski krl przemiany nomenklaturowe . . . Rex Sclavorum problem tradycji tytuu i insygniw krlewskich na Poabiu i Pomorzu . . . . . . . . . . . . . . . Krl namaszczony i koronowany . . . . . . . . . . . .
Rozdzia czwarty

Rzadkie, ale nie mniej wane, czyli dylematy jak nazwa sowiaskiego wadc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W krgu kultury koczownikw . upan . . Wielki upan Ban . . Kagan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177 178 178 183 189 190 196 203 215

Princeps termin dobry na kad okazj . . . Retoryka w tytulaturze satrapa . . . . . Sowiaskie nazwy gospodzin i wadyka .
Rozdzia pity

Konwencje stylistyczne i terminologiczne, czyli jak nazwa sowiaskiego wadc . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217 227 233 279 291 315 332 325

Wykaz tytuw i nazw wadcw sowiaskich we wczesnym redniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz wykorzystanych rde i zastosowanych w tekcie skrtw Wykaz cytowanych prac Indeks osb
Summary .

. . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . .

. . .

. . .

. .

~6~

Wstp

Autorzy podrcznikw szkolnych zwracaj uwag na poprawn tytulatur poszczeglnych wadcw, a nauczyciele wymagaj jej znajomoci od uczniw. Miejsce, jakie poszczeglni wadcy zajmowali w hierarchii tytuw i godnoci, przedstawiane jest jako wyznacznik siy i wielkoci pastwa, jako element ksztatujcy dum narodow. Na lekcjach historii przekazywane zatem s informacje, e Mieszko I by tylko ksiciem, natomiast jego syn Bolesaw uzyska koron i nazywa naley go krlem. Tak dzieje si nie tylko w Polsce. Podobnie zjawisko to ksztatuje si w Czechach, Bugarii, Chorwacji czy Serbii. Kiedy jednak analizujemy przekazy rdowe z okresu wczesnego redniowiecza, okazuje si, e czsto uyta tam tytulatura panujcych stoi w sprzecznoci z naszymi, wyuczonymi w szkoach informacjami. I tak oto wadca okrelany przez nas ksiciem, w redniowiecznych dokumentach wystpuje jako krl i odwrotnie. We wczesnym redniowieczu funkcjonowao take wiele innych tytuw wadcw, ktrych historycy nie omawiaj w podrcznikach. Jak faktycznie ksztatoway si nazwy i tytuy wadcw, polskich i sowiaskich? Czy obowizyway wwczas zasady nomenklaturowo-tytularne?

~7~

Od chwili pojawienia si Sowian na arenie dziejw przekazywane byy informacje o ich wadcach, przywdcach czy naczelnikach1. Wprawdzie wedug sw Prokopiusza z Cezarei nie podlegali oni wadzy jednego czowieka, jednak informacje o wielu wadcach sowiaskich wystpuj ju w najwczeniejszych rdach. Rzecz ciekawa, rda bizantyskie, a pniej aciskie nie informuj nas o nazwie, jak okrelani byli sowiascy naczelnicy. W tych zapisach uywano terminw wasnych, takich jak archont, egzarcha, rex, dux i innych. Nie zaistniaa tu sytuacja, taka jak w przypadku Awarw, ktrych wadca powszechnie nazywany by tytuem awarskim kagan. Sowiascy wadcy zapewne nigdy nie osignli ani tak silnej, ani znaczcej pozycji, aby ich nazwa wadcy przekazana zostaa na zewntrz. Jednoczenie, z zebranych wszystkich wywodw etymologicznych wynika, e nazwy i tytuy wadcw znane Sowianom, nie byy rodzime, lecz zostay zapoyczone. Za germaskie zapoyczenie uwaane jest oglnosowiaskie kne, z ktrego wywodz si okrelenia ksi, ksidz, knia i im podobne. Zapoyczeniem awarskim bd tureckim ma by termin upan. Rozpowszechniony szeroko tytu krl pochodzi ma od imienia Karola Wielkiego. Poudniowo- i wschodniosowiaski termin car oraz jego zachodniosowiaski odpowiednik cesarz s zapoyczeniami z antycznego dziedzictwa krgu rdziemnomorskiego. Z nomenklatury sowiaskiej okrelajcej wadc czy naczelnika znamy jedynie wodyk i gospodzina, okrelenia te jednak waciwie nigdy nie wystpuj w kontekcie oznaczajcym najwyszego panujcego, ale raczej ograniczaj si do monych. Czyby zatem prawdziwa bya teza Juliusa Peiskera o niewoli prasowiaskiej, oparta na dawnych pogldach o braku instynktu pastwowotwrczego u Sowian?2 Przez wiksz cz okresu wczesnego redniowiecza czasu formowania si sowiaskich pastwowoci przyjmowali wadcy Sowian tytuy przejte od wadcw wyej stojcych, lepiej zorganizowanych organizmw politycznych. Dotyczy to zreszt nie tylko tytulatury, ale take caej symboliki wadzy. Wzorowanie si na cesarstwie bizantyskim i zachodniej monarchii karoliskiej, a pniej ottoskiej byo procesem bardzo gbokim. Sowiascy wadcy poszukiwali nowych idei uzasadniajcych ich wadz oraz symboli podnoszcych ich presti. Proces ten towarzyszy oczywicie przyjmowaniu nowej ideologii

1 M. HARDT: Aspekte der Herrschaftsbildung bei den Frhen Slawen. In: Integration und Herrschaft. Ethnische Identitten und soziale Organisation im Frhmittelealtar. Hrsg. W. POHL, M. DIESENBERGER. Wien 2002, s. 249255. 2 J. PEISKER: Die lteren Beziehnung der Slawen zu Turkotataren und Germanen und ihre sozialgeschichtliche Bedeutung. Virtelejahrschrift fr Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. Bd. 3: 1905, s. 187360 i 465533; IDEM: Neue Forschungen zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte der Slawen. Stuttgart 1905.

~8~

religijnej, jak byo chrzecijastwo3. W wielu krajach sowiaskich po krtkim okresie wdraania nowej religii wadcy sigali po wypracowany w Bizancjum i na zachodzie Europy model wadcy uwiconego, dodajc do wieckiej strony panowania element sakralny. Proces ten by do szybki zaobserwowa go moemy ju w drugim pokoleniu wadcw chrzecijaskich. Jako przykad poda mona cesarsk koronacj bugarskiego cara Symeona, syna konwertyty Borysa-Michaa, i koronacj polskiego krla Bolesawa Chrobrego, take syna konwertyty. Oczywicie, zdarzay si rwnie sytuacje odwrotne drugie pokolenie reagowao negatywnie na nowe idee, a nawet od nich odchodzio. Proces poszukiwania nowej symboliki wadzy nie mia, rzecz jasna, charakteru jednostajnego. Najwicej zmian wnosio panowanie wybitnych jednostek, otwartych na nowe idee. W krtkim czasie nowa ideologia wadzy zwizana z chrzecijastwem, oraz nowa symbolika opanoway prawie cay obszar Sowiaszczyzny. Szybko rozpowszechniy si take zmiany w tytulaturze. Nastpiy rwnie do znaczne zmiany w znaczeniu pewnych tytuw. Najsilniej dotkno to tytuu kniaziowskiego jednego z podstawowych apelatyww wadcy Sowian. Przedmiotem poniszych rozwaa bd wanie tytuy i nazwy sowiaskich wadcw, stanowice cz symboliki wadzy jako elementy kodu jzykowego. Prowadzenie bada z zakresu semantyki czy semiotyki z uwagi na charakter zachowanych danych jest jednak niemoliwe. Zbyt mao posiadamy informacji dotyczcych funkcjonowania okrele tytularnych w jzyku pisanym, a w ogle nic nie wiemy o jzyku mwionym. Zreszt w wielu krajach sowiaskich pierwsze zapisy w jzyku miejscowym pojawiy si w pniejszym czasie ni interesujce nas wczesne redniowiecze. Gdyby nie genialny pomys dwu braci z Salonik Konstantyna i Metodego, aby stworzy alfabet dla jzyka sowiaskiego, a przede wszystkim przetumaczy ksigi liturgiczne i biblijne na ten jzyk, pozbawieni bylibymy moliwoci wniknicia w jzyk sowiaski tego okresu. Sigajc zatem do nazw i tytuw wadcw odnosi si bd nie tylko do ich wasnej tytulatury, ale do nazw, jakimi okrelali ich pisarze obcy, uywajcy greki i aciny, a take miejscowi, ktrzy posiedli znajomo pisma, a w jzyku obcym zmuszeni byli okrela swoich panw. Podejm prb zaprezentowania, jak ksztatoway si zasady tytuowania wadcw sowiaskich, jak przejmowano zwyczaje i zasady obce, zaczerpnite z zewntrz. Jednoczenie zamierzam ukaza podobiestwo procesw zachodzcych w tzw. nomenklaturze monarszej na terenie caej Sowiaszczyzny. We wszystkich bowiem krajach widzimy tendencje do poszukiwania i wprowadzania nowych tytuw. Nie wszdzie ten proces przebiega z tak sam si i intensywnoci. Rzdzcy u Sowian we wczesnym redniowieczu odczuwali jednak, jak si wydaje, po 3 O wkraczaniu Sowian w krg oddziaywa cywilizacji zachodniej i bizantyskiej por. L. LECIEJEWICZ: Nowa posta wiata. Narodziny redniowiecznej cywilizacji europejskiej. Wrocaw 2007, s. 147162, 291331.

~9~

trzeb wzbogacenia symboliki swej wadzy, take w dziedzinie semantyczno-nomenklaturowej. Jak w proces wzbogacania przebiega, skd bray si poszczeglne tytuy, jakie byy przyczyny wprowadzania nowych nazw, wreszcie, jak zmieniay si zasady nazywania wadcw sowiaskich to zagadnienia poruszane w tej ksice. Jako historyk, nie za jzykoznawca, zajm si spoeczno-politycznym kontekstem nomenklatury monarszej, nie rozstrzygajc problemw jzykoznawczych. Wielokrotnie przyjdzie mi jednak siga tu po ustalenia jzykoznawstwa, a nawet prbowa korygowa pewne opinie, szczeglnie gdy w rdach historycznych pojawia si obraz inny od przyjtego w tej dziedzinie nauki. W krgu moich zainteresowa znajd si, oczywicie, nazwy sowiaskie, ale te greckie i aciskie. Niepoddane zostan analizie nazwy pojawiajce si w rdach arabskich, jako e w aden sposb nie wpyway na ksztatowanie si tytuw wadcw sowiaskich. Pochodz z zewntrznej obserwacji Sowian, obserwacji jak powiedzieliby etnologowie nieuczestniczcej. Nie zostan uwzgldnione rwnie rda skandynawskie sagi i pieni spisane w jzykach nordyckich. Ilo wzmianek o wadcach sowiaskich jest w nich znikoma, a nazewnictwo klasycznie skandynawskie, czyli ograniczone do tytuu jarla i konunga. Poniewa liczba okrele uywanych na oznaczenie wadcy jest do znaczna, niektre z nich nie zostan tu poddane omwieniu. Wyczono okrelenia wystpujce w tekstach narracyjnych pojedynczo na przykad nie byo podstaw do omwienia terminu monarcha. Nie uwzgldniono take tytuw bizantyskich, uywanych przez niektrych rzdzcych sowiaskich, majcych rang urzdnikw czy namiestnikw basileusw z nadbosforskiej stolicy. Nigdy nie zostay one wczone do tytulatury wasnej niezalenych wadcw sowiaskich. Z analizy wyczono take terminy, ktre pojawiay si przy okazji nazywania sowiaskich wadcw, a ktre nigdy nie stay si tytuami. Takimi grzecznociowymi okreleniami byy aciski dominus czy grecki kyrios. Nie stay si one jednak nigdy nazwami pospolitymi. Zasigiem bada objto cao dziejw wczesnoredniowiecznej Sowiaszczyzny, czyli czas od VI do XII wieku. To klasyczne i podrcznikowe ujcie cezur wczesnego redniowiecza. Wiek VI to czas wstpienia Sowian do historii wwczas pojawili si oni na arenie dziejw, a pojawienie zostao odnotowane w tekstach pisanych. Oczywicie trzeba si liczy z wczeniejsz, dug histori tego ludu, ale wskutek braku przekazw rdowych pozostaje ona dla nas zakryta. Obserwacja tego okresu dziejw Sowian moliwa jest tylko na podstawie materiau jzykowego i archeologicznego, w sprawach politycznych, ktre tu nas bd zajmowa, trudnego do wykorzystania. Z okresu sprzed VI wieku zachowaa si tylko jedna wzmianka o wadcy sowiaskim o krlu Antw, niejakim Boozie. Kontekst opowiadania nakazuje umieci czas jego ycia w IV stuleciu. Wiemy o nim tylko tyle, ile chcieli powiedzie Kasjodor i przepisujcy jego dzieo Jordanes. Ich opowie dotyczya jednak dziejw Gotw, tote o Boozie wzmiankowali tylko tyle, e z pewnoci nie by osob mo~ 10 ~

d mia synw, otaczaa go jaka grupa monych, a po pocztkowych sukcesach w walce z Gotami, uleg im i skoczy swe ycie w sposb tragiczny4. Liczniejsze, cho nie zawsze bogatsze w informacje wzmianki dotyczce Sowian zaczy pojawia si od VI wieku. Sowianie stali si znani w wiecie bizantyskim, pisano o nich, prbowano przekaza o nich informacje. Wikszo autorw z tego krgu nie pozostawaa wobec nich obojtna, a stosunek wikszoci chyba najlepiej oddaje Jan z Efezu piszc o przekltym ludzie Sowian. Od tego te czasu pojawiao si coraz wicej informacji o wadcach tego przekltego ludu. Z kolei grn cezur naszych rozwaa stanowi koniec wieku XII. W drugiej poowie XII i pocztkach XIII stulecia nastpiy do znaczne przemiany kulturowe i polityczne, waciwie dotykajce wszystkich krajw sowiaskich. W ich wyniku samodzielno polityczn utracia Sowiaszczyzna pnocno-zachodnia. Istotny, odgrywajcy niebagateln rol region pooony nad poudniowo-zachodnim Batykiem zosta podporzdkowany zwyciskim Sasom i Duczykom. Przetrway wprawdzie rodzime dynastie na Rugii i w Meklemburgii dawnym krlestwie Obodrzycw, ale ich rola polityczna bya waciwie skoczona. Okres koca XII i pocztkw XIII wieku stanowi take cezur w dziejach politycznych Polski. Zaamanie si zasady senioratu w 1177 roku, mocno ju naruszonej przez wygnanie Wadysawa II w 1146 roku, spowodowao powolny rozpad pastwa Piastw na niezalene ksistwa dzielnicowe. Podobny proces zachodzi na Rusi, gdzie waciwie po zupieniu Kijowa przez wojska Andrzeja Bogolubskiego w 1169 roku doszo do zaniku myli o jednoci pastwowej ziem ruskich. Kropk nad i postawi Ruryk Rocisawowicz, zdobywajc Kijw w 1203 roku, ale nie jako stolic Rusi, ale rywala politycznego. Potraktowa miasto jak przeciwnika, palc je, dokonujc masakry ludnoci oraz burzc cerkwie i awr Peczersk. W innym kierunku biegy zmiany polityczne na terenie poudniowej Sowiaszczyzny. W Bugarii w 1186 roku wybucho powstanie antybizantyskie, a jeden z przywdcw powstania, Teodor, koronowa si na cara i przyjmujc imi Piotr nawiza do tradycji dawnego pastwa bugarskiego. Nowe, drugie pastwo bugarskie trwao odtd przez najblisze dwa stulecia. W tym samym czasie podstawy swego pastwa tworzya w Serbii dynastia Nemanowiczw. Ta kolejna ju forma pastwowoci na ziemiach serbskich przetrwaa najduej, bo a do podboju tureckiego. Koniec wieku XII i pocztek XIII to take okres przemian politycznych w Czechach. Abdykacja Wadysawa II w 1173 roku rozpocza dugi okres wani dynastycznych, ktre wykorzystao cesarstwo, tworzc na Morawach lenno bezporednio zalene od cesarza, a nie ksicia czeskiego. Biskupowi praskiemu przyznano tytu ksicia
4 Antw Booza lokalizuj nad rodkowym Dnieprem i Rosi H. OWMIASKI: Pocztki Polski. Z dziejw Sowian w I tysicleciu n.e. T. 1. Warszawa 1964, s. 414 n. i J. STRZELCZYK: Goci rzeczywisto i legenda. Warszawa 1984, s. 80.

~ 11 ~

Rzeszy, dodatkowo osabiajc wieck wadz w Pradze. Kres temu przynioso panowanie Przemysa Ottokara I (11921230), ktry uzyska tytu krlewski dla Czech (dotychczas przyznawany ad personam) i stworzy podstawy potgi czeskiej w przyszoci. Cezura koca XII wieku jako koniec wczesnego redniowiecza uchwytna jest take w wymiarze kulturalnym, spoecznym i gospodarczym. W nastpnym stuleciu w czci krajw sowiaskich, takich jak Czechy czy Polska, doszo do tak zwanej rewolucji XIII wieku5. Przemiany spoeczne, gospodarcze, kulturowe, wreszcie i ludnociowe zwizane z intensywn kolonizacj na prawie niemieckim zmieniy oblicze ziem sowiaskich. Inny nieco rodzaj przemian w tych dziedzinach obj w XIII stuleciu poudnie krajw sowiaskich, gdzie odrodzenie pastwowe spowodowao znaczny rozwj gospodarczy i kulturowy. Inaczej zupenie wygldaa sytuacja na Rusi, gdzie do rozkadu politycznego pastwa i ewidentnego zaamania gospodarczego i kulturowego, widocznego w pocztkach XIII wieku doszy zniszczenia i wyludnienia zwizane z najazdami Mongow. Historia kadego z krajw sowiaskich jest inna. Wszystkie jednak od samego pocztku wyrastaj z identycznych korzeni. S nimi bardzo zblione trzy modele kulturowe, wyrniane przez archeologw, czy grupy jzykowe obserwowane przez jzykoznawcw. Obserwujc przemiany w dziedzinie kultury politycznej i jzyka politycznego, jakich czci jest zagadnienie tytulatury, wychodzc od tej zwartoci kulturowej w VI wieku, w kocu XII osigamy pewn do czyteln granic6. Widzimy j take w pewnym stopniu w zakresie tytulatury monarszej. Obszarem bada nad tytulatur wadcw sowiaskich objto cao terenw wczesnoredniowiecznej Sowiaszczyzny. Chodzi o ogromny obszar, cigncy si ze wschodu na zachd od szerokich przestrzeni ruskich ziem, rozpoczynajcych si gdzie nad Wog, a po tereny zamieszkae przez Sowian nad ab. Z pnocy na poudnie Sowiaszczyzna rozpociera si za od poudniowych wybrzey Batyku a po pwysep grecki. Oczywicie, nie cay ten obszar jest zamieszkay we wczesnym redniowieczu przez Sowian. Nie mona jednak opisa terenw sowiaskich przy uyciu nazw pastwowych, gdy te ulegay znacznym zmianom przez siedem interesujcych nas stuleci i nie pozwoliyby na konkretne rozstrzygnicia. Mwimy zatem o caej Sowiaszczynie, terenie nad wyraz rozlegym, zasiedlonym take przez inne etnosy. Przy obserwacji tendencji w tytulaturze i nazewnictwie jest to jedyne moliwe rozwizanie. Rozrnienie na Sowian wschodnich, zachodnich i poudniowych, biorc pod uwag roz 5 Cigle mao jest prac ukazujcych przeom kulturowy, jaki nastpi na terenie zachodniej Sowiaszczyzny w XIII wieku. O gbokoci przemian tego czasu szerzej pisano w pracy: Kultura redniowiecznego lska i Czech. Rewolucja XIII wieku. Red. K. WACHOWSKI. Wrocaw 1998. 6 Por. take rozwaania o cezurze przeomu XIII/XIV wieku w dziejach Europy Sowiaskiej Jerzego KOCZOWSKIEGO: Europa Sowiaska w XIV i XV wieku. Warszawa 1984, s. 10 n.

~ 12 ~

maito wpyww zewntrznych, nakadajcych si na ten podzia, nie prowadzioby tu do adnych rozsdnych rozwiza. Jedyny obcoetniczny element, ktry tu bierzemy pod uwag, dotyczy Bugarii, ktra powstaa jako pastwo dwuetniczne: bugarsko-sowiaskie. Wykluczenie jednak tego obszaru jest niemoliwe, z uwagi na ksztatowanie si tu zwyczajw tytuowania wadcw, ktre byy pniej przenoszone na inne obszary Sowiaszczyzny. Nie mona take rozstrzygn przecie, jakie byy cezury procesu slawizacji tureckich Bugarw. Jednym z istotnych wydarze, wskazywanych przez historykw, by synod w Presawiu w 893 roku, ale waciwie doszo tam do usankcjonowania faktw dokonanych, jakimi bya slawizacja Bugarw7. Drugi etnos, jaki pojawi si w kontekcie dziejw pastwa bugarskiego, to etnos waski: romano-sowiaskich Wachw, pasterzy odrnianych od rolniczej ludnoci bugarskiej. Ich udzia w tworzeniu drugiego pastwa bugarskiego by decydujcy i znalaz te wyraz w tytulaturze monarszej. Kilka razy w pracy przyjdzie odwoa si rwnie do przykadw wgierskich. Nie bdzie to, oczywicie, rwnoznaczne z zaliczeniem Wgier do badanego obszaru. Przyczyn jest pojawienie si w nomenklaturze wgierskiej terminw powszechnie uwaanych za sowiaskie, ktre mogy by zapoyczeniem zewntrznym lub przejciem sownictwa sowiaskiego wystpujcego w pastwie morawskim, ksistwie nitrzaskim lub pastwie Kocela. Przykad wgierski, gdzie moemy obserwowa podobne zjawiska przejmowania zwyczajw zachodnioeuropejskich i bizantyskich w symbolice wadzy stanowi znakomity punkt odniesienia dla bada nad Sowianami. W pracy wykorzystano w miar moliwoci wszystkie rda dotyczce Sowiaszczyzny, w ktrych pojawiaa si tytulatura monarsza i okrelenia wadcw. S to, oczywicie, tylko rda pisane, cho o rnym charakterze. W krgu mojego zainteresowania znalazy si dokumenty, listy, kroniki, roczniki, ywoty witych, monety, pieczcie i inskrypcje, nawet graffiti. Signem take po pisma liturgiczne i biblijne, tumaczone na jzyk sowiaski. Nie przekazuj one wprawdzie tytuw wadcw, ale pozwalaj uchwyci znaczenie poszczeglnych terminw rodzimych, zastosowanych dla pism chrzecijaskich. Liczba rde i ich zrnicowanie s ogromne, tote nie sposb ich tu nawet po
7 O cezurach w dziejach polityczno-religijnych Bugarii .. : - I . ( ). Palaeobulgarica, T. 23: 1999, nr 1, s. 1434. Na panowanie Borysa-Michaa jako przeom w dziejach Bugarii zwraca uwag take . : (864971 .). In: XVII - . T. 1. 2007, s. 124130. Jego zdaniem doszo do przemiany hunnobugarskiego chana w sowianobugarskiego kniazia i pogaskiego chastwa w chrzecijaskie pastwo. W swych interesujcych spostrzeeniach A. Nikoov wydaje si jednak pomija dugotrwae procesy slawizacji ywiou bugarskiego i przenikania idei chrzecijaskich z Bizancjum.

~ 13 ~

czci omwi. Wikszo z tych przekazw rdowych znana jest historykom od wielu pokole, byy wielokrotnie publikowane i krytykowane. Czujc si zatem zwolniony od omwienia ich w tym miejscu, odsyam czytelnika do zamieszczonego na kocu pracy zestawienia wadcw sowiaskich i ich tytuw, gdzie podano w jakich rdach wystpuj, a po informacje o samych rdach do monumentalnego Sownika Staroytnoci Sowiaskich8. Warto tak bogatej i rnorodnej bazy rdowej do bada nad tytulatur monarsz jest, oczywicie, zrnicowana. Najwicej warte s te przekazy, ktre informuj o tytulaturze wasnej panujcego, takie jak dokumenty, listy, pieczcie czy monety. Nad wyraz przydatne s te rda, z ktrych dowiadujemy si o zmianie czy przybraniu nowego tytuu. Takich wzmianek jest jednak niewiele. Najwicej posiadamy informacji ze rde narracyjnych, nieprzekazujcych nam tytuu, ale nazw wadcy. Nie zawsze bowiem tytu i nazwa s tosame. O uyciu danej nazwy decydowao zazwyczaj wyksztacenie pisarza, przyjta konwencja stylistyczna, czasem retoryka. Wszystko to sprawia, e waciwie wikszo przypadkw, w ktrych pojawiaj si nazwy wadcw sowiaskich, musi by rozwaana w kontekcie stylistyki i jzyka rda. rda wykorzystane w pracy pochodz przede wszystkim z okresu, jaki zakrelono w ramach chronologicznych, czyli z czasw do koca XII wieku. Czasami jedynie signito do tekstw powstaych w pierwszej poowie XIII stuleciu, gdy tylko one informoway nas o sprawach zwizanych z kocem XII stulecia. Nie wykorzystywano jednak pniejszych tekstw, gdy pisane byy ju w okresie, gdy zasady tytulatury zostay uksztatowane, a czsto tytuy waciwe dla czasw wspczesnych sobie, pisarze przenosili na opisywan przeszo. Badania nad tytuami i nazwami wadcw sowiaskich w takim zakresie, jak w poniszej pracy, nigdy dotd nie byy podejmowane w historiografii polskiej czy innych krajw sowiaskich. Opracowaniu poddawano jedynie albo poszczeglne tytuy, albo przemiany w tytulaturze w poszczeglnych krajach. Dotyczy to prac zarwno jzykoznawcw, jak i historykw. Badania jzykoznawcze koncentruj si tylko na nazwach sowiaskich, bez wnikania, co zrozumiae w rwnolegle pojawiajce si w rdach tytuy greckie czy aciskie. Wyniki tych bada zaprezentowane zostay w Sowniku jzyka starosowiaskiego, wydawanym w Pradze w latach 19591992, przedstawiajcym take, co najwaniejsze, wszystkie przypadki wystpienia interesujcych nas terminw w tekstach sowiaskich9. Ustalenia badawcze prezentuje take Sownik jzyka ruskiego XIXVII wieku, wydany przez Instytut jzyka rosyjskiego Akademii
8 Sownik staroytnoci sowiaskich. Encyklopedyczny zarys kultury Sowian od czasw najdawniejszych do schyku wieku XII. T. 18. WrocawWarszawaKrakw 19611996 [dalej: SSS]. 9 Slovnk jazyka staroslovnskho Lexicon linguae palaeoslovenicae. Eds. J. KURZ, Z. HAUPTOV. Praha 19591997.

~ 14 ~

Nauk ZSRR (obecnie Rosyjska Akademia Nauk)10. Nie do przecenienia s take poszczeglne hasa Etymologicznego sownika jzykw sowiaskich powiconego zasobowi prasowiaskiemu, redagowanego przez Olega Trubaczowa11. Problem nazw apelatyww wadcw pojawia si w pracach wielu jzykoznawcw, z polskich badaczy wypadnie wskaza przede wszystkim Leszka Moszyskiego i Tomasza Czarneckiego. W pracach z zakresu jzykoznawstwa zwykle najwicej miejsca powica si etymologii poszczeglnych tytuw, zdecydowanie rzadziej podnoszony jest problem ich funkcjonowania i znaczenia praktycznego. Przyzna trzeba jednak, e kwestie zwizane z etymologi s coraz czciej postrzegane jako nad wyraz istotne w badaniach historycznych. Zdaniem Bohumila Vykepla etymologia powinna by uznana za jedn z nauk pomocniczych historii, gdy dotyczy jednego z podstawowych nonikw rde jzyka12. Badania historyczne nad tytulatur monarsz prowadzono dotd albo odnonie do konkretnych tytuw, albo poszczeglnych pastw. Szczeglnie cenna i nieposiadajca odpowiednika w innych krajach sowiaskich jest praca Georgi Bakaowa powicona tytulaturze wadcw Bugarii13. Podejmowano badania nad poszczeglnymi tytuami, bd starajc si bada, jak rozpowszechniay si one u Sowian, bd przedstawiajc ich ewolucje w poszczeglnych krajach. Takie przekrojowe ujcie tytuu krlewskiego opracowa Gerard Labuda. Odnotowa tu naley rwnie prace o znaczeniu tytuu archont Jadrana Ferlugi i tytuu wielki knia Andrzeja Poppe14. Niebagateln rol odgrywaj dociekania Ambroego Boguckiego nad poszczeglnymi tytuami i kontekstem ich uycia w rdach polskich. Szczeglnie wana jest niedawno wydana praca powicona terminowi princeps15. Nad badaniami historycznymi dotyczcymi niektrych tytuw kad si jednak cieniem uwikania historykw w potrzeby wspczesnej polityki i ideologii narodowej. Dotyczy to przede wszystkim tytuu krlewskiego. Uznanie istnienia tytuu krla, a co za tym idzie sakry krlewskiej, stao si przedmiotem
10 op pyccoo a XIXVII . Moca 1975 nadal. 11 : . . O.H. . Moca 1976 nadal. 12 B. VYKEPL: Studie k lechtickm titulm v germnskch, slovanskch a baltskch jazycch. Etymologie jako pomocn vda historick. Brno 2004, s. 16 n. 13 . : . . Coa 1985. 14 J. FERLUGA: Archon. Ein Beitrag zur Untersuchung der sdslavischen Herrschtitel im 9. und 10. Jahrhundert im Lichte der byzantinischen Quellen. In: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinre Forschungen zur Geschichte des frhen Mittelalters. Hrsg. N. KAMP, J. WOLLASCH. BerlinNew York 1982, s. 254266; A. POPPE: O tytule wielkoksicym na Rusi. PH, T. 75: 1984. 15 A. BOGUCKI: Termin princeps w rdach polskich. W: Odkrywcy, princepsi, rozbjnicy. Studia z dziejw redniowiecza. T. 13. Malbork 2007, s. 4586.

~ 15 ~

narodowej dumy w niektrych krajach sowiaskich. Wymowa docieka historycznych zostaa przez to mocno znieksztacona. Przekaz pewnych pnych, w zasadzie mao wiarygodnych rde doprowadzi do zbudowania powanych wizji wielkiej przeszoci narodu. Tak stao si w historiografii chorwackiej z krlem Tomisawem. Podobn sytuacj mona zaobserwowa te w historiografii polskiej, gdzie problem koronacji krlewskiej traktowany by jako jeden z elementw dowodzenia niezalenoci Polski od Cesarstwa. Po dzi dzie sprawy te budz emocje czci historykw. Nie pojawiy si dotd jednak prace traktujce o jednym tytule w skali caej Sowiaszczyzny. Mocno rozproszony i rnorodny materia zniechca najpewniej badaczy. Konieczno poruszania si w trzech krgach kulturowych sowiaskim, greckim i aciskim czyni te zagadnienia mocno skomplikowanymi. Uatwieniem jest opracowanie tytulatury monarszej krgw aciskiego i greckiego. Szczeglne znaczenie maj tu studia prowadzone przez Herwiga Wolframa nad tytulatur acisk wczesnych faz redniowiecza oraz zainicjowane przez jego prac studia innych autorw zamieszczone w dwu tomach Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung16. Wrd zagadnie zwizanych z ksztatowaniem si tytulatury monarszej wadcw sowiaskich wyrniono kilka gwnych problemw, ktre zostay omwione w poszczeglnych rozdziaach. Przedstawiono przejmowanie tytulatury z krgu bizantyskiego, ktrego najwysz godno cesarza, sowiaskiego cara przejli we wczesnym redniowieczu Bugarzy, a pniej Serbowie i Rosjanie. Z uwagi na dobre opracowania zagadnie tytulatury wadcw bugarskich i procesu przenikania bizantyskich zwyczajw do kultury bakaskich Sowian (ale nie tylko Sowian) ograniczam si tu raczej do prezentacji gwnych ustale nauki i zilustrowania tych zagadnie tekstami rdowymi. Podjem rwnie prb opisania losw tytulatury krlewskiej u Sowian w powizaniu z wprowadzaniem zwyczaju koronacji. Jako osobne zagadnienie potraktowane zostao ksztatowanie si znaczenie tytuu ksicego najczciej wystpujcego u Sowian, bo zapewne rodzimego. Innym znw, zwizanym z kwestiami funkcjonowania tytulatury problemem s ustalone zwyczaje nazywania wadcw Sowian w tekstach narracyjnych. Jako przykad wykorzystano kroniki pochodzce z XI i XII wieku, tworzone na terenie Sowiaszczyzny lub w jej bezporednim ssiedztwie. To w nich bowiem, jak w renicy oka, skupiaj
16 H. WOLFRAM: Intitulatio I. Lateinische Knigs- und Frstentitel bis zum Ende des achten Jahrhunderts. Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, Bd. 21. WienKlnGraz 1967; Intitulatio II. Lateinische Herrscher- und Frstentitel im neunten und zehnten Jahrhundert. Hrsg. H. WOLFRAM. Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung. Bd. 24. WienKlnGraz 1973; Intitulatio III. Lateinische Herrschertitel und Herrschertitulaturen vom 7. bis zum 13. Jahrhundert. Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung. Bd. 29. Hrsg. H. WOLFRAM, A. SCHARER. WienKlnGraz 1988.

~ 16 ~

si gwne zwyczaje nomenklaturowe oraz widoczne s konwencje stylistyczne. Praca wzbogacona zostaa o wykaz wadcw sowiaskich znanych z wczesnego redniowiecza oraz ich tytuw i nazw, pod jakimi wystpuj oni w przekazach rdowych. Dodatek ten ma na celu zorientowanie czytelnika w materiale rdowym oraz uatwienie kontrolowania wywodw autora. Liczba wadcw sowiaskich znanych ze rde jest znaczna to okoo 600 osb dla okresu od VI do XII wieku. Dokadne omawianie poszczeglnych tytuw byoby zatem niemoliwe i poznawczo daremne. Poniewa jednak tendencje w przemianach tytulatury wystpoway powszechnie, nie byo szczliwie potrzeby sigania po wszystkich wadcw, a jedynie wskazywanie przypadkw najbardziej istotnych. Winien jestem jednak czytelnikowi umoliwienie wniknicia w t materi, wskazanie rde, w ktrych pojawiaj si poszczeglne zapisy, co czyni wanie w tym dodatku, zapraszajc do dyskusji. W trakcie zbierania materiaw i pisania pracy uzyskaem pomoc wielu osb z kraju i zagranicy. Wdziczno moja naley si Profesorowi Lechowi Leciejewiczowi za baczne przeczytanie mej pracy i wszystkie uwagi oraz Profesorowi Maciejowi Salamonowi za wnikliwe i nadzwyczaj pomocne wskazwki oraz wsparcie wasn bibliotek. Serdecznie dzikuj Profesorowi Leszkowi Bednarczukowi za uwagi, a take Profesor Krystynie Kleszczowej za uatwienie tej konsultacji. Do mojego przyjaciela Rastislava Koiaka kieruj podzikowania za pomoc w poszukiwaniach literatury i wiele ciepych sw zachty. Dzikuj take moim koleankom i kolegom z Instytutu Historii Uniwersytetu lskiego za wszelk pomoc i wiar w zakoczenie tej pracy. Nie mog wymieni z imienia i nazwiska wszystkich osb, z ktrych pomoc si zetknem. Wszystkim im bardzo serdecznie dzikuj.

2 Kniaziowie...

~ 17 ~

Rozdzia pierwszy

W krgu wpyww bizantyskich

We wczesnym redniowieczu Sowianie podlegali wpywom trzech gwnych krgw cywilizacyjnych, obecnych w Europie tego czasu. Pierwszy z nich to krg kultur nomadzkich, reprezentowanych gwnie przez ludy tureckie Awarw, Bugarw a take Hunw i Chazarw. Drugi krg kulturowy tworzyy wyrose na bazie kultury aciskiej pastwa zachodniej Europy, na czele z Cesarstwem Karoliskim, a pniej Niemieckim. Najwiksze jednak i najbardziej zaawansowane w rozwoju byo Cesarstwo Bizantyskie kontynuacja antycznego Imperium Romanum. To wanie Bizancjum wywierao najwikszy wpyw na Sowian od momentu pojawienia si ich nad dolnym Dunajem w VI wieku n.e. Przez kilka wiekw byo jedyn rozwinit cywilizacyjnie potg, na ktrej mogli si wzorowa Sowianie. Informacje o losach tego ludu przez kilka wiekw czerpiemy przede wszystkim ze rde bizantyskich. Wpyw kultury bizantyskiej na Sowian jest nie do przecenienia. Caa poudniowa i wschodnia Sowiaszczyzna zostaa przeniknita duchem kultury bizantyskiej, szczeglnie w dziedzinie religijnej1. Pierwsza wiksza misja chrystianizacyjna dziaajca wrd Sowian wywodzi si przecie z Bizancjum, a jej znaczenie dla kultury sowiaskiej byo ogromne.
1 Wpywy bizantyskie obecne byy take we wczesnym redniowieczu na ziemiach polskich, por. G. PRINZING: Bizantyjskie aspekty redniowiecznej historii Polski. Pozna 1994.
2*

~ 19 ~

Wpywy bizantyskie odcisny trwae pitno take na kulturze politycznej Sowian2. Cesarstwo byo przecie jedynym ustrojem zorganizowanym w tak zaawansowany sposb. Stosunek Sowian do Bizancjum mia dwojaki wymiar z jednej strony mona mwi o fascynacji wspaniaoci i potg, z drugiej za strony nastpowao cige parcie na poudnie w celu zupienia i zawadnicia krajem, ludmi i bogactwami3. Wszystko to doprowadzio do wytworzenia na Bakanach pastwowoci bugarskiej, najpierw jako pastwa koczowniczych Protobugarw, a pniej pastwa dwuetnicznego bugarsko-sowiaskiego, pastwowoci silnie wzorujcej si na Imperium Romajw. Inne, dalej pooone ludy sowiaskie take przyjmoway chtnie wtki kultury bizantyskiej, a ich wadcy wykorzystywali tamtejsz symbolik polityczn, w tym tytulatur. Najlepszym dowodem dalekiego zasigu wpyww bizantyskich s pieczcie z tytuem archonta Rusi tytuem ksicia Dawida z rodu Rurykowiczw, rezydujcego na wschodnich kracach dzisiejszej Polski. Spord bizantyskich tytuw wadcw tylko dwa byy przyjte przez Sowian jako wasne tytu archonta, zapewne w wyniku niezrozumienia greckiej terminologii, oraz najwyszy tytu cesarski. Mona take domyla si bizantyskiego udziau w powstaniu wzmocnionych tytuw sowiaskich: wielkiego upana i wielkiego ksicia. Inne okrelenia, przywoywane w tym rozdziale, wystpuj przede wszystkim jako nazwy wadcw sowiaskich, uyte przez pisarzy greckich. Ujawniaj one, jakie ci stosowali zabiegi dla waciwego nazwania wadcw tego przekltego ludu, jak pisa Jan z Efezu. Ale ludu, ktry jako jeden z niewielu w Europie zachowa dziedzictwo bizantyskiej kultury po upadku Imperium4.

Archont
Sowo archont regularnie uywane jest w tekstach bizantyjskich na oznaczenie wadcw i naczelnikw sowiaskich. Wystpuje jednak nie tylko w rdach greckich. Termin ten przejty zosta przez wadcw sowiaskich w ich wasnej tytulaturze. Oczywicie, dotyczyo to przede wszystkim Sowian poudniowych, ale stwierdzamy take uywanie tego tytuu na Rusi. Jako okre 2 D. OBOLENSKY: Byzantium and the Slavic world. In: Byzantium, a World Civilization. Eds. A.E. LAIOU, H. MAGUIRE. Dumbarton Oaks, Washington 1992, s. 3748. 3 J. : . 1968; A. AVENARIUS: Byzantsk kultra v slovanskom prostred v 6. a 12. storo. K problmu recepcie a transformcie. Bratislava 1992; IDEM: Die byzantinische Kultur und die Slawen. Zum Problem der Rezeption und Transformation (6. bis 12. Jahrhundert). Vienna 2000. 4 D. OBOLENSKY: Byzantium and the Slavs. New York 1994, s. 75 n.

~ 20 ~

lenie osb rzdzcych u Sowian termin archont pojawi si ju w VI wieku. Co prawda wczesne teksty greckie ukazyway nam Sowian jako lud nieposiadajcy adnych wadcw, lecz zwykle chodzio tam o niemono wskazania jednego, najwyszego panujcego, odpowiednika basileusa. Dlatego Prokopiusz z Cezarei w synnym passusie o demokracji sowiaskiej pisa: Sklawenowie i Antowie nie podlegaj wadzy jednego czowieka5. Wedug dialogw tzw. Pseudo-Cezariusza, Sklawenowie s okrutni, samowolni i nie maj nad sob wadzy, czsto zabijaj wasnego dowdc lub wadc (hegemona kai archonta), z ktrym razem jedli lub podrowali6. Jakie osoby sprawujce wadz u Sowian zatem istniay, byo ich wiele, a nie miay wielu moliwoci i znaczcej pozycji. Dla nas interesujce jest tu jednak uycie sowa archont dla oznaczenia wadcy. Termin ten stale pojawia si dla nazwania zwierzchnikw sowiaskich ludw. Jakie treci znaczeniowe kryj si pod sowem stosowanym na okrelenie sowiaskich wadcw terminem archont? Czy jest tak, jak twierdzi Andrzej Poppe, e sowo to oznacza po prostu ksicia, a zwyczaj tumaczenia wyrazu ksi przez archont powsta na gruncie staych, poczynajc od VI w., kontaktw ze Sowianami poudniowymi7. Wydaje si mao prawdopodobne, aby w grece miay uciera si pewne zwyczaje tumaczenia i nazywania wadcw pod wpywem kontaktw sowiaskich. To raczej pisarze greccy stosowali utarte schematy terminologiczne i jzykowe, na ktre Sowianie mieli raczej niewielki wpyw. Okrelenie archont wystpuje w tekstach greckich, w tym tych wczesnoredniowiecznych regularnie, ale nie jest uywane tylko w jednym znaczeniu. Odnotowujemy cakiem spor liczb znacze tego terminu. To greckie sowo oznacza w ogle rzdzcego (gr. archon, pluralis archontes). Uywane jest od czasw staroytnych. W Atenach archont by najwyszym urzdnikiem pastwowym, ktry przewodniczy radzie areopagu i zajmowa si najwaniejszymi sprawami ateskiej polis. W teatrze antycznym nazywano tak urzdnika dostarczajcego aktorw. Termin ten by w powszechnym uyciu take w pniejszym czasie. W Bizancjum oznacza kadego urzdnika sprawujcego wadz. Wedug Symeona Nowego Teologa archontem by kady, kto posiada cze i wadz. Definiuje on tak wszystkich urzdnikw i przyjaci cesarskich, ktrzy w przeciwiestwie do zwykych ludzi mieli osobisty kontakt z basileusem8. W cesarstwie bizantyskim nazywano tak zarzdcw okrgw
5 PROKOPIUSZ Z CEZAREI: O wojnach, VII, 14. Testimonia 63, s. 60. 6 PSEUDO-CEZARIUSZ: Dialogi, II, 110. Testimonia 63, s. 46. 7 A. POPPE: O tytule wielkoksicym na Rusi. PH, T. 75, 1984, s. 423. 8 The Oxford dictionary of Byzantium. Ed. A. KAZHDAN. New York 1991, T. 1, s. 160. J. FERLUGA: Archon. Ein Beitrag zur Untersuchung der sdslavischen Herrschtitel im 9. und 10. Jahrhundert im Lichte der byzantinischen Quellen. In: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinre Forschungen zur Geschichte des frhen Mittelalters. Hrsg. N. KAMP, J. WOLLASCH. BerlinNew York 1982, s. 254266.

~ 21 ~

wojskowych (archontii)9. Tytu archonta pojawia si rwnie na Kaukazie i w niektrych rejonach Woch. Nazywani tak byli take wodzowie czy naczelnicy sowiaskich plemion operujcych jako klienci bizantyscy na terenie Bakanw10. Archont w Bizancjum oznacza po prostu osob mon, posiadajc wadz. Mianem tym oznaczano wysokich urzdnikw, znaczcych dworzan. Kontynuator Georgiosa Monachosa uywa tego terminu jak synonimu bogacza11. W tekcie Nikefora Patriarchy znajdujemy informacj o tym, jak mody Justynian II spord Sowian osiedlonych na terenie zwanym Opsikion wybra 30 tys. onierzy i wyznaczy im archonta Nebulosa, pochodzcego ze szlachetnego rodu12. Termin ten mg zatem oznacza te dowdc wojskowego. Stosowano ten termin rwnie w odniesieniu do osb duchownych. Przykadowo Teofylakt, arcybiskup Ochrydy na przeomie XI/XII wieku w licie do biskupa Triaditzy pisa o skardze, ktr przedstawi mu pewien starzec, kiedy wchodzilimy do wityni wraz z dostojnikami kocielnymi i wieckimi. Dostojnicy ci to dosownie archonci kocielni i wieccy13. Wzmianka ta wskazuje na jeszcze szersze znaczenia sowa archont by nim take dostojnik kocielny. O ewidentnie technicznym znaczeniu tego terminu wiadczy interesujca opowie zawarta w pochodzcym z koca X czy pocztku XI wieku ywocie Atanazego Athonity. Mnisi z klasztoru na grze Athos podrujc morzem, wpadli w rce piratw. Ci za mieli zwyczaj prowadzenia jecw do swego wodza, ktry wypytywa ich o posiadany majtek i ustala okup. Znamienne, e w tym tekcie herszt piratw zosta nazwany archontem, zupenie jak sowiascy ksita14. W kronice Teofanesa, spisanej okoo 810814 roku, sowo archont wystpuje w kilku znaczeniach. W opowiadaniu o zwycistwie Bugarw nad wojskami bizantyskimi, Teofanes pisze o tym, jak Krum kaza zrobi puchar z czaszki Nikefora i dawa z niego pi zwierzchnikom Sowian (sowiaskim archontom)15. W teje kronice wadcy Bugarw s okrelani mianem archon 9 J. A: j- j . , T. 2: 1953, s. 90 n. 10 F. CURTA: Qagan, khan, or king? Power in early medieval Bulgaria (seventh to ninth century). Viator, T. 37: 2006, s. 13. 11 W. SWOBODA: Archont. W: SSS, T. 7, s. 370. 12 NIKEPHOR PATRIARCHA: Zarys Historii. Testimonia 103, s. 125. 13 TEOFYLAKT OHRYDZKI: Listy, nr 58. Testimonia 106, s. 224. 14 ywot Atanazego Athonity, cap. 250. Testimonia 106, s. 364; Vita duae antiquae sanctii Athanasii Athonitae. Ed. J. NORET. Corpus Christianorum, Series Graeca. T. 9. Brepolis Tunhout 1982; GIBI, T. 6, s. 11. Polski wydawca Wincenty Swoboda ma wtpliwoci, czy okrelenie to zostao tu waciwie zastosowane. Por. Testimonia 106, s. 368. 15 TEOPHANES: Chronografia, s. 492; Testimonia 103, s. 75; GIBI, T. 3, s. 283. Zagadnienie sowiaskich archontw Kruma przedstawia L.TOMI: Krum i njegovi slovenski archonti. Istorijski asopis, T. 2: 1949/1950. Wedug niej byli to wycznie wodzowie oddziaw najemnych pochodzcych ze Sklawinii znajdujcych si poza granicami Bugarii i podlegli Bizancjum. Zda-

~ 22 ~

tw. Tak dzieje si np. z Batbajanem oraz samym Krumem16. Termin archont nie jest zatem jednoznaczny nawet w dziele tego samego autora. Archontami byli nazwani wszyscy rzdzcy czy majcy jakkolwiek wadz, wieck, cywiln czy duchow. Archontem mg te by nazwany herszt bandy piratw. We wspczesnym jzyku rwnie szerokim okreleniem jest wadca czy rzdzcy. We wczesnoredniowiecznej grece sowo archont miao wiele znacze i w do wygodny sposb okrelao pozycj danej osoby, bez wgbiania si w zawioci protokolarne, prawne, nomenklaturowe etc.17 Archontem mg by nazwany kady sprawujcy jak godno czy wadz. W kronice Georgiosa Monachosa o walce Kruma z cesarzem Nikeforem w 811 roku znajdujemy informacj o mierci cesarza wraz z otaczajcymi go dostojnikami i archontami temowymi18. Okrelenie to odnosi si zatem do urzdnikw i to nie zawsze najwyszych rang. W tej sytuacji interesujce jest zjawisko kariery, jak termin ten zrobi wrd Sowian. Doszo do zawenia w wiecie sowiaskim jego konotacji jako knia ksi. Stosowany by do powszechnie dla oznaczenia wadcy Bugarw przez dugi okres uywajcych tytuu chana19. Pojawia si zarwno w tekstach narracyjnych, uyty w sensie potocznego okrelenia wadcy, ale co bardziej istotne stosowano go w oficjalnych pismach oraz ceremoniach. Do szybko przejli go sami wadcy Bugarw i wykorzystywali we wasnej tytulaturze. Tytu ten wystpuje powszechnie w listach, na inskrypcjach i pieczciach. Bardzo czsto termin archont uywany by w tytulaturze wadcw bugarskich jeszcze w okresie przed slawizacj. Dowodem s tzw. inskrypcje prabugarskie, czyli napisy wyryte najczciej w kamieniu, noszce zazwyczaj charakter zapisw oficjalnych pastwowych. Sporzdzone zostay w jzyku greckim, moe nawet przez jecw pochodzcych z cesarstwa. Wystpuje w nich ciekawa tytulatura. Co prawda zapisy te odnosz si do wadcw bugarskich w cisym tego sowa znaczeniu, czyli posugujcych si jzykiem protobugarskim i noszcych takie imiona, lecz z uwagi na fakt, i slawizacja nie bya procesem gwatownym o wyranych cezurach, a zwyczaje terminologii pastwowej ksztatoway si w Bugarii od momentu przybycia koczownikw nad Dunaj,
niem T.WASILEWSKIEGO: Bizancjum i Sowianie w IX wieku. Studium z dziejw stosunkw politycznych i kulturalnych. Warszawa 1972, s. 49 s to wodzowie plemion sowiaskich uznajcych zwierzchnictwo Kruma. 16 TEOPHANES: Chronografia, s. 360 i 492; Testimonia 103, s. 54 i 75; GIBI, T. 3, s. 264 i 283. 17 G. OSTROGORSKY: Die Byzantinische Staatenhierarchie. Seminarium Kondakovianum, T. 8: 1936, s. 50. Przedruk: IDEM: , . T. 5. 1970, s. 247 n. 18 GEORGIOS MONACHOS (Hamartolos): Chronicon. Testimonia 103, s. 269; GIBI, T. 4, s. 54. 19 . : . , T. 2: 1981, s. 6474; IDEM: . . Coa 1985, s. 85 n.

~ 23 ~

naley przyjrze im si bliej. Ju nastpca Asparucha bugarski chan Terbel (695715) wystpuje z tytuem archont na synnym reliefie, znanym jako Jedziec Madarski20. Na innej inskrypcji czytamy: Presian z mocy Boga archont licznych Bugarw posa kavchana Isbula, ktremu przydzieli wojska, iirgu boljara i kana boljara kulubra, kavchan z kolei na Smolecw21. Interesujce jest tu okrelenie Presiana (Persian-Zwinica) jako archonta z mocy Boga, gdy on sam jest poganinem22. Obok gwnego chana Presiana, okrelonego jako archont wystpi tu bugarski termin kavchan. To interesujce wiadectwo przenikania terminw greckich i bugarskich oraz kultury i religii23. Jako archonci na inskrypcjach wystpuj Malamir24, Borys25, Symeon26 i Omurtag27. Przykadowo, na inskrypcji spisanej po grecku, odkrytej w Ballsh (Balsi) w Albanii, datowanej na 866 rok odnajdujemy imi Borysa z tytuem archon Bougarias28. Inskrypcje te wiadcz o bardzo wczesnym zaadaptowaniu przez Bugarw tytuu archonta, ale te o trwaym jego uyciu. Identyczny wrcz, jeli chodzi o tytulatur, zapis pojawi si na pieczciach Borysa po chrzcie noszcego imi Micha. Na kadym ze znanych egzemplarzy widnieje napis: Bogarodzico
20 Inskrypcje prabugarskie. Testimonia 106, s. 10. . : . 1981, s. 78 n. Take u Nikefora Patriarchy, Terbel wadca Bugarw okrelony jest jako archont Bugarw: Nikephor Patriarcha. Testimonia 103, s. 127 i 128; CSHB, s. 41 n. Z koronacj cesarsk Terbela i zapewne jego ambicjami politycznymi naley wiza oowian piecz (bull), na ktrej przedstawiony zosta z insygniami charakterystycznymi dla bizantyskich basileusw. Na rewersie bulli znajduje si grecki napis: Bogarodzico wspomagaj kesara Terwela. . : , s. 154; . : . 1978, 2, s. 39. 21 Testimonia 106, s. 10. 22 Podobnie w ywocie w. Baeja z Amorion nazywa si Borysa archont z aski boga. Jego bojarowie wystpuj tam pod nazw etnarchowie. ywot w. Baeja, cap. 10. Testimonia 106, s. 334; GIBI, T. 5, s. 16. W tej sprawie: . : , s. 94 n. 23 . : . . 1991, s. 189 pokazuje na przykadzie pieczci Terwea nakadanie si wyobrae religijnych. C. Stepanov wysun koncepcj przenikania si wtku sakralnego i wieckiego w rodzimych wyobraeniach religijnych Bugarw. Przykadowo, uznaje, e wadcy bugarscy penili funkcje kapaskie. Opiera to na przekazie Theofanesa o zoeniu przez Kruma ofiar bogom na nadmorskiej ce pod Zotymi Wrotami. . : (VII. IX .). 1999, s. 77. 24 . : , s. 90 n. 25 Ochrzci si z mocy Boga archont Bugarii Borys nazwany imieniem Micha []. Testimonia 106, s. 10 n. 26 Symeon z mocy boga archont Bugarw. Testimonia 106, s. 12. 27 Kan Sybigi Omurtag na ziemi gdzie si urodzi jest archontem z mocy Boga. Testimonia 106, s. 12. O tytule kan Sybigi por. T. STEPANOV: The Bulgar title KANAYBII: reconstructing the notions of divine kingship in Bulgaria, AD 822836. Early Medieval Europe, Vol. 10: 2003, No. 1, s. 119. 28 . : , s. 87 n.

~ 24 ~

wspomagaj Michaa archonta Bugarii29. Takie same napisy odnale mona na bulli Symeona. Trudno przecie przypuszcza, e wykonawcy inskrypcji i pieczci stosowali tytu archont bez zgody rzdzcych. Znaczenie tego terminu musiao by zatem odpowiednio due, skoro tak dugo utrzymywa si on w tytulaturze bugarskich wadcw. We wczeniejszych tekstach wystpio okrelenie archont Bugarw, pniej forma archont Bugarii30 . Nie wiemy niestety, czy i w jakim stopniu tytu archont zosta zaadaptowany przez Sowian naddunajskich przed pojawieniem si Bugarw. Jeszcze przed penym opanowaniem terenw na poudnie od dolnego Dunaju przez Bugarw, sowiascy wadcy nazywani byli archontami. Tak okreli Teofanes Sklabuna (Sawunta?) archonta Siewiercw wroga Grekw okoo 765 roku schwytanego przez nich potajemnie31. Tak te nazwany zosta Akamir archont sowiaskiej Belzetii, zamieszany w spisek majcy na celu osadzenie na tronie jednego z synw Konstantyna VI w 798/799 za kar olepiony32. Do rozwaenia jednak w tych przypadkach pozostaje kwestia, na ile uyte przez Teofanesa terminy faktycznie oddaj realia jzykowe, czyli przekazuj zwyczaje nazywania wadcw, a na ile mog by tylko efektem stosowania okrelonych formu i nazw przez autora tekstu. Przyjmowanie przez wadcw Bugarii greckiej tytulatury osigno apogeum w pocztku X wieku, kiedy Symeon przyj tytu basileusa, w sowiaskiej wersji cara33. Stao si to w 913 roku, gdy Bizancjum nie miaa moliwoci obrony przed stojcymi pod miastem wojskami bugarskimi. W imieniu maoletniego cesarza Konstantyna VII, sprawujcy regencj patriarcha Mikoaj Mistyk ofiarowa Symeonowi tytu basileusa Bugarw, a jego crk obieca wyda za m za Konstantyna. wiadectwem wyranym s listy Mikoaja Mistyka do Symeona, do ktrego autor listu zwraca si midzy innymi jako do archonta

29 . : (852889). , T. 15: 1981, 2, s. 310; I. JORDANOV: redniowieczne pastwo bugarskie (VIIXIV w.) w wietle danych numizmatycznych i sfragistycznych. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985, s. 22. 30 Wedug Nikifora Patriarchy: Kiedy Bugarzy zobaczyli niepowodzenie Telassiosa zbuntowani zabili go i wadc (kyrios) mianowali jednego za swoich archontw, ktry nosi imi Sabinos. Testimonia 103, s. 134. Dalej: Wadca (kyrios) ich Bugarw (nowy po Sabinosie) otrzymawszy od cesarza gwarancje, zjawi si u cesarza ze swoimi archontami. Testimonia 103, s. 135. W przekazie Nikifora Patriarchy czytamy, e Konstantyn wystosowa polecenie do zwierzchnikw sklaweskich archontw. Testimonia 103, s. 136. 31 TEOPHANES: Chronografia, s. 436. Testimonia 103, s. 64. 32 TEOPHANES: Chronografia, s. 473. Testimonia 103, s. 70. 33 Uywam tu wspczesnej formy car. Jak form stosowano we wczesnym redniowieczu, nie sposb definitywnie rozstrzygn. Pocztkowo uywano zapewne formy cesar. Spotykamy si ze sposobem zapisu w postaci skrtu cr z nadpisanym znakiem skrtu oraz csr. Ta druga forma zapisu wiadczy o penej wymowie sowa.

~ 25 ~

Bugarii34. Na danie uznania Symeona basileusem Bizancjum Mikoaj odpowiada: Nie pisz by dostojnicy (archontas) cesarstwa i nard Romanw przyjli Ciebie jako cesarza (basilea) i wadc, jest to bowiem niemoliwe i nikt nie odway si temu sowu da posuchu35. Nawet przyznanie tytuu basileusa Bugarw wzbudzio opr w Bizancjum. Nowa regentka Zoe Karbonopsina odmwia zatwierdzenia ukadw z Symeonem i uznaa jego koronacj za niewan. Dopiero po 10 latach wojen Bizancjum zaakceptowao tytu cesarski Symeona.36 Powiadczaj to wyranie zapisy w ksidze O ceremoniach Konstantyna VII, ktry sporzdzajc list z formu adresw dokumentw wyjania, e dokumenty adresowano kiedy: W imi Ojca i Syna i Ducha witego, jednego i jedynego prawdziwego Boga Konstantyn i Roman w tego samego boga wierzcy cesarze Romajw do naszego upragnionego syna duchowego, a z Boej aski archonta nade wszystko chrzecijaskiego narodu Bugarw. A od niedawna za pisze si tak: Konstantyn i Roman poboni w Chrystusie Bogu samowadni cesarze Romajw do upragnionego [= ukochanego] syna duchowego, pana NN [zamiast imienia] basileusa Bugarii37. W tej formule uwidoczniona zostaa istotna zmiana statusu wadcw Bugarii. Wedug ksigi O ceremoniach jedynym tytuem panujcego w Bugarii by wanie tytu archont. Mia on take eski odpowiednik. W zaleceniach dla logothety przy formuach powitalnych czytamy, e naley pyta: Jak si czuje duchowy syn cesarza naszego, z boej aski archont Bugarii? Jak si ma z boej aski archontissa Bugarii?38. Tytuy te mona, oczywicie, tumaczy jako odpowiedniki sowiaskich ksi ksina, ale zawsze naley pamita o wieloznacznoci greckiego sowa archont. W ksidze O ceremoniach w formuach adresowych archont Bugarii figuruje bezporednio po ksitach Sardynii, Wenecji, Kapui, Neapolu, Amalfi i Gaety, na pocztku grupy ludw, takich jak Chazarowie, Ru, Turcy i Pieczyngowie, po nim za nastpuj formuy adresowe do archontw Chorwacji, Serbw, Zachlu 34 Mikoaj Mistyk pisa listy do Symeona archonta Bugarii. Testimonia 103, nr 3, s. 297 i nr 5, s. 299. W innym licie cesarz zmuszony by przez senat, ca wadz, swoich strategw i archontw. Testimonia 103, nr 31, s. 361; PG, T. 111, Parisiis 1863, kol. 9392; GIBI, T. 4, s. 186297. 35 Testimonia 103, nr 19, s. 336. 36 Interesujce s argumenty przeciw tytuowi cesarskiemu Symeona zawarte w listach wysanych w imieniu cesarza Romana Lekapena do Symeona, a zachowane w zbiorze Teodora Dafnopatesa. Adresowane byy do wadcy Bugarw archonta. Testimonia 106, s. 162; GIBI, T. 4, s. 299. 37 De Ceremoniis II 48. Nieco inne tumaczenie w: Testimonia 106, s. 100. Za powysze tumaczenie dzikuj Profesorowi Maciejowi Salamonowi. 38 De Ceremoniis II, 47. Testimonia 106, s. 99. Na temat ksigi o ceremoniach por. J. FERLUGA: Die adressenliste fr auswrtige Herrscher aus dem Zeremonienbuch Konstantin Porphyrogennetos. In: IDEM: Byzantium on the Balkans: Studies on the Byzantine Administration and the Southern Slavs from the VIIth to the XIIIth Centuries. Amsterdam 1976.

~ 26 ~

mian, Kanalitw, Dioklei i Morawii39. To zapewne wynika z porzdku opisu. aden inny bowiem wadca nie zdoby sobie prawa do uywania tytuu cesarskiego, zaakceptowanego przez Bizancjum40. W X wieku bardzo czsto w odniesieniu do rnych osb rzdzcych wrd Sowian uywano tytuu archont. Nie jestemy w stanie stwierdzi, czy byo to zwizane z jakimi zmianami w symbolice wadzy, a szczeglnie w jej semantyce, czy te stanowi efekt pojawienia si wikszej liczby rde wanie w tym czasie. W tekstach z X wieku taka tytulatura wystpuje notorycznie. W zasadzie wszyscy sowiascy ksita byli tak okrelani. W oficjalnych pismach bizantyskich nazywano w ten sposb wadcw Serbii, Chorwacji, Zachlumii etc.41 Wrd poszczeglnych rzdzcych poudniowymi Sowianami tytu ten zarezerwowany by tylko dla niektrych. Instruktywne informacje o adaptowaniu terminu archont przez Sowian przekazuje nam tekst O rzdzeniu pastwem Konstantyna Porfirogenety. Czytamy tam o Wlastymirze archoncie Serbii, ktry wyda crk za m za Kraina, syna Beloa upana Trawunii. Chcc uhonorowa swego zicia nada mu tytu archonta i uczyni niezalenym. Jego nastpcy byli archontami Trawunii, zawsze podlegymi, jak pisze basileus Konstantyn, nakazom archonta Serbii42. Nadanie Krainowi tytuu archonta byo form wywyszenia go ponad innych rzdzcych, a podlegajcych wadcy Serbii. Niezaleno, o ktrej mowa, Tadeusz Wasilewski interpretuje jako uniezalenienie Trawunii od Bizancjum. W takim kontekcie zrozumiae staje si drugie zdanie o posuszestwie Trawunian wobec Serbii43. Jeeli mona rozumie wprost przekaz Porfirogenety archontem mg by wadca podlegy innemu, std poszerzenie informacji: po pierwsze, Krain uzyska tytu archonta, po drugie, sta si niezaleny, cho jak czytamy zawsze archonci Trawunii podlegali Serbii. Konstantyn przedstawi zatem uksztatowan ju hierarchi godnoci panujcych wrd Sowian, ktrej nie oddaj w peni terminy bizantyskie. Okazuje si, e jeden archont by podlegy innemu.
39 Testimonia 106, s. 10. 40 F. DOLGER: Bulgarisches Cartum und byzantinisches Kaisertum. Actes du IVe Congres international des etudes byzantines, Septembre 1934. (Bulletin de lInstitut archeologique Bulgare), T. 9: 1935, s. 5768. 41 Konstantyn Porfirogeneta O rzdzeniu pastwem: DAI, cap. 31: Ojciec Porgi archontem Chorwatw. Testimonia 103, s. 432. Porga jako archont Chorwatw, Trpimir i Kreszemir jako archontowie. Testimonia, s. 433. W tekcie o podlegoci Chorwatw Bizancjum cigle uywa tytu archont Chorwacji, Bugarii. Testimonia, s. 434. DAI, cap. 32: wadca Serbw nazwany archont Serbom, archont Wlastymir. Testimonia, s. 438; Muntimir archont Serbii i inni archonci. Testimonia, s. 439; Micha archont Zachlumian. Testimonia, s. 441; Micha, ksi Zachlumian opisany jako prokonsul i patrikios i archont Zachlumian. Testimonia, s. 446. 42 DAI, cap. 34. Testimonia 103, s. 447, 43 T. WASILEWSKI: Bizancjum i Sowianie w IX wieku. Studium z dziejw stosunkw politycznych i kulturalnych. Warszawa 1972, s. 89 i 191.

~ 27 ~

W innym miejscu Konstantyn pisa o Dalmacji: Chorwaci, Serbowie, Zachlumianie, Trawunianie, Konawlanie, Dukljanie i Paganie [] stay si samowadne i niezalene i nikomu nie podlege. Podobno te narody nie maj archontw prcz starcw upanw jak to stanowi regu take w pozostaych Sklawiniach44. Ten przekaz wiadczy moe o zawaniu terminu archont tylko do wyszych, znaczniejszych panujcych z kolei w odniesieniu do pomniejszych wadcw funkcjonoway inne terminy. Opierajc si jednak na tym fragmencie, Johannes Koder stwierdzi, e archontw wyznaczao cesarstwo45. Przecz temu jednak informacje innych rozdziaw De administrando, gdzie znajdujemy niezalenych od Bizancjum archontw serbskich. Przecz temu take zdania o archontach Zachlumia i Trawunii. Nawet przyjmujc hipotez Kodera o wyznaczaniu archontw przez cesarza, trzeba przecie liczy si z obecnoci niezalenych wodzw i wadcw sowiaskich, nazywanych do powszechnie archontami46. Odwrotnie ni w wiecie greckim, gdzie archont oznacza kadego posiadajcego jak wadz czy znaczenie lub bogactwo, u Sowian stosowano termin ten tylko w jednym znaczeniu naczelny wadca. Potwierdza to ruski przekad (pochodzcy z XI wieku) kroniki Georgiosa Hamartolosa, w ktrym sowo archont przetumaczono jako knia, gdy odnosio si do wadcy, w innych sytuacjach uyto okrele bojarin, wastiel, starejszina47. Tumacz dziea Hamartolosa musia by dobrze zorientowany w znaczeniu poszczeglnych wymienianych w kronice osb, skoro podj si zastpowania wieloznacznego terminu archont odpowiadajcymi mu nazwami ruskimi.
44 DAI, cap. 29. Tumacz t fraz w zgodzie z przekadem G. Litavrina: , , , -, , a inaczej ni Testimonia 63, s. 310, gdzie ta fraza brzmi: Podobno te narody nie maj archontw prcz starcw upanw ci maj tak sam wadz jak w pozostaych Sklawiniach. Za zwrcenie uwagi na rnice w tumaczeniu dzikuj Profesorowi Maciejowi Salamonowi. Tumaczenie Litavrina: . . , , . . .. , .. . oca 1991. 45 J. KODER: Zu den Archontes der Slaven in De Administrando Imperio 29, 106115. Wiener Slawistisches Jahrbuch 1983, s. 128131. 46 Por. J. FERLUGA: Archon..., s. 258. Por. take .. , .. : . . VIXII . oca 1985, s. 87. 47 .. : . T. 1 3. 19201930, szczeglnie T. 3: .-. .-. . 1930. Reedycja: Die Chronik des Georgios Hamartolos T. 13. Hrsg. V.M. ISTRIN. Mnchen 1972. Wydanie we wspczesnym jzyku rosyjskim: ( ). oca 2000. O jzyku przekadw por. take uwagi T. : p. : E o , c m. -M . 2001, s. 2231.

~ 28 ~

Dzieo Konstantyna Porfirogenty zawiera jeszcze jedn ciekaw form zastosowania sowa archont. Termin ten uzyskuje tu form pochodn archontopoulos. Dowiadujemy si oto, e cesarz Roman (920944) wysa do Serbii modego ksicia Zachariasza (archontopoulos), syna archonta Pribysawa. Sowo archont pojawio si zatem jako podstawa oznaczenia godnoci dziedzicznej. Niestety, nie wiadomo, czy Konstantyn zastosowa to okrelenie majce konotacje symboliczno-prawne, czy te wprowadzi termin odpowiadajcy jakiemu sowiaskiemu okreleniu modego wadcy nastpcy tronu (porwnywalne okrelenia to krlewicz, knijai, knjaevi). Jak podaje Anna Komnena, termin archontopoulos wprowadzony zosta przez Aleksego Komnena48. Tu mamy do czynienia z jego wczeniejszym uyciem. Okrelenie archont funkcjonowao take w zaoonych na terenie Bizancjum temach sowiaskich. Tym, co rni tamtejszych sowiaskich archontw od innych, greckich, by fakt, e jednoczenie penili oni funkcj zwierzchnikw terytoriw politycznych archontei. Std ich czsto wystpujca w rdach nazwa toparchw49. Pojawiaa si ona na zdobytych ziemiach bugarskich w X wieku. Tamtejszy archont by jednoczenie wacicielem swej domeny, sdzi i zwierzchnikiem ziemi50. Inaczej zorganizowane sowiaskie archontie istniay ju w IXX wieku w Helladzie i Tessalli. Cz z nich stanowia terytoria zamieszkae przez pojedyncze plemiona. Vageniti w Epirze zamieszkali Wajunici. Oczywicie, ta archontia dzielia si na mniejsze chartularaty i archontie. Archonci Sklawinii wymieniani w rdach mogli by zarwno sowiaskimi ksitami, rzdzcymi w swych plemionach, jak i narzuconymi przez administracj bizantysk urzdnikami, sprawujcymi wadz obok rodzimych ksit51. Taka dwuwadza istniaa si ju od czasw cesarza Michaa III (854 867). O zmianach w rzdzeniu Sklawiniami informowa Leon VI w Taktikonie, przypisujc cesarzowi Bazylemu I uczynienie ze Sowian Grekw (jak rozu-

48 Anna Komnena II, 108, 20. Znaczenie terminu por. The Oxford dictonary of Byzantium. T. 1, s. 161. 49 Sklawinia wedug G. Ostrogorskiego to terytorium ktre graniczy z innymi ziemiami niesowiaskimi. G. OSTROGORSKY: Vizantija i juni Slaveni. Jugoslavenski Istorijski asopis [Beograd] 1963, nr 1, s. 5; T. WASILEWSKI: Administracja bizantyska na ziemiach sowiaskich i jej polityka wobec Sowian w XIXII w. KH, T. 70: 1963, s. 303; IDEM: Bizancjum i Sowianie, s. 24. 50 Obok rde narracyjnych pojawia si coraz wicej moliwoci badania problemu sowiaskich archontw na podstawie pieczci. Por. W. SEIBT: Siegel als Quelle fr Slawen und Slawenarchonten in Griechenland. Studies in Byzantine Sigillography, T. 6: 1999, s. 2736; take IDEM: Weitere Beobachtungen zu Siegeln frher Slawenarchonten in Griechenland. In: Byzantium, State and Society. In memory of Nikos Oikonomides. Eds. A. AVRAMEA, A. LAIOU, E. CHRYSSAS. Athens 2003, s. 459466. 51 G. PRINZING: Bizantyczycy wobec obcych. Pozna 1998, s. 12.

~ 29 ~

miemy obywateli Cesarstwa) i poddanie ich wadzy archontw na wzr romajski oraz wyzwolenie spod wadzy ich wasnych archontw52. Takim greckim archontem w jednej ze Sklawinii by przed wstpieniem do klasztoru pniejszy wity Metody. W jego ywocie czytamy, e cesarz poznawszy jego zdolnoci odda mu rzdy ksistwa sowiaskiego knjaenye jemou dast drati Slovnsko53. W tym to ksistwie Metody mia spdzi wiele lat, po czym poszed na Olimp. Jak rozumiemy, Metody by rzdowym archontem moliwe, e dziaajcym obok rodzimego sowiaskiego wadcy. Hagiograf wybra dla oddania tytuu archonta sowiaskie ksistwo, jak czsto czynili to tumacze greckich tekstw na jzyk sowiaski. W swym dziele Leon VI przypisuje co prawda zasug wprowadzenia greckich archontw w Sklawiniach Bazylemu I, a Metody mia wedug jego ywota uzyska to stanowisko od Michaa III, trudno jednak uzna tekst Leona za w peni wiarygodny. Mg on przypisa swemu ojcu zasugi poprzednikw. W dziele O zdobyciu Tesaloniki Joannes Kaminiates zamieci znamienn charakterystyk sowiaskich wadcw. Pisa mianowicie, e archonci Sowian s gupi i niegodziwi, raczej wypatruj wasnej korzyci ni wsplnej, wobec ssiadw s podstpni, a omamieni przekupstwem dbaj o to, aby niczego nie przedkada nad wasne dobro54. Sowa te brzmice bardzo mocno nie najlepiej wiadcz o sowiaskich przywdcach. Napisa je jednak czowiek musimy o tym pamita rozgoryczony upadkiem Tesaloniki w 904 roku, wzity wtedy do niewoli arabskiej. Obwinia za upadek swego miasta wanie Sowian, ktrzy nie stawili si w zbyt wielkiej liczbie i z odpowiednim uzbrojeniem na wezwanie dowodzcego obron Niketasa. Win za to ponosili wanie archonci Sowian. Nie wnikajc ju dalej w przyczyny klski 904 roku, zauwamy, e samodzielno wadcw Drugowitw i Sagudatw (bo o te plemiona chodzi) musiaa by znaczna, skoro nie stawili si do obrony miasta. Interesujce jest tu spostrzeenie, e z jednej strony Sowianie przejmuj od Grekw w tytulaturze do oglnikowy termin archont, z drugiej za przez dugi czas rda greckie nie przekazyway nam sowiaskiej nazwy wadcy. Grecy przyjli i szeroko stosowali tytu wadcy Awarw kagan.
52 Tactica Leonis, cost. XVII, cap. 101, ed. J.P. MIGNE. PG, T. 107, col. 969. Tumaczenie niemieckie tego tekstu w: J. KODER: Byzanz, die Griechen und die Romaiosyne eine Ethnogenese der Rmer? In: Typen der Ethnogenese unter besonderer Bercksichtigung der Beyern. Hrsg. H. WOLFRAM, W. POHL. Wien 1990, Bd. 1, s. 103111. O znaczeniu tytuu archont w Bizancjum zob. B. : , . , T. 3: 1958, s. 338; H. GLYKATZI-AHRWEILER: Recherches sur ladministraton de lEmpire Byzantin aux IXe XIe sicles. Bulletin de Correspondance Hellnique, T. 84: 1960, s. 1111. 53 ywot w. Metodego, cap. 2. ywoty Konstantyna i Metodego (obszerne). Red. T. LEHR-SPAWISKI. Pozna 1959, s. 105. 54 IOANNES KAMINIATES: De expugnatione Thessalonicae, cap. 20. Testimonia 103, s. 285; GIBI, T. 5, s. 30.

~ 30 ~

Waciwie w wikszoci tekstw o charakterze narracyjnym i oficjalnym naczelnik Awarw wystpuje z tym tytuem, zazwyczaj bez adnych objanie. Rozumiemy, e wszyscy znali to sowo i wiedzieli, co ono znaczy. Podobnie przez autorw greckich zosta przyjty i stosowany sowiaski terminu upan. Jakie zatem byy nieprzekazania rodzimej nazwy wadcy sowiaskiego? Co zadecydowao o uywaniu oglnego terminu greckiego, co najciekawsze, szeroko stosowanego przez samych Sowian? Gdybymy przyjli, e brak przekazania przez rda greckie sowiaskiego terminu knia wynika z lekcewacego i pogardliwego stosunku do barbarzycw, to wobec tego dlaczego zapisano inne tytuy wadcw greckim alfabetem. Moliwe, e sowo knia w takim brzmieniu, jak rekonstruuj je jzykoznawcy, byo trudne czy wrcz niemoliwe do oddania przez Greka. Skadao si bowiem z dwikw waciwych tylko jzykom sowiaskim: kqn zawierao dwa jery, palatylizowane n lub s, a w sowach pochodnych inne trudne dwiki55. Podobnie nie przekazyway nam tego sowa teksty aciskie. Moe dopiero zmiany fonetyczne, ktre nastpiy w jzykach sowiaskich, umoliwiy zapis tego sowa w alfabecie greckim czy aciskim. Tytu archonta rozpowszechni si take wrd ksit ruskich. Pocztkowo wystpowa w dzieach greckich, w ktrych zostali wymieni archont Rusi Igora czy archontissa Olg56. Ale podobnie jak w Bugarii, Rurykowicze przejli ten tytu i uywali jako okrelenie wasnej godnoci57. Znamy kilka pieczci pochodzcych z XI i pocztkw XII stulecia, na ktrych wystpuje tytulatura archon Rosias. Cz badaczy (Banescu, Laurent, Ahrweiler, Kazhdan) jest zdania, e tytu ten pojawi si w zwizku ze sprawowaniem przez niektrych ksit wadzy namiestnikw bizantyskich w Tmutorokani i Kerczu. Przewaa jednak opinia, e uywany by przez wszystkich ksit ruskich. Tytu archonta Rusi wystpi midzy innymi na pieczciach Wodzimierza Monomacha, Dawida Igoriewcza, Olega witosawicza oraz jego ony Teofano Muzalon, noszcej tytu archontissy Rusi58. Jeeli faktycznie pieczcie Monomacha, Olega i Teofano mona powiza z ich panowaniem w miastach utrzymujcych ywe kontakty z kultur greck, a te politycznie zwizanych z Bizancjum Perejasaw i Tmutoraka, to nie da si tego powiedzie o Dawidzie Igoriewiczu, ksiciu woyskim, ktrego pieczcie z tytuem Archont Rusi zostay znalezione na

55 ( XXI ). . .. . 1999, s. 301. 56 KONSTANTYN PORFIROGENETA: O ceremoniach, II, 15. Testimonia 63, s. 326. 57 A. SOLOVIEV: Archon Rhosias. Byzantion, Vol. 31: 1961, s. 237248. 58 B.. : . 1970, T. 1, piecz Wodzimierza Monomacha: nr 25, s. 170, Dawida Igoriewcza: nr 26, 27, 28, s. 171, Olega witosawicza: nr 29, s. 171, Teofano Muzalon: nr 30, s. 171.

~ 31 ~

terenach obecnej Polski, nad Bugiem59. Oczywicie, mona przyj, e pojawienie si tego tytuu poza stref bezporednich zwizkw z Bizancjum jest wyjtkiem, ktry wyjani da si zakadajc, e twrca tokw piecztnych by z pochodzenia Grekiem lub osob wyksztacon w grece. Pieczcie opatrzone takim tytuem pojawiaj si w podobnym czasie wszystkie znane nam pochodz z drugiej poowy XI i pocztkw XII stulecia. Moe tu tkwi wskazwka do wyjanienia tej zagadki. Przedstawione przykady uywania przez wadcw sowiaskich tytuu archont wskazuj na due znaczenie tego sowa wrd stykajcych si z kultur bizantysk Sowian oraz wiadcz o duym upodobaniu w jego stosowaniu. Dziwi moe, oczywicie, kariera tego do oglnikowego terminu, majcego w samym wiecie romajskim rne, nie zawsze zaszczytne konotacje. Najwicej przykadw uycia tego tytuu odnajdujemy wrd Bugarw, co jest zrozumiae ze wzgldu na bezporednie ssiedztwo z cesarstwem. Nie sposb jednak przeledzi dokadnie procesu zadomawiania si tam tego terminu. T. Wasilewski sugeruje, e by on przyznawany przez dworsk kancelari bizantysk60. Wedug jego spostrzee, pierwszy tytu, pod ktrym wystpuj chanowie Bugarw, brzmia kyrios. Pniej uywano tylko tytuw chan i archont, a do czasu koronacji Symeona na basileusa. W czasach sprawowania wadzy przez Borysa-Michaa cesarz Bazyli nada mia mu tytu ek Theou archon, czyli archont z aski boej (nieba). Miao to by rwnoznaczne z koronacj krlewsk i tak, zdaniem Wasilewskiego zostao odebrane na zachodzie Europy. Wczeniejsze uycie tego tytuu przez pogaskich jeszcze chanw, np. Omurtaga, Wasilewski tumaczy tym, e by to grecki przekad starobugarskiego tytuu dziki niebu chan tngi jamarti quan. Niestety, przyznanie Borysowi-Michaowi tytuu z aski boskiej archont jest tylko domysem sformuowanym na podstawie ustale soboru w Konstantynopolu w 869/870 roku i listu Focjusza z 886 roku. Nic nie wiadomo o jakiejkolwiek koronacji Borysa za czasw Bazylego, a sama zmiana tytuowania moga by wynikiem przyjcia chrzecijastwa, a nie utworzenia monarchii (ta wszak istniaa ju wczeniej). Tytu nadany Borysowi przez Bazylego jest do skromny w zasadzie nie rni si wiele (prawie wcale) od uywanego wczeniej. T. Wasilewski t skromno tumaczy ideologi imperialn panujc w Bizancjum, gdzie od czasw zastpienia tytuu august przez basileus przez Herakliusza w 629 roku, odmawia 59 Z. WARTOOWSKA: Grd Czerwieski Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim. Warszawa 1958. Piecz Teofano Muzalon bya ostatnio przedmiotem bada Iriny E. Margoliny, ktra widniejce tam wyobraenie witych poczya z freskiem z nawy cerkwi w. Cyryla (Kiriliewskoj) w Kijowie i tamtejszym programem religijno-ideologicznym. Por. .. : - . B: . T. 2. 2005, s. 217221. 60 T. WASILEWSKI: Borys I ksi czy krl Bugarii. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985, s. 34.

~ 32 ~

no innym wadcom nadania tytuu basileus i jego aciskiego odpowiednika rex61. Zaprezentowana przez Wasilewskiego konstrukcja faktograficzna wydaje si jednak mao prawdopodobna i oparta nazbyt na domysach. Przede wszystkim trzeba zwrci uwag na wieloznaczno terminu archont w samym Bizancjum, co potwierdzaj przytoczone wyej sytuacje. Administracja dworska, nie chcc faktycznie uywa tytuw cho pozornie zrwnujcych innych wadcw z basileusem, moga siga po termin archont jako najwygodniejszy i niepowodujcy adnych konsekwencji prawno-symbolicznych. Poniewa uywany by przez Bizantyczykw do nazwania wadcw sowiaskich jako nioscy odpowiednie dostojestwo zosta on przyjty przez sowiaskich rzdzcych. Wyszo kultury greckiej i zapewne dostojestwo jzyka spowodoway jego szerokie rozpowszechnienie wrd Sowian.

Cesarz basileus autokrator

Najwyszym tytuem wadcy znanym w wiecie chrzecijaskim by tytu cesarza. W okresie wczesnego redniowiecza uywali go stale wadcy wschodniego Rzymu, czyli Bizancjum, oraz od IX wieku wadcy zachodniej Europy, od Karola Wielkiego poczynajc. Bardzo szybko tytu ten zosta przyswojony przez Sowian, najpierw jako tytu najwyszego wadcy jako taki wystpowa w sowiaskich tekstach liturgicznych i tumaczeniach Biblii, pniej za przyjty zosta przez panujcych w Bugarii. We wczesnym redniowieczu poza Bugari nigdzie indziej na terenie Sowiaszczyzny aden wadca nie tytuowa si cesarzem czy w skrconej sowiaskiej wersji carem. Dopiero w XIV wieku, po opanowaniu duej czci zachodnich Bakanw krl Serbii Stefan Duszan koronowa si na cara basileusa Serbw i Grekw, prbujc zlikwidowa cesarstwo Paleologw i przenie ciar wadzy do Serbii. Po jego mierci wieo stworzone carstwo rozpado si, ale tytu cara przej jego syn Urosz, nie podejmujc ju z braku si, walki o opanowanie caego terytorium rzdzonego niegdy przez ojca. Natomiast w XVI stuleciu tytu cesarski przyj Iwan IV Grony, inspirowany przez metropolit Makarego, planujcego odrodzenie kocioa wschodniego62. Iwan przej niejako tytu wadcw Bizancjum jako wnuk Zoe z dynastii Paleologw63. Przyjcie tytuu cara zwizane byo nie tylko z pre 61 Ibidem, s. 39. 62 B.A. USPIESKI, W.M. YWOW: Car i bg. Semantyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji. Warszawa 1992, szczeglnie s. 1427. 63 K. CHOJNICKA: Narodziny rosyjskiej doktryny pastwowej. Zoe Paleolog midzy Bizancjum, Rzymem a Moskw. Krakw 2001.
3 Kniaziowie...

~ 33 ~

tendowaniem do kontynuacji tradycji Cesarstwa Bizantyskiego i zwierzchnictwa nad wiatem prawosawnym (doktryna Moskwa Trzeci Rzym), ale symbolizowao te denia do zjednoczenia wszystkich ziem ruskich64. W interesujcym nas tu okresie tylko zatem wadcy bugarscy przyjli bizantyski tytu basileusa. Co istotne, ich dziaania nie szy w kierunku zastpienia wadzy jedynego cesarza tak, jak czyni to na przykad Stefan Duszan, lecz oznaczay raczej poszukiwanie odpowiedniego tytuu dla potgi Bugarii. Pochodzenie terminu cesarz jest oczywiste dla wszystkich, ktrzy w szkole podstawowej uczyli si historii staroytnej, bd zetknli si z postaci Juliusza Cezara w jakimkolwiek przekazie kultury masowej (film, komiks, ksika etc.). W staroytnoci i wczesnym redniowieczu na wschodzie wiata rdziemnomorskiego imi Cezara i tytu wadcy cesarz nie byy wymawiane tak jak obecnie cezar, lecz z uwagi na dyftong ae i wymow c raczej kaisar. Ta forma zostaa zapewne pierwotnie przyjta przez Sowian, gdy w zapisie najstarszych ksig liturgicznych i sowiaskich tumacze ewangelii pojawia si forma 65. Wrd jzykoznawcw panuje opinia, e Sowianie sowo to przejli za porednictwem gockim66. Istniej jednak te opinie przeciwne, wskazujce na bezporednie przejcie tego sowa od Grekw67. Z uwagi na pne pojawienie si tego terminu w tekstach sowiaskich problem drogi zapoyczenia: przez Gotw czy bezporednio od Grekw, jak si wydaje, nie ma istotnego znaczenia dla bada nad rozprzestrzenianiem si tego sowa68.
64 Ostatnio szerzej i obiektywnie na temat przejmowania dziedzictwa bizantyskiego przez Ru jako Trzeci Rzym: .. O: a . 2006. 65 Codex Marianus, np. k 18,18. 66 A. BRCKNER: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw 1927; E. BERNEKER: Slavisches Etymologisches Wrterbuch. Bd. 1. Heidelberg 1908, s. 134; M. VASMER: Russisches etymologisches Wrterbuch. Bd. 3. Heidelberg 1958, s. 283. P. SKOK: Lat. Caisar = Caesar. Razprave Znanstveno drustvo za humanictike vede, T. 3: 1926 zaprzecza gockiemu pochodzeniu. Podobnie przeciwny jest J. BIRKENMAJER: O tytuach: cesarz i krl. Jzyk Polski, T. 23: 1938, z. 5, s. 138 n. 67 Hipoteza gocka wymaga, jak twierdzi Leszek Moszyski, wyjanienia, jak doszo do zaniku motywacji politycznej Sowian, gdy kaisar w Biblii Wulfili okrela konkretnie cesarza rzymskiego. L. MOSZYSKI: Staro-cerkiewno-sowiaskie apelatywy okrelajce osoby bdce u wadzy. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985, s. 44. Badacz ten sugeruje te rn etymologi zachodniosowiaskiego sowa cesarz oraz poudniowo- i wschodniosowiaskiego sowa csa. 68 Bezporednio od Grekw przejto za to tytu Basileus, ktry pojawi si w czasach Herakliusza. Por. E.K. CHRYSOS: The Title in early Byzantine International relations. Dumbarton Oaks Papers, Vol. 32: 1978, s. 2975. Na rne drogi rozprzestrzeniania si tego tytuu zwrci uwag L. MOSZYSKI: Staropolski casarz archaizm czy neologizm. W: Rzetelnej pracy. Ksiga ku czci Profesora Tadeusza Brajerskiego. Roczniki Humanistyczne KUL, T. 30/31: 19821983, s. 141150.

~ 34 ~

Niestety, nie ma moliwoci wskazania, kiedy po raz pierwszy uyte zostay terminy cesarz i pochodne w tekstach sowiaskich. Nie sposb bowiem okreli, ktre z nich s najstarsze. Sowo cesarstwo odnajdujemy w drugim fragmencie z tzw. Zabytkw fryzyskich. Te formuy spowiedzi powszechnej, znane ze spisanych w X wieku manuskryptw, powstay zapewne w czasach misji zorganizowanej przez arcybiskupstwo w Salzburgu dla Sowian karynckich69. Mog zatem pochodzi z koca VIII czy pocztkw IX stulecia i by starsze o sto lat od tekstw liturgicznych i biblijnych tumaczonych przez w. Metodego. W nauce pojawiaj si jednak gosy, e fragmenty z Freisingen, a szczeglnie interesujcy nas fragment drugi, byy tylko lokaln transliteracj tekstu gagolickiego, czyli dziea w. Metodego. Jeeli jednak przyjmiemy wersj, e drugi fragment z Freisingen powsta w Karyntii, uzna trzeba, e w sownictwie tamtejszych Sowian funkcjonoway sowa cesarz i cesarstwo jako apelatywy wadcy i panowania wadztwa. Terminem cesarstwo oddano w tym tekcie aciskie regnum z Adhortatio ad poenitentiam. Podobnie aciskie dominus zostao przetumaczone na sowiaski za pomoc sowa gospodin. Takie samo oglne znaczenie sw cesarz i pochodnych odnajdujemy w innych najwczeniejszych sowiaskich tekstach liturgicznych i biblijnych. Terminy te oznaczay po prostu jakiego wadc, jakie pastwo, a nie konkretn rzeczywisto70. Cesarzem w ewangelii Mateusza jest Dawid (Mt 1, 6), w ewangelii Marka judejski Herod (Mk 6, 14), w ewangelii Jana kady wadca (J 12, 15) czy cesarz krlestwa niebieskiego (J 18, 3337)71. Okrelenie to, oznaczajce w rzeczywistoci politycznej bizantyskiego basileusa, w jzyku sowiaskim stao si apelatywem wadcy, tak samo jak dzi powszechnie jako apelatyw wadcy uywane jest sowo krl. Obecno tego sowa i jego pochodnych w tekstach liturgicznych i biblijnych wiadczy o wczesnym jego rozprzestrzenieniu si na terenach sowiaskich72. Ani autor sowiaskiego tekstu spowiedzi powszechnej, ani Metody czy ktry z jego uczniw nie tworzyliby nowego, nieznanego dotd sowa, ani nie sigaliby po sowo sabo znane, aby opisa wadc czy krlestwo niebieskie. Jeeli teksty zabytkw fryzyskich uzalenione byy od tumacze z krgu misji cyrylometodejskiej, to moemy domyla si, e sowo to znane byo na Morawach w IX wieku, a ju na pewno
69 Pene krytyczne wydanie fragmentw z Freisingen zob. Briinski spomeniki. Monumenta Frisingensia. Znanstvenokritina izdaja. F. BERNIK et al. Ljubljana 2004 tame omwienie stanowisk badawczych dotyczcych powstania zapisw. 70 Inaczej rzecz ma si ze sowem kesar, ktre w ewangelii ukasza (k 2,1 i 3,1) odnosi si do konkretnych cesarzy rzymskich Augusta i Tyberiusza. 71 Slovnik jazyka staroslovnskho Lexicon linguae palaeoslovenicae. Red. J. KUNZ, Z. HAUPTOV. Praha 19591997, s. 94 n. 72 Por. zestawienie uycia tego terminu w ruskich zwodach Powieci minionych lat. O.B. O: e (aa o ). 1984, s. 157, 181, 209.
3*

~ 35 ~

wrd Sowian okolic Salonik, gdzie Metody poznawa jzyk sowiaski. Jeeli natomiast tekst drugiego fragmentu z Freisingen powsta na obszarze Karyntii w czasach misji bawarskiej, to wnioskowa naley o znajomoci tego sowa poza bezporednimi oddziaywaniami bizantyskimi. Pierwszym wadc bugarskim, ktry uzyska tytu kesara, by Terwe chan panujcy w latach 701/702718. Zapewne w 704 czy 705 roku pojawi si na jego dworze wygnany z Bizancjum cesarz Justynian II. Kilka lat wczeniej zosta zrzucony z tronu, oszpecony przez obcicie nosa i wygnany z kraju. Szuka wczeniej pomocy u Chazarw, tam zapewne mu si nie powiodo, tote w Bugarach widzia sprzymierzecw. Jesieni 705 roku Terwe wraz z ca bugarsko-sowiask armi wyprawi si na Konstantynopol, zdoby go i przywrci Justyniana na tron. Odda w tym miejscu warto gos bizantyskiemu historykowi, Nikeforowi Patriarsze, ktry opisa to, co si stao, w sposb nastpujcy: Terbela za, wadc Bugarw, ktry obozowa poza murami blacherneskimi, potraktowa uprzejmie i kiedy zjawi si przed nim, naoy na niego chlamid cesarsk i ogosi kesarem, kaza mu usi obok siebie i wraz z nim odbiera pokon wojska, ofiarowa mu znakomite dary i odesa do swego kraju73. Wedug relacji Nikefora Justynian w zamian za pomoc w odzyskaniu wadzy obieca Terweowi rk swej crki. O jej losach nie mamy jednak pniej adnych wzmianek. Relacja ta jest, oczywicie, zmanipulowana, czy te mwic delikatnie napisana z bizantyskiego punktu widzenia. Gwnym sprawc wszystkich dziaa by, rzecz jasna, Justynian, Terwe odegra rol drugoplanowego wsparcia jak si okazuje nawet nie wkroczy do miasta74. Dopiero na triumf i hod mieszkacw zjawi si przed obliczem cesarskim i zosta askawie potraktowany uznany cezarem. Po obdarowaniu Terwe zosta rwnie askawie odesany do domu75. Czy zatem pozostawiajc na boku stylistyk tekstu musimy w tym, co stao si w Bizancjum, widzie uznanie Terwea wspwadc cesarstwa? Tytu cezara by drugim w kolejnoci tytuw imperatora czy
73 Nikephor Patriarcha. Testimonia 103, s. 127 n. 74 Opowie o zdobyciu miasta przez Justyniana II przypomina powieci awanturnicze. Poniewa oblenie miasta nie rokowao korzyci, a mieszkacy zza murw drwili z Justyniana i obrzucali go inwektywami, cesarz wraz z kilkoma osobami zakrad si do miasta przez rury wodocigowe czy kanalizacyjne i w zasadzie bez walki opanowa Konstantynopol. Rola Bugarw w zdobyciu miasta bya zatem adna. Czy jednak caa ta opowie jest prawdziwa? nie jestemy w stanie stwierdzi. 75 Relacje Nikefora porwna z przekazem Teofanesa M. LESZKA: Wizerunek wadcw pierwszego pastwa bugarskiego w bizantyskich rdach pisanych (VIIIpierwsza poowa XII wieku). d 2003, s. 21 n.

~ 36 ~

basileusa76. To jedyny raz, gdy cesarzem w Konstantynopolu zosta cudzoziemiec, barbarzyca i dodatkowo zapewne poganin77. Jednak w czasie, kiedy rozgryway si przytaczane wydarzenia, tytu cezara traci nieco na znaczeniu. Sta, oczywicie, wysoko w hierarchii dworskiej, nie by jednak rwnoznaczny z tytuem basileusa. Nie mona zatem nazwanie Terwea cezarem utosama z uznaniem go wspwadc78. Wsppraca pomidzy basileusem a cezarem, moe nawet teciem i ziciem nie ukadaa si zapewne najlepiej, skoro Justynian w 708 roku wyprawi si do Tracji, gdzie ponis klsk pod Anchialos79. Kiedy jednak w 711 roku wybuch bunt przeciw Justynianowi, Terwe wysa mu wojsko z pomoc. Na pomoc byo jednak za pno Justynian zmar city, ale Bugarzy do dotkliwie spustoszyli Tracj i dotarli a do Zotych Wrt. Wszystko oczywicie w zemcie za mier Justyniana. W zawartym w 716 czy 717 roku pokoju midzy Teodozjuszem II a Terweem lub jego nastpc Kardamosem nie wspomniano ju nic o panowaniu w Bizancjum, tytulaturze czy insygniach. Jego tre znana nam z przekazu Teofanesa dotyczya daniny paconej Bugarom oraz zagadnie handlowych80. Tytu kesara, jaki uzyska Terwe, nie utrzyma si przy bugarskich chanach, moliwe, e nie doceniali oni jeszcze wwczas jego znaczenia. Uzna zatem naley to, co stao si w 705 roku w Bizancjum za niewiele znaczcy dla tytulatury wadcw bugarskich incydent81. Oprcz wzmianek w bizantyskich kronikach wiadectwem przyjcia przez bugarskiego chana tytuu cesarskiego jest oowiana piecz, opatrzona greckim napisem Bogurodzico, wspomagaj kesera Terwea82. Poniewa zachowa si tylko pojedynczy egzemplarz, trudno powiedzie, czy jej wykonanie zwizane byo z wydarzeniami roku 705, czy te na dworze w Plisce po 705 roku pojawili si greccy specjalici, ktrzy przygotowali piecz z now godnoci Terwea. Przez reszt VIII wieku i cae IX stulecie wadcy Bugarii nie sigali po tytu cesarski, zadowalajc si zapewne rodzimym tytuem chana czy greckiego archonta83. Wprawdzie w niektrych tekstach wadcy z tego okresu nazywani
76 Od czasw Herakliusza (610641) podstawowym tytuem cesarzy bizantyskich staje si sowo basileus. G. OSTROGORSKY: Avtokrator, s. 99 n. 77 O pozytywnym wizerunku Terwea pisze .. : . 1999, s. 157. 78 Por. . : (VII. IX .). 1999, s. 82 n. 79 Ta wiadomo Teofanesa zostaa podwaona przez G. OSTROGORSKIEGO: Dzieje Bizancjum. Warszawa 2008, s. 169, przyp. 139. 80 TEOPHANES: Chronografia, T. 2, s. 335, w. 1121. 81 C. : VIXI . 1977, s. 90. 82 . : . 1981, s. 154; . : . Co 2001, s. 19. 83 F. CURTA: Qagan, khan, or king? Power in early medieval Bulgaria (seventh to ninth century). Viator, T. 37: 2006, s. 131.

~ 37 ~

byli basileusami. Dotyczy to na przykad Omurtaga84 czy Borysa-Michaa85. Zapisy ich cesarskiego tytuu pochodz jednak z pnych kronik. Nastapio zapewne przyniesienie na nich tytuu, ktrym zwykli si posugiwa ich nastpcy. Do podjcia przez wadc Bugarii tytuu cesarskiego doszo w pocztkach X wieku, kiedy w swych rzdach umocni si Symeon. Gwnym elementem jego politycznych planw by podbj Bizancjum i objcie tronu basileusw86. W 913 roku cesarz Aleksander, nastpca Leona VI odmwi zapacenia rocznej daniny Bugarom, wypacanej od 896 roku. Sam Aleksander zmar, ale pod murami Konstantynopola pojawi si z wojskiem Symeon, zgaszajc swe pretensje do cesarskiej korony. Z uwagi na maoletnio wczesnego cesarza Konstantyna Porfirogenety oraz sabo wojskow i polityczn cesarstwa Symeon wyrasta na najwaniejszego aktora na wczesnej scenie politycznej. Stojcy na czele rady regencyjnej patriarcha Mikoaj Mistyk podj Symeona z wszelkimi honorami i doprowadzi do zawarcia ukadu. Umowa zawarta pod murami Konstantynopola oznaczaa waciwie wycofanie si Symeona ze swych planw. Nie zdoby Bizancjum, nie zosta podniesiony na tarczy ani nie zaoy czerwonych butw87. Otrzyma przyrzeczenie oenku z siostr cesarsk oraz uznanie tytuu basileusa, ale nie Romajw, lecz Bugarw, uzyska te tytu patriarchy dla swego arcybiskupa. Mona oceni, e patriarsze Mikoajowi udao si bardzo wiele ocali panowanie swego podopiecznego Konstantyna, uratowa miasto przed szturmem wojsk bugarskich, zabezpieczy panowanie Konstantyna znajdujc mu silnego sprzymierzeca. Symeon natomiast zosta koronowany przez patriarch Mikoaja osign koron basileusw, tylko e nie bizantyskich88.
84 Skylitzes-Kedreanus, T. 2, s. 85; Teophanes Continuatus, CSHB, s. 64. 85 Katalog Du Cange, s. 126; Teophylakt z Ohrydy. Testimonia 106, s. 201. 86 W tekstach rdowych podkrela si wyksztacenie Symeona. Liutprand z Cremony nazywa go p-Grekiem: Hunc etenim Simeonem emiargon id est semigrecum esse aiebant eo quod a puericia Bizantii Demostenis rhetoricam Arisotelisque silogismos didicerit. Liutpranos Historia Gestorum Regum Et Imperatorum Sive Antapodosis III, 29. J.-P. MIGNE, PL, T. 136, col. 0847A. O postrzeganiu Symeona w tekstach greckich najszerzej ostatnio: M. LESZKA: Wizerunek wadcw, s. 87 n. 87 O zmianach w bizantyskim obrzdzie koronacyjnym .A. OCPOOPC: o acoo opa opooa. B: a, e Cae e Pyc. aaa poa cyco yypa. p cae ec B.. aapea. Moca 1973, s. 3342. 88 Koronacja roku 913 zostaa opisana w sposb do niejasny. Na podstawie przekazw Symeona Logotety, Georgiosa Monachosa, Kontynuacji Teofanesa, Lwa Gramatyka czy Teodozjusza mona zrekonstruowa te wydarzenia: Patriarcha Mikoaj stan przed Symeonem, a ten pokoni przed nim gow. Patriarcha modlc si, naoy na gow Symeona nie koron cesarsk, ale swj epirriptarion, czyli pas materiau stanowicy cz nakrycia gowy. W literaturze od lat tocz si spory o sens tego obrzdu. Zdania s podzielone od twierdzenia, e na podstawie swej mocy Mikoaj koronowa Symeona na cezara (.. : . I. - (679852). 1970, cz. 2, s. 364 374), a po sugestie, e patriarcha sprytnie oszuka Bugara, dokonujc obrzdu bez adnego

~ 38 ~

Pomidzy Symeonem a Mikoajem dochodzio najpewniej do czstych dyskusji, ktrych wiadectwem s zachowane listy. Mikoaj tumaczy Symeonowi nierealnoci jego da korony Romajw: Nie pisz by dostojnicy (archonta) cesarstwa i nard Romanw przyjli Ciebie jako cesarza (basilea) i wadc, jest to bowiem niemoliwe i nikt nie odway si temu sowu da posuchu89. Cena zapacona za pokj z Bugarami bya jednak dla wielu politykw bizantyskich zbyt wysoka90. Mikoaj zosta odsunity od regencji w licie do Symeona skary si, e nie zosta uwzgldniony w naradzie nad wojn z Bugarami91. Nowa regentka Zoe Karbonopsina odmwia zatwierdzenia ukadw z Symeonem i uznaa jego koronacj za niewan. Wybucha nowa wojna, w ktrej znw gr by Symeon, ponawiajc swe roszczenia do korony cesarskiej tym razem tej bizantyskiej92. Zmagania o koron i tytu toczyy si nie tylko na polach bitew. Znany jest list cesarza Romana Lekapena do Symeona, w ktrym Roman prbowa odwie Symeona od jego ambitnych zamiarw. Znajc wyksztacenie i rozum Symeona, zastosowa w nim zarwno argumenty racjonalne, jak i kpin:

znaczenia. Por. np. . : 913 .? , T. 24: 1946/1947; G. OSTROGORSKY: Die Krnung Symeons von Bulgarien durch den Patriarchen Nikolaos Mystikos. W: IDEM: Byzanz und die Welt der Slawen. Darmstadt 1974, s. 5364; P. KARLIN-HAYTER: The homily on the peace with Bulgaria of 927 and the coronation of 913. Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik, Bd. 17, 1968, s. 2939; . : ( ). 1985, s. 108119; . : (893927): . 1983, s. 106117; J. SHEPARD: Symeon of Bulgaria Peacemaker. B: . - . , T. 3: 1989. 1991, s. 948; . : . 2005; . : 913 . , T. 57: 2001, s. 320. Ostatnio O. Uljanov zwrci uwag, e naoenie epirripatrionu byo elementem sakralnego pomazania wadcy. .. : o pa , . B: . a. . 2021 2008 . 2008, s. 138. 89 Mikoaj Mistyk, nr 19. Testimonia 103, s. 336. 90 O bizantyskim pojmowaniu wadzy cesarskiej por. R.-J. LILLIE: Byzanz, Kaiser und Recht. KlnBohlau 1994. 91 Mikoaj Mistyk, nr 9. Testimonia 103, s. 308. 92 O polityce Symeona . : (893927): . 1983; J. SHEPARD: Symeon of Bulgaria Peacemaker..., s. 9 48; A. : ( IX .). 2006.

~ 39 ~

Jeeli zatem pragniesz by nazywany cesarzem Romajw, to stosownie do twej woli powiniene ogosi siebie publicznie panem caej ziemi, z ktrej nie masz nawet najmniejszej czci, eby tam zamieszka [...], jeli chcesz to moesz nazywa siebie take amermumnenem Saracenw, po to by okaza si straszniejszym dla suchajcych93. wiadectwem pretensji Symeona byy jego pieczcie, w ktrych legendzie widniay tytuy basileus bd basileus Romajw94. Dopiero po dziesiciu latach wojen Bizancjum zaakceptowao tytu cesarski Symeona95. Cesarz Roman Lekapen w 924 roku uzna Symeona za swego brata, a nie, jak dotd syna, co zrwnywao pozycj Symeona z basileusami. Uznanie tytuu basileus Bugarw przez Bizancjum uzyska take syn Symeona Piotr, ktry zawar w 927 roku pokj z Bizancjum, wic si sojuszem, potwierdzonym maestwem z Mari Lekapen, wnuczk cesarza Romana I96. Zmian w traktowaniu wadcw bugarskich potwierdza wyranie cytowana ju wczeniej ksiga O ceremoniach Konstantyna VII, ktry sporzdzajc list z formu adresw dokumentw, wyjania, e dokumenty adresowano: W imi Ojca i Syna i Ducha witego, jednego i jedynego prawdziwego Boga Konstantyn i Roman w tego samego boga wierzcy cesarze Romajw do naszego upragnionego syna duchowego, a z Boej aski archonta nade wszystko chrzecijaskiego narodu Bugarw. A od niedawna za pisze si tak: Konstantyn i Roman poboni w Chrystusie Bogu samowadni cesarze Romajw do upragnionego [= ukochanego] syna duchowego, pana NN (zamiast imienia) basileusa Bugarii97.
93 List nr 5. Testimonia 106, s. 162. List nr 5 Teodora Dafnopatesa adresowany by do Symeona wadcy Bugarw pojawia si okrelenie exousiastes, czyli wadca, a nie archont. 94 Piecz Symeona, zob. Inskrypcja prabugarskie, s. 13: Symeon w Chrystusie basileus Romajw. . : . 1981, s. 73; . : . Co 2001, s. 48. Ostatnio o bizantyskich wzorach w ideologii pastwa bugarskiego . : . . B: In honorem Prof. Margaritae Taceva. , , 1/2003. 2003, s. 161168. 95 Interesujce s argumenty przeciw tytuowi cesarskiemu Symeona zawarte w listach wysanych w imieniu cesarza Romana Lekapena do Symeona, a zachowane w Zbiorze Teodora Dafnopatesa. Adresowane byy do wadcy Bugarw archonta. Testimonia 106, s. 162. O ideologii politycznej Bizancjum H. AHRWEILER: Lidologie politique de lEmpire byzantine. Paris 1975, szczeglnie s. 3759. 96 Analiz narracji Skylitzesa dotyczcej tych wydarze przedstawia ostatnio C. HOLMES: Basil II and the Governance of Empire, (9761025). New York Oxford 2005, s. 135 n. 97 De Ceremonis II, 48.

~ 40 ~

Uwidoczniona tu zostaa istotna zmiana statusu wadcw Bugarii. Sukces Symeona by znaczny, wszak aden inny wadca nie zdoby sobie prawa do uywania tytuu cesarskiego, zaakceptowanego przez Bizancjum98. Symeon nie zrealizowa jednak swych marze o koronie bizantyskiej. W Bizancjum za te nie wszyscy pogodzili si z zewntrznymi przejawami bugarskiej potgi, co odbio si na losie nastpcw Symeona. Piotr, syn Symeona, prowadzi wobec Bizancjum polityk pokojow. Na mocy ukadu z 927 roku przysugiwa mu tytu basileusa Bugarw. By onaty z wnuczk Romana Lekapena. Traktowa cesarstwo jako sprzymierzeca nawet pretendent do tronu w Presawiu, jego modszy brat Jan po nieudanej rebelii zosta odesany do Konstantynopola. W wiadomoci wielu Bizantyczykw Piotr pozosta jednak barbarzyc. Jego brat czy ojciec duchowy, basileus Konstantyn czu si zapewne uraony lubem swej krewnej Marii. Sytuacj t tumaczy brakiem wyksztacenia Romana Lekapena, ktry by czowiekiem prostym, nieurodzonym w purpurze, nie znajcym zatem pewnych zasad, w tym nieczenia kobiet z domu cesarskiego z obcymi99. O negatywnym stosunku wobec wadcy Bugarw i jego tytuu wiadczy opis wystpienia cesarza Nicefora Fokasa w czasie przyjmowania poselstwa Piotra. W 965 roku przed cesarzem zjawio si poselstwo bugarskie, z daniem uiszczenia wypaty paconego uprzednio dorocznego trybutu. Cesarz w tym momencie unis si gniewem, zupenie niedyplomatycznie zwymyla nard bugarski, nazywajc go ubogim i podym ludem scytyjskim, posom za nakaza powrt do swego w skry ubranego i przeuwajcego skr archonta i przekazanie mu, e wielki romajski imperator zwrci dug w caoci, w ironicznym sensie da to, na co tamten zasuy100. Nie wiemy, czy scena taka rozegraa si w rzeczywistoci101. Mona przypuszcza, e mamy do czynienia z nieco podkolorowan opowieci, cho moliwe, i jest to wierna relacja. Nawet jeeli co tu zmylono, to sam przekaz pokazuje stosunek Bizantyczykw do Bugarw, a take ich wadcy: [...] jak taki cuchncy kozi skr barbarzyca mie siga po tytu cesarski

98 F. DLGER: Bulgarisches Cartum..., s. 57 n. 99 DAI, cap. 13. Por. J. SHEPARD: A mariage too far? Maria Lekapena and Peter of Bulgaria. In: The Empress Theophano. Byzantium and the West at the Turn of the First Millennium. Ed. A. DAVIDS. Cambridge 1995, s. 121149. Take uwagi Gntera PRINZIGA: Bizantyczycy wobec obcych. Pozna 1998, s. 27 n. o podstawach zakazu maestw cesarskich ksiniczek z obcymi wadcami. Ostatnio o tym te problemie przy analizie narracji De administrando imperio zob. A. PARO: Trzeba aby tymi oto sowami odpar i to niedorzeczne danie wok De administrando imperio Konstantyna VII Porfirogenety. W: Causa creandi. O pragmatyce rda historycznego. Red. S. ROSIK, P. WISZEWSKI. Wrocaw 2005, s. 345363. 100 Leon Diakon IV, 5. CSHB, T. 11. Bonnae 1828, s. 62; take GIBI, T. 5, s. 247. 101 J. BONAREK: Romajowie i obcy w kronice Jana Skylitzesa. Warszawa 2003, s. 123.

~ 41 ~

oraz da pacenia trybutu102. Piotr wybra zy moment na danie trybutu ukad si pomidzy Bizancjum a Bugari uleg zmianie, tote cesarz chtnie rozpocz wojn z Bugarami, majc wiadomo, e gwny ciar walk spadnie na jego sprzymierzecw, Rusinw. Ich pojawienie si nad Dunajem mocno skomplikowao jednak pozycj Bizancjum. Dopiero nastpca Nicefora Jan Tzimiskes zdoa pokona wczeniejszych sprzymierzecw, wystpujc, o ironio! jako opiekun syna Piotra, modego cara Borysa. Kronikarz Ioannes Scylitzes przekaza opis triumfu Tzimiskesa po zwycistwie nad Rusinami, triumfu, ktrego jednym z gwnych elementw bya detronizacja Borysa. Borysowi odebrano insygnia bugarskich basileusw, zdjto z niego ceremonialn odzie, a dokonano tego publicznie na oczach mieszkacw Konstantynopola103. Dla nich oznaczao to koniec bugarskiego zagroenia, bugarskiej potgi, ale te uzurpowania sobie godnoci cesarskiej. W tekstach bizantyskich podkrelano przy okazji tego opisu askawo i wyrozumiao cesarza, ktry nie poniy zupenie swego pokonanego przeciwnika, ale po detronizacji nada mu tytu magistra. Czy jednak sam akt publicznej detronizacji nie by takim zupenym upokorzeniem, tego si nie dowiemy bez wiadectwa bugarskiego, a takiego brak. Dla Jana Tzimiskesa i jego pokolenia by to zapewne koniec kilkuwiekowych zmaga z Bugarami, ktrzy nie tylko najedali i niszczyli bakaskie prowincje, ale te uzurpowali sobie prawo do samodzielnoci politycznej, kocielnej, sigali po wadz nad Romajami. Jak si jednak do szybko okazao, problem bugarski wcale nie zosta zlikwidowany, a tytu basileusa Bugarw pojawi si ponownie. Kontynuacj Cesarstwa Bugarskiego zarwno w sensie politycznym, jak i kocielnym byo zachodniobugarskie pastwo dynastii Komitopulw. Przejli oni wszystkie symbole wadzy carw z Presawia, w tym, co oczywiste, tytu carski. W literaturze istniej dwa stanowiska dotyczce prawa Komitopulw do tytuu cesarskiego. Jedno z nich gosi, e Samuel otrzyma ten tytu od papiea104, wedug drugiego Samuel mia wasnego patriarch, ktry mg to wszystko przeprowadzi. Polski historyk Stanisaw Rek zwrci uwag na posiadanie przez Samuela insygniw cesarskich, ktre wpady w jego rce po bitwie 17 sierpnia 986 roku na przeczy zwanej Bram Trajana105. Najistotniejsze byo jednak to, e koronowany na cesarza zosta nie Samuel, ale modszy syn cara Piotra Roman, ktry zbieg z niewoli bizantyskiej. Przy koronacji na 102 O tym, e Bugarzy cuchn kozi (capi) skr, pisa Teofilakt z Ohrydy. THEOPHYLAKTOS DARCHRID: Letters. Ed. P. GAUTIER. Thessalonique 1986, Corpus Fontium Historiae Byzantinae, T. 16, cz. 2, ep. 4, 5. 103 Scylitzes CFHB, s. 310. Mniej dokadna jest relacja Leona Diakona, bliszego tym wydarzeniom. LEON DIAKON: Historia, IX, 12. CSHB s. 158159. 104 G. SCHLUMBERGER: LEpope Byzantine la fin du Xe sicle. Paris 1900, T. 2, s. 615. 105 S. REK: Geneza tytuu cesarskiego w pastwie zachodniobugarskim. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985, s. 5157.

~ 42 ~

dano mu imi Symeon. Samuel wystpowa tylko jako jego namiestnik i naczelny wdz106. Zachowano zatem cigo dynastyczn z cesarstwem presawskim. Dopiero po dostaniu si Symeona-Romana do niewoli bizantyskiej w 991 roku, Samuel przybra tytu cara. W ten sam sposb tytuowali si take jego nastpcy. Tytulatura cesarska w czasie panowania nastpcw Samuela ulega rozszerzeniu o tytu samodziercy (to sowiaskie tumaczenie greckiego sowa autokrator). Tak okreli si kaza bratanek Samuela Iwan Wadysaw na inskrypcji wyrytej w Bitoli107. Czy by to jednak pierwszy przypadek zastosowania tego tytuu przez wadcw Bugarii, a tym samym pierwsze signicie po ten najwaniejszy po basileusie tytu wadcw bizantyskich?108 Posiadamy trzy przypadki wystpienia tego tytuu wczeniej, przy czym w dwch z nich nie mamy pewnoci co do ich autentycznoci. Pierwszym z nich jest odkryta w miecie Edessa inskrypcja Samuela, bardzo podobna w treci do bitolskiej. Do powszechnie przyjmuje si, e jest to wspczesne faszerstwo. Druga inskrypcja odkryta zostaa w rejonie Bieasica Panina i zawiera napis odczytywany jako [] [] 109. Inskrypcja ta zapewne ma zwizek ze zmaganiami Bugarw z wojskami bizantyskimi Bazylego II, ktry przez cae swe panowanie prbowa zniszczy pastwo Komitopulw. Po mierci Iwana Wadysawa w lutym 1018 roku pod Dyrrachion walka ta zostaa zakoczona. Bazyli, po zwycistwie pod Kimbaongos nazywany Bulgaroktonos, czyli Bugarobjc, uda si do Aten, gdzie w wityni Bogurodzicy na Partenonie w triumfalnym gecie zoy przywiezione z Ohrydy upy. Niestety, nie wiemy, czy sceny, ktre rozegray si w Atenach, byy powtrzeniem tego, co uczyni Jan Tzimiskes w Konstantynopolu. Zapewne jednak do Aten trafiy insygnia wadzy bugarskich basileusw, na dobre koczc byt pierwszego pastwa bugarskiego110. Co ciekawe, po triumfie Bazylego, bardzo czsto w tekstach bizantyskich pojawiay si cesarskie tytuy dla wadcw bugarskich. W II sigillonie Bazylego dla Ohrydy z maja 1020 roku, czyli w oficjalnym pimie cesarskiej kancelarii, nazwano tak
106 O ukadzie si politycznych w czasie powstania Komitopulw i roli Samuela por. S. REK: Powstanie zachodniobugarskiego pastwa Komitopulw. PH, T. 74: 1983, s. 237253. 107 . : . 10151016 . 1970. 108 . : . T. 164, 84 (1935), s. 95187; take w: IDEM: , . T. 4. 1970. 109 . O: a . Paleobulgarica/ , T. 28, 2004, z. 3, s. 323. Wci trwa dyskusja o autentycznoci tego zabytku. 110 Analiza przekazw rdowych, szczeglnie Ioanesa Skylitzesa w pracy: C. HOLMES: Basil II and the Governance of Empire, (9761025). New York Oxford 2005, s. 162170 oraz 394428.

~ 43 ~

cara Piotra i Samuela111. Podkrelanie cesarskiego tytuu pokonanego wroga zapewne miao ukazywa wielko triumfu112. Przed klsk Komitopulowie byli buntownikami, uzurpatorami po zwycistwie byo mona nazywa ich basileusami. Uwaczanie pokonanemu wrogowi umniejsza wszak wielko zwycizcy113. Co take istotne, pamitano, e rodzina cara Piotra bya spokrewniona z Bazylim II, tote w pniejszych zapisach nie kwestionowano tytuu cesarskiego dawnych wadcw Bugarii. Tytu cesarski we wszystkich wersjach cesarz, car, autokrator, basileus czy imperator sta si zatem podstaw tytulatury wadcw bugarskich w tekstach greckich. Tradycj bugarskich basileusw przejmowali powstacy bugarscy wystpujcy przeciw Bizancjum. Tytuy basileusa przyj stojcy na czele powstacw w 1040 roku Piotr Deljan, wybrany na cara, a zapewne te jego rywal i kat Ausjan114. Carem Bugarii w 1072 roku ogoszono Bodina, syna Michaa z Zety115. Zapewne przed koronacj przyj on chrzest prawosawny i otrzyma cesarskie imi Piotr. W okresie powsta dbano o zachowanie pewnych zasad przy obieraniu carw ogaszano nimi tylko osoby z rodzin panujcych. Piotr Deljan podawa si za wnuka Samuela, a syna Gabriela Radomira. Ausjan by synem cara Iwana Wadysawa. Wybr na tron carw Bodina te mona tumaczy zwizkami rodzinnymi z dawn dynasti116. Mona zatem
111 Sigillony Bazylego publikuje . : . , 1931, reed. 1970, s. 547562; take w: Testimonia 106, s. 111. 112 Podobna opinia M. LESZKA: Car Piotr w opinii Bizantyczykw. Slavia Antiqua, T. 42, 2001, s. 100. 113 Innym problemem jest polityka Bazylego w stosunku do podbitej Bugarii. Z jednej strony, obserwujemy nowe porzdki w postaci nowego podziau administracyjnego, z drugiej za doszo do utrzymania niezalenoci patriarchatu ochrydzkiego (zaleny od cesarza, ale nie patriarchy Konstantynopola). Zob. . : (XXIV ). 1997, s. 90 n. Osoby wchodzce w skad rodziny carskiej i elit wadzy bugarskiej otrzymay urzdy i tytuy bizantyskie, doszo take do maestw pomidzy gwnymi rodzinami panujcymi i arystokratycznymi. Ostatnio o polityce Bazylego II w stosunku do Bugarii P. STEPHENSON: The Balkan Frontier in the year 1000. In: Byzantium in the year 1000. Ed. P. MAGDALINO. LeidenBoston 2003, s. 109133. 114 Zonaras, cap. 49; te Skylitzes-Kedrenus, cap. 137, Psellos IV, 46. 115 Skylitzes-Kedrenus, cap. 137 przyj chrzest prawosawny jako Piotr. 116 Pojawia si kilka hipotez dotyczcych pokrewiestwa Bodina z Komitopulami, ale te z dynasti zapocztkowan przez Kruma. . : ee e. T. 2: (10181187). 1972, s. 141 zwraca uwag na pochodzenie Bodina od wnuczki Samuela. Tak samo A. : . B: , .. 25- . a eepcyp 1883, s. 246; C. : . T. 1. 1981, s. 190 sugeruje, e zadecydowao pochodzenie krlewskie z zeckiej dynastii. J. LENY: Studia, s. 43 zwraca uwag na chrzestne imi Bodina: Piotr, ktre sugerowaoby zwizek z carem Piotrem, a zatem ze star dynasti bugarsk. Podstawowe zestawienia bugarskich wadcw w: . : VIIXIV e. - . Co 1988.

~ 44 ~

uzna, e powstacy wiadomie nawizywali do dawnych tradycji take w tytulaturze. Takie nawizanie pojawio si rwnie pod koniec XII wieku, gdy w Tyrnowie Teodor, jeden z braci stojcych na czele powstania Wachw, przybra imi Piotra, ogoszony zosta carem i zaoy czerwone (purpurowe) buty basileusw117. Cesarski tytu wadcw Bugarii pojawi si dziki dziaaniom jednej osoby ambitnego p-Greka Symeona118. Jego planem byo opanowanie Bizancjum i przejcie wadzy cesarskiej jedynego basileusa. Nigdy tego jednak nie dokona, zadowoli si musia tytuem basileusa Bugarii. Ten tytu podtrzymali jego nastpcy. Sta si on jedn z przyczyn wojen bugarsko-bizantyskich. Dla wadcw Bugarii, szczeglnie tych z rodziny Komitopulw, by symbolem niezalenoci politycznej i religijnej. W tradycji bugarskiej musiaa przetrwa pami wielkoci przodkw. Kada prba wyrwania si z bizantyskiego panowania wizaa si z nawizaniem do cesarskiej tytulatury119.

Jak nazwa wadcw Sowian? rozwizania greckich kronikarzy

W spisanych w VII wieku Cudach w. Dymitra pojawi si kolejny tytu okrelajcy sowiaskiego wadc egzarcha. Nazwany tak zosta niejaki Chatzon, stojcy na czele oblegajcych Tesalonik Sklawenw. Autor tekstu, kontynuator dziea arcybiskupa Jana, skoncentrowa si na opowieci o losach tej postaci, bdcych widomym dowodem dziaania w. Dymitra. Chatzon bo 117 Rne aspekty ceremoniau koronacyjnego wadcw bugarskich w redniowieczu analizuje I. GOSCHEW: Zur Frage der Krnungszeremonien und die Zeremonielle Gewandung der byzantinischen und der bulgarischen Herscherr im Mittelalter. In: Byzantinobulgarica. T. 2. Sofia 1966, s. 145168. 118 Mianem eniargon-semigrecum okrela Symeona Liutrpand: Hunc etenim Simeonem emiargon, id est semigrecum, esse aiebant, eo quod a puericia Bizantii Demostenis rhetoricam Aristotelisque sillogismos didicerit. Antapodosis, cap. 28; Liudprandi Opera in Scriptores Rerum Germanicarum in usum scholarum. Ed. J. BECKER. HannoverLeipzig 1915, s. 87. 119 Wadcy tyrnowscy musieli mie wiadomo nie do koca legalnego pochodzenia swej wadzy, skoro Kaojanowi tak bardzo zaleao na uzyskaniu tytu imperatora od Innocentego III. W 1204 roku uzyska jednak tylko koronacj krlewsk, ktrej dokona legat papieski, kardyna Leon. Interesujca jest wymowa tytulatury i zwrotw grzecznociowych zawartych w korespondencji Kaojana i metropolity Zagory Bazylego z Innocentym III. Na listy Bazylego i Kaojana z tytulatur imperator Bulgarorum i Blachorum kancelaria papieska odpowiadaa, uywajc zwrotw dominus Bulgarorum et Balchorum, a po koronacji rex Bulgarorum. Zob. Vetera monumenta Slavorum meridionalium historiam illustrantia. Ed. A. THEINER. Rome 1863, No. 26, 27, 36, 40.

~ 45 ~

wiem przed obleniem zasign opinii wyroczni (zgodnie ze zwyczajem), czy wejdzie do miasta. Jej odpowied bya pozytywna, lecz nie okrelaa sposobu wejcia. W rzeczywistoci w Tesalonice Chatzon znalaz si w kocu jako jeniec, wleczony pniej przez kobiety po ulicach i wreszcie ukamieniowany120. Pogaska przepowiednia zostaa wypeniona, ale moc boska i w. Dymitr czuwali nad miastem. W literaturze zwracano niejednokrotnie uwag na niejednoznaczno i niejasno okrelajcego Chatzona tytuu. Zwykle uwaa si go za naczelnika jednego z biorcych udzia w obleniu Tesaloniki plemion, moe powoanego na wodza caej koalicji121. Koalicja ta miaa by jednak zwizkiem efemerycznym, powoanym do realizacji doranych celw militarnych122. Zofia Kurnatowska oraz Orde Ivanoski widz go w roli wodza piciu plemion oblegajcych miasto123. Czy Chatzon by wodzem jednego plemienia, czy te jakiego szerszego zwizku? Przyczyn tych wtpliwoci i zrnicowania opinii historykw jest, z jednej strony, do powszechnie panujce przekonanie o saboci politycznej i ludowadztwie panujcych wrd Sowian, a z drugiej fakt uycia terminu egzarcha, nioscego ze sob konkretne treci ustrojowo-polityczne. Cay problem dotyczy wic postrzegania przeszoci przez historykw, roli ugruntowanych przekona i sposobw widzenia terminw rdowych. Daj temu wyraz wydawcy zbioru rde greckich, w tym Cudw w. Dymitra Alina Brzstkowska i Wincenty Swoboda, zestawiajc uyty tam tytu egzarchy z przekazem ywotu w. Grzegorza Decapolity oraz krytykujc Tadeusza Wasilewskiego, ktry pono przeszed do porzdku dziennego nad rozbienoci opinii dotyczcych egzarchy i nie wyjani znaczenia tego tytuu w Cudach124. Co oznacza zatem termin egzarcha? Etymologia tego sowa jest grecka: xarchos to wyszy urzdnik pastwowy w cesarstwie wschodniorzymskim zarzdca egzarchatu. Termin ten wywodzi si od greckiego wdz, wadca z egzarchein zaczyna; wada. W cesarstwie bizantyskim ten pastwowy tytu oznacza naczelnika prowincji. Najbardziej znany by egzarchat w Rawennie, utworzony przez cesarza Maurycego przez 584 rokiem, a obejmujcy rodkowe i pnocne Wochy. Po upadku egzarchatw w Italii i pnocnej Afryce tytuu tego nie uywano ju w wieckich instytucjach pastwowych.
120 Miracula sancti Demetrii, II, 190. Testimonia 63, s. 183; por. take s. 223, przyp. 31 tam dalsza literatura. GIBI, T. 3, s. 133. 121 P. LEMERLE: Les plus anciens recueils des miracles de Saint Dmtrius et la pntration des Slaves dans les Balkans. Paris 1981, Vol. 2, s. 87, 184; V. POPOVI: Aux origines de la slavisation des Balkans, La constitution des premieres Sklavinies Macedoniennes vers la fin du VIe siecle. In: Comptes rendus des Sances de lAcadmie des Inscriptions et Belles Lettres. Comptes rendues Januar-Mrz. Paris 1980, s. 254. 122 H. OWMIASKI: Pocztki Polski. T. 2. Warszawa 1964, s. 394. 123 Z. KURNATOWSKA: Sowiaszczyzna poudniowa. Wrocaw 1977, s. 82; O. : a . B: . T. 3. 1959, s. 254. 124 Testimonia 63, s. 224, przyp. 31.

~ 46 ~

Stosowano go jednak w X wieku w odniesieniu do urzdnikw miejskich w Konstantynopolu. Rwnolegle z nomenklatur wieck termin ten stosowany by szeroko we wschodnim prawie kanonicznym odnosi si do osoby kierujcej czci ludu boego, ktra nie staa si jeszcze w peni eparchi, czyli diecezj. W VII wieku, gdy powstay Cuda w. Dymitra, termin ten najczciej odnosi si do wysokiego urzdnika pastwowego, majcego ogromne kompetencje, podlegajcego bezporednio cesarzowi125. Tytu ten, zarezerwowany w Bizancjum dla nielicznych, uyty zosta przez autora Cudw dla nazwania sowiaskiego wodza. Std przypuszczenia historykw, e wadza Chatzona musiaa by szersza, nie ograniczaa si jedynie do jednego plemienia. Przekonanie o niemonoci zaistnienia w tym czasie u Sowian wikszych organizacji politycznych skania jednak badaczy do sdw o efemerycznoci struktury, na czele ktrej sta Chatzon. Wikszo badaczy prbowaa wyjani uycie tytuu egzarcha dla Chatzona, porwnujc, jak w innych tekstach termin ten funkcjonuje w kontekcie ludw sowiaskich. Std nawizania na przykad do ywotu w. Grzegorza. Tytu egzarcha czciej pojawia si dla nazwania sowiaskich wadcw. Teofanes Wyznawca nazwa w ten sposb Pirogosta, walczcego ze strategiem Piotrem okoo 595 roku. Korzystajc zapewne z opowiadania Teofilakta Simokatty, Teofanes zamieni uyty tam tytu fylarcha na egzarcha. Powd takiej zamiany nie jest zbyt jasny. Czy byo to zamierzone dziaanie, czy te mechaniczne, podwiadome tego nie uda nam si ustali126. Tytu egzarchy dla sowiaskich wadcw wystpi take w Aleksjadzie Anny Komneny, okrelajcej tak Michaa, wadc Zety i Konstantyna Bodina. Trzeba jednak zgodzi si z Wincentym Swobod, ktry zauwaa, e interpretujc uycie tytuu egzarcha naley bra pod uwag chronologi i spoeczno-polityczny kontekst uycia127. Dlatego trudno zestawia z Cudami w. Dymitra, tekstem pisanym i redagowanym w VII wieku, przekazy pniejsze od niego o dwa stulecia czy wicej. Nie tylko rni je rzeczywisto ustrojowa, w ktrej funkcjonowaa terminologia urzdnicza w grece, ale take rny by poziom rozwoju spoeczno-politycznego opisywanych ludw, w tym przypadku Sowian. Wydaje si, e rozwizania problemu tytuu Chatzona szuka mona w samym tekcie Cudw w. Dymitra. Tytu egzarchy wystpuje tam sporadycznie, a w stosunku do ludw niezalenych od Bizancjum uyty zosta dwa razy. Pierwszy przypadek to wanie Chatzon, drugi za to sytuacja, gdy autor w sposb opisowy okreli chagana
125 K. : p capoapcaa . a cop, T. 1415: 1964, s. 325345; W. SWOBODA: Egzarcha. W: SSS, T. 8, s. 309310. 126 O sposobach pracy Teofanesa jako kompilatora dziea Teofilakta por. .. : . e. T. 10: 1973, s. 203206. 127 W. SWOBODA: Ezarcha..., s. 309.

~ 47 ~

Awarw. Uy wwczas terminu egzarcha wrogw, chagan128. Wielokrotnie wczeniej w omawianym tekcie wystpuje okrelenie chagan Awarw czy tylko chagan (wadca, hegemon), tu jednak wzgldy stylistyczne zadecydoway o koniecznoci opisania jego funkcji. Autor Cudw sign po rdzenny grecki termin egzarcha. Zapewne podobnie naley interpretowa ten tytu zastosowany dla Chatzona. Gwnym zadaniem tekstu Cudw jest przedstawienie cudw i dziaa w. Dymitra w stosunku do nkanego przez barbarzycw miasta Tesaloniki. Przypadek Chatzona idealnie obrazuje mocy boskiej i witego. Dumny przywdca Sowian, zasigajcy pogaskim obyczajem zdania wyroczni zosta pokonany moc witego, ktry wzi gr nad pogaskimi wyroczniami, ocali miasto oraz wywid w pole i doprowadzi do zniszczenia jego wrogw. W tym przypadku im wysza bya pozycja Chatzona, tym wiksza stawaa si chwaa zwyciskiego witego. Tytu egzarchy zatem niekoniecznie musi odnosi si do rzeczywistej pozycji sowiaskiego wodza, a tylko peni okrelon funkcj w tekcie. Gdybymy baczniej przeanalizowali tekst Cudw w. Dymitra i przyjrzeli si uytym tam okreleniom sowiaskich wadcw, dostrzeglibymy brak konsekwencji w stosowanej terminologii. Jeden ze sowiaskich wadcw Prebud, ksi Rynchinw wystpuje w tekcie z tytuem regos ryks, ( i )129. Podobnie autor okrela ksit Drogowitw 130. Kiedy jednak pisze o zabitych i rannych przywdcach wodzach Sklawenw, uywa terminu archonci131. W czasie oblenia Tesaloniki Sklaweni wpadli na pomys wybudowania wiey, mogcej pomc w zdobyciu miasta. Autor wzmiankuje o zgodzie na t budow ksicia Sklawenw , by kilka zda dalej zainteresowanych tym przywdcw Sklawenw nazwa znw archontami132. Podobnie w tekcie Cudw nie wida dbaoci o konsekwencj przy nazywaniu wadcw Bugarw. Gdy czytamy o objciu wadzy przez Kubera, odnajdujemy zapis, e sta si on archontem i chaganem, cho wczeniej wyjaniano, e to chagan Awarw wyznaczy Kubera na archonta133. Autor tekstu zatem do swobodnie podchodzi do tytuw barbarzyskich wadcw, uywajc rdzennych terminw greckich, pochodzcych z aciny i tych zaczerpnitych od barbarzycw. Nie posugiwa si jzykiem dyplomatycznym, dbajcym o szczegy tytulatury, lecz preferowa jzyk homilii, wyjaniajcej czyny dziaania witego ma, opiekuna Tesaloniki. Wnioskowanie na podstawie tego o zakresie wadzy czy stosunkach politycznych wrd Sowian wydaje si nieporozumieniem.
128 Miracula sanctii Demetrii, II, 212. Testimonia 63, s. 188. 129 Miracula sanctii Demetrii. Testimonia 63, s. 191, 193. 130 Ibidem, s. 199. 131 Ibidem, s. 203. 132 Ibidem, s. 204 n. 133 Ibidem, s. 212.

~ 48 ~

Tytu egzarchy dla Chatzona zestawiany by czsto, jak wspomniano wyej, z podobnym tytuem dla wadcy sowiaskiego, uytym w ywocie w. Grzegorza Dekapolity. Wedug tego przekazu, Grzegorz uda si w raz z jednym z uczniw w gry do ziemi Sowian, w poszukiwaniu ciszy i spokoju, lecz spokj ten zakcio powstanie ksicia sowiaskiego tej ziemi , czyli sowiaskiego egzarchonta134. Uyto tu imiesowu pochodzcego od czasownika egzarchein. Mona zatem tylko domyla si jaki by rzeczywisty tytu tego wadcy. W literaturze podnoszono wtpliwoci czy oznacza on w ogle zalenego wadc bd cesarskiego namiestnika135. Z uwagi na terytorium, ktrego dotyczy opis pojawiy si sugestie, e w egzarchont mg by tosamy ze wzmiankowanym w ywocie w. Metodego jego wsprzdc w jednej ze Sklawinii136. Wincenty Swoboda uznaje, e tytu ten oznacza wadc uzalenionego od Cesarstwa137. Z uwagi na incydentalno pojawienia si tego terminu i form gramatyczn trudno jednak o jakiekolwiek oparte na materiale rdowym wnioski. W dwu bizantyskich tekstach pojawi si kolejny niecodziennie spotykany termin okrelajcy sowiaskich wadcw, mianowicie etnarcha. Uy go Teofilakt Simokatta w opowiadaniu o trzech Sklawenach schwytanych bez broni przy okazji wyprawy przeciw Awarom w latach 590592. Czytamy tam, e chagan wysa poselstwo do ich sowiaskich wodzw etnarchw po posiki. Tekst Teofilakta wykorzysta pniej Teofanes Wyznawca, powtarzajc tytu etnarchw, ale uzupeniajc jeszcze swe opowiadanie o kolejny termin okrelajcy dowdcw wojskowych taksiarchw. W opowiadaniu Teofanesa czytamy zatem o pojmaniu w czasie wyprawy (okoo 590592 roku) cesarza Maurycego trzech Sklawenw, niemajcych ze sob adnej broni, a jedynie kitary. Oto dowiadujemy si, e chagan Awarw wysa poselstwo do etnarchw Sowian, aby zostali jego sprzymierzecami, ich za (owych trzech Skawenw) wysali taksiarchowie z odpowiedzi chaganowi138. To opowiadanie jest streszczeniem przekazu Teofilakta Simokatty139. Pojawia si tu kilka problemw. Po pierwsze, dziwi rzadko stosowany tytu etnarchy, uyty dla nazwania sowiaskich wadcw tak naley ich okreli, gdy pojawiajce si w literaturze
134 ywot Grzegorza Dekapolity, cap. 17. Testimonia 103, s. 149; F. DVORNIK: La vie de saint Grgoire de Dcapolite et les Slaves Macdoniens au IXe sicle. Paris 1926; GIBI, T. 4, s. 39. 135 P.A. : IX . . , T. 11: 1956, s. 86 n. 136 . : - . a cop, T. 1415: 1964, s. 352; w innej publikacji tene autor wycofa si z tego twierdzenia. I. DUJEV: Zur Biographie des Erzbischofs Methodios. In: Serta Slavica in memoriam A. Schmaus. Mnchen 1971, s. 140143. 137 Testimonia 103, s. 152, przyp. 5. 138 TEOPHANES: Chronografia, s. 270. Testimonia 103, s. 43, a take zob. s. 88, przyp. 14. 139 .. : : , . oca 1980, s. 90 n.
4 Kniaziowie...

~ 49 ~

prby tumaczenia ich jako naczelnikw plemiennych, wodzw plemiennych, przywdcw poszczeglnych szczepw wydaj si nadinterpretacj140. Tytu ten posiada swoje mocno osadzone w greckim wiecie konotacje. Jego zastosowanie przez Teofilakta ma zapewne jakie uzasadnienie. Zaciekawia twrcze podejcie Teofanesa do tekstu Teofilakta i wprowadzenia do opowiadanie nowych elementw. Czy wizao si to ze zmian struktur wadzy wrd znanych Teofanesowi Sowian? Przejrzysto narracji wymagaa zatem wprowadzenia kolejnego terminu okrelajcego rzdzcych. Czy te jest to tylko wzbogacenie stylistyczne przerobionego tekstu Teofilakta? Etnarcha to dosownie panujcym nad ethnos, czyli ludem lub plemieniem, od greckiego ethnrches. Ten staroytny tytu wadcw posiada kilka znacze. W hellenistycznym krgu kulturowym okrela on monarch o niszej pozycji od krla. Niekiedy uywany by w sytuacjach, gdy z jaki powodw niezrczne okazywao si uycie tytuu krlewskiego. W krgu kultury judaistycznej, przekazanej pniej dalej przez wczesne chrzecijastwo, czsto stosowano ten termin. Gdy Juda Machabeusz osign swj cel religijny, czyli przywrci naboestwo w wityni Jahwe, naturaln kolej rzeczy zaj si polityk. Prowadzi walki z Seleucydami, zawar sojusz z Rzymem i dy do ustanowienia niezalenego pastwa ydowskiego. Kiedy poleg w bitwie, polityk t kontynuowali jego bracia, Jonatan i Szymon. Seleucydzi pocztkowo zdecydowanie przeciwstawiali si Machabeuszom. Z czasem jednak poszli na polityczne kompromisy, przyznajc owej dynastii pewn miar autonomii. Obrany przez wielkie zgromadzenie wadc i arcykapanem Szymon, z uwagi na wraliwo ydw, dla ktrych tytu krlewski mia znaczenie sakralne, nie uywa tytuu krl, ale wanie etnarcha, czyli przywdca ludu. Ten tytu by uywany przez Hasmoneuszy i przedstawicieli dynastii idumejskiej. W prowincjach wschodnich (greckojzycznych) imperium rzymskiego termin etnarcha by uywany przez osoby stojce na czele okrgw autonomicznych. Dla piszcego w VII wieku Teofilakta, jak rwnie dla pniejszego o dwa wieki Teofanesa tytu etnarchy mia tylko znaczenie polityczne. Trudno jednak stwierdzi, czy uyty zosta w jakim cisym znaczeniu politycznym, co sugerowaoby dobre rozeznanie Simokatty w stosunkach politycznych panujcych wrd Sowian. Rozway te naley moliwo zastosowania tego tytuu czysto technicznie jako nazwy jakich wadcw ludu sowiaskiego, ktrych tytuy, zakres wadzy i znaczenie polityczne pozostaj bliej nieznane. Z uwagi na szerszy kontekst informacji przekazywanych przez Teofilakta o Sowianach, szczeglnie fragment o umiowaniu pokoju, niechci do wojny i braku elaza,
140 M. PLEZIA: Greckie i aciskie rda do najstarszych dziejw Sowian. PoznaKrakw 1952, s. 103: przywdcy poszczeglnych szczepw, tak samo G. LABUDA: Sowiaszczyzna staroytna i wczesnoredniowieczna, Antologia tekstw rdowych. Pozna 1999, s. 75. Testimonia 63, s. 259: wodzowie plemienni.

~ 50 ~

wskazujcy na brak dobrych informacji o tym ludzie i powtarzanie nieprawdopodobnych informacji przekazywanych przez pojmanych jecw, skoni naleaoby si raczej ku drugiej moliwoci. Sowiascy etnarchowie to po prostu jacy wadcy, stojcy na czele swego ludu, co do ktrych nie sposb ustali, czy byli naczelnikami plemion, rodw, wodzami szczepw itd. Wicej moliwoci mogoby przynie przebadanie uywanych przez Simokatt tytuw obcych, nieromajskich wadcw. Przejty zosta tytu awarskiego wadcy, powszechny w tekstach greckich tego czasu. Niestety, nie wiemy, jakie sowiaskie okrelenia wadcw ukryte zostay pod greckim terminem etnarcha. Moliwe, e podobne do naszych wtpliwoci co do znaczenie tego tytuu mia wykorzystujcy tekst Simokatty Teofanes. Z jakiego przecie powodu wzbogaci ten przekaz o informacj o dowdcach wojskowych taksiarchach. Teofilakt opowiada o trzech Sowianach w sposb nastpujcy: Tam nastpnego dnia stranicy cesarscy pochwycili trzech ludzi z plemienia Sklawenw, nie zaopatrzonych w adn bro czy przedmioty wojskowe; jedynym ich obcieniem byy kitary nic innego nie mieli przy sobie. Cesarz wypytywa jakiej s narodowoci, gdzie maj swoje siedziby i z jakiego powodu znaleli si na terenach Romajw. Oni za mwili, e pochodz z plemienia Sklawenw, e maj swoje siedziby nad brzegiem Oceanu Zachodniego, e chagan wysa poselstwo a tam, do nich, w celu zgromadzenia siy zbrojnej i e hojnie obdarowa etnarchw wielkimi darami. Obdarowani odmwili mu jednak pomocy, twierdzc, e mcz ich dugie odcinki drogi do przebycia, a do chagana wysali ich wanie, pojmanych, usprawiedliwiajc si tym, e sami musieliby odby drog w cigu pitnastu miesicy141. W tekcie Chronografii Teofanesa czytamy natomiast: Nastpnego dnia Romajowie pochwycili trzech ludzi pochodzcych ze Sklawenw, ktrzy nie mieli przy sobie adnej broni, nosili tylko kitary. Cesarz zapyta ich skd s, i gdzie znajduj si ich siedziby. Oni odrzekli, e pochodz z rodu Sklawenw, e mieszkaj na skraju Oceanu Zachodniego, i e chagan przysa poselstwo z darami dla etnarchw, aby zostali jego sprzymierzecami przeciwko Romajom. Ich za wysali taksiarchowie, aby odpowiedzieli chaganowi, e z powodu dalekiej drogi nie mog wysa mu oddziaw posikowych. Mwili, e drog pokonywali przez 18 miesicy i tak trafili do Romajw142. Porwnujc obydwa teksty mona dostrzec tylko dwie istotne rnice pomidzy nimi. Pierwsz jest wprowadzony przez Teofanesa termin taksiarcho 141 TEOFILAKT SIMOKATTA: Historia, VI, 2. Testimonia 63, s. 259. 142 TEOPHANES: Chronographia, s. 269. Testimonia 103, s. 43.
4*

~ 51 ~

wie, drugi to liczba miesicy, ktra zaja podr trzem Sowianom. Wedug Teofilakta ich podr trwaa 15 miesicy, wedug Teofanesa za 18. Obydwie te rnice nie maj ze sob raczej adnego zwizku. Nie wiemy, czy dodanie 3 miesicy do czasu podry byo celowe, czy te wynikao z pomyki w odczytaniu tekstu. Co prawda trudno pomyli zapis sowny pentakaideka i oktokaideka, jednak jeeli w tekcie Simokatty, z ktrego korzysta Teofanes, wystpi zapis alfabetyczny grecki , zdecydowanie atwiej o pomyk. Jedyn zatem wiadom nowoci wprowadzon przez Teofanesa bya odpowied chaganowi, udzielona nie przez etnarchw, lecz przez taksiarchw dowdcw wojskowych. Moliwe, e Teofanes wprowadzi ten fragment, aby dla czytelnika czy suchacza sytuacja bya bardziej zrozumiaa143. W czasach Teofanesa Sowianie ju od wielu pokole byli elementem rzeczywistoci Cesarstwa Bizantyskiego. Nie byo potrzeby wyjaniania, kim s, jak s zorganizowani, kto stoi na ich czele. Przejmujc termin uyty 200 lat wczeniej przez Teofilakta etnarchowie, Teofanes uzupeni go o informacje dotyczce swojej epoki. Z jakiego powodu uzna, e naley wzbogaci narracj Teofilakta o jeszcze jedn grup osb decydujcych, czyli dowdcw, tu nazwanych taksiarchami. Termin etnarcha, uyty przez Teofilakta, a powtrzony i uzupeniony o wspczesn interpretacj przez Teofanesa, ma zatem najpewniej sens tylko i wycznie techniczny. Oznacza wadc ludu panujcego. Nie sposb ustali, jakie zjawisko ustrojowe za tym terminem si kryo. Nie nis on ze sob take adnych skojarze natury symbolicznej. Osobnym problemem jest znaczenie przekazu Teofilakta. Realno informacji o pokojowym nastawieniu Sklawenw o braku znajomoci elaza, nieznajomoci broni i pokojowym usposobieniu budzi wtpliwoci. Jednoczenie wzmianka ta staa si jedn z gwnych podstaw konstruowania w literaturze obrazu pradawnej sowiaskiej sielanki144. Bardzo podobna sytuacja jak wyej opisana wystpia take w przypadku wzmianki o jednym ze sowiaskich wodzw Pirogocie. Teofilakt Simokatta w swym dziele Historia wspomina o walkach Bizantyczykw ze Sklawenami, prowadzonych przez cesarskiego brata, stratega Piotra okoo 595 roku nad dolnym Dunajem. Dowdc Sowian by Pirogost, okrelony przez Teofilakta mianem fylarcha. Dokadnie okrela si go jako przywdc tej gromady barbarzycw 145. Kilka zda
143 Co interesujce, termin taksiarcha zosta powtrzony przez Anastazego Bibliotekarza IX-wiecznego tumacza dziea Teofanesa. Przekadajc je na acin, mia chyba problem z tym fragmentem, gdy sowo etnarcha odda przez aciskie princeps, natomiast taksiarchw pozostawi bez tumaczenia. Theophanis Chronographia. Vol. 2: Anastasii Bibliothecari Historia Eclesiastica. CSHB. Bonnae 1841, s. 124. 144 P. BORO: Gminowadztwo i sowiaska sielanka wedug sowianofilw. Obraz wiecw plemiennych w historiografii wieku XIX. In: Historie-Historica, Sbornik praci filozofick Univerzity fakulty Ostravsk. T. 8. Ostrava 2000. 145 TEOFILAKT SIMOKATTA: Historia, IV, 8, CSHB s. 277, Testimonia 63, s. 275.

~ 52 ~

dalej tene Pirogost nazwany zosta mianem taksiarchy dowdcy oddziau i to dowdcy raczej redniego szczebla. Dziwi moe uycie terminu fylarcha do rzadko stosowanego w grece tamtego czasu, a oznaczajcego naczelnika fyle, czyli plemienia146. Teofanes Wyznawca, wykorzystujcy tekst Teofilakta, zastosowa w stosunku do Pirogosta inny termin egzarcha147. Zamiana ta jak si zdaje nie posiada jakiego konkretnego uzasadnienia. wiadczya jednak na pewno o tym, e analizowane tytuy etnarchy, egzarchy, archonta czy fylarchy nie miay jakich cile okrelonych konotacji, przyporzdkowujcych je konkretnym wadcom. Uywano ich zapewne wedug woli piszcego, okrelajc w ten sposb wadcw barbarzyskich Sowian, bez wnikania w zakres i znaczenie ich wadzy. Widoczne jest to na przykad w ywocie w. Baeja spisanym okoo 940 roku, gdzie znajdujemy opowie o pielgrzymce witego do Rzymu. Podczas drogi zosta on podstpem przez towarzysza podry, jakiego starego mnicha sprzedany Bugarom w niewol. Tam szczliwie go uwolniono, a nastpnie przedstawiono jako godnego uwagi archontom Scytw (czyli Bugarw). Z pewnoci byli to reprezentanci bugarskich elit wadzy, gdy przebywa z nimi miejscowy biskup (moliwe, e to przedstawiciel misji aciskiej w Bugarii). Kilka zda dalej ci sami ludzi nazwani zostali etnarchami, a ich wadca przedstawiony jako archont z aski Boga148. Okrelenia wadcw i przedstawicieli elity wadzy stosowano zatem zamiennie, a ich znaczenie nie byo jednoznaczne. Daje si wszake zauway tendencj do ucierania si regu uywania pewnych terminw. Od IX wieku widzimy waciwie ograniczenie si do terminu archont. Zdecydowanie inaczej wyglda problem funkcjonowania wrd Sowian na Bakanach bizantyskich tytuw urzdniczych. Na styku kultury sowiaskiej i bizantyskiej bardzo czste dochodzio do przyjmowania przez wadcw Sowian bizantyskich tytuw, godnoci i nazw urzdniczych. Dzieje si tak ze wszystkimi zwierzchnikami Sowian, ktrzy zostaj podporzdkowani Cesarstwu. Czsto nadanie godnoci greckiej powizane byo z prb przycignicia na sw stron jakiego wadcy. Tak zapewne byo z Michaem Wiszesawicem,
146 Rzadkie stosowanie terminu fylarcha w grece tamtego czasu widoczne jest przy przeszukiwaniu tekstw greckich ju zamieszczonych w Thesaurus Linguae Graeacae. Ostateczny wniosek o stosowaniu tego sowa bdzie mona sformuowa dopiero po ujciu w tym zbiorze caoci lub chocia wikszoci tekstw bizantyskich. 147 TEOPHANES: Chronografia, s. 274 n.; Testimonia 103, s. 48. 148 Vita Sanctii Blasii, cap. 8. Testimonia 106, s. 332 n. GIBI, T. 5, s. 5. Wedug W. Swobody (Testimonia 106) owi archontowie etnarchowie to starszyzna plemienna. Wtpliwoci budzi jedynie to, czy bya to starszyzna prabugarska czy sowiaska. F. DVORNIK: Quelques donns sur les Slaves extraites du tome IV Novembris des Acta Sanctorum. Byzantinoslavica, T. 1: 1929, s. 37 n.

~ 53 ~

ktry otrzyma tytuy prokonsula i patrikiosa149. Podobnie wynagradzano utracon wadz. Przechodzcy na stron romajsk czonkowie bugarskiej rodziny panujcej czsto otrzymywali greckie godnoci. Dugie oddziaywanie administracji i kultury bizantyskiej nie spowodowao jednak przenikania godnoci bizantyskich do Sowian. Owszem, znali oni nazwy nadawane przez Romajw rzdcom czy namiestnikom prowincji, nie uywali ich jednak szczeglnie czsto we wasnej tytulaturze. Za przykad niech posuy tytu toparchy, wystpujcy ju w staroytnoci, szeroko rozpowszechniony w Bizancjum od XI wieku150. Okrelano tak zarzdcw prowincji, gubernatorw, a szczeglnie wadcw niewielkich utworw politycznych funkcjonujacych w granicach cesarstwa151. W tekcie Kekeumenosa Strategicon nazwani tak zostali rzdzcy u Sowian Piotr Deljan, Stefan Wojsaw i Dobronia152. Ioannes Skylitzes za okrela tym mianem monych bugarskich czasw Samuela czy naczelnikw twierdz153. Termin ten znany by take Popowi Duklaninowi, nazywajcemu tak rzdc Dracza154. Tytu toparchy nie zosta jednak przyjty przez Sowian i nigdzie nie widzimy aby sta si ich tytuem wasnym. Czy zadecydoway o tym zbyt niska ranga, czy inne czynniki? trudno to okreli.
149 DAI, cap. 33. 150 Do najlepiej znanych osb z tym tytuem naley toparcha Edessy Abgar, wedug legendy zapisanej przez Euzebiusza z Cezarei, uleczony przez apostoa Tomasza z trdu. 151 Dyskusja o znaczeniu tego sowa toczya si do dugo. Por. J. : . 1956, s. 95 n.; . -: XIXIII . 1964, s. 116; C. : . 1969, s. 42 n. 152 Cecaumeni Strategicon, s. 27 n. i 76 n. 153 Kedrenos Skylitzes, T. 2, s. 447 i 467. 154 Pop, cap. 38. Por. J. : 10. 11. . 1964.

~ 54 ~

Rozdzia drugi

Tytu podstawowy i powszechny: knia kne ksidz ksi

Ten jeden tytu, rnie zapisywany czy wymawiany w poszczeglnych jzykach, naley do najszerzej rozpowszechnionych okrele oznaczajcych wadc. Uywaj go wszyscy Sowianie, cho moe mie dzi inne ju ni pierwotne znaczenie. We wspczesnym jzyku polskim tytu ksi oznacza monarch pastwa niebdcego krlestwem lub wadc jakiego terytorium w ramach monarchii, podlegego krlowi lub cesarzowi. Ksicia od krla rni zatem odbycie koronacji. W tekstach aciskich odpowiednikiem sowa ksi (kne etc.) jest zwykle termin dux. Sowo to, wywodzce si z antycznej aciny, przeszo do dalek ewolucj znaczeniow. W staroytnoci oznaczao wodza, dowdc armii. Pochodzi od czasownika ducere, znaczcego cign, prowadzi, dowodzi, rozkazywa. Termin ten w czasach antycznych stosowany by rwnie dla nazwania wodzw barbarzyskich plemion. Jak pisze Tacyt: Krla na podstawie szlachetnoci wodza na podstawie mstwa wybieraj. Wadza przecie krlw nie jest swobodna i bez granic, wodzowie przykadem raczej i szacunkiem osobistej cnoty, nieli rozkazem w bitwach przywodz1. Tacyt w swym opisie plemion germaskich stosowa jednak zamiennie sowa dux
1 TACYT: Germania, cap. 7: Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita aut libera potestas, et duces exemplo potius quam imperio, si prompti, si conspicui, si ante aciem agant, admiratione praesunt.

~ 55 ~

i princeps. Pisze na przykad o walce, w ktrej principes pro victoria pugnant, comites pro principe2. Tekst Tacyta jest tu tylko przykadem powszechnego w staroytnoci okrelania naczelnikw wojskowych barbarzyskich plemion duksami. Od krlw odrniao ich wanie urodzenie. Krlem (rex) naleao si urodzi, wodzem (dux) mona byo zosta wybranym. Poniewa w pierwszych wiekach redniowiecza w wiecie aciskim dominoway plemiona germaskie z yw tradycj rodow wadzy krlewskiej, przyjo si, e wadc okrelano mianem rex, natomiast rni podlegli mu wodzowie czy te krlowie mniejszej rangi obdarzeni byli mianem dux. Tak na przykad Pepin May przed detronizacj ostatniego Merowinga i koronacj krlewsk okrelany by jako dux. Pniej, w cesarstwie Karolingw tytuem przypisywano wodzom plemion niefrankoskich, np. Alemanw, Bawarw czy Akwitanw3. Tytu dux przeksztaci si w tytu dziedzicznych wadcw plemiennych, pniej wadcw terytorialnych. W jzykach europejskich aciski dux zadomowi si na dobre. Wywodz si od niego okrelenia w wielu jzykach, midzy innymi angielskim duke, francuskim duc, woskim duca, doge. Inaczej nieco uksztatowao si to w jzyku niemieckim, w ktrym istniej trzy okrelenia Herzog, Frst i Prinz. To drugie powstao jednak na bazie aciskiego princeps. Wpywy niemieckie na terenie Czech doprowadziy do stopienia si w jeden dwu dawnych sowiaskich terminw knie i vvoda. Przy znaku rwnoci pomidzy tytuem herzog-dux i tumaczeniu herzog na vvoda w pewnym momencie doszo do poczenia obu tytuw4. Termin dux w stosunku do wadcw sowiaskich uywany by nad wyraz czsto. Sabo polityczna wielu sowiaskich organizmw politycznych oraz czste podporzdkowanie innym wadcom sprzyjay okrelaniu miejscowych panujcych terminem dux. Tam, gdzie pisarz mia wtpliwoci, jakim terminem okreli danego wadc, a tytu rex wydawa si zapewne tytuem na wyrost, uywano terminu dux. Prawdopodobnie dlatego te przy dominacji u Sowian wadcw o lokalnym przede wszystkim znaczeniu doszo do utosamienia aciskiego terminu dux ze sowiaskim podstawowym tytuem wadcy, jakim by kne knia.

2 E. KONIK: Tytulatura wadcw europejskiego Barbaricum w wietle antycznych rde od I w. p.n.e. do IV w. n.e. W: Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 929. Antiquitas, nr 13. Wrocaw 1987, s. 2536. 3 EINHARD: Vita, cap. 3, 5, 6, 11. 4 A. BOGUCKI: Ksi i wojewoda. Tytulatura niekoronowanych wadcw czeskich i polskich. PH, T. 89: 1998, z. 4, s. 551571.

~ 56 ~

Pochodzenie sowa i przemiany znaczenia

Sowo knz pierwotnie zapewne okrelajce u wszystkich Sowian wadc, to znaczenie utrzymao tylko u niektrych ludw5. Obecnie istnieje wiele znacze tego terminu. W jzykach poudniowosowiaskich oznacza on bardzo czsto wiejskiego starost. Przykadowo sotys bugarski to , ale w jzyku bugarskim wystpuje rwnie sowo oznaczajce wadc. Zapewne jednak ta druga forma zostaa wtrnie przejta w czasach nowoytnych od Rosjan6. W jzyku soweskim knz oznacza sotysa, cho take hrabi, podobnie jak w serbsko-chorwackim uywanym w Dalmacji. W polskim, sowackim, kaszubskim i czeskim kne i ksidz zaczy w pewnym momencie oznacza ksiy osoby duchowne. W grnouyckim knjez to pan, a w drugim znaczeniu duchowny. Natomiast w dolnouyckim sowo to oznacza wycznie pana, waciciela ziemskiego7. Nieomal wszystkie jzyki zachodniosowiaskie wytworzyy znaczenie duchowny8. W jzykach poudniowosowiaskich termin kne nabra znaczenia pan, ewentualnie stosowano go do okrelenia mniej lub bardziej dostojnych person hrabia, sotys. Tylko w jzykach wschodniosowiaskich termin ten utrzyma si przy wadcy. Osobnym problemem jest stosowanie tego sowa na oznaczenie sotysa we wsiach lokowanych na prawie wooskim na Rusi moe to osadnicy z poudnia przynieli tamtejszy zwyczaj9. Jzykoznawcy do zgodnie twierdz, e wyraz knia zapoyczony zosta z pragermaskiego kunigaz. W jzykach germaskich istnia wyraz odpowiadajcy aciskiemu genus i sowiaskiemu rd kuni. Przez dodanie przyrostka ing utworzono kuning w znaczeniu najpierw potomka rodu, potem gwnego przedstawiciela, wreszcie jego naczelnika10. W tym znaczeniu przej mieli to sowo Sowianie. Termin ten musia mie rzeczywicie ogromn si oddziaywania, skoro rozpowszechni si nie tylko u Sowian, ale take u Finw (kuningas krl) oraz wrd ludw batyjskich (litewskie kuningas). O ile jednak u Finw i Batw sowo to zachowao si w brzmieniu wrcz
5 Por. zestawienie znacze w . . . . 1999, T. 1, s. 775 n. 6 . T. 2 ( ). . . . 1979, s. 495 kne, s. 499 knia. 7 . ac ecec o. . O.M. TPYAE. T. 13. Moca 1987, s. 200 n. 8 H. UASZYN: Polskie ksidz w wiekach rednich. B: . 1937, s. 378. 9 G. JAWOR: Osady prawa wooskiego i ich mieszkacy na Rusi Czerwonej w pnym redniowieczu. Lublin 2004, s. 128 n. 10 J. O: Ksidz i jego krewniacy. Jzyk Polski, T. 6: 1921, s. 146.

~ 57 ~

pierwotnym, o tyle wrd ludw sowiaskich zostao mocno przeksztacone od czasw zapoyczenia. Droga tego przeksztacenia miaa przebiega nastpujco: kuning kng kng kndz. Dodatkowo w polszczynie sowo to ulego dalszym przemianom. Zaniky jery, nastpia zmiana nagosowego k- w k-, w efekcie czego powstao sowo ksidz. Zmian w tej pragermaskiej poyczce byo zatem sporo. Jako cezury czasowe mona tu oglnie wskaza wiek IX, kiedy istniaa ju forma (ywoty w. Konstantyna i Metodego, cho znamy je z XII-wiecznych rkopisw), oraz koniec wieku XIII, kiedy sowo xandz zapisano w Kronice Wielkopolskiej11. Podstawowe natomiast zmiany musiay dokona si jeszcze przed rozejciem si Sowian w VVI w. n.e., lub, jak chc jzykoznawcy, wskazujc tu jako wyznacznik chronologiczny tzw. trzeci palatylizacj, ktra miaa zaj w VIVII stuleciu. Wspczesnymi formami wywodzcymi si od kuningaz s w jzykach germaskich: holenderski koning, angielski king, niemiecki Knig (albo Koenig), islandzki konungur albo kngur, norweski i duski kong albo konge, szwedzki: kung albo konung, w jzyku wysp Faroe kngur, a take w jzykach niegermaskich: fiski i estoski kuningas, otewski kungs (pan) oraz ni (krl), litewski kunigaiktis (knia, dawna forma kunigas) sowiaskie knez, knia, ksi, ksidz, laposki (saami) gonagas albo konagas, tatarski kenz i perski kiAn. Z tego zestawienia wynika, e najdalej idcych przeksztace tego sowa dokonali Sowianie. Gdyby przyj, e stopie przeksztacenia sowa jest wprost proporcjonalny do upywu czasu, jaki min od jego zapoyczenia, naleaoby uzna, e Sowianie przejli je najdawniej. Ta obserwacja nie ma, oczywicie, adnego oparcia naukowego, jest tylko oglnym spostrzeeniem. Jednoczenie trzeba stwierdzi, e u tych z wymienionych wyej ludw, ktre nale do rodziny indoeuropejskiej, nie wystpuje inne sowo, ktre u reszty Indoeuropejczykw oznacza krla, a mianowicie rix rex (rex w acinie, rjan w sanskrycie czy r w jzyku irlandzkim). Czy wobec tego jest to zapoyczenie z pragermaskiego, czy moe szerzej stosowany odpowiednik sowa rex? Poza opiniami jzykoznawcw o pragermaskim zapoyczeniu nie znamy innych hipotez, cho moe naleaoby zastanowi si, czy nie jest to sowo o rdach indoeuropejskich. Trudno jednak okreli czas tego zapoyczenia i miejsce, gdzie do tego doszo. Wskazuje si czsto na moliwo przejcia tego tytuu od Gotw. Dugotrwae ssiedztwo na terenie Ukrainy, jeszcze przed wielk wdrwk Sowian, mogo przyczyni si do rozprzestrzeniania tytuu wadcy. Istotnym mankamentem tej hipotezy jest brak tego terminu w znanych nam zabytkach jzyka goc 11 Najstarsze konteksty wystpienia sowa knia przedstawia Slovnik jazyka staroslovnskho. T. 2. Praha 1973, s. 94 n.; oap pyccoo a XIXVI . . .. . T. 7. Moca 1980, s. 203 n.

~ 58 ~

kiego. Nie wystpuje w dokonanym w IV wieku przekadzie Biblii przez Wulfil. Terminem okrelajcym wadc by tam thiudans, pochodzcy od thiuda lud, nard. Zosta tam uyty w znaczeniu cesarz oraz krl. Regularnie sowo stosowane byo jako iudans Israelis. Wystpio te sowo reiks12. Przetumaczono tak na przykad termin archont uyty w Ewangelii Mateusza (9,18 i 9,23), ukasza (18,18), a take Jana (12,31 i 16,11)13. Nie pojawio si natomiast w ogle sowa kuning, aczkolwiek termin kuni w sensie rd, plemi tame wystpuje. Hipoteza o przyjciu terminu kuning od Gotw nie ma zatem adnych podstaw. Nie wiadomo nic o tym, eby Goci tego sowa uywali. Pojawiy si wobec tego prby wytumaczenia, e u Gotw sowo to oznaczao naczelnika rodu, jako takie nie zostao zapisane, a dopiero pniej stao si nazw wadcy14. Trudno jednak przypuszcza, aby sowo okrelajce naczelnika rodu zostao przejte w tym znaczeniu przez Sowian od Gotw, nastpnie przeszo tak sam ewolucj znaczeniow jak u ludw germaskich, batyjskich i fiskich. Mielibymy do czynienia z kilkoma identycznymi, niezalenymi drogami ewolucji znaczenia sowa. Wobec niewielkiego prawdopodobiestwa takiej sytuacji koncepcj poyczki gockiej wypada jednak odrzuci. Pomimo oczywistego nieprawdopodobiestwa gockiego zapoyczenia, jzykoznawcy wci wskazuj na ten lud. Okrelaj nawet czas, kiedy to nastpio. Zdaniem Adolfa Stender-Petersena i Valentina Kiparskiego poyczka ta pochodzi sprzed 150200 roku naszej ery15. Aleksander Brckner wskazuje na zapoyczenie niemieckie, bez okrelenia, od ktrych Niemcw16. Samuel H. Cross wyprowadza je z jzyka zachodniogermaskiego z czasw od VI w. n.e. Zdaniem Leszka Moszyskiego wyraz kn cakowicie wypar sowiaski apelatyw i sta si podstawowym wyrazem okrelajcym sowiaskiego wadc. Niestety, nie ma moliwoci wskazania, jaki by to prasowiaski rzeczownik (o ile w ogle istnia)17. Rzeczownik kn jeszcze w jzyku staro-cerkiewno-sowiaskim nabra znaczenia oglnego wadca nie tylko w sensie politycznym. Jako przykad mona wskaza uycie go w najdawniejszym znanym sowiaskim tumaczeniu Biblii w zestawieniach: knez biesw, knez
12 H. WOLFRAM: Intitulatio I. Lateinische Knigs- und Frstentitel bis zum Ende des achten Jahrhunderts. In: Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung. Bd. 21. Wien 1967, s. 39 n. 13 Die gotische Bibel. Hrsg. W. STREITBERG. Teil 1: Der gotische Text und seine griechische Vorlage. Heidelberg 1919. Przykady uycia tych terminw w Biblii Wulfili zestawia W. STREITBERG: Gotisch Griechisch Deutsches Wrterbuch. Heidelberg 1910, reiks s. 110, thiudan s. 148. 14 J. O: Ksidz..., s. 146. 15 A. STENDER-PETERSEN: Slavisch-germanische Lehnwortkunde. Gteborg 1927, s. 196 n.; V. KIPARSKY: Die Gemeinslavischen Lehnwrter aus dem Germanischen. Helsinki 1934, s. 181. 16 A. BRCKNER: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw 1927, s. 277. 17 L. MOSZYSKI: Staro-cerkiewno-sowiaskie apelatywy, s. 47.

~ 59 ~

faryzeuszy, knez miasta18. W jzyku starosowiaskim, w ktrym spisano cztery ewangelie, znane dzi z tzw. Kodeksu Zografskiego, termin knia jest najczciej odpowiednikiem greckiego sowa archont19. Rnorodno kontekstw, w ktrych termin ten zosta uyty, wiadczyaby o jego wieloznacznoci. Nie byo to okrelenie tylko panujcego najwyszego wadcy, ale rwnie pana, wadcy w ogle. Termin ten zatem ju na przeomie X/XI wieku, gdy spisano cztery ewangelie w Kodeksie, a zapewne take wczeniej, gdy w drugiej poowie IX wieku zostay przetumaczone, sta si synonimem pana, zwierzchnika. Std zapewne wynika uycie go w jzykach serbskich czy poabskich jako pan. Kanut Laward tumaczy si swemu stryjowi, krlowi Danii Nielsowi z zarzutw: [...] powprowadzae jakie nowoci wbrew obyczajom kraju i w Slawii na przekr mnie i memu krlestwu bezprawnie uzurpujesz sobie tytu krla20. Wedug swego hagiografa odpowiada: nie poczuwam si do winy przyswojenia tytuu krlewskiego, albowiem w ziemi sowiaskiej nigdy krla nie byo, wreszcie zostajcy pod moim rzdem Sowianie nie nazywali mnie krlem. Wedug swego zwyczaju mianuj oni kad powan osob kneziem co znaczy tyle co pan. To sowo za Duczycy bdnie tumacz, uwaajc za rwnoznaczne z krlem21. Wypowied t przeanalizujemy przy okazji rozwaa o tytule krlewskim, tu jedynie odnotujmy twierdzenie, e kne znaczy tyle co pan, dominus, Herr. W tym samym mniej wicej czasie na drugim kracu Sowiaszczyzny spisano zarzuty, ktre mia rzekomo przedstawi brat legendarnego Ruryka Oleg, wadcom Kijowa Askoldowi i Dirowi: [...] wy nie jestecie kniaziami, ani z rodu kniaziowego22. Nie wnikamy w wiarygodno tej relacji. Zarzuty musiay by zrozumiae dla ludzi, ktrym przyszo czyta czy sucha Powieci minionych lat. Zarzut, e wadcy Kijowa nie przysuguje tytu knia, byby niezrozumiay w wietle tego, co powiedzia Kanut Laward. Rozumieli go natomiast Rusini yjcy w tym samym czasie. Termin knia mia wic inne znaczenia na tych przeciwlegych kracach krajw sowiaskich. Nie wiemy tylko, czy pierwotne znaczenie tytuu kniaziowskiego dotyczyo jedynie najwyszych rzdzcych i utrzymano je na
18 Slovnik jazyka, s. 94. 19 V. JAGI: Studien ber das altslovenische-galgolitische Zographos Evengelium. Archiv fr Slavische Philologie, Bd. 2: 1877, s. 201269. 20 Vita altera Kanuti ducis. MGH Scriptores, Vol. 29. Hannoverae 1892, s. 14. 21 regis usurpati nominis reus non teneor; Sclavia enim nec regem habuit, nec mihi comissa me regem vocavit. Usuali quidem locucione causa dignitatis vel reverencie knese quemlibet vocare consuevit, hoc est dominus. Ibidem. W innym, pniejszym anonimowym ywocie Annonymi Historia s.Canuti ducis, wydanym przez Jakoba Langebeka w Scriptores rerum Danicarum medii aevii (T. 2. Copenhagen 1773, s. 241) znajdujemy nieco inn wersj: Nec Slavi me regem appellant sed usuali vocabulo chnese id est dominum seu herrum vocant. Cytat za: W. BOGUSAWSKI: Dzieje Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej do poowy XIII w. Pozna 1892, T. 3, s. 555, przyp. 9. 22 PVL rok 6390(882).

~ 60 ~

Rusi, a gdzie indziej doszo do swoistej dewaluacji tytuu, czy te odwrotnie na Rusi tytu kniazia zaczto w pewnym momencie stosowa tylko do wadcw. Ewolucja terminu knia ma jednak metryk do wczesn. Jego rnorodno znaczeniow stwierdzi ju trzeba na przeomie XI/XII wieku, co sugeruje, e przemiany musiay si dokona wczeniej. Do najwikszych zmian w sowie knia doszo na polskim obszarze jzykowym. Pierwsza zmiana dotyczya przejcia k- na k- powsta miao sowo kondz. Jak pisze Jan o, wymiana ta jest niewtpliwa, jakkolwiek niejasna23. Podaje kilka przykadw wyrazw, w ktrych ta zmiana nie zasza, np. knieja. Podobna zmiana dotkna jednak inny wyraz, a mianowicie kniga ksiga. Forma ksidz czy ksiga waciwe s tylko jzykowi polskiemu. Inne jzyki zachodniosowiaskie, nie wspominajc o wschodnio- czy poudniowosowiaskich pozostay przy starej formie. Przemiana k- w k- w wyrazie knia musiaa dokona si przed drug poow XIII lub XIV wieku. Grn cezur wyznaczaj tu zapisane wwczas nazwy pochodne od ksidz, a przede wszystkim zapis Kroniki Wielkopolskiej, w ktrej sowa tego uyto dla nazwania panujcego. W polskich tekstach sowo ksidz pojawia si od XIII a do XVI stulecia, i oznaczao wadc, ale te i pana. W Legendzie o w. Aleksym sudzy szukaj swojego ksidza, czyli pana. W tzw. drugiej pieni Sandomierzanina, tekcie z koca XV wieku odnalezionym przez Wacawa Maciejowskiego, o Bolesawie Wstydliwym napisano: ksidz Bolesaw24. W polskim przekadzie statutw Kazimierza Wielkiego wykonanym przed 1449 rokiem przez witosawa z Wojcieszyna, kustosza kolegiaty w. Jana w Warszawie, czyli tzw. kodeksie witosaww znajduje si tekst umowy midzy najaniejszym ksidzem panem Kazimirem polskim z boej mioci krolem etc. patronem naszym z jenej a midzy ksidzem Bodzt bratem naszym namilejszym biskupem krakowskim, strony z drugiej. Dalej te czytamy o ksidzu biskupie, cho okrelenia ksidz krl ju nie znajdujemy25. Okrelenie tu ksidzem zarwno krla, jak i biskupa wskazuje na grzecznociow form tego tytuu. Nie by on zarezerwowany tylko dla panujcych, mona nim byo nazwa biskupa, ale te okreli tak krla, ktrego godno przewysza zwykego ksicia. W Sowniku acisko-polskim Bartomieja z Bydgoszczy wydanym w 1532 roku znajdujemy jedno tumaczenie sowa
23 J. O: Ksidz i jego krewniacy, s. 147. 24 Literatura staropolska. Wybr tekstw. T. 1: Poezja. Wybr i oprac. R. MAZURKIEWICZ, P. BOREK. Krakw 2006, s. 137140. 25 Kodeks witosaww transkrypcja. Elektroniczny korpus cigych tekstw staropolskich do 1500 roku. Instytut Jzyka Polskiego PAN. http://www.ijp-pan.krakow.pl/polski/polski/00/01/teksty.php.

~ 61 ~

dux, a mianowicie ksycz26. Take Maciej Stryjkowski pisze o Moskwie jako wielkich ksidzow stolicy. W jego kronice uyte zreszt zostay dwie formy tego sowa ksidz i ksi. Jako przykad podajmy tytulatur Zygmunta Kiejstutowicza: ksi starodubskie [] wielki ksidz litewski, ruski, mudzki27. Jednak ju w latach szedziesitych tego stulecia, Jan Mczyski, ucze Filipa Melanchtona, przy sowie dux da ju tylko tumaczenie ksi28. To druga istotna zmiana, ktra zasza w wartoci i formie dawnego sowa kne. Wyraz ksidz, uywany jeszcze w XVI wieku dla nazwania wadcy, zacz by stosowany tylko w stosunku do osb duchownych. Wadc za nazywano znan nam dzi wspczenie form ksi. Jzykoznawcy rekonstruuj to przejcie ksidz ksi, podobnie jak w wyrazach chop chopi czy dziewka dziewcz. Chodzi o opozycj stary/mody czy duy/may. Ksi miaby oznacza pocztkowo syna ksidza oczywicie wadcy, nie duchownego. Teza ta nie jest jednak w aden sposb udokumentowana materiaem rdowym. Wypadnie nam jeszcze do niej dalej wrci. W drugiej poowie XVI wieku termin ksidz zapewne zmieni ostatecznie swe znaczenie. Ewolucja wartoci trwaa bardzo dugo. Dowodem funkcjonowania obok siebie dwu form tego samego sowa o zblionym znaczeniu moe by tekst psalmw. W XIV-wiecznym Psaterzu floriaskim znajdujemy ciekawe uycie form zwizanych z interesujcym nas wyrazem. Moliwo konfrontacji z tekstem aciskim Wulgaty, z ktrej dokonano przekadu, czyni ten fragment nad wyraz instruktywnym. Mowa tu o psalmie 104 (w. 2022), w ktrym w przekadzie w. Hieronima czytamy: misit rex et solvit eum princeps populorum et dimisit illum posuit eum dominum domus suae et principem in omni possessione sua ut erudiret principes eius secundum voluntatem suam et senes eius sapientiam doceret. Tymczasem w Psaterzu floriaskim znalaz si nastpujcy tekst: Posa krl i rozwiza ji, ksi ludzskie i puci ji Postawi jej panem domu swego i ksidzem wszego byda swego By nauczy ksita jego jako sam siebie a stare mdroci uczy.
26 Sownik acisko-polski Bartomieja z Bydgoszczy. Podug rkopisu z roku 1532. Wyd. B. ERZEPKI. Pozna 1900, s. 33. 27 M. STRYJKOWSKI: O pocztkach, wywodach, dzielnociach, sprawach rycerskich i domowych sawnego narodu litewskiego, emojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od adnego ani kuszone, ani opisane, z natchnienia Boego a uprzejmie pilnego dowiadczenia. Wyd. J. RADZISZEWSKA. Warszawa 1978, s. 403. 28 Peny wykaz sytuacji wystpowania w XVI-wiecznej polszczynie sw ksidz, knia i ksi zestawiaj: Sownik polszczyzny XVI wieku. T. 10. Red. M.R. MAYENOWA. Wrocaw 1976, s. 430 n.; Sownik staropolski. Red. S. URBACZYK. Wrocaw 1960, T. 3, s. 421 n.

~ 62 ~

Wyrazy rex i dominus przetumaczone zostay wprost, tak jak rozumiemy je dzisiaj krl i pan. Dla wyrazu princeps tumacz znalaz a trzy formy. Princeps populorum to w rodzaju nijakim ksi ludzskie, podobnie principes to ksita. Jednak w tumaczeniu princeps in omni possessione sua, czyli wadca, rzdca swego majtku, pojawia si ju sowo ksidz. Uwidocznia si przemiana znaczenia poszczeglnych form pokrewnych (derywatw). Dla okrelenia princeps populorum wadca ludzi, tumacz zastosowa now form ksi. Bydem (w znaczeniu majtkiem, nie bydem dosownie) wada ksidz. Liczba mnoga od rodzaju zarwno mskiego dawnego i nijakiego nowego bya zapewne ta sama ksita, cho skdind znamy i form ksidzowie. W krtkim fragmencie psalmu, odnajdujemy wiadectwo przemian nazwy wadcy. Zapewne pierwotne okrelenie ksidz oznaczao w ogle wadc pana, pniej jednak doszo do przemian w znaczeniach i ewolucji form. Osobnym problemem zwizanym z funkcjonowaniem terminu kne w jzyku polskim jest kwestia okolicznoci przeniesienia nazwy wadcy na duchownych. W literaturze zblionej do krgw kocielnych do ywe byo przekonanie o nadaniu tytuu ksicego przez Bolesawa Chrobrego29. U rde takiego pogldu ley fragment opowiadania o Bolesawie Chrobrym z kroniki Galla Anonima, brzmicy nastpujco: Episcopos quippe suosque capellanos in tanta veneratione retinebat, quod eis astantibus sedere non praesumebat, nec eos aliter quam dominos appellabat30. Tytu dominus pan, w staropolskim brzmieniu ksidz posiadby zatem odleg, sigajc pocztkw XI stulecia metryk, a za prawem do jego uywania staby autorytet wielkiego krla. Pogldu tego nie da si jednak utrzyma, a dowodw przeciw takiej interpretacji tego fragmentu opowiadania Galla Anonima mona wskaza kilka. Przeczy temu choby fakt, e nie tylko w Polsce doszo do przeniesienia nazwy wadcy na duchownych. Stao si to rwnie wrd innych narodw zaliczanych do Sowian Zachodnich. Jeeli dua cz polskiej terminologii kocielnej jest pochodzenia czeskiego, mona przypuszcza, e tak moe by te w tym przypadku31. Naley wskaza na zwyczaj okrelania w tekstach aciskich biskupw mianem dominus episcopus, ktre dzi przetumaczylibymy jako pan biskup, ale w okresie redniowiecza zapewne przekadano jako ksidz
29 A. JANKOWSKI: Tytu i nazwa ksidz. Wocawek 1937; take Ateneum Kapaskie 1937, z. 3, s. 224244; IDEM: Jeszcze o tytule i nazwie ksidz. Wocawek 1937; Odbitka z: Ateneum Kapaskiego, R. 23: 1937, T. 39. Ks. A. Jankowski w drugim tekcie odpowiada na zarzuty H. UASZYNA: Polskie ksidz w wiekach rednich 30 Gall I, 9. 31 H. UASZYN: Polskie ksidz w wiekach rednich..., s. 376 n. Za niewaciwy uzna naley pogld, e zwyczaj tytuowania duchownych sowem knez wprowadzili Cyryl i Metody na Morawach w IX wieku. Por. A. BOGUCKI: Ksi i wojewoda, s. 571. Przeczy temu pogldowi brak jakichkolwiek ladw takiej tytulatury duchownych w kocioach czerpicych z dziedzictwa cyrylometodejskiego, a wic bugarskim, macedoskim i ruskim.

~ 63 ~

biskup czy knez biskop32. Szersze, rzec by mona grzecznociowe, znaczenie terminw knez i ksidz zdominowao znaczenie wadca, ju choby z uwagi jednak na czstsze uycie. Jeszcze jednym argumentem wiadczcym przeciw twierdzeniu o nadaniu tytuu ksicego duchownym przez Bolesawa Chrobrego, jest samo opowiadanie Galla Anonima o Bolesawie Chrobrym, majce charakter swoistego panegiryku, stworzonego w celu ukazania niegdysiejszej wietnoci wzoru dla obecnego panowania. Podobna ewolucja wartoci i formy analizowanego terminu zasza w jzyku czeskim. W porwnaniu z jzykiem polskim nastpiy w nim te same przemiany, z wyjtkiem oczywicie przejcia k- na k-. W kronice Dalimila wikszoci wadcw przydany zosta tytu knez. Tytuowani tak byli wszyscy, rodzimi i obcy panujcy. Tytu ten pojawi si take w odniesieniu do osb duchownych. Do rzadko natomiast wystpowaa tam forma kniee tylko przy panujcych i ich rodzinach. Uywana bya w dwu znaczeniach nastpca tronu, mody ksi oraz ksi. Pierwsze znaczenie, czyli wystpienie formy knie w odniesieniu do nastpcy tronu, ilustrowa moe fragment przemowy ksicia Sobiesawa: Rdce j velchu zbti, knz toho neda uiniti ka: Kter knie po pirozen vschod, kdy jeho zabij, mt jeho druh neurod. Ale kter knie volenie rod, toho kniecie smrt nemnoho kod. Neb nkte jich smrti daj, ti najviece, ji k tmu ku jmaj. Vzte, kdy volenm knzem kde me bti, toho kniete nikte nem zbaviti33. Wyraz ten pojawi si jednak te w znaczeniu wadca, wszak, przykadowo, u Dalimila czytamy: A kter s sich i onch nravv chce pdrti, tiem me bude (s) svch zeman drti a tiem kad knie sv est ztrat. A pro to k tob svch dt nechci dti34.
32 J. O: Ksidz, s. 148 tumaczy, e np. panem diecezji by biskup, parafii proboszcz, std dodanie ksidz w znaczeniu pan. Brak tylko dowodw na istnienie formy pan biskup, chyba e bdzie to tumaczenie aciskiego dominus episcopus. Wyraz ksia po raz pierwszy w znaczeniu kapani pojawi si w zapisce sdowej z 1417 roku. Formua knia biskup obecna bya natomiast na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego. 33 Nejstar esk rmovan kronika tak eenho Dalimila [dalej: DALIMIL]. Red. J. DAHELKA, K. HDEK, B. HAVRNEK. Praha 1988, cap. 65, 2938. 34 DALIMIL, cap. 68, 125128.

~ 64 ~

W tej kronice wyjtkowo czsto mona odnale liczb mnog knieata35. W czeskiej wersji kroniki Pulkavy wyraz knz wystpowa ju bardzo rzadko, przewaaa forma knie. I to ona w pitnastowiecznych tekstach czeskich dominowaa jako okrelenie wadcy. Wyraz knz sta si tytuem oznaczajcych duchownych. Podobn ewolucj jak sowo knz przeszed jego eski odpowiednik. W kronice Dalimila knieni wystpuje w dwojakim znaczeniu jako opatka i ksina. Sowo knieni pochodzi zatem od knz. Pniej natomiast wystpowa termin kniena pochodzcy od sowa knie. Podobnie w jzyku polskim tytu przeoonej eskiego klasztoru, opatki ksieni wywodzi si od wyrazu ksidz. Natomiast ju sowo ksina pochodzi od ksi. Moliwe, e w jzyku polskim sowo ksieni wystpowao w podwjnym znaczeniu, tak jak u Czechw. wiadectwem tego moe by jego uycie w tym sensie w Sielankach Szymona Zimorowica: mier, ksieni wszystkokrotna czy Kto coraz nowe stroje sprawia nocnej ksieni. W tym drugim przypadku nocna ksieni to ksiyc, czyli nocna pani. Nie mona odczytywa inaczej sowa ksieni ni ksina. Kazimierz Nitsch, uzupeniajcy wywody Jana osia dotyczce terminu krl, przywouje jako przykad mazowieck zapisk sdow z 1427 roku: jako ja ksieniej ogarza nie zaci36. Trudno podejrzewa przeorysz klasztoru o udzia w polowaniu z psami, domyla si zatem mona, e ow ksieni bya po prostu ktra ksina mazowiecka. Przejcie z formy ksidz, kne na ksi i knie na terenie Polski i Czech dokonao si ju w XIVXV wieku. Czy jednak faktycznie jak chc jzykoznawcy droga przejcia przebiegaa podobnie jak w wyrazach chop chopi, dziewczyna dziewcz, czyli czy mamy do czynienia z wytworzeniem najpierw nazwy dla syna ksidza (knezia), a nastpnie z przeniesieniem jej na samego wadc? Interesujcy materia porwnawczy przynosz teksty ruskie z XVIXVII wieku. Daleko odchodzimy tu od wczesnego redniowiecza, ale chodzi o pokazanie kontekstw uycia tytuw wadcw i drg ich ewolucji. Tytu kniaziowski na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego, bo stamtd pochodz nasze rda, uleg degradacji. Zarezerwowany by do tej pory dla Rurykowiczw, jednak wraz z ogromnym rozrostem tego rodu i upadkiem znaczenia politycznego jego warto zmniejszaa si. Stanisaw Grski w 1506 roku stwierdzi, e na Litwie ksit jest ogromna liczba, a e maj tak liczne potomstwo, e nie wystarcza im na ycie z majtkw, ktre kiedy byy wiksze. W stanie rycerskim umieszczeni nic nie znacz i tak jak inna szlachta su
35 Analiz terminu ksi w kronice Dalimila ostatnio przeprowadzi A. BOGUCKI: Ksi i wojewoda. Tytulatura niekoronowanych wadcw czeskich i polskich. PH, T. 89: 1998, z. 4, s. 553. 36 K. NITSCH: Genealogia ksiniczki. Jzyk Polski, T. 23: 1938, s. 3.
5 Kniaziowie...

~ 65 ~

wielkim ksitom jako wasale37. W literaturze pojawiy si rwnie gosy o przywaszczaniu sobie tytuu kniazia przez osoby nieuprawnione, co zapewne zdarzao si take, cho skala tego zjawiska wcale nie musiaa by dua. Jak pisa Aleksander Jabonowski: Woy tedy okrywa si jakby rojowiskiem kniaziw, osobliwie od czasu, gdy ze widrygie, siedzcym w ucku, ziemia ta traci r. 1452 ostatniego ksicia udzielnego. Kady wic, kto posiadajc rzeczywist moc i znaczenie, do wyrnienia si dystynkcyjnego zmierza, przybiera wietny tytu kniaziowski Ru bowiem nie zna innych nad ten tytuw38. Jabonowski nie bra jednak pod uwag rozrodzenia si rodzin kniaziowskich wywodzcych si z rodu Ruryka. Swoista dewaluacja tytuu kniaziowskiego uzyskaa jeszcze jeden mocny impuls. Wraz z intensywn kolonizacj woosk w XVI wieku na terenie Rusi, gdzie tytu kniaziowski ograniczony by tylko do czonkw rodu panujcego, mocno ju liczebnie rozbudowanego pojawiy si nowe zwyczaje jzykowe. Dotary tu wraz z osadnikami z poudnia, z Wooszczyzny, czyli dzisiejszej Rumunii i Modawii. Doszo do swego rodzaju degradacji terminu knia, szczeglnie na Rusi Czerwonej, gdzie tytu ten w osadach wooskich oznacza take sotysa. Z jednej strony zatem, tytu kniaziowski przynaleny by coraz liczniejszym potomkom Ruryka, o niewielkim majtku i znaczeniu, ale szumnym tytule, z drugiej za to samo sowo uywano w odniesieniu do chopstwa. Na Rusi w XVXVI wieku pojawi si take tytu kniae, jako dostojniejszy od kniazia. To zapewne podobna sytuacja do tej, jaka zasza w Polsce, gdzie tytu ksidz w odniesieniu do najgodniejszych zosta zastpiony przez rodzaj nijaki ksi. W tytuach wadcw pojawiy si nowe nazwy. Sowo ksi uywane byo w XVI wieku w rodzaju nijakim oraz mskim. Maciej Stryjkowski umieci zwroty: Janie owiecone a Miociwe ksi a take Miociwy ksi jakby obok siebie39. Przewaa jednak rodzaj nijaki np. ksi kijowskie, ksi litewskie. Obok Stryjkowski uywa te tytuu ksidz np. Kazimierz
37 Acta Tomiciana, T. 1, s. 15: Enim vero est in Lithuania ducum vulgarium numerus magnus, adeo multa sobole multiplicatus, ut possesiones plerisque illorum, que majoribus eorum ample fuerunt, egre ad vitam sustentandam suppetant. Ed ideo in ordine equestri positi sunt nullamque partem princiatus in Lithuania gerunt; sed eque imperio Mg-cis Lithuanie ut ceteri nobiles ac vasalli parent. 38 A. JABONOWSKI: Rewizya zamkw ziemi woyskiej..., s. LXIV. Z tez o przywaszczeniu sobie tytuu kniaziowskiego nie zgadza si Z.L. RADZIMISKI: O tosamoci tytuw knia i ksi w dawnej Rzeczypospolitej. Lww 1908, s. 8. Za Jzefem Wolffem (J. WOLFF: Kniaziowie litewsko-ruscy od koca czternastego wieku. Warszawa 1895) powtarza: Z czasem kniaziowie wydziedziczeni i liczni rozrodzeni podupadli; tytu spowszednia i powoli traci na uroku. 39 M. STRYJKOWSKI: O pocztkach, wywodach, dzielnociach, sprawach rycerskich i domowych sawnego narodu litewskiego, emojdzkiego i ruskiego Warszawa 1978, s. 35.

~ 66 ~

Jagielloczyk to ksidz litewski40. W tekcie Stryjkowskiego poszczeglne interesujce nas terminy stosowane s zamiennie, jakby cigle miay wiele znacze. Trzeba postawi znak rwnoci pomidzy kniaziem, ksiciem i ksidzem te sowa wzajemnie si zastpuj. Nie ograniczaj si take do konkretnych panujcych. Aleksander, wielki ksi litewski tytuowany jest tu kniaziem i wielkim kniaziem. W stosunku do wadcw moskiewskich Stryjkowski nie waha si uy polskiego okrelenia ksidz41. Mona zatem zaryzykowa stwierdzenie, e w czasach Stryjkowskiego nie doszo jeszcze do wyodrbnienia si znacze sw pochodnych od knia ksi. Przy tytuach eskich by Stryjkowski bardziej konkretny uywa oprcz, co oczywiste, wyrazu krlowa, tylko dwu okrele: ksina i kniehini (oraz pochodnej knieini). Nie rozdziela jednak tych tytuw, biorc pod uwag pochodzenie czy miejsce panowania poszczeglnych osb. I tak, znajdujemy tam kniehini mazowieck Ann, on Bolesawa III mazowieckiego, podczas gdy wspczesna jej ona Konrada III Rudego wystpia z tytuem ksina. Anna, crka witosawa smoleskiego, ona Witolda, tytuowana bya raz kniein, a raz ksin42. W tytuach kobiet przewaao jednak zdecydowanie uycie terminu ksina. Ciekawiej ksztatuj si sytuacje odnotowane w dokumentach i listach osb spoza rodziny panujcej. To wanie w tytulaturze litewskich i ruskich monowadcw odbijay si tendencje jzykowe zmierzajce ku wytworzeniu si nowego sowa kniae. Ju na pocztku XVI wieku daa si zauway tendencja do uywania, wzorem dworu panujcego, liczby mnogiej. Przykadowo w 1501 roku knia mcisawski Michajo Iwanowicz tytuowa si w pluralis majestatis my knia43. Uycie liczby mnogiej wymuszao jednak zastosowanie rodzaju nijakiego przyczyn bya zapewne dbao o zgodno gramatyczn. W tytulaturze ruskiej Zygmunta I znajdoway si formy wielki knia litewski i kniae pruskoje44. Z liczby mnogiej zaczli korzysta biskupi, take katoliccy, ktrym na Rusi przysugiwa grzecznociowy tytu kniazia. Wileski biskup Wojciech w 1517 roku pozwoli sobie napisa: My knia Biskup45. Te tendencje przenikay do monowadztwa. Dziao si to powoli. Jeszcze w 1546 roku Wasyl Ostrogski tytuowa si kniaziem46. Jednak ju jego syn w 1588 roku dumnie pisa w licie o sobie kniaa ostrozkoie47. Podobne tytuy znajdujemy u innych litewsko-ruskich magnatw. Chtnie zastpowano zdewaluowany tytu kniazia na now form kniae. Nowe formy pojawiay
40 Ibidem, s. 243. 41 Ibidem, s. 559. 42 Ibidem, s. 321 i 339. 43 Akty ju. Rosji, nr 35, s. 26. 44 Akty ju. Rosji, nr 55, s. 42 i n. 45 Akty ju. Rosji, nr 67, s. 65. 46 Akty ju. Rosji, nr 114, s. 120. 47 Akty ju. Rosji, nr 185, s. 219.
5*

~ 67 ~

si take w tytuach eskich. W przeszo odchodzi tytu kniagini, pojawi si za nowy kniana. Znakomitym przykadem tych nowych tendencji jest dokument o podziale majtku Andrzeja Winiowieckiego i jego ony Eufemii pomidzy crki i ziciw. Wszystkie panie wystpiy z nowym tytuem kniana, nawet jeeli jej maonkowi tytu ksicy nie przysugiwa. I tak, Anna Sapieyna, ona wojewody witebskiego Mikoaja Sapiehy, tytuowaa si knian Winiowieck. Widocznie tytu kniaziowski dziedziczono take w linii eskiej. Tylko matka, Eufemia tytuowana w tym tekcie jest kniagini48. Widocznie zastosowano tytu, jakim posugiwaa si za ycia, nie wprowadzajc ju semantycznych nowoci. Te nowoci pojawiy si w tytuach wszystkich jej crek. Wiek XVI przynis zatem na Rusi zmian w tytuach ksicych, dokonan napewniej pod wpywem oddziaywa polskich. Nie doszo jednak do przyjcia polskich tytuw, lecz uksztatowania wasnych, wywodzcych si z jzyka ruskiego. Zapewne pniejsza polonizacja litewsko-ruskiego monowadztwa spowodowaa, e te nowe terminy nie weszy na stae do jzyka ruskiego. Odnotowa zatem mona w XVXVI wieku trzy przypadki zmiany tytuu ksicego z rodzaju mskiego na generis neutrius. Tak dziao si w przypadku jzyka czeskiego: knz knie, polskiego: ksidz ksi oraz ruskiego: knia kniae. W dwu z tych przypadkw doszo nastpnie do zmiany pierwotnego rodzaju nijakiego na mski. Forma kniae w jzyku ruskim nie rozwina si i nie zmienia w rodzaj mski, zapewne z uwagi na brak dalszej ewolucji tego jzyka na terenach Wielkiego Ksistwa Litewskiego w jzyk pisany i polityczny. Zarwno w Polsce, jak i w Czechach pierwotna forma ograniczona zostaa do tytuowania duchownych. Ograniczanie znaczenia sowa ksidz do stanu duchownego nastpio w XVXVI wieku, cho jeszcze czsto przywoywano w tytulaturze ksicej ten termin. Zapewne wczeniej doszo do identycznej ewolucji wyrazu knz na terenie Czech. Tytu knia ksidz, u wikszoci Sowian Zachodnich w chwili, ktr jestemy w stanie uchwyci w tekstach rdowych, nie zdajc si na jzykoznawcze rekonstrukcje mia podwjne znaczenie uywany by na okrelenie wadcy, ale te w znaczeniu grzecznociowym odpowiada dzisiejszemu pan. Podobnie rzecz miaa si z terminem knieni ksieni. Dochodzimy tu do postawionego wczeniej pytania o mechanizm tworzenia si nowej formy tytuu ksicego, wystpujcej pierwotnie w rodzaju nijakim. Na Rusi to przeksztacenie mogo nastpi pod wpywem uywania liczby mnogiej pluralis maiestatis, zaczerpnitej zapewne z dokumentw krlewskich. W ten sposb w przywileju Mikoaja Radziwia Czarnego z 1554 roku czytamy: My kniae dajem, zapisujem tym listem naszym49. Przykadw takiego zna 48 Akty ju. Rosji, nr 208, s. 246. 49 J. BARTOSZEWICZ: Knia i xi. Krakw 1876, s. 29.

~ 68 ~

czenia mona wskaza wicej. Czy na terenie Polski przejcie od formy ksidz do ksi, nie poszo powszechnie przyjmowan drog przez zdrobnienie nazw modego ksicia stary ksidz i mode ksi, ale stao si tak, gdy rozpowszechnia si zaczy formuy tytulacyjne z liczb mnog nos zamiast ego. Jeeli forma ta w acinie jako jzyku martwym nie wymagaa adnych przemian, to w mwionym jzyku polskim mogo doj do przeksztacenie ja, ksidz na bardziej logiczne my, ksi, zamiast my, ksidz. Analogia ruska z wyksztaceniem si terminu kniae stanowi chyba dobry przykad takiego mechanizmu jzykowego. W sytuacji gdy sowo ksidz uywane byo szerzej, w tym do grzecznociowego nazywania duchownych, wyraz ksi, cile zwizany z jzykiem dokumentw pastwowych, zapewne te ogaszanych gono po polsku, zastpi ten starszy i bardziej wieloznaczny termin. Jest to, oczywicie, hipoteza wymagajca przede wszystkim zbadania, czy forma ksi to tylko neutralis, czy te moe by uyta w liczbie mnogiej knia kniae, ksidz ksi. Przedstawione tu przykady, z koniecznoci pniejsze ni interesujcy nas okres, zmiany znaczenia i formy wyrazu knia na przestrzeni tylko XIVXVI wieku ka zastanowi si nad wczeniejsz ewolucj tego terminu. Jego wieloznaczno, widoczna ju w najdawniejszych sowiaskich przekadach tekstw biblijnych, nie bya zapewne wygodna dla poszczeglnych wadcw. Tylko na terenie wschodniej Sowiaszczyzny tytu kniazia jednoznacznie przypisany by do panujcego, wszdzie indziej terminem tym okrelano inne osoby, spoza najwyszych elit.

Xandz veluti princeps et superior Rex, czyli zamieszanie wok wywodu Kroniki Wielkopolskiej
W sprzecznoci z przedstawionymi danymi jzykowymi stoi informacja o znaczeniu tytuu ksidz zawarta w Kronice Wielkopolskiej. Jej autor, chcc wyjani, gdzie znajduje si kolebka sowiaskich narodw oraz jakie jest pochodzenie jej nazwy, skonstruowa rozwinity wywd etymologiczny. Ot w najstarszych ksigach pisz, e Panonia jest matk i kolebk wszystkich narodw sowiaskich. Panem bowiem, wedug tumaczenia greckiego i sowiaskiego nazywa si kto posiadajcy wszystko, podug tego w sowiaskim panem nazywa si wielmoa, chocia zgodnie z rozmaitoci jzykw sowiaskich nazywa si on innym mianem gospodzin. Ksidz za jest wikszy ni pan, jakby wadca

~ 69 ~

lub wyszy krl. Wszyscy za (okrelani po acinie) domini nazywani s panami, natomiast dowdcy wojsk zw si wojewodami50. Ten uczony wywd autora Kroniki Wielkopolskiej przynosi nam cakiem sporo informacji o problemach tytulatury ksit polskich. Pierwsze spostrzeenie ma istotny wpyw na zakres badanego przedmiotu autor Kroniki podkrela tu rnorodno jzykw sowiaskich. Nie ograniczy si tylko do Polski, ale przedstawi nam szerok perspektyw oglnosowiask. W badaniach zagadnie tytulatury nie mona zatem ograniczy si tylko do jednego kraju. Istnia pewien zwyczaj nazywania wadcw u Sowian autor Kroniki stara si wyjani czytelnikowi, jakie jest pochodzenie jednej z tych nazw, a jednoczenie uporzdkowa i stworzy gradacj poszczeglnych tytuw. Pojawia si tu drugie wane spostrzeenie tytulatura nie zostaa jeszcze w peni uksztatowana. Trzeba wyjania, e xandz by porwnywalny (veluti) z wyszym krlem. Jako odpowiednika xandz nie uyto tu aciskiego dux, lecz wieloznaczne princeps oraz nigdy w adnej tytulaturze niewystpujce sformuowanie superior rex. Jeeli w pniejszym czasie ustaliy si pewne zwyczaje w tytulaturze dux by tytuem niszym ni rex, a krl nie mia nad sob ju adnej innej mocy oprcz boej, to kronikarz uzna, e zestawienie dwu tytuw sowiaskiego xandz i aciskiego rex wymaga jeszcze uzupenienia: superior wyszy krl. W jego opinii zatem krl krlowi nierwny, za tytu xandz odpowiada krlom wyszym. Z wywodu kronikarza daje si wysnu take wniosek, e nie byo ustalonych zasad przekadu tytuw sowiaskich na jzyk piszcych elit, czyli acin. Wprowadzajc nas w problemy tytuw panujcych, kronikarz mia kopot z prostym przekadem. Sowiaski pan to nie by wprost dominus, lecz maior dominus, cho Sowianie uywali take terminu gospodzin, ktrego przeoenia w hierarchii spoecznej autor Kroniki ju si nie podj. O xandzu ju wspominalimy. Rwnie ciekawy by wywd dotyczcy wojewody: duces vero exercitus woyeuody nominantur. Termin dux ma tu znaczenie dowdca, wdz, a nie ksi, jakie zwykle mu nadawano. Kronikarz tworzy zatem swego rodzaju hierarchi godnoci tytuw. Tytu pan, ktry ze wzgldu na konieczno etymologii sowa Panonia najbardziej go interesowa, oznacza kadego panujcego, wadc, czowieka wadzy totus habens, mogcego wiele. Ponad nimi sta zawsze xandz zwierzchnik, wyszy krl. Najczciej dla okrelenia godnoci ksicej stosowany tytu
50 Scribitur enim in vetustissimis codicibus quod Pannonia sit mater et origo omnium Slavonicarum nacionum, Pan enim iuxta grecam et Slavorum iterpretacionem dicitur totum habens. Et iuxta hoc dicitur Pan in Slauonico maior dominus, licet alio nomine iuxta diversitatem lingwarum Slauonicarum dicatur Gospodzyn. Xandz autem maior est quam Pan veluti princeps et superior Rex. Omnes autem domini pan appellantur. Duces vero exercitus woyeuody nominantur. Kronika Wielkopolska, prolog.

~ 70 ~

dux pojawi si tylko w kontekcie dowdcy wojskowego, czyli podlegego wadzy zwierzchniej. Powysze wnioski sformuowalimy tylko na podstawie przekazu Kroniki Wielkopolskiej. Te informacje chcia nam przekaza jej autor. Stoj one jednak w sprzecznoci ze wspczesnym zwyczajem uycia dla okrelenia osoby ksicia terminu dux oraz wieloznacznoci terminu ksidz. aciskie dux byo notorycznie uywanym terminem w innych rdach narracyjnych, a przede wszystkim wystpowao w dokumentach wystawianych przez samych ksit. Trudno przypuszcza, aby oni wszyscy stosowali tytuy, ktre ograniczayby ich godno. Czyby zatem objanienia naszego kronikarza byy tylko wymysem, podobnym do jego etymologicznego wywodu pan Panonia? Niektre informacje przedstawione przez autora Kroniki byy prawdziwe, ale nie w odniesieniu do redniowiecznej, lecz staroytnej aciny. Dux w staroytnoci to wdz, dowdca, mona zatem ten termin odnie rwnie do wojewody. Konteksty uycia okrelania rex we wczesnoredniowiecznej, szczeglnie uywanej przed X wiekiem, acinie pozwalaj na zestawienie okrele ksidz i rex, a nawet superior rex. Kronika Wielkopolska powstaa jednak w kocu XIII bd w XIV stuleciu, mona zatem zada tu pytanie: Czy autor przypadkiem celowo nie dokona archaizacji swego wywodu? Odnoszc si do czasw zamierzchych, gdy Sowianie jeszcze przebywali na terenie Panonii, mg specjalnie uy dawnych zwyczajw, zakadajc oczywicie, e wiedzia, jakie rnice wystpoway w znaczeniu poszczeglnych sw aciskich w jego czasach i kiedy. Jakie byy faktyczne zamierzenia autora przy sporzdzeniu tego uczonego wywodu etymologiczno-hierarchicznego, oczywicie nie wiemy, ale celowa archaizacja wydaje si bardziej prawdopodobna nieli zmylenie. Zestawienia ksicia dux z wojewod nie jest w Kronice Wielkopolskiej jednorazowe. Autor, opisujc drog legendarnego Kraka do tronu, przedstawi j w sposb nastpujcy: pierwotnie u Lechitw, z uwagi na panujc jak wrd braci rwno nie znano instytucji ksicia czy krla, wybierano jedynie dwunastu mw, majcych rozstrzyga sprawy sporne. Bojc si jednak najazdu Gallw, zdecydowano si wybra mieszkajcego w pobliu Wisy Kraka na starost czy dowdc wojska51. I tu dodaje kronikarz by powiedzie zgodnie z prawd, albowiem wedug tumaczenia polskiego ksi nazywa si wojewod. Po zwycistwie nad Gallami, ktre nie zostao zaprezentowane przez kronikarza dokadniej, tene Krak victor effectus per Lechitas est in regem assumptus. Zostaa tu zatem w krtkich sowach pokazana droga powstania wadzy krlewskiej u Lechitw w momencie zwrotnym historii, ktrym bya zwyciska wojna z Gallami, wdz dux victor zosta wybrany krlem. Kronika
51 Kronika Wielkopolska, cap. 1: in eoroum capitaneum seu ducem exercitus ut verius dicam (nam iuxta polonicam interpretacionem dux exercitus woyewoda appellatur). Okrelenie capitaneus sugerowa moe pn, XIV-wieczn proweniencj tekstu Kroniki.

~ 71 ~

Wielkopolska zaprezentowaa tu zupenie inny obraz czasu pocztkw pastwa i ludu od tego, ktry waciwy by dzieom wczeniejszym, na przykad Kronice Kadubka. Ciekawe jest jednak zestawienie urzdw stosunkowo nowy wwczas w Polsce urzd starosty (capiteneus) zosta zrwnany z urzdem wojewodziskim, a take z godnoci ksicia, ale w znaczeniu dux wdz. Nie da si ukry, e autor, aby pokaza dzieje dawnych Polakw, po prostu pomiesza urzdy i godnoci, chcc zapewne swemu opowiadaniu o staroytnoci doda cech prawdopodobiestwa, wczajc nazwy wspczesne, ale take pokaza odmienno przeszoci. Cay zatem wywd o znaczeniu sw i hierarchii godnoci jest tu tworem zupenie sztucznym, niemajcym zwizku z rzeczywistoci. Interesujcy kontekst wystpienia tytuu knezia pojawi si w Kronice Krlestwa Sowian, czyli tzw. Latopisie Popa Duklanina. Po mierci krla Dobrosawa (wadcy bdcego efektem kronikarskiego poczenia dwu postaci) jego synowie podzielili pomidzy siebie cay kraj. Krlestwem wadaa krlowa wraz z najstarszym synem Gojisawem. Jednak aden spord synw, pki ya matka, nie nazwa si krlem, lecz zwali si kneziami52. Dopiero po mierci matki jeden z synw, Micha (wadca Zety 10521081) przej krlestwo accepit regnum. Kronikarzowi chodzio tu o pokazanie szacunku synw do matki, ktra obja rzdy po mierci ma. Nie umniejszali oni w ten sposb swej wadzy, uywajc godnoci wadcy niszego rzdu, jak to w swoim czasie sugerowa Lubomir Havlik53. Tytu knezia jako wadcy by uywany przez wielu panujcych na terenie tej czci Sowiaszczyzny. Pomimo jego postpujcej degradacji, z uwagi na obejmowanie tym terminem coraz wikszych grup wadcw, pozosta podstawowym terminem dla okrelenia panujcego. Autorowi Latopisu, tworzcemu wasn wizj historii krlestwa Sowian, chodzio tylko o wskazanie na brak jednego krla wrd synw Dobrosawa, ale oddanie wadzy regnum matce. Bracia podzieli pomidzy siebie poszczeglne upanie, nie mona ich jednak byo nazwa upanami, gdy to pozostawao stanowiskiem urzdniczym. W hierarchii godnoci pozycja knezia staa zatem w rodowisku popa Duklanina poniej krla (rex) gwnego panujcego, ewidentnie przynaleaa sprawujcym wadz czonkom rzdzcej dynastii. W ewolucji tytulatury wadcw, ktra zasza na obszarze serbsko-dalmatyskim, tytu kniazia rzeczywicie przesta by tytuem jednego, najwyszego wadcy, a sta si tytuem osb sprawujcych jak wadz. W tekstach dwu 52 Pop, cap. 39: Nulius autem rex ex eis vocitatus est rex, donec vixit regina mater eorum, sed tantummodo knesii vocabantur. 53 L. HAVLK: K otzce nomenklatury pramen o Velk Morav. asopis Matice Moravsk. T. 90: 1971, s. 13 n. Terminologi prawno-ustrojow Latopisu badaa take K. Chwostowa, jednak celem jej docieka byo ustalenie autorstwa jednej czy kilku osb. Por. .. COA: K opocy o epoo eoca oa y. B: Ca ap. Cop cae aepo. Moca 1959, s. 4045.

~ 72 ~

jzycznych sowiasko-aciskich z tamtego terenu odnajdujemy przykady zestawiania tytuu kne z aciskim comes. W dokumencie z 1186 roku, sankcjonujcym pokj midzy Dubrownikiem a pastwem serbskim Nemaniczw, odnajdujemy nad wyraz interesujce zestawienie tytuw. W aciskim tekcie czytamy, e ugod zawieraj ze strony Dubrownika Nendalus iupanus, ze strony za magni iupani Nemanne jego bracia Stracimir i Mirosaw, nazwani komesami. W dokumencie pojawiay si take podpisy, opisane ju cyrylic w sposb nastpujcy: e ya oca ocao oca54. Tytu wielkiego upana przewysza zatem tytu kneziowski. Jak jednak wynika z innego dokumentu Mirosawa z 1190 roku, zwyky upan mg by jego posacem55. W obliczu przybrania przez wadc Serbii tytuu wielkiego upana tytu kneziowski, zapewne ju zdewaluowany, przesta by apelatywem wadcy. Zrwnano go z aciskim comes, ale i tak w hierarchii godnoci sta on powyej tytuu upana. Zrnicowanie pomidzy terminem kne a dux na terenach dunajsko-bakaskich potwierdzia take anonimowa kronika wgierska spisana na przeomie XII i XIII wieku. W opisie jednej z wojen stoczonych przez Wgrw podczas zajmowania ojczyzny znajdujemy informacj, e zginli w bitwie duo duces Cumanorum et tres kenezy Balgarorum et ipse Glad dux euroum []56. Gdyby autor nie dostrzega rnicy pomidzy terminami kne a dux, nie potrzebowaby dwu rnych sw dla nazwania tej samej godnoci. Zrnicowanie terminw dux i kne miao, oczywicie, metryk XII-wieczn. W aden sposb nie mogo tu chodzi o rzeczywisto spoeczn pocztkw X stulecia, o ktrym mowa w kronice. Jej autor dokona tu retrogresji wypadkw: sojusz kumasko-bugarsko-wooski nalea do realiw koca XII wieku, kiedy powstao pastwo Asena i jego braci. Czy jakakolwiek bitwa pod Galad miaa miejsce nie jestemy w stanie powiedzie, wydaje si, e kronikarz chcia wyjani nazw miejscowoci i wykoncypowa sobie wodza woosko-bugarskiego Glada. Nie mg jednak wymyli terminologii wadczej, zapewne sign zatem po realia jemu wspczesne, gdy kne umieszczony by niej w hierarchii spoecznej nieli dux.

54 Listine nr 17, s. 11. 55 Mirosaw Komes wysa do Dubrowniczan swego posa upana Maura. Listine nr 23, s. 14. 56 Anonymi Gesta Hungarorum, cap. 44, s. 91.

~ 73 ~

Jaksa kne z Kopanicy

Jeden ze starszych przekazw, w ktrym termin knia znalaz si w tytulaturze wadcy sowiaskiego, zwizany by z osob Jaksy z Kopanicy, wadcy panujcego w XII stuleciu na terenach nad Sprew, czyli w okolicach dzisiejszego Berlina. Na wybijanych przez niego monetach zamieszczone byy w legendzie zapisy: IAC KES oraz IAKZA COPTNIK CNE57. Do jednomylnie w nauce zapis Kes i Cne uznaje si za skrt tytuu knia czy kne. Co interesujce, jest to waciwie jedyna sytuacja, gdy na monetach wybijanych w krgu zachodniosowiaskim tytu wadcy pojawi w jzyku rodzimym. Zwykle przecie uywano tam tytulatury aciskiej. Nie jestemy w stanie rozstrzygn, o jak posta sowa knia chodzio mincerzowi. Jzyki poabsko-pomorskie zachoway prasowiask samogosk nosow, zapis mg zatem oddawa tu blisze prasowiaskiemu knndz knens, a nie knes. Nie ma to jednak dla naszych rozwaa istotnego znaczenia. Zdecydowanie istotniejszy jest kontekst wystpienia tego zapisu, a przede wszystkim przyczyny signicia po tytu sowiaski. W tym miejscu wszelkie prby poszukiwania odpowiedzi natykaj wyjtkowo powany problem zwizany z osob Jaksy. Od wielu dziesitkw lat historycy prbuj rozstrzygn zagadk zwizan z t postaci58. W rzeczywistoci nie jest jasne, czy mamy do czynienia z jedn osob, czy te Jaksw byo kilku. W tym samym bowiem czasie pojawia si wiele wzmianek o Jaksie ksiciu z Kopanicy, Jaksie z Polski wuju brenneskiego ksicia Przybysawa, Jaksie ziciu Piotra Wosta, wreszcie Jaksie z Miechowa, fundatorze tamtejszego klasztoru. Historycy s skonni najczciej widzie tosamo wuja Przybysawa z emitentem monet, cho jest dla nas zupenie niejasne, dlaczego zdobywca i posiadacz Brenny miaby uywa tytuu zwizanego z Kopanic. W opowieci zawartej w traktacie Henryka z Antwerpii o zdobyciu Brenny przez wuja zmarego Przybysawa wyranie zaznaczono, e pochodzi on z Polski, a co istotniej 57 M. GUMOWSKI: Zabytki mennicze ksit braniborskich. Slavia Occidentalis, T. 6: 1927, s. 180 n. 58 Dyskusja na ten temat zaczyna si w pocztkach XIX stulecia i z przerwami trwa do dzisiaj. Podsumowanie dyskusji dla poszczeglnych okresw i zestawienie literatury znale mona w pracach: H. LUDAT: Legenden um Jaxa von Kpenick. Deutsche und slawische Frsten im Kampf um Brandenburg in der Mitte des 12.Jahrhunderts. Leipzig 1936; wyd. polskie: Legendy o Jaksie z Kopnika. W: IDEM: Sowianie Niemcy Europa. Wybr prac. MarburgPozna 2000, s. 4292; Z. SUOWSKI: Jaksa z Kopanicy. W: SSS. T. 2. Wrocaw 1964, s. 309; G. LABUDA: Jaksa z Kopanicy, Jaksa z Miechowa. W: Polski sownik biograficzny. T. 10. Wrocaw 1962 1964, s. 339340; Z. PCKOWSKI: Miechw. Studia z dziejw miasta i ziemi miechowskiej. Krakw 1967, s. 1333; J. BIENIAK: Polska elita polityczna w XII wieku. Cz. 3. W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. T. 4. Red. S.K. KUCZYSKI. Warszawa 1990, s. 67107.

~ 74 ~

sze tam odsya jecw pojmanych w walce59. Czy zatem mg by tosamy z fundatorem miechowskiego klasztoru boogrobcw i mem crki najsynniejszego polskiego monowadcy XII stulecia Piotra? Zdania w tej sprawie s podzielone wskazuje si, e mogo by dwu, a nawet trzech czy czterech Jaksw60. Spr w sprawie Jaksy, pomimo ogromnej literatury, wydaje si, e utkn w martwym punkcie. Przewaa zdaje si jednak ostatnio opinia o jednoci polskiego i poabskiego Jaksy. Dodatkowe utrudnienie wynika std, e w polskiej historiografii z Jaksy uczyniono bohatera sowiaskiego, walczcego z niemieckim Drang nach Osten. Gwnym twrc narodowego eposu Jaksy by historyk i numizmatyk Marian Gumowski61. Z uwagi na rezydowanie w rejonie dzisiejszego Berlina, a przede wszystkim powizanie go z momentem narodzin marchii brandenburskiej, zalka pniejszego pastwa pruskiego, Jaksa wszed take w orbit zainteresowania nauki niemieckiej. Kolejnym rocznicom utworzenia marchii towarzysz coraz to nowe publikacje, w ktrych problem Jaksy jest jednym z waniejszych62. Obok tego narodowo-tosamociowego sporu odnotowa wypadnie spor liczb poda ludowych zwizanych z Jaks, tzw. Schildhornsagen63. Jaksa w wielu z nich wystpuje jako poganin, a pniej nawrcony na chrzecijastwo heros64. W chwili obecnej prba odpowiedzi na pytanie o kontekst wystpienie na kopanickich monetach zapisu Kes i Cne, czyli rodzimego tytuu ksicego, wiza si musi z przyjciem ktrej z wersji identyfikacji Jaksy. Jeeli zgodzimy si z wersj Herberta Ludata, e kopanicki wadca nie ma zwizkw z Polsk, wyjanienie, dlaczego uyto sowa kne, nie bdzie atwe. Stwierdzi wypadnie, e signito po rodzimy tytu w drodze jakiego wyjtku, moe po 59 Heinrici de Antwerpe Tractatus de captione urbis Brandenburg. Ed. O. HOLDER-EGGER. MGH Scriptores. Vol. 25. Hannoverae 1880, s. 482 n. 60 Zdecydowanym zwolennikiem tosamoci polskiego i sprewiaskiego Jaksy jest M. Cetwiski, ktry zestawia podstawowe wzmianki rdowe, wskazujc na jednoznaczn interpretacj. M. CETWISKI: Rycerstwo lskie do koca XIII wieku. Biogramy i rodowody. Wrocaw 1982, s. 1012. Przeciwn opini zgasza K. MOSINGIEWICZ: Jeszcze o zagadce Jaksy. Roczniki Historyczne, T. 52: 1986, s. 141156. 61 M. GUMOWSKI: Sprawa braniborska XII wieku. Slavia Occidentalis, T. 7: 1928; T. 8: 1929; IDEM: Jaksa, ostatni ksi braniborski. Przegld Powszechny, T. 190: 1930; IDEM: Gdy Berlin by sowiaski. Ilustrowany Kurier Codzienny 1937, nr 249. 62 Por. z ostatnich prac: H. NEHLS: Was wird aus dem Jaczoturm? Berlinische Monatsschrift. Edition Luisenstadt. T. 5. Berlin 1999; L. PARTENHEIMER: Albrecht der Br, Jaxa von Kpenick und der Kampf um die Brandenburg in der Mitte des 12. Jahrhunderts. Forschungen zur brandenburgischen und preuischen Geschichte, Neue Folge 1994, Bd. 4, s. 151193; IDEM: Die Entstehung der Mark Brandenburg. Mit einem lateinisch-deutschen Quellenanhang. Kln WeimarWien 2007. 63 Ich przegld daje: M.F. RABE: Jaczo von Copnic. Berlin 1856. 64 H.-D. KAHL: Slawen und Deutsche in der brandenburgischen Geschichte des zwlften Jahrhunderts. Kln 1964, s. 650 n.

~ 75 ~

dobnie do znanej nam z Polski sytuacji z polskimi napisami alfabetem hebrajskim na monetach Mieszka Starego. Jeeli jednak przyjmiemy tosamo Jaksy z Kopanicy z polskim Jaks, to pole do szukania przyczyn zapisu sowiaskiego zdecydowanie nam si poszerzy. Jaksa by poddanym ksit polskich, tote uywajc tytuu dux, mgby zosta posdzony o prb zrwnania si godnoci ze swymi suzerenami. Odnajdujemy co prawda przypadki wizania tytuu ksicego z urzdnikami podlegymi Piastom. Przypomnie tu trzeba argumenty zwolennikw Zbigniewa, wysuwane w namowach wrocawskiego komesa Magnusa. Argumentujc, dlaczego powinien wystpi przeciw Sieciechowi mieli mwi: lecz tobie Magnusie, ktremu tytu ksicy wicej przynosi chluby ni wadzy65. Nawet jeeli uznamy, e z rzdami we Wrocawiu wizaa si godno ksica, to z uwagi na incydentalno tej wzmianki t sytuacj uwaa jednak mona za wyjtek. We wasnej tytulaturze, chcc unikn moe zadranie z Piastami, Jaksa mg kaza uy tytuu knezia chociaby tumaczc si sowami Kanuta Lawarda, e Sowianie mianuj kad powan osob kneziem co znaczy tyle co pan66. Domylajc si, e w Polsce ju w tym czasie moe forma kne wysza lub wychodzia z uycia, a w jej miejsce wchodzia forma ksidz, tytu knezia nie powinien budzi wikszego sprzeciwu. Posiadajcy majtnoci, rodzin w Polsce Jaksa mg nie chcie zadranie z dotychczasowymi swymi panami, przez podejrzenie uzurpowania godnoci ksicia dux. W pniejszym czasie, ju po mierci Jaksy, ksicy tytu zosta przekazany w wersji aciskiej dux w Nekrologu obiskim, w ktrym odnotowana zostaa jego mier: Obiit Jaczo dux67. Pewne wtpliwoci co do tytuu Jaksy pojawiy si kilkadziesit lat po jego mierci, w 1252 roku, gdy Bolesaw Wstydliwy zatwierdza posiadoci i wolnoci klasztoru w Sieciechowie. Pewne posiadoci zostay nadane a Iacza qui cognominatus erat dux68. Trudno przyj, aby jeden z dawnych darczycw klasztoru, nosi przydomek ksi. To zapewne przy sporzdzaniu dokumentu w 1252 roku natknito si na zapis (zapisy) typu Iaczo dux, a poniewa nikt pewnie nie posiada wiedzy o panowaniu Jaksy na Poabiu, tytu zinterpretowano jako przydomek czy przezwisko. Tytu ksicy Jaksy zosta przekazany
65 Gall II, 4. 66 Vita Kanuti ducis altera: sed usuali vocabulo chnese, id est dominum seu herrum vocant. Takie wyjanienie tytuu Jaksy przyjmuje J. BIENIAK: Polska elita polityczna XII wieku, s. 99 n., argumentujc, e wadcy poabscy i pomorscy uywali tylko tytuw dominus i princeps, dopiero po epoce Jaksy przechodzc do wyszego tytuu dux. Stwierdzenie to wysun jednak na podstawie wyjtkowo ubogiego materiau rdowego, uwzgldniajc tylko przekazy XII-wieczne i to nie wszystkie. 67 Nekrolog opactwa w. Wincentego we Wrocawiu. Wyd. K. MALECZYSKI. MPH Series nova, T. 9, cz. 1. Warszawa 1971, s. 21. 68 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej w. Wacawa. Wyd. F. PIEKOSISKI. Krakw 1874, nr 34, s. 42.

~ 76 ~

w wersji aciskiej w nekrologu klasztoru w Doksanach, notujcym mier osoby okrelonej jako dux Jaxo w dniu 26 lutego69. Data ta zgadza si z dat z Nekrologu obiskiego 27 luty70. Tytu ksicia serbskiego dla Jaksy odnotowuje te autor Kroniki Wielkopolskiej, piszcy o zampjciu crki Piotra Wosta71. Wszystkie te przekazy pochodz ju z czasw po mierci Jaksy i co najwaniejsze nie s zwizane z jego wasn tytulatur, w ktrej odnajdujemy jedynie sowiaskie kne. Nie wiemy niestety, kiedy doszo do emisji monet przez Jaks. Nie pozwala to na umieszczenie tytuu tego wadcy w kontekcie konkretnych wydarze. Moemy jedynie wyznaczy ramy czasowe od 1150 roku, czyli mierci Przybysawa, po 1176, czyli przekazan nam przez Rocznik kapitulny krakowski dat roczn mierci72. Mona domniemywa, e emisje tych monet nie miay miejsce w latach 11501157, czyli w okresie, gdy Jaksa posiada stolic ksistwa Brenn. Wydaje si, e tytuowaby si wwczas de Brenna, a nie de Kopnik73. Umiejscowienie tych emisji po 1157 roku nakazuje nam widzie Jaks w posiadaniu jakiej czci ksistwa sprewiaskiego ju po zdobyciu Brenny przez Albrechta Niedwiedzia. Tu jednak skazani jestemy na cakowit niewiedz z uwagi na milczenie rde. Na podstawie analizy treci ikonografii monet Jaksy Ryszard Kiersnowski wysun hipotez, e wszystkie typy brakteatw kopanickiego ksicia (5 z siedmiu znanych typw), na ktrych pojawia si wyobraenie palmowej gazi, wybite zostay po pielgrzymce Jaksy do Jerozolimy w 1162 roku74. Na jednym z typw monet widnieje zarwno napis KES (knes?) jak i motyw palmowej gazi symbol pielgrzyma do Jerozolimy75. Moglibymy zatem przypuszcza, e przynajmniej jedna z emisji monet z tytuem sowiaskim pochodzi z okresu po 1162 roku. W jakim kontekcie zatem
69 Cz. DEPTUA: O niektrych rdach do historii zakonu premonstrateskiego w Polsce w XII i XIII wieku. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, T. 22: 1971, s. 218. 70 Pewne wtpliwoci co do identyfikcji osoby Jaksy budzi jednak podwjny zapis w nekrologu obiskim: pod dat 24 lutego Iacko comes, a pod dat 27 lutego Iaczo dux. 71 Iaxa dux Sorabie, Kronika Wielkopolska, cap. 32. Zapis ten A. MOSBACH: Piotr syn Wodzimierza. Ostrw 1865, s. 129 uznaje za pn interpolacj. 72 Rocznik kapituy krakowskiej, s. 63. 73 O znaczeniu Kopanicy czy Kopnika zob. J. HERRMANN: Kpenick, ein Beitrag zur Frhgeschichte Gross-Berlin. Berlin 1962. 74 R. KIERSNOWSKI: Jaksa i jego monety. (Na marginesie rozprawy J. Bieniaka Polska elita polityczna w XII wieku). W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. T. 5. Warszawa 1992, s. 153160. O dziaalnoci peregrynacyjnej i fundacyjnej Jaksy zob. J. RAJMAN: Dominus Comes Princeps. Studia o Jaksach w XII wieku. Studia Historyczne, T. 33: 1990, z. 34, s. 347369; IDEM: Pielgrzym i fundator. Fundacje kocielne i pochodzenie ksicia Jaksy. W: Nasza Przeszo. Studia z Dziejw Kocioa i Kultury Katolickiej w Polsce. T. 82. Krakw 1994, s. 534. 75 To typ B.9 wedug typologii E. BAHRFELDTA: Das Mnzen der Mark Brandenburg. Berlin 1889, T. 1, s. 62 n.

~ 77 ~

umieszcza uycie tytuu sowiaskiego knezia? R. Kiersnowski podjcie emisji monet przez Jaks wie z rozpoczciem przez Albrechta Niedwiedzia dziaalnoci menniczej i wybijaniem monet z napisami: Brandenburg i Marchio76. Monety Jaksy miay pokazywa go jako wadc rwnorzdnego z Albrechtem, demonstrujc powizania z chrzecijastwem. Badacz ten nie wyjani jednak w ten sposb celu uycia rodzimego tytuu na monetach Jaksy. Jeeli moneta ta miaa stanowi rodzaj nonika propagandy anty-Albrechtowskiej, bardziej zrozumiay byby tytu aciski. Chyba, e Jaksa przez uycie rodzimego tytuu demonstrowa przywizanie do tradycji wadzy rodzimych ksit przeciw cakiem nowemu zjawisku, jakie stanowia marchia brandenburska. Uycie tytuu dux mogoby za zosta poczytane za prb wywyszenia si ponad Askaczyka tylko margrabiego. Niestety, brak jakichkolwiek rde pisanych nie pozwala na postawienie osadzonej na konkretnym materiale hipotezy. Uycie tytuu knezia na monetach Jaksy mona zatem tumaczy chci niedranienia ksit polskich lub margrabiw niemieckich stosowaniem aciskiego dux. Mona te czy to z chci nawizania do tradycji miejscowych wadcw Przybysawa i jego poprzednikw, ktrych Jaksa by krewniakiem i nastpc. Jako osoba pochodzca z Polski mg chcie podkrela t kontynuacj.

Ksi jeden czy wielu?

W niektrych pracach pojawiaj si opinie, e w najwczeniejszym okresie dziejw Sowiaszczyzny tytu knezia przynalea nie jednemu, gwnemu wadcy, lecz wszystkim monym. Zwracano uwag na tytuowanie monych jako principes, szerokie znaczenie tytuu knezia na terenach zachodniej i poudniowej Sowiaszczyzny, a take na przejcie tytuu ksicego na duchownych, co byoby moliwe tylko wwczas, gdyby termin ten oznacza nie jednego, najwyszego wadc, lecz wszystkich monych godnych szacunku77. W argumentacji tej, zapewne susznej tezy pojawia si jednak mnstwo nieporozumie i le dobranych przykadw. Zasadniczym bdem jest wykorzystanie w dowodzeniu wieloznacznoci terminu princeps. Uywanie tego tytuu w odniesieniu do urzdnikw pastwowych, wojewodw, namiestnikw i innych nie znaczy wcale, e z jakiego powodu przynalea im tytu ksicy. Termin princeps uywany by nie tyle w sensie wadca, lecz w znaczeniu
76 Ibidem, s. 83 n. 77 Argumenty te przedstawia i analizuje wnikliwie A. BOGUCKI: Ksi i wojewoda. Tytulatura niekoronowanych wadcw czeskich i polskich. PH, T. 89: 1998, z. 4, s. 562 n.

~ 78 ~

pierwszy, gwny, rzdzcy. Tezy H. owmiaskiego, e terminem principes okrelano potomkw dynastii plemiennych, jakkolwiek pewnie po czci prawdziwej, nie sposb udokumentowa, wanie w uwagi na wieloznaczno tego okrelenia78. Istotnymi przesankami nazywania ksitami nie tylko wadcw panujcych samodzielnie, ale take podlegych im monych, przedstawicieli rnych maych organizmw politycznych mog by: wzmianka z ywotu w. Konstatyna Cyryla o naradzie knzia Rocisawa s knzi svoimi i s Moravljany (cap. 14); wystpowanie tytuu knia, jako okrelenia dla wszystkich monych podlegych Olegowi w traktacie rusko-bizantyskim z 911 roku (PVL ad 911 i 944); wyjanienie z ywotu Kanuta (Vita altera Kanuti ducis) o nazywaniu kneziem przez Sowian wszystkich godnych szacunku; konteksty wystpienia tytuu knia w najstarszych sowiaskich przekadach Biblii. Trzy pierwsze przytoczone tu przesanki s mocno kwestionowane w nauce. W przypadku traktatw rusko-bizantyskich mamy do czynienia zapewne z tumaczeniem greckiego tekstu na jzyk ruski. Pierwotne okrelenie archont zostao zapewne zastpione sowiaskim knia (wicej na ten temat w podrozdziale o tytule wielkiego ksicia). Podobn wtpliwo podnosi si w stosunku do ywotu w. Metodego. Panuje wrd niektrych uczonych przekonanie, e ywoty te spisano pierwotnie w jzyku greckim, a nastpnie na terenie Bugarii w X wieku przetumaczono na jzyk sowiaski79. W tej sytuacji mona spodziewa si take zastpienia greckiego okrelenia archont sowem kne. Jakkolwiek zwolennicy pierwotnej greckiej redakcji ywotu w. Metodego nale do mniejszoci, a ich teza wydaje si wtpliwa, to ich argumenty wykorzystywane s w pracach zawajcych tytu kniazia do naczelnego wadcy80. Neguje si take wypowied Kanuta Lawarda o nazywaniu kneziem przez Sowian osb godnych szacunku. Zacytujmy tu opini Ambroego Boguckiego: Wtpliwa jest prawdziwo twierdzenia, e Sowianie poabscy nazywali ksiciem (knese) kad osob godn szacunku. By moe Kanut, nie chcc narazi si krlowi, obniy przed nim rzeczywist rang uywanego przez siebie tytuu. aciskim ekwiwalentem wyrazu knese w tej wzmiance jest wyraz dominus, ktry wraz ze swym niemieckim odpowiednikiem Herr by w XIII wieku i na pocztku XIV w. tytuem funkcyjnym wadcw Meklemburgii, potomkw ksit obodryckich81. Ta negatywna opinia o informacjach zawartych w ywocie Kanuta wydaje si pena nieporozumie. Przede wszystkim A. Bogucki traktuje wypowied Kanuta Lawarda jak sowa, ktre rzeczywicie zostay uyte i mia 78 H. OWMIASKI: Pocztki Polski... T. 3, s. 468 n. 79 J. SIEKLICKI: Wielkie Morawy. Przegld rde i podstawowych opracowa. KH, T. 69: 1962, s. 403. 80 A. BOGUCKI: Ksi i wojewoda, s. 568. 81 Ibidem.

~ 79 ~

y okrelone funkcje uspokoi krla Nielsa. Nic bardziej bdnego. W rzeczywistoci mamy do czynienia z zapisem pochodzcym z pniejszej od opisywanych wydarze o 50 lat hagiografii. Czy Kanut rzeczywicie wypowiedzia te sowa nie wiemy. Wkada mu je w usta pisarz ywotu, realizujcy zadania swego mocodawcy syna Kanuta Waldemara, krla duskiego i gwnego sprawcy kanonizacji. Problem, z jakim musia boryka si Waldemar, nie by zwizany ze znaczeniem tytuu kne, lecz z przybraniem przez ojca tytuu krla Obodrytw, pniej niezbyt wygodnego dla Danii, starajcej si zapanowa nad Sowianami (szerzej o tym problemie w rozdziale o tytule krlewskim). Zamieszczone w ywocie tumaczenie znaczenia sowa kne, pojawio si wanie w kontekcie zarzutw o przywaszczenie sobie przez Kanuta tytuu krlewskiego. Nie wydaje si prawdopodobne, aby autor ywotu, chcc wyjani wtpliwoci zwizane z tytuem krla, siga po nieprawdziw argumentacj. Dla osb, do ktrych adresowano wyjanienie, e Kanut Laward nie posiada tytuu krla, zapewne znajcych cho podstawy jzyka sowiaskiego, nie mona byo skierowa nieprawdziwego wywodu. Ukrycie prawdy przy zastosowaniu atwego do obalenia kamstwa wydaje si nieprawdopodobne. Dla czytelnikw i suchaczy lektury ywotu Kanuta argument o znaczeniu tytuu kne musia by prawdziwy. Zastosowanie atwego do obalenia kamstwa byo tu niemoliwe. To, e termin kne jest odpowiednikiem aciskiego dominus i niemieckiego Herr w ywocie Kanuta powiedziane wprost wydaje si nie podlega wtpliwoci. Brak tumaczenia tytuu kne na aciskie dux czy niemieckie Herzog bd Frst jest take faktem powiadczajcym prawdziwo wywodu ywotu. Przytoczony przez Boguckiego przykad tytulatury wadcw obodrzyckich czy raczej ju pniej meklemburskich jest wanie najlepszym dowodem na inne rozumienie tytuu kne anieli wadca. A do XIV wieku potomkowie sowiaskich ksit z linii obodryckiej stosowali terminy princeps, dominus i Herr, zarwno w swych dokumentach, jak i na pieczciach82. Wydawa by si mogo, e chcieli potwierdzi wywd hagiografa. Brak tam tytuu dux, cho by on uywany choby przez ssiadw ksit zachodniopomorskich. Tak sytuacj moe naleaoby tumaczy zalenoci lenn wadcw obodrzyckich (meklemburskich) od ksit saskich i krlw duskich. Stosowanie przez nich tego samego jak ich zwierzchnicy tytuu aciskiego byo zapewne niedopuszczalne. Std te zapewne tytuy princeps czy dominus, bdce odpowiednikiem sowiaskiego kne. Tytu kniazia pojawi si jako odpowiednik sw princeps i archont, uytych w greckich i aciskich tumaczeniach Biblii. Ksiga Ezdrasza mwi
82 Zob. liczne przykady zawarte w dokumentach i pieczciach publikowanych na przykad w Urkundenbuch der Stadt Lbeck. Bd. 1. Lbeck 1843 lub Mecklenburgisches Urkundenbuch. Bd. 1: 7861250. Schwerin 1863.

~ 80 ~

o naczelnikach rodw izraelskich, ktrzy za czasw Artakserksesa wyszli do Babilonu. Uyto o nich okrelenia kniazi (Ezdr 8,1). Podobnie termin knia czsto w liczbie pojedynczej i mnogiej zastpuje greckie archont w Kodeksach Supralskim i Zografskim. Nie mona zatem wtpi w szersze znaczenie tytuu. Wczesne formy zastosowania tego terminu wskazuj na obejmowanie wikszej liczby osb, nie tylko jednego panujcego. Na ile tytu ten przysugiwa jednak monym to zapewne zaleao od kierunku ewolucji sowa. Na terenie Rusi, Czech i Polski tytu knia kne ksidz przeszed do znaczn przemian. W Polsce i Czechach doszo do pozostawienia starszej formy jako okrelenia duchownego i utworzenia nowego sowa knie ksi dla nazwania wadcy. Na terenie Rusi termin ten ograniczy si do nazwy panujcego, i to tylko z jednego rodu. Podobnie zreszt stao si w Czechach i w Polsce, gdzie te doszo do zwizania pastwa i jednego rodu w jedn nierozerwaln cao. Patrymonialny charakter wadztwa Rurykowiczw, Piastw i Przemylidw ograniczy grup kniaziw kniat ksit83. Sytuacje, w ktrych mowa jest o tytule ksicym przynalenym urzdnikowi ksicemu, nale do wyjtkw84. W jakim stopniu natomiast w elicie wadzy uczestniczyli ksita zaleni, plemienni, z tytuem kniaziowskim tego, wobec milczenia rde, powiedzie nie mona. Inna sytuacja polityczna na terenie Poabia i poudniowej Sowiaszczyzny, brak jednej dynastii, ktra usunaby konkurentw i zmonopolizowaa tytu, doprowadziy do rozpowszechnienia si interesujcego nas terminu midzy niewiele znaczcych naczelnikw wsi czy prowincji. Ludno wooska, ktra przeja tytu kniazia od Sowian, znaa go ju w znaczeniu sotysa wsi. Co ciekawe, na terenie poudniowej Sowiaszczyzny i Wooszczyzny wobec dewaluacji znaczenia terminu knia, wzroso znaczenie innych terminw, szczeglnie upan i gospodzin-hospodar.

Wielki knia
Rozrodzenie si rodu Rurykowiczw, jakie nastpio ju w XI wieku, oraz uywanie przez wszystkich tytuu kniazia musiao doprowadzi do pojawienia si tytuu wyszego, okrelajcego wadc stojcego ponad innymi. Co prawda na Rusi nie byo uregulowanego systemu senioratu, lecz istniay zalenoci po 83 Por. uwagi o charakterze pastwa polskiego na tle czeskim i ruskim J. BIENIAKA: Polska elita polityczna XII wieku. Cz. 1. W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. T. 2. Warszawa 1982, s. 33 n. 84 Tak jest na przykad z rzekomym tytuem ksicym wrocawskiego komesa Magnusa.
6 Kniaziowie...

~ 81 ~

midzy poszczeglnymi ksitami, a naczeln rol odgrywa zwykle wadca Kijowa. W celu nazwania wadcy wikszego, stojcego ponad pozostaymi, signito po tytu wielkiego kniazia, czyli wzmocniono znaczenie ju istniejcego tytuu. Co interesujce, nie doszo do wypracowania nowej nazwy czy zapoyczenia z zewntrz gotowego wzoru, np. cesarza czy krla, lecz tylko rozbudowano tytu ju istniejcy. Moe to oznacza, e wadza, ktr posiada wielki knia, nie stanowia nowej jakoci na Rusi ani nie szukaa wzmocnienia w obcej ideologii. Okrelenie wielki knia musiao zatem by utworzone tylko w celu wskazania nadrzdnej pozycji i wikszego znaczenia jednego z wielu wadcw ruskich. Odpowied na pytania, kiedy i w jakich okolicznociach pojawi si tytu wielkokniaziowski, nie naley jednak do atwych, nawet przy tak znakomicie zachowanym wczesnoredniowiecznym pimiennictwie ruskim. Prba odpowiedzi wika nas bowiem w historiograficzne spory o charakter wadzy zwierzchniej na Rusi, o jej ustrj polityczny oraz form wadzy w warunkach rozbicia dzielnicowego. Dociekania historykw w tych kwestiach trwaj ju prawie od 250 lat (od ukazania si pracy Wasylija Tatiszczewa) i raczej nie zbliaj si do konsensusu. Zagadnienie genezy wadzy i tytuu wielkoksicego jest jednym z elementw tych sporw. Jako pierwszy, porzdkujc poszczeglne stanowiska chronologicznie, wskaza naley pogld, e tytu wielkiego ksicia pojawi si ju w IX wieku i przynalea niemal od zawsze do wadcw Kijowa. wiadczy maj o tym zapisy Powieci minionych lat, ktrej autor (autorzy) przepisujc teksty X-wiecznych ukadw rusko-bizantyskich utrwalili tytu uywany przez Igora Rurykowicza i wiatosawa Igoriewicza. Pogld ten utrzyma si najduej w literaturze historycznej. Ju Wasylij Tatiszczew w swojej Historii rosyjskiej wyprowadza tytu wielkokniaziowski od czasw panowania Ruryka85. Opierajc si na podejrzanym (najpewniej sfaszowanym) tzw. Latopisie Joakima, wskazywa, e trwao w urzdzeniu pastwa ruskiego i uycie tytuu wielkiego zwierzchniego kniazia miao miejsce ju w czasie objcia wadzy na Rusi przez protoplast dynastii Rurykowiczw. Sam tytu wielkiego kniazia rwnoznaczny by z tytuem cesarskim86. Pogld o tak wczesnej genezie wielko 85 B.H. : . T. 1. a- 1768. Autor ten jako pierwszy sugeruje przyjcie insygniw i tytuu cesarskiego przez Wodzimierza Monomacha. Ofiarowane miay by one przez Aleksego Komnena. Tytu mia si jednak wwczas nie przyj jako rwnowany wielkiemu ksiciu. 86 Tatiszczew za latopisem Joakima przedstawia to nastpujco: , . , , . , , , - , . , . Ibidem, T. 1, rozdz. 4.

~ 82 ~

kniaziowskiego tytuu wspczenie najmocniej akcentowany by przez Borysa Rybakowa, a utrwali si w oficjalnej historiografii radzieckiej drugiej poowy XX wieku i przejty zosta przez du cz historykw rosyjskich i ukraiskich87. Druga grupa badaczy uwaaa, e dopiero od poowy XI wieku ksi kijowski jako zwierzchnik innych wadcw nazywany by wielkim ksiciem. Wedug tego pogldu, rozbicie dzielnicowe na Rusi rozpoczo si po podziale pastwa przez Jarosawa Mdrego. Kijw mia posiada najstarszy z rodzestwa Izjasaw, i to jemu mia przysugiwa tytu wielkiego ksicia. Pogld ten opiera si na przekazie Powieci, przedstawiajcej zasady podziau pastwa przez Jarosawa. W zapisie latopisu redakcji awrientija czytamy: Zmar wielki knia ruski Jarosaw. Jeszcze za ycia rozporzdzi synami swoimi, mwic im: Oto ja odchodz ze wiata tego, synowie moi; miejcie ku sobie mio, poniewa wy jestecie bracia jednego ojca i matki. A jeli bdziecie w mioci midzy sob, Bg bdzie w was, i ukorzy przeciwnikw waszych i podda wam. I bdziecie w pokoju y. Jeli za bdziecie w nienawici y, w zwadach i ktni, to zginiecie sami i zgubicie ziemi ojcw swoich i dziadw swoich, ktr nabyli trudem swoim wielkim; lecz przebywajcie w zgodzie, suchajc brat brata. A oto poruczam stolec po sobie w Kijowie najstarszemu synowi mojemu i bratu waszemu Iziasawowi; jego suchajcie, jakocie suchali mnie, niech on wam bdzie zamiast mnie88. Na pocztku tej zapiski Jarosaw zostaje nazwany wielkim ksiciem, stanowisko to i tytu, co zrozumiae, dziedziczy po nim Izjasaw, a po nim inni ksita kijowscy. Pogld taki pojawi si ju w pierwszej syntezie historii Rusi, pira Mikoaja Karamzina, a do jego rozpowszechnienia przyczyniy si prace Wasilija Kluczewskiego, szczeglnie pisany przed 1904 rokiem, a popularny do dzi Kurs ruskoj istorii89. Taki charakter ruskiego pastwa znakomicie wpisywa si w obserwacje historykw dotyczce innych krajw, gdzie take widziano rzdy typu senioralnego czy pryncypackiego90. W trzeciej grupie opinii dotyczcych genezy tytuu wielkoksicego zwracano uwag na znaczenie okrelenia wielki knia i niejasnoci chronologiczne w wykorzystaniu materiau latopisarskiego. W tych opiniach z daleko idc ostronoci podchodzono do interpretacji poszczeglnych zapisw tytularnych.
87 .. : IIIII . 1993; .. : : - . 1980. 88 PSRL, T. 1, szpalta 161. 89 . : ..., lekcja 11. O poczytnoci tej pracy wiadczy moe nie tylko liczba wyda ksikowych, ale te rozpowszechnienie w wersjach elektronicznych, zarwno w postaci e-books, jak i audiobooks. 90 J.-P. ARRIGNON: Usage et valeur du titre de Grans-Prince (Velikij Knjaz) dans la Russie du Nord-Est aux XIIIe et XIVe siecles. In: Les principauts au Moyen ge, n4 Bordeaux, 1973, Socit des historiens mdivistes, en dpt linstitut dHistoire de Bordeaux III. Bordeaux 1979, s. 173184 i 205210.
6*

~ 83 ~

Zwracano uwag na pn metryk uycia tego tytuu, czc j dopiero z drug poow XII wieku. Pierwszym, ktry mia uywa tytuu wielkiego kniazia programowo, by, jak sdzono, Wsiewood Wielkie Gniazdo i to w czasach, gdy panowa jeszcze w dzielnicy wodzimiersko-suzdalskiej. Przyjcie tego tytuu rwnoczenie przez ksit kijowskich mogo by odpowiedzi na ambicje tego panujcego na peryferiach (patrzc z perspektywy Kijowa) wadcy. Godno wielkiego kniazia miaa wzmocni pozycj tych, ktrzy zamierzali wybi si ponad ogromn liczb wprodowcw, nawet bez oparcia o kijowski tron91. Jednym z pierwszych badaczy widzcych w ten sposb genez tytuu wielkoksicego by Michajo Gruszewski (Michai Hruszewski). Do takich wnioskw doszed take Leopold Gtz, ktry na podstawie analizy trzech gwnych latopisw: awrientija, hipackiego i nowogrodzkiego, uzna, e dopiero Wsiewood uywa tego tytuu jako urzdowego92. Take polski historyk, Andrzej Poppe, zwrci uwag na pne wprowadzenie tego tytuu, tumaczc wczeniejsze jego uycie naladownictwem greckim. Inne, skrajne stanowisko w sprawie genezy i uycia tytuu wielkiego kniazia na Rusi zaj Wadymir Janin. Uzna on mianowicie, e przez cae XI i XII stulecie interesujcy nas tytu nie mia adnego znaczenia. Nie sposb przypisa mu znaczenia pryncypackiego, takiego, jakie nadawaa mu przyzwyczajona do feudalnej struktury historiografia XX wieku. Epitet wielki, pojawiajcy si w tytulaturze ruskich wadcw w tym czasie posiada jedynie charakter pysznej samotytulatury93. Gwn podstaw tezy Janina byy ruskie pieczcie, na ktrych nie odnalaz on adnych ladw sigania po inne okrelenie ni knia i archont. We wspczesnej literaturze rosyjskiej wida jednak tendencj do negowania zdania Janina. Tytuu wielkokniaziowskiego dopatruj si niektrzy w pieczci Wodzimierza Monomacha z greckim napisem: () () 94. Tytu bagorodnego (szlachetnie urodzonego) archonta ma by tumaczeniem ruskiego okrelenia wielki knia95. Takie tumaczenie wydaje si bdne. Trudno uzna, aby ktokolwiek tumaczy tytu wielkiego kniazia na greckie szlachetnie urodzony archont. Najczciej w oficjalnych i historiograficznych tekstach bizantyskich tytu by wzmacniany przez uycie predykatu megas. Jego znaczenie oraz konteksty uycia najlepiej odpowiaday ruskiemu czy sowiaskie 91 A. POPPE: O tytule wielkoksicym na Rusi. PH, T. 75: 1984, s. 437 n. 92 L.K. GTZ: Der Titel Grossfrst in den ltesten russischen Chroniken. Zeitschrtift fr Osteueropische Geschichte 1911, Bd. 1, s. 2366 i 177213. 93 .. : XV . T. 1. oca 1970, s. 22. 94 Ibidem, nr 25, s. 170. 95 .. : . IX XIV . , , 1, 1999, wersja elektroniczna: http://history.machaon.ru/about/ index.html.

~ 84 ~

mu wielki96. Uyty przez Monomacha tytu nie mia zatem nic wsplnego z tytuem wielkoksicym, by zapewne przeniesieniem na piecz zwrotu grzecznociowego uytego w bizantyskiej korespondencji dyplomatycznej. Podobnie sytuacja ksztatowaa si w przypadku pieczci Mcisawa Wsiewoodowicza, ktry tytuowa si tam megas archontos97. Ten tytu zdecydowanie mona uzna za odpowiadajcy tytuowi wielkiego kniazia. Kada z przedstawionych wyej koncepcji genezy tytuu wielkokniaziowskiego jest cile zwizana z sposobem postrzegania struktury i urzdzenia wadzy na Rusi w XXII wieku98. Wpisuj si one w okrelone nurty historiograficzne, w ktrych czsto nie chodzi o rekonstrukcj pewnych procesw, lecz konstrukcj wasnej ich wizji. Chcc zatem unikn mielizn historiografii, baczniej musimy przyjrze si przypadkom wystpienia tego tytuu w rdach. Po raz pierwszy tytu wielkiego ksicia pojawi si w tekstach umw rusko-greckich z X wieku. W tzw. drugim traktacie Olega z Grekami z 907 roku znajduj si interesujce okrelenia osb zawierajcych traktat. Poniewa rni historycy wykorzystywali ten ustp traktatu fragmentarycznie, konstruujc rne hipotezy, przytoczmy go w caoci: Pocz zawiera pokj z carami greckimi, Oleg za, odstpiwszy troch od grodu, pocz zawiera pokj z carami greckimi Leonem i Aleksandrem i posa do nich do grodu Karla, Farofa, Welmuda, Ruawa i Stemida, mwic: Pacie mi da. I rzekli Grecy: Czego zechcesz, damy ci. I kaza Oleg da wojom na dwa tysice korabi po dwanacie grzywien na klucz, a potem da ukady [danin] na ruskie grody: najpierw na Kijw, potem na Czernihw, na Perejasaw, na Poock, na Rostw, na Lubecz i na inne grody; po tych bowiem grodach siedzieli wielcy kniaziowie podwadni Olegowi [I mwi Oleg dalej:] Gdy przychodzi Ru, niech bierze poselskie, ile zechce, a jeli przyjd kupcy, niech bior miesiczne na sze miesicy: chleb, wino, miso i ryby, i owoce. I niech urzdzaj dla nich kpiel, ilekro zechc. Gdy za Ru bdzie wraca do domu, niech bierze u cara waszego na drog jedzenie, kotwice, liny, agle i co im trzeba. I zgodzili si Grecy, i rzekli carowie i wszyscy bojarzy: Jeli przyjdzie Ru nie dla handlu, niech nie bior miesicznego. Niech zabroni knia swoim sowem przychodzcej tu Rusi, aby nie czynia szkd w sioach i w kraju naszym. Przychodz 96 P. SCHREINER: Zur Bezeichnung Megas und Megas Basileus in der byzantinischer Kaisertitulatur. Byzantina, T. 3: 1971, s. 175192; R. MACRIDES: Whats in the name Megas Komnenos? Archeion Pontou, T. 35: 1979, s. 238245. 97 .. : , nr 31, s. 172. 98 A. : : 1012 . a 1909, reed. oca 1993, s. 54; . : - . oca 1949, s. 68 n.

~ 85 ~

ca Ru niech przebywa u cerkwi witego Mamy i, gdy nasze pastwo przyle do nich, aby spisa imiona ich, niechaj bior miesiczne swoje najpierw ci, co s z grodu Kijowa, potem z Czernihowa, i z Perejasawia, i z innych grodw. I niech wchodz do grodu jedn bram, z carowym mem, bez ora, po pidziesiciu mw, i niech handluj, ile im trzeba, nie pacc adnego myta99. Tytu Olega wielki knia jest zupenie zrozumiay, szczeglnie, gdy przyjmiemy za oczywiste jego funkcjonowanie od IX wieku. Kilka sw dalej tytu ten przestaje by oczywisty oto syszymy, e posowie zostali take wysani przez znajdujcych si pod jego rk, czyli uzalenionych, innych wiatych i wielkich kniaziw. O tym, e nie bya to pomyka pisarza, uczyniona niejako z rozpdu, wiadczy umieszczony dalej zwrot, e posowie czyni to z woli wielkich kniaziw i nakazu caej Rusi, nad ktr ci panuj. W tym zdaniu nie ma ju mowy osobno o Olegu by jednym z wielu wielkich kniaziw. Kim byli owi wiatli i wielcy wadcy, niewymienieni z imienia tego moemy si jedynie domyla. Przy okazji opisu wyprawy Olega na Grekw podjtej w 907 roku autor Powieci wylicza, kto wybra si z Olegiem wzbogaci si w Bizancjum. Czytamy, e poszli wwczas Waregowie, Sowianie, Czudowie, Sowienie, Krywicze, Mera, Drewlanie, Radymicze, Polanie, Siewierzanie, Wiatycze, Chorwaci, Dulebowie i Tywercowie. Jeeli przyjmiemy, e spisana 200 lat po tych wydarzeniach Powie bazowaa na starszych i wiarygodnych tekstach, przyzna naley, e wyprawa miaa charakter midzynarodowy czy moe raczej wieloetniczny100. Przy rozdziale upw i korzyci z wyprawy wymieniono grody owych wielkich ksit: Kijw, Czernihw, Perejasaw, Poock, Rostw, Lubecz i na inne101. Zostao dokadnie wskazane, gdzie rezydowali. Nie wiemy, czy lista tych grodw ma jaki zwizek z X-wieczn rzeczywistoci polityczn czy niektrych z nich nie dopisano pniej102. Podziau upw dokonano jednak pomidzy uczestnikw wyprawy druyny plemienne czy kniaziowskie. Wielcy ksita byli zatem bd wadcami poszczeglnych plemion, bd wodzami druyn (tu nasuwa si od razu okrelenie jarl). Trudno ustali, jakie
99 PSRL, T. 1, ad 907, szpalta 33. Tum. F. SIELICKIEGO: Powie minionych lat. Wrocaw 1968, s. 232 n. 100 W literaturze czasami pojawiaj si sugestie, e opisywana wyprawa Olega jest w rzeczywistoci konstrukcj literack Nestora, wykorzystujcego kronik Georgiosa Hammartolosa. Mia on poczy zawarte tam informacje o wyprawie Rusw na Bizancjum w 860 roku ze nieznanymi bliej wzmiankami o Askoldzie i Dirze oraz przesun je na rok 907, przypisujc kierownictwo wyprawy Olegowi. Zob. L. GUMIOW: Od Rusi do Rosji. Szkice z historii etnicznej. Warszawa 1996, s. 37. Ostatnio prb uporzdkowania wiedzy o wczesnych dziejach Rusw podj W. DUCZKO: Ru Wikingw, s. 71 i 170 n. 101 PSRL, T. 1, ad 907, szpalta 31. 102 Takie jest zdanie D. Lichaczewa (PVL, T. 2, s. 268), ktry uwaa, e pierwotnie na tej licie znajdoway si tylko Kijw, Czernihw i Perejasaw.

~ 86 ~

byo ich pochodzenie etniczne: sowiaskie, normaskie czy inne. Reprezentowali jednak pewien system wadzy na ruskiej ziemi, w ktrym trudno dopatrze si utrwalonej hierarchii. Wielkimi kniaziami s wszyscy ani Nestor w tekcie kroniki, ani tekst ukadu w niczym nie sugeruj jakichkolwiek zalenoci poza oczywist naczeln rol Olega jako wodza caoci. Jakie jest znaczenie tytuu wielki knia i skd moe pochodzi? Czy rzeczywicie poszczeglni ksita wadajcy na Rusi uywali tego tytuu? Wydaje si, e znw sign trzeba po tekst ukadu. Trudno nie zauway, e sowa wielki w przytoczonym fragmencie uyto nie tylko w odniesieniu do kniaziw, ale take do bojarw oraz bizantyskich cesarzy. Tekst ukadu, przepisany przez autora latopisu, mia zapewne pierwotnie brzmienie greckie103. Predykat wielki jest po prostu tumaczeniem greckiego megas. Nie mona rozstrzygn, czy twrca pierwotnego tekstu traktatu uy tego przymiotnika w sensie zwierzchni czy sawny bd znamienity. Moliwe, e myla o wszystkich tych znaczeniach. Wielki knia czy wielki bojar by w rzeczywistoci gwnym, zwierzchnim kniaziem czy bojarem. Termin ten zatem w tym traktacie nie musia mie znaczenia tytularnego, sugerujcego nam istnienie hierarchicznych struktur wadzy na Rusi, mg bowiem mie jedynie charakter grzecznociowy czy okrelajcy pozycj. Problem ze zrozumieniem znaczenia terminw wielki knia i wielki bojar pojawi si ju w czasie spisywania poszczeglnych zwodw latopisarskich. Jak zauway Andrzej Poppe, w latopisie hipackim zmieniono sens intytulacji zawartej w traktacie104. Brzmi on w tej redakcji nastpujco: O
103 Problem jzyka i znaczenie traktatw rusko-bizantyskich budzi zainteresowanie badaczy ju ponad dwa stulecia. Z waniejszych prac wskaza naley: .. : . a- 1853; I. SORLIN: Les traits de Byzance avec la Russie au X-e sicle. Cahiers du monde russe et sovietique, Vol. 2: 1961, 34, s. 447475; .. : . , T. 67: 1936, s. 79103, J. LINGOUDI: Die russisch-byzantinischen Vertrge des 10. Jhs. aus diplomatischer Sicht. Thessalonike 1994; C.M. : . XXVI . Moca 1996; J. MALINGOUDI: Die russisch-byzantinischen Vertrge des 10 Jhds. aus rechtshistorischer sicht. Byzantinoslavica, Vol. 58, nr 2, 1997, s. 233250. 104 A. POPPE: O tytule, s. 427.

~ 87 ~

 105. Redaktor zwodu usun zatem wielkich i wiatych kniaziw, wielkich bojarw, tworzc nowe okrelenie wiatych bojarw. Podobnie w okreleniu umocowania prawnego posw zastpi wielkich kniaziw oglnym i bezpiecznym okreleniem nasi kniaziowie, usuwajc take sformuowanie, e posowie przychodz z nakazu caej Rusi. Taka forma opisania struktur wadzy na Rusi wydawaa mu si zapewne nie tylko bardziej zrozumiaa, ale zapewne odpowiadaa stosunkom panujcym w jego czasach. Nie jestemy, oczywicie, w stanie ustali, kiedy tej korekty dokonano. Ramy czasowe s tu do szerokie od czasu powstania trzeciej redakcji Powieci za Mcisawa Wadymirowicza, czyli pierwszej poowy XII wieku, do powstania najstarszego zachowanego rkopisu z tym zwodem, czyli do XV wieku. Analizujc tytulatur ruskich kniaziw, A. Poppe nie zauway, e podobnej zmiany redaktor zwodu dokona w przywoanym fragmencie o podziale upw. W wersji Latopisu hipackiego brzmi, ju bez wymieniania poszczeglnych grodw, nastpujco: O 106. Dokonana przez redaktora korekta bya gboko przemylana i konsekwentna. Wida nie wyobraa on sobie moliwoci stosowanie tytuu wielkiego kniazia przez wadcw Perejasawia, Czernihowa czy Lubecza. Usun przymiotnik wielki jako zdecydowanie niepasujcy do aktualnych ukadw politycznych, sdzc, e takie musiay zapewne panowa te w przeszoci. To spostrzeenie tym bardziej wzmacnia sugesti, e pierwotny tekst ukadu musia by zapewne tumaczeniem z greki, gdzie zastosowano predykat megas. Autor trzeciej redakcji czy te jej pniejszy kompilator, niemajcy zapewne o tym pojcia, uzna, e musi dokona korekt, aby tekst by bardziej zrozumiay. W traktacie z 911 roku pojawia si jeszcze inny ciekawy element tytulatury. Oto Oleg zwierzchnik wszystkich zawierajcych ukad ruskich kniaziw nazwany zosta wielkim kniaziem, natomiast podlegajcych mu wadcw okrelono za pomoc bardziej rozbudowanym predykatu wiatli i wielcy. Jeeli przyjmiemy, e w traktacie zastosowano jakie konkretne zasady tytuowania wadcw, to otrzymamy sytuacj, w ktrej zwierzchnik ma mniej rozbudowany tytu ni osoby mu podporzdkowane czy uywajc terminw staroruskich bdce pod jego rk. Prostszym wyjanieniem tej niecodziennej sytuacji jest uznanie, e terminy te nie s tytuami, lecz jedynie przekadem greckich przymiotnikw, zwyczajowo stosowanych w oficjalnych pismach. W tym przypadku zapewne pierwotnie uyto jakiego greckiego przymiotnika
105 PSRL, T. 2, ad 912, szpalta 24. 106 PSRL, T. 2, ad 907, szpalta 22.

~ 88 ~

zoonego w stopniu najwyszym107. Jak wynika z bada Aleksandra Budiowicza nad tumaczeniem greckiej kroniki Jerzego Ammartolosa, do czsto greckie przymiotniki zoone tumaczone byy na proste sowiaskie w ten wanie sposb108. Tumacz tekstu traktatu zapewne napotka na niezbyt zrozumiae dla niego, zoone i niejednoznaczne okrelenia greckie uyte dla nazwania przedstawicieli ruskiej elity politycznej (ruskiej w znaczeniu obowizujcym w pocztkach X wieku, czyli normaskiej), tote zastosowa najprostsze rozwizania translatorskie, czyli tumaczy wprost z uyciem wspczesnych mu terminw109. Trudno zatem na podstawie tekstu traktatu z 911 roku wysuwa jakiekolwiek wnioski o tytulaturze i hierarchii ruskich kniaziw. Zdecydowanie mniej problemw interpretacyjnych stwarza tekst kolejnego traktatu rusko-greckiego, zawartego w 945 roku. W nastpstwie wyprawy Igora Rurykowicza na Bizancjum zawarto pokj, utwierdzony pisemnym traktatem. Posowie ruscy stojc przed cesarzem Romanem reprezentowali Igora, wielkiego kniazia i kadego kniazia i wszystkich ludzi ziemi ruskiej110. Wczeniej wymieniona zostaa duga lista posw i osb, ktre poszczeglni posowie repezentowali. Jak uwaa Wadysaw Duczko, jest to prawdopodobnie pena lista klanu Rurykowiczw111. Nas interesuje jednak sens uycia tytuu wielki
107 A. POPPE: O tytule, s. 427. 108 A.C. : XIII XI . a- 1871; .. : . In: . T. 1. oca 1989, s. 7691; IDEM: . W: XVIII , 815 . 1991. . T. 2. oca 1991, s. 10351036. 109 Niestety, nie jestemy w stanie okreli czasu dokonania przekadu traktatw na jzyk ruski. W tej sprawie od ponad stu pidziesiciu lat tocz si spory historykw i lingwistw. Mamy pewno, e pierwotnie traktaty spisane byy po grecku, ale ju czas i sposb dokonania przekadu s niepewne. Natomiast pewne jest, z uwagi na uycie innego jzyka, e tumacz nie mia wiele wsplnego z autorem latopisu. Por. .. : . . , T. 3: 1854, s. 260. W.A. Istrin uzna, e barbarzyska i niepimienna Ru nie bya rwnorzdnym partnerem Bizancjum i tumaczenia dokonano nie w X, lecz XI wieku, zapewne na dworze Jarosawa Mdrego. .. : X . , T. 29: 1924, s. 387388 i 397. Innego zdania by S.P. Obnorski, ktry badajc jzyk umw, doszed do wnioski, e traktaty tumaczono w tym samym czasie, kiedy zostay spisane. Analiza tekstu z 911 roku doprowadzia go do wniosku, i przekadu z greki dokona Bugar, a dopiero kocowej redakcji pisarz ruski. W drugim traktacie wicej jest terminw greckich, mniej za bugarskich elementw jzykowych. .. : . , T. 6 7: 1936, s. 79103. 110 . PSRL, T. 1, ad 945, szpalta 47. 111 W. DUCZKO: Ru Wikingw..., s. 176.

~ 89 ~

knia. Co ciekawe, w tekcie traktatu Igor zosta kilkukrotnie nazwany tym tytuem, ale te kilka razy nazwano go kniaziem. Mona zatem zastanawia si, czy jest to skrt pisarza, ktremu nie chciao si za kadym razem pisa wielki knia i uywa skrconej formy tytuu knia, czy te okrelenie wielki knia ma inny sens. Okrelenie wielki w tekcie traktatu dotyczy nie tylko Igora, ale take wadcw Bizancjum. Nazywani s tam wielkimi carami, cho przecie taki tytu nie istnia. Jeeli zestawimy przypadki uycia w tekcie traktatu obok siebie dwu umawiajcych si stron, czyli Igora i bizantyskich basileusw Romana, Konstantyna i Stefana, dostrzec moemy pewn prawidowo. Ale dokonajmy najpierw takiego zestawienia: Sytuacja 1 kto z kim si umawia: [ ] 112. Sytuacja 2 pozwolenie na handel z Bizancjum: 113. Sytuacja 3 szczegy umowy o handlu: (poprawnie chyba w latopisie hipackim )114. Sytuacja 4 umowa o posikach wojskowych: 115. Sytuacja 5 zobowizanie posw do przekazania tekstu traktatu Igorowi: 116. Uycie tytuu wielki knia byo wyranie zbiene z tytuem wielcy carowie. Okrelenie to wystepuje w tych fragmentach, kiedy mowa jest o zobowizaniach strony ruskiej. Gdy omawiane s techniczne szczegy dotyczce powiadczenia osoby kupca (sytuacja 2), wwczas mamy do czynienia z zestawieniem knia nasz wasze carstwo. Nic zatem nie wskazuje na to, aby okrelenie wielki knia miao charakter tytularny. Zapewne tak jak w tekcie traktatu z 911 roku jest to tumaczenie predykatu megas, zastosowanego w oryginalnym tekcie greckim, zarwno w stosunku do bizantyskich cesarzy, jak i ruskich archontw. Podobny charakter nosz okrelenia wielki knia i wielki car uyte w kolejnym traktacie grecko-ruskim, zawartym przez wiatosawa w 971 roku.
112 PSRL, T. 1, szpalta 47. 113 Ibidem, szpalta 48. 114 Ibidem, m.cyt. 115 Ibidem, szpalta 52. 116 Ibidem, m.cyt.

~ 90 ~

Co prawda nie dysponujemy penym tekstem umowy, ale jedynie fragmentem zawierajcym zobowizania strony ruskiej, lecz wystpuj w nim nazwy stron umawiajcych si: a , 14 6479 a 117. Zestawmy wystpujce tu okrelenia wadcw. Umow zawarli zatem wielki knia wiatosaw i Swenald (jego wojewoda, ale w tekcie brak tytuu czy funkcji) oraz grecki car Jan Tzimiskes. Przysig skada natomiast knia ruski bez predykatu wielki. Przysiga za pokj i przyja z kadym wielkim carem greckim. Mamy zatem rwnowag w wystpieniu okrele z predykatem wielki i bez niego. Trudno uzna na tej podstawie, e wiatosaw uywa tytuu wielki knia, na tej samej podstawie musielibymy twierdzi, e Jan Tzsimiskes uywa tytuu wielki car, czyli megas basileus. Jak wida z powyszego przegldu, tytu wielkiego kniazia w X wieku na Rusi nie funkcjonowa. Wszystkie przykady wystpienia tego okrelenia pochodz z traktatw grecko-ruskich i s najpewniej wynikiem tumaczenia greckich zwrotw megas archontos. Nie wnikamy tu w aden sposb w struktur pastwa ruskiego w tym czasie. Trzeba liczy si z hierarchi wadcw ruskich, przypomina ona jednak raczej hierarchi rodzinn czy rodowo-klanow, a nie zorganizowane struktury typu pastwowego. Z ca pewnoci w hierarchii tej rodzinnej czy rodowej struktury nie byo miejsca na ustalenie si trwaej tytulatury. Nie ma take podstaw do sugestii, e wadza owego pierwszego z rodu ruskiego wizaa si z panowaniem w Kijowie. Przez cay wiek X Kijw powstawa jako naczelny grd Rusi. Znakomicie jego znaczenie przedstawia w pewnym momencie Konstantyn Porfirogeneta, piszc: Gdy nadchodzi listopad, ich wodzowie (archontowie) wraz ze wszystkimi Rhosami opuszczaj jednoczenie Kijw i wyjedaj na poliudie, co znaczy gyr (objazd) po terenach Sklawinii, Drewlan, Dregowiczw, Krywiczw i Siewierzan i innych Sklaww, ktrzy s sprzymierzecami Rhosw. Pozostaj tam ca zim, a nastpnie od kwietnia, gdy ld na
117 PSRL, T. 1, ad 971, szpalty 7273.

~ 91 ~

Dnieprze stopnieje, wracaj do Kijowa, Tam bior swoje monoksyle (dubanki), o czym bya ju mowa, wyposaaj je i udaj si do Rhomajw118. Trudno zatem przypisywa tu Kijowowi stoeczn rol w pastwie ruskim. Pastwo to w X wieku byo raczej ruchome, zwizane z eksploatacj pewnego terytorium. Stanowio wadztwo pewnego rodu, w ktrym dominowali zapewne Rurykowicze. Brak przywizania do miejsca uwidacznia nieudana inicjatywa wiatosawa, ktry pragn przenie si do Perejasawca. Pomys ten nie wzbudzi protestu otoczenia kniazia, tylko jego matka Olga prosia o pogrzebanie jej wczeniej. Ch przeniesienia si wzbudzi jedynie protest mieszkacw Kijowa, ktrzy wytknli wiatosawowi: ty kniaziu cudzej ziemi szukasz i strzeesz, a swoj porzucie119. Z uwagi na taki charakter wadzy na Rusi trudno mwi w X wieku o nierozerwalnym zwizku zwierzchnika rodu Rhosw z Kijowem i ustaleniu si utrwalonej w tytulaturze hierarchii wadcw. Przekonanie o nadrzdnej roli Kijowa dla X wieku tak jak okrelaj j historycy wynika z narracji Powieci minionych lat, ktrej autorzy przenieli naczeln rol Kijowa przeomu XI i XII wieku na czasy wczeniejsze. Zapewne tak si stao te z tytuem wielkiego kniazia120. W XI wieku okrelenie wielki knia wystpowao w tekstach rdowych wyjtkowo rzadko. Waciwie uyte zostao tylko w trzech przypadkach. Dwa z nich dotycz zawartych w Powieci informacji o mierci wadcw Jarosawa Mdrego (w 1054 roku) oraz jego syna Wsiewooda (w 1093 roku), ktrych nazwano w tym momencie wielkimi kniaziami. Mona uzna, e zwrot ten zmar wielki knia stanowi cz pomiertnego panegiryku, jaki tworzy autor latopisu. Szczeglnie jest to widoczne przy opisie ycia i aoby po mierci Wsiewooda. Pochwalny charakter uytego przymiotnika ujawnia si w okreleniu go prawowiernym kniaziem. Epitety, zarwno wielki, jak i prawowierny, nie maj wic wiele wsplnego z tytulatur. To raczej panegiryczny predykat, czsto stosowany w tekstach z epoki121. Rwnie dobrze mgby zosta zastosowany z imieniem wadcy. Trzeci przypadek uycia okrelenia wielki knia dotyczy innego syna Jarosawa Mdrego wiatosawa. Wadca ten nie tylko zosta nazwany wielkim kniaziem, ale w stosunku do niego te uyto okrelenia: wielki w kniaziach knia. Jeden i drugi tytu pojawi si w tzw. Kodeksie (Izborniku) wiatosawa z 1073 roku, czyli zbiorze najrniejszych wypisw,
118 DAI cap. 9, Testimonia 63 s. 305 n. 119 PSRL, T. 1, ad 968, szpalta 67. 120 O ewidentnych rnicach pomidzy sytuacj wadcw ruskich w X i w nastpnych stuleciach por. .. : ..., s. 136. Por. take IDEM: . . ocaa- 1995, s. 248250. 121 A. POPPE: O tytule, s. 431.

~ 92 ~

zawierajcych fragmenty pism ojcw Kocioa, teksty o logice, gramatyce, poetyce oraz rne przypowieci i zagadki. Zbir ten zosta przygotowany w X wieku dla cara Bugarw Symeona, pniej za przetumaczy go z greki i przepisa dla swego kniazia w Kijowie diak Joan. W miejsce imienia Symeon wpisa po prostu imi wiatosawa. W ten sposb ruski knia otrzyma grecko-bugarsk tytulatur122. Sporzdzajcy rkopis diak Joan przepisa tytu wielki wrd cesarzy oparty na bizantyskich zwyczajach i zastosowany dla Symeona, wstawiajc tytu kniazia i imi wiatosawa. Trzeci zatem przypadek pojawiania si okrelenia wielki knia w XI stuleciu nie pozwala na umiejscowienie wwczas pocztku tytulatury wielkokniaziowskiej. W XII wieku, w czasach sprzed panowania Wsiewooda Wielkie Gniazdo, sytuacje, w ktrych uyte zostao okrelenie wielki knia take byy bardzo nieliczne. W latopisach pojawi si sporadycznie, najczciej przy okazji informacji o mierci konkretnego ksicia, ktry w krtkim pomiertnym panegiryku nazwany zosta wielkim kniaziem. Rwnie z okazji pocztku panowania wadca by tak wanie nazwany. Pomiertnie okrelano w ten sposb Wodzimierza Monomacha, Jerzego Dogorukiego, Izjasawa Mcisawicza123 i Andrzeja Bogolubskiego124. Z kolei na pocztku panowania zosta tak nazwany Jerzy Dogoruki. Znajdujemy ponadto kilka sytuacji, gdy ktry z wadcw zosta nazwany wielkim kniaziem w zwykej narracji latopisarskiej. Obserwujemy takie sytuacje w przypadku opowieci o rzdach Wodzimierza Monomacha125, jego syna Mcisawa126 i wnuka Rocisawa Michaa Mcisawicza127. Tytuy te wystpuj tylko w Latopisie kijowskim, zwizanym z Monomachowiczami, a nie znajdziemy ich w Latopisie suzdalskim. I tak wystpuj one nad wyraz rzadko, biorc pod uwag wielo okazji do ich uycia. Nie mona take okreli, czy w tych dwu gwnych dla XII-wiecznej tradycji kijowskiej tekstach pojawiy si w momencie spisania latopisu, czy nie zostay dopisane pniej, przy ich przepisywaniu. Zmiana w tytulaturze zasza dopiero w ostatniej wierci XII stulecia, gdy tym tytuem posugiwa si zacz Wsiewood Wielki Gniazdo oraz panujcy w Kijowie Ruryk Rocisawowicz czy wiatosaw Igoriewicz. Czasami moemy domyla si, e uyty przymiotnik wielki odnosi si do osoby, a nie do
122 Krytyczne i uzupenione wieloma analitycznymi tekstami wydania Izbornika: 1073 . oca 1977 oraz 1073 .: . oca 1983. O greckich rdach Izbornika por. .. : ( 1073 .). oca 1996. 123 . 1955, 5; PSRL, T. 2, ad 1154. 124 Pod uwag wzito tylko Powie minionych lat, Suzdalski Latopis ze zwodu awrientija i Latopis Kijowski ze zwodu hipackiego. 125 PVL, ad 1116. 126 PSRL, T. 2, ad 1140, szpalta 303. 127 PSRL, T. 2, ad 1161, szpalta 514.

~ 93 ~

tytuu. W Latopisie kijowskim czytamy o Mcisawie wielkim kniaziu kijowskim128. Poniewa kilka sw dalej pojawia si znw okrelenie Mcisaw wielki, przydomek wielki uzna musimy za okrelenie osoby, nie za cz tytuu ksicego129. Tylko jeden raz tytu wielkiego kniazia pojawia si w dokumencie. Mowa tu o tzw. gramocie ksicia Izjasawa Mcisawowicza dla monastyru w. Pantelejmona koo Nowogrodu Wielkiego. Jak si przypuszcza, dokument ten powsta w 1148 roku, kiedy Izjasaw przebywa w Nowogrodzie i prbowa skoni tamtejsz elit do udziau w wyprawie przeciw Jerzemu Dogorukiemu130. Czy jednak faktycznie Izjasaw uywa tytuu wielkokniaziowskiego. Co do tego mona mie wtpliwoci, zestawiwszy uycie tego tytuu w dokumencie z nadzwyczaj rzadkimi sytuacjami nazwania tak Izjasawa w pisanym w jego otoczeniu Latopisie kijowskim. Wyglda to tak, jakby autor latopisu specjalnie pomija tytu swego kniazia, co jest zupenie niemoliwe. Wobec tego musimy rozway tu wiarygodno gramoty. Pamita naley, e znamy j tylko z odpisu pochodzcego z drugiej poowy XVI wieku131. Nie ma adnej pewnoci, w jakim stopniu ten odpis jest wierny oryginaowi, a ile zostao w nim dodane lub zmienione przez kopist (kopistw). Nie moe on zatem stanowi podstawy do wnioskowania o tytulaturze samego Izjasawa. Intytulacja w ruskich redniowiecznych dokumentach jest zazwyczaj do uboga. Najwaniejsz rol odgrywao imi wystawcy. Czsto knia wystawiajcy dokument okrelany by mianem niegodnego raba Boego przy takiej poetyce jakakolwiek tytulatura byaby po prostu nie na miejscu. Dokument Izjasawa nie moe zatem stanowi dowodu na uywanie przez niego wielkokniaziowskiego tytuu132. W wietle poczynionych tu uwag mona stwierdzi, e tytu wielkiego kniazia na Rusi pojawi si pno. Pomimo nazywania wielu wczeniejszych wadcw wielkimi kniaziami, nie udao si w adnym przypadku ustali, e okrelenie to miao inne znaczenie oprcz zwrotu grzecznociowego czy panegirycznego. Zada sobie zatem musimy pytanie o sens pojawienia si tytuu wielkokniaziowskiego i przyczyny signicia po niego wanie w ostatniej wierci XII stulecia. Przede wszystkim istotne okazao si to polityczne. Od 1132 roku postpowaa dekompozycja pastwa ruskiego. Poszczeglne ksistwa usamodziel 128 PSRL, T. 2, ad 1140, szpalta 303. 129 Por. D. DBROWSKI: Genealogia Mcisawowiczw. Pierwsze pokolenie (do pocztkw XIV wieku). Krakw 2008, s. 76. 130 .. : X XIII . , T. 89: 1972, s. 353408. 131 .. : . 1955, 5. 132 .. : XXIV . ( ). a , T. 8: 1976, s. 6983.

~ 94 ~

niay si, a stolica w Kijowie zacza traci dotychczasowe znaczenie. Panujcy w Kijowie zmieniali si bardzo czsto i tylko czasami trafiaa si wrd nich jaka wybitniejsza osobowo. Nastpio take osabienie znaczenia gospodarczego ziemi kijowskiej, bdce skutkiem najazdw poowieckich. Poszczeglni kniaziowie prowadzili wasn polityk, czsto obrcon przeciw najbliszym krewnym. Najlepszym tego przykadem moe by walka o tron kijowski w rodzinie Monomachowiczw czy spory i wojny w rodzinie wadcw suzdalskich. Proces ten zacz si ju w kocu XI wieku, kiedy na zjedzie w Lubeczu, kniaziowie pod wspaniaymi hasami zaniechania walk bratobjczych i denia do jednoci przyjli zasad: nich kady trzyma swoj ojcowizn. Narastaa wrogo pomidzy poszczeglnymi ksistwami, obejmujc nie tylko wadcw, ale take mieszkajc tam ludno. Mieszkacy innych ksistw, mimo posugiwania si tym samym jzykiem i wyznawania tej samej religii, zaczynali by postrzegani jako wrogowie. Przykadowo doszo do dokumentnego zupienia Kijowa i rze jego mieszkacw dokonanej przez wojska Andrzeja Bogolubskiego, prowadzone przez jego syna Mcisawa. Stao si to co wyranie podkrelano w latopisach w zemcie za wczeniejsz rze suzdalczykw w 1157 roku (cho wyglda to na szukanie usprawiedliwienia tej strasznej zbrodni). Za dwoma dniami rzezi i upiestw, ktre nie ominy cerkwi, sta sam Mcisaw, wykonujcy zapewne wol ojca. Kijw zosta wwczas potraktowany jako miasto zamieszkae przez wrogw, ktre mona spali, zupi, mieszkacw gwaci i zabija, jakby byli zupenie obcy. Jak pisze Lew Gumiow, Ru pod koniec XII stulecia wesza w now faz etnogenezy wsteczn133. W tych wanie warunkach, przy zupenym rozbiciu politycznym i rozpadzie dotychczasowych wizi, jeden z kniaziw, a w lad za nim nastpni zaczli uywa tytuu wielkokniaziowskiego. Jego uycie nie czyo si w aden sposb z aspiracjami dominacji na Rusi, ba, nawet nie wizao si z panowaniem czy chci opanowania Kijowa. Wsiewood Wielkie Gniazdo realizowa co prawda polityk, w ktrej zainteresowany by ca Rusi, ale panowanie w jej dotychczasowej stolicy matce miast ruskich pozostawia innym, czasem zalenym od siebie, czasem niezalenym kniaziom. Tytu wielkokniaziowski Wsiewooda nie mia zatem nic wsplnego z wadaniem Kijowem. W jakim wic celu oraz w jakim znaczeniu wadca ten sign po tytu wynoszcy go ponad ca reszt rodu Rurykowiczw? Wydaje si, e wytumaczenie tego jest zdecydowanie bardziej skomplikowane ni to wskazywane w literaturze. A. Poppe zwraca przede wszystkim uwag na greckie rda zarwno samego tytuu, jak i motywacji pierwszego jego uytkownika. Wsiewood, zwany pniej Wielkim Gniazdem, zosta wygnany z kraju przez Andrzeja Bogolubskiego i wraz z matk, zapewne Greczynk spdzi duszy czas w Bizancjum. Pobyt w cesarstwie musia wpyn na pogldy Wsiewooda w zakre 133 L. GUMIOW: Od Rusi do Rosji. Szkice z historii etnicznej. Warszawa 1996, s. 82.

~ 95 ~

sie ideologii wadzy, cho sama myl recepcji tytuu wielkiego kniazia do oficjalnej tytulatury ksit ruskich dojrzewa zacza wczeniej134. Opuci on Ru w wieku 8 lat, wrci za tam, majc lat 14. Nic jednak nie wskazuje, aby przyjcie tytuu wielkiego kniazia miao cokolwiek wsplnego z ideologi pastwow Bizancjum. Takiego tytuu tam nie znano. Najbliej tytuowi wielkokniaziowskiemu jeeli mamy poszukiwa wzorw do tytuu wielkiego upana, ju wwczas istniejcego w Serbii. Brak jednak danych pozwalajcych czy Wsiewooda z poudniow Sowiaszczyzn. Jeeli u podstaw uywania tytuu miaaby lee ch naladownictwa wzorw bizantyskich, to bardziej zrozumiae byoby przyjcie przez Wsiewooda tytuu cesarskiego znanego przecie na Rusi i stosowanego w jzyku liturgicznym. Nie byby w tym Wsiewood odosobniony istnia przecie wzorzec bugarski, wszak w tym samym czasie Piotr-Teodor i jego brat Asen przyjli tytu cesarski. Przyjty przez Wsiewooda tytu wielkiego kniazia, musia mie zatem odniesienie do istniejcego wczeniej na Rusi zwyczaju nazywania niektrych wadcw wielkimi, z dwu powodw powtarzajc wzorzec bizantyski i chcc uhonorowa wybitnego wadc. Przyczyn szukania nowego tytuu nie bya jednak zapewne ch wywyszenia si ponad innych wadcw Rusi, lecz szukanie nowej formuy panowania. Pomimo wygnania przez starszego przyrodniego brata Andrzeja, Wsiewood kontynuowa jego polityk. Od kilkudziesiciu lat bowiem toczy si proces tworzenia na terenie rostowsko-sudalskiej Rusi nowego pastwa, niezalenego i odcinajcego si od Kijowa135. Pierwszy tak polityk zacz prowadzi Jerzy Dogoruki, a kontynuowa i nadawa jej nowy sens wanie Andrzej Bogolubski. Co prawda Dogorukiego, jak prawie kadego ruskiego kniazia cigno do Kijowa, co skoczyo si dla niego tragicznie w 1157 roku, rozpocz on jednak proces intensywnej kolonizacji swego pnocnego pastwa. Proces ten kontynuowa Bogolubski, chwalc si, e ca Bia (suzdalsk) Ru zabudowa wielkimi grodami i wsiami136. Andrzej bardzo skutecznie tworzy nowe pastwo przenis stolic do Wodzimierza nad Klam, wybudowa tam nowe cerkwie i inne budowle: Sobr Uspieski
134 A. POPPE: O tytule, s. 434. 135 .. : - : - . 1987, s. 3898. 136 . Literatura: .. : . oca 1850; .. : . 1894 (reed. oca 1999); .. : . , T. 21: 1962; IDEM: . 1963, 3; E. HURWITZ: Prince Andrej Bogoljubskij: the Man and the Myth. Firenze 1980; .. : : . a-eepcyp 2003; . T. 2. oca 2001, s. 393398. .. : . . . -. oca 1967; .. : XIII . oca 1977.

~ 96 ~

(11581160), zakoczony przez Wsiewooda, Zote Wrota (1164), biaokamienny paac i Sobr Narodzenia Bogurodzicy, wreszcie pooone niedaleko Bogolubowo rezydencj ksic. Ruch budowlany obj take inne miasta ksistwa Rostw i Suzdal. W planach Andrzeja byo stworzenie nowej metropolii kocielnej, niezalenej od Kijowa, czego dowodem jest list patriarchy ukasza Chrysobergesa. Z planami utworzenia nowej metropolii, a przynajmniej z podniesieniem znaczenia cerkwi w swoim ksistwie czyo si zapewne przywiezienie z poudnia Rusi (Wyszogrodu) ikony Bogurodzicy synnej Bogomatieri wodzimierskiej. Wielkie plany polityczne Andrzeja wizay si tylko i wycznie z Rusi Suzdalsk. Na przeszkodzie tym planom stana mier zadana w strasznych okolicznociach przez niezadowolonych bojarw i niektrych czonkw rodziny. Polityk tworzenia nowego wadztwa kontynuowa Wsiewood, objwszy wadz w dwa lata po mierci brata. W jego przypadku przyjcie tytuu wielkiego kniazia czyo si zapewne z chci wyrnienia si ponad reszt kniaziw, zarwno dalszych Rurykowiczw, jak i tych bliszych krewniakw, potomkw Jerzego Dogorukiego.

Megas archon wielki knia?

Z pytaniem o genez i uywanie tytuu wielkiego kniazia czy si jeszcze jedno rdo, a mianowicie piecz kniazia Mcisawa. W jej legendzie czytamy: Mestisthlabos megas archon Rosias137. Tytu mega-archonta, czyli wielkiego archonta jest bezspornie greckim odpowiednikiem tytuu wielkiego kniazia. Mona zatem domniemywa, e wykonawca toka pieczci odda w jzyku greckim tytu swego wadcy albo w wadca sprawi, e uyty w jakiej korespondencji z Bizancjum tytu archont z grzecznociowym zwrotem megas zosta przeniesiony na piecz. Niestety, nie jestemy pewni, do ktrego z wadcw ruskich naleaa ta piecz. Pojawienie si na rewersie postaci w. Andrzeja (identyfikowanego z uwagi na przedstawienie z duym krzyem, cho moe chodzi te o w. Konstantyna i w. Jana Chrzciciela) sugerowaoby, e chodzi o kniazia uywajcego jako drugie imi to wanie. O kogo jednak chodzi nie wiemy. Borys Rybakow uznajc, e tytu wielkokniaziowski przynaley tylko wadcom kijowskim, wskazywa na trzech moliwych kniaziw: 1. Mcisawa Haralda syna Wodzimierza Monomacha, panujcego w Kijowie w latach 11251132, 2. Mcisawa Izjasawowicza, wnuka poprzedniego Mcisawa, ktry wada Kijowem w 1159 roku i w latach 11691171,
137 .. : , nr 31, s. 172.
7 Kniaziowie...

~ 97 ~

3. Mcisawa Romanowicza Starszego, w Kijowie rzdzcego w 1214 1223 roku, a zabitego po bitwie nad Kak. Wydaje si Rybakowowi, e mao prawdopodobne jest, aby byli to Mcisaw Wadymirowicz i Romanowicz. Imi chrzestne jednego (Fiodor) i drugiego (Borys) nie pasuje do rewersu pieczci. Wacicielem pieczci miaby zatem by Mcisaw Izjasawicz, a na rewersie wedug Rybakowa figurowaby w. Jan Chrzciciel138. Nie zgadza si z t identyfikacj Dawid Blifeld, uznajc, e piecz jest starsza ni XII wiek, a jej wacicielem by zapewne Mcisaw, syn Wodzimierza Wielkiego. Wysun swe roszczenia do tronu kijowskiego w latach 10231026 (rywalizacja z bratem Jarosawem Mdrym), a napiecztny tytu by zapewne emanacj tych roszcze139. Blifeld uzna, e na rewersie pieczci przedstawiony zosta patron Mcisawa w. Konstantyn. Wadimir Janin nie zgodzi si z powyszymi identyfikacjami przede wszystkim z uwagi na wskazanie patrona. Detale przedstawienia witego wskazywa maj tylko na w. Andrzeja140. Janin zanegowa take sens czenia tytuu wielkiego kniazia z wadztwem kijowskim. Doszed w ten sposb do wniosku, e piecz naley do jakiego kniazia o imionach Mcisaw i Andrzej. Stylistyka pieczci w porwnaniu z innymi ruskimi pieczciami wskazuje na XI i pierwsz wier XII stulecia. Eliminujc wadcw ruskich o imieniu Mcisaw, ale o innych ni Andrzej imionach chrzestnych, zidentyfikowa waciciela pieczci jako Mcisawa, wnuka Igora Jarosawowicza, ktrego ojciec nosi najpewniej imi Wsiewood. Nie wiemy, gdzie knia w panowa, Janin sugeruje Smolesk. Na pewno posiada jakie ksistwo, skoro bra udzia z druyn w wyprawie na Poowcw. Mia umrze w 1113 roku141. Jeeli identyfikacja W. Janina jest prawidowa (a on sam zastrzega, e nie zawsze przestrzegano zasady umieszczania na pieczci patrona wadcy), to nie jestemy w stanie w aden sposb wskaza jakichkolwiek aspiracji politycznych Mcisawa Wsiewoodowicza, ktre czyyby si z tytuem wielkiego archonta wielkiego kniazia. Pierwsza wzmianka w Powieci dotyczy jego wyprawy na morze w 1100 roku (Bizancjum? Tmutoraka?), ktr odby jako wasal swego wuja Dawida. Po raz kolejny wystpi wrd ksit wyruszajcych na Poowcw w 1103 roku. I wreszcie w 1116 (1113) roku syszymy o jego mierci. Dwa razy zosta okrelony jako wnuk Olegowy, latopisarz niewiele zatem wiedzia o jego ojcu, a o nim samym take nie mia chyba adnych informacji. Trudno wic przypuszcza, e ten knia mia
138 .. : . B: A. T. 3. K 1950, s. 111118; .I. I: i. A. T. 3. K 1950, s. 102 110. Por. take .. , .. : XXVI . . oca 2006, s. 584. 139 .I. I: i, s. 105. 140 .. : , s. 21. 141 . OO: ( IX XVI .): , . - . 2000.

~ 98 ~

jakie powaniejsze aspiracje polityczne, ktre mona czy z tytulatur jego pieczci. Istniej trzy moliwoci wytumaczenie tej sytuacji: po pierwsze tytu megas archon nie ma tu adnego znaczenie prawnego czy politycznego, a na pieczci umieszczono go jako naladownictwo zwrotw uywanych w dyplomatyce bizantyskiej; po drugie identyfikacja W. Janina jest niewaciwa. Piecz naley do innego Mcisawa. Niestety nie jestemy w stanie okreli o ktrego chodzi. I po trzecie wreszcie Mcisaw Wsiewoodowicz mia jakie aspiracje polityczne, czego napiecztny tytu jest wiadectwem. Plany polityczne tego wadcy nie doczekay si nawet prby realizacji i nikt o nich szerzej nie wiedzia. Reasumujc nie ma adnych moliwoci wykorzystania przekazu legendy pieczci Mcisawa do wnioskowania o uywaniu wielkokniaziowskiego tytuu. Ten pojedynczy zabytek sam w sobie nie przynosi adnych informacji. Moe wiksza liczba takich pieczci i dobrze datowany kontekst ich znalezienia mogyby co wyjani.

7*

~ 99 ~

Rozdzia trzeci

Krl godno najwysza

Termin krl powszechnie oznacza osob sprawujc najwysz wadz w pastwie o ustroju monarchicznym. Rozumiemy pod tym pojciem zwykle wadc koronowanego1. W uksztatowanym przez stulecia zwyczajowym podejciu tytu ten odnosi si do wszystkich koronowanych gw, z rozrnieniem wadcw, ktrzy panuj samodzielnie, ale nie otrzymali tytuu razem z namaszczeniem przez papiea lub arcybiskupa, oraz tych, ktrzy wadaj naznaczeni sakr kocieln. Definicja i termin uksztatoway si w krgu kultury aciskiej, przeniknitej przez rzymskie chrzecijastwo. Obecnie termin krl uywany jest szerzej oznacza w przenoni osob wyrniajc si jakimi umiejtnociami, znaczeniem, ale te cechami fizycznymi. I tak, do powszechnie Elvis Presley nazywany jest krlem rock and rolla, pikarz strzelajcy najwicej bramek zostaje krlem strzelcw, a najpikniejsza dziewczyna otrzymuje tytu krlowej piknoci. Przykady takiego potocznego zastosowania terminu krl mona by mnoy. Co ciekawe, czsto bywa tak, e wraz z uyciem tego apelatywu naladuje si atrybuty zwyczajowo zwizane ze stanowieniem krla. Przykadowo, najpikniejsza dziewczyna zostaje ukoronowana i osadzana na krzele
1 Znaczenie godnoci krla i instytucji krlestwa omwi ostatnio G. LABUDA: O godnoci krla i instytucji krlestwa. W: Przemys II. Odnowienie Krlestwa Polskiego. Red. J. KRZYANIAKOWA. Pozna 1997, s. 2756.

~ 101 ~

stylizowanym na tron. Zakada si jej na gow jak ozdob naladujc krlewsk koron. Podobnie dzieje si przy wyborze i oznaczeniu na przykad krlowej balu. Termin krl i jego derywaty stay si powszechne w naszej kulturze, wystpuj w rnych zastosowaniach, a wiele naszych zachowa ma rda w ceremoniale krlewskich inauguracji. Termin krl powsta w krgu kultury chrzecijastwa rzymskiego. Na interesujcym nas terenie Sowiaszczyzny, pomimo e przebiega tu granica pomidzy chrzecijastwem aciskim i greckim, wyraz krl obecnie wystpuje powszechnie. Istnieje w kadym ze sowiaskich jzykw. W jzykach narodw o kulturze uksztatowanej przez obrzdek prawosawny, ktrych wadcy uywali raczej tytuu cara, czsto jest potocznym okreleniem wadcy obcego czy wadcy w ogle. Termin ten uznawany jest za rdzennie sowiaski, ale upowszechni si take wrd ludw niesowiaskich. Wgrzy swego wadc, ale take kadego obcego nazywaj kiraly. Turcy zapoyczyli t nazw od ludw sowiaskich czy wgierskich. Jak doszo do tak szerokiego rozpowszechnienia wyrazu krl? odpowiedzi na to pytanie szuka naley w pracach jzykoznawcw. Dla nas istotnym problemem jest to, kiedy, w jakich okolicznociach i w jakim znaczeniu termin ten pojawi si na terenie wczesnoredniowiecznej Sowiaszczyzny. Obecnie termin krl jest precyzyjnie definiowany, naley zatem rozway, czy wspczesna definicja przystaje do okolicznoci tamtego czasu.

Etymologia wyrazu krl

Etymologia wyrazu krl od lat zajmowaa uwag wielu badaczy. Ju w XVI stuleciu Stanisaw Orzechowski, zgodnie z renesansow mod na szukanie korzeni w cywilizacji antycznej, przedstawi koncepcj pochodzenia tego wyrazu z jzyka greckiego. Wedug panujcego wwczas przekonania sowiaski jzyk wywodzi si z greki, w lad za czym musiao i podobiestwo pomidzy poszczeglnymi sowami. Tak Orzechowski zwrci uwag na greckie sowo , oznaczajce osob zwierzchni, ktra w panowaniu swym nie swego, ale poddanych swych poytku strzee2. Z tego sowa miay powsta wgierskie kiraly, ruskie korol i lackie krl. Ks. Orzechowski wyranie zaznaczy, e tym, co odrnia krlw od rnych despotw i dynastw, jest fakt panowania nad wolnymi ludmi, a nie niewolnikami. Inne zatem byy prawa ksice i krlewskie tu porwnywa panowanie ksit litewskich z upraw 2 S. ORZECHOWSKI: Quincunx. W: Stanisawa Orzechowskiego Polskie dialogi polityczne (rozmowa okoo egzekucyjej i Quincunx) 15631564. Wyd. J. O. Biblioteka Pisarzw Polskich. T. 44. Krakw 1919, s. 226.

~ 102 ~

nieniami krlw polskich, wskazujc ewidentne rnice. Na greckie koneksje tego terminu wskazywali rwnie pniejsi badacze. Inaczej nieli zaangaowany politycznie Orzechowski, kilkadziesit lat po nim zestawi materia jzykowy Charles Du Cange zwrci szczegln uwag na wgierskie brzmienie tego sowa oraz zapisy w rdach bizantyskich3. W wydanej w 1801 roku monumentalnej pracy O litewskich i polskich prawach, Tadeusz Czacki przedstawi sowiaskie pochodzenie sowa krl. Nie wdajc si w jakiekolwiek wywody stwierdza, e jest ono prawdziwie Sowiaskie, susznie przy tym zauwaajc, e rnica kral i krl w jzykach czeskim i polskim jest jedn z dawnych rnic obu dialektw4. W jzyku greckim wedug Czackiego sowo to pojawio si pod wpywem kontaktw z Servi (to okrelenie u Czackiego oznacza wikszo Sowiaszczyzny poudniowej, szczeglnie Serbi i Chorwacj), natomiast pniej zawdrowa miao do Turkw. Autor wiekopomnego Sownika jzyka polskiego Samuel Benedykt Linde opracowujc ten wyraz, nie da jednoznacznej wykadni etymologicznej, zestawi jednak taki materia jzykowy, na bazie ktrego powstay wszystkie pniejsze koncepcje5. Waciwie tylko jedno z przedstawionych przez Lindego podobiestw nie doczekao si rozwinicia, a mianowicie podobiestwo z pnocnogermaskim terminem jarl. Na pochodzenie wyrazu krl od imienia Karola Wielkiego pierwszy wskaza wybitny czeski slawista Josef Dobrovski6. Jego koncepcja dzi jest powszechnie przyjmowana przez wikszo jzykoznawcw i historykw7. Zakada si, e sowo krl kral korol powstao w wyniku przeksztacenia germaskiego imienia Karl. Dziki potdze i osigniciom tego wadcy jego imi miao sta si synonimem potnego panujcego, a tym samym jego nazw. Wskazywano podobiestwa pomidzy t sytuacj a przypadkiem przydomku rodowego (cognomen) Gajusza Juliusza Cezara, ktry sta si tytuem wadcw Rzymu. Termin krl w rnych odmianach rozpowszechniony jest na terenie caej Sowiaszczyzny: polski krl, czeski krl, serbochorwacki krlj, soweski krlj, bugarski kral, ruskie . Nie udao si jedynie odnale tego terminu u Sowian poabskich, cho to wanie oni mieli najwicej
3 C. DU FRESNE DU CANGE: Glossarium ad scriptores mediae & infimae graecitatis. Lungduni 1688, T. 1, s. 751. 4 T. CZACKI: O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, rdach, zwizku i o rzeczach zawartych w pierwszem Statucie dla Litwy 1529 roku wydanem przez Tadeusza Czackiego. Warszawa 1800, s. 77. 5 S.B. LINDE: Sownik jzyka polskiego. Lww 1854, T. 2, s. 499. 6 J. DOBROVSKY: Institutiones linguae slavicae dialecti veteris, quae quum apud Russos, Serbos aliosque ritus graeci tum apud Dalmatas glagolitas ritus latini Slavos in libris sacris obtinet. Windobonae 1822, s. 240. 7 B. VYKEPL: Studie k lechtickm titulm v germnskch, slovanskch a baltskch jazycch. Etymologie jako pomocn vda historick. Brno 2004, s. 93 n.

~ 103 ~

kontaktw z samym Karolem Wielkim oraz pastwem frankijskim. uycki jzykoznawca Karla Arnot Muka (Karl Ernest Mucke) doszukiwa si ladw tego terminu w nazwiskach, takich jak np. Kraul oraz w nazwach miejscowych Gruhlfeld i Gruhlstcke8. W Meklemburgii w XIII wieku miaa istnie wie o nazwie Kralowe. Wedug Tadeusza Lehra-Spawiskiego brak terminu krl w znaczeniu wadca u Sowian Poabskich wynika z tego, e zbyt dobrze znali oni Karola Wielkiego, aby jego imi miao zatraci znaczenie indywidualne. Na terenie Czech, take majcych styczno z pastwem frankoskim, sowo kral a do XIV wieku miao znaczenie imienia wasnego oprcz powszechnego znaczenia wadca. W jzyku ludw bardziej odlegych od imperium karoliskiego ten termin zatraci cechy znaczeniowe imienia wasnego i wycznie uywany by dla nazwania potnego wadcy9. Rozpowszechnienie tego terminu byo wykorzystywane jako argument dla daleko idcych sdw. Przykadowo Aleksiej A. Szachmatow przyjmujc, e jest to wsplne zapoyczenie wielu plemion sowiaskich, uznawa je za dowd cisej cznoci kulturalnej i politycznej ludw sowiaskich jeszcze w IX wieku, ktrej podstaw stanowia zaleno od Awarw10. Momentem zwrotnym w dziejach tych ludw byo zwycistwo Karola Wielkiego nad awarskim kaganatem. Rozpowszechnienie jego imienia byo zatem zrozumiae to imi oswobodziciela od jarzma awarskiego, potnego wadcy. Andre Meillet potraktowa zapoyczenie tego imienia i formy jego adaptacji do wymowy sowiaskiej jako dowd na istnienie wsplnoty jzykowej Sowian w VIIIIX wieku11. Oponowa przeciw temu Aleksandar Beli, twierdzc, e w rnych jzykach sowiaskich wystpoway rwnolegle podobne czy identyczne procesy, w wyniku ktrych dochodzio do analogicznych przeksztace. Std w formach terminu krl dopatrywa si substytucji pocze gosowych, waciwych jzykom sowiaskim, zastpujcych poczenia im obce. Z imieniem Karola Wielkiego powiza niedawno pochodzenie wyrazu krl jzykoznawca Andrzej Bakowski. Sprzeciwi si jednak bezporedniemu wywodowi sowiaskiego krl z jzykw germaskich, argumentujc to brakiem twardotematowego korl12. Jego zdaniem droga przejcia tego sowa wioda przez jzyki romaskie i formy Carlius, Carleus. Ta interesujca teza nie zostaa w aden sposb podbudowana rdowo i historycznie.
8 K.E. MUCKE: Historische und vergleichhende Laut- und Formenlehre der niedersorbischen (niederlausitisch-wendisch) Sprache. Leipzig 1891, s. 35. 9 T. LEHR-SPAWISKI: Pochodzenie i rozpowszechnienie wyrazu krl w polszczynie i w innych jzykach sowiaskich. W: Prace filologiczne ofiarowane Janowi osiowi. Warszawa 1927, s. 4453. 10 A.A. : e e. 1919, s. 26 n. 11 A. MEILLET: De lunit slave. Revue des tudes slaves, Vol. 1: 1921, s. 8. 12 A. BAKOWSKI: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. T. 1: AK. Warszawa 2005, s. 824.

~ 104 ~

Adolf Stender Petersen wywodzi sowo krl z germaskiego karlja, kerl freier men. Byby to zatem wyraz oznaczajcy czowieka wolnego. Zapoyczenie to musiaoby wic by do wczesne moliwe, e sigajce czasw istnienia jzykowej wsplnoty sowiaskiej. Trudno jednak odnale przekonujce argumenty, wyjaniajce dlaczego sowo to nie ulego adnym przeksztaceniom i zmianom, stao si okreleniem wadcy od XXI wieku, a dopiero wwczas od takiego znaczenia powstay wyrazy pochodne. Ciekaw etymologi sowa krl przedstawi Mikoaj Rudnicki. Jego zdaniem jest to prasowiaska nazwa tej osoby, ktra korzy, upokarza, sdzc nie tyle osoby pojedyncze, ale cae rody czy plemiona popade we wrd. Oznacza wic to sowo naczelnika rodu lub plemienia, ktry przeprowadza upokorzenia winnych, moe te za porednictwem wojny, ktra mu dawaa wadz absolutn nad ogem wojw swego rodu. Ale wanie ten charakter pomsty, tj. odwetu, rwnoczenie dawa mu w rk wadz sdownicz, bo on ocenia, czy istotnie pomsta i w jakim stopniu przysuguje pokrzywdzonemu13. Rudnicki odrzuci kategorycznie wywd terminu krl od Karola Wielkiego, wskazujc na wzgldy akcentowe oraz brak obocznej postaci. Zwraca uwag take na brak sytuacji, w ktrych imi Karola oznaczaoby panujcego. Tu trzeba przyzna racj Rudnickiemu nigdy w krgach frankijskich imi to nie stao si synonimem wadcy. Natomiast czste powoywanie si na przykad rozpowszechnienia kognomenu Cezara w staroytnoci wydaje si nieporozumieniem, wszak zestawiane s dwie rne sytuacje imi Karola miaoby rozpowszechni si wrd obcych, nie swoich, natomiast imi Cezara rozpowszechnio si wrd swoich. Jako istotn rnic wskaza naley take fakt, i przez kilka pokole imi Cezara przybierane byo jako wasne przez kolejnych panujcych. Dziao si tak, poczwszy od Oktawiana, ktry po mierci Cezara, przejmujc spadek, przej jako syn Cezara jego kognomen. Przez kolejnych panujcych imi to byo dodawane do ich imion w chwili objcia wadzy. Rzdzcy w Rzymie musieli unika tytuu krlewskiego, a utrzymanie przekonania o trwaoci republiki wymagao poszukiwania nowych terminw. Sowianie nie mieli takich problemw, dysponowali swoj nazw wadcy kne i nie musieli poszukiwa nowych terminw. Jeeli powodem szukania nowych apelatyww wadcy byaby niejednoznaczno terminu kne, to nie sposb ustali, czy ta niejednoznaczno wystpowaa w VIIIIX wieku, gdy imi Karol byo gone wrd Sowian. Nie da si take wskaza w adnym z tekstw sowiaskich (z koniecznoci pniejszych), e posta Karola odgrywaa jak szczegln rol w ich tradycji. Obok przykadu z imieniem Cezara jako apelatywem wadcy podawano przykady kagana Bajana oraz litewskie sowo valdimieras wadca, ktre
13 M. RUDNICKI: Prasowiaszczyzna Lechia Polska. T. 2: Wsplnota sowiaska wsplnota lechicka Polska. Pozna 1961, s. 111.

~ 105 ~

w powszechnym przekonaniu miao pochodzi od imienia Woodymir, czyli od Wodzimierza Wielkiego14. Waciwie poza kognomenem Cezara, ktry sta si rzeczownikiem pospolitym okrelajcym wadc, pozostae sytuacje wskazywane w literaturze s jedynie domniemaniami, nieposiadajcymi przekonujcych dowodw15. Bez podbudowania przykadami rdowymi bd to jedynie pomysowe hipotezy. Na podobnej zasadzie mona przedstawi kontrfaktyczny wywd sowiaskiego wadca czy wodyka od imienia Woodymir. Koncepcja krla tego ktry karze Mikoaja Rudnickiego zostaa skrytykowana ze strony historycznej przez Gerarda Labud, ktry uzna, e wszystkie te funkcje, ktre wskazywa Rudnicki, mieciy si w kompetencji ksicia. Nie byo zatem potrzeby tworzenia osobnej funkcji wadcy-sdziego. Krl-korzyciel by zatem tylko domniemaniem16. Sam G. Labuda uznaje, e o rozprzestrzenieniu si tytuu krl mona mwi tylko w zwizku z genez i rozwojem monarchii typu krlewskiego. Jego zdaniem tytu krla zosta przyswojony przez te ludy, ktre rzeczywicie przeksztaciy ksistwo wczesnofeudalne (nie zdefiniowa tego pojcia) w krlestwo feudalne (rwnie przez niego niezdefiniowane)17. To u tych ludw termin krl, luno przez czas jaki bkajcy si po Sowiaszczynie nabra konkretnego znaczenia potny wadca18. Kierunek rozprzestrzeniania si krlestwa na terytorium zamieszkaym przez Sowian mia ukazywa zasig uywania tego tytuu. Dokonujc analizy procesu tworzenia krlestw Sowian, Labuda zestawi ze sob zarwno koronacje wadcw, jak i wystpowanie tytuu kral oraz rex, co doprowadzio go do wniosku, e tytu krl rozprzestrzeni si pocztkowo w okolicach rodkowego Dunaju (Sowenia, Chorwacja, Panonia i Morawy). a stamtd dotar do Albanii, Bugarii, Turcji oraz Polski i std dalej na Ru i Litw. Hipoteza Labudy ma jednak istotne sabe punkty (kilka z nich, szczeglnie zwizanych z kwestiami jzykoznawczymi, podnis sam autor). Oto bowiem samo wystpowanie w tekstach sowa rex nie musi wiadczy o jakiej specjalnie wielkiej
14 E. FRAENKEL: Litausches Etymologisches Wrterbuch. HeidelbergGttingen 1965, s. 1188. 15 Przykady o przejciu imienia wadcy na apelatyw podaje V. KIPARSKY: Die gemeinslavischen Lehnworterm aus dem Germanischen. Helsinki 1934, s. 242, przyp. 1; za informacj ustn jzykoznawcw wskazujcych na uywany na Kaukazie tytu amxal, mogcy wywodzi si od ah-baala oraz imi hetyckiego wadcy Labangaa. 16 G. LABUDA: Rozprzestrzenienie si tytuu krla wrd Sowian. W: Wieki rednie. Medium aevum. Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznic urodzin. Warszawa 1962, s. 60. 17 Brak tych definicji w pracy G. Labudy jest zrozumiay. Posugiwaa si hasami historiografii marksistowskiej, uznajc, e procesy przemian u Sowian i na zachodzie Europy byy podobne. Tymczasem ksztatowanie si struktur feudalnych na terenie Sowiaszczyzny przebiegao w odmienny i bardziej zoony sposb. Por. L. LECIEJEWICZ: Sowianie Zachodni. Z dziejw tworzenia si redniowiecznej Europy. Wrocaw 1989, s. 160 n. 18 G. LABUDA: Rozprzestrzenienie..., s. 65.

~ 106 ~

pozycji osoby tak nazwanej. Trudno take dla okresu wczesnego redniowiecza z ca pewnoci stwierdzi, e aciskie rex odpowiadao terminowi krl. Fakt koronacji niekoniecznie by zwizany z przyjciem tytuu rex i krl. W wielu przekazach pojawiaj si osoby niekoronowane, a okrelone tym mianem. I wreszcie, wedug G. Labudy, uycie tytuu krl wynikao z koniecznoci nazwania wadzy potniejszej od ksicej. Czy jednak da si wskaza te cechy wadzy, ktre wyrniaj wadz krlewsk od ksicej? Pod wzgldem jakociowym nie mona tego zrobi. Oparcie wywodw o rozpowszechnianiu si wadzy krlewskiej na zupenie niejasnym i hipotetycznym okreleniu: ksistwo wczesnofeudalne, krlestwo feudalne prowadzi w kierunku rozwaa nad jakoci sowiaskich utworw pastwowych. Takie za rozwaania wymagaj zdecydowanie lepszego materiau rdowego nieli ten, ktrym dysponujemy. Zdecydowanie sabo udokumentowana, a waciwie wcale, jest take hipoteza o rozprzestrzenianiu si tytuu krlewskiego poprzez region rodkowego Dunaju, konkretnie przez Chorwacj. G. Labuda opiera si bowiem na trccych nacjonalizmem wywodach Ivana Kukulievicia-Sakcinskiego i Franjo Rakiego przejtych i rozbudowanych przez Ferdo iicia19.

Najstarsze zapisy sowa krl

Poniewa trudno wykaza, e istnia znak rwnoci pomidzy aciskim rex a sowiaskim kral krl w tekstach wczesnoredniowiecznych, oprze si mona dopiero na zapisach ze sowiaskim brzmieniem tego sowa. I tu pojawia si problem, gdy wikszo zabytkw jzykowych czeskich czy polskich jest zdecydowanie pniejsza ni wczesne redniowiecze, tote nie moe przynie nam adnych rozstrzygni. Pozostaj nam przede wszystkim teksty staro-cerkiewno-sowiaskie. Niestety, w przypadku interesujcego nas wyrazu nie da si z pewnoci okreli, z jakiego okresu pochodzi najstarszy przekaz tego sowa. Wyraz krl nie pojawia si wcale w jednym z najstarszych i najwaniejszych zabytkw jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego, czyli w Kodeksie
19 Tekst Franjo RAKIEGO: Kada i kako se preobrazili hrvatska kneevina u kraljevinu opublikowany zosta pierwotnie w 1871 roku (Rada Jugoslovianskej akademie od 1871 godine, s. 7089) i przedrukowany w wydanym z okazji tysiclecia istnienia krlewstwa chorwackiego Zborniku kralja Tomislava. U spomen tisaugodinjice Hravatskogo kraljestva. Zagreb 1925, s. 1118. Sdzc z przypisw, G. Labuda opar si tylko na powtarzajcej ustalenia Rakiego pracy Ferdo IICIA: Geschichte der Kroaten. Zagreb 1917. Biorc pod uwag typ narracji historycznej obu tych chorwackich badaczy, ktr mona okreli jako zaangaowan narodowo, ich ustalenia i teorie nie mog by podstaw powaniejszych studiw.

~ 107 ~

Zografskim20. Ten pochodzcy z koca X lub pocztku XI stulecia zbir czterech ewangelii zawiera takie terminy oznaczajce wadc czy osob posiadajc wadz jak: cesarz i pochodne cesarica, cesarstvije i cesarstvo (take kesar), igemon, gospodin, knz a take vladyka21. Podobnie rzecz wyglda w innych tekstach tego jzyka z okresu wczesnego redniowiecza22. Jedynie w przekadzie ksigi Hioba (3,14) w gagolickim tekcie Pisma witego pochodzcym z XIII wieku pojawia si sowo kral23. Pne to zatem uycie tego sowa. Mao przydatne do rozwizania problemu uycia tytuu krl s ruskie latopisy. Co prawda w Latopisie Nikonowskim pojawiaj si do archaiczne formy i o, ale z uwagi na pitnastowieczne pochodzenie rkopisu nie ma moliwoci okrelenia warunkw, w jakich doszo do zastosowania tej formy. Nie wiemy zatem, czy jest to rzeczywicie archaizm, czy te forma ta pojawia si jako oddwik wpyww jzyka czeskiego24. W powszechnym przekonaniu najstarszy zapis sowa krl pochodzi z ywotu w. Metodego, a zatem z koca IX wieku. Termin ten wystpuje tam kilka razy. Trzykrotnie zosta uyty w opowieci zawartej w rozdziaach IX i X, opisujcych konflikt z biskupami niemieckimi. Po raz pierwszy mowa jest o krlu, we fragmencie informujcym o podburzeniu przez szatana serc nieprzyjaciela krla morawskiego: . Owymi nieprzyjacimi byli niemieccy biskupi, wystpujcy przeciw Metodemu. To do nich w krl p o . Biskupi krlewscy za w tym samym rozdziale okreleni s jako . Opisujc przybycie na tereny naddunajskie Wgrw, prowadzonych przez ich wadc, ywiociarz napomyka o chci spotkania Metodego. Uyto tam okrelenia, e zachciao si o widzie Metodego. Wszystkie znane lekcje sowa krl w rkopisach ywotu w. Metodego maj tak wanie form o. Jzykoznawcy rekonstruuj te sowa, dostrzegajc form pierwotn kral. Tak czyni autorzy Slovnika jazyka staroslovanskeho oraz wydawca polskiej edycji ywotw obu braci souskich Tadeusz Lehr-Spawiski25.
20 Nie pojawia si take w adnym z tekstw zebranych przez autorw Sownika starosowiaskiego. Por. ( XXI ). . .. . 1999, s. 301. 21 Korzystam z zbioru rzeczownikw Kodeksu Zografskiego zestawionego przez Leszka MOSZYSKIEGO: Jzyk Kodeksu Zografskiego. Cz. 1: Imi nazywajce (rzeczownik). Wrocaw WarszawaKrakwGdask 1975. 22 Slovnik jazyka staroslovnskho. T. 2. Praha 1973, s. 59. 23 Ibidem, m.cyt. 24 Nikonovskaia letopis. 10, 44 ad 1204; uycie formy kral odnotowujemy w tekstach ruskich take z XV i XVII wieku. Zob. oap pyccoo a XIXVII . Moca 1975, T. 8, s. 11. 25 Slovnik jazyka, T. 2, s. 59; ywot w. Metodego, s. 111, 113, 119 bez informacji, e nie jest to lekcja wystpujca w rkopisach, a jedynie domys. Por. pene wydanie ywotw braci souskich zawierajce tekst ywotu Metodego oparty na rkopisie Soboru Uspieskiego, nato-

~ 108 ~

Nie mona jednak w aden sposb stwierdzi, czy rzeczywicie lekcja kral wystpowaa w niezachowanych, najwczeniejszych rkopisach. Niestety, wszystkie znane nam rkopisy ywotu w. Metodego pochodz z XII stulecia oraz wiekw nastpnych. Nie wiemy zatem, czy interesujce nas terminy pochodz z oryginalnego tekstu, czy te s dzieem pniejszych pisarzy, ktrzy uyli wspczesnego sobie sowa26. Podejrzenia takie nasuwa zastosowanie sowa , czyli ruskiego przeksztacenia polskiego krl. Poniewa wyrazy krl i pochodne pojawiaj si tylko w jednym rozdziale oraz przy wzmiance o krlu wgierskim, mona zada pytanie, czy nie s one pniejsze, wstawione przez kopist. W tekstach obu ywotw, zarwno Konstantyna, jak i Metodego do konsekwentnie uyty zosta dla nazwania wadcy termin knia. Przypadki wystpienia sowa krl nale tam do wyjtkw. Moe zatem wanie w opowieci o konflikcie z niemieckim klerem pisarz-kopista uzna za waciwe wstawi tytu krla dla witopeka27. Uy za formy sobie wspczesnej , ktra naprowadza nas na trop jego narodowoci. Znamienne jest to, e kilka linijek dalej pisarz wrci do terminu knia jako tytuu dla witopeka. Jeeli zatem ten fragment tekstu zosta poddany powtrnej redakcji przez przepisujcego tekst ywotu pisarza, nie mona uzna go w aden sposb za instruktywny w dociekaniach o pochodzeniu tego tytuu. Podobnie tumaczy mona uycie terminu krl dla nazwania krla wgierskiego. Nikt zapewne nie wnika w znane nam dzi niuanse, e wgierscy wadcy w kocu IX stulecia nie mogli uywa tytuu krlewskiego28. Zastosowano termin waciwy dla czasw wspczesnych, czyli XII bd moe XI wieku. Jedyny pewny wniosek, jaki mona sformuowa na podstawie analizy uycia terminu krl w ywocie w. Metodego, dotyczy istnienia ju w XII stuleciu w jzyku ruskim wyraz korol w formie zruszczonej polskiego sowa krl. Domyla si zatem moemy, e wczeniej sowo to musiao zadomowi si w jzyku polskim i jako takie zosta przejte i zmienione przez Rusinw. Terminus ante quem tych zmian wyznaczaj wanie rkopimienne kopie ywotw w. Metodego. Rozdzia dziewity ywota w. Metodego charakteryzuje si do skomplikowan narracj, ktrej zrozumieniu wcale nie sprzyjaj umieszczone tam tytuy
miast Konstantyna wedug rkopisw moskiewskiej Akademii Duchownej i w redakcji serbskiej z 1469 roku. .. : . 1930. 26 Z du ostronoci do tego tekstu podchodzi F. SAWSKI: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw 19661969, T. 3, s. 154. 27 Sugesti, e w ywocie znieksztacono imi Karl czy Karloman, zob. w: H.G. LUNT: Old Church Slavic *kralj? In: Orbis scriptus, Festschrift fur Dmitrij Tschizewskij zum 70. zum 70. Geburtstag. Hrsg. D. GERHARDT, W. WEINTRAUB, H.-J. ZUM WINKEL. Mnchen 1966, s. 383 490, oraz krytyk wnioskw Lunta w: a . . O.M. . Moca 1984, T. 11, s. 82. 28 V. VAVINEK: Ugrskyj korol dans la Vie Vieux-Slave de Mthode. Byzantynoslavia. Vol. 25: 1964, s. 261269.

~ 109 ~

wadcw. Czytamy tame: oto szatan wystpi przeciw Metodemu i podburzy serce nieprzyjaciela krla morawskiego wraz ze wszystkimi biskupami. Zarzucali oni Metodemu nauczanie na ich terenie, czyli zamanie zasad podziaw biskupich. Metody w tym sporze rzek: prawd mwi przed cesarzami (cqsari) i by przygotowany na mk. Niemogcych doj do porozumienia biskupw mitygowa krl (korol), mwic nie mczcie ju mojego Metodego. Poniewa zwracajc si do niego wszak uy sowa wadyko (vladyko) Metody obrazi biskupw niemieckich, zosta odesany do Szwabii, gdzie trzymano go ptrzecia roku. Caa opowie jest do zawia. Wrogiem krla morawskiego by oczywicie krl niemiecki, wystpujcy razem z biskupami. Chodzi tu o Ludwika Niemieckiego. To jego nazwano krlem. Nieco zaciemnia nam to opowiadanie zwrot prawd mwi przed cesarzami adnego cesarza tu nie widzimy, nie wiemy, czy chodzi o jakie wczeniejsze wystpianie Metodego przed cesarzem, czy te sowo cqsari uyte tu zostao w sensie oglnym wadcami czy panami. Sowa krla: nie mczcie mojego Metodego bardziej pasowayby w ustach witopeka nieli Ludwika. Okrelenie mj wskazuje na blisze zwizki z krlem. Poniewa nie chodzi tu jednak o witopeka, uzna musimy, e zwrot mj Metody ma charakter grzecznociowy. I wreszcie woony w usta Metodego termin wadyka te sugeruje blisze zwizki, ale jest chyba jedynie stylistycznym zabiegiem pisarza. Nagromadzenie apelatyww wadcy w jednym krtkim fragmencie nie uatwia lektury, wrcz przeciwnie. Uyte na pocztku rozdziau okrelenie morawski krl nie moe by zatem traktowane jako wiadectwo tytuu witopeka. Osobnym problemem, niezwizanym z kwesti lekcji sowa krl w ywocie w. Metodego jest zapis o spotkaniu Metodego z krlem wgierskim. W caoci brzmi on nastpujco: Pridou e na strany Dounaiskyj korolju grskoiemou vschot i vidti i jeterom glagoljtem i ne ptoujtem jako ne izbdet jego bez mky ide k njemou. On e jako dostoit vladyc tako i prijt stno i slavno s veseljem besdovav s nim jakoe dostojaae taeme mema besdy glagolati otpusti i ouljubl i oblobyzav s dary velikyiemi, rek jemou: pomni m stni ote v svtyich molitvach twoich prisno. W literaturze od dawna funkcjonuje przekonanie, e nie mg by nim aden wadca Wgrw29. Wysuwa si tu rne argumenty, takie jak: nieuywanie tytuu krlewskiego przez Wgrw w IX wieku, brak wikszych atakw wgierskich na Panoni przed 889 rokiem, nieprawdopodobiestwo spotkania arcybiskupa
29 Por. np. komentarz Lubomra HAVLKA: Kronika o Velk Morav. Brno 1987, s. 175.

~ 110 ~

Metodego z pogaskim i dzikim wadc. W pocztkach XX wieku Aleksander Brckner wysun tez, e przymiotnik wgierski oi w ywocie jest interpolacj pniejszego kopisty, ktry nie potrafi odczyta pierwotnego tekstu i le go zinterpretowa30. W pierwotnym tekcie natomiast sowo korol oznaczao wadcw frankijskich, w tym przypadku chodzio o Karola III, zwanego Grubym. Sugestia Brcknera zostaa pniej podjta przez Vladimira Vavinka, ktry stara si dowie jej prawdziwoci31. Z wieloma wysunitymi przez V.Vavinka tezami nie mona si zgodzi. Przede wszystkim nie jest moliwe uoenie wydarze opisanych w ywocie w. Metodego w sposb chronologiczny. Tymczasem Vavinek przeprowadza wywd umieszczajcy spotkanie Metodego z krlem w pewnym cigu chronologicznym, dowodzc, e odbyo si w 884 roku. Rok ten jest, oczywicie, istotny z uwagi na zapis w Rocznikach Fuldajskich, ktre opisuj w tym wanie roku zjazd witopeka z Karolem III w Monte Comiano (Kaumberg nad Tulln). Metody miaby tam przebywa w wicie morawskiego wadcy. Samo takie spotkanie jest jak najbardziej prawdopodobne, w przeciwiestwie do chronologicznego dowodu przedstawionego przez Vavinka. Nie mona take zgodzi si z t czci wywodu V. Vavinka, w ktrej sugeruje on, opierajc si na znakomitej znajomoci prawa bizantyjskiego przez Konstantyna i Metodego, e hagiografowie tych dwu witych mw rwnie posiedli tak znajomo i przenieli j do ywotw. Na tej podstawie Vavinek dowodzi, e wszystkie tytuy w ywotach uyte zostay zgodnie z zasadami bizantyskiej tytulatury. Przeprowadzi wywd o monoci uycia tytuu krl jako odpowiednika bizantyskiego tylko dla wadcw frankijskich. Ta cz wywodw czeskiego historyka, jakkolwiek bardzo sprytnie przedstawiona, budzi wtpliwoci. Czy mona sugerowa, e autor ywotu posiada tak sam wiedz o zawiociach bizantyskiej tytulatury jak obaj bracia z Salonik? Wiedza bohatera opowiadania nie przechodzi przecie na biografa. Wprawdzie widzi si cisy zwizek treci ywotu z kultur i mentalnoci bizantysk, ale czy mona wysuwa na tej podstawie wniosek o dobrej znajomoci zasad tytulatury? Poza tym nie we wszystkich trzech pozostaych przypadkach uycia terminu korol w ywocie mowa jest o wadcach Frankw, ale te o witopeku. Trudno powiedzie, skd bierze si przekonanie V.Vavinka o rozpowszechnieniu tytuu krl na Morawach jeszcze przed przybyciem Konstantyna i Metodego, ktrzy wprowadzili to sowo do swojego zasobu leksykalnego. Ale mimo to termin ten nie zakorzeni si w jzyku staro-cerkiewnosowiaskim32. Ta cz dowodzenia tezy Brcknera przez Vavinka jest zupenym nieporozumieniem, gdy nie opiera si na jakimkolwiek materiale rdo 30 A. BRCKNER: Die Wahrheit ber die Slavenapostel. Tbingen 1913, s. 94 n. 31 V. VAVINEK: Ugrskyj korol, passim. 32 Ibidem, s. 266. Przywoanie tu prac jzykoznawcw jest nieporozumieniem, gdy opieraj si one na tym samym rdle, ktre krytycznie analizuje V. Vavinek.

~ 111 ~

wym. Oglnie myl Brcknera i Vavinka przedstawi mona nastpujco: w pierwotnym tekcie ywotu w. Metodego znajdowaa si informacja o spotkaniu z frankijskim korolem gdzie nad Dunajem. Chodzio zapewne o Karola III, ktry w 884 roku doprowadzi do pokoju i poddania podlegoci lennej witopeka, nkajcego dotychczas najazdami Panoni i Marchi wschodni. witopek zjawi si na Monte Comiano cum principibus suis, wrd ktrych zapewne nie zabrako Metodego33. I to zapewne przy tej okazji cesarz Karol zayczy sobie spotka si z Metodym. Czytajcy o tym kopista ywotu musia mie kopoty z odczytaniem, gdy z frankijskiego krla zrobi krla wgierskiego. Brzmi to wszystko bardzo prawdopodobnie, niestety, przedstawiony przez czeskiego badacza materia dowodowy na prawdopodobny nie wyglda. Prbowa on bowiem przy zanegowaniu faktu pojawienia si wgierskiego wadcy nad Dunajem nie naruszy przekonania o istnieniu tytuu korol ju w IX wieku. Otrzymalimy zatem bdny dowd na wygldajc prawdopodobnie tez. Wyjanienie, jakie byo pierwotne brzmienie szesnastego rozdziau ywotu w. Metodego, nie jest proste, a waciwie wydaje si niemoliwe do ustalenia. Obracamy si w sferze trudnych do udowodnienie przypuszcze, opartych na pozardowych przesankach. Przede wszystkim wikszo badaczy jest przekonana, e Metody nie mg spotka si z adnym wadc wgierskim, gdy Wgrzy nie wkraczali jeszcze wwczas do Panonii, a poza tym nie uywali wtedy tytuu krlewskiego. Mona wobec tego postawi zarzut, e doszo do zmian w pierwotnym tekcie ywotu. Przed przystpieniem do analizy szesnastego rozdziau ywotu w. Metodego poczyni naley kilka zaoe. Przede wszystkim musimy przyj, e w tekcie mowa jest o rzeczywistych wydarzeniach, ktre relacjonuje hagiograf. W ywotach witych bowiem nie zawsze opisywano to, co si wydarzyo w rzeczywistoci. Rzec mona, e pewne fakty i wydarzenia przedstawiane s w specyficzny sposb, oparty na religijno-mistycznym ogldzie wiata. ywoty to teksty o specyficznej poetyce i podejciu do faktw. Aprioryczne zaoenie, e kada wzmianka w ywotach odnosi si do rzeczywistej sytuacji, wie moe na manowce. Kady hagiograf mia swj cel, nie tylko pisarski, ale przede wszystkim religijny. Mg zatem pewne wydarzenia widzie i przedstawia niezupenie zgodnie z rzeczywistoci, ale w zgodzie ze swoimi religijnymi potrzebami i wyobraeniami. W przypadku analizowanego tu fragmentu ywotu w. Metodego musimy przyj robocze zaoenie, e opowiada on o wydarzeniach rzeczywistych, e faktycznie doszo do spotkania Metodego z jakim wadc. Drugie zaoenie, jakie trzeba poczyni, dotyczy zmian w pierwotnym tekcie. Przyj mianowicie naley, e zosta on zmieniony przez kopi 33 AFuldenses, s. 51. Por. C.H. BOWLUS: Franks, Moravians and Magyars. The Struggle for the Middle Danube 788907. Philadelphia 1995, s. 214; S. MACLEAN: Kingship and Politics in the Late Ninth Century. Charles the Fate and the End of the Carolingian Empire. Cambridge 2003, s. 138 n.

~ 112 ~

st. Zmiany byy na tyle powane, by pojawi si przymiotnik wgierski w miejsce sowa, ktrego pisarz nie potrafi odczyta. Oczywicie, moliwe s inne interpretacje. Rozwamy zatem warianty: 1. Kopista nie wprowadzi adnych zmian: w tekcie pierwotnym znajdowao si sformuowanie krl wgierski. wiadczyoby to o wczesnej penetracji Wgrw w basenie rodkowego Dunaju, bo przed 885 rokiem, oraz majc cigle w pamici pierwszy warunek, e ywot oddaje wydarzenia rzeczywiste, a nie wyimaginowane o zainteresowaniu ich wadcy religi chrzecijask, a przynajmniej osob w. Metodego. Nie ma tu wzmianki o adnym najedzie, a jedynie o przybyciu wgierskiego krla, co moe wiadczy o tym, e za sawa Wgrw nie powstaa w czasie spisania ywotu, czyli pewnie krtko po mierci Metodego w 885 roku. Obecno wgierska nad Dunajem datuje si ju od lat trzydziestych IX wieku, kiedy to pojawili si tu jako sojusznicy chana Persjana. W latach szedziesitych najazd wgierski spustoszy krlestwo wschodniofrankijskie34. Penetracja wgierska w Panonii przed 885 rokiem moe by potwierdzona przez wzmiank w Annales Iuvavenses maximi, gdzie pod rokiem 881 czytamy: Primum bellum cum Ungaris ad Weniam35. Wzmianka ta uwaana bya za niewiarygodn z uwagi na sposb zapisu nazwy Wiede, lecz nie ma realnych podstaw do jej podwaania36. W tych okolicznociach obecno wadcy wgierskiego w Panonii przed 885 rokiem nie wydaje si nieprawdopodobna. Jak moemy domyli si z tekstu ywotu, obecno ta miaa charakter pokojowy. Spotkanie z Metodym dla wgierskiego wadcy mogo by zatem jednym z wielu politycznych czy dyplomatycznych spotka, ktre odby w trakcie wyprawy. Z tekstu ywotu nie wynika w sposb jasny, kto by inicjatorem spotkania Metody czy krl. Skadnia jzykowa tu uyta dopuszcza obie moliwoci i logicznie obie s prawdopodobne. Zarwno krl wgierski mg chcie spotka si z Metodym gwnym twrc morawskiego kocioa, jak i Metody mg wyrazi ch ujrzenia Wgra. Nastpujcy dalej w tekcie passus o ostrzeeniu Metodego przed ewentualn mk, jak w wadca moe mu zada, tumaczy mona w obu przypadkach. Metody zosta ostrzeony, e cao z tego spotkania nie wyjdzie, powinien zatem odstpi od swego pragnienia. Informacj t mona take tumaczy jako ostrzeenie przed zdradzieckim zaproszeniem przez Wgra. Ten fragment ywotu jest niejednoznaczny. Pewn wskazwk, sugerujc, e inicjatywa ley po stronie wgierskiego krla, moe by umieszczenie tej czci rela 34 ABertiniani ad anno 862. 35 Continuatio altera Annalium Iuvavensium maximorum. In: Annales ex annalibus Iuvavensinus antique excerpti. Ed. H. BRESSLAU. MGH Scriptores, Vol. 30, No. 2. Lipsiae 1934, s. 742. 36 G. GYRFFY: wity Stefan..., s. 50; I. PANIC: Pocztki Wgier. Polityczne aspekty formowania si pastwa i spoeczestwa wgierskiego w kocu IX i w pierwszej poowie X wieku. Cieszyn 1995, s. 50.
8 Kniaziowie...

~ 113 ~

cji w kontekcie szerszej opowieci o ostatnich latach ycia Metodego, gdy ten wycofa si z ycia publicznego, powicajc si przekadowi Pisma witego. Wezwanie na spotkanie z krlem mogo oderwa go od tej pracy. W tym kontekcie mona odczyta kolejne zdania ywotu: W ten sposb usunwszy na bok wszelkie trudnoci i zamknwszy usta wielomwnym, dopeni swego powoania, wiar zachowa, oczekujc wieca sprawiedliwoci37. Spotkanie z wgierskim krlem zostao wic przedstawione jako powicenie i swego rodzaju prba, ktrej poddano Metodego. Z tej prby jak wynika z tekstu obydwaj interlokutorzy wyszli zwycisko. Wgierski wadca, ktry mia by okrutny dla Metodego i zada mu mk, okaza si przyjazny, uczciwy i towarzyski. Metody natomiast, mimo ostrzee przed grocym mu niebezpieczestwem, uda si miao na spotkanie, tym samym zamykajc usta wielomwnym, czyli oszczercom wrogom. Caa opowie zawarta w szesnastym rozdziale ywotu w. Metodego wydaje si zatem prawdopodobna i mocno osadzona w wydarzeniach tamtego czasu. Jedynym wyjtkiem budzcym wtpliwoci jest tytu wgierskiego wadcy korol. V. Vavinek wykluczy moliwo istnienia zcentralizowanej wadzy krlewskiej wrd Wgrw przed skupieniem wadzy w rkach Arpada w 890 roku. Sami Wgrzy byli dla niego band okrutnych barbarzycw, wyjcych jako wilki, a ich wadca to le chef dune horde de barbares panes38. Takie odgrne potraktowanie Wgrw wyklucza zatem moliwo uznania prawdziwoci przekazu szesnastego rozdziau ywotu w. Metodego. Wdz barbarzyskiej hordy nie mgby, jak si wydaje zachowa si tak, jak to zostao opisane. Czy jednak na pewno? Z tekstu caego analizowanego rozdziau wynika, e oczekiwania ludzi z otoczenia Metodego wobec spotkania z Wgrem nie tchny optymizmem. Pojawia si zapowied nie wyjdziesz od niego bez mki. Mona byo spodziewa si najgorszego, udajc si na spotkanie z pogaskim barbarzyc. Ten jednak, co w tekcie wyranie zostao podkrelone, zachowa si w sposb cywilizowany jak przystao wadcy (chodzi tu, oczywicie, o zachowanie chrzecijaskiego wadcy). Nie mona zatem uzna argumentu, e tak nie mg zachowa si wadca pogaskich Wgrw. W caym szesnastym rozdziale pokazano niecodzienno spotkania i zachowania Wgra. Pozostaje nam wobec tego do rozstrzygnicia problem tytuu krlewskiego. Wgierskiemu wadcy przydano tytu korol, co wcale nie musi wiadczy o istnieniu scentralizowanej wadzy wrd Wgrw. Moe to by prosty przypadek zastosowania apelatywu wadcy w jaki sposb naleao go okreli, w zwizku z czym uyte zostao najprostsze okrelenie. Taki wniosek prowadzi jednak do uznania, e termin kral korol funkcjonowa na Morawach w kocu IX wieku, wwczas gdy spisywano pierwotny tekst ywotu Metodego. Wydaje si to mao prawdopodobne. Jedynym tekstem pochodzcym
37 ywot w. Metodego, cap. 17. 38 V. VAVINEK: Ugskyj korol, s. 262.

~ 114 ~

sprzed XI stulecia, ktry zawiera zapis sowa krl jest wanie ywot w. Metodego. Mamy w nim do czynienia z rusk wersj tego sowa i pnymi bo od XII stulecia poczynajc rkopisami. W tej sytuacji trzeba postawi znak zapytania przy tytule krl, odnoszcym si do wadcy Wgrw. Musimy zatem rozway inny wariant: 2. Kopista wprowadzi zmiany w pierwotnym tekcie. W tym miejscu naley przyj i rozway dwie, a nawet trzy moliwe sytuacje. Dodatkiem kopisty mg by termin korol, zastpujcy inny, moe niezbyt zrozumiay tytu wgierskiego wadcy. Uzupenieniem mg by te przymiotnik wgierski, dodany do tytuu krlewskiego. Kopista mg wykoncypowa to ju inny wariant e jakim wadc, nieznanym z imienia, ktry spotka si z Metodym by krl wgierski tote na miejsce trudnych do odczytania i zrozumienia sw wpisa to, co wydao mu si najbardziej prawdopodobne. Waciwie kada z tych sytuacji bya moliwa. Moemy jedynie prbowa oceni w sposb niewymierny prawdopodobiestwo zajcia kadej z nich, co do prawdy, niestety, nas na pewno nie przybliy. Ostatnia wskazana moliwo wydaje si najmniej prawdopodobna. Naleaoby przyj, e kopista nie mg zupenie odczyta tekstu, zrozumia tylko, e rzecz idzie o przybyego nad Dunaj wadc, a jedynym prawdopodobnym wyda mu si krl wgierski. Za takim wanie wariantem wydarzenia opisanego w ywocie w. Metodego opowiedzieli si A. Brckner i V. Vavinek. Wedug nich, w pierwotnym tekcie chodzio o cesarza Karola, o ktrym wzmiankowano w rocznikach z Fuldy. Poniewa okrelono go w pierwotnym tekcie sowem krl, uywanym na Morawach jako tytu wadcw frankijskich, kopista w XII wieku wpisa jedynego sobie znanego krla panujcego nad Dunajem, czyli wadc Wgier. Chcc utrzyma teori czc wzmiank z szesnastego rozdziau ywotu... z t z Annales Fuldenses mona przedstawi jeszcze inne rozwizanie. Bardziej prawdopodobne mianowicie wydaje si, e kopista imi cesarza Karl czy Karolus z pierwotnego tekstu odczyta jako tytu wadcy, a jako e nie zrozumia, o kogo chodzi, wpisa przymiotnik wgierski. Przyjcie takiego scenariusza pozwala unikn koniecznoci udowadniania, e termin krl uywany by na terenie Moraw w IX wieku oraz sprzyja wyeliminowaniu nieuzasadnionych wtpliwoci dotyczcych obecnoci Wgrw przed 890 rokiem w kotlinie naddunajskiej. Jeeli w pierwotnym, zapewne gagolickim tekcie ywotu (o ile nie greckim) znalazo si imi cesarza Karola III w wersji zeslawizowanej, a bez tytuu imperatorskiego, to kopista mg je odczyta jako tytu krlewski i uzupeni przymiotnikiem wgierski. Inna, wskazana wyej moliwo, a mianowicie wystpienie w pierwotnym tekcie tytuu krl, ktry kopista zapisa we wspczesnym sobie brzmieniu ruskim korol i uzupeni przymiotnikiem wydaje si rwnie mao prawdopodobna, cho oczywicie nie mona jej zanegowa. Wymagaaby jednak do powanych studiw nad jzykiem ywotu w. Metodego, opar8*

~ 115 ~

tych na analizie sw i terminw z wczesnego jzyka uywanych przez przepisujcych go kopistw. Bada takich, jak dotd, nie przeprowadzono. I wreszcie ostatni z wariantw w tekcie pierwotnym mowa bya o wgierskim wadcy, ktrego kopista nazwa wspczesnym sobie tytuem. Teoria ta zakada minimaln wrcz ingerencj kopisty w tekst pierwotny. Majc przed sob zapis tytuu wgierskiego wadcy, ktrego nie zrozumia lub ktry wydawa mu si niezrozumiay czy nieodpowiedni, np. archaiczny, kopista uy wspczesnej sobie nazwy panujcych na Wgrzech korol. Dokona zatem zmiany majcej tylko uwspczeni jzyk i terminologi przepisywanego tekstu. Problem pierwotnego brzmienia tekstu szesnastego rozdziau ywotu w. Metodego jest nie do rozstrzygnicia. Kada ze wskazanych moliwoci wydaje si prawdopodobna. Czy jednak musimy zakada daleko idce ingerencje kopisty w tekst tam, gdzie relacja wydaje si nierealna? Cay tekst rozdziau wyglda bardzo wiarygodnie, nie ma w nim sprzecznoci i nierealnych opisw. Jedyna za wtpliwo czyli uycie terminu korol daje si w sposb prosty wytumaczy stylistycznym zabiegiem pisarza, ktry przepisujc tekst zastosowa termin jemu wspczesny. Wszelka negacja obecnoci Wgrw nad Dunajem za ycia w. Metodego powizana z wyobraeniami o scentralizowanej wadzy, na jak wskazywa mia termin korol wydaje si niepotrzebnie i sztucznie wywoana przez historykw. Mamy zatem do czynienia ze zderzeniem tekstu rda z wyobrani badaczy. W tej sytuacji negowanie prawdziwoci przekazu, ktry nie zgadza si z naszymi wyobraeniami oraz doszukiwanie si istotnych ingerencji kopistw w tekst pierwotny jest zupenie nie na miejscu.

Tytu krlewski witopeka morawskiego

Z przeniesieniem na wiek XII zapisw z Legendy panoskiej wie si konieczno rozstrzygnicia problemu godnoci krlewskiej witopeka. Zagadnienie to od wielu lat rozwaane jest przez pokolenia historykw, budzi, co zrozumiae, najwiksze emocje w rodowisku czeskim i sowackim. Cz badaczy jest zdania, e by on pierwszym krlem sowiaskim, wadajcym Wielkimi Morawami, skd pochodzi te interesujcy nas tytu. Na przykad G. Labuda wysuwa przypuszczenie, e witopek by pierwszym autentycznym krlem sowiaskim. Pojawiy si powane gosy o przejciu przez Piastw oraz Przemylidw korony krlw morawskich. Faktycznie, witopek w kilku niezalenych rdach zosta okrelony jako rex. W kronice Reginona z Prm znajdujemy dwie takie wzmianki. Dowiadujemy si, e Arnulf rex concesit Zuendibolch Marahensium Sclavorum regi ducatum Behemensium (w roku 890). O mierci witopeka kronikarz za pisze: circa haec etiam tempora Zuendi~ 116 ~

bolch rex Marahensium Sclavorum vir inter suos prudentissiumus et ingeno callidissimus diem clausit extremum, cuius regnum filii eius pauco tempore infeliciter tenuerunt Ungaris omnia usque ad solum depopulantibis39. Wyranie zatem kronikarz okreli witopeka terminem rex, a jego pastwo czy wadz jako regnum. Wida rnic w okreleniu pastwa morawskich Sowian w zestawieniu z terenem Czech, nazwanym tu ducatum. Zwracano uwag, e kronikarz wyranie zestawi dwie osoby Arnulfa oraz witopeka, przydajc im ten sam tytu. Moliwych zatem jest kilka interpretacji tego tekstu. Wedug pierwszej wersji, witopekowi faktycznie przysugiwa tytu krlewski rex. Jego wadza bya tak potna, e wspczeni zrwnywali go z rzdzcymi wadcami wschodniofrankijskimi. Taki wniosek korespondowaby z wymow wiadectwa ywotu w. Metodego. Druga moliwa interpretacja opiera si na zaoeniu, e tytu rex przydany witopekowi nie niesie adnych treci instytucjonalnych i symbolicznych, po prostu kronikarz uywa go mechanicznie na oznaczenie wadcy. Takie rozumowanie podbudowa mona wieloma innymi tekstami z tej samej epoki, w ktrych wadcy sowiascy i inni nazywani s krlami w sposb mechaniczny okrela si tak wielu panujcych, nie zwracajc uwagi na zakres i zasig ich wadzy. Kolejna wreszcie interpretacja zakada, e co prawda witopekowi tytu krlewski nie przysugiwa, nie uywa go take oficjalnie, ale Reginon nazwa go rex dla podkrelenia zarwno potgi jego panowania jak i zasigu jego wadzy. W lad za Reginonem z Prm tytu krlewski witopekowi nadali Widukind, Thietmar i Kosmas. Ich teksty s o wiele pniejsze, tote niewiele mog wnie do rozwaa o tytulaturze morawskich wadcw, wicej natomiast mog powiedzie o ksztatowaniu si swoistej legendy Wielkich Moraw. W tekstach witopekowi wspczesnych tytu krlewski pojawi si tylko raz w licie papiea Stefana V z 885 roku, zaadresowanym: Zuentopolco regi Sclavorum40. List ten przysporzy wiele problemw badaczom nie rozstrzygnito, czy jego tre (bo znamy jedynie dwunastowieczny odpis) jest wiarygodna. Opinie historykw rniy si. Gustaw Friedrich opowiedzia si za jego autentycznoci, natomiast wedug Vatroslava Jagia jest on faszerstwem41. Niestety, nie znamy innych tak adresowanych listw papieskich. Te znane nam wskazuj na pewien kopot, jaki miaa dyplomacja papieska w nazywaniu witopeka. I tak wystpuje on: w licie z 879 Jana VIII bez tytuu Zuetnapu de Maravna42;
39 Reginon Chronicon, s. 143. 40 CDB, T. 1, nr 26. 41 Ibidem l.c. V. JAGI: Entstehungsgeschichte der kirchenslawischen Sprache. Berlin 1913, s. 89. 42 CDB, T. 1, nr 22.

~ 117 ~

 w licie z 880 Jana VIII jako comes Dilecto filii Sfentopulcho glorioso comiti43; w licie Jana VIII do Metodego jako princeps Glorioso principi Sphentopulcho44; w instrukcji Stefana V dla prezbyterw Jana i Stefana domylamy si, e dotyczy go termin dux45. W piciu tekstach, powstaych w tym samym czasie, stworzonych teoretycznie przez t sam instytucj, pojawiaj si zatem cztery okrelenia, w jednym przypadku wystpuje samo imi. Trudno wic uzna teksty papieskie za przydatne do wnioskowania o godnoci witopeka. Stwierdzenie, e witopek nosi tytu krlewski, wymaga wyjanienia innej tytulatury uytej w pozostaych listach. G. Labuda argumentowa, e autorem listu z 885 roku, ktry mona nazwa krlewskim, by Wiching, prbujcy schlebia wadcy Moraw choby przez uycie sowa rex46. Konsekwencj takiej interpretacji byoby jednak zanegowanie krlewskiego tytuu witopeka, a zarazem uznanie, e ju w IX wieku tytu w stanowi przedmiot podania wadcy. W innych tekstach pochodzcych z epoki witopek nazywany jest archontem w rdach greckich, bd ksiciem, dux w rocznikach niemieckich. Szczeglnie konsekwentne s tu Annales Fuldenses, w ktrych wystpuje tylko tytu dux47. W rocznikach tych pastwo witopeka okrelone jest jednak jako regnum, a nie ducatum: regnum Zuentibaldi ducis48. Moe to wiadczy o nieistnieniu jeszcze wwczas cisych zasad okrelania tytuw wadcw i nazw ich pastw. Regnum to zatem niekoniecznie krlestwo, ale terytorium wadane przez jakiego wadc, nie zawsze nazywanego rex. Kiedy rozszerzymy obszar poszukiwa porwnawczych dla tytuw uytych w kronice Reginona o inne roczniki wschodniofrankijskie, okae si, e faktycznie nazewnictwo i tytulatura ksit morawskich nie rzdziy si jakimi skonkretyzowanymi zasadami. W rocznikach z Xanten, w ktrych sprawy morawskie pojawiay si raczej okazjonalnie, przy okazji omawiania konfliktw w pastwie Ludwika Niemieckiego, znajdujemy dwa razy wzmianki o Rocisawie, stryju i poprzedniku witopeka, ktrego tytuowano krlem rex49. Natomiast w Annales Bertiniani tego samego Rocisawa okrelono jako regulus krl maego kraju, krlik. Zwrot ten powtrzony zosta kilka razy, wiadczc
43 CDB, T. 1, nr 24. 44 CDB, T. 1, nr 25. 45 CDB, T. 1, nr 27. 46 G. LABUDA: Rozprzestrzenienie, s. 66. 47 AFuldenses, lata 871, 873, 884, 890, 893, 894, s. 384410. 48 AFuldenses, rok 893, s. 409. Tak samo w tych rocznikach regnum Baiouariurum (884) i Italicum regnum (890). 49 AXantenses: Rasticius rex Margorum (871) i (870) Rasticium regem.

~ 118 ~

o konsekwentnoci autora50. Odpowiednio do tego tytuu, czy raczej okrelenia pastwo Rocisawa nazwano nie regnum, lecz principatum51. Ale ten sam zbir zapisek zawiera informacj o wadcy serbskiego plemienia Koldicw Cimusclo (Ciemyle), ktry wystpuje tam z tytuem rex. Po jego mierci w bitwie z Sasami obrano nowego krla rex, ktry zawar pokj. Dlaczego wadca jednego z plemion serbskich okrelony zosta tytuem rex, gdy natomiast panujcego nad caym zwizkiem plemion Rocisawa nazwano regulus? Nie sposb tego wytumaczy inaczej ni brakiem ustalonych zasad nomenklaturowych. Zaryzykowa zatem trzeba tez, e tytu rex uyty przez Reginona w odniesieniu do witopeka morawskiego nie mia adnego znaczenia instytucjonalnego. W warunkach braku wykrystalizowanych w IX i X wieku zasad nomenklatury wadcw by po prostu jednym z tytuw, czsto stosowanych zamiennie. Jeeli zestawiamy tytu krlewski witopeka z przekazem ywotu w. Metodego, udowadniajc istnienie krlestwa Sowian morawskich, to naleaoby zestawia go take z tytuem rex w odniesieniu do Rocisawa uytym w Annales Xantenses. Tu jednak odpadnie przytaczany w pracach historykw argument o nazywaniu tak potnych wadcw. Ten argument pojawia si wanie przy tytule witopeka, jednak trudno nim szermowa w przypadku Rocisawa. Nad zagadnieniem uywania tytuu krlewskiego w odniesieniu do wielu wadcw ciy jeszcze niewyjanione do koca znaczenie terminu rex w tekstach wczesnego redniowiecza. Z uwagi na wyjtkow predylekcj historykw do przenoszenia pnoredniowiecznych i nowoytnych prawnych konotacji terminw rex i krl temat budzi sporo wtpliwoci, ale te emocji. Samo uycie terminu rex na okrelenie wczesnoredniowiecznego wadcy nie znaczy, e by on niezalenym, samodzielnym panujcym, do tego namaszczonym i ukoronowanym. W historiografii sowiaskiej, a szczeglnie polskiej panuje przekonanie, e przyjcie tytuu krlewskiego i koronacja oznaczay niezaleno od zwierzchnictwa cesarskiego. Nie mona jednak przenosi nowoczesnych poj o suwerennoci pastwowej na okres wczesnego redniowiecza, wykorzystujc przy okazji jako argument uycie okrelonych terminw, ktrych wczesne znaczenie mogo rni si od pniejszego52.

50 ABertiniani, s. 55, 61, 114. 51 Ibidem, s. 117 principatum Winidorum. 52 D. TETK: Vznik Velk Moravy. Moravan, echov a stedn Evropa v letech 791871. Praha 2001, s. 166.

~ 119 ~

Godno krlewska i tytu rex Chroatorum Tomisawa

Drugim po witopeku wadc sowiaskim, ktry mia osign godno krlewsk, by chorwacki wadca Tomisaw, panujcy rzekomo w latach 910 928. Wszystkie wzmianki o Tomisawie s do pne i mocno niepewne, natomiast brak o nim informacji we wspczesnych tekstach, tak wnikliwych i dokadnych jak pisma basileusa Konstantyna Porfirogenety. Informacje o tym wadcy pochodz dopiero z XIII stulecia wspomnieli o nim pop Duklanin w kronice oraz archidiakon Splitu Tomasz53. Samego Tomisawa nie mona uzna za posta legendarn, ale przekazy dotyczce jego osoby s niejasne i trudno na ich podstawie stwierdzi co konkretnego. Niestety, w nowoytnej historiografii chorwackiej stworzono legend Tomisawa uznany zosta za jednego z pierwszych wadcw Chorwacji. Przypisano mu opanowanie Slawonii, czci Boni, Zety i terenu plemienia Narentan. Dodatkowo mia otrzyma od cesarza temy Dalmacji oraz tytu konsula (bd prokonsula). Wedug chorwackich historykw Tomisaw mia w sojuszu z Bizancjum rozgromi wojska bugarskie i zmusi Symeona do zawarcia pokoju. O potdze Chorwacji w czasach jego panowania wiadczy ma informacja samego Konstantyna Porfirogenety o wystawianiu do boju 60-tysicznej jazdy, 100-tysicznej piechoty oraz na morzu 80 sagen i 100 kondur54. Porfirogeneta nie przekaza nam jednak imienia wadcy, panujcego nad tak potn si zbrojn. Tomisaw w polityce wewntrznej doprowadzi do zreorganizowania kocioa chorwackiego podczas dwu synodw w Splicie. I to wanie w aktach splickiego synodu z 925 roku znajdujemy list papiea Jana X adresowany: dilecti filio Tomislao regi Chroatorum et Michaeli excellentissimo duci Chulmorum55. Uycie tytuu rex w stosunku do Tomisawa stao si powodem okrelenia go pierwszym koronowanym krlem Chorwacji, wadc, ktry odrzuci tytu ksicy i stworzy now jako panowania, jak byo krlestwo. Rok 925 zosta uznany za pocztek istnienia krlestwa chorwackiego. Powysze teorie powstay w drugiej poowie XIX stulecia i stay si jednym z podstawowych zaoe chorwackiego ruchu narodowego, goszcego chwa swej przeszoci. W warunkach walki z nacjonalizmem wgierskim posta Tomisawa idealnie przystawaa do potrzeb Chorwatw. Wedug popa Duklanina
53 Zob. T. WASILEWSKI: Tomasz Archidiakon. W: SSS, T. 6, s. 106 oraz IDEM: Wilaska dynastia i jej zahlumskie pastwo. Pamitnik Sowiaski 1965, s. 30 n. 54 Testimonia 103 s. 435. 55 RAKI, Documenta nr 149. Nie jest jasne, dlaczego w tekcie tego wanie dokumentu opublikowanego kilka lat wczeniej przez Ivana Kukuljevicia-Sakinckiego w adresie nie ma sowa rege. Adres ten brzmi: Joannes episcopus seruus serruorum dei dilestio filio Tamislao Croatorum et Michaeli excellentissimo duci Chulmorum. Codex diplomaticus Regni Croatiae, Sclavoniae et Dalmatiae. Ed. I. KUKULJEVI-SAKCINSKI. T. 1. Zagreb 1874, s. 76.

~ 120 ~

Tomisaw wyszed zwycisko z walk z Wgrami wiele razy mia zwycia wgierskiego wadc krla Atyll. Przy dominacji wgierskiej w drugiej poowie XIX stulecia i wobec idei madziaryzmu zwycizca Wgrw by znakomitym kandydatem na narodowego bohatera56. Jeeli dodamy do tego potg pastwa Tomisawa i tytu krlewski osignity ju wwczas, gdy Wgrzy gnbicy pniej nacj chorwack pozostawali koczowniczymi poganami, to otrzymamy ikon chorwackiej tosamoci historycznej. Do powiedzie, e w 1925 roku miejscowo, gdzie wedug tradycji Tomisaw mia koronowa si na krla Duvno, zostaa przemianowana na Tomislavgrad57. Krl Tomisaw kralj Tomislav symbolizowa i jeszcze dzi symbolizuje wielko i chwa chorwackiej historii. Jego mit zakorzeni si w tradycji chorwackiej i sowiaskiej do tego stopnia, e gosy badaczy wskazujcych na brak podstaw rdowych wikszoci opinii o Tomisawie nie s zbyt gone, chocia nawet w chorwackiej historiografii pojawio si wiele gosw sprzeciwu wobec mitu Tomisawa58. Nie wnikajc w zasadno mitu wielkoci Chorwacji czasw Tomisawa ani nie rozwaajc kwestii wiarygodnoci informacji o tym wadcy, wypada nam zaj si jednym elementem tej mitycznej konstrukcji, a mianowicie moliwoci koronacji i uywania tytuu krlewskiego. Opinia o koronacji Tomisawa jest wtrna w stosunku do problemu tytuu rex. Wynika ona z bdnego przekonania, e wadca uywajcy tytuu krlewskiego musi by namaszczony na krla i koronowany. To zaoenie opiera si na zwyczajach panujcych w Europie od XI stulecia. Wbrew wymowie rde przenosi si je take na wieki wczeniejsze. Jedyn zatem podstaw do wnioskowania o tytule krlewskim Tomislava jest list Jana X z 925 roku. Poniewa waciwie wszystkie aspekty zwizane z krytyk tego tekstu zostay ju w historiografii dokadnie rozwaone, moemy poprzesta jedynie na ich zrelacjonowaniu. Przeciw krlewskoci Tomislava podnoszono dwa gwne argumenty. Po pierwsze, uycie aciskiego terminu rex we wczesnym redniowieczu nie byo przypisane monarchom koronowanym (zwaszcza e ten zwyczaj dopiero si ksztatowa). Nazywano tak rnych wadcw, czsto pogaskich, a wic rwnie tych nienamaszczonych witymi olejami. W historiografii rozwino si wprawdzie przekonanie, e termin rex

56 I. KUKULJEVI-SAKCINSKI: Tomislav, prvi kralj hrvatski. V: Radovi Zavoda Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. T. 58. Zagreb 1879, s. 152. 57 Po 1945 roku powrcono do poprzedniej nazwy, ale od 1990 roku w niepodlegej Chorwacji Duvno znw przemianowano na Tomislavgrad. 58 Por. I. GOLDSTEIN: Hrvatski rani sredni vijek. Zagreb 1995, s. 297 n. Take IDEM: O Tomislavu i njegovom dobu. Radovi Instituta za hrvatsku povijest. T. 18. Zagreb 1985, s. 2355; IDEM: O latinskim i hrvatskim titulama hrvatskih vladara do poetka 12. stoljea. Historijski zbornik. T. 36, z. 1. Zagreb 1983, s. 141164.

~ 121 ~

oznacza wadcw wikszych i potniejszych ni inni59. Mona jednak przywoa wiele przypadkw uycia terminu rex na oznaczenie wadcy panujcego co najwyej nad jednym plemieniem. Po drugie, co rwnie ju podnoszono, tytuy rex i krl nie byy sobie rwnoznaczne. Do przytoczy tu przekaz Kroniki wielkopolskiej, stawiajcej znak rwnoci pomidzy polskim tytuem ksidz i aciskim rex, czy wyjanienia zawarte w ywocie ksicia Kanuta, w ktrym autor ustami swego bohatera wyjania, e wyraz knese Duczycy abusive interpretantes regem esse affirmant60. Bdne tumaczenie wyrazu knia na rex nie byo waciwe tylko Duczykom, skoro tak samo napisa autor Kroniki wielkopolskiej. Utosamianie sowiaskiego kne ksidz z aciskim rex musiao by zatem powszechne w XII i XIII wieku. Trudno sdzi, aby 200300 lat wczeniej nomenklatura wadzy bya bardziej precyzyjna. Uycie w licie papieskim tytuu rex moe wic nic nie znaczy. Sugestia, e sygnalizowano w ten sposb namaszczenie krlewskie Tomisawa, jest daleko idc nadinterpretacj. Wskazywano na podobne przypadki nazywania tym tytuem morawskiego witopeka czy bugarskiego Borysa, co do ktrych nie ma adnej wtpliwoci, e nie byli koronowanymi wadcami. Istotne wtpliwoci w sprawie tytuu krlewskiego Tomisawa pojawiaj si przy krytyce samego rda, czyli listu papieskiego. Znany jest on z tak zwanych akt synodu splickiego, powstaych jako uzupenienie jednej z redakcji kroniki archidiakona Tomasza. Wrd historykw nie ma zgody co do oceny wiarygodnoci tych tekstw. Wedug Konstatina Jireka oraz Vjekoslava Klaicia s to falsyfikaty61. Zdaniem innych historykw pierwotne akta zostay przeredagowane i interpolowane w krgu duchowiestwa biskupstwa splickiego, nie zmieniono jednak najwaniejszych zapisw62. Tadeusz Wasilewski dostrzeg anachronizmy w uytej w adresie listu tytulaturze. Okrelenie dilectus filius w stosunku do osoby tytuowanej rex jest tu ewenementem, gdy uywano go ten sposb przede wszystkim w czasach papiea Jana VIII (872882) i raz wyjtkowo, w XI stuleciu. Podobnie wyjtkowe jest okrelenie uyte w stosunku do ksicia Michaa excellentissimus. Ten przymiotnik zestawiany by zwykle z tytuem krlewskim, nigdy za ksicym63. Tytuy rzeczownikowe wystpuj wic tu razem z przymiotnikowymi niezgodnie z zasadami stosowanymi w listach pa 59 F. GRAUS: Rex-dux Moraviae. Sbornk praci filozofick fakulty Brnnske University, ada Historick, T. 7: 1960, s. 182; G. LABUDA: Krl. W: SSS, T. 2, s. 525526. 60 Vita altera Kanuti ducis. MGH Scritorum, T. 29, s. 14. 61 K. JIREEK: Istorija Srbo. T. 1. Beograd 1952, s. 115; V. KLAI: Dva slovenska uenjaka o starijoj historiji Hrvata. V: Zbornik Kralja Tomislava, s. 190 n. 62 Tak opini wyraa wydawca kroniki Franjo Raki. 63 T. WASILEWSKI: Geneza tytuu rex Croatorum. Pamitnik Sowiaski, T. 17: 1967, s. 154 n. Analiza tytuw w pismach papieskich L. SANTIFALLER: ber die Titel in den Adressen der Papsturkunden von dem Anfgen bis zum Ende des 11 Jahrhunderts. Zgodovinski asopis, T. 67. Lubljana 19521953, s. 246258.

~ 122 ~

pieskich. Jest to dowd na przeredagowanie adresu, a co za tym idzie take prawdopodobne dodanie tytuu krlewskiego Tomisawowi w czasach pniejszych. T. Wasilewski uznaje, e najprawdopodobniej do akt synodu splickiego dopisano imi Tomisawa, chcc podkreli prawa zwierzchnie krlw chorwackich wobec kocioa w Splicie. W tej sytuacji jakiekolwiek twierdzenia o uzyskaniu tytuu krlewskiego przez Tomisawa traktowa trzeba jako pozbawione oparcia w materiale rdowym, a osadzone jedynie w patriotycznych chciach ukazania chway i staroytnoci pastwa i narodu chorwackiego. Kiedy na terenie Chorwacji i w jakich okolicznociach doszo do rozpowszechnienia tytuu krlewskiego? W tytuach i okreleniach wadcw chorwackich IX i X wieku dominoway terminy: dux, princeps, archont. Termin rex uyty zosta w stosunku do chorwackich wadcw przed XI stuleciem kilkakrotnie. Ju w poowie IX wieku Gotschalk z Orbais tytuowa Trpimira rex Croatorum64. Tytu ten nie mia jednak zapewne adnego konkretnego znaczenia to po prostu apelatyw wadcy. Jeeli uznamy, e najpotniejszym wadcom nie wystarczay ju zwyke okrelenie, ale poszukiwali nowych, lepiej oddajcych ich potg, to mona wskaza jako dowd takich zabiegw inskrypcj z Knina, zawierajc zapis: CLU DVX HROATOR IN TEPVS DIRZISCLV DVCE MAGNV. Napis ten odczytywany jest nastpujco: Svietoslav dux Hroatorum in tempus Dirzslavum ducem magnum65. Panujcy w latach 970 995 Stefan Drislaw, mgby zatem nosi tytu wielkiego ksicia. Wedug niektrych uczonych chorwackich tytu wielkiego ksicia nosi Stefan za ycia swego ojca Michaa Kreszimira II, oczywicie krla66. Inni uznaj, e jest to zwyka kalka tytuu knez veli, identycznego z noszonym przez Michaa ksicia Zety, tytuowanego po acinie comes magnus. Tytu ten przynalee mia wadcom chorwackim a do przyjcia tytuu krlewskiego i tu pojawiaj si problemy zwizane z okreleniem, kiedy to nastpio. Wedug czci badaczy tytu ten mia nosi wanie Stefan Drislav. Tomasz Archidiakon pisze o nim: a isto Dirscislavo ceteri successores eius reges Dalmatie et Chroatie appellati sunt. Recipiebant enim regie dignitatis insignia ab imperatoribus Constantinopolitanis et dicebantur eorum eparchii sive patritii. Habebant namque ex successione sue originis patrum et proavorum dominium regni Dalmatie et Chroatie67. Nie ma zgodnoci co do oceny przekazu Tomasza. Ferdo ii traktuje go dosownie i widzi w nim wiadectwo uzyskania tytuu krlewskiego krla
64 Jedyne dostpne wydanie to D.C. LAMBOT, Godescale dOrabis. Louvain 1945. Fragmenty dotyczce Chorwacji i Trpimira publikuje M. ANI: Hrvatska u karolinko doba. Split 2001, s. 83. 65 V. DELONGA: Inscriptions..., s. 56. 66 F. II: Prirunik..., s. 126. 67 THOMAS ARCHIDIACONUS: Historia Salonitana. Ed. F. RAKI, cap. 13, s. 38 n.

~ 123 ~

Dalmacji i Chorwacji oraz otrzymanie insygniw z Bizancjum68. Jadran Ferluga odnosi zasig terytorialny tylko do Chorwacji, zwracajc uwag na niejednoznaczno terminu Dalmacja69. Inni badacze widz w tej notce echo nadania przez cesarza zarzdu nad miastami dalmatyskimi wadcom chorwackim. Ze wzmianki Tomasza wynika jednak, e tytu otrzymany z Bizancjum by greckim terminem okrelajcym godno wysokiego urzdnika, nie za samodzielnego wadcy. Eparcha czy patrycjusz to nie rex cho okrelenia te Tomasz zestawi razem. Przypuszczenie, e administracja znad Bosforu nadaa komu tytu krlewski, jest mao prawdopodobne. Ale Stefan Drislav wystpuje z tytuem rex na jeszcze jednej inskrypcji, datowanej na 976 rok. Na napisie nagrobnym jego matki Heleny, czytamy: In hoc tumulo quiescit Helene Famosa quaefuit uxor Mihaeli regi Materque Stefani regis quae deliciis renevit regni VIII idus mensis octobris quae hic ordinata fuit anno ab incarnatione Domini DCCCCLXXVI indictione IV Ciclo luna v epacta XVII ciclo solari V luna C concurrente VI Istaque vivens fuit regni mater fit pupillorum tutor que viduarum icque aspiciens vir anime dic miserere deus70. Nie ma jednak jasnoci co do czasu powstania tej inskrypcji datacja jej na 976 rok odnosi si do czasu mierci Heleny, sam napis mg wszak powsta o wiele pniej. W tej inskrypcji z tytuem krlewskim wystpuj zarwno Stefan, jak i jego ojciec Micha Kreszymir. Mona powiedzie, e ten grobowy napis rozstrzyga wtpliwoci dotyczce uywania tytuu rex. Niestety, jest on tylko konstrukcj o charakterze literackim, niekoniecznie oddajcym oficjaln tytulatur, a poza tym nie sposb rozstrzygn, czy faktycznie powsta w okolicach 976 roku, czy znacznie pniej. Z X wieku pochodzi jeszcze do podejrzany dokument carewicza bugarskiego Pincio, datowany na 994 rok. Znajduje si w nim wzmianka o ilustrissimum et probum regem Dirzlaum. Ten opublikowany przez Daniela Farlatiego dokument pisany by jednak najpewniej w jzyku sowiaskim71. Nie mona ustali, kto przetumaczy go na acin pisarze kocielni redniowieczni, czy moe dopiero sam Farlati. W XI wieku ju zdecydowanie dominowaa tytulatura z terminem rex, a nie dux. Przewag t odnotowano od czasw panowania Kreszymira IV, ktry w dokumentach do konsekwentnie tytuowany by rex Dalmatie Chracieque. Cakowit pewno o uzyskaniu tytuu krlewskiego, namaszczenia i koronacji uzyskujemy w przypadku Zwonimira, ktry w listopadzie 1076 roku otrzyma koron i chorgiew papiesk od Grzegorza VII. Ceremonia korona 68 F. II: Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara. Zagreb 1925, s. 469. 69 J. FERLUGA: Vizantiska uprava u Dalmacija. Beograd 1957, s. 8789. 70 V. DELONGA: Inscriptions, s. 59, tekst zrekonstruowany. 71 D. FARLATI: Illyrici Sacri, T. 3, s. 111.

~ 124 ~

cyjny odby si w bazylice w Solinie w obecnoci papieskiego wysannika opata Gebizo72. Nie wiadomo, czy bya to pierwsza koronacja wadcy chorwackiego. Wszystkie poprzednie sytuacje, szczeglnie te z X stulecia, gdy panujcy z Chorwacji wystpowali z tytuem rex wydaj si jednak wyjtkowo niejasne, a same wzmianki znakomicie wpisuj si w panujc wwczas niejednoznaczno terminologiczn. Szczegln uwag naley zwrci na fakt, i obracamy si tu w krgu terminologii aciskiej, a nic nie jestemy w stanie powiedzie o zastosowaniu wwczas sowiaskiego terminu krl.

Wgierski trop w poszukiwaniu pochodzenia sowiaskiego sowa

Wobec niemoliwoci potwierdzenia w tekstach rdowych stosowania tytuu krlewskiego przez witopeka morawskiego czy Tomisawa chorwackiego, najstarsze odnotowane uycie tego tytuu dotyczy wadcy niesowiaskiego. To Stefan I Wielki, krl Wgier jako pierwszy znany nam panujcy, tytuowa si kral. Od dawna jzykoznawcy wskazywali na sowiaskie pochodzenie wgierskiego terminu kiraly73. Nikt jednak nie wskaza, e chronologicznie wanie na terenie Wgier najwczeniej sowo to zostao zapisane. Dokument, w ktrym ten zapis pojawi si, spisany zosta, paradoksalnie, w jzyku greckim. Mamy zatem do czynienia z greckojzycznym dokumentem wgierskiego wadcy, ktry uywa tytuu pochodzenia sowiaskiego. Wypada przyjrze si bliej temu przypadkowi, z uwagi na wrcz nieprawdopodobny zbieg okolicznoci. Okoo 1019 roku krl Stefan ufundowa w Veszprem (Veszprmvlgy) klasztor eski dla mniszek obrzdku bizantyskiego. Veszprem by siedzib krlowej Gizeli. To do niej zapewne miaa trafi nieznana nam z imienia, maoletnia ksiniczka bizantyska, narzeczona Emeryka, nastpcy wgierskiego tronu. Grecki klasztor, pooony w dolinie obok grodu, mia zapewne stanowi religijne zaplecze i udziela wsparcia narzeczonej Emeryka. W zwizku z fundacj klasztoru sporzdzono dokument, spisany w jzyku greckim, czyli w jzyku odbiorcy. W tym dokumencie Stefan wystpi z tytulatur: 74. Datacja uposaenia klasztoru w Veszprem
72 Codex diplomaticus Regni Croatiae, Sclavoniae et Dalmatiae. Red. I. KUKULJEVI-SAKCINSKI. T. 1. Zagreb 1874, nr 186, s. 152. 73 E. BERNEKER: Slawische Etimologische Wrterbuch. Bd. 1, s. 572. 74 Codex Diplomaticus Arpadianus continuatus. Ed. G. WENZEL. Monumenta Hungariae Historica. T. 6: Diplomataria, nr 216, s. 347 n. Tumaczenie aciskie wyda Georgii FEJER: Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civiles. Vol. 1. Budae 1829, s. 312 n.; pierwsze wydanie

~ 125 ~

jest tylko domniemaniem. Doj do tego musiao po 10081009 roku, kiedy nastpia poprawa stosunkw z Bizancjum, a przed zgonem Emeryka. Gyrgy Gyrfy jako najbardziej prawdopodobn dat wskazuje rok 1018, z uwagi na wspomniane w dokumencie w liczbie mnogiej dzieci Stefana75. Niestety, nie znany jest nam orygina dokumentu. Dysponujemy jedynie kopi sporzdzon w 1109 roku przez krla Kolomana Uczonego. W trakcie jednego z procesw sdowych oryginalny dokument zosta rozwinity, a piecz zniszczona. Koloman poleci wtedy przepisa oryginalny grecki tekst, doczy do niego aciskie objanienia i potwierdzenie decyzji Stefana. Autentyczno kopii sporzdzonej przez Kolomana nie budzi adnych wtpliwoci. Ten super reges universos suo tempore degentes litterali scientia eruditio (Gall III, 29) wadca, wczeniej biskup, sporzdzi tak obszerne i wiarygodne wyjanienie, e lepszego trudno oczekiwa w pracach dzisiejszych wydawcw tekstw rdowych. Mona zatem uzna, e tekst, przekazany przez Kolomana stanowi wiern kopi dokumentu Stefana, a znajdujcy si tam tytu kral tytuem samego Stefana, a nie pniej dopisanym terminem. Stefan I Wielki uywa sowiaskiego tytuu kral okoo 1019 roku, a zatem najwczeniej ze znanych nam przypadkw. Dlaczego w tym dokumencie zastosowano taki tytu, a nie signito po znany przecie w grece, pochodzcy z aciny riks czy te inny tytu? Wydaje si, e w tym przypadku uyto rodzimego terminu, tego, ktry funkcjonowa w miejscowym jzyku. Wedug znawcw wczesnej greki dokument krla Stefana sporzdzony zosta w do chropawym i wulgarnym stylu. Pisarz zapewne grecki kapan nie by, jak mona mniema, osob dostatecznie zorientowan w jzyku dyplomatycznym. Uy miejscowego terminu okrelajcego godno krlewsk z uwagi na niemono znalezienia odpowiednika greckiego lub na skutek wpywu samego donatora. W tym kontekcie warto sign do tekstu samego dokumentu, zawierajcego formu zabezpieczajc majtno klasztoru, ktrej nadano form kltwy. Stefan grozi: A jeli by si okazao, e ktokolwiek z mojego rodu, bd kto inny, czy to cesarze (), wielmoa (), wdz (), biskup czy inny chce odebra cokolwiek bd kogokolwiek z darowanych klasztorowi przez mnie, niech go dosignie kltwa ojca, syna i ducha witego, naszej bogosawionej Pani, Boga Rodzicy, Maryi zawsze dziewicy, bogosawionych apostow i 318 Ojcw Kocioa, wszystkich witych i mojej niegodnej osoby.
caoci tekstu greckiego i pniejszych aciskich dodatkw w: G. SZERDAHALYI: Diploma Graecum S. Stephani regis monialibus Coenobii Veszprimiensis datum a Colomanno renovatum Budae 1804. Wedug wydania Az rpd-kori magyar trtnet biznci forrsai. Fontes Byzantini historiae Hungaricae aevo ducum et regum ex stirpe rpd descendentium. Szerk. G. MORAVCSIK. Budapest 1988, s. 80 prawidowa lekcja nie kral, lecz krales. 75 G. GYRFFY: wity Stefan I. Krl Wgier i jego dzieo. Warszawa 2003, s. 386.

~ 126 ~

Uyte tu terminy basileus, archont, strateg s klasycznymi greckimi okreleniami rzdzcych. Pisarz nie pokusi si o zapis terminw wgierskich. Uy nawet najwyszego tytuu cesarskiego, cho mao prawdopodobne wydaje si, aby sam cesarz mia kiedykolwiek wystpowa przeciw donacji Stefana. Jak wynika z tekstu, moe chodzi zarwno o cesarza bizantyskiego, jak i o cesarza panujcego na Zachodzie. Uycie terminu kral odrnia samego Stefana od innych panujcych. Z jakich powodw pisarz zastosowa miejscowe okrelenie lub nowe, wchodzce w ycie. Tumacz, ktry przeoy grecki tekst na acin w czasach Kolomana, nie mia ju takich problemw. Zarwno sowo kral jak i basileus przetumaczy na rex, zapewne w przekonaniu, e w pierwotnym dokumencie nie mogo przecie chodzi o cesarza bizantyskiego. Zrozumia wic owo basileus jako okrelenie najwyszego wadcy, czyli odpowiednik tytuu rex. Greckich archontw z dokumentu Stefana przetumaczy na principes. Problem sprawili mu jedynie stratedzy urzd na Wgrzech wszak nieistniejcy, tote musia ich nazwa belliduces (militiae duces). W tym tumaczeniu wida ewidentne zlanie si tytuu kral z aciskim rex. Sowo to funkcjonowao zapewne w charakterze zarwno tytuu, jak i okrelenia wadcy. Innym ewidentnym dowodem na utrwalenie si w jzyku wgierskim tytuu wadcy kral jest napis na plakiecie z wizerunkiem Gejzy I. Ten panujcy w siedemdziesitych latach XI wieku krl zosta tam nazwany C C, czyli krl Turkw. Pytka ta bya zapewne czci korony wykonanej w Konstantynopolu okoo 1074 roku i przesanej Gejzie przez basileusa Michaa Dukasa. Obecnie stanowi cz tzw. witej korony w. Stefana76. Znajdujcy si na niej tytu kral wiadczy o przyjciu w Bizancjum wgierskiego tytuu wadcy. Zotnik uy tu wgierskiego sowa, cho samych Wgrw nazwa Turkami. Przekaza nam zatem oficjalny tytu. Sowo kral musiao by znane szerzej w Bizancjum jako apelatyw wgierskiego wadcy i tak te zostao tu zapisane. Niewtpliwie byo powszechnie uywane przez poddanych nastpcw w. Stefana, skoro znalazo si w zasobie terminw znanych konstantynopolitaskiemu zotnikowi bd urzdnikowi zamawiajcemu koron i przekazujcemu rzemielnikowi niezbdne informacje. Istotna jest take symbolika wyobrae i kolorw na tej wykonanej w Bizancjum koronie. Widniej na niej odmiennej wielkoci wizerunki cesarza i wspcesarza, umieszczone w punkcie centralnym, oraz krla wgierskiego, ktry podnosi swe oczy na cesarza. Take kolory inskrypcji zachowuj waciwy porzdek ceremonialny napis pod cesarzem wykonano w kolorze czerwonym, natomiast krla wgierskiego opisano kolorem niebieskim77. Na podstawie hierarchii godnoci mona wnioskowa nie tylko o uznaniu tytuu krlewskiego i uywaniu formy krales w odniesie 76 J. DER: Die Heilige Krone Ungarns. Wien 1966. 77 G. MORAVSCIK: A magyar Szent Korona grg feliratai. Budapest 1935.

~ 127 ~

niu do Gejzy, ale take o umieszczeniu go bezporednio za osobami cesarskimi jakby ich krewnego w randze arystokratycznego sebastakratora78. Jeeli zatem najwczeniejszy zapis tytuu krl pojawi si na Wgrzech, a nie wiadomo nic o koronacji i uyciu tego tytuu przez jakiegokolwiek wadc poudniowosowiaskiego przed poow XI stulecia, to zada sobie musimy pytanie o pochodzenie tego sowa i sposb jego dotarcia na Wgry. W swoim czasie G. Labuda sugerowa, e Wgrzy zaczerpnli ten tytu od Chorwatw, z ktrymi pozostawali w bliskich stosunkach79. Sugestia ta zdaje si do prawdopodobna. Niestety, nie jestemy w stanie jej w aden sposb podeprze rdowo. Gdyby rzeczywicie Wgrzy dokonali zapoyczenia terminu kral od Chorwatw, musielibymy przyj, e sowo to, a tym samym godno funkcjonoway na ich ziemiach od czasw Tomisawa lub Stefana Drislawa. Przejcie sowa mona jeszcze dopuci, cho brak na to jakichkolwiek dowodw. Wydaje si, e bardziej istotne byoby wskazanie drogi przejcia tytuu, czyli zaczerpnicia wzoru. W przypadku przyjcia tak wanego terminu jak tytu wadcy mamy do czynienia z istotniejszym problemem ni poyczka sw na przykad z dziedziny kultury materialnej. Z tytulatur wie si bowiem okrelenie przez przyjmujcego tytu wadc pewnego programu politycznego, a take odniesienie si do ideologii i wyobrae natury symbolicznej. Jeeli droga poyczki sowa kral wioda od Chorwatw do Wgrw, to powinnimy szuka konkretnych oddziaywa chorwackich na pastwo Arpadw. Niestety interesujcy nas okres przed 1019 rokiem, bdcym tu czym w rodzaju daty granicznej nie zosta przedstawiony w przekazach rdowych. Obraz stosunkw wgiersko-chorwackich tego czasu pozostaje waciwie bia plam. Chorwacja w drugiej poowie X i pocztkach XI wieku nie bya ju tak potnym pastwem, jakie opisywa Konstantyn Porfirogeneta80. Najazdy wgierskie spowodoway zapewne osabienie kraju, cho uwaa si, e biedni Chorwaci nie stanowili atrakcyjnego celu upieczych Wgrw, a bogate, obwarowane kamiennymi murami miasta dalmatyskie byy zbyt trudne do zdobycia81. Na pewno jednak w znacznym stopniu osabia wadz Trpimirowiczw utrata Slawonii na rzecz Wgrw oraz Dalmacji. Upadek Chorwacji symbolizowao oddanie przez Svetoslava swego syna Stefana jako zakadnika Piotrowi II Orseolo w 999 roku. Dopiero nastpne lata przyniosy wzrost znaczenia Chorwacji, dziki wanie koligacjom z weneckimi doami, a przez nich z Arpadami. Od tego te czasu wzrasta liczba informacji o stosunkach wgiersko-chorwackich. Dla rozwaa o okolicznociach zaczerpnicia tytuu krlewskiego s to ju jednak informacje bez znaczenia.
78 G. SZEKLY: Wgierskie symbole pastwowe w dobie redniowiecza, ich zwizki z Bizancjum oraz wartoci ideowe. KH, T. 95: 1989, z. 4, s. 30. 79 G. LABUDA: Rozprzestrzenianie, s. 70. 80 I. GOLDSTEIN: Hrvatski rani sredni vijek. Zagreb 1995, s. 307 n. 81 G. GYRFFY: wity Stefan I, s. 345.

~ 128 ~

Jeeli zatem wrd Chorwatw funkcjonowa tytu krlewski przed XI wiekiem oraz jeeli to od nich zapoyczyli go Wgrzy, to musiaby on by uywany w stosunku do ostatniego znaczcego wadcy Chorwacji Stefana Drislava, ktry sw potg i osobowoci wywrze winien takie wraenie na wgierskich Arpadach, e signli po uywany przez niego tytu. Z uwagi jednak na brak jakichkolwiek wskazwek rdowych, sugerujcych istnienie tytuu krlewskiego wrd Chorwatw w X wieku (poza niejednoznacznym aciskim rex), hipotez chorwack naley wyczy z rozwaa. W powyszej konstrukcji waciwie istnieje tylko jeden pewnik uycie tytuu kral przez Stefana Wielkiego. Wszystko inne jest tylko domniemaniem, niepodpartym adnym dowodem rdowym. Podobnie rzecz ma si z innymi hipotezami. Moemy wskaza tu jeszcze przejcie tytuu kral z tradycji morawskiej, czyli naladownictwo domniemanego tytuu witopeka, bd przyjcie powszechnie krcego wrd Sowian tytuu wadcy. Niestety, brakuje nam jakichkolwiek podstaw rdowych. Nie jestemy w stanie w sposb przekonujcy dowie istnienia tytuu krlewskiego na Morawach, jak to przedstawiono wyej. Powszechnoci uywania tytuu kral przez Sowian w X wieku rwnie nie daje si udowodni rdowo. Tytu ten jako termin okrelajcy wadc nie pojawi si w adnym z tekstw, ktrych spisanie mona umieszcza w IX czy X stuleciu, oczywicie oprcz omwionego przypadku ywotu w. Metodego. Nie sposb zatem zweryfikowa adnej z hipotez prbujcych wyjani drogi zapoyczenia tytuu kral przez Wgrw. W tej sytuacji mona zada pytanie: Czy tytu kral nie jest wasnym tworem wgierskim, powstaym na tej samej zasadzie, ktr jzykoznawcy rekonstruuj u Sowian: Karl kral. Jak zatem biega droga przyjmowania tytuu krlewskiego w strefie rodkowego Dunaju i Bakanw czy od Sowian do Wgrw, czy odwrotnie, czy te moe termin ten rozpowszechnia si rwnolegle zarwno wrd ywiou sowiaskiego, jak i wgierskiego? Tego nie mona okreli na podstawie znanych nam rde. Mona postawi hipotez o rwnolegoci pojawiania si tego terminu, ale o tym dalej.

Zwonimir kral
Na terenie Chorwacji tytu krlewski pojawi si na pewno dopiero w latach siedemdziesitych XI wieku, gdy na soborze w Splicie koronowany na krla zosta Zwonimir-Dymitr. Koronacja ta dokonana zostaa z pen akceptacj i cisym nadzorem stolicy apostolskiej. Postrzega j naley w kontekcie konfliktu cesarsko-papieskiego oraz w kontekcie polityki Grzegorza VII w stosunku do Bizancjum, a take Wgier. Ewidentnym dowodem na pewne oddalenie
9 Kniaziowie...

~ 129 ~

si wadcw Wgier od papiestwa i bliski zwizek z Bizancjum jest korona przysana Gejzie przez Michaa VII Dukasa. Grzegorz VII uporczywie wystpowa do wadcw wgierskich o uznanie zwierzchnictwa papiestwa nad krlestwem w. Stefana. Domaga si jednoznacznych deklaracji zalenoci od stolicy apostolskiej, a wadc Wgier Salomona okreli mianem regulus. W tym samym czasie Grzegorzowi VII udao si rozszerzy swoje wpywy na Chorwacj, ktra uznaa zaleno od papiestwa. Co istotne, dotyczyo to terenu wczeniej pozostajcego pod wpywami Bizancjum82. I wanie z krlewsk godnoci Zwonimira wie si jeden ze starszych zapisw sowa krl po sowiasku. Pochodzi on z inskrypcji kocioa w. ucji z Jurandvoru niedaleko Baszki na wyspie Krk. Inskrypcja ta znana jest w literaturze jako inskrypcja z Baszki (Baanska ploa)83. Jest to duy kamienny zabytek, wielkoci 2 m 1 m, na ktrym pismem gagolickim zapisano informacj o fundacji kocioa. Tekst w transkrypsji aciskiej i z dodaniem przerw midzywyrazowych przedstawia si nastpujco: A[Z V IME OT]CA I S(I)NA [I S(VE)TGO DCHA AZ OPAT[] DRIHA PISAH SE O LEDI[N] JUE DA ZVNIMIR KRAL CHRVATSK [I V] DNI SVOJ V SVETUJU LUCIU I SV[EDO] MI UPAN DESIMRA KR[BA]V MRA[TIN] V L(I) CE PRBNEBA [S] POSL[] VIN[ODO]L [K(O)]V V O TOC DA IE TO POREE KLNI I B(G) I B AP(OSTO)LA I G E VA(N)G(E)LISTI I S(VE)T LUCI AM(E)N DA IE SDE IVE T MOLI ZA NE BOGA AZ OPAT DBROVIT Z DACH CRKV SIJU I SVOEJU BRATIJU S DV ETIJ V DNI KNEZA KOSMTA OBLAD AJUAGO VSU KRAINU I BE V T DNI M IKULA V OTOCI [S S]VTUJU LCIJU V EDINO. We wspczesnej polszczynie tekst ten brzmiaby: Ja, w imi Ojca i Syna i witego Ducha, Ja Opat Drzhiha pisaem to o kraju, ktry da Zwonimir krl chorwacki w dni swoje witej ucji. wiadkami byli upan Desimir z Krbavy, Mratin z Liki, Prbnea pose z Winodola, Jakov z Otoca. Jeli kto by temu zaprzeczy, niech bdzie wyklty od Boga 12 apostow, 4 ewangelistw i witej ucji. Amen. Niech ten kto yw modli si za nich do Boga. Ja opat Drbovit wznosz cerkiew ze swymi dziewicioma brami. W dni knezia Kosma 82 W historiografii chorwackiej wtek bizantyski jest raczej pomijany przy opisywaniu okolicznoci koronacji Zwonimira. Por. I. GOLDSTEIN: Hrvatski rani srednji wijek..., s. 401 n. Zwraca si uwag raczej na polityk papiesk w kontekcie konfliktu z cesarstwem. 83 R.F. BARBALI, A. MOHOROVI, P. STRI: Bacanska ploa. Zagreb 1988.

~ 130 ~

ta wadajcego ca t krain i jeszcze w te dni Mikula z Otoca. Ze wit ucj razem. W tekcie inskrypcji odnajdujemy trzy tytuy uywane przez sowiaskich wadcw: krl, upan i kne. Wprawdzie na tym terenie sowo upan nie oznaczao samodzielnego panujcego, podobnie jak kne, lecz by to efekt lokalnej ewolucji tytulatury. Inskrypcja datuje si okoo 1100 roku, cho jest to jedynie sugestia. Na pewno powstaa po mierci Zwonimira, ale kiedy dokadnie tego nie jestemy w stanie ustali. Okrelony jako wspczenie panujcy kne Kosmat jest nam nieznany. Branko Fuci uznaje, e tekst zosta spisany w ywym jzyku sowiaskim (chorwackim) z elementami jzyka liturgicznego, i datuje go na XIXII wiek84. Nawet jeeli napis pochodzi nie z czasw bezporednio po mierci Zwonimira, to jest jednym z najstarszych zapisw sowiaskiego tytuu krlewskiego. W inskrypcji zastosowano jeszcze przemylany ukad tekstu, w ktrym imi i tytu krla zostay zapisane idealnie porodku trzeciej linijki inskrypcji, dominujc nad reszt tekstu. wiadczy to moe o chci podwjnego wzmocnienia odwoania do postaci Zwonimira w pisowni i graficznym ukadzie tekstu. Zapewne mamy tu do czynienia z ukadem biegunowym centralnemu umieszczeniu tytuu krlewskiego w trzeciej linijce od gry odpowiada umieszczenie w trzeciej linijce od dou imienia knezia Kosmata. Porodku za inskrypcji, dokadnie pomidzy imionami darczycy kocioa i obecnego wadcy, umieszczono sowa kltwy przeciw tym, ktrzy chcieliby naruszy krlewskie nadanie. Mamy zatem do czynienia nie tylko z zapisem godnoci krlewskiej, ale rwnie z wykorzystaniem krlewskiego imienia w celu uoenia na wp magicznego zabezpieczenia stanu kocielnego posiadania.

Krlewska godno Michaa z Zety

Do jeszcze jednej domniemanej koronacji na terenie Sowiaszczyzny miao doj za czasw papiea Grzegorza VII koronowany mia by wadca Zety Micha I. Znamy regest listu papieskiego z 9 stycznia 1078 roku, w ktrym przedstawiono zabiegi wok erekcji metropolii w Barze. Sam krl zosta tam okrelony tytuem rex, a wspomniano take o vexillum chorgwi, jak mia otrzyma z Rzymu Micha85. Te trzy elementy powoduj, e cz badaczy uznaje, e Micha zosta koronowany na krla rwnolegle z chorwackim Zwo 84 B. FUCI: Glagoljski natpisi. V: Djela Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti. T. 57. Zagreb 1982, s. 4465. 85 SMIIKLAS, T. 1, nr 123.
9*

~ 131 ~

nimirem86. W literaturze neguje si jednak tytu krlewski Michaa z uwagi na wystpowanie bardzo czsto tytuu rex na terenie Dalmacji w oglnym znaczeniu wadca, a jego koronacj okrela si jako niemoliw87. Uzna jednak trzeba, e argumenty zwolennikw korony Michaa s naprawd wakie. Przede wszystkim argument, e nie mona traktowa powanie tytuu rex z uwagi na jego pospolite uycie na tym terenie, jest bdny. Tytu rex rzeczywicie czsto wystpowa w XIXII wieku na terenie Dalmacji, jednak w tym przypadku nie mamy do czynienia z tekstem tworzonym na miejscu, lecz regestrem dokumentu papieskiego88. W drugiej poowie XI wieku w Rzymie nie stosowano ju tytuu rex w oficjalnych dokumentach w znaczeniu oglnym wadca. Jeeli kancelista papieski zastosowa ten tytu, najpewniej mia do tego wakie podstawy. Koronacja Michaa moga doj do skutku w tym samym czasie, co koronacja Zwonimira. Fakt milczenia o niej rde niczemu nie przeczy. Nie ma take podstaw, aby twierdzi, e chorgiew przekazana Michaowi bya tylko znakiem podlegoci lennej. Sprawa vexillum chorgwi, o ktr prosi papiea nie moe tu zreszt by brana pod uwag, zarwno przez zwolennikw, jak i przeciwnikw koronacji, gdy papie wyranie zaznaczy, e ten problem odkada na pniej: Tunc vero re cognita tue petitioni iuste satisfacere secundum quod cupimus valebimus ac in dono vexilli et in concesione palii quasi karissimum beati Petri filium dictante rectitudine audiemus89. Sprawa arcybiskupstwa (paliusz) oraz nie wiadomo, z czym zwizanej chorgwi zostaa odoona. Jeeli doszo do koronacji czy oddania si w lenno papieowi, musiao to nastpi wczeniej. Oddanie si w zaleno lenn stolicy apostolskiej mogo by zwizane z konkretnymi korzyciami politycznymi dla Michaa90. Jego ambicje polityczne byy znaczne, a mg pragn dokona podniesienia wasnej godnoci, choby ze wzgldw prestiowych. Kilka lat wczeniej jego syn Bodin w czasie powstania Jerzego Wojciecha uzyska godno cara Bugarii, poczon z koronacj w stylu bizantyskim. Sakra krlewska Michaa w tym kontekcie nie wydaje si niczym niemoliwym. Mg pra 86 F. RAKI: Borba junich Slovena za dravnu neodvistnost. Bogomili i patareni. Beograd 1931, s. 225 n. O koronacji Michaa z Zety: . : . 1941 i 1997. Wersja dostpna w Internecie: www.rastko.org.yu/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/ index.html; w tym samym duchu R. ROTKOVI: Kraljevina Vojislavljevia XIXII vijeka, Izvori i legende. Podgorica 1999. 87 D. MARITCH: Papstbriefe an serbische Frsten im Mittelalter. Kritische Studien. Sremski Karlovci 1933, s. 8 n. W polskiej literaturze omawia ten problem J. LENY: Studia nad pocztkami serbskiej monarchii Nemaniczw (poowa XIkoniec XII wieku). Wrocaw 1989, s. 53 n. On take jest zdania, e Micha nie uzyska sakry krlewskiej od papiea. 88 L. SANTIFALLER: ber die Titel in den Adressen der Papsturkunden..., s. 246 n. 89 Das Register Gregors VII. Ed. E. CASPAR. Liber V, cap. 12, T. 2. Berlin 1955. 90 J. LENY: Studia, s. 63.

~ 132 ~

gn dorwna synowi. Przytaczane do czsto jako argument w tej dyskusji napis i wizerunek Michaa z kocioa w Stonie mog by tu take porednim dowodem. Co prawda w napisie nie znajdujemy tytuu krlewskiego, a jedynie wieloznaczne wadanie: Michaelus fortiter super rego pacifico civitates omnes Romanos, ale ju wizerunek Michaa z koron na gowie naley zaliczy do przesanek na rzecz uznania jego sakry. Oczywicie, zdania mog by tu podzielone, a uzyskaniu konsensusu wrd badaczy nie su emocje zwizane ze wspczesnymi konfliktami na Bakanach. Michaa i jego krlestwo wpisano bowiem w tradycj historyczn Czarnogry, mianujcej si kontynuacj dawnego pastwa zeckiego. Do tego dziedzictwa nawizuj take Serbowie, dla ktrych Dukla jest jedn z kolebek narodu. Problem koronacji Michaa uzna trzeba za otwarty. Na podstawie kilku przesanek mona domyla si, e do jakiej koronacji doj mogo, uzna musimy, e tytu krlewski Michaa nie budzi wtpliwoci w Rzymie. Czy jednak Micha otrzyma sakr i koron, a take czy nie otrzyma korony z Bizancjum, a nie z Rzymu tego stwierdzi nie sposb91. Jeeli doszo do papieskiej zgody na koronacj Michaa i ta odbya si rwnolegle z koronacj chorwackiego Zwonimira, wypada widzie to domniemane wydarzenie w podobnym kontekcie nie tylko jako element walki pomidzy Grzegorzem VII a cesarzem Henrykiem, ale take jako element rozgrywki papiestwa z Bizancjum.

Polski krl i hebrajski alfabet

Obok tekstw greckich czy staro-cerkiewno-sowiaskich, w ktrych utrwalono najwczeniejsze zapisy terminu krl, pojawiaj si te do niecodzienne zapisy tego sowa alfabetem hebrajskim. Za czasw panowania w Polsce Mieszka III zwanego Starym wybijano monety z legendami zapisanymi w jzyku hebrajskim bd w tym alfabecie. Dla nas najbardziej interesujce s brakteaty z napisem: MSZKA KROL POLSKI92. cz si z nimi praktycznie same zagadki. To jedyny przypadek, aby za pomoc alfabetu hebrajskiego zapisano polskie sowa (notabene jest to najwczeniejszy zapis nazwy Polska). Mieszko Stary nigdy nie by wadc koronowanym, prawa do uywania tytuu krl
91 Sugestia o otrzymaniu korony z Konstantynopola pojawia si w pracy D. MANDI: Bosna i Hercegovina. Povjesno-kritika istraivanja. T. 1: Dravna i vjerska pripadnost sredovjene Bosne i Hercegovine. Chicago 1960. 92 Z. ZAKRZEWSKI: O brakteatach z napisami hebrajskimi. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne, T. 1: 1909, s. 20 n.; IDEM: Jzyk polski na naszych monetach redniowiecznych. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne, nr 112: 1925, s. 36 n.

~ 133 ~

zatem nie posiada oczywicie wedug dzisiejszych wyobrae. W adnym ze znanym nam tekstw nie wystpi z tytuem krlewskim. Monety hebrajskie to jedyny przekaz, w ktrym Mieszko tak zosta nazwany. Na brakteatach umieszczono take przedstawienie lwa w roli symbolu odnoszcego si zapewne do wadcy, intensyfikujc przekaz przez skojarzenie krl zwierzt93. Niewyjaniona wreszcie jest chronologia wybijania tych monet. Nie mona czy ich wybicia z okresem senioratu Mieszka lat 11731177. Ju Kazimierz Stronczyski zwraca uwag, e musiay one zosta wybite pod koniec panowania Mieszka III, zapewne w czasie, gdy panowa nie tylko w Wielkopolsce, ale te w Krakowie, umieszczajc dat wybicia po 1199 roku94. Podstaw takiej datacji jest wystpowanie tych brakteatw w skarbach datowanych na pierwsz wier XIII stulecia. Co najbardziej interesujce, najwicej ich wystpio w skarbie z Gbokiego, ukrytym dopiero po 1239 roku95. Wypadnie zatem wiza je z ostatnim okresem rzdw Mieszka III. Nie jestemy w stanie odnie faktu pojawienia si terminu krl pisanego po hebrajsku do jakiegokolwiek wydarzenia zwizanego z panowaniem Mieszka. Nie wiadomo, czy sam wadca mia wpyw na legendy monet wybijanych przez ydowskich mincerzy. Przede wszystkim wypada zauway, e monety z hebrajskim napisem nie mogy peni adnych funkcji manifestacyjnych z uwagi na niewielki krg odbiorcw, mogcych zrozumie ich przesanie. O braku zainteresowania wadcy przekazem monet wybijanych przez ydw wiadczy te umieszczenie na nich napisw z imionami ydowskimi czy przedstawieniami gw w spiczastych, waciwych ydom w XII stuleciu, czapkach96. Legendy hebrajskie byy zapewne efektem wasnej inwencji mincerzy, o czym wiadczy moe wielo i rnorodno okrele wadcy. Odnajdujemy tam samo imi Mieszko, napis kacin u melech, dukus czy wreszcie zajmujcy
93 J. PINISKI: Brakteaty gnienieskie z lat 11771202. Biuletyn Numizmatyczny 1967, nr 23, s. 414; R. KIERSNOWSKI: Drzwi gnienieskie i brakteaty. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 22: 1978, s. 1417; IDEM: Moneta w kulturze wiekw rednich. Warszawa 1988, s. 102, 173; B. HACZEWSKA: Uwagi o przedstawieniach wadcy na monetach XII i XIII wieku. W: Pozaekonomiczne funkcje monet. X oglnopolska sesja numizmatyczna w Nowej Soli. Pozna 1995, s. 60; T. PANFIL: Polski zwierzyniec numizmatyczny lew. Biuletyn Numizmatyczny 2000, nr 4, s. 19; D. GORLISKA: Ikonografia monet Mieszka III Starego. Cz. 2: Wizerunki narracyjne i symboliczne. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 45: 2001, s. 126; T. GARBACZEWSKI: Ikonografia monet piastowskich 1173ok. 1280. WarszawaLublin 2007, s. 204 n.; 315 n. 94 K. STRONCZYSKI: Dawne monety polskie dynastii Piastw i Jagiellonw. Cz. 2. Piotrkw 1884, s. 149. 95 S. SUCHODOLSKI: Moneta monowadcza i kocielna w Polsce wczesnoredniowiecznej. Wrocaw 1987, s. 85. 96 W. GARBACZEWSKI: Ikonografia..., s. 324; B. HACZEWSKA: Nieznane brakteaty polskie z XIII wieku informacja wstpna. W: Notae Numizmaticae. T. 34. Krakw 1999. Inaczej to wyobraenie interpetuje B. PASZKIEWICZ: Pienidz grnolski w redniowieczu. Lublin 2000, s. 130.

~ 134 ~

nas teraz termin krl97. ydowscy mincerze wykorzystali zatem wiele rnych sposobw nazwania wadcy. Uyli terminu hebrajskiego melech, zastosowali acin: dukus dux, signli wreszcie po jzyk polski krl. W pracach odwoujcych si do sposobu odczytania legend przez K. Stronczyskiego mona odnale jeszcze jeden tytu: cohen. Na jednym z rodzajw brakteatw widnieje cay napis: MSZKO JOSZER A COHEN (wedug Stronczyskiego), bd MSZKA IUSUF KA KOHEN (wedug Zakrzewskiego)98. Lekcja zaproponowana przez K. Stronczyskiego daje nam w efekcie nad wyraz interesujcy tytu: Mieszko sprawiedliwy kapan. Stronczyski czyta to sowo jako ksidz ksi. Moglibymy zatem mie do czynienia z refleksem dwuznacznoci terminu ksidz, oznaczajcego wwczas zarazem wadc jak i duchownego. ydowski mincerz wybraby wic na oznaczenie ksicia hebrajski termin kohen kapan jako odpowiednik jednego ze znacze sowa ksidz. Jakkolwiek interesujco nie wygldaoby to odczytanie napisu brakteatu, uzna je naley jednak za bdne, a za waciw lekcj przyj odczytanie Z. Zakrzewskiego widzcego tam obok imienia ksicia take imi dzierawcy kaliskiej mennicy rabbi Iusufa. Jego imi wystpio zreszt take na innych monetach. Tytu ksidz ksi naley wykreli z listy okrele wadcy na hebrajskich monetach Mieszka. Pozostae pokazuj nam jednak, e uyto sw, ktre wydaway si mincerzom waciwe, wzorowali si bowiem na monetach z terminami aciskimi. Uycie alfabetu hebrajskiego spowodowao konieczno signicia nie tylko po aciskie rex czy dux, ale rwnie po sowiaskie krl. Omawiane brakteaty z napisem MSZKA KROL POLSKI mog by zatem jedynie wiadectwem funkcjonowania tego sowa w jzyku polskim pod koniec XII wieku. Nie mona jednak w aden sposb czy tych monet z zamiarami politycznymi Mieszka Starego. Osobnym problemem wydaje si e niemoliwym do rozstrzygnicia jest znaczenie w tym tytule sowa Polska, ktre w tym czasie mogo odnosi si tylko do Wielkopolski.

aciski rex, sowiaski krl przemiany nomenklaturowe

W przeciwiestwie do terenw Bakanw, gdzie Sowianie zetknli si z cywilizacj o wielowiekowej tradycji, dysponujc systemem nazw i okrele dla
97 Opieram si na odczytaniu legend hebrajskich przez Z. ZAKRZEWSKIEGO: O brakteatach z napisami hebrajskimi...; IDEM: Gniezno i Kalisz. Dwie mennice wielkopolskie za czasw Mieszka III. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne 1927. 98 Z. ZAKRZEWSKI: Gniezno i Kalisz, s. 27; K. STRONCZYSKI: Dawne monety, s. 146.

~ 135 ~

rnych wadcw, a co najistotniejsze gdzie tamtejsi pisarze pisali w swoim wasnym jzyku, to na innych terenach wygldao to zupenie inaczej. Sowianie stykali si tam z zespoami kulturowymi, ktre co prawda nawizyway do antycznego dziedzictwa, ale dominowa tam jednak zarwno w jzyku, jak i w tradycji model barbarzyski. Dla rozwaa na temat tytuw i nazw wadcw nad wyraz istotne bdzie spostrzeenie, e teksty, ktrymi dysponujemy, tworzone byy przez ludzi, posugujcych si w pimie jzykiem wyuczonym, a nie wasnym. Korzystajc z dziedzictwa antycznej aciny, ograniczali oni j znaczeniowo, a jednoczenie zmuszeni byli wprowadza nowe terminy, odpowiadajce aktualnym potrzebom. Jednoczenie, wraz z nowymi ideami politycznymi czy kulturowymi zmieniao si znaczenie wyrazw, tak jak w przypadku sowa rex we wczesnym redniowieczu. W tekcie z VII wieku ma ono inn warto ni w tekstach dwunasto- czy trzynastowiecznych. Ewolucj znaczenia tego terminu wida take w przypadku uycia go w odniesieniu do wadcw sowiaskich. Pisarze wczesnego redniowiecza w swoich tekstach, ale rwnie wczeni wadcy w swej tytulaturze wykorzystywali notorycznie dziedzictwo antycznej aciny. Co ciekawe, do zasobu sw uywanych w acinie w redniowieczu nie wszed ani jeden tytu wadcy wywodzcy si z jzykw zdobywcw Imperium. Owszem, stosowano w jzykach narodowych wasne nazwy, jednak w oficjalnej tytulaturze sigano zawsze po terminy aciskie. Ich znaczenie dopasowywano do aktualnych stosunkw politycznych. Z antycznej aciny odziedziczono kilka terminw okrelajcych wadc: imperator, rex, dux, princeps, regulus i subregulus. Wszystkie te terminy, oprcz imperatora, w staroytnoci byy stosowane do okrelenia wadcw barbarzyskich99. W redniowieczu w tytulaturze wasnej ograniczono si jednak tylko do trzech terminw: rex, dux i princeps, cho ten ostatni termin nie wszed ostatecznie do nomenklatury tytularnej z uwagi na zbyt szeroki zakres znaczeniowy. Nie przyjy si take terminy regulus czy subregulus, a take uywane w staroytnej acinie grupowe okrelenia wadcw, takie jak optimates czy iudices. Zdecydowanie bogatszy zasb sownictwa aciskiego stosowany by w odniesieniu do tzw. wadcw lokalnych, bdcych urzdnikami czy namiestnikami jakich ziem. W odniesieniu do wadcy acina przeomu staroytnoci i wczesnego redniowiecza przewidywaa w zasadzie jeden gwny tytu rex. Kady inny oznacza osob stojc niej bd panujc na niewielkim terenie. Jednoczenie termin rex jake oczywisty nie wymaga wyjanienia. Wielki encyklopedysta tego czasu, Izydor z Sewilli, definiujc krlowanie i krla pisa: Regnum a regibus dictum. Nam sicut reges a regendo vocati, ita regnum a regibus. Regnum universae nationes suis quaeque temporibus
99 E. KONIK: Tytulatura wadcw europejskiego Barbaricum w wietle antycznych rde od I w. p.n.e. do IV w. n.e. (od Gajusza Juliusza Cezara do Ammian Macellina). Acta Universistatis Wratislaviensis, nr 929. Antiquitas, T. 12. Wrocaw 1987, s. 2536.

~ 136 ~

habuerunt, ut Assyrii, Medi, Persae, Aegyptii, Graeci, quorum vices sors temporum ita volutavit ut alterum ab altero solveretur. Inter omnia autem regna terrarum duo regna ceteris gloriosa traduntur: Assyriorum primum, deinde Romanorum, ut temporibus, et locis inter se ordinata atque distincta. Nam sicut illud prius et hoc posterius, ita illud in oriente, hoc in occidente exortum est: denique in illius fine huius initium confestim fuit. Regna cetera ceterique reges velut adpendices istorum habentur. Reges a regendo vocati. Sicut enim sacerdos a sacrificando, ita et rex a regendo. Non autem regit, qui non corrigit100. Krl i wadca to zatem jedno. Termin rex by dla Izydora oczywisty. Jego wyjanienia przypominaj definicj konia Benedykta Chmielowskiego: Ko, jaki jest, kady widzi, ktr to formu trawestujc mona powiedzie: krl, kim jest, kady wie. We wczesnym redniowieczu termin ten zmienia swoje znaczenie. Nie oznacza ju wadcy w ogle (Regnum a regibus dictum Reges a regendo vocati), czyli tego, ktry wada regnare, lecz tylko wadc speniajcego okrelone kryteria. Zmiana nastpia w X i XI wieku pod wpywem przemian w symbolice wadzy krlewskiej. Jeeli dzi wiemy, dlaczego pewnych wadcw nie naley nazywa krlami i rozumiemy oburzenie redniowiecznych pisarzy, ktrzy pisali o kim, e regnum sibi usurpavit, to dzieje si tak wanie na skutek zmian, ktre wtedy zachodziy. Wczeniejsze teksty nie mog by zatem rozpatrywane pod tym ktem. W nich termin rex nie oznacza bowiem wadcy koronowanego, namaszczonego witymi olejami zsakralizowanego, lecz jakiego wadc w ogle. Tytu rex pojawia si w odniesieniu do sowiaskich wadcw wielokrotnie, poczynajc od najwczeniejszego znanego wadcy Antw z IV wieku Boza. Jordanes, zapewne w lad za Kasjodorem, nazwa go rex, czyli tak samo jak tytuowa gockiego Hermanaryka czy wadc Hunw101. Dominujca rola Boza wrd Antw podkrelona zostaa wzmiank o naczelnikach (LXX primatibus), ukrzyowanych razem z Bozem i jego synami. Terminem rex zosta okrelony rwnie Samo, wadca Sowian, ktrzy uwolnili si od zwierzchnictwa awarskiego w pocztkach VII wieku102. Piszcy o nim Fredegar uywa w stosunku do niego takiego samego tytuu jak w stosunku do Dagoberta czy kagana Awarw. Termin rex w tym przypadku oznacza po prostu wadc. Nie moe by zatem mowy o jakim specjalnym znaczeniu tego sowa. Fredegar wiedzia o kupieckim pochodzeniu Samona i jego wczeniejszej podlegoci wadcom Frankw. Nie chodzio wic o wyrnianie krla z uwagi na urodzenie czy pochodzenie, tak jak si to czyniono w pniejszych czasach. Kupiec Samo, poddany krlw frankij 100 Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum sive originum, Liber IX, III 14. 101 Jordanes, s. 121, powtarza za nim EKKEHARD: Chronicon, s. 124. 102 Fredegar I, 48 i nastpne rex; IV 68 Samo rex Sclavinorum. Herimanni Aug Chronicon, s. 93, Monast. S Dionysii MGH SS, T. 9, s. 397 powtarza za Fredegarem.

~ 137 ~

skich, panujcy u Sowian, zasugiwa na nazwanie go w ten sam sposb, jak wadc Frankw, pochodzcego ze szczeglnie wyrnionego rodu Merowingw. To oglne znaczenie tytuu rex do czsto pojawiao si w tekstach aciskich, chyba a do X wieku. Spord sowiaskich wadcw zostali tak nazwani obodrzyccy Wican (Witthan Witzan Witsan Witsidius Widin)103, Droko104, Gostomys (Gestimulus)105, Sawomir (Sclaomir)106 i Stoigniew, panujcy w poowie X wieku, ktry w tekcie Widukinda doczeka si okrelenia barbarorum rex107. Take panujcy u Wieletw w kocu VIII stulecia Drogowit, raz okrelony zosta jako rex108, a innym razem jako regulus109. Nastpcy Drogowita: Lub oraz jego synowie Caogost i Milogost take nazywani s reges krlami110. Tytu krla rex uyty zosta te w stosunku do wielu innych wadcw zachodniej Sowiaszczyzny. Tak nazwani byli Ciemys (Cimuclus), wadca Koledzicw, ktry zgin w 839 roku111, Lech (Becho) z Czech112, panujcy u Gomaczw okoo 805 roku Semela (Siemi?),113 morawski Rocisaw114 i jego bratanek witopek, ktrego tytu budzi tak wiele emocji historykw115. W aciskich tekstach uywano tego terminu take dla nazwania wadcw panujcych u Sowian poudniowych. Wymieni tu mona chorwackiego Trpimira z IX wieku, wzmiankowanego przez Gotszalka z Orbais, serbskich Czesawa (Czasawa), syna Klonimira panujcego w latach 931960116 oraz Radosawa, syna Vieslava117, czy Michaa, syna Vieslava z Zahumlja, ktry obok posiada 103 Sigeberti Chronica, s. 335; Chronicon Moisiacense, s. 302; AChesnii, s. 34; Alaurissenses, s. 180. 104 AEinhardi, ad 804 i dalej wielokrotnie; powtarza ten tytu Chronicon Moisiacense, s. 309. 105 AFuldenses, ad 844: Abodritos regem eorum Gostomiuzli. Za tymi rocznikami powtarzaj: AHildeseimes, s. 46; AQuedlinbugenses, s. 46; AXantenses, s. 228. W innej grupie rocznikw pojawia si tytu rex Sclavorum: AWeissemburgenses, s. 47; ALamberti, s. 47; ACorbeienses, s. 7; AOttenburani, s. 3. Ten tytu przejmuje take Thietmar VII 13. 106 AEinhardi, ad 819; powtarza to Vita Hludovici Imp., s. 625 oraz Sigeberi Chronica, s. 818. 107 Widukind intr. libri III: De Stoineffo barbarorum rege. 108 ALaurissenses, ad 798; AChesni, s. 34; AAlamannici Cont., s. 44. 109 AEinhardi, ad 798. 110 AEinhardi, ad 823; Vita Hludovici Imp, s. 625627; AEinhardi, s. 210; Ekkehard Chronicon, s. 171. 111 ABertiniani, s. 23. 112 Herimanni Aug. Chronicon, s. 101; AQuedlinburgenses, ad 805; Marian Szkot, s. 549 (tu inna data rok 827). 113 Chronicon Moisiacense, s. 258. 114 AXantenses, s. 234; AHildesheimenses, s. 46; take: AWeissemburgenses, s. 47; ALamberti, AOttenburani, s. 3; ASaxo, s. 576. 115 AAlamannici, ad 895, s. 53; Reginonis Chronicon: Sclavorum rex, s. 601; Zuentibold rex Marahensium Sclavorum vir inter suos prudentissumus et ingenio callidissimus, s. 606; Widukind I, 19, s. 426. ASaxo, s. 587 n., Kosmas I, 10 i I, 14. 116 Pop, cap. 32. 117 Zapewne Radosaw I, syn Swetozara z latopisu Popa Duklanina (Pop, cap. 22). W niektrych rkopisach latopisu znajduje si wzmianka o koronacji za ycia ojca.

~ 138 ~

nych tytuw bizantyskich prokonsula i patrikiosa, nazwany zosta w wielu tekstach krlem rex Sclavorum118. Regularnie termin rex uywany by w aciskim krgu kulturowym w odniesieniu do wadcw bugarskich. Ta konwencja nomenklaturowa wystpowaa poczwszy ju od wzmianek dotyczcych chana Asparucha119. W annaach i kronikach spisanych w XI i XII stuleciu, gdy tytu krlewski by coraz mocniej wizany z uwiceniem przez namaszczenie i koronacj, stosowano go na okrelenie wadcw krajw odlegych, ktrych tytuy wasne pozostaway nieznane lub okazyway si trudne do przetumaczenia. O ile w przypadku najbliszych ssiadw zwracano uwag na podstawy ich wadzy i miejsce w hierarchii wadcw, o tyle w stosunku do wadcw dalekich krajw, uywajcych innego jzyka i tytulatury stosowano termin rex w starym, szerokim jego znaczeniu. Obserwujemy to szczeglnie na przykadzie ruskim we wzmiankach o tamtejszych kniaziach wystpuj oni jako reges, czyli krlowie. Takie nazewnictwo zastosowano w stosunku do Igora120, wiatopeka, syna Wodzimierza Wielkiego121 czy Izjasawa Pantelejemona, syna Mcisawa Monomachowicza122. Nawet wyjtkowo dbajcy o poprawno polityczn w tytulaturze wadcw merseburski biskup Thietmar w stosunku do Jarosawa Mdrego uywa terminu rex123. Problem, przed jakim stawali pisarze, jest zrozumiay wadca dalekiego kraju nosi tytu, ktry nic im nie mwi, ewentualne wyjanienia byyby w narracji rocznikarskiej czy kronikarskiej zupenie niepotrzebne, w zwizku z czym lepiej byo uy terminu zrozumiaego dla wszystkich, bez wnikania w dalsze szczegy. To ewidentny dowd stosowania w szerokim znaczeniu terminu rex. To aciskie okrelenie zostao przejte przez pisarzy bizantyskich piszcych po grecku i najczciej uywane byo w odniesieniu do wadcw zachodnioeuropejskich, szczeglnie frankijskich. W stosunku do rzdzcych Sowianami stosowane byo sporadycznie, zdecydowanie preferowano termin archont. Ryksem nazwano w tekstach greckich jedynie Musokiosa124, wadc naddunajskich Sowian z koca VI wieku i Prebuda125, panujcego u Rynhinw w VII stuleciu. W rdach pniejszych termin ten ju nie by stosowany. W rdach pochodzcych z XXII wieku sowo rex funkcjonowao w obu znaczeniach, zarwno tym szerokim, oznaczajcym monarch panujcego, jak i tym wskim, zawonym tylko do wadcw uwietnionych sakr
118 ABeneventi, s. 175; ABarenses, ad 928, s. 52; Lupus Protospatarius, s. 60. 119 ACavenses, ad 669. Zob. zestawienie tytuw. 120 Liutprandi Antapodosis, wstp do 5 ksigi; ASaxo, s. 602; Sigeberti Chronica, s. 347. 121 ASaxo, s. 673. 122 ASaxo, s. 693 i 737. 123 Thietmar VIII, 31. 124 Teophylakt, s. 267. 125 Miracula s. Demetri II 4; Testimonia 63, s. 191.

~ 139 ~

bd panujcych w krajach o dugiej tradycji uywania tego terminu. Sprawia to sporo kopotu historykom, przyzwyczajonych do cisych definicji terminw. Jest to jednoczenie czsto powodem wysnuwania zbyt daleko idcych wnioskw, gdy na podstawie wystpienia tytuu rex niektrzy badacze uznaj wadc za namaszczonego witymi olejami i koronowanego. Tak sytuacj moemy obserwowa w przypadku wadcw chorwackich z X stulecia. Wskaza mona przykady wadcw, w stosunku do ktrych jestemy pewni braku sakry, a jednak tytu rex pojawi si w kontekcie ich imion, uyty zatem w szerokim znaczeniu. Wymieni tu mona midzy innymi Bolesawa I czeskiego, nazywanego tak w kilku tekstach, szczeglnie za przez Widukinda126, take pochodzcego z Czech Oldrzycha (Udalryka), syna Bolesawa II, ktry w Annales Leodienses zosta pomylony z Brzetysawem I i nazwany krlem, cho nigdy tego tytuu aden z nich nie uywa127. Tytuem rex nazwano take w odniesieniu do polskiego Mieszka I, cho nie by wadc koronowanym128. Stosowanie tego terminu w rdach pochodzcych z modszych faz wczesnego redniowiecza moe by rwnie efektem konwencji literacko-stylistycznej przyjtej przez autora. Polski kronikarz Wincenty Kadubek, cho pisa w pocztkach XIII wieku i zdawa sobie znakomicie spraw z wskiego znaczenie tytuu rex, uywa go notorycznie w stosunku do wszystkich polskich wadcw129.

Rex Sclavorum problem tradycji tytuu i insygniw krlewskich na Poabiu i Pomorzu

Na terenach poabskich i pomorskich w XII wieku tytu krlewski pojawia si wielokrotnie. Uywany by w odniesieniu do wadcw sowiaskich w kronikach i traktatach, oni sami wykorzystywali go za na swych monetach. Od dawna historycy maj problem z tym, jak rozumie funkcjonowanie tame tytuu krlewskiego. Badacze uznaj za niedorzeczne uywanie tytuu krlewskiego przez niewiele znaczcych, na wp pogaskich wadcw tamtych ludw, na rwni z krlami niemieckimi czy skandynawskimi. Nie do pojcia jest take sytuacja, w ktrej na przykad w caym XII stuleciu w Czechach i w Polsce tytu
126 Widukind III, 8, s. 452 i III, 69, s. 464; Annalium Sancti Aegidii, s. 8. 127 ALeodienses, ad 1040 i 1041. 128 Widukind III, 66; Rocznik witokrzyski. W: MPH, T. 3, s. 61, ale tam take tytu dux. O szerszym znaczeniu terminu rex uytego w stosunku do Mieszka I por. S. ROSIK: Pocztki Polski w kronikach niemieckich XXI w. (w krgu wiadomoci Widukinda z Korwei). W: Kolory i struktury redniowiecza. Red. W. FAKOWSKI. Warszawa 2004, s. 247 n. 129 O czym szerzej traktuje rozdzia pity tej pracy.

~ 140 ~

krlewski pojawi si waciwie tylko raz (Wadysaw czeski w 1158 roku i to z tytuem ad personam, omijam tu koronacj Przemysa Ottokara w 1198 roku), mimo niewtpliwej potgi panujcych tam ksit. Tymczasem wadcy nietrwaych organizmw politycznych Poabia i Pomorza Zachodniego uywali tytuu krlewskiego wyjtkowo czsto130. Na tym terenie, zachoway si te ewidentne wiadectwa uywania insygniw krlewskich, w tym przede wszystkim korony. Przedstawiajc ten problem, historycy czsto prbuj go bagatelizowa, uznajc, e za tym tytuem nie szy adne konkretne treci, e byy to pochlebstwa kronikarskie bd przejaw barbarzyskiej uzurpacji. Prbuje si to tumaczy take zawiociami jzykowymi tego sowiaskiego terenu wcinitego pomidzy Dani, Rzesz i reszt Sowiaszczyzny. Czy jednak faktycznie tytu krlewski na tych ziemiach nie mia takiego znaczenia, co na innych obszarach i wynika tylko z tego, e w rnych kontekstach nie wiedziano, jakie s rnice pomidzy sowiaskim kniaziem, skandynawskim konungiem a aciskim rexem? Pomijajc sytuacje wczeniejszego stosowania tytuu rex w odniesieniu do wadcw zachodniej Sowiaszczyzny, wyjtkowo czste w IX i X wieku, przyjrzyjmy si tylko tradycji dwunastowiecznej, kiedy po powstaniu 1066 roku i powrocie do pogastwa, ludy poabskie, a przynajmniej ich wadcy zaczli ciy ku chrzecijaskiemu wiatu. Rozpoczniemy jednak ten przegld nie od pierwszego krla Sowian Henryka Gotszalkowica, ale od jego nastpcw, by potem do Henryka powrci. T okrn drog wyznaczaj nam rda, za ktrymi nieco krt ciek, wypadnie nam pody. Po mierci Henryka Gotszalkowica w 1126 roku wybucha wojna pomidzy pretendentami do wadzy w pastwie obodrzyckim. Podczas zmaga wygasa caa gwna linia dynastii Gotszalkowicw: potomkowie Henryka synowie witopek i Kanut oraz wnuk Zwinike bd ponieli mier w walkach, bd zostali zamordowani. Pretensje swe zgosili krewny Henryka Przybysaw oraz pochodzcy z Rugii Niklot. Zostali uprzedzeni jednak przez duskiego krlewicza, rzdzcego w tym czasie w Szlezwiku Kanuta Lawarda. Rozpoczyna si w tym miejscu zupenie fantastyczna historia, zbliona bardziej do powieci czy rycerskiej legendy ni realnych wydarze. Opowieci rnych pisarzy o Kanucie przekazuj nam wiele ciekawych spostrzee dotyczcych tytulatury, symboliki zachowa wadcy, wreszcie zalenoci politycznych w pierwszej poowie XII wieku. Kanut Laward (Knud Erikssen Lavard) by synem duskiego krla Eryka Dobrego. Urodzi si w 1096 roku. Krtko po urodzeniu zosta opuszczony przez rodzicw, ktrzy udali si na pielgrzymk do Ziemi witej. Gdy w 1104
130 M. GUMOWSKI: Krlowie sowiascy. Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 14: 1948, s. 29 okrela to nastpujco: oto w rozmaitych plemionach sowiaskich mamy do czynienia z krlami, ktrzy nigdy si nie koronowali, i ksitami, ktrzy nosz insygnia krlewskie.

~ 141 ~

roku dotary do Danii wieci o mierci Eryka, podczas elekcji Kanuta nie brano w ogle pod uwag by zbyt may. Tron obj jego stryj Niels (Mikoaj), dotychczasowy zarzdca pastwa. Kanut przez wiele lat, najprawdopodobniej z uwagi na zagroenie ycia przez stryja, przebywa na dworze saskim ksicia Lotara ze Supplinburga (pniejszego cesarza). Do Danii powrci ju jako dorosy czowiek. Wykorzystujc kopoty stryja, uzyska od niego w zarzd Szlezwik (za spor sum pienidzy)131. Po mierci Henryka Gotszalkowica oraz jego potomkw Kanut dokona rzeczy niespodziewanej dla nikogo uda si do cesarza, swego dotychczasowego preceptora Lotara i za jak du sum pienidzy (magna pecunia) kupi krlestwo Obodrytw132. Cesarz woy mu na gow koron, a Kanut zoy hod ze swych nowych posiadoci, ktrych jak rozumiemy jeszcze nie widzia na oczy. Podstaw pretensji Kanuta byo pokrewiestwo z Henrykiem Gotszalkowicem, pokrewiestwo dosy odlegle, a ktre byo chyba tylko pretekstem do tej niesamowicie miaej, rzec mona zuchwaej, akcji politycznej133. Kariera polityczna Kanuta nie trwaa jednak dugo. Do szybko dostrzeono zagroenie, jakie stanowi dla panujcego wci w Danii stryja Nielsa oraz sukcesji tronu przez jego syna Magnusa. Na colloquium, na ktrym spotka si ze stryjem Kanut demonstrowa potg swej wadzy, a krtko potem zosta zabity przez Magnusa134. Opowieci o tych wydarzeniach zawieraj teksty spisane w kilkadziesit lat pniej. Wikszo z nich powstaa w zwizku z kanonizacj przeprowadzon w 1170 roku przez syna Kanuta, krla duskiego Waldemara. Teksty te, co zrozumiae pisane na konkretne zamwienia, nie przekazuj penych informacji, wrcz staraj si przedstawi dziaania Kanuta tak, aby widoczna bya jego rola jako inicjatora oraz patrona duskiej ekspansji na tereny zamieszkae przez Sowian. Zwizki pomidzy Kanutem a cesarstwem zostay przemilczane, szczeglnie w kronice Sakso Gramatyka, dodatkowo mocno zalenego od tekstw hagiograficznych135. W tej sytuacji wikszo informacji o Kanucie i jego rzdach wrd Obodrzycw pochodzi z kroniki Helmolda. Co dla nas wane, Helmold nie mia adnej wiedzy na temat witych cnt Kanuta, a cho pisa o nim dobrze, to nie przemilcza niewygodnych faktw, ani nie two 131 Saxo XIII, 3, 12. 132 Helmold I, 49. 133 Henryk by synem Gotszalka i krlewny duskiej Sygrydy, crki Swena Estridsena. Swen za by dziadkiem Kanuta Lawarda. Por. G. LABUDA: Fragmenty dziejw Sowiaszczyny Zachodniej. Pozna 1964, T. 2, s. 158, przyp. 176. Take A. TURASIEWICZ: Dzieje polityczne Obodrzycw od IX wieku do utraty niepodlegoci w latach 11601164. Krakw 2004, s. 174. 134 O konflikcie Kanuta, Nielsa i Magnusa por. analiz Larsa HERMANSONA: Saxo and the Baltic. Danish Baltic-sea Politics at the End of King Niels Reign 11281134. Foreign Policy or Domestic Affairs? In: Saxo and the Baltic Region. A Symposium. Ed. T. NYBERG. Odense 2004, s. 108 n. 135 T. RIIS: Saxo und die offizielle Knigsideologie. In: Saxo and the Baltic Region. A Symposium. Ed. T. NYBERG. Odense 2004, s. 93104.

~ 142 ~

rzy obrazu uytecznego politycznie czy ideowo. Helmold umar po 1177 roku, jednak jego kronika nie zawiera informacji o kanonizacji Kanuta Lawarda. Helmold nazwa Lawarda wprawdzie nobilissimus princeps, ale w adnej czci swego opowiadania nie sugerowa, e mamy do czynienia ze witym mem. Wrcz przeciwnie, wiele z opisanych czynw Kanuta mijao si z zaleceniami religii chrzecijaskiej. Dla rozwaa nad tytulatur wadcw sowiaskich istotnych jest kilka kwestii pojawiajcych si w opowieciach o Kanucie Lawardzie. Po pierwsze, otrzyma on koron i tytu krlewski po Henryku Gotszalkowicu. Czy zatem Henryk te piastowa godno krlewsk i nosi koron? A moe korona Kanuta bya tylko efemeryd wyjtkowo raz przyznan przez cesarza swemu wychowankowi, ktry dodatkowo jeszcze da za ni spor sum pienidzy. Pytanie, ktre si tu rodzi, czy si z istnieniem godnoci krlewskiej u Obodrytw. Drugi istotny problem dotyczy zaprzeczenia tej godnoci przez samego Kanuta. Informacj o tym zaprzeczeniu znajdujemy w tekcie jednego z ywotw. Pojawia si tu ewidentna sprzeczno pomidzy koronacj i hodem a wyjanieniami udzielonymi krlowi Nielsowi. Wreszcie do powyszych zagadnie dochodzi konieczno interpetacji zachowania Kanuta na colloquium w Szlezwiku. Zacznijmy jednak od pocztku, czyli od uzyskania korony. Helmold w swej kronice pisze o zawaszczeniu przez Kanuta korony obodrzyckiej nastpujco: Interea subiit animum eius, quod principatus regni Slavorum vacaret, mortuo scilicet Heinrico et filiis eius adnullatis. Adiit igitur Lotharium imperatorem emitque multa pecunia regnum Obotritorum, omnem scilicet potestatem, qua preditus fuerat Heinricus. Et posuit imperator coronam in caput eius, ut esset rex Obotritorum, recepitque eum in hominem136. Odnajdujemy tu bardzo ciekawe okrelenia: principatus regni Slavorum, regnum Obotritorum i rex Obotritorum. Po mierci Henryka Gotszalkowica i jego potomkw zabrako wadcy w krlestwie Sowian regnum Slavorum. Kanut uzyska jednak od cesarza tytu krla Obodrytw, a nie krla Sowian. Oczywicie, mona uzna, e te okrelenia mogy by traktowane zamiennie, mona te domniemywa, e Kanut nie uzyska prawa i tytuu do caoci wadzy sprawowanej wczeniej przez Henryka, a tylko prawo do rdzenia jego pastwa, czyli terytorium Obodrytw137. Pastwo Henryka niestanowice monolitu byo klasycznym przykadem wadztwa opartego na dominacji jednej osoby nad wasnym terytorium i grup innych, uzalenionych od niego w formie wasalnej czy trybutarnej. Jak pisze Helmold, po bitwie na miowym polu podporzdkowali si Henrykowi wszyscy Sowianie: Servieruntque a die illa omnes illae
136 Helmold I, 49. 137 Inaczej K. WACHOWSKI: Sowiaszczyzna Zachodnia. Pozna 1950, s. 182.

~ 143 ~

orientalium Slavorum naciones Heinrico sub tributo138. Chodzio zapewne o Warnw, samych Obodrytw, Czrezpienian i Chyan139. Pniej Henryk uzaleni Brzean, Stodoran i Glinian, a take pokona Rugian, cho ich nie zdoa sobie podporzdkowa. W tej sytuacji moemy si domyla, e nadawany mu przez Helmolda tytu krla Sowian i zakres jego regnum nie ograniczay si tylko do terytorium Obodrytw. Rozpad pastwa Henryka, jaki nastpi po jego mierci, nie mia charakteru totalnego upadku. Poszczeglni lokalni wadcy zapewne odzyskali niezaleno. Przykadem moe by posta Wirykinda wadcy panujcego w Havelbergu, o ktrym wzmiankowano krtko po mierci Henryka w ywocie w. Ottona pira Ebona140. Zakres wadzy nadanej Kanutowi musia by wic mniejszy ni wadztwo Henryka, co znalazo swe odzwierciedlenie w jego tytule. Helmold zawsze w stosunku dla Kanuta uywa tytuu rex Obotritorum, podobnie jak wczeniej konsekwentnie Gotszalkowica nazywa krlem czy princepsem Sowian141. Wnioskowa zatem mona, e zakres wadzy nadanej Kanutowi przez cesarza by mniejszy ni wczeniej Henryka. Oczywicie, nie mona wyklucza, e w planach Kanuta leao odbudowanie potnego pastwa Gotszalkowica (prb ich realizacji mogo by uwizienie Henryka Przybysawa) na przeszkodzie stana jednak przedwczesna mier. Tytu krlewski Kanuta nie by now jakoci na pnocnym Poabiu, lecz zosta przyjty na skutek wykorzystania tytuu wczeniej wprowadzonego przez Henryka Gotszalkowica. Rni si jedynie zakresem sprawowanej wadzy. W tym kontekcie powstaje jednak pytanie o znaczenie tytuu Gotszalkowica. W literaturze od dawna pojawiaj si bowiem opinie, e by to tytu nieporwnywalny z tytuami zachodnioeuropejskimi, a nawet rodkowoeuropejskimi. Prbuje si wprowadza do dziwne konstrukcje mylowe, majce wyjani znaczenie rex Sclavorum. Przykadem moe by pomys Hansa-Dietricha Kahla, by tumaczy to jako volkstmliche nicht staatsrechtliche, czyli okrelenie ludowe, a nie prawnopastwowe, w odrnieniu od pastwowoprawnego tytuu Kanuta142. Tym tropem idzie take Gerard Labuda, uznajc, e tytu krla rex wynika z nadania wyszej rangi sowiaskiemu kneze, w zestawieniu ze skandynawskimi terminem konung143. Negowanie czy umniejszanie znaczenia krlewskiego tytuu Henryka, ale i innych wadcw zachodniosowia 138 Helmold I, 34. 139 Por. H. OWMIASKI: Pocztki Polski. T. 5. Warszawa 1973, s. 299 n. 140 Ebo II, 3. 141 Podobny tytu krla obodrzyckiego przekazuj nam Annales Danici Bartholiniani, ad 1128: Canutus fit Rex Obodritorum, s. 339. 142 H.-D. KAHL: Europische Wortschatzbewegungen im Bereich der Verfassunsgeschichte. Ein Versuch am Beispiel germanischer und slawischer Herrschernamen. Zeitschrift der SavignyStiftung fr Rechtsgeschichte, Germanische Abteilung, Bd. 77: 1960, s. 188. 143 G. LABUDA: Rozpowszechnienie, s. 76.

~ 144 ~

skich, wynika z anachronicznego traktowania tytuu krlewskiego i niechci do pokazania, jak poabscy Sowianie przejli zachodni (niemieck) symbolik wadzy. Jedn z przyczyn, cho moe i skutkw takiego podejcia jest wybircze czytanie rde. W przypadku Henryka Gotszalkowica kopot historyka polega na ograniczaniu si praktycznie do jednego tekstu a mianowicie do kroniki Helmolda. Nigdzie indziej nie pojawiy si instruktywne informacje dotyczce jego tytuu. Tym baczniejsz uwag winnimy zatem zwrci na to, jak Helmold nazywa syna Gotszalka. Zanim dojdziemy do okrele Henryka jako wadcy, zauwamy, e Helmold zwykle nie uywa tytuu dux w stosunku do sowiaskich wadcw. Termin dux zastpi innym aciskim sowem princeps. Pierwszej wzmiance o aktywnoci politycznej Henryka w prozie Helmolda towarzyszy ten wanie termin. Po zabjstwie Kruta, okrelonego jako Slavorum princeps Henryk obj principatum et terram, czyli wadz i ziemi144. Opowiadajc o zdobywaniu wadzy, Helmold stosowa termin princeps, ktry pozwala mu znakomicie w narracji odrnia Henryka princeps, od Magnusa ksicia saskiego dux. W dalszym cigu opowieci Helmold uywa terminu princeps w odniesieniu do Henryka, gdy zestawia go z Lotarem, ksiciem saskim, ktry obj wadz po Magnusie, czy z hrabi Holsztyna Adolfem. Termin rex na okrelenie Henryka pojawi si dopiero po bitwie z Ranami, najedajcymi region Lubeki. Dziki odniesionemu tam zwycistwu Henryk rozszerzy swe panowanie, a nawet wedug Helmolda uzyska tytu krlewski145. W opowiadaniu Helmolda o zakoczonych sukcesem podbojach Henryka pojawia si jednak jeden niezrozumiay dla nas element. Helmold wyjtkowo niewiele pisze bowiem o dziaaniach ksicia Lotara. W relacjonujcych nam ten sam okres rocznikach saskich zwanych Annalista Saxo, stworzonych zapewne w poowie XII wieku przez Arnolda, opata klasztoru w Berge i Nienburgu, czytamy przede wszystkim o dziaaniach Lotara przeciw Sowianom. Brak tam znw jakichkolwiek wzmianek o Henryku. Kazimierz Wachowski okreli to jako celowe pomijanie czynw Lotara w celu wywyszenia Henryka146. Czy jednak Henryk by a takim bohaterem dla Helmolda, eby przemilcze udzia w podboju Sowian ksicia saskiego, a pniejszego cesarza? Wydaje si to mao prawdopodobne. Dziaalno Lotara zostaa bardzo dobrze opisywana w kronice, a on sam okrelany by jako magnus (cap. 102), bonus (cap. 54) czy inclitus (cap. 53). Helmold mia jednoczenie wiadomo zasug, jakie
144 Helmold I, 34. 145 Helmold I, 36: Servieruntque Ranorum populi Heinrico sub tributo, quemadmodum Wagiri, Polabi, Obotriti, Kycini, Cyrcipani, Lutici, Pomerani et universae Slavorum naciones, quae sunt inter Albiam et mare Balthicum et longissimo tractu portenduntur usque ad terram Polonorum. Super omnes hos imperavit Heinricus vocatusque est rex in omni Slavorum Nordalbingorum provincia. 146 K. WACHOWSKI: Sowiaszczyzna..., s. 178.
10 Kniaziowie...

~ 145 ~

Lotar pooy w uspokojeniu (niekoniecznie rwnoznacznemu podbojowi) i prbach chrystianizowania Sowian147. Moe to raczej w tekcie rocznikach Annalisty Saxa pominito dziaalno Henryka Gotszalkowica, przypisujc wszelkie wyprawy i podboje Sowian Lotarowi, ktry w kocu by zwierzchnikiem Henryka. Bardziej zrozumiaa byaby ta druga sytuacja, w ktrej kompilujcy dawne roczniki i dopisujcy wasne obserwacje opat Arnold mg milcze o jednym ze sowiaskich sojusznikw Lotara. W narracji Helmolda trudno dopatrzy si przemilcze pojawia si tam zbyt wiele szczegw na temat dziaalnoci Henryka. Helmold wyranie zaznacza, e jego czyny byy Sowianom niemie, a on sam dziaa na ich szkod. Wspdziaanie Lotara i Henryka zauway take autor Poematu o yciu Wicelina, ktry zreszt rwnie przekazuje nam tytu Henryka rex148. Henryk i Lotar dziaali wic wsplnie, moe za z uwagi na zaangaowanie Lotara w sprawy Rzeszy (najpierw bunt przeciw cesarzowi Henrykowi, potem wojna domowa, a w kocu uzyskanie godnoci krla niemieckiego i cesarza) gwnym aktorem w tych dziaaniach by syn Gotszalka. W opowiadaniu Helmolda o bitwie pod Lubek Henryk by gwnym dowdc wojsk, ktre pokonay oblegajcych miasto Ranw. Wojskami wyruszajcymi przeciw zbuntowanym Brzeanom i Stodoranom take dowodzi Henryk, a w skad tych wojsk wchodziy hufce Nordalbingw, jemu podporzdkowane (bd tylko wsppracujce)149. Wedug proboszcza z Bozowa w wyprawie na Rugi, Gotszalkowic sta na czele caoci si, w tym oddziau saskiego. Co ciekawe, Henryk nie by pewny wasnych oddziaw sowiaskich tote opiera si przede wszystkim na Sasach. Moe zatem tytu krla Sowian i Nordalbingw, ktry mia uzyska po bitwie pod Lubek, nie by tylko czcz (ludow wedug H.-D. Kahla) nazw. Historycy, ktrzy zaprzeczali krlewskiemu tytuowi Henryka bd prbowali pomniejsza jego znaczenie opierali si na dwu fragmentach prozy Helmolda150. Pierwszy z nich dotyczy wanie bitwy pod Lubek, po ktrej to Henryk vocatusque est rex in omni Slavorum Nordalbingorum provincia. Jak sugeruje Jerzy Strzelczyk w swym komentarzu do polskiego tumaczenia kroniki Helmolda: Nie naley si w tej tytulaturze dopatrywa rzeczywistej koronacji, chodzi raczej o zamiar podkrelenia potgi politycznej sowiaskiego wadcy i jego hegemonalnej roli na pnocnym Poabiu, uznawanej przez krla niemieckiego, jak i sprzymierzecw Henryka Nordalbin 147 Helmold I, 53: Iactumque est misericordia Dei et virtute Lotharii cesaris seminarium novellae plantacionis in Slavia. 148 Versus de vita Vicelini, vers 80 n. jako dodatek do Helmoldi Chronica Slavorum, s. 236 245. 149 Helmold I, 37: [Henryk] perrexit cum amicissimis suis Nordalbingorum. 150 Brak jakiegokolwiek odniesienia si do tej kwestii w pracy A. TURASIEWICZA: Dzieje polityczne Obodrzycw Henryk scharakteryzowany tam zosta tradycyjnie jako oportunista i sprzedawczyk, czowiek o odpowiednio gitkim krgosupie (s. 187).

~ 146 ~

gw151. Okrelenie vocatus est rex nie musi, jak chce H.-D. Kahl, oznacza ludowej tytulatury to raczej wiadectwo uzyskania przez Henryka tytuu krlewskiego, przy czym blisze okolicznoci tego s nam nieznane. Byby to jednak tytu, a pewnie i koronacja za konkretne zasugi. Czy stao si to zaraz po bitwie pod Lubek, czy te pniej, ju w czasach rzdw w Niemczech Lotara tego nie moemy powiedzie. Opowie Helmolda jest tu jednak do jednoznaczna Henryk nazwany zosta krlem Sowian i Nordalbingw, co mogoby wiadczy o oddaniu mu we wadanie jednego z ludw saskich. Jeeli godno krlewsk i koron mg uzyska Kanut Laward, nie majc w swym rku ani kawaka ziemi sowiaskiej, to dlaczego tego samego nie moemy uzna w przypadku Henryka Gotszalkowica wybawcy Lubeki i bliskiego wsppracownika ksicia, a pniej krla i cesarza Lotara? Drugi fragment kroniki Helmolda przywoywany przez historykw niechtnych do uznawania godnoci krlewskiej Henryka zawiera okrelenie regulus krlewitko. Wyraenie to pojawio si w tekcie kroniki tylko raz, powtrnie za znajdujemy je w jednym z rkopisw (rkopis lubecki z XV wieku), gdzie pisarz po sowie principi dopisa wyjanienie sive reguli. Pomijajc XV-wieczny dopisek, przyjrzyjmy si kontekstowi nazwania Henryka krlewitkiem. Znajdujemy ten termin we fragmencie dotyczcym dwu istotnych wydarze elekcji Lotara na krla niemieckiego i pomazania na cesarza oraz pojawieniu si Wicelina, apostoa Sowian. Zacytujmy tekst w caoci: Anno post haec incarnati verbi M'C'XX'VI. obiit apud Traiectum Heinricus cesar, et successit in solium regni Luderus Saxonum dux. Indignati autem Francigenae virum Saxonem elevatum in regnum conati sunt alium suscitare regem, Conradum videlicet, consobrinum Heinrici cesaris. Prevaluit autem pars, quae fuit cum Ludero, abiensque Romam promotus est ad apicem imperii per manus Innocentii papae. Quo etiam suffragante Conradus eo usque propulsus est, ut se traderet in potestatem Luderi, qui et Lotharius, factusque est ex hoste amicissimus. Cepitque in diebus Lotharii cesaris oriri nova lux non tam in Saxoniae finibus quam in universo regno, tranquillitas temporum, habundantia rerum, pax inter regnum et sacerdocium. Sed et Slavorum populi agebant ea quae pacis sunt, eo quod Heinricus Slavorum regulus comitem Adolfum et contiguos Nordalbingorum populos omni benivolentia amplexatus fuerit. In diebus illis non erat ecclesia vel sacerdos in universa gente Luticiorum, Obotritorum sive Wagirorum, nisi tantum in urbe Lubeke, eo quod fuerit illic Heinrici familiare contubernium. Surrexit eo tempore sacerdos quidam Vicelinus nomine et venit ad regem Slavorum Lubeke, rogavitque dari sibi facultatem predicandi verbum Dei infra terminos di 151 Helmolda Kronika Sowian. Warszawa 1974, s. 198, przyp. 496.
10*

~ 147 ~

cionis eius. Quis autem fuerit vir iste quantaeque opinionis, multorum qui adhuc supersunt habet noticia; sed ne posteros lateat, huic narracioni inserendum arbitror, eo quod datus sit in salutem gentis huius, directas facere semitas Dei nostri in natione prava et perversa. Ten fragment kroniki dzieli si na dwie czci waciw informacj o objciu rzdw w Rzeszy przez Lotara oraz opowie o tym, co stao si w tym czasie in diebus illis, czyli wprowadzenie do narracji o Wicelinie. W tym fragmencie Henryk Gotszalkowic pojawia si trzy razy raz jako regulus, ktry przyjanie odnosi si do margrabiego Adolfa i Nordalbingw; w wietle tego, co wczeniej pisa Helmold nie jest to nic zaskakujcego; drugi raz syszymy o Henryku i jego rodzinie w kontekcie informacji o kocioach na terenie Sowian tu Helmold nie uywa adnego tytuu; i wreszcie trzeci raz, gdy Wicelin przybywa do Lubeki i prosi krla Sowian, regem Slavorum, o pozwolenie na goszenie sowa Boego. Tym razem Henryk jest znw krlem rex. Dlaczego zatem kilka zda wczeniej Helmold uy deprecjonujcego wadc tytuu regulus? Tumaczy to mona kontekstem wystpienia tego terminu kronikarz pisze wczeniej o wyniesieniu Lotara na tron krlewski oraz o zamysach powoania na jego miejsce Konrada Hohenstaufa. Wprowadzony tu kolejny raz tytu rex mgby sta si niezrozumiay, a Helmold stara si dba o przejrzysto i stylistyk swego tekstu. Moe take do wyniesienia Henryka do godnoci krlewskiej doszo po powoaniu Lotara na tron niemiecki wwczas termin regulus mgby okrela jego poprzedni pozycj. Helmold w tym fragmencie dokona skrtu z wydarze kilku lat. Lotar obj tron niemiecki w 1125 roku, koronacja cesarska odbya si za dopiero w 1133 roku. U Helmolda natomiast jest to jakby ten sam czas. Jeeli Henryk Gotszalkowic zosta faktycznie wyniesiony do godnoci krlewskiej przez Lotara, stao si to pomidzy 1125 a 1127 rokiem. Helmold mg tego nie wiedzie przenis informacj o wyniesieniu (nazwaniu) Henryka krlem na czas po bitwie pod Lubek, podobnie jak informacj o koronacji cesarskiej Lotara umieci zaraz po objciu tronu niemieckiego152. Pojawiajce si okrelenie regulus moe by zatem zwizane wanie z zawarciem w jednym akapicie wydarze kilku lat, w cigu ktrych tytu Henryka uleg zapewne zmianie. Z uwagi na rodzaj narracji w kronice Helmolda przeplataj si dwa tytuy Henryka Gotszalkowica princeps i rex. Uznajmy zatem sformuowanie regulus za wyjtek, na ktrym nie mona budowa adnych dalej idcych hipotez. Helmold konse 152 B. SCHMEIDLER: Kaiser Lothar und der Beginn der Kolonisaton des Ostens. Zeitschrift des Vereins fr Lbeckische Geschichte und Altertumskunde, Bd. 15: 1913; A. HOFMEISTER: Kaiser Lothar und die grosse Kolonisationasbewegung des 12 Jahrhunderts. Die Aufrichtung des deutschen Herrschaft in Wagrien. Zeitschrift des Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 43: 1913, s. 353371.

~ 148 ~

kwentnie traktowa Henryka jako krla rex, a jego pastwo nazywa krlestwem regnum. Nie ma zatem podstaw do zaprzeczania temu tytuowi. Kiedy zginli potomkowie Henryka i pojawi si Kanut Laward, przej on tytu Henryka rex, cho w ograniczonym zakresie terytorialnym. Powrmy do postawionego uprzednio pytania: jeeli Lotar nada tytu krlewski i koron Kanutowi tylko za pienidze, to czemu nie mg tego uczyni dla Henryka? Historykom atwiej chyba zaakceptowa fakt korupcji w najwyszych elitach cesarstwa, ni przyj, e koron krlewsk miaby otrzyma Sowianin. Lotar, wynoszc do wadzy krlewskiej Kanuta, pragn zapewne znale nastpc Henryka wiernego sprzymierzeca, gwarantujcego pokj na Poabiu i trzymajcego Sowian w ryzach. Dotychczasowa dziaalno Kanuta w Szlezwiku, gdzie zaprowadzi pokj, zwalcza rozbj, pozwalaa mie nadzieje na podobne silne rzdy wrd Sowian. Stella Maria Szacherska zaproponowaa inne spojrzenie na nadanie Lotara. Uznaa mianowicie, e byo to faktyczne nadanie prawa podboju, ktrym szafowali monarchowie niemieccy153. Zestawia opowie Helmolda z nadaniem Fryderyka II na rzecz landgrafa Turyngii Ludwika IV154. Mona mie jednak wtpliwoci, czy wolno zestawia te dwa wydarzenia odlege od siebie o 100 lat i dokonane w zupenie innych warunkach politycznych i ideologicznych. Wydaje si, e w planach Lotara i Kanuta nie lea podbj ziem sowiaskich, taki jaki rozpocz si na fali uniesienia zwizanego z drug wypraw krzyow i poszukiwaniem pogan nie za morzem, lecz w najbliszym ssiedztwie155. Polityka Lotara miaa na celu zabezpieczenie pnocnych terenw Rzeszy przed najazdami sowiaskimi, a nie podbj. Zreszt w adnym z dziaa Lotara przeciw Sowianom nie odnajdujemy znamion podboju owszem doprowadza do uzalenienia wadcw sowiaskich, ale poprzez trybuty i hody lenne156. Nadanie na rzecz Kanuta nosio znamiona takiej wanie polityki. Lotar nie przewidzia jednak, e jego ambitny wychowanek popadnie w niepotrzebny konflikt z wadc Danii. Dochodzimy tu do istotnego problemu charakteru wadzy i tytuu krlewskiego Kanuta Lawarda. Decydujc rol odgrywaj dwa przekazy rdowe, waciwie wzajemnie sobie przeczce. Chodzi tu o opis colloquium, na ktrym Kanut
153 S.M. SZACHERSKA: Rola klasztorw duskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u schyku XII wieku. WrocawWarszawaKrakw 1968, s. 71. 154 S.M. SZACHERSKA: Akt prepozyta dobrzaskiego z 1233 r. a feudalna agresja niemiecka na ziemie polskie. PH, T. 50: 1959. 155 J. PETERSOHN: Der sdliche Ostseeraum im kirchlich-politischen Krftespiel des Reichs, Polens und Dnemarks vom 10. bis 13. Jahrhundert. Mission Kirchenorganisation Kultpolitik. KlnWien 1979, s. 320 n. 156 H. BOLLNOW: Der Kampf um Vorpommern im 12. und 13. Jahrhundert von Lothar von Sachsen bis zum ende der Staufer. Baltische Studien, Neue Forschungen, Bd. 47: 1960, s. 59; A. BRACKMANN: Reichspolitik und Ostpolitik im frhen Mittelalter. In: IDEM: Gesammelte Aufstze. Darmstadt 1967, s. 195 n.

~ 149 ~

spotka si z krlem Nielsem, oraz o wyjanienia, jakie mia mu zoy w zwizku z podejrzeniem uzurpowania sobie wanie tytuu krla. Jakkolwiek te opowiadania dotycz jakby jednego problemu, to pochodz z rnych rde, o wiecu informuje nas Helmold, za rozmow Nielsa z Kanutem odnajdujemy w jednym z ywotw Kanuta Vita Kanuti ducis altera. Poniewa teksty te s nadzwyczaj wane dla rozstrzygnicia charakteru wadzy krlewskiej Kanuta oraz istnienia krlestwa Sowian Poabskich, wypadnie je tu przypomnie. Opowiadajc o wiecu w Szlezwiku, Helmold rysuje nam dokadny (cho nie wiemy, czy prawdziwy) obraz wydarze. Krl Danii Niels siedzia na tronie odziany w krlewskie insygnia, wok zebra si lud (populus). Naprzeciw niego zasiad Kanut, z koron Obodrytw na gowie, otoczony oddziaem zbrojnych. Jak pisze Helmold, Kanut uchybi godnoci krlewskiej Nielsa, swego stryja i wadcy, nie wsta przed nim, nie pocaowa go zgodnie ze zwyczajem. Niels wsta i poszed pozdrowi bratanka pocaunkiem. Ten tymczasem wsta take, poszed w kierunku stryja i zatrzyma si w poowie drogi. Wedug Helmolda w ten sposb: cui ille occursans ex medio sese per omnia patruo et loco et dignitate adequavit, czyli postawi si na rwni z krlem. To wydarzenie przysporzyo Kanutowi wrogw wrd najbliszych Nielsowi jego ony Margarety Fredkulla i syna Magnusa157. Jakby dalsza cz tych wydarze zostaje przedstawiona w ywocie wtrym w. Kanuta. Jego autor pisze, e zdarzyo si, e Kanut zosta oskarony przed krlem Nielsem. Na wiecu w Ribe (poudniowo-zachodnia Jutlandia) krl przedstawi zarzuty, zwracajc si do bratanka: powprowadzae jakie nowoci wbrew obyczajom kraju i w Slawii na przekr mnie i memu krlestwu bezprawnie uzurpujesz sobie tytu krla158. Kanut za, jako czowiek uczony odpar obydwa zarzuty pierwszy dotyczcy wprowadzania nowych zwyczajw (tu jego odpowied nie ma dla nas adnego znaczenia) oraz drugi zwizany z uzurpowaniem sobie imienia krlewskiego. W odpowiedzi stwierdzi: nie poczuwam si do winy przyswojenia tytuu krlewskiego, albowiem w ziemi sowiaskiej nigdy krla nie byo, wreszcie zostajcy pod moim rzdem Sowianie nie nazywali mnie krlem. Wedug swego zwyczaju mianuj oni kad powan osob kneziem, co znaczy tyle co pan. To sowo za Duczycy bdnie tumacz, uwaajc za rwnoznaczne z krlem159.
157 Helmold, cap. 50. 158 Vita altera Kanuti ducis, s. 14. 159 [...] regis usurpati nominis reus non teneor; Sclavia enim nec regem habuit, nec mihi comissa me regem vocavit. Usuali quidem locucione causa dignitatis vel reverencie knese quemlibet vocare consuevit, hoc est dominus. Ibidem, m.cyt. W innym, pniejszym anonimowym

~ 150 ~

Te dwa wiadectwa stoj ze sob w sprzecznoci. Mamy zatem opowie o prowokacyjnym zachowaniu Kanuta na wiecu w Szlezwiku nie odda nalenych honorw krlowi, nosi koron, otacza si oddziaem przybocznej gwardii na wiecu, wreszcie w swoistym kontredansie pozdrawiania si przez pocaunek pozwoli sobie nie podej do krla, lecz poczeka na niego w poowie drogi. Takie gesty na pewno obliczone byy na wyprowadzenie adwersarza z rwnowagi160. Dla ludzi, dla ktrych gest czy postawa okrelay pozycj spoeczn, oddaway szacunek, to co zrobi Kanut, musiao by szokujce. Do przywoa tu reakcje wadcw na podobne sytuacje, o ktrych informuje nas Gall Anonim. Uroczysty wjazd Zbigniewa po wezwaniu go do kraju przez Bolesawa Krzywoustego, wjazd odbyty z orkiestr, niesionym przed ksiciem mieczem, wywoa gniew brata i sta si bezporednim powodem olepienie dumnego ksicia161. Bolesaw miay, przybywajcy na Wgry po wygnaniu z kraju, na spotkaniu z krlem wgierskim Wadysawem zachowa si podobnie do Kanuta nie zsiad z konia, odda mu pocaunek, siedzc w kulbace. Tym gestem i zachowaniem uczyni sobie na Wgrzech wrogw162. Jeeli uznamy obydwie wzmiankowane opowieci o Kanucie jako prawdziwe, musimy przyj, e wycofa si on ze swych zamiarw demonstrowania godnoci krlewskiej. Mimo to jednak i tak pozostan nierozwizywalne sprzecznoci pomidzy tymi tekstami Niels w Vita altera Kanuti ducis wyranie oskary Kanuta o przywaszczenie sobie tytuu krlewskiego, natomiast opis Helmolda zawiera wzmiank o krlewskiej koronie na gowie duskiego ksicia. Kanut twierdzi, e nigdy nie by krlem Sowian, wedug Helmolda za wystpi oficjalnie w koronie krlestwa Obodrytw. Jeden z tych tekstw musi by niezgodny z rzeczywistoci, zostaje tylko pytanie, ktry. Wrd historykw do powszechnie panuje opinia, e to wanie ywot Kanuta przynosi rozstrzygnicie problemu istnienia krla u Sowian poabskich. G. Labuda komentujc obdarzanie Henryka Gotszalkowica i Kanuta tytuem rex, pisze: Co jednak
ywocie Annonymi Historia s.Canuti ducis, wydanym przez Jakoba LANGEBEKA w Scriptores rerum Danicarum medii aevii. T. 2. Copenhagen 1773, s. 241 znajdujemy nieco inn wersj: Nec Slavi me regem appellant sed usuali vocabulo chnese id est dominum seu herrum vocant. Cyt. za: W. BOGUSAWSKI: Dzieje Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej do poowy XIII w. Pozna 1892, T. 3, s. 555, przyp. 9. 160 O gestach w redniowieczu zob. J.-C. SCHMITT: Gest w redniowiecznej Europie. Warszawa 2006 zbyt wiele uwagi powicono tu sprawom liturgiczno-religijnym. P. MROZOWSKI: Gest wadcy w ikonografii polskiego redniowiecza. W: Imagines Potestatis. Rytuay, symbole i konteksty fabularne wadzy zwierzchniej. Polska XXV w. Warszawa 1994, s. 58; P. BORO: Bolesaw Rogatka na wiecu w Lenicy. Gest i postawa w postpowaniu sdowym. W: Kultura prawna w Europie rodkowej. Red. A. BARCIAK. Katowice 2006, s. 104114. 161 Gall III, 25. Por. analiz caego konfliktu Zbigniewa DALEWSKIEGO: Rytua i polityka. Opowie Galla Anonima o konflikcie Bolesawa Krzywoustego ze Zbigniewem. Warszawa 2005, s. 13 n. 162 Gall I, 28.

~ 151 ~

naley rozumie przez to okrelenie, poucza nas ywot ksicia Kanuta Lawarda163. Historyk ten stawia znak rwnoci pomidzy skandynawskim konungiem, sowiaskim kneze i aciskim rex, majc w tym miejscu racj. Nie wyjania to jednak ani przekazu Helmolda, ani koronacji krlewskiej Kanuta. Problem dotyczy nie warstwy jzykowej, tumaczenia sw, ale realnych wiadectw funkcjonowania wadzy krlewskiej na terenie pnocnego Poabia i zachodniego Pomorza. Podobnie H.-D. Kahl uznaje przekaz ywota w. Kanuta za rozstrzygajcy problem istnienia na tym terenie wadcw koronowanych. Jego zdaniem: argumenty, ktre przytoczy Kanut dla swej obrony, zachoway si do dzi i maj du warto pokazuj sytuacj jzykowo-historyczn, ktra cechowaa teren zamieszkay wtedy przez Duczykw, Sasw i Wendw164. Kahl, rozwaajc problem pojawienia si tytuu rex na monetach Jaromira rugijskiego czy Bogusawa pomorskiego rozstrzyga wtpliwoci, za decydujcy uznajc przekaz z ywota w. Kanuta. Podkrela, e to wiadectwo jest 50 lat starsze od owych monet. I tu docieramy do kluczowego problemu, a mianowicie wiarygodnoci przekazu Vita altera Kanuti ducis. Historycy wykorzystujcy ten tekst nie zwracaj uwagi na kontekst jego spisania i do specyficzn rol, jak mia spenia. Niestety, wykorzystujc pewne przekazy, wypada zagbi si w krytyk rda, a nie czerpa z niego wprost. Szczeglnie, gdy chodzi o tak specyficzne teksty jak teksty hagiograficzne. W historiografii polskiej najlepsza analiza ideologicznego osadzenia ywotw w. Kanuta wysza spod pira Stelli Marii Szacherskiej165. Wedug jej ustale powstae w drugiej poowie XII stulecia ywoty, w tym szczeglnie nas interesujcy ywot Kanuta ksicia wtry, powstay na zamwienie syna Kanuta, Waldemara. To wanie on by gwnym sprawc kanonizacji Kanuta. Uzyskiwa w ten sposb wyrnienie swej linii dynastycznej, co w warunkach duskich byo nie do przecenienia. Rwnoczenie z translacj zwok Kanuta odbya si koronacja jego wnuka syna Waldemara na krla. Koronacji tej dokonano za ycia ojca, wbrew dotychczasowym zwyczajom. Waldemar od kilku ju lat zaangaowany by w podbj ludw sowiaskich, rywalizujc na tym polu z ksiciem saskim Henrykiem Lwem. Dziaania Waldemara nie ograniczay si tylko do podbojw, ale bardzo aktywnie realizowa on take polityk zakadania i wspierania dziaajcych wrd Sowian klasztorw wywodzcych si z Danii. Podbj Sowian ten polityczny, ale te kocielny potrzebowa odpowiedniego patrona i ideologii. Tym patronem sta si ojciec Waldemara Kanut Laward. W tym kontekcie wanie naley patrze na jego ywoty nie chodzi w nich o prawd historyczn, lecz o dostarczenie Duczykom odpowiednich
163 G. LABUDA: Sowiaszczyzna staroytna i wczesnoredniowieczna. Antologia tekstw rdowych. Pozna 1999, s. 146. 164 H.-D. KAHL: Europische Wortschatzbewegungen, s. 186 n. 165 S.M. SZACHERSKA: Rola klasztorw, s. 69 n.

~ 152 ~

wzorw i idei. Przemilczane zatem zostay w ywotach te sprawy, ktre dla polityki duskiej lat siedemdziesitych XII stulecia byy niewygodne. Nie wspomniano na przykad o uzalenieniu Kanuta od Sasw, gdy w czasach Waldemara I Sasi byli wrogami i konkurentami. Eksponowano z kolei wtek niegodziwoci zabjcw Kanuta, bez wspominania o tym, e to on sam swoim zachowaniem sprowokowa dziaania stryjecznego brata. Hagiografom zaleao w tym miejscu, oczywicie, na zatarciu winy Kanuta wydanego na mord niczym Chrystus, ale te na zdyskredytowaniu potomkw Magnusa Nielssena. Wreszcie ywoty przedstawiaj podbj Sowian przez Kanuta jako akcj niemale pokojow. Kanut Laward mia by pono przyjmowany w pokoju i dobrowolnie. Hagiograf takimi sowami opisa wkroczenie Kanuta: non viribus non virorum numero immo in domino dux habens fiduciam paucis comitatus Sclaviam intravit et ubi centum mortem metuebant ibi se tercio securus incedebant. Deinde et a principibus et a plebe cum honore tractatur et cum communi assensu eius dominio Sclavia committitur quam sub pacis pignore regno Dacie fideliter confederavit166. To obraz istnej sielanki wszyscy w pokoju uznali panowanie Kanuta, ktry nawet nie by zmuszony do uycia siy. Rzeczywicie hagiograf musia pisa na jakie konkretne zapotrzebowanie, skoro posun si do tworzenia a tak faszywych obrazw. Na tak zarysowanym tle naley rozpatrywa przekaz Vita Kanuti ducis altera dotyczcy istnienia wadzy krlewskiej u Sowian. Twierdzenie H.-D. Kahla, e przekaz ywota jest starszy o 50 lat od monet Jaromira i Bogusawa z tytuem rex, okazuje si nieprawdziwe. W rzeczywistoci i przekaz i monety pochodz z tych samych czasw. Waldemar I musia si liczy, oprcz konkurencji saskiej, z dziaaniami ksit sowiaskich, te zapewne chccych rzdzi na terenie caego Poabia i Pomorza. Potrzebne byo zatem zaprzeczenie istnienia krlestwa Sowian i czyni si to w ywocie sowami samego witego: Sclavia enim nec regem habuit167. Czy potrzeba lepszego argumentu dla zdyskredytowania konkurentw wadcw sowiaskich, sigajcych po tytu krlewski, nieli sowa witego i mczennika. W kocu po dzie dzisiejszy przekaz tego propagandowego tekstu powanie traktuj historycy. Tumaczenie hagiografa, jak Sowianie nazywaj swych wadcw, jest najzupeniej prawdziwe. Termin knez moe by sowiaskim odpowiednikiem pana to wykazuj jzykoznawcy. Tumaczenie, e knez jest rwnoznaczny ze sowem dominus
166 Vitae Sanctorum Danorum, s. 193. 167 W podobny sposb uytecznoci w czasach Waldemara trzeba tumaczy odpowied Kanuta na inny zarzut Nielsa wprowadzanie nowych obyczajw. To w kocu Waldemar niszczy dotychczasowe obyczaje polityczne panujce w Danii.

~ 153 ~

i herr pan, te jest prawdziwe. Echo zarzutw stawianych Kanutowi przez Nielsa znajduje jednak swj wyraz w ywocie na przekr mnie i memu krlestwu bezprawnie przywaszczye sobie tytu krla. Na ten zarzut autor ywota przecie nie odpowiada, konstruujc sw wizj przeszoci, uyteczn dla wspczesnych. Gdybymy uwierzyli sowom hagiografa, musielibymy uzna, e Helmold piszc o koronacji Kanuta, o jego tytule krlewskim, wreszcie o widomym znaku godnoci koronie, po prostu zmyla. Gdyby nie funkcjonowaa tradycja i pami o tytule sowiaskiego krla, cay wywd ywota byby zbdny. Takie zaoenie obraa pami autora ywota czowieka operujcego pirem w sposb sprawny i inteligentny. Kolejnym wadc z krgu poabskiego, uywajcym tytuu krlewskiego by Przybysaw-Henryk, wadca Stodoran168. Wiadomoci o jego tytulaturze pochodz z napisanego pod koniec XII wieku traktatu o zdobyciu Brandenburga pira Henryka z Antwerpii. Tytu krlewski przechoway te najpewniej inne teksty, skoro z tym wanie tytuem odnotowano adopcj Albrechta Niedwiedzia przez Przybysawa w kronice z Lneburga169. W traktacie Henryka z Antwerpii oprcz podanego tytuu Przybysawa rex znajdujemy bardziej fascynujc informacj dotyczc regaliw Przybysawa. Henryk opisuje mianowicie insygnia krlewskie Przybysawa i jego ony Petryssy, ktre zostay zoone w kociele klasztoru premonstratensw w Leitzkau pod Magdeburgiem170. Jak rozumiemy,
168 Problem krlewskiej godnoci Henryka-Przybysawa doczeka si kilka lat temu nadzwyczaj wnikliwego studium Hansa-Otto GAETHKE: Knigtum im Slawenland stlich der mittleren und unteren Elbe im 12. Jahrhundert. Eine Untersuchung zur Frage nach der Herkunft des Knigstums Pribislaw-Heinrichs von Brandenburg. Jahrbuch fr die Geschichte Mittel- und Ostdeutschland, Bd. 46: 2000, s. 1111. Autor wnikliwie analizuje teksty rdowe i dokonuje przedstawienia opinii poszczeglnych badaczy. 169 Temporibus Episcopi Ewigern fuit in Brandenburg quidam rex, qui slavice dicebatur Pribislaus sed post conversionem accepto baptismo Henricus appelatus est qui neque filios neque filias habuit, Marchionem, principem videlicet ursum in filii adoptionem opavit et in heredem sui principatum. Chronicon Luneburgense. In: Eccardi Corpus historiarum medii aevii. 170 Jaki by zapis tego zdania w pierwotnym tekcie i o co tak naprawd chcia przekaza Henryk z Antwerpii o insygniach, nie sposb powiedzie, z uwagi na niejasny zapis w manuskrypcie. Sposoby odczytania tego fragmentu: 1. Verum, quia rex erat, insignia regalia propter deum libenti animo postposuit, et scrinium reliquiis Beati Petri imponendis diadema regni sui et uxoris sue ad nutum atque arbitrium domini Wiggeri episcopi diadecima suum regale consensit, et supradicti regis, diadema adhuc in Liezeka usque hodie cernitur. G. SELLO: Heinrici de Antwerpe, can. Brandenb., Tractatus de captione urbis Brandenburg. Neu herausgegeben und erlutert. Magdeburg 1888, s. 2. Verum, quia rex erat, insignia regalia propter Deum libenti animo postposuit, in scrinium [cum] reliquiis beati Petri imponendum diadema regni sui et uxoris sue ad nutum atque arbitrium domini Wiggeri episcopi ... consensit, et supradicti regis diadema adhuc in Liezeka usque hodie cernitur. Tractatus de captione urbis Brandenburg, MGH SS, Vol. 25, s. 483. 3. Verum, quia rex erat, insignia regalia propter deum libenti animo postposuit, et scrinium reliquiis Beati Petri imponendis diadema regni sui et uxoris sue ad nutum atque arbitrium domini Wiggeri episcopi diadecima suum regale consensit, et supradicti regis, diadema adhuc in Liezeka

~ 154 ~

pisarz w kilkadziesit lat pniej widzia owe diademy. Pojawia si tu ju powaniejszy problem, ktrego jak dotd historycy przeciwni funkcjonowaniu tytuu krlewskiego u Sowian pnocno-zachodnich nie potrafili rozwika. W studium G. Labudy o rozprzestrzenianiu si tytuu krla wrd Sowian sformuowane to zostao nastpujco: poniewa Przybysaw breski krlem nie by, powstaje pytanie, co oznacza tytu rex i jakie insygnia regalia [] zdobiy jego skronie171. Niestety, w dalszej czci tego studium odpowiedzi na to pytanie nie znajdujemy. Nie moe jej zreszt by, bo aprioryczne zaoenie, e Przybysaw krlem nie by, w zasadzie zwalnia od dalszych poszukiwa. Mamy jednak do czynienia z bardzo ciekawym problemem: Jeeli Przybysaw nie by krlem, dlaczego osoba ogldajca jego insygnia okrela je jako krlewskie, a przede wszystkim dlaczego biskup Brandeburga Wigger angauje si w rezygnacj Przybysawa i jego ony ze swoich diademw? Nic nie sugeruje, e byy one na przykad pogaskie. Gdyby tak byo, zrozumielibymy, dlaczego miejscowy biskup wymg na wadcy zdeponowanie ich w kociele. Tekst Henryka z Antwerpii, mimo e podkrela zasugi ksicia w walce z bawochwalstwem, to nie pozwala nam na takie przypuszczenie. Wydaje si, e gdyby owe diademy miay cechy pogaskie, nie omieszkaby tego podkreli. Czy mona tumaczy rezygnacj ze swych insygniw charakterem ksicia? tak na przykad czyni Marian Gumowski, piszc, e Przybysaw by sabym wadc zapewne mona, ale bdzie to niczym nie poparty domys172. Wydaje si, e na problem insygniw krlewskich Przybysawa spojrze wypadnie, przywoujc tu przykad czeski. Interesujca informacja o zwyczajach uywania korony pojawia si w kronice Kosmasa. Opisa on konflikt pomidzy dwoma brami krlem Wratysawem i biskupem praskim Jaromirem-Gebhardem. Stosunki pomidzy obu brami nigdy chyba nie byy dobre do powiedzie, e po objciu wadzy w Czechach przez Wratysawa Jaromir uciek do Polski. Gdy jednak zwolnio si biskupstwo praskie, modsi czonkowie rodu Przemylidw przeforsowali kandydatur Jaromira na to stanowisko173. Konflikt midzy brami rozgorza od nowa. Po koronacji Wratysawa na krla pojawiy si nowe elementy w tej rodzinnej awanturze. Niekiedy kcili si oni midzy sob z tak wielk msk zawzitoci, e czsto w dniach witecznych krl nie mia biskupa, ktry by mu woy koron. Skoniony t koniecznoci, a zarazem ambicj, krl nie susznoci, lecz tylko sam moc swej wadzy po raz drugi podsadzi swego
usque hodie cernitur. Odczytanie Tilo Khn z Uniwersytetu w Potsdam http://golm.rz.unipotsdam.de/hva/original.html 171 G. LABUDA: Rozprzestrzenianie, s. 74. 172 M. GUMOWSKI: Krlowie sowiascy, s. 32. 173 J. EMLIKA: echy v dob knec (10341198). Praha 1997, s. 110.

~ 155 ~

kapelana imieniem Weclo na biskupa na obszarze morawskim174. Jak wynika z tego opowiadania, krl Wratysaw, aby ukaza si w penym majestacie potrzebowa biskupa do zaoenia korony. Nie wiemy, niestety, zbyt wiele o zwyczajach, jakie panoway we wczesnym redniowieczu, dotyczcych ceremoniau krlewskiego. Sporo natomiast wiemy o zwyczajach zwizanych z koronacjami, okrelonymi w rnych porzdkach ordo. Lecz codzienne czy witeczne zwyczaje i zasady zakadania, noszenia i przechowywania korony nie s nam bliej znane. Jak wynika z opowiadania Kosmasa, krl Wratysaw, aby zaoy koron potrzebowa biskupa. Poniewa korona i krlestwo w Czechach byy zjawiskiem nowym, nie mogli oni odwoywa si do jakiej miejscowej tradycji ta po prostu nie istniaa. Zarwno Wratysaw, jak i Jaromir wzorowa si tu musieli na zasadach panujcych w Cesarstwie. Wniosek zatem musi by tu jeden w samej Rzeszy cesarz zapewne te potrzebowa biskupa do zaoenia swej korony175. Caa sprawa musiaa by dla Wratysawa niezwykle wana nie mogc porozumie si z bratem odnowi biskupstwo morawskie, ryzykujc konflikt z cesarzem i hierarchi kocieln Rzeszy, ktra dopiero co zatwierdzia jedno biskupstwa praskiego i oomunieckiego. Wratysaw po prostu potrzebowa biskupa bez niego nie mg cieszy si peni nowo nabytej godnoci176. Przekazany nam przez Kosmasa przypadek wyglda niezwykle podobnie do interesujcej nas sytuacji z Brenny i w jednym i w drugim miejscu mamy do czynienia z krlem, miejscowym biskupem oraz problemami z najwaniejszym insygnium wadzy: koron. Po objciu tronu biskupiego Wigger przystpi do energicznego porzdkowania spraw diecezji i budowania nowych przyczkw chrzecijastwa w tym pogaskim kraju. Odzyska on prawo do poboru dziesicin, obsadzi klasztor premonstratensw w Leitzkau mnichami z Magdeburga, wznosi nowe kocioy177. Zapewne to porzdkowanie objo te stosunki z wadz wieck. Jeeli tak jak w Czechach konieczny by udzia biskupa w uroczystociach, na ktrych krl wystpowa z koron, a take zwizanych z tym jakich liturgicznych zabiegw, to moemy si domyla, e Wigger zwrci uwag Przybysawa na pewne braki jego praw do korony lub zasady jej noszenia czy przechowywania. To, co mogo uchodzi w kraju na wp pogaskim, w ktrym wadca nie musia troszczy si o wszystkie drobiazgi z dziedziny symboliki i liturgii
174 Qui in tantum virili animositate inter se aliquando dissidebant ut sepe festis diebus rex episcopum non haberet qui sibi coronam imponeret. Hac necessitate simul et ambitione rex compulsus non ratione sed sola dominatione iterum subintronizat capellanum suum nomine Weclonem in terrotirio Moraviensi episcopum. Kosmas II, 41. Tekst polski w tumaczeniu Marii WOJCIECHOWSKIEJ: Kosmasa kronika Czechw. Warszawa 1968, s. 292. 175 P.E. SCHRAMM: Herrschaftzeichen und Staatssymbolik. Beitrge zu ihrer Geschichte vom dritten bis zum schzehnten Jahrhundert. Bd. 2. Stuttgart 1955, s. 560 n. 176 J. EMLIKA: Pemyslovci, jak ili, vldli a umrali. Praha 2005, s. 304. 177 G. ABB, G. WENTZ: Das Bistum Brandenburg. Bd. 1. Berlin 1929.

~ 156 ~

chrzecijaskiej, w momencie pojawienia si nowego i energicznego biskupa ulego zmianie. Korona krlewska Przybysawa moga nawet pochodzi z nadania Lotara z Supplinburga, ale znajcy prawa i zwyczaje Wigger mg atwo wyjani wadcy jakie niestosownoci w noszeniu czy przechowywaniu tych insygniw178. Mg nawet, tak jak biskup praski, odmwi udziau w uroczystociach, na ktrych krl bdzie wystpowa w nieprawnie noszonej koronie. Zoenie insygniw wadzy w kociele mogo stanowi wyjcie z tej sytuacji. Oczywicie, jest to jedynie przypuszczenie wysnute na podstawie analogii z sytuacj w Pradze. Wydaje si jednak, e taka prba wyjanienia jest lepsza ni propozycja H.-D. Kahla, widzcego w zoeniu koron w kociele akt szukania przez Przybysawa protekcji w przeddzie nadchodzcej wyprawy krzyowej w 1147 roku179. Nie wiemy, dlaczego zoenie korony miaoby uchroni regnum Przybysawa przed krzyowcami. Jeeli miao to by zwizane z ustpstwami na rzecz Wiggera, to i tak pozostaje do wyjanienia problem, w czym przeszkadzay biskupowi brandenburskiemu diademy krlewskie. Wiemy na temat tych wszystkich wydarze zbyt mao, aby prbowa udziela odpowiedzi ostatecznych. Ten fragment tekstu traktatu Henryka z Antwerpii dotyczcego insygniw Przybysawa-Henryka i Petryssy: Verum, quia rex erat, insignia regalia propter deum libenti animo postposuit, et scrinium reliquiis Beati Petri imponendis diadema regni sui et uxoris sue ad nutum atque arbitrium domini Wiggeri episcopi diadecima suum regale consensit, et supradicti regis, diadema adhuc in Liezeka usque hodie cernitur [tekst wedug G. Sello]. nie zawiera adnej wzmianki o rezygnacji z korony. Przybysaw jedynie za rad, czy rozstrzygniciem Wiggera zdecydowa si zoy koron w kociele. Zoenie insygniw wadzy w nowo wybudowanym kociele w. Piotra powiconym 2 wrzenia 1140 roku, mogo by zwizane z zaprowadzeniem nowego adu przez Wiggera w diecezji, w tym z uregulowaniem problemu miejsca przechowywania korony. Po mierci Przybysawa widocznie nikt nie podj tych insygniw wadzy Albrecht Niedwied nie mia ani zamiaru, ani moliwoci objcia tytuu krla Sowian, a drugi wadca, ktry przej cz schedy po Przybysawie Jaksa, zapewne rwnie nie prbowa tego zrobi. rda powiadczaj tradycj nazywania Przybysawa krlem oraz uywania przez niego i przez jego on insygniw krlewskich, w tym diademw, czyli koron. To ju nie problem jzykowych niejasnoci przy tumaczeniu tytuw
178 O nadaniu korony przez Lotara pisze K. MYLISKI: Polska wobec Sowian poabskich do koca XII wieku. Lublin 1993, s. 168. 179 H.D. KAHL: Slawen und Deutsche in der brandenburgischen Geschichte des XII Jahrhunderts. Bd. 1. KlnGraz 1964, s. 211.

~ 157 ~

sowiaskich, germaskich i aciskich. To ewidentny dowd na to, e oprcz tytuu rex krl, wadcy sowiascy na Poabiu przejli wzorce zachodnie w symbolice wadzy. Ich wadza, jak pokazuje przykad Przybysawa, potrzebowaa wsparcia nowymi elementami symbolicznymi tytuem i regaliami. By to ju nie tylko awanturnik Kanut Laward, kupujcy koron za pienidze, lecz wadca, ktry rzdzi bez wikszych problemw, a zapewne z sukcesami przez ponad 20 lat. Przybysaw doszed do wadzy drog dziedziczenia, nie musia krlestwa zdobywa i szuka uzasadnienia dla swego panowania180. A jednak sign on po wzory zachodnie w symbolice swej wadzy widocznie byo to potrzebne. Nie wiemy, czy otrzyma tytu krlewski od kogo (tu na myl przychodzi tylko Lotar), czy te go sobie uzurpowa to nieistotne, gdy dla osb jemu wspczesnych i o nim piszcych by krlem, czego nie zdoay zmieni rne pomysowe konstrukcje historykw. Sporo wzmianek o wadcach sowiaskich tytuowanych sowem rex znajdujemy w kronice Saxa Gramatyka. Pisarz ten nastawiony na ukazywanie wielkoci Danii nie stroni od tego terminu w odniesieniu do Sowian. Nazwa tak: Warcisawa I, ksicia pomorskiego: rex Slavicam181 i Ciesawa wadc Rugii182. W literaturze uznawano, e jest to efekt tumaczenia duskiego konung, odpowiednika sowiaskiego knia na acin. Dowodnie w Knytlingasadze Ciesaw przedstawiony zosta jako konung183. W stosunku do Gesta Danorum nie wydaje si zasadne oczekiwanie kalek jzykowych z jzyka duskiego na acin. Jej autor jest zbyt dobrze wyksztacony w mowie Cycerona. Nie jest jasny kontekst okrelenia krlem Warcisawa, ale w przypadku Jaromira i Bogusawa nie moe by mowy o nazwaniu ich krlami w wyniku trudnoci leksykalnych. W przypadku obu tych wadcw tytu krlewski wystpi nie tylko we wzmiance kronikarskiej, ale tytu rex umieszczony by na ich monetach, obok widoku ukoronowanej gowy184. Dodatkowo tytu krlewski Bogusawa przekazaa nam kronika opata Arnolda z Lubeki, gdzie nazywano go princeps sive rex Pomeranorum185. Poza tym sam Saxo Gramatyk wspomina o jakowy obietnicach Fryderyka Barbarossy dotyczcych tytuw Jaromira i Bogusawa,
180 Nie znamy zasigu regnum Przybysawa. Por. Z. SUOWSKI: Sowiaskie organizacje polityczne nad Batykiem. Roczniki Historyczne, T. 26: 1960, s. 71. Zawono je jedynie do terytorium Hobolan-Stodoran, czyli jednego plemienia. Ewentualny wpyw na losy plemion ssiednich wynika, wedug tego badacza, ze znaczenia ludu i osobistego autorytetu wadcy. Jest to jednak do niewielki teren, nie wiemy, czy terytorium Sprewian nie wchodzio jednak w skad tego pastwa (Suowski umieszcza tam Jaks). 181 Saxo Gramatyk XIII, ad 1129. 182 Saxo Gramatyk XIV, 39, 35. 183 Knytlingasaga, MGH Scriptores, T. 29, s. 313. 184 H. DANNENBERG: Mnsgeschichte Pommerns im Mittelaters. Berlin 1893, Nr. 5, 17, 23, 24; R. KIERSNOWSKI: Denary zachodniopomorskie z drugiej poowy XII wieku. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 6: 1960, s. 221. 185 Arnoldi Chronica Slavorum, III, 7.

~ 158 ~

do ktrych to przekazw jeszcze wypadnie nam wrci. Kada z tych informacji rozwaana z osobna mogaby zosta wyjaniona nieporozumieniami lingwistycznymi, schlebianiem ksitom sowiaskim, naladownictwami symboliki cesarskiej. Przykadowo monety z wizerunkiem ukoronowanego wadcy zostay zestawione z monetami Bolesawa IV Kdzierzawego, przedstawionego na tronie, w koronie i z jabkiem w rce. Poniewa jednak nie syszymy o uywaniu przez Bolesawa tytuu krlewskiego, uznaje si owe monety za naladownictwo denarw Fryderyka Barbarossy186. W przypadku Bogusawa i Jaromira nie mamy jednak do czynienia z pojedyncz przesank wiadczc o uywaniu przez nich tytuu krlewskiego, lecz z caym zespoem187. Momentem kluczowym, zmieniajcym stosunki polityczne na terenie Poabia w drugiej poowie XII wieku, by konflikt pomidzy cesarzem Fryderykiem Barbaross a ksiciem saskim Henrykiem Lwem, ktry apogeum osign w 1181 roku188. Cesarzowi udao si wwczas, dziki bardzo sprytnej polityce, pokona ambitnego ksicia, przede wszystkim udaremniajc moliwo wsparcia go przez ksit sowiaskich, gwnie Bogusawa pomorskiego oraz krla duskiego Waldemara. Barbarossa do tej rozgrywki wojenno-dyplomatycznej umiejtnie wczy Jaromira, w tym czasie uzalenionego od Danii najpierw go ignorowa, a po zwycistwie przycign do swego obozu189. Wedug przekazu Saxo Gramatyka, Bogusaw uzyska wwczas chorgiew lenn, czyli sta si lennikiem cesarstwa ksiciem Rzeszy. Co prawda Saxo wykpiwa w tym miejscu zachowanie Bogusawa, ktry za bahe i czcze tytuy sprzeda odziedziczon po przodkach wolno, jednak nie ulega wtpliwoci, e zarwno Bogusawowi, jak i Jaromirowi udao si wwczas osign spory sukces polityczny190. Saxo przedstawi wreszcie kuszenie Jaromira przez Fryderyka: Igitur rege exercitus sui primores participandi colloquii gratia contrahente, solum Rugiae principem Iarimarum, quem pridie compluribus
186 B. HACZEWSKA: Insygnia koronacyjne na monetach polskich w okresie rozbicia dzielnicowego. W: Nummus et historia. Pienidz Europy redniowiecznej. Warszawa 1985, s. 122; EADEM: Uwagi o przedstawieniach wadcy na monetach XII i XIII wieku. W: Pozaekonomiczne funkcje monet. X oglnopolska sesja numizmatyczna w Nowej Soli. Pozna 1995, s. 5965. 187 G. LABUDA: Rozprzestrzenianie, s. 76 obecno tytuu rex na monetach Jaromira i Bogusawa tumaczy duskim pochodzeniem mincerzy. 188 Obszernie dziaalno duskich wadcw na interesujcym nas terenie przedstawi H.-O. GAETHKE: Knut VI. und Waldemar II. von Dnemark und Noralbingien 11821227. Teil 1. Zeitschrift der Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte. Bd. 119: 1994, s. 21100; Teil 2. Zeitschrift der Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 120: 1995, s. 776; Teil 3. Zeitschrift der Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 121: 1996, s. 744. 189 J. WCHTER: Das Frstentum Rgen Ein berblick. In: Beitrge zur Geschichte Vorpommerns: die Demminer Kolloquien 19851994, Im Auftrag der Abteilung Vorpommern der Gesellschaft fr pommersche Geschichte, Altertumskunde und Kunst. Schwerin 1997, s. 299313. 190 O hodzie lubeckim Bogusawa wicej w podrozdziale satrapa.

~ 159 ~

venerationis officiis, insuper regio nomine adulatus fuerat, quod eum Danis perquam fidum non ignoraret, vocari passus non est191. Mona oczywicie ten tekst potraktowa dosownie i uzna, e cesarz tylko schlebiajc nazywa Jaromira krlem, ale mona te dojrze tu celowe zamaskowanie nadania Jaromirowi tytuu i korony krlewskiej192. Taki ukad polityczny, w ktrym Dania tak naprawd stracia swoje wpywy na terenie Sowiaszczyzny, nie trwa dugo. Waldemar dostrzegajc osabienie swej pozycji, podj prb zdobycia Woogoszczy, jednak wyprawa ta skoczya si katastrof, a sam Waldemar zmar w maju 1182 roku. Jego nastpca, Kanut VI (koronowany przy okazji kanonizacji Lawarda), odmwi zoenia hodu Barbarossie i rozpocz wojn przeciw lennikom cesarskim, gwnie sowiaskim ksitom. Dodatkowo sytuacj uatwio Kanutowi wzajemne skcenie sowiaskich wadcw. Efektem tej wojny byo zhodowanie Bogusawa i ksit meklemburskich oraz przyjcie tytuu krla Duczykw i Sowian (Danorum Slauorumque rex) w 1185 roku. W krtkim zatem czasie, jedynie od 1180 do 1185 moliwe byo uywanie zarwno przez Bogusawa, jak i Jaromira (w jego przypadku zapewne krcej) tytuu krlewskiego. Moliwe, e to wanie rywalizacja pomidzy tymi wadcami o panowanie nad ca pnocno-zachodni Sowiaszczyzn bya powodem ich niezgody. Jeeli Jaromir i Bogusaw faktycznie sigali po tytu krla Sowian, to w efekcie ich skcenia ten tytu przypad krlowi Danii. Przez cay XII wiek pojawiay si informacje o tytule krlewskim na terenie Sowiaszczyzny. Przedstawiona tu ich prezentacja nie pozwala na uznanie, e chodzio tylko o nieporozumienia w tumaczeniu tytuw, jak sugerowali H.-D. Kahl, czy G. Labuda. Tytu krlewski u Sowian poabsko-pomorskich pojawia si zawsze w kontekcie bliskiej wsppracy z Rzesz i by zwizany z dominacj jednego z wadcw na tym terenie bd z jej zdobywaniem. Nie jest przecie niemoliwe, eby Lotar, a pniej rwnie Fryderyk Barbarossa w poszukiwaniu stronnikw na pnocnych kracach Rzeszy nadawali zarwno tytu krlewski, jak i insygnia miejscowym wadcom. Niestety, nie sposb tego wykaza wprost na podstawie rde. S one bd mocno wyrywkowe, bd po prostu wczesne teksty, jak przekaz Saxo Gramatyka czy ywot w. Kanuta celowo faszoway rzeczywisto. Jeeli nawet odrzucimy moliwo cesarskiej zgody na krlewsko sowiaskich wadcw, to nie mona uzna, e stosowanie przez nich tego tytuu wynikao tylko z nieporozumienia. Jest to ewidentny dowd na poszukiwanie nowych elementw wzmacniajcych wadz nowy tytu, nowe insygnia, wszystko wzorowane na kulturze zachodniej. W ideologii wadzy na
191 Saxo XV, 5, 10. 192 H.-O. GAETHKE: Saxo und die Geschichte der Ranen auf Rgen in der 1. Hlfte des 12. Jahrhunderts. In: Saxo and the Baltic Region. A Symposium. Ed. T. NYBERG. Odense 2004, s. 115141.

~ 160 ~

terenie Sowiaszczyzny poabsko-pomorskiej zachodziy powane przemiany, zwizane z nowymi, wprowadzanymi przez chrzecijastwo zwyczajami i systemem wartoci. Utrata nawet wzgldnej niezalenoci na skutek ekspansji niemieckiej i duskiej wprowadzia tu jednak zupenie nowe jakoci, a przede wszystkim nastpi upadek idei regnum Sclaviae.

Krl namaszczony i koronowany

Ludy sowiaskie przejmujc nowe elementy kulturowe z dziedziny symboliki wadzy, czerpay z ustalonych ju zwyczajw panujcych zarwno w wiecie aciskim, jak i greckim. Przejte z aciskiej Europy znaczenie tytuu krla oraz zwyczaj udzielania wadcy sakry krlewskiej powstaway w cigu kilku stuleci, a wywodziy si ze wiata staroytnego. Widoczne s tam jednak przede wszystkim wpywy wczesnoredniowiecznego chrzecijastwa, stojcego pomidzy chrzecijastwem a wywodzcymi si z pogaskiej, germaskiej tradycji obyczajami. Na koronacje krlewskie i znaczenie przyjtych tytuw rex, ktre odnotowujemy w XI stuleciu, wpywa cae wielorakie dziedzictwo kultury europejskiej. Jednoczenie znaczenie sakry krlewskiej ulego zmianie, tote musimy analizowa je w odniesieniu do idei panujcych w poszczeglnych epokach. Mnstwo nieporozumie i przeinacze w rnych pracach historycznych wynika wanie z niezrozumienia, jakie jest znaczenie koronacji i tytuu rex w konkretnym czasie. Aby pokaza ewolucj znaczenia tytuu rex i sakry krlewskiej, przeledmy zmiany w rytuaach koronacyjnych. W staroytnym Rzymie zwyczaj koronowania wadcy pojawi si dopiero w IV wieku, kiedy to Julian w 360 roku zosta wybrany cesarzem przez armi, a jako znak panowania naoono mu na gow torques. Opis Ammiana Marcelina jest tu zreszt nad wyraz interesujcy. Julian zosta podniesiony na tarczy to oznaka wybrania go augustem. Zgromadzeni onierze zadali jeszcze, by zaoy na gow take diadem. Kiedy Julian odpar, e nigdy takiego nie posiada, domagano si, aby wzi naszyjnik ony. Julian temu si sprzeciwi, uznajc, e zaoenie czegokolwiek ze stroju kobiecego bdzie stanowio z wrb. Zaczto wreszcie szuka jakich acuchw ozdobnych nakadanych koniom w czasie parady, ale i ten pomys nie zdoby uznania. Wreszcie jaki oficer zdj torques, ktry by oznak jego funkcji signifera, i ten wanie torques woono na gow Juliana193. Mona chyba uzna, e ten nowy element w inauguracji
193 Ammiani Marcelini Historiae, liber 20, 1718: Conclamabatur post haec ex omni parte nihilo minus, uno parique ardore nitentibus universis maximoque contentionis fragore probro et conviciis mixto, Caesar adsentire coactus est. inpositusque scuto pedestri et sublatius eminens
11 Kniaziowie...

~ 161 ~

panowania wymuszony zosta przez pragnienie ludu pewnie zwizane z duym udziaem barbarzycw w armii Imperium. Koronacje z udziaem czynnika kocielnego pojawiy si wiek pniej, gdy na cesarza wschodniorzymskiego wybrany zosta w 450 roku Marcjan. Poniewa ten nie do koca legalny wybr senatora na cesarza wymaga legitymizacji, okrelono go jako akt woli boej i potwierdzono powag wezwanego niespodziewanie patriarchy Konstantynopola Anatola. Bya to zatem pierwsza koronacja kocielna. Anatol by tylko obecny przy koronacji Marcjana, potem udzia patriarchw stawa si coraz wikszy koron zwykle nakada patriarcha, cho zdarzay si sytuacje, gdy koronacji dokonywali sami cesarze, wwczas gdy powoywali nastpcw za swego ycia194. Nie byo natomiast w Bizancjum zwyczaju namaszczenia olejami (unkcji). Pojawi si on tam dopiero wraz z krzyowcami IV wyprawy i przejty zosta przez Grekw195. Tu warto zauway, e koronacja cesarska Karola Wielkiego bya wzorowana na ceremoniale bizantyskim, std brak w niej namaszczenia, natomiast koronacja krlewska (tzw. ordinatio, consecratio) przebiegaa z udziaem namaszczenia. Rozrnienie tych dwu zwyczajw nastpio w czasach ottoskich196. Na terenie zachodniej Europy, zajtej w wikszoci przez ludy germaskie, wraz z ich chrystianizacj zaczy pojawia si nowe, chrzecijaskie elementy w inauguracji panowania. Nie wiemy, w jakich okolicznociach, gdzie i kiedy signito po zwyczaj namaszczania wadcy witym olejem. Nawizano tu do tradycji starotestamentowej, wedug ktrej wadca zosta namaszczony na krla przez proroka. Pierwszym tak namaszczony wadc starotestamentowym by Saul: Samuel wzi wtedy naczyko z olejem i wyla na jego gow, ucaowa go i rzek: Czy nie namaci ci Pan na wodza swego ludu,
nullo silente Augustus renuntiatus iubebatur diadema proferre, negansque umquam habuisse, uxoris colli vel capitis poscebatur eoque adfirmante primis auspiciis non congruere aptari muliebri mundo, equi phalerae quaerebantur, uti coronatus speciem saltem obscuram superioris praetenderet potestatis sed cum id quoque turpe esse adseveraret, Maurus nomine quidam, postea comes, qui rem male gessit apud Succorum angustias, Petulantium tunc hastatus, abstractum sibi torquem, quo ut draconarius utebatur, capiti Iuliani inposuit confidenter, qui trusus ad necessitatem extremam iamque periculum praesens vitare non posse advertens, si reniti perseverasset, quinos omnibus aureos argentique singula pondo, promisit. 194 O. TREITINGER: Die ostrmische Kaiser- und Reichsidee nach ihrer Gestaltung im hfischen Zeremoniell. Darmstadt 1956, s. 89; W. ENSSLIN: Zur frage der ersten Kaiserkrnung durch den Patriarchen und zur Bedeutung dieses Aktes in Wahlzeremoniell. Byzantinische Zeitschrift, Bd. 42: 1943/1949, s. 112115. 195 G. OSTROGSKY: Zur Kaisersalbung und Schilderhebung im sptbyzantinischen Krnungszeremoniell. Historia. Zeitschift fr alte Geschichte, Bd. 4: 1955, s. 250 n. 196 Szeroko o powstaniu zwyczaju sakry krlewskiej T.H. OROWSKI: Pocztki rytu sakry krleskiej w Europie. Na marginesie dwch publikacji. Studia rdoznawcze, T. 34: 1993, s. 6989.

~ 162 ~

Izraela? Ty wic bdziesz rzdzi ludem Pana i wybawisz go z rki jego wrogw dokoa. A oto znak dla ciebie, e Pan ci namaci na wodza nad swoim dziedzictwem197. Namaszczenia krla mg dokona kapan albo prorok198. Co wane, krlowie dziki temu obrzdowi nabywali specjalnego charakteru witoci.199 Wystpujcy przeciw Saulowi Dawid mia powane wtpliwoci, jak postpi: Potem jednak zadrao serce Dawida z powodu odcicia poy nalecej do Saula. Odezwa si te do swych ludzi: Niech mi broni Pan przed dokonaniem takiego czynu przeciw mojemu panu i pomazacowi Paskiemu, bym mia podnie rk na niego, bo jest pomazacem Paskim200. Namaszczenie witymi olejami wprowadzao wadc w krg osb wybranych, stojcych ponad zwykymi miertelnikami. Kiedy Gall Anonim pisa o ukaraniu biskupa przez Bolesawa miaego, podnosi ten wanie element konfliktu zaznacza, e krl i biskup maj istotn cech wspln s mianowicie pomazacami. Krl unctus wystpi zatem przeciwko biskupowi unctum, osobie take namaszczonej przez Boga. W wczesnej acinie stawiano zreszt znak rwnoci pomidzy sowami christus i pomazaniec201. Namaszczenie krla dawao mu pozycj wyjtkow, byo znakiem nowych chrzecijaskich idei panowania202. Zwyczaj namaszczenia wadcy widomego znaku Boej sankcji znalaz swj moment kluczowy w koronacji Pepina Maego. Nastpio zerwanie z tradycj wyboru krla tylko z rodu Merowingw to zrodzio potrzeb sankcji religijnej. W 751 roku w Soissons odbya si uroczysto, w ktrej gwn rol odegrao namaszczenie. W Rocznikach Krlestwa Frankw czytamy: Pippinus secundum morem Francorum electus est ad regem et unctus per manum sanctae memoriae Bonefacii archiepiscopi et elevatus
197 1 Sm 10, 1. Tumaczenie Biblia Tysiclecia, wyd. 4. 198 1 Sm 16, 13; 1 Krl 1, 39; 2 Krl 9, 6; 2 Krl 11, 12. 199 C. GROTANELLI: Kings and Prophets. Monarchic Power inspired Leadership, and sacred text in biblical Narrative. New YorkOxford 1995. 200 1 Sm 24, 7. 201 W Polsce wadca jako pomazaniec christos: w psalmie nr 2, gdy Dawid pisze o wystpujcych przeciw krlowi Izraela, w Wulgacie odnajdujemy sowa: consurgent reges terrae et principes tractabunt pariter adversum Dominum et adversum christum eius. Autor (autorzy) tumaczenia znanego z psaterza floriaskiego odda (oddali) to nastpujco: Przystajali s krolowie ziemszcy a ksita seszli s sie na gromad przeciwo gospodniu a przeciwo jego pomazacu. Zob. take Sownik staropolski. T. 6. Wrocaw 1972, s. 366/5254. 202 Por. E.H. KANTOROWICZ: Dwa ciaa krla. Studium ze redniowiecznej teologii politycznej. Warszawa 2007, s. 36 n.
11*

~ 163 ~

a Francis in regno in Suessionis civitate. Hildericus vero, qui false rex vocabatur, tonsoratus est et in monasterium missus203. Uwag zwraca niemal dokadne odwzorowanie biblijnego wzorca Pepin, niczym Saul czy Dawid zosta namaszczony przez nowego Samuela Bonifacego. Podobny opis znajdujemy w kontynuacji kroniki Fredegara: Quo tempore una cum consilio et consensu omnium Francorum, missa relatione, a sede apostolica auctoritate percepta, praecelsus Pippinus electione totius Franciae in sedem regni cum consecratione episcoporum, et subjectione principum, una cum regina Bertradane, ut antiquitus ordo deposcit, sublimatur in regno204. Obok zwyczajowych zwrotw zwizanych z inauguracj panowania pojawi si tu nowy element konsekracja. Tak pisarz okreli cay obrzd, ktry zmieni godno Pepina. Sakra krlewska staa si faktem. Zerwano z tradycj germask, notowan jeszcze przez Tacyta, e krl musi wywodzi si z okrelonego rodu. Odtd to Bg, a nie urodzenie sankcjonowa wadz205. W przypadku unkcji Pepina ta sankcja boska, cho nie dosowna, ale dokonana przez boskiego namiestnika pojawia si nad wyraz szybko. W 754 roku papie Stefan I koronowa ponownie Pepina i nakaza wybr na tron jego potomkw. Prawo zwyczajowe Frankw powdrowao zatem do lamusa206. Nie wiemy, do jakich rde nawizano przy obrzdzie namaszczenia w Soissons w 751 roku. Znamy wczeniejsze namaszczenia krlewskie w Europie, midzy innymi namaszczenie krla Wizygotw Wamby, koronowanego w 587 roku. Zwyczaj unkcji przetrwa u Wizygotw a do upadku pastwa w 711 roku207. Trudno jednak sdzi, aby Pepin wzorowa si na nieistniejcym od kilkudziesiciu lat pastwie. Zwyczaj namaszczenia obecny by take na wyspach w Irlandii i Anglii208. Moliwe, e unkcji Pepina dokonano pod wpywem oddziaywa z wysp moe Irlandii. Trudno to jednak udowodni moemy
203 ALaurisenses, ad 750, s. 138. 204 Fredegar IV, 117, s. 182. 205 Oczywicie, obok sankcji religijnej rozwijaa si myl o oporze wobec nierealizujcych swych zada wadcw. Por. prac o wybrastwie boym i oporze wobec wadzy F. KERN: Gottesgnadentum und Widerstandsrecht im frheren Mittelalter. Zu Entwicklungsgeschichte der Monarchie. Darmstadt 1962. 206 E. EICHMANN: Die Kaiserkrnung im Abendland. Bd. 12. Wrzurg 1942. 207 JULIAN Z TOLEDO: Historia Wambae Regis. MGH Scriptores rerum Merovingicarum, Vol. 5. Ed. W. LEVISON. Hannoverae 1910, cap. 4, s. 503 n.; A. ANGENENDT: Rex et Sacerdos. Zur Genese der Knigssalbung. In: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinre Forschungen zur Geschichte des frhen Mittelalters. Eds. N. KAMP, J. WOLLASCH. BerlinNew York 1982, s. 100 n. 208 M.J. ENRIGHT: Iona, Tara & Soissons. The Origin of the Royal Antointing Ritual. Berlin New York 1985 przeprowadza pen analiz rytuaw namaszczenia na wyspach i u Frankw.

~ 164 ~

jedynie wskaza na domnieman obecno pochodzcego z wysp Bonifacego. Czy rzeczywicie bra on udzia w uroczystoci w Soissons to w zasadzie bez znaczenia. On sam czy moe duchowni z jego otoczenia bd przez niego wyksztaceni lub cignici na kontynent mogli przekaza wyspiarskie idee. Zwyczaj namaszczenia wadcy zosta przyjty przez Karolingw. Nie by jednak traktowany jak jednorazowy akt, rodzaj jednorazowego sakramentu czy wywicenia sam Karol Wielki namaszczany by trzykrotnie209. Zwyczaj ten jednak przy rozradzajcej si dynastii i zmianach w zakresie wadzy starano si ogranicza. Ludwik Pobony ograniczy prawo odbywania namaszczenia koronacyjnego wycznie do godnoci cesarskiej od 823 roku do Karola ysego w 848 roku aden Karoling nie przyj unkcji210. Przy okazji koronacji Karola ysego w Orleanie wystpiy nowe elementy. Ju wczeniej pojawiay si refleksje nad statusem krla. O rozumieniu wadzy krla rex wypowiedzia si synod paryski z 829 roku: Qiu sit rex quis esse quid debet? Rex a recte agendo vocatur. Si nisi pie et iuste pie et misericorditer agit, meriot rex appellatur, si his convertit non rex sed tyrannus est211. Namaszczenie zyskao now warto, krl namaszczony, konsekrowany zosta przeciwstawiony krlowi bez sakry212. Co najwaniejsze, ustalono porzdek rytuau krlewskiej sakry oraz wprowadzono przysig krlewsk. Wszystko zgodnie z ideami arcybiskupa Reims Hinkmara doktryn wyraon sowami: Episcopali et spirituali unctione ac benedictione regiam dignitatem potius quam terrena potestate concecuti estis213. Proces porzdkowania zwyczajw koronacyjnych postpowa dalej i przy okazji sakry Karola Grubego w 869 roku powstao ordo koronacyjne spisane przez arcybiskupa Hinkmara214. Ta tradycja zostaa przyjta w krlestwie zachodniofrankijskim, a pniej we Francji. Inaczej nieco potoczyy si losy obyczajw koronacyjnych na wschodzie dawnej monarchii Karola Wielkiego. Nie wiemy, jakie zwyczaje panoway przy inauguracji wadzy ostatnich Karolingw i pierwszych krlw niemieckich Konrada i Henryka215. Jak rol w ich drodze do panowania odgrywa obrzd
209 O namaszczeniu w wczesnym redniowieczu: R. KOTTJE: Studien zum Einfluss des Alten Testamentes auf Recht und Liturgie des frhen Mittelalters (6.8. Jhrd.). Bonn 1964, s. 95 n. 210 O namaszczeniu Karola ysego: L. LEVILLAIN: Le sacre de Charles le Chauve Orelans. Bibliotheque de lEcole des Chartes, Vol. 64: 1903, s. 3153. 211 Consilium Parisiense, ad 829. MGH Leges, Vol. 3. Consilia, Vol. 2. Hannoverae 1864, s. 649. Por. W. KOELMEL: Regimen Christianuum: Weg und Ergebnisse des Gewaltenverhaeltnisses und des Gewaltenverstaendnisses (8.14. Jahrhundert). Berlin 1970, s. 182. 212 ABertiniani ad 848. 213 Expositionis Hincmari Rhemensis ad Carolum regem. PL, T. 125, col. 1040D. 214 Hincmari archiepiscopi Rhemensis coronationes regiae. PL, T. 125. col. 0803B-818A. 215 Mona przypuszcza, e zwyczaj namaszczenia zosta utrzymany. Nie jest jednak jasne, czy podtrzymano zwyczaj bogosawiestwa przez kapana arcybiskupa czy biskupa. W niejas-

~ 165 ~

namaszczenia, gdy w 916 roku biskupi na synodzie w Hohenaltheim wypowiedzieli si po stronie Konrada jako krla namaszczonego, z niejasnych za dla nas powodw Henryk saski po swym wyborze nie pozwoli si namaci216. W czasie panowania Henryka podjto kroki w kierunku reaktywacji wadzy cesarskiej. Ich widomym znakiem w dziedzinie symboliki wadzy byo nabycie od Rudolfa burgundzkiego relikwii tzw. wczni Konstantyna. Posiadanie tego przedmiotu miao otwiera drog do panowania we Woszech i osignicia cesarskiego tytuu. Syn i nastpca Henryka Otton I zaraz na pocztku panowania podj dziaania majce na celu historyczn i symboliczn legitymizacj swej wadzy odby koronacj w Akwizgranie, miejscu wiecznego spoczynku Karola Wielkiego217. W czasach ottoskich doszo do ustalenia ceremoniau koronacyjnego. Z 960 roku pochodzi tzw. Ponificale Romano-Germanicarum, oparte w duej mierze na ordo Hinkmara218. Tak uksztatowany ceremonia koronacyjny, czynicy z wadcy osob uwicon namaszczon, tak jak biskup, zacz funkcjonowa w Europie zachodniej i rodkowej. Wraz z nim rozpowszechniona zostaa nowa wizja krla osoby, ktrej wadza posiada sankcj bosk, mogca prowadzi swj lud do Boga. Oczywicie, ta wizja wadcy ewoluowaa. Konflikt pomidzy cesarstwem a papiestwem doprowadzi do redukcji parakapaskich funkcji krla. Zmieniay si take odpowiednie rytuay koronacyjne. Z uwagi na nasilenie kontaktw pastw sowiaskich z zachodni Europ w X wieku i przejmowanie w tym czasie nowej symboliki wadzy, to wanie ottoskie idee wadzy krlewskiej jako pierwsze dotary na tereny rodkowej Europy. Mona powiedzie, e w caej aciskiej Europie uksztatowa si nad wyraz podobny zwyczaj inauguracji panowania z wykorzystaniem podobnych zobowiza monarchy, namaszczeniem, naoeniem korony, przekazaniem insygniw, jednym sowem podobnego rytuau219. Na terenie Sowiaszczyzny w XI wieku odbyy si koronacje: w Polsce Bolesawa Chrobrego w 1000 lub 1025 roku, Mieszka II w 1025, Bolesawa miaego
nym przekazie czytamy, e Arnulf swego syna Zwentibolda benedici in regem fecit. AVedastini, ad 895, s. 529. Podobne wzmianki dotycz Ludwika Dzici (Reginon: Chronicon, s. 609) i Konrada I (zob. Widukund I 16, s. 425 oraz I 26, s. 429). 216 C. ERDMANN: Der ungesalbte Knig. Deutsches Archiv fr Geschichte des Mittelalters, Bd. 2: 1938, s. 311340. 217 P.E. SCHRAMM: Die Krnung in Deutschland bis zu begin des Salischeb Hauses (1028). Zeitschrift der Savigny-Stiftung fr Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung, Bd. 24: 1935, s. 184332; H. BEUMAN: Die sakrale Legitimierung des Herrschers im Denken der ottonischen Zeit. Zeitschrift der Savigny-Stiftung fr Rechtsgeschichte, Germanische Abteilung, Bd. 66: 1948, s. 145. 218 Le Pontifical Romano-Germanique du Dixime Sicle. Eds. C. VOGEL, R. ELZE. Vatican 1963. Wnikliwe badania porwnawcze nad rytami koronacyjnymi przeprowadzi Carl A. BOUMAN: Sacring and crowing. The development of the latin ritual for the anointing of kings and the coronation of an emperor before the eleventh century. GroningenDjakarta 1957. 219 Najpeniejszy, jak dotd przegld europejskich koronacji zawiera zbiorowa praca Coronations. Medieval and Early Modern Monarchic Ritual. Ed. J.M. BAK. Berkeley 1990.

~ 166 ~

w 1075 roku, w Chorwacji Dymitra Zwonimira w 1076 roku i w Czechach Wratysawa w 1085 roku. Nic nie wiemy o koronacjach innych wadcw wystpujcych w tym czasie z tytuem rex. Nie mamy na przykad pewnoci czy sakry dostpili nastpcy Zwonimira Stefan II i Piotr Svaci. W przypadku dwu ze znanych obrzdw koronacyjnych zachoway si do dobre relacje chodzi o sakr Zwonimira i Wratysawa. O innych moemy jedynie domniemywa. Koronacj Wratysawa wyrnia spord innych fakt, e otrzyma on koron z woli cesarskiej, a nie papieskiej. W XII wieku liczba znanych nam koronacji sowiaskich te nie jest dua. Dwie koronacje odnotowujemy w Czechach w 1158 roku za swe zasugi otrzyma koron Wadysaw II, a w 1198 roku, wykorzystujc sytuacj wewntrzn w Rzeszy, koronowa si Przemys Ottokar I. Z terenu Sowiaszczyzny poabskiej pochodz natomiast informacje o koronacji Kanuta Lawarda na krla Obodrytw oraz o koronie Przybysawa Henryka. Posiadamy te kilka wzmianek o tytule rex i przedstawie wadcw w koronie, co moe sugerowa, e doszo do sakry krlewskiej. Nic nie jestemy w stanie powiedzie o wadcach poudniowosowiaskich uywajcych tytuu rex. Brakuje jakichkolwiek wzmianek na temat ewentualnej sankcji kocielnej wadcw Zety Michaa220, Bodina, dumnie zwanego Sclavorum rex 221, Jerzego Bodinowicza222 czy Wodzimierza223. Jakie byy ich prawa do tytuu krlewskiego? trudno nawet zgadywa. Czy na pogranicze kultury aciskiej i bizantyskiej docieray idee nowego znaczenia tytuu krlewskiego wywodzce si z cesarstwa zachodniego? to pytanie musi pozosta bez odpowiedzi. Podobnie nic nie jestemy w stanie powiedzie o dwu nieznanych bliej krlach, regibus Narentan: Berigoju224 i Slavacu225. Z tego krgu pochodzi te do dziwna wzmianka Jana Diakona, autora dziea Chronicon Venetum o Svetoslawie Suronji, synu Drislawa Stefana, ktry okoo 998 roku mia regni admiserat diadema226. Nie mamy, co prawda, adnej wzmianki z terenw chorwackich o ewentualnym wczeniejszym pozyskaniu sakry, poza fantastycznymi pomysami o koronacji Tomisawa. Wystpienie diademu krlewskiego nie musi wiadczy o ewentualnej sakrze. Zwyczaj uwieczania gw wadcw koronami czy diademami zauway u Sowian
220 Pop 40. interesujcy fragment o tym, e po mierci ojca on i jego bracia nie uywali tytuu krla, lecz pki ya ich matka zwali si kneziami. 221 Orderici Vitalis Historia ecclesiastica, pars 3, lib IX, cap. 5. In: PL. Parisiis 1890, T. 188, col. 659. 222 Piecz Jerzego znaleziona w Pervomaju (Bugaria) z napisem GEOR REGIS BODINI FILIUS; Pop, cap. 45. 223 Wadymir, czwarty tego imienia wedug Popa Duklanina (cap. 44). 224 Nerentanie ok. 1050: rex, iudex CDS T. 1, nr 58. 225 Supertarski kartular. Ed. V. NOVAK. Zagreb 1952, cap. 6, s. 215, cap. 74, s. 223. 226 Chronicon Venetum, s. 32.

~ 167 ~

ju arabski pisarz Ibn Rosteh227. Nie wiemy co prawda, ktrych Sowian dotyczya jego relacja, ale ewidentnie potwierdza stosowanie jakiego nakrycia gowy znaku panowania przez sowiaskich wadcw. Co interesujce dokona tej obserwacji wrd Sowian, nie zauway za tego u Rusw. O jakich zatem diademach pisa Jan Diakon? nie sposb rozstrzygn. Wydaje si jednak, e nie chodzi w tym przypadku o koron zakadan wadcy w trakcie rytualnych uroczystoci kocielnych, lecz o jaki rodzaj insygniw wadzy, ktre przyjy si w rnych czciach Europy wczesnoredniowiecznej, w tym take u ludw niechrzecijaskich. W wietle wszystkich powyszych uwag naley potraktowa przekazy o ewentualnych przypadkach uycia tytuu rex z terenw Chorwacji w czasach przed Zwonimirem jako zwizane z szerokim znaczeniem tego terminu wadca. Ewentualne tamtejsze insygnia wadzy nie musz natomiast wiadczy o przyjciu sakry krlewskiej. Ujawnia nam si zatem swoisty cig zdarze, zwizanych z przyjmowaniem wzorcw kulturowych pyncych na tereny Sowiaszczyzny z zachodniej Europy, przede wszystkim z Cesarstwa. Bliszy kontakt z ideami ottoskimi zaowocowa przyjciem sakry krlewskiej przez Bolesawa Chrobrego i jego syna Mieszka II. Rwnolegle te same idee docieray na Wgry, gdzie ustali si rytua sakry tamtejszych wadcw. Pomimo chwilowego upadku wadzy w pastwie polskim w latach trzydziestych XI wieku, idea krlestwa nie zostaa zapomniana, odnowiono j w nowych ju warunkach midzynarodowych w latach siedemdziesitych228. Pojawiy si nowe elementy w sakrze krlewskiej, zwizane z roszczeniami papieskimi i rozpoczynajc si walk o prymat w wiecie chrzecijaskim. W tym nurcie wydarze trzeba spojrze na kolejn koronacj XI-wieczn Wratysawa II. W jej przeprowadzeniu mona dostrzec nawizanie do wydarze gnienieskich 1000 roku, a nawet do uytych tam przedmiotw229. Z nadaniem cesarskim zwizane byy take kolejne koronacje sowiaskich wadcw ju w XII stuleciu. Doszo jednak wwczas do zmian w znaczeniu tytuu krlewskiego. Rex et sacerdos, czyli krl i kapan czasw karoliskich i ottoskich, od koca XI wieku zacz przechodzi do przeszoci. Wpyny na to, z jednej strony, idee
227 rda arabskie do dziejw Sowiaszczyny. T. 2, cz. 2. Wyd. T. LEWICKI. Wrocaw 1977, s. 37. Za konsultacj jzykow bardzo dzikuj Pani Urszuli Rejewskiej-Lewickiej. 228 O ideach politycznych monarchii piastowskiej por. studium Brygidy KRBIS: Sacrum i profanum. Dwie wizje wadzy w polskim redniowieczu. Studia rdoznawcze, T. 22: 1977, s. 1940; take w: EADEM: Na progach historii. T. 2: O wiadectwach do dziejw kultury Polski redniowiecznej. Pozna 2001, s. 129161. 229 Dyskusja na temat kadej z tych koronacji posiada ogromn literatur. Z prac na temat ewentualnej korony Ottona III i Bolesawa Chrobrego uytej podczas koronacji Wratysawa II ostatnio zob. M. WIHODA: Polsk koruna eskch krl. esk asopis Historick, T. 102: 2004, s. 721744 oraz polemika Josefa EMLIKI: Polsk koruna Vratislava II. aneb im ho(ne)mohl obdait Jindich IV. Glosy ke stedovk korunovani symbolice. esk asopis Historick, T. 106: 2006, s. 146. Obydwie te prace recenzuje W. MISCHKE: Polska korona krlw czeskich. www.mediewistyka.net/wihoda.pdf.

~ 168 ~

gregoriaskiej emancypacji kocioa, z drugiej za ograniczanie si samych wadcw i ich poddanych w traktowaniu krla jako osoby niemale magicznej230. Zmiana w traktowaniu unkcji krlewskiej widoczna bya nawet w zmianie olejw sucych do namaszczenia. Oleje uywane w namaszczeniu krlewskim nie byy ju takie same, jak biskupie (to znaczy wywicane w tym samym czasie), ale takie jak dla katechumenw. Zmian t w kocu uregulowa prawnie dekret papiea Innocentego III z 1204 roku De unctione regum, rozszerzony pniej przez Grzegorza IX De sacra unctione231. Sakry krlewskie wadcw sowiaskich ciesz si od lat zainteresowaniem historykw. Spektakularno tych wydarze sprawia, e interesoway one zarwno pisarzy wiekw rednich, jak i badaczy wspczesnych. W zasadzie wikszo problemw zostaa ju rozstrzygnita, oczywicie w miar moliwoci, jakie daje materia rdowy. O niektrych sakrach wiemy bowiem niewiele przykadowo, prawie wcale nie syszymy o koronacji Bolesawa miaego czy Mieszka II, a problem ich konsekracji przymiewaj inne spektakularne wydarzenia z ich ycia, bardziej przycigajce uwag historykw. Najwicej problemw sprawia jednak badaczom sakra Bolesawa Chrobrego. Podzielone s opinie co do jej datacji. Poniewa napisano na ten temat ju tyle, e samo omwienie stanowisk i pomysw badawczych mogoby sta si przedmiotem osobnej rozprawy, a z perspektywy nas interesujcej, czyli percepcji tytuw krlewskich, problem daty ma znaczenie raczej drugorzdne, zrelacjonujmy tylko najwaniejsze zagadnienia. Gwnym problemem do rozstrzygnicia zwizanym z sakr Chrobrego jest umieszczenie jej w czasie. Mamy do dyspozycji dwie moliwoci: albo zawierzymy przekazowi Galla Anonima i przyjmiemy, e Bolesaw zosta ukoronowany przez Ottona III w 1000 roku w Gnienie, albo przyjmiemy za wiarygodne przekazy rocznikw niemieckich i Wipona, umiesz 230 A. GIEYSZTOR: Spektakl i liturgia polska koronacja krlewska. W: Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce pnego redniowiecza. Red. B. GEREMEK. Wrocaw 1978, s. 17. 231 Corpus Iuris Canonici, pars 2, Decretalium Collectiones, Decretales Gregorii p. IX. Eds. E.L. RICHTER, E. FRIEDBERG. Leipzig 1881, s. 131: Sed ubi Iesus Nazarenus, quem unxit Deus Spiritu sancto, sicut in Actibus Apostolorum legitur, unctus est oleo pietatis prae consortibus suis, qui secundum Apostolum est caput ecclesiae, quae est corpus ipsius, principis unctio a capite [scilicet] ad brachium est translata, ut princeps extunc non ungatur in capite, sed in brachio, sive in humero, vel in armo, in quibus principatus congrue designatur, iuxta illud, quod legitur: Factus est principatus super humerum eius, etc. Ad quod etiam significandum Samuel fecit poni armum ante Saul, cui dederat locum in capite ante eos, qui fuerunt invitati. In capite vero pontificis sacramentalis est delibutio conservata, quia personam capitis in pontificali officio repraesentat. Refert autem inter pontificis et principis unctionem, quia caput pontificis chrismate consecratur, brachium vero principis oleo delinitur, ut ostendatur, quanta sit differentia inter auctoritatem pontificis et principis potestatem. Aspekty symboliczne i prawne zwizane z tym aktem omawia E.H. KANTOROWICZ: Dwa ciaa krla. Studium ze redniowiecznej teologii politycznej. Warszawa 2007, s. 255 n.

~ 169 ~

czajcych to wydarzenie w 1025 roku232. Argumentacja badaczy nie ogranicza si tylko do rde pisanych. Analizowana jest take ikonografia233 oraz legendy monet234. Wtpliwoci przeciwnikw daty roku 1000 budz midzy innymi informacje o staraniach Chrobrego o koron podejmowanych ju po tej dacie. Wydaje si, e caa dyskusja wynika z niezrozumienia obrzdu koronacyjnego przez niektrych badaczy. Koronacja polegaa nie tylko na naoeniu korony, ale by to powany i skomplikowany rytua religijny, zwizany z benedykcj i unkcj. Jeeli porwnamy koronacj Chrobrego do relacji o koronacji Wratysawa, zobaczymy tam obrzd rozbity na dwie czci naoenie korony przez cesarza i akt religijny dokonany przy udziale arcybiskupa Trewiru Egilberta. Domniemywa naley, e Chrobry otrzyma koron bd zgod na koronacj w Gnienie, ale z jakich jednak powodw nie doszo wwczas do drugiej czci koronacji, czyli rytuau namaszczenia. Mona zatem zaryzykowa twierdzenie, e
232 Mona tu odwoa si jedynie z uwagi na liczb tekstw do nowszych pozycji, np.: J. MULARCZYK: Tradycja koronacji krlewskich Bolesawa I Chrobrego i Mieszka II. Warszawa 1998; T. WASILEWSKI: Zjazd gnienieski w roku 1000 i jego znacznie polityczne i kocielne. W: Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnienieskiego. Wyd. A. BUKO, Z. WIECHOWSKI. Warszawa 2000, s. 2334. Problem koronacji Chrobrego jest cile zwizany ze zjazdem gnienieskim, natomiast ilo literatury, ktra powstaa w okolicach milenium zjazdu, jest imponujca. Por. J. STRZELCZYK: Naukowe pokosie milenium zjazdu gnienieskiego. Roczniki Historyczne, T. 68: 2002, s. 157174. 233 J. FRIED: Otto III und Boleslaw Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der Akt von Gnesen und das frhe polnische und ungarische Knigtum; eine Bildanalyse und ihre historischen Folgen. Stuttgart 1998; polskie wydanie: Otton III i Bolesaw Chrobry. Miniatura dedykacyjna z ewangeliarza z Akwizgranu, zjazd gnienieski a krlestwa polskie i wgierskie. Analiza ikonograficzna i wnioski historyczne. Warszawa 2000; R. MICHAOWSKI, rec.: J. Fried, Otto III. und Bolesaw Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der Akt von Gnesen und das frhe polnische und ungarische Knigtum, 2., durchgesehene und erweiterte Auflage, Stuttgart 2001. Francia. Forschungen zur westeuropischen Geschichte, Bd. 30 2003: H. 1, s. 322323; P. SKUBISZEWSKI: W subie cesarza, w subie krla. Temat wadzy w sztuce ottoskiej. W: Funkcja dziea sztuki. Materiay Sesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki Szczecin, listopad 1970. Warszawa 1972, s. 1772; J. STRZELCZYK: Otton III i zjazd gnienieski. W: Milenium synodu zjazdu gnienieskiego. Red. J. KOCZOWSKI, CZ. PEST, W. POLAK. Lublin 2001, s. 7187; R. MICHAOWSKI: Relacja Galla Anonima o zjedzie gnienieskim problem wiarygodnoci. W: Tekst rda. Krytyka interpretacja. Red. B. TRELISKA. Warszawa 2005, s. 5764. 234 S. SUCHODOLSKI: REX BOLIZLAUS tzw. krlewski monety Bolesawa Chrobrego. W: Heraldyka i okolice. Warszawa 2002, s. 285295 widzi zbieno tych denarw z monetami z imieniem Mieszka. W zwizku z tym sugeruje raczej pn ich datacj od 1013 roku. To samo wynika z analizy datacji skarbw. Emisja tych monet nie miaa zwizku ani z koronacj w roku 1025, ani t z 1000 roku. Z lat 10001025 pochodz take monety z legend PRINCES POLONIE oraz BOLESLAV DUX. Pozostaje zatem wyjanienie celu emisji: aspiracje krlewskie Chrobrego naduycie tytuu wobec nieustalonych jeszcze do koca zasad tytulatury. Tak dawniej R. KIERSNOWSKI: Teksty pisane na polskich monetach wczesnoredniowiecznych. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 3: 1959, s. 15 n.

~ 170 ~

obie daty mog by prawdziwe, a tylko obrzd koronacyjny nieco rozcign si w czasie235. Przyjmowanie sakry krlewskiej przez sowiaskich wadcw stanowi widomy dowd przenikania nowych idei dotyczcych wadzy pyncych z zachodu Europy. Podobnie jak ju wczeniej w Bugarii, tak pniej rwnie na innych terenach Sowiaszczyzny pojawiy si wzorce kulturowe przejte od lepiej rozwinitych cywilizacji. Szerzenie si idei sakry miao jednak cisy zwizek chyba nie tyle z ideologi wadzy, ile z przyjmowaniem si idei chrzecijaskich236. Jak niegdy wadcy germascy kilka stulecia wczeniej, tak pniej sowiascy ksita i kniaziowie uznali za waciwe wspiera autorytet swej wadzy sankcj religijn. Ze wzgldu na gotowe ju wzorce i z uwagi na silnego partnera w postaci Cesarstwa sakra krlewska docieraa tylko do nielicznych. Nastpio te istotne przewartociowanie tytuu rex, teraz ju w sowiaskim wydaniu krl kral kralj. Termin ten zacz oznacza przede wszystkim wadc koronowanego czy namaszczonego. Zmienio si zatem znaczenie sowiaskiego tytuu kne. Obserwujc postpujce szerzenie si wzorca kulturowego krlewskiej sakry oraz analizujc wystpowanie w rdach tytuu krlewskiego, mona zmodyfikowa etymologi terminu krl kral kralj. Wic pochodzenie tego sowa z imieniem Karola Wielkiego, naley rozway, czy nie mamy tu do czynienie nie tyle z zaczerpniciem przez Sowian tytuu wadcy od samego Karola,
235 Ciekawy pomys dotyczcy tytulatury Chrobrego zastosowanej przy okazji zjazdu gnienieskiego przedstawi Tomasz JASISKI: Tytulatura Bolesawa Chrobrego na zjedzie gnienieskim. W: Memoriae amici et magistri. Studia historyczne powicone pamici Prof. Wacawa Korty. Wrocaw 2001, s. 2331. Jego zdaniem, w lad za przyjciem przez Ottona III w czasie pielgrzymki do Gniezna tytuu Servus Iesu Christi, wystpujcy w listach w. Pawa nadany Chrobremu tytu amicus et socius populi Romani jest te antycznym tytuem nadanym w ramach realizowanego programu Renovatio Imperii Romanorum. Take okrelenie frater et cooperator zostao zaczerpnite z listu w. Pawa do Filipian (Fil 2,25), a uyte tam w stosunku do Epafrodyta. Chodzi w tym przypadku o brata w apostolstwie. Jasiski nie bierze jednak pod uwag, e w tytulaturze Ottona servus Iesu Christi stanowi tylko cz tytuu. Cay tytu jest zdecydowanie bardziej rozbudowany i wcale nie jest tak skromny, jak wynikaoby z pocztkowego okrelanie servus. Wystarczy odwoa si do tytulatury Ottona III w dokumentach. Zob. MGH Diplomata, T. 2, pars 2, Ottonis III. Dipomata. 236 Warto tu odwoa si do opinii Romana Michaowskiego, ktry analizujc program fundacji wczesnopiastowskich, dochodzi do przekonania, e: [...] koronacje miay speni inne jeszcze zadanie, a mianowicie ostatecznie okreli pozycj Piastw wobec sacrum: uczyni ich w peni monarchami z boej aski i jednoczenie wyjedna pomoc u Pana w trudnej sztuce rzdzenia. R. MICHAOWSKI: Princeps fundator. Studium z dziejw kultury politycznej w Polsce XXIII wieku. Warszawa 1989, s. 110. Osobnym problemem, rozwijanym przez historykw rnych krajw, jest zjawisko sakralizacji wadzy krlewskiej przez chrzecijastwo. Por. A. BOUREAU: How Christian was the Sacralization of Monarchy in Western Europe, (Twelfth-Fifteen Centuries)? In: Mystifying the Monarch. Studies on Discource, Power, and History. Eds. J. DEPLOIGE, G. DENECKERE. Amsterdam 2006, s. 2534.

~ 171 ~

ile z rozpowszechnieniem przez ideologi ottosk wizji idealnego wadcy chrzecijaskiego, przede wszystkim wadcy uwietnionego kocieln sakr. Niestety, zbyt mao mamy rde bezporednio wiadczcych o rozpowszechnianiu przez dynasti sask wzorcw karoliskich, porednich przekazw jednak nie brakuje237. Otton I koronujc si na krla niemieckiego w 936 roku, celowo nawiza do tradycji karoliskiej, wybierajc jako miejsce koronacji Akwizgran miejsce spoczynku Karola Wielkiego. Byo to posunicie obliczone na efekt zwizany z symbolik wadzy nawizanie do wielkiego cesarza, ale te o znaczeniu politycznym. Otton by reprezentantem dynastii pochodzcej z Saksonii i musia liczy si z niechci frankijskiej czci swego pastwa238. Zreszt caym rzdom dynastii Ludolfingw towarzyszy cie Karola Wielkiego239. Karol okrelany by jako christianissimus imperator240. Najdalej w fascynacji postaci mitycznego ju omale wadcy posun si Otton III, rozkopujc grb Karola i zabierajc stamtd rne przedmioty, ktre traktowa jak relikwie241. Prbowa wprowadza now ideologi wadzy cesarskiej, wykorzystujc rwnie wzorce bizantyskie, znane mu zapewne z opowiada matki cesarzowej Teofano. czc dwie tradycje i dwa nurty kulturowe aciski i grecki, Otto stworzy now ide wadcy apostoa. Posta Karola Wielkiego obrocy i krzewiciela chrzecijastwa bya w tej idei szczeglnie wana. Idea wadcy
237 H. BEUMANN: Die Hagiographie bewltigt Unterwerfung und Christianisierung der Sachsen durch Karl den Groen. In: Cristianizzazione ed organizzazione ecclesiastica delle campagne nellalto medioevo, Settimane di studio del Centro italiano di studi sull'alto medioevo 28. Spoleto 1982, s. 129163; take w: H. BEUMANN: Ausgewhlte Aufstze aus den Jahren 19661986. Sigmaringen 1987, s. 289323. 238 Stosunek dynastii saskiej do Akwizgranu przedstawi wnikliwie P.E. SCHRAMM: Kaiser, Rom und Renovatio. Studien zur Geschichte des rmischen Erneuerungsgedankens vom ende des Karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit. Bad Homburg 1962. O Akwizgranie w polityczno-religijnych planach Ottona III pisze K. GRICH: Kaiser Otto III und Aachen. In: Europas Mitte um 1000. Handbuch zur Ausstellung. Hrsg. A. WIECZOREK, H.-M. HINZ. Stuttgart 2000, Bd. 2, s. 786791. Nawizania do tradycji karoliskiej wskazuje take D.A. WARNER: Ritual and Memory in the Ottonian Reich: The Ceremony of Adventus. Spaeculum, Vol. 76: April 2001, No. 2, s. 255283. Ostatnio polskim o ottoskiej koncepcji wadzy na przykadzie fundacji magdeburskiej nowego centrum misyjnego cesarstwa zob. M.T. SZCZEPASKI: Fundacja misyjna. Uwagi o ksztatowaniu si ottoskiej koncepcji wadzy. W: Monarchia w redniowieczu wadza nad ludmi, wadza nad terytorium. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi. Red. A. PIENIDZ-SKRZYPCZAK, M.R. PAUK. WarszawaKrakw 2002, s. 229250. 239 Takie zdanie P.E. Schramma. 240 Dokument Ottona II z 977 roku. MGH Diploma. Die Urkunden Otto des II. und Otto des III. Hrsg. T. SICKEL. Die Urkunden Otto des II. und Otto des III. Hannoverae 1893, Nr. 166, s. 187. 241 H. BEUMANN: Grab und Thron Karls des Groen zu Aachen. In: Karl der Groe. Lebenswerk und Nachleben. T. 4: Das Nachleben. Hrsg. W. BRAUNFELS. Dsseldorf 1967, s. 938; take w: H. BEUMANN: Wissenschaft vom Mittelalter. KlnWien 1972, s. 347376. O wzorowaniu si na postaci Karola Wielkiego przez Ottona III w programie Renovatio imperii Romanorum, o naladownictwie portetw etc. por. G. ALTHOFF: Otto III. University Park, Pensylvania 2003, s. 83 n.

~ 172 ~

konsekrowanego regis et sacertis najwikszy rozwj przeywaa za panowania Ottona III242. Jednoczenie to wanie wwczas doszo do rozpowszechnienia si idei koronacji i namaszczenia na terenie Europy rodkowo-wschodniej. To Otton III wynis do godnoci krlewskiej Bolesawa Chrobrego oraz udzieli zgody na koronacj Stefana wgierskiego. Bardzo istotnym elementem nowego wizerunku wadcy krla bya jednak nie sama koronacja, naoenie na gow obrczy czy diademu, lecz namaszczenie sakra. Z uwagi na czste redukowanie w narracji rde samego aktu do naoenia korony najbardziej widocznego znaku nowej godnoci, historycy koncentruj sw uwag przede wszystkim na tym elemencie sakry. Z punktu widzenia religijnego, dominujcego w XXI wieku, szczeglnie w okolicach pierwszego milenium oraz z uwagi na nastroje z nim zwizane, namaszczenie i benedykcja byy zdecydowanie waniejsze. To rozumienie wadzy krlewskiej, zwizane nie z naoeniem korony, lecz caym obrzdem religijnym, widoczne jest w wielu tekstach z epoki. Thietmar piszc o sakrze krlewskiej Stefana Wielkiego podkrela, e oprcz samej koronacji, otrzyma on bogosawiestwo. Benedykcja za zawsze sza w parze z namaszczeniem olejami243. Thietmar zaznacza take, e Stefan zosta podniesiony w swej godnoci w wyniku wsplnych decyzji papiea i cesarza. To spostrzeenie jest w zasadzie, patrzc na wspprac Sylwestra i Ottona III, oczywiste. Jednak w polskiej mediewistyce zwyko si zawsze przeciwstawia tiar cesarskiej koronie. Oczywicie, przyczyn byo to, e owa korona spoczywaa na gowie Niemca zwykle kreowanego przez historykw na wroga. Std nacisk kadziono na wtek papieski. Konflikt cesarstwa z papiestwem problemem za sta si dopiero w nadchodzcej przyszoci. Wadcy Europy rodkowej koca X i XI wieku zarwno sowiascy, jak i wgierscy czerpali z ideologii wadzy wypracowanej przez dynasti sask244. Innej po prostu w tym czasie w tej czci kontynentu nie byo. Przyjmujc sakr kocieln, przyjmujc tytu rex, mogli go odnosi do najwaniejszej postaci tej ideologii wzoru wadcy namaszczonego, czyli Karola Wielkiego.
242 R. MICHAOWSKI: Otto III w obliczu ideowego wyzwania: monarcha jako wizerunek Chrystusa. W: Czowiek w spoeczestwie redniowiecznym. Warszawa 1997, s. 5772; take IDEM: Zjazd gnienieski. Religijne przesanki powstania arcybiskupstwa gnienieskiego. Warszawa 2005, s. 137 n. 243 Imperatoris autem predicti gratia et hortatu gener Heinrici, ducis Bawariorum, [Waic] in regno suimet episcopales cathedras faciens coronam et benediccionem accepit. Thietmar IV, 59 (38). 244 Na zwizki polskiego ceremoniau koronacyjnego z niemieckim zwracano ju wielokrotnie uwag. S. KUTRZEBA: rda polskiego ceremoniau koronacyjnego. PH, T. 12: 1911 s. 71 83, 149164, 285307. Jak wykaza Witold Sawicki, rytua uyty na przykad przy koronacji Wadysawa Warneczyka jest w wielu partiach jednobrzmicy z rytuaem sakry krlw niemieckich z X wieku. Zob.W. SAWICKI: Rytua sakry koronacji krlewskiej jako rdo prawa i ustroju pastw redniowiecznej Europy. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, T. 24: 1972, s. 279293.

~ 173 ~

W ten sposb mogo powsta okrelenie wadcy Karola: krla czy krala. Przyjmujc sakr z rk Kocioa, stawali si monarchami takimi jak Karol, czyli krlami. Takie tumaczenie etymologii tytuu krlewskiego nie posiada jednak adnego bezporedniego oparcia w rdach (tak zreszt jak reszta wywodw etymologicznych tego sowa). Porednio jedynie, na przykadzie polskim i wgierskim, zauway mona wyjtkowo duo nawiza do tradycji karoliskiej. Nie byy to, oczywicie, nawizania bezporednie, ale odwoujce si do szeroko rozpowszechnianej przez cesarstwo legendy Karola Wielkiego. Jego legenda ywa bya nie tylko w czasach dynastii saskiej, ale take po jej wyganiciu. Do jej admiratorw nalea take midzy innymi Henryk II, nastpca Ottona III245. W pastwie piastowskim nawizania do tradycji karoliskiej zaczy pojawia si w czasach panowania Bolesawa Chrobrego. Nie wiemy, czy ma to zwizek z brakiem rde do czasw wczeniejszych, czy te faktycznie legenda Karola szerzona bya dopiero przez Ottona III. Czy Chrobry, przebywajc wczeniej w Cesarstwie, zetkn si z legend wielkiego cesarza? tego nie mona powiedzie. Nie jest pewne te, czy faktycznie w 973 roku oddano kilkuletniego Bolesawa na dwr cesarski jako zakadnika, z uwagi na mier cesarza246. Wiele wskazuje natomiast na to, e Bolesaw wzi udzia w otwarciu grobu Karola w 1000 roku. Nie mamy pewnych przekazw dotyczcych tego zdarzenia, wydaje si ono jednak bardzo prawdopodobne. Bolesaw Chrobry odprowadzajc Ottona III po zjedzie gnienieskim pojecha z nim do Akwizgranu i uczestniczy w otwieraniu grobu Karola Wielkiego247. Wedug przekazu Thietmara, Bolesaw odprowadzi cesarza a do Magdeburga, co sugerowaoby, e potem wrci do domu. Roczniki kwedlinburskie sugeruj obecno Bolesawa w Akwizgranie, cho ich autor niezbyt orientowa si tu, kim by Bolesaw248. W kronice Ademara de Chabannes znajdujemy znw informacj o podarowaniu przez Ottona zotego tronu, na ktrym po mierci spoczywao ciao Karola, w zamian za rami w. Wojciecha. Wzmianka ta nie jest w peni wiarygodna, lecz moe faktycznie stanowi przesank obecnoci Chrobrego przy otwarciu grobu wielkiego cesarza249. Przywoa tu warto sowa Stanisawa Ktrzyskiego, ktry tak widzia efekty akwizgraskich wydarze: Jeeli Bolesaw Chrobry by obecny
245 Pene omwienie ideologii wadzy Ottona III i zestawienie ogromnej literatury K. GRICH: Otto III. Romanus Saxonicus et Italicus. Sigmaringen 1993. 246 J. WIDAJEWICZ: Czy Bolesaw Chrobry by w modoci zakadnikiem u Niemcw. Roczniki Historyczne, T. 16: 1947, s. 244250. 247 K. GRICH: Otto III. ffnet das Karlsgrab in Aachen. berlegungen zu Heiligenverehrung, Heiligssprechung und Traditionsbildung. In: Herrschaftsreprsentantion im ottonichen Sachsen. Hrsg. G. ALTHOFF, E. SCHUBERT. (Vortge und Forschungen, Bd. 46). Sigmaringen 1998, s. 381430. 248 AQuedlinburgenses, s. 82. 249 Ademari Historiarum III 31, s. 130; take ADEMAR DE CHABANNES: Chronique. Ed. J. CHAVANON. Paris 1897, III, 31, s. 154. Za zupenie wiarygodn uznaje j G. ALTHOFF: Otto III. University Park, Pensylvania 2003, s. 104 n.

~ 174 ~

w Akwizgranie, jeeli by wiadkiem wyamania wejcia do krypty grobowej, jeeli wreszcie zszed tam z cesarzem i oglda siedzcego na tronie Karola Wielkiego, jeeli wreszcie dosta si ten tron w jego posiadanie darem i ask cesarsk, to Bolesaw Chrobry mg czu si sukcesorem idei chrzecijaskiego imperium Karolowego na wschodzie Europy250. S. Ktrzyski zastosowa tu tryb warunkowy jeeli Chrobry by w Akwizgranie. Wydaje si, e o jego bytnoci moe wiadczy te przyjcie akwizgraskiego wzoru w realizacji krakowskiego orodka wadzy. Karolisko-ottoskie sakralne centrum imperium w Akwizgranie znalazo swoje naladownictwo w programie zabudowy kocielnej i patrociniw krakowskich. Wedug Romana Michaowskiego na wzorach akwizgraskich opierano si przy planowaniu ukadu zabudowy stolicy w Krakowie251. Wsparcie dla tezy R. Michaowskiego znajdujemy na Wgrzech. Ideowy zamys krlewskiego orodka w Szkesfehrvrze take przypomina ten znany z Akwizgranu. Zarwno akwizgraski, jak i wgierski koci nosz to samo wezwanie Najwitszej Marii Panny. Obydwa byy rodzajem wyjtkowej kaplicy krlewskiej, siedzib strzegcych jej kanonikw regularnych252. W zakrystiach obydwu kaplic przechowywano klejnoty koronacyjne i relikwie krla. Tam take miay odbywa si rytuay koronacyjne253. Wgierskie roki monarsze odbywane 15 sierpnia w Szkesfehrvrze miay by wzorowane na zgromadzeniach zwoywanych we wrzeniu przez Karola do Akwizgranu wielkich zgromadzeniach ludowych254. W Polsce znajdujemy te inn przesank mogc wiadczy o przyjciu kultu czy legendy karoliskiej w dynastii piastowskiej. Wedug Galla Anonima, Kazimierz Odnowiciel, wnuk Bolesawa Chrobrego mia na imi Karol255. Podwjne imiona wystpoway w tym czasie nie tylko w dynastii piastowskiej256. Nadanie jednak urodzonemu w 1016 roku dziecku imienia wielkiego cesarza moe wiadczy tylko o nawizaniu do jego legendy257. Co ciekawe, imi Karol
250 S. KTRZYSKI: O imionach piastowskich do koca XI wieku. W: IDEM: Polska XXI wieku. Warszawa 1961, s. 658. 251 R. MICHAOWSKI: Princeps fundator 252 Taki sam program ideowy realizuje fundacja kolegiaty w Compiegne przez Karola ysego w 877 roku. 253 O podobiestwie obu programw G. GYRFFY: wity Stefan I. Krl Wgier i jego dzieo. Warszawa 2003, s. 382 n.; tame zestawienie literatury wgierskiej na ten temat zob. s. 693. Take J. DER: Aachen und die Herrschersitze der Arpaden. Mitteilungen des Institutes fr sterreichische Geschichtsforschung, Bd. 79: 1971, s. 156. 254 G. GYRFFY: wity Stefan I, s. 327. 255 Gall I, 17. 256 J. HERTEL: Imiennictwo dynastii piastowskiej we wczeniejszym redniowieczu. Warszawa 1980. 257 S. KTRZYSKI: O imionach..., s. 652 n.; H. LUDAT: Piasten und Ottonen. In: LEurope aux IXe XIe sicle. Warszawa 1968, s. 351 n.; K. JASISKI: Rodowd pierwszych Piastw. WarszawaWrocaw [b.r.w.], s. 128 n.

~ 175 ~

przekaza nam tylko Gall. adne inne rdo go nie odnotowao. Nie mona, oczywicie, domniemywa, e jest to nieprawdziwa informacja.258 Gall pisa jakie pidziesit lat po mierci Kazimierza, na dworze jego wnuka. Nie przekazywaby zatem informacji kamliwych. Wrcz przeciwnie musia korzysta z jakiej tradycji dworskiej czy rodowej, ktra zachowaa pami o drugim imieniu Kazimierza. Nie byo ono jednak, jak wynika z innych tekstw, uywane. Nie wiemy, oczywicie, dlaczego. Mona si jednak pokusi o zupenie lune spostrzeenie, e uywanie imienia, ktre zapewne ju wtedy w jzyku sowiaskim stawao si synonimem wadcy, byo po prostu niewygodne. Do postaci Karola Wielkiego odwoywa si take Brunon z Kwerfurtu, admirator i wsppracownik Chrobrego. Wykorzysta dwa razy t sam fraz: po witym cesarzu, wielkim Konstantynie, po Karolu idealnym wzorze pobonoci niewielu podjo si tego chlubnego przed Bogiem i ludmi zadania, eby pogan nawrci do Chrystusa259. Sowa te pady w ywocie w. Wojciecha oraz w licie do Henryka II. Karol otrzyma zatem miano najlepszego, idealnego wzoru pobonoci. Dla Brunona z Kwerfurtu nie byy to zapewne puste sowa. Miay one take odpowiednie znaczenie dla Bolesawa Chrobrego realizujcego zapewne w jakim stopniu idee wadcy chrzecijaskiego. Jak wynika z poczynionego tu przegldu przesanek, legenda karoliska bya nad wyraz ywa na terenie Europy rodkowej w pocztkach XI stulecia, wwczas gdy po raz pierwszy pojawi si na tym terenie zwyczaj sakry krlewskiej. Wydaje si zatem, e wadcy koronowani mogli nawizywa do wzoru wadcy chrzecijaskiego namaszczonego jak starotestamentowi Saul czy Dawid. Przyjmowali benedykcj i namaszczenie na wzr Karola, aby mc stawa si nowymi Karolami. W jzykach sowiaskich, ale take w jzyku wgierskim imi Karola jako ideau monarchy mogo zosta nazw panujcego.

258 Por. w tej sprawie A. PLESZCZYSKI: Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (9631034). Narodziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja wadcw Polski i ich kraju. Lublin 2008, s. 311, przyp. 412. Inaczej zwrot Kazimirus id est Karolus restaurator Polonie tumaczy Przemysaw Wiszewski, uznajc ten zwrot bd za inwencj dziejopisarza bd za utosamienie odnowiciela Polski Kazimierza z odnowicielem cesarstwa na Zachodzie Karolem. P. WISZEWSKI: Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastw (do okoo 1138 roku). Wrocaw 2008, s. 380 n. 259 Brunoni Vita Sancti Adalberti s. 10: Post sanctum et imperatorem magnum Constantinum post optimum Karolum exemplar religionis ut conuerterent paganos ad Christum nomen et rem glori coram Domini et hominibus pauci acceperunt. W licie do Henryka podobnie: Post sanctum imperatorem magnum Constantinum post exemplar religionis optimum Karolum est nunc qui persequatur christianum nemo prope qui converat paganum. Polskie tumaczenie: K. ABGAROWICZ: Pimiennictwo czasw Bolesawa Chrobrego. Warszawa 1966, s. 101 i 259.

~ 176 ~

Rozdzia czwarty

Rzadkie, ale nie mniej wane, czyli dylematy jak nazwa sowiaskiego wadc

Wrd tytuw i nazw sowiaskich wadcw, obok tych gwnych, czyli kniazia ksicia, krla i cara odnotowujemy take wiele innych, rzadziej stosowanych. Nie znaczy to, oczywicie, e byy one mniej istotne, czy moe zupenie niewane. Ich stosowanie pokazuje nam, jak bardzo nieuregulowana bya sprawa nomenklatury monarszej we wczesnym redniowieczu. Wystpowanie tych nazw jest take wiadectwem poszukiwa waciwego tytuu czy nazwy. Tam, gdzie nie wystarczay dotychczasowe, tradycyjne okrelenia, sigano po nowe, ktrym nie zawsze dane byo zadomowi si w tradycji i jzyku. W tym rozdziale przedstawione zostan rne tytuy i nazwy, te wywodzce si z krgu kultury koczownikw, te zaczerpnite z tradycji antycznej i wreszcie te rodzime, sowiaskie, ktrych monarszego, wadczego znaczenia tylko si domylamy. Jakkolwiek nie maj ze sob wiele wsplnego i mog sprawia wraenie swego rodzaju silva nominum, to czy je fakt wystpienia jako apelatywu wadcy sowiaskiego. Skala tego wystpienia jest, rzecz jasna, mocno zrnicowana. Mamy jednak we wszystkich tych tytuach dowd na brak utrwalonych nazw wadcw i wiadectwo rnorodnych poszukiwa, jak naley go okreli.

12 Kniaziowie...

~ 177 ~

W krgu kultury koczownikw

Przez wiksz cz swej historii Sowianie pozostawali w bliskich zwizkach z ludami koczowniczymi. Z uwagi na zasiedlanie ziem dzisiejszej Ukrainy oraz basenu rodkowego Dunaju terenw tradycyjnie penetrowanych przez euro-azjatyckich koczownikw, Sowianie musieli styka si z nimi. Zalenoci te byy przerne od ssiedztwa i wspdziaania po niewol. Z tych koczowniczych ludw trzeba wymieni jako pierwszych Hunw, po nich Awarw, Bugarw (naukowo i poprawnie winno by: Protobugarw), Pieczyngw, Poowcw, Wgrw i Chazarw. Wikszo z tych ludw ulega wynarodowieniu czy zagadzie jeszcze we wczesnym redniowieczu. Wywary one jednak ogromny wpyw na ludy sowiaskie, czego wiadectwem dzi mog by pozostaoci jzykowe. W zakresie nomenklatury monarszej wskaza mona trzy tytuy, w przypadku ktrych moemy wskaza na pewno lub domylnie na koczowniczy rdosw. Mowa to o trzech rzeczownikach: kagan, upan i ban, ktre pojawiy si w tytulaturze sowiaskiej.

upan Do najbardziej rozpowszechnionych terminw sucych do nazywania osb sprawujcych jak wadz czy urzd naley sowo upan. Nie jest to apelatyw wadcy, ale raczej jego urzdnika czy te osoby o mniejszym znaczeniu. W literaturze do powszechnie przyjmuje si, e by to tytu naczelnikw plemiennych i wybitnych monych1. W hierarchii wanoci osoby obdarzone tytuem upana stay zawsze niej ni kniaziowie. W ewolucji sowiaskiej tytulatury doszo jednak do tego, e wzmocniony termin wielki upan sta si w Serbii tytuem wadcy. Etymologia tego sowa jest niejasna wymienia si pochodzenie indoeuropejskie, prasowiaskie i awarsko-tureckie2. Wydaje si, e jzykoznawstwo
1 Wyczerpujco omwi zarwno rda, jak i pogldy historiograficzne T. WASILEWSKI: upan. W: SSS, T. 7, s. 269 n. Por. take IDEM: Les upy et les upanie des Slaves mridionaux et leur pace dans lorganisation des tats mdievuax. W: I Midzynarodowy Kongres Archeologii Sowiaskiej, Warszawa 1418 IX 1965. WrocawWarszawaKrakw 1970, s. 217234. Take Z. GOB: Sowiaskie upa, upan, gpan na tle indoeuropejskim. W: Collectanea linguistica in honorem Adami Heinz. Wrocaw 1986, s. 5764. 2 Termin upan wedug Karola Kadleca to sowiaska nazwa naczelnika okrgu administracyjnego, upy czy upanii. K. KADLEC: Ottv naun Slovnik. T. 27, s. 899 n. oraz IDEM: O politycznym ustroju Sowian, zwaszcza zachodnich przed X wiekiem. W: Pocztki kultury sowiaskiej, Encyklopedia Polska. T. 4, cz. 2, dzia 5. Krakw 1912, s. 66 n. Za pochodzeniem

~ 178 ~

doszo tu do kresu poszukiwa, tote przedstawiciele tej dyscypliny z niechci przyznaj: ignoramus et ignorabimus3. O etymologii sowa upan oraz pokrewnego (?) pan wypowiada si Tomasz Czarnecki nastpujco: Mimo e napisano na ten temat wiele artykuw jzykoznawczych i historycznych, ani jzykoznawcom, ani historykom nie udao si znale przekonywajcego wyjanienia pochodzenia tych zagadkowych sowiaskich terminw4. Nie mona okreli, czy wyraz pan powsta od upana, czy te odwrotnie. Nie ustalono rwnie, czy s to wyrazy pochodzenia sowiaskiego czy te zapoyczenia. Wreszcie nie jest jasne, czy te wyrazy maj wsplne pochodzenie, czy moe powstay niezalenie. Problem etymologii pozostaje zatem zagadk, interesujce dla nas bd natomiast konteksty uycia i ewolucja znaczenia5. Prawdopodobnie najstarsze wiadectwo funkcjonowania terminu upan pochodzi z greckiego napisu na pucharze z tzw. skarbu Atylli z Nagy-Szent-Miklos (obecnie Snnicolau Mare w Rumunii). Skarb ten moe jest zwizany z Awarami lub Protobugarami rozstrzygnicie okazuje si trudne. Znajdujemy tam napisy: oraz . Nie da si jednak nic powiedzie o osobach tak tam okrelonych, nie wiemy, kim byy, jaki by ich status spoeczny6. Jeden ze starszych zapisw tytuu upana wystpuje w dokumencie bawarskiego ksicia Tassilona z 777 roku dla klasztoru w Kremsmnster. Wzmiankowany jest tam iupanus Fisso, ktry mia zaprzysic i dokona objazdu granic okrgu zasiedlonego przez Sowian7. Fisso staby zatem na czele niewielkiego terytorium. Termin upan w kontekstach odnajdywanych w rdach bizantyskich oznacza naczelnika maego plemienia czy zwierzchnika jakiego niewielkie tureckim awarskim wypowiada si A. BRCKNER: Wpyw kultur obcych. W: Pocztki kultury sowiaskiej..., s. 204. 3 B. VYKEPEL: Studie k lechtickm titulm v germnskch, slovanskch a baltskch jazycch. Etymologie jako pomocn veda historick. Brno 2004, s. 150 n. 4 T. CZARNECKI: Pan i upan. W: Komturzy, rajcy, upani. Studia z dziejw redniowiecza. T. 11. Malbork 2005, s. 109 n. 5 Por. uwagi Omeljana PRITSAKA: The Slavs and the Avars, Settimane di studio del centro Italiano di studi sullalto medioevo, Vol. 30: Gli Slavi occidentali e meridionali nell'alto medioevo, Spoleto, 1521 aprile 1982. Spoleto 1983, T. 1, s. 420 n. 6 Zapis w transliteracji +BUILA ZOAPAN TECI DIRETOIRI BUTAUL ZOAPAN TARGORI ITZIRI TAICI. N. MAVRODINOV: Le Trsor protobulgare de Nagyszentmikls. Archeologia Hungarica, Vol. 29: 1943; C. BLINT: Die Archlogie der Steppe. Steppenwlker zwischen Volga und Donau. Wien 1989; A. RNA-TAS, R. GBL: Die Inschriften des Schatzes von Nagy-Szentmikls: eine palographische Dokumentation. Wien 1995, Verffentlichungen der Numismatischen Kommission, Bd. 31; Mitteilungen der Prhistorischen Kommission, Bd. 29; sterreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Bd. 240; C. BLINT: Der Schatz von Nagyszentmikls in der bulgarischen archologischen Forschung. Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 51: 1999/2000, s. 429438. 7 Monumenta Boica, T. 18 cz. 2, s. 198; Urkundenbuch des Landes on der Enns. Bd. 2, Teil 2. LinzWien 1856, s. 2.
12*

~ 179 ~

go terytorium, podporzdkowanych wadcy wikszego pastwa bd uznajcych zwierzchnictwo Bizancjum8. Przywoa tu mona przykad Krajina zicia serbskiego ksicia Wastymira, ktry uwolniony od zalenoci bizantyskiej, uzyska tytu ksicia (archonta)9. Przypadek ten przywoany zosta ju wczeniej przy okazji omawiania terminu archont. Dla rozwaa nad zakresem znaczenia terminu upan przypadek ten nie wnosi zbyt wiele. Nie jestemy w stanie bowiem stwierdzi, czy Krajin upan Trawunii by jednym z wielu tamtejszych upanw i szczliwy oenek z crk Wastymira wynis go ponad reszt rwnych mu, czy te by jedynym naczelnikiem tego terytorium. Pozytywna odpowied na to drugie pytanie uzasadniaaby twierdzenie, e upan by naczelnikiem plemiennym wadc. Rozstrzygnicie tego na podstawie samego tekstu Konstantyna o upanie Trawunii jest niemoliwe. Kiedy za rozszerzymy nasze badania o inne przekazy dotyczce upanw, wtedy bdziemy musieli stwierdzi, e najczciej termin ten oznacza monych, urzdnikw ksicych, zarzdcw terytoriw administracyjnych pastw. W tym samym tekcie, w ktrym wspomniano o upanie Krajinie w dziele Konstantyna Porfirogeneta O rzdzeniu pastwem znajdujemy jeszcze jedn wzmiank o upanach, bardzo czsto przywoywan w literaturze. Pisze mianowicie Konstantyn: Kiedy za cesarstwo romajskie z powodu odrtwienia i nieudolnoci panujcych chylio si ku upadkowi, do czego niewiele ju brakowao, a szczeglnie za panowania Michaa Jkay z Amorion, ludzie zamieszkujcy miasta Dalmacji stali si politycznie niezaleni, nie podporzdkowani ani cesarzowi romajskiemu, ani nikomu innemu. Take tamtejsze narody: Chorwaci, Serbowie, Zachlumianie, Trawunianie, Konawlanie, Dukljanie i Paganie, odmwiy posuszestwa cesarzowi Romajw, stay si samowadne, politycznie niezalene i nikomu nie podlege. Podobno te narody nie maj archontw prcz starcw upanw jak to stanowi regu take w pozostaych Sklawiniach. Lecz wikszo tych Sklaww nie jest ochrzczona i tak yje od dawna. Wysali oni legatw do miujcego Chrystusa cesarza Bazylego z prob i daniem, aby ochrzci tych, ktrzy s nie ochrzczeni i eby podlegali oni jak na pocztku cesarstwu Romajw. w bogosawiony i godny chway cesarz wysucha ich, wysa rzecznika cesarskiego wraz z kapanami i kaza ochrzci wszystkie spord wymienionych narodw, ktre byy nieochrzczone, a po chrzcie wyznaczy dla nich przywdcw (archontw), ktrych sami chcieli i wybrali z tego rodu,
8 Wyczerpujc analiz kontekstw wystpienia terminu upan w materiale rdowym dotyczcym Chorwacji przedstawi ostatnio Franjo SMILJANI: Pop Tjehodrag i njegov natpis. O poloaju i funkciji upana u hrvatskim srednjovjekovnim vrelima od 9. do 16. stoljea. Povijesni prilozi. Historical Contributions, T. 33: 2007, s. 3102. 9 DAI, cap. 34, Testimonia 103, s. 447.

~ 180 ~

ktry szanowali i miowali. I od tego czasu a do teraz przywdcy ich pochodz z tych samych rodzin a nie z obcych10. W wietle tego przekazu cesarza Konstantyna, upani nie byli wadcami swych plemion, lecz jedynie sprawowali wadz porwnywaln z ksic. Znamienne jest stwierdzenie, e byli to ludzi starsi. Wykluczaoby to dziedziczn godno upana, a raczej sugerowao godno zwizan z wiekiem czy przywdztwem w rodzie. Z jakiego powodu Tadeusz Wasilewski uzna, e jest to informacja wiadczca o rzdach gerontw starszych wrd Serbw i Chorwatw w VII i VIII wieku, zanim owi naczelnicy doby przedpastwowej: nie ustpili miejsca ksiciu wyznaczonemu przez basileusa. Stopniowo owi naczelnicy na terenie caej Sowiaszczyzny mieli zosta zepchnici do roli arystokracji otaczajcej ksicia i z nim wsprzdzcej, by w kocu sta si urzdnikami pastwowymi. Wincenty Swoboda informacj o braku archontw, a rzdach upanw uznaje za baamutn11. Z innych rde wedug Swobody syszymy o istnieniu hegemonw, reksw, egzarchw, etnarchw i fylarchw, ktrzy peni funkcj naczelnikw plemienia czy wodzw wojennych plemiennego zwizku. Std pynie jego zdaniem suszny wniosek Wasilewskiego, e upani byli przede wszystkim starszyzn plemienn, przeradzajc si z wolna w warstw monych, natomiast Konstantyn przedstawi stosunki nieaktualne albo pomin istnienie dynastw sowiaskich, aby stworzy wraenie, e pojawili si dopiero w rezultacie ingerencji bizantyskiej12. Wedug Swobody chodzi zatem o sytuacj sprzed wyznaczenia ksit archontw tym plemionom, ktre zostay przez Cesarstwo podporzdkowane. Wydaje si, e sugestia Wasilewskiego, e opowie Konstantyna dotyczy stanu z VII i VIII stulecia, jest mylna. Oto bowiem autor tekstu bardzo wyranie datuje cao wydarze, podczas ktrych Sowianie nad Adriatykiem uniezalenili si od Bizancjum, a rzdy sprawowali u nich wwczas upani. Rzecz dziaa si pomidzy panowaniem Michaa, tu nazwanego Jka, a rzdami Bazylego, czyli pomidzy rokiem 820 (pocztek rzdw Michaa) i 867 (pocztek rzdw Bazylego). Z opowiadania wynika, e teren w oraz yjce tam ludy wczeniej byy uzalenione od Bizancjum. Nic zatem nie sugeruje, e tamtejsi upani mogli stanowi grup naczelnikw plemiennych raczej upatrywa naley w nich elit tamtejszych plemion, monych, ktrzy przechwycili wadz w warunkach
10 DAI, cap. 29. 11 Testimonia 63, przyp. 83, s. 342. 12 O wyborze naczelnikw i zatwierdzeniu przez cesarza Wincenty Swoboda sdzi, e to eufemizm. Testimonia 63, s. 343, przyp. 85; H. OWMIASKI: Pocztki Polski. Z dziejw Sowian w I tysicleciu n.e. Warszawa 1967, T. 3, s. 476 pisze o formalnym charakterze tych nominacji, gdy Sowianie sami ich aprobowali i wybierali. T. Wasilewski uznaje, e w pierwszych latach panowania Bazylego podbito nadadriatyckich Sowian i narzucono im probizantyjskich namiestnikw. Zob. T. WASILEWSKI: Bizancjum i Sowianie w IX wieku. Studium z dziejw stosunkw politycznych i kulturalnych. Warszawa 1972, s. 199 n.

~ 181 ~

osabienia wspieranych czy wyznaczanych przez Bizancjum archontw ksit. Podobnie trudno odnale podstaw sdu, e opowie Konstantyna przekazuje jakie odlege w czasie stosunki. Inn natomiast spraw jest wiarygodno przekazu Porfirogenety, ktrego jednym z gwnym celw pisarskich byo pokazanie wspaniaoci panowania swego dziadka Bazylego. Twierdzenia historykw o baamutnoci przekazu dziea Konstantyna w sprawie upanw wydaj si nieporozumieniem oto baamutne jest to, czego badacz nie umie zinterpretowa lub co nie pasuje do koncepcji dziejw. W dziele Konstantyna Porfirogenety pojawia si jeszcze jedna wzmianka o upanach. W opowieci o wojnie midzy Bugari i Bizancjum w czasach Symeona jednym z pl konfliktu bya dominacj nad Serbi. Syszymy zatem o wysaniu wojska przez Symeona przeciw probizantyskiemu ksiciu Serbii Zachariaszowi. Wraz z wojskiem posano jako pretendenta do tronu Czasawa, prawnuka Wastymira. Gdy przeraony Zachariasz uciek do Chorwacji, Bugarzy powiadomili upanw, aby przybyli do nich i przyjli Czasawa jako ksicia. Kiedy ci przybyli (zabezpieczeni przysig Bugarw), zostali pojmani i zwizani, a Bugarzy wkroczyli do Serbii i uprowadzili cay lud w niewol. Reszta ucieka do Chorwatw13. Wezwani przez Bugarw upani nie mogli by naczelnikami plemion. Byli to po prostu moni serbscy elita wadzy. Czy wywodzili si oni z dawnych naczelnikw plemion? ten problem musi pozosta nierozstrzygnity, gdy w adnym tekcie rdowym nie znajdziemy dla niego wicych analogii. Osobnym problemem, niemajcym jednak istotnego znaczenia dla kwestii tytulatury jest zwizek bd brak takiego pomidzy terminami upan, upania i upa. Termin upa funkcjonuje jako oznaczenie redniej wielkoci jednostki terytorialnej przy czym wypada rozrni upy czasw plemiennych i upanie organizowane przez pastwo14. Ewolucja spoeczna i gospodarcza Sowiaszczyzny na przestrzeni wczesnego redniowiecza zmienia take znaczenie tego wieloznacznego terminu. Wydaje si, e zwizany z nim pierwotnie tytu upana take ewoluowa wraz z rozwojem struktur politycznych. Bogactwo i rnorodno sowiaskich terminw upa i upania nie daje podstaw do upatrywania w najwczeniejszych ich dziejach jakich form instytucjonalnoci, a take powizania z urzdem upana15.
13 DAI, cap. 34, Testimonia 103, s. 443. Gdy Czasaw wrci do Serbii, zasta 50 mczyzn bez kobiet i dzieci yjcych z polowania. Dziaanie Bugarw mona okreli mianem czystki etnicznej! 14 .. : . W: , , . VI . oca 1968, s. 149167. .. : XXIV . . oca 1972, s. 200 n. 15 P. MALINGOUDIS: Die Institution des upans als Problem der frhslavischen Geschichte. Cyrillomethodianum, Vol. 2: 19721973, s. 6176.

~ 182 ~

W literaturze pojawia si take prba poczenia grupy upanw, wspomnianych jako uprzywilejowana grupa przy podziale upw wojennych w Zakonie sudnym ljudiam16. T. Wasilewski uznaje, e jest to ta sama grupa, ktra w ywocie w. Metodego (w rzeczywistoci w ywocie w. Konstantyna, cap. 14) okrelona jest mianem kniaziw17. Nie ma jednak adnych podstaw do twierdzenia, e s to tosame grupy, tylko inaczej nazwane. Zgromadzeni wok Rocisawa kniaziowie niekoniecznie reprezentowali to samo rodowisko, jakie opisane zostao w 3 punkcie Zakonu. W tej sytuacji brak jakichkolwiek podstaw do zaliczania tytuu upan do tytuw ksicych. Uzna go naley za termin oznaczajcy monego nobila, podporzdkowanego wadzy ksicej. Do wczesne pojawienie si tego tytuu jako urzdniczego (najpierw na Morawach, potem przejty zosta jako nadorispan przez Wgrw), oraz szerokie rozpowszechnienie wrd rnych czci Sowiaszczyzny wiadczy musi o odlegej metryce18. Jeeli przyjmiemy, e termin sbang , ktry wystpi w przekazie arabskiego pisarza Ibn Rosteha, jest odpowiednikiem sowiaskiego upan, to musimy uzna, e na terenie pastwa morawskiego upan by, tak jak chce Ibn Rosteh, zastpc krla19. Czy byo to zjawisko podobne do obserwowanego u Awarw, u ktrych chagan nie mia wadzy faktycznej, a rzdzi w jego imieniu jughrus oraz tudun? tego nie mona powiedzie20. Rzdy typu diarchicznego byy te typowe dla Chazarw. Tumaczy to moe wysok pozycj wojewody, np. Swenelda na Rusi. W materiale sowiaskim trudno odnale jednak bezporednie przesanki do upatrywania nawet nie diarchii, ale jakiej wyjtkowej pozycji upana dworskiego. Wielki upan Prawdopodobnie najstarszym znanym przykadem wystpienia tytuu wielkiego upana jest srebrna czara z napisem greckim Boe pom, Siwin upan
16 Zakon Sudnyj Ljudiam. B: . . .. , .. . a 1961, cap. 3; o dowodzie ze wiadectwa upanw cap. 20. 17 T. WASILEWSKI: upan..., s. 269. 18 A. GIEYSZTOR: Urzd wojewodziski we wczesnych pastwach sowiaskich w XIX wieku. Archeologia Polski, T. 16: 1971, s. 323. 19 Ibn Rosteh, cap. 11; T. LEWICKI: rda arabskie do dziejw Sowiaszczyny. T. 2, cz. 2. Wrocaw 1977, s. 37. Tak tumaczy ten termin wikszo badaczy, czasem odczytujc to sowo jako zupanec. Jedynie F. Kmietowicz jest zdania, e sowo to zrekonstruowa naley inaczej, odnoszc je do tureckiego sbeh, oznaczajcego dowdc wojska. F. KMIETOWICZ: Tytuy wadcw Sowian..., s. 187 n. 20 Tak np. T. LEWICKI: *S.w.nt-b.lk arabskiej Relacji anonimowej (2 poowa IX w.) i jego zastpca. W: Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus. Red. K. JADEWSKI. Wrocaw 1968, s. 371 n.

~ 183 ~

wielki w Bugarii.21 Niestety, datacja tej czary jest niepewna, a czenie Siwina ze znanym z VIII stulecia bugarskim chanem Sabinem do wtpliwe22. Formua rozpoczynajca inskrypcje Boe pom jest identyczna jak w pieczciach bizantyskich. Wnioskowanie jednak na tej podstawie o czasie czy osobie Siwina nie jest moliwe23. Uyta tu formua C C moe by form zapisu nie tytuu, lecz zwykego grzecznociowego okrelenia wielki. Znaczenie zatem byoby nie Siwin wielki upan, lecz Siwin upan wielki przy czym przymiotnik wielki, uyty zosta w stosunku do Siwina. Podobne formy stosowano w przypadku wielkich archontw. Jakkolwiek by nie analizowa treci napisu z czary Siwina, nie sposb zauway istnienia tytuu wielkiego upana na terenie Bugarii. W starszej literaturze serbskiej obecny by pogld przesuwajcy wystpienie wielkich upanw Raszki na wiek X. Tadeusz Wasilewski streszcza go nastpujco: Po wyganiciu w poowie X w. starej dynastii ksicej wiksz cz dawnego pastwa opanowa upan grodu Ras z okrgiem, tytuowany jednak nie ksiciem, lecz tylko wielkim upanem Serbii, a od schyku XI w. (od swej stolicy) take wielkim upanem Raszki24. Pogld ten nie ma jednak powanego wsparcia w tekstach rdowych. Powsta na podstawie przekazu popa Dulkanina o osobie Tihomila, pierwszego upana Raszki25. Opowie ta posiada jednak, jak zreszt caa kronika Duklanina, wicej cech legendarnych anieli prawdziwych. Ju samo dojcie Tihomila do wadzy wykazuje nawizanie do jakiej ludowej legendy lub opowieci biblijnych. Czytamy tam, e odznaczajcy si nadzwyczajn sprawnoci fizyczn syn wiejskiego duchownego, pasterz owiec ksicia Budysawa (bliej nieznanego), zabi przez przypadek kijem ulubion suk ksicia (podano nawet imi psa) i ze strachu uciek do ksicia Czasawa. Tu zosta przyjty z otwartymi ramionami. Podczas bitwy z Wgrami wykaza si nadzwyczajn dzielnoci, zabi nawet wgierskiego ksicia. W nagrod otrzyma upani drisk oraz, co w legendach oczywiste, rk ksiniczki, w tym przypadku crki bana Raszki. Po tragicznej mierci krla Czasawa nastpio rozbicie polityczne kraju, a Tihomil, upan Drinia po mierci swego tecia opanowa take Raszk i przybra tytu wielkiego upana Raszki, nie chcc nazywa si krlem. Godno ta staa si w jego rodzie dziedziczna. W opowieci tej mam do czynienia z klasycznym schematem junackiej kariery od pasterza do
21 . : . 1981, s. 159 n. 22 Argumenty przeciw czniu Siwina z Sabinem przedstawia . : ..., s. 160. 23 Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit. Hrsg. F. WINKELMANN et al. BerlinNew York 2001, s. 89. 24 T. WASILEWSKI: upan..., s. 269. Por. J. GRUDEN: Slovenski upani v preteklosti: donesek k stareji socijalni zgodovini. Ljubljana 1916. 25 Pop, cap. 2224.

~ 184 ~

wadcy26. Autor wkomponowa sw opowie w dzieje ziem serbskich, tworzc swoist ludow legend. Nie mona jednak w aden sposb uzna, e jest to opis rzeczywistych wydarze, ani tym bardziej na serio bra wyjanie dotyczcych tytulatury. Tumaczenie, dlaczego wadcy Raszki pozostaj przy tytule wielkiego upana, zdecydowanie bardziej pasuje do realnych Wukanowiczw ni legendarnych Tihomilowiczw. Jovanka Kali zamkna prawdopodobnie ten problem, wykazujc, e przed XII wiekiem aden z tekstw nie wspomina o wadcach Raszki ani o specjalnym statusie i tytule tam panujcych27. Powstanie tytuu wielkiego upana byo zwizane z karier polityczn rodu Wukanowiczw-Nemaniczw, ktra miaa pocztek w czasach krla Zety Bodina. Osabienie polityczne wadzy krlewskiej zwizane z klskami w wojnie z Bizancjum doprowadzio do wzrostu potgi monowadztwa. Znamiennym przykadem wzrostu roli monych jeszcze przed klsk 1090 roku byo powierzenie rzdw w wieo zdobytej Raszce Wukanowi i Markowi. Obaj dziedziczni rzdcy prowincji wystpuj w Latopisie popa Duklanina z tytuem iupanus de curia (upan dworski), co wskazuje na ich urzdnicze funkcje. Nie byli na pewno czonkami dynastii rzdzcej28. Co ciekawe, pop Duklanin piszcy o zarzdzeniach Bodina w sprawach nowo zajtych prowincji, rnicowa tytuy Wukan i Marek, zarzdcy Raszki okreleni zostali jako upani, podczas gdy w stosunku do ustanowionego wadc Boni Stefana uyto sowiaskiego terminu kne29. Jan Leny stwierdza co prawda, e tytuy te s identyczne co do rangi i znaczenia, a rnica w zapisie wynika z opierania si na odrbnych tradycjach rdowych. Uznaje, e Stefan, tak jak Wukan i Marek, musia wywodzi si z tych krgw monowadczych30. Wydaje si jednak, e sdy te nie maj wystarczajcej podstawy rdowej. Przede wszystkim jedynym tekstem donoszcym nam o zarzdzie Boni i Raszki jest Latopis, ktrego autor nie tylko zrnicowa tytuy, ale te inaczej zupenie opisa decyzje Bodina. Odwoajmy si zreszt do samego tekstu:

26 M. STANESCO: Jeux d'Errance du Chevalier Mdival: Aspects Ludiques de la Fonction Guerrire dans la Littrature du Moyen Age Flamboyant. LeidenNew York 1988. W polskiej historiografii opowieci junackie Kadubka podda wnikliwej analizie J. BANASZKIEWICZ: Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadubka. Wrocaw 1998, s. 155 n. N. BANAEVI: Letopis Popa Dukljanina i narodna predanja. Beograd 1971, s. 86 upatruje pierwowzoru Tihomila w starotestamentowym Dawidzie. 27 J. KALI: Rascia The Nucleus of the Medieval Serbian State. In: The Serbian Questions in The Balkans. Belgrade 1995. Wersja elektroniczna: http://www.rastko.org.yu/istorija/srbibalkan/jkalic-raska.html. 28 Przykadowo, Ferdo II: Latopis popa Duklanina. Zagreb 1928, s. 85. 29 Pop, cap. 42. 30 J. LENY: Studia nad pocztkami, s. 101 n. Tak samo o pochodzeniu Stefana M. VEGO: Postanak srednjovjekovne bosanske drave. Sarajevo 1982, s. 97 n.

~ 185 ~

Facta pace, Bodinus cum fratribus perrexit Rassam, et debellando obtinuit eam, atque possedit eam, posuitque ibi duos iuppanos de curia sua Belcano, et Marco, qui etiam iuraverunt ei, ut ipsi, et filii eorum essent specialiter homines regis Bodini et filiorum, vel haeredum eius, deinde coepit Bosnam posutque ibi Stephanum knesium. Post haec potestate Francorum, qui erant in Durachium, et in tota terra Duracenorum, mortuo Riberto Guiscardo tulit, atque obtinuit rex Bodinus totam terram Duracinorum et ipsam civitatem Durachium. Post haec facta pace cum imperatore reddidit illi civitatem. Mamy tu do czynienia z opisem podbojw terytorialnych Bodina. Zaj trzy prowincje Raszk, Boni i Dracz z okolic. W Raszce osadzi dziedzicznych upanw dworskich, ktrzy w imieniu wasnym i swoich potomkw przysigli posuszestwo Bodinowi i jego potomstwu. W Boni wadc ustanowi Stefana tu mona rozumie dwojako: ustanowi go kneziem bd ustanowi Stefana knezia. I wreszcie trzecia zdobycz Dracz, ktry zosta zwrcony Bizancjum, co akurat nie jest prawd, gdy Dracz, wedug wiarygodnej relacji Anny Komneny, nigdy nie dosta si w rce Bodina31. Trudno dopatrzy si tu rnych tradycji rdowych. Opowie jest spjna, ma swj cel ukazanie wielkoci podbojw Bodina. Wskazanie tytuu Stefana kne, wynika raczej z innego umocowania prawnego Stefana w Boni, a rwnie ma zapewne zwizek z innym pochodzeniem spoecznym ni Wukan i Marek32. Przede wszystkim nie jest jasne, jaki by stosunek Boni do pastwa zeckiego Vojislawiczw i czy ewentualne zajcie Boni czyo si z osabieniem tam wadania chorwackiego. Pop Duklanin konsekwentnie stosowa termin kne w stosunku do czonkw rodziny panujcej Radosawa, Branisawa i wszystkich potomkw Michaa. Nie mona zatem postawi znaku rwnoci pomidzy tytuem kne i upan w wietle danych Latopisu. Take dokumenty dwunastowieczne Nemaniczw ustalaj nam hierarchi tytuw kne zawsze stawiany jest w nich wyej ni upan. Jan Leny podajc jako przyczyn rozbienoci rne tradycje rdowe nie wykaza tego w przekonujcy sposb, cho sugestii tej odrzuci take nie mona. Rnica w tytulaturze osb rzdzcych w podlegych Zecie prowincjach widoczna w narracji Latopisu ma ewidentne analogie w wczesnych dokumentach. Rozbicie polityczne pastwa zeckiego, rozrodzenie i ambicje polityczne tamtejszej dynastii sprawiy, e Raszka, rzdzona przez ambitnego i zdolnego wadc, jakim by Wukan, wyrosa na gwn potg na ziemiach serbskich. Anna Komnena, piszca z perspektywy kilku dziesicioleci o dziaalnoci Wu 31 Ostatnio w tej sprawie . : . o , T. 42: 2005, s. 4559. 32 S. IRKOVI: Istorija srednovjekovne bosanske drave. Beograd 1964, s. 40 n.

~ 186 ~

kana nazwaa go wadc caej Dalmacji33. Wprawdzie po mierci Wukana doszo do rozbicia jego wadztwa, ale jego nastpcy, przede wszystkim bratanek Urosz, kontynuowali polityk niezalenoci Raszki oraz utrzymania wadzy w rodzie. Pierwotnie urzdnicy krla zeckiego stali si korzystn parti dla rodw panujcych ju Wukan wyda sw crk za Wodzimierza z rodu Wojislawiczw, a Urosz I wszed w zwizki z Arpadami, poprzez maestwo crki z Bel II lepym. Dziki swej polityce, Wukan sta si zaoycielem nowej dynastii. Prawdziwym twrc potgi tej dynastii by jednak dopiero Stefan Nemanja. Nie wiemy, kiedy i w jakich okolicznociach pojawi si tytu Nemaniczw wielki upan. W tekstach rdowych zosta on zapisany w wersjach: greckiej archiupan, sowiaskiej veli upan, aciskiej zarwno magnus comes jak i magnus iupan. Nie mona jednak okreli, kiedy wystpi po raz pierwszy. Prawie wszyscy panujcy z rodu Nemaniczw w XII wieku posugiwali si tytuem wielkiego upana. Ktry z nich jako pierwszy uy tego tytuu, nie wiemy. Tak tytulatur w rdach opatrzony zosta ju zaoyciel dynastii Wukan, przy czym tekst, w ktrym ten tytu si znajduje pochodzi z czasw pniejszych34. Mona zatem dopuci twierdzenie, e to Wukan jako pierwszy zosta tak nazywany, ale mona te przypuszcza, e dokonano przeniesienia tytuu powstaego za jego nastpcw. Piszca o Wukanie Anna Komnena nazwaa go archontem, ale te pisaa o otaczajcych go upanach35. wiadczy to moe o innym jego tytule, ni ten, ktry wedug Popa Duklanina otrzyma od krla Bodina. Relacja Anny powstaa z perspektywy lat, co zaciera pami. Jednake na pewno w jej przekazie nie zosta w ogle uyty tytu archiupana. Moe jeszcze wwczas nie istnia. Tytu ten pojawi si przed panowaniem Stefana Nemanji, skoro stosowa go w swym dziele Ioannes Kinnamos, ale te znajdujemy go w inskrypcji na grobie Prvoslava (zakadajc oczywicie, e tekst nagrobnego napisu nie jest pniejszy)36. Jeeli przyj, e Anna Komnena nie uya tytuu archiupana dlatego, e jeszcze nie istnia w czasach Wukana bd wwczas, gdy pisaa swe dzieo, to mona zaoy pojawienie si tego tytuu dopiero po poowie XII stulecia. Jednake od tego momentu do czasu objcia wadzy przez Nemanj nie znajdujemy adnej znaczniejszej osobowoci na tronie Raszki, z ktr mona powiza powstanie wielkoupaskiej godnoci. Wydaje si jednak, e ustalenia chronologiczne mog wnie niewiele, jeeli do powstania interesujcego nas tytuu doszo drog ewolucyjn.
33 Anna Komnena IX, 4. 34 Jako Bachin w kronice Choniatesa, s. 122. 35 Anna Komnena IX 10, 1, czyli moemy domniemywa godnoci wielkiego upana. 36 Inskrypcja z grobu jego syna, Stefan Prvoslava z cerkwi w. Jerzego w Budimlju z tytuem sin velikago [...] omira. Namentragende Steininschriften in Jugoslawien vom Ende des 7. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts. Hrsg. L. STEINDORF. Wiesbaden 1982, Nr. 173. Inskrypcja jest pna prawdopodobnie XVI-wieczna, oparto j jednak na starszym zapisie.

~ 187 ~

Wadcy Raszki zachowali urzdniczy tytu czasw Bodina, wzmacniajc jednak jego znaczenie przez dodanie przymiotnika wielki. Pomimo wzrostu znaczenia rodu nie signli po tytulatur krlewsk a do roku 1217, czyli koronacji Stefana Nemanicza. Wytworzya si do interesujca sytuacja najwyszym tytuem by wielki upan, poniej sta tytu knezia, natomiast zwykli urzdnicy zwani byli po staremu upanami. Tak gradacj obserwujemy na przykadzie dokumentu z 1186 roku, zatwierdzajcego pokj pomidzy Nemaniczami a Dubrownikiem. W aciskim tekcie czytamy, e ugod zawieraj ze strony Dubrownika Nendalus iupanus, ze strony za magni iupani Nemanne jego bracia Stracimir i Mirosaw, nazwani komesami. W pisanych cyrylic podpisach do dokumentu pojawiy si tytuy wielkiego upana dla Nemanji, niewymienionego nawet z imienia, co zrozumiae w kocu wielki upan by tylko jeden, a take knezia dla Mirosawa37. Tytu wielkiego upana przewysza zatem tytu kneziowski, nie wspominajc o urzdniczym tytule upana. Jak si wydaje, nie byo wwczas jeszcze cisych zasad tytulatury. W wydanym w tym samym czasie dokumencie bana Kulina wadcy Dubrownika wedug dokumentu Nemaniczw upana, pojawia si okrelenie kne38. Uycie odpowiedniego tytuu zapewne zaleao od okolicznoci grzecznociowy tytu kne mg sta si nieodpowiedni w zetkniciu z osob, ktrej ten tytu mg nalee si z racji urodzenia. Na podstawie dostpnych nam wyrywkowych materiaw rdowych nie sposb stwierdzi, czy tytu wielkoupaski powsta samoistnie w Raszce, czy te nie doszo do przyjcia jakich grzecznociowych form greckich. Jest jednak serbskim fenomenem powstanie lokalnego tytuu wadcy, bazujcego na tytulaturze urzdniczej. Mona jedynie domniemywa, z jakich powodw wadcy Raszki nie signli po gotowy i znany na tym terenie tytu krlewski39. Czy byo to zwizane z istnieniem i panowaniem potomkw Bodina, czy te warunkowane innymi przyczynami nie mona rozstrzygn40. Jak jednak wynika z mnogoci zapisw tego tytuu w rnych jzykach, zosta on szeroko rozpowszechnio-

37 Listine nr 17, s. 11. 38 Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii. Ed. F. MIKLOSICH. Wiennae 1858, nr 4. 39 Na zewntrz stosowano odnonie Nemaniczw tytu krlewski, tak zwraca si do Wukana Nemanicza w licie Innocenty III. Vetera Monomenta Slavorum Meridionalium Historiam Illustrantia. Ed. A. THEINER. T. 1: 11981549. Romae 1863, nr 9 i 10. 40 W Zecie i Trawunii mamy powiadczone panowanie knezia Michaa II, zapewne potomka Bodina lub kogo z jego rodu: knesius Michael. Codex diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Ed. I. KUKULJEVI-SAKCINSKI. T. 2. Zagreb 1875, s. 115; a take kne Micha na inskrypcji Grdy z Policy: Namentragende Steininschriften in Jugoslawien vom Ende des 7. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts. Hrsg. L. STEINDORF. Wiesbaden 1982, Nr. 168.

~ 188 ~

ny. Na ustalenie tego tytuu wpyno zapewne uznanie Stefana Nemanji za witego (pod imieniem Symeona)41.

Ban Jednym z terminw uywanych na terenie Sowiaszczyzny poudniowej na oznaczenie wadcy, ale take i jego urzdnika jest tytu bana. Kiedy Konstantyn Porfirogeneta przedstawia skad pastwa chorwackiego, obok chorwackich 11 upanii wylicza trzy okrgi Krbaw, Lik i Gack, nad ktrymi panuje ban42. Konstantyn Porfirogeneta wymienia jeszcze chorwackiego bana Pribin, ktry doprowadzi do obalenia ksicia Mirosawa Kreszimirowica i wprowadzi na tron jego brata Michaa Kreszimira43. Mona zatem przyj, e w X wieku tytu ten przynalea urzdnikom ksicym. W XII stuleciu, kiedy tron chorwacki znalaz si w rkach wadcw wgierskich, ban zarzdza w imieniu krla praktycznie ca Chorwacj, pod koniec XII wieku wyznaczano ju dwu banw dla Chorwacji i Dalmacji jednego, drugiego dla Slawonii. Uprawnienia banw byy bardzo szerokie, wrcz porwnywalne z monarszymi. Podobnym tytuem od XII wieku oznaczano wadcw Boni. Za kadym razem jednak bana obowizywaa podlego ksica bd krlewska. Nigdy nie by on wadc samodzielnym44. Przypuszczenie, e ban by terminem oznaczajcym pierwotnie samodzielnego wadc, opiera si na prawdopodobnej etymologii tego sowa, mogcego pochodzi od imienia awarskiego kagana Bajana45. Jeeli faktycznie wrd Sowian jego imi rozpowszechnio si do tego stopnia, e zaczto go uywa jako synonimu wadcy, to pierwotnie musiao ogranicza si do samodzielnych ksit. Moliwe, e sytuacja ta wystpia wanie na terenie Chorwacji, gdzie lokalni ksita uywali tego tytuu. Pniej mg on przeksztaci si w tytu ksicego czy krlewskiego namiestnika46. Trudno jednak wskaza jakiekolwiek dowody takich przypuszcze. Inne prby wyjanienia genezy urzdu i tytuu ban u Sowian odnosz si take do dziedzictwa kontaktw sowiasko-awarskich. Zwraca si uwag na moliwo przetrwania u Chorwatw dwoistoci wadzy ksicia i bana, odzie-

41 . : . j . 2006, s. 27 n. 42 DAI, cap. 30, Testimonia 63, s. 322. Zob. VINJ, T. 2, s. 33. 43 Testimonia 103, s. 435. 44 W. NAMYSOWSKI: Ban. W: SSS, T. 1, s. 83 n. 45 I. KNIEZSA: A magyar nyelv szlv jvevnyszavai. Budapest 1955, k. 1, s. 75. 46 A. GIEYSZTOR: Urzd wojewodziski, s. 321 sugeruje, e ban by pierwotnie tytuem poudniowosowiaskiego wadcy okrelonego terytorium.

~ 189 ~

dziczonej po Awarach47. Wystpowanie obok wadcy jego zastpcy wodza wojskowego, odnotowano u Awarw (tudun) oraz u Bugarw (kavchan, czergobyl).

Kagan W napisanym w poowie XI wieku przez metropolit kijowskiego Iariona kazaniu panegiryku znanym jako Sowo o prawie i asce pojawia si interesujcy tytu wychwalanego tam ksicia Wodzimierza, a mianowicie kagan48. Iarion piszc sw pochwa wadcy, ktry dokona chrystianizacji Rusi, sign po zupenie wyjtkowy wrd Sowian tytu. Termin kagan powszechnie uywany by w tytulaturze wadcw awarskich, bugarskich, chazarskich czy tureckich. Tumaczy go naleaoby jako chan chanw. Sowianie zetknli si z tym tytuem zapewne w VI wieku, to jest od czasu, kiedy rozpoczy si ich kontakty z Awarami. Nigdy jednak nie syszymy o adnym wadcy sowiaskim, ktry go przyj. Pojawienie si tego terminu w dziele Iariona musi budzi zatem zdumienie. Czy by to przypadek czy celowy zabieg? Poniewa tekst Sowa jest bardzo dobrze przemylany i znakomicie skonstruowany, wykluczy naley przypadek. Iarion uy tego tytuu celowo. Nie mona te tumaczy wystpienie tytuu kagana pniejszym zabiegiem redakcyjnym. Powodw uycia tego terminu w nastpnych wiekach byo jeszcze mniej ni w poowie XI stulecia. We wszystkich ruskich tekstach na okrelenie wadcy bardzo konsekwetnie stosowano sowo knia. Znane i uywane byy oczywicie terminy cesarz, krl czy kagan, ale nigdy okrelano nimi wasnych ksit49. Ruski wadca zawsze w tych tekstach okrelany jest mianem knia. Jaki by zatem powd nazwania Wodzimierza kaganem? Pojawienie si tytuu kagana w stosunku do Wodzimierza nie jest zupenym wyjtkiem. Znamy jeszcze kilka przypadkw, gdy tytu ten pojawi si w odniesieniu do wadcw Rusi. Najwczeniejsz jest nad wyraz interesujca wzmianka z rocznikw znalezionych w klasztorze w Saint Bertin. Znajdujemy tam opis
47 N. KOSTRENI: Nacrt historije hrvatske drave i hrvatskogo prva. Zagreb 1956, T. 1, s. 130 n. 48 .. : XI . Slavia, asopis pro slovanskou filologii, T. 32: 1963, nr 2, s. 141175. Inn wersj publikuje K.K. : , . 591. In: , - - , . 70- - .. . Ed. .. . , T. 3. - 2005, s. 116152. 49 L. MOSZYSKI: Staro-cerkiewno-sowiaskie apelatywy okrelajce osoby bdce u wadzy. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985, s. 4349.

~ 190 ~

poselstwa, ktre w 839 roku przybyo z Bizancjum do Ludwika Pobonego50. W skad tego poselstwa wchodzia grupa ludzi, ktrzy reprezentowali lud Rhos i tamtejszego wadc (rex illorum), zwanego chacanus. Cesarz bizantyski Teofil zwraca si z prob o umoliwienie tym ludziom powrotu do swego kraju, gdy nie mogli oni wraca t sam drog, jak dotarli do Bizancjum. Na dworze w Ingelheim zostali rozpoznani jako Szwedzi eos gentis esse Sueonum tote zrodziy si podejrzenia, czy nie s oni przypadkiem szpiegami. Do czasu wyjanienia zostali zatrzymani na dworze Ludwika. O ich dalszych losach nic nie wiadomo51. Wzmianka ta bya wielokrotnie analizowana w literaturze, szczeglnie w kontekcie obecnoci skandynawskiej na Rusi52. Staa si jedn z gwnych podstaw rdowych obok, co oczywiste, rde archeologicznych hipotez o normaskich korzeniach tamtejszej wadzy ksicej. Istotny problem interpretacyjny w zapisce rocznikw stanowi termin chacanus. W starszej, normanistycznej literaturze uznawano, e jest to jakie staronormaskie imi wadcy Rusi, zapewne znieksztacone Hakun Hakon. Ta wykadnia ustpia jednak tumaczeniu, e mamy do czynienia z naladownictwem popularnego wrd ludw tureckich khaqan, przy czym pojawiay si zdania, e jest to naladownictwo awarskie zrozumiae przy dominacji awarskiej w rejonie rodkowego Dunaju53. Obecnie do powszechnie przyjmuje si, e rzecz dotyczy innego ludu tureckiego Chazarw, panujcych przecie nad Rusi do X wieku54. Nie ma jednak jasnoci, kim by wadca Rhosw chacanus. Mona dopatrywa si w nim samego chagana chazarskiego, ktremu suy mogli Normanowie, mona wreszcie widzie w nim wadc ruskiego (w znaczeniu normaskiego), ktry przej od Chazarw tytu. Ta interpretacja stawia przed nami problem istnienia hipotetycznego chaganatu ruskiego (normaskiego) w IX i X wieku. Jego istnienie moe powiadcza wzmianka w licie Ludwika Niemieckiego do cesarza Bazylego z 871 roku, powtrzona w Kronice Salernitaskiej, gdzie czytamy, e termin caganus stosowany jest

50 ABertiniani, ad 839, s. 434. 51 Na podstawie materiau archeologicznego rekonstruuje ich powrt J. SHEPARD: The Rhos guests of Louis the Pius: whence and wherefore? Early Medieval Europe, Vol. 4: 1995, s. 41 60. 52 Ostatnio na ten temat bardzo obszernie W. DUCZKO: Ru Wikingw. Historia obecnoci Skandynaww we wczesnoredniowiecznej Europie Wschodniej. Warszawa 2006, s. 21 n.; por. take .. : , , (IX XII .). - 2000, s. 3746. 53 .. : . , T. 18: 1953, s. 128150. 54 Oczywicie, istniej prace, w ktrych autorzy prbuj wykaza brak zalenoci Rusi od Chazarw. Por. .. : . 1962, s. 374 n. Do jego ustale nawizuje take .. : , , ..., s. 20.

~ 191 ~

dla nazwania wadcw Awarw, Chazarw i Normanw (Nortmanni)55. Podobn nazw wadcy Rusi przekaza nam Ibn Rosteh, ktry przede wszystkim postrzega Rusw jako lud odrbny od Chazarw i Sowian, a ich wadc nazywa Hqn-Rs56. Te wzmianki, oczywicie, nie neguj tezy, e chacanus z Annales Bertiniani mg by wadc Chazarw. Przejcie tytuu kagana przez Rusw mogo nastpi po 839 roku, a przed 871. Pamita trzeba, e zestawiamy tu teksty odlege od siebie o dziesiciolecia czy wicej, a samo wadztwo Rusw nie miao charakteru staego. Ostatnim przypadkiem uycia tytuu kagana w odniesieniu do wadcy ruskiego jest grafitti z soboru w. Sofii z Kijowa, gdzie na cianie odkryto napis: aaa a, czyli Chro Panie naszego kagana57. Napis ten jest jednak trudny do datowania. Najczciej czy si go ze mierci jednego z synw Jarosawa Mdrego, ale to raczej domys ni oparta na jakich przesankach rdowych teza. Sprbujmy wstpnie podsumowa ten przegld rde58. Mamy do czynienia z picioma przypadkami zastosowania tytuu kagan w odniesieniu do wadcw, oglnie rzecz biorc, ruskich. Pochodz one z trzech stuleci od IX do XI wieku. Nigdy potem tytu ten nie pojawi si w tytulaturze ksit ruskich. Trudno zatem oceni jego wystpowanie inaczej ni jako sporadyczne. Co ciekawe, znane nam wzmianki z tym tytuem pochodz z czterech rnych krgw kulturowych (uwzgldniam tu rwnie krg bizantyski, zamieszany poniekd w t spraw zarwno w zwizku z poselstwem do Ingelheim, jak i z listem Ludwika Niemieckiego). wiadczyoby to o do szerokim rozpowszechnieniu wiedzy o tytulaturze ruskich wadcw. Znany by w Bizancjum, znali tytu ruskiego kagana Arabowie i Frankowie. Jednoczenie wzmianki te nie miay charakteru propagandowego odnonie do uytej tytulatury. To wzmacnia wiarygodno przekazu. Za tymi picioma wzmiankami stoi za ogromna literatura przedmiotu, w ktrej autorzy analizuj je na rne sposoby, dochodzc do sprzecznych nieraz wnioskw. Zagadnienie to dotyka dyskusyjnych problemw
55 Chaganum vero nos prelatum Avarum, non Gazanorum aut Nortmannorum nuncupari repperimus, neque principem Vulgarum, sed regem, vel dominum Vulgarum. MGH Epistolarum, T. 7. Epistolae Karolini aevi, T. 5. Berolini 1928, s. 388; Chronicon Salernitanum, A Critical Edition with Studies on Literary and Historical Sources and on Language. In: Acta Universitatis Stockholmiensis. Studia Latina Stockholmiensia 3. Ed. U. WESTERBERGH. StockholmLund 1956, s. 111. 56 T. LEWICKI: rda arabskie do dziejw Sowiaszczyzny. T. 2, cz. 2. WrocawWarszawaKrakwGdask 1977, s. 41. 57 C.A. BCO: XIXIV . 1966, s. 49. 58 Nie uwzgldniam tu przypadku wystpienia terminu bliskiemu kaganowi w Sowie o puku Igora (wydanie z 1800 roku, s. 44). Zaoenie, e wystpuje tam sowo kagan, powoduje, e tekst staje si niejasny. Sam ten tekst nie moe by traktowany jako wiarygodny w mojej opinii jest to twr XVIII-wieczny, moliwe, e oparty na staroruskich bylinach, ale ze redniowieczem niemajcy wiele wsplnego.

~ 192 ~

obecnoci normaskiej na Rusi, charakteru ich wadzy, znaczenia chaganatu chazarskiego dla caej Europy wschodniej, wreszcie wzorcw kulturowych ruskich Wikingw59. Abstrahujc od tych niebezpiecznych zagadnie, musimy zauway, e tytu kagan uywany by przez wadcw ruskich jeszcze w czasach przed slawizacj rodu i druyny Rurykowiczw. Funkcjonowa take w jzyku ruskim w XI stuleciu. Nie spotykamy go w pniejszych rdach, co wiadczy moe o jego porzuceniu. Zwizany byby zatem z ideologi wadzy, ktra w XI wieku odchodzia ju w przeszo. Nie ma moliwoci wskazania, w jaki sposb i w jakich okolicznociach ruscy wadcy przejli chazarski tytu kagana. Poruszamy si tu w wiecie hipotez. W literaturze pojawio si sporo rnych koncepcji prbujcych wyjani ten proces, adna z nich jednak nie ma podstawy w materiale rdowym, takiego bowiem brakuje. Opieraj si one na apriorycznych zaoeniach i domysach badaczy. Przykadowo, pojawia si opinia, e ruscy wadcy uywali tytuu kagana jako symbolu niezalenoci od Chazarw, chcieli bowiem w ten sposb zademonstrowa swoje znaczenie60. Przeciw tej opinii wystpi Peter B. Golden, sugerujc, e nie mogo doj do przejcia tytuu kagana od Chazarw bez obalenia panujcej tam dynastii inaczej wadcy ruscy naraziliby si na drwin jako uzurpatorzy. Golden nawizuje jednak do oglnych zasad uprawniajcych do przejcia tego tytuu i swe kategoryczne zaprzeczenia opiera na wspczesnych domniemaniach o kryteriach uzurpacji i miesznoci61. Czy jednak wadcy Rusw nie mogli zapoyczy tytuu kagana, waciwego przecie nie tylko dla Chazarw, ale oglnie zrozumiaego w wiecie Europy Wschodniej? W tamtejszym wieloetnicznym rodowisku signicie po tytu najwyszego wadcy mogo egzemplifikowa ambicje polityczne noszcych je wadcw.62 Tytu kagana nie musia za wcale by zwizany z nad wyraz specyficzn ideologi wadzy u Chazarw (boska pozycja chagana, pochodzenie z wybranego rodu itp.). Nasze domniemania nie mog zatem by traktowane jako w niewielkim cho stopniu prawomocne hipotezy to jedynie lune spekulacje. Bez tekstw rdowych nie mamy jednak adnych moliwoci wniknicia w t problematyk. Nie mona nie zada pytania o sposb i okolicznoci przejcia tego tytuu. Tumaczy si
59 T.T. NOONAN: The Khazar Quaghanate and Its Impact on the Early Rus State. The Translatio Imperii from Itil to Kiev. In: Nomads in the Sedentery World. Eds. A.M. KHAZANOV, A. WINK. London 2001, s. 76102. 60 .. O: o o . 1982, 4, s. 150159; IDEM: . oca 1990, s. 210. 61 P.B. GOLDEN: The Question of the Rus Quaganate. Archivum Eurasiae medii aevi, T. 2: 1982, s. 7792. 62 O obecnoci tytulatury chazarskiej kagana i tuduna na terenach poudniowozachodniego Krymu zob. .. , A.B. : VIII IX . . B: . T. 2. 2005, s. 3856.
13 Kniaziowie...

~ 193 ~

czsto ten fakt jako przeytek chazarskiego wadania na Rusi. Tradycja chazarskiej obecnoci na Podnieprzu przewija si w Powieci minionych lat w przekazie o paceniu Chazarom przez Polan corocznej daniny. Okolicznoci przyjcia tytuu kagana nie s jednak znane. Do powyszych niewiadomych musimy doczy jeszcze jedn istotn niejasno. W teorii o ruskim kaganacie brakuje bowiem wiedzy, o jaki teren Rusi moe chodzi. W przernych hipotezach umiejscawiano ten kaganat w rejonie Tmutorakani, w Kijowie, w rejonie Rostowa, nad Morzem Azowskim, nad grn Wog, wreszcie w Skandynawii. Nie wiemy take, czy wadza owego ruskiego chagana obejmowaa wszystkie grupy Rusw w Europie Wschodniej, czy te tylko jedn z nich. Jeli uznamy, e oprcz przyjcia tytuu kagana od Chazarw powinnimy widzie te inne elementy kultury chazarskiej, to zwrci si musimy w kierunku grupy Rusw osiedlonej w rejonie Czernichowa nad Desn, gdzie obecno elementw elitarnej kultury chazarskiej jest najwyraniejsza. Gdybymy jednak szukali w lad za opisem Ibn Rosteha, wypadaoby rozway teren pomidzy grn Wog i Ok, najlepiej pasujcy do geograficznych wskazwek perskiego pisarza. Jak wic wida, niejasnoci jest tu wiele. W lad za nimi wzrastaa take pomysowo badaczy, znajdujcych tu ogromne pole do rozwinicia swej wyobrani. Sprbujmy zatem dokona reasumpcji. Wiemy, e obecni w Europie wschodniej Normanowie (przynajmniej jedna z ich grup) rzdzeni byli przez wadcw uywajcych tytuu kagana. Tytu ten mg zosta zapoyczony od Chazarw, ale znany by take innym ludom tureckim, zamieszkujcym nie tylko tereny lasw wschodnioeuropejskich, ale take obszar tamtejszego stepu i lasostepu. Wiedza o takiej tytulaturze ruskich wadcw bya rozpowszechniona bardzo szeroko w Bizancjum, docieraa std do Frankw, znali j Arabowie. Nie dziwi to, zwaywszy na ruchliwo kupcw ruskich, penetrujcych ogromne obszary. Mona jednak tu zastanowi si, czy to nie kupcom ruskim naley przypisa zasug stworzenia i rozpowszechnienia tego tytuu. Dla nich wskazanie, e stoi za nimi potny wadca, tytuem rwny chazarskiemu chanowi chanw, stanowi mogo dobre zabezpieczenie ycia i dobytku. Moe zatem tytu kagana nie mia zwizku z ideologi wadzy u Rusw czy z ambicjami politycznymi, ale by jedynie elementem propagandy kupieckiej. Pozostamy jednak przy pewnikach. W adnym ze rde dotyczcych Rusi w X i XI wieku tytu kagana ju si nie pojawi. Mona wic przyj, e wystpowa on przede wszystkim w IX wieku, potem za wyszed z uycia bd nikt nie widzia potrzeby promowania archaicznego i niewygodnego pewnie terminu. Jeeli faktycznie wadcy ruscy uywajcy tytuu kagana odwoywali si do powszechnej znajomoci potgi chazarskiej, to w X wieku, kiedy chaganat sab, a kocu upad nie by to najlepszy wzorzec. Do upadku kaganatu przyczynili si zreszt sami Rurykowicze, walczc z nim zaciekle. W tej sytuacji siganie po tytu uywany przez wroga, nad ktrym Rusowie odnieli zwycistwo, byoby nierozsdne. ~ 194 ~

Na uycie tytuu kagana przez ruskich wadcw mona spojrze jeszcze pod ktem komunikatywnoci przekazu ideologii wadzy w rodowisku wieloetnicznym. Uywajcy jzyka szwedzkiego Normanowie w rodowisku Europy wschodniej byli zupenie niezrozumiali. W opisie drogi kupcw ar-Rus do Bagdadu Ibn Hurdadbeha znajdujemy informacj, e za tumaczy suyli im eunuchowie as-Saqaliba, czyli Sowianie. Autor Ksigi drg i krlestw pisze wprawdzie, e Rusowie s Sowianami, ale wyranie ich od Sowian odrnia. Z przekazu tego wynika, e Rusowie musieli ucieka si do porednictwa sowiaskiego w tumaczeniu, co mona interpretowa jako brak moliwoci odwoania si do wasnego jzyka. Pomijajc nawet wieloznaczny przekaz Ibn Hurdadbeha, moemy domyla si, e Rusowie nie mieli specjalnych szans na porozumiewanie si z ludami wschodniej Europy we wasnym jzyku i sigali po inne bardziej zrozumiae. Tym samym uprawniona moe by teza, e przy przekazywaniu informacji o swoich wadcach raczej sigali po tytuy zrozumiae dla tamtejszych ludw, nieznajcych przecie znaczenia skandynawskich terminw. Liczba Rusw bya zbyt maa, aby tworzy fakty jzykowe, cho znamy przecie nomenklatur normask dotyczc np. porohw Dniepru63. Ten przypadek jest jednak swego rodzaju wyjtkiem. W przypadku zjawisk o naturze spoeczno-politycznej przypuszcza naleaoby, e dla lepszego oddania pozycji swego wadcy Rusowie chtniej sigali po tytu obcy, ni promowali terminy normaskie. Odejcie od tytuu kagana moe by zwizane z postpujc slawizacj elit ruskich, a tym samym wykorzystywaniem powszechnie zrozumianych tytuw sowiaskich. Po tych uwagach, ktre stawiaj nas raczej w sokratejskiej sytuacji, wypadnie powrci do tekstu Sowa o prawie i asce metropolity Iariona. W nauce funkcjonuje przekonanie, e kiedy powstawa ten tekst, tytu kagana nie by ju uywany. Moe mia charakter archaizmu, tu i wdzie pojawiajcego si w jzyku ruskim brak jednak materiau porwnawczego. Mona wysun tez, e kiedy Iarion siga po chazarski tytu oznaczajcy najwyszego wadc chana chanw czy krla krlw, podj zapewne prb dodatkowego wywyszenia i tak chwalonego do granic moliwoci Wodzimierza64. Interesujce jest to, e Iarion w swojej koncepcji politycznej nie wykorzystywa wzorcw bizantyjskich, najczciej wtedy obecnych na Rusi, lecz tworzy wasne, odwoujce si do realiw Europy Wschodniej i wpyww chazarskich. Moliwe, e wobec powszechnie uznawanego prymatu bizantyskich basileusw Iarion tworzy koncepcj samodzielnego, niezalenego wadcy Rusi, zapewne odpowiadajc
63 DAI, cap. 9. 64 M. HURBANI: Dve koncepcie recepcie byzantskej ideolgie na Rusi. V: Slovensko a eurpsky juhovhod, Medziklturne vzahy a kontexty. Bratislava 1999, s. 6373; . : . . Coa 1985, s. 140 n.
13*

~ 195 ~

zapotrzebowaniu politycznemu panowania Jarosawa Mdrego65. Mona take wyrazi opini, e w Sowie o prawie i asce Iarion sign po archaiczny i niebdcy ju w powszechnym uyciu tytu celowo, aby odrni wielkiego Wodzimierza od jego nienajlepszych nastpcw. Naley jednak zwrci uwag, e w tekcie Iarionowego Sowa... tytu kagana stosowany jest bardzo konsekwentnie na okrelenia wadcy. Cztery razy nazwany tak zosta Wodzimierz, dwukrotnie Jarosaw Mdry. We wszystkich tych przypadkach tytu kagan wystpuje razem z zaimkiem dzierawczym nasz. Zwykle mowa jest o naszym kaganie, raz tylko o wielkim kaganie naszej ziemi. Identyczny zwrot odnajdujemy w grafitti z Sofijskiego Soboru. Moe zatem w jedenastowiecznym ruskim jzyku sowo kagan nie miao charakteru archaicznego, ale funkcjonowao jako okrelenie wadcy wasnego w znaczeniu poufaym, pozbawionym ceremonialnoci. Ewolucja znaczenia tytuu kagana moga doprowadzi do uczynienia z niego synonimu najbliszego wadcy, zwierzchnika. Iarion i nieznany graficiarz uywajc zwrotu nasz kagan, stwarzaj wraenie osobistej bliskoci z wadc. Jeeli w XI wieku istnia jaki odrbny jzyk elit politycznych pastwa ruskiego, to w tym jzyku mogy zachowa si zwroty i sowa wywodzce si jeszcze z czasw przed slawizacj tyche elit.

Princeps termin dobry na kad okazj

Jedn z czciej uywanych w zapisach wczesnoredniowiecznych nazw wadcy jest princeps. Stosunkowo rzadko spotykamy to sowo wrd tytuw wasnych, notorycznie natomiast pojawia si w tekstach o charakterze narracyjnym. Wieloznaczno terminu sprawia, e pisarze tamtego czasu bardzo chtnie stosowali go tam, gdzie nie wpadao im zapisa tytuu rzeczywistego, gdzie mieli kopoty z przetumaczeniem na acin sowa rodzimego, wreszcie princeps pojawia si wszdzie tam, gdzie trzeba byo znale sowo bliskoznaczne do kadego innego okrelenia wadcy. Ten aciski termin oznacza pierwsz osob, wadc, naczelnika, przywdc. W staroytnym Rzymie istnia zwyczaj umieszczania przez cenzorw na listach senatu jednego nazwiska, osoby najbardziej godnej szacunku, okrelanej mianem princeps senatus. czyy si z t godnoci pewne zaszczyty, ale te uprawnienia polityczne, bo princeps senatus rozpoczyna debat nad wnioskami. Tytu ten otrzyma i przez ponad 40 lat posiada Oktawian August. Pniej za godno pierwszego senatora staa si jednym z tytuw rzymskich cesarzy. Wczesne redniowiecze do mocno poszerzyo krg osb okrelanych
65 Por. M. HURBANI: Dve koncepcie, s. 69.

~ 196 ~

mianem princepsa pierwszego i principes pierwszych. To rozrnienie na liczb pojedyncz i mnog jest tu konieczne, gdy sowa te w zalenoci od liczby oznaczay inne osoby. I tak mianem princeps okrelano jednego, gwnego panujcego mg by to cesarz, krl, ksi, urzdnik ale zawsze tylko jeden naczelny wadca. Tymczasem okrelenie principes oznaczao jak grup ludzi, pierwszych we wadzy. W Cesarstwie Niemieckim uywano na przykad okrelenia principes regni czy principes imperii w stosunku do wszystkich ksit i panw Rzeszy Reichsfrsten66. Okrelenie to jednak nie stao si na szersz skal osobnym tytuem, najczciej uywano go jako techniczny apelatyw wadcy, zwrot o charakterze stylistyczno-grzecznociowym. Jako tytu funkcjonowao od XIII wieku dla hrabiw Anhalt zaliczonych do ksit Rzeszy, posugiwali si nim wczeniej wadcy Benewentu i Kapui67. Tytu princeps frst sta niej w hierarchii godnoci Rzeszy od dux herzog. Jako czsto uywane oglne okrelenie wadcy, bardzo szybko rozpowszechni si take w tej czci Sowiaszczyzny, ktra podlegaa wpywom kultury aciskiej. W tekstach kronikarskich i rocznikarskich termin princeps nie odnosi si do konkretnej rzeczywistoci, czyli uywajc okrelenia Leszka Moszyskiego nie posiada motywacji polityczno-historycznej68. W tekstach tego samego autora moemy zatem odnale wiele znacze tego sowa, ktre najczciej tumaczymy jako wadca czy naczelnik. Analiza tekstw narracyjnych nie przyniesie wic adnych obserwacji dotyczcych znaczenia tytuu, poza oczywistym stwierdzeniem jego wieloznacznoci. Skupi wypadnie si na tych przypadkach, gdy termin ten uyty zosta we wasnej tytulaturze, innymi sowy kiedy wadca sam siebie nazwa princeps bd wystpi z tym tytuem w oficjalnym dokumencie. Jako tytu wasny wadcw sowiaskich princeps pojawia si nadzwyczaj rzadko. Po raz pierwszy spotykamy si z nim, gdy uy go na swej monecie Bolesaw Chrobry Princes Polonie. Wystpi take kilkakrotnie w dokumentach ksit morawskich z XII stulecia. Stosowali ten termin we wasnej tytulaturze ksita pnocno-zachodniej Sowiaszczyzny i Pomorza w drugiej poowie XII stulecia. Jeeli potraktujemy przypadek denara Chrobrego jako odosobniony, to waciwie moemy stwierdzi zbieno czasow pomidzy princepsami morawskimi i pomorsko-obodrzyckimi. Czy za t zbienoci chronologiczn stoj jeszcze jakie inne, podobne przyczyny zastosowania? na to pytanie trzeba bdzie poszuka odpowiedzi.
66 Analiz terminu princeps w rdach przedstawi ostatnio A. BOGUCKI: Termin princeps w rdach polskich. W: Odkrywcy, princepsi, rozbjnicy. Studia z dziejw redniowiecza. T. 13. Malbork 2007, s. 4586. 67 J. FICKER: Vom Reichsfrstenstande. Forschungen zur Geschichte der Reichsverfassung zunchst im XII. und XIII. Jahrhunderte. Innsbruck 1861, Bd. 1, s. 144 n. 68 L. MOSZYSKI: Staro-cerkiewno-sowiaskie apelatywy..., s. 44 n.

~ 197 ~

Denary Chrobrego z napisem Princes Polonie nale do najbardziej znanych i najbardziej zagadkowych monet wybijanych za panowania tego wadcy. Wystpia na nich po raz pierwszy aciska nazwa pastwa Polonia, take po raz pierwszy na polskiej monecie zamieszczony zosta ptak pierwszy orze, jak chc niektrzy, cho inni s zdania, e na denarze widnieje paw. Co natomiast najistotniejsze w kontekcie naszych rozwaa, na monecie Chrobrego pojawia si tytu wadcy princeps, zapisany z bdem przez mincerza, bd w tak zwanej wersji zbarbaryzowanej princes69. Jakkolwiek cz badaczy czy wybicie denarw ze zjazdem gnienieskim, to analiza skadu skarbw sugeruje, e powstaway one w latach 1005101070. Na podstawie tylko pojedynczych wystpie tytuu princepsa na tych monetach nie mona jednak oprze adnych rozsdnych hipotez. Wysuwa mona jedynie lune, nieweryfikowalne pomysy. Nie wiemy przecie, czy Chrobry faktycznie tytuowa si princepsem Polski, czy te taki tytu wymyli mincerz bd osoba posiadajca umiejtno czytania i pisania, ktra wsppracowaa przy tworzeniu legendy monety. Ile zatem jest tu inwencji wadcy, a na ile by to pomys twrcy monety? nie rozstrzygniemy. Podobnie nie sposb ustali, czy tytu princepsa wie si z aspiracjami krlewskimi Bolesawa, czy te raczej z koniecznoci czasowego ich odoenia na bok w czasie konfliktu z Henrykiem II. Okrelenie Princes Polonie, czyli wadca Polski, nie daje nam adnych podstaw do takich rozwaa. W tym samym czasie wybijane byy jednoczenie inne monety Chrobrego z tytuami rex i dux inclitus.71 wiadczy by to mogo o braku staoci w tytulaturze Chrobrego. Moe z uwagi na niejasny status niedokoczonej koronacji z 1000 roku wadca i jego doradcy wahali si co do okrelonego tytuu bd te stosowali je w zalenoci od okolicznoci? Moe te istnie inne wytumaczenie. Pawe Stryk wysun hipotez, e denary z legend dux inclitus wybijane byy jako manifestacja panowania Chrobrego nad Morawami72. Moe take i denary z napisem princes Polonie miay podobn funkcj w stosunku do Polski czy Wielkopolski, bo przecie nie ma jasnoci, co kryje si pod sowem Polonia. Nie wiemy wprawdzie, dlaczego Chrobry miaby manifestowa na monetach panowanie nad dzielnic odziedziczon po ojcu, ale takie tumaczenie moe by rwnie brane pod uwag. Denary Chrobrego z tytuem Prin 69 K. STRONCZYSKI: Dawne monety polskie dynastyi Piastw i Jagiellonw. Cz. 2: Monety pierwszych czterech wiekw w porzdek chronologiczny uoone i opisane. Piotrkw 1884, s. 18 sugeruje, e mamy tu do czynienia z przekrcon liczb mnog principes. 70 S. SUCHODOLSKI: Rex Bolizlavus tzw. krlewskie monety Bolesaw Chrobrego. W: Heraldyka i okolice. Warszawa 2002, s. 291. 71 Ostatnio o tych monetach szerzej: S. SUCHODOLSKI: Rex Bolizlavus; P. STRYK: Wizerunek Bolesawa Chrobrego na denarze DVX INCLITVS. Ze studiw nad ceremonialnymi nakryciami gowy pierwszych Piastw. Roczniki Historyczne, T. 68: 2002, s. 5776. W obu tych pracach zestawienie starszej literatury. 72 P. STRYK: Wizerunek Bolesawa Chrobrego...

~ 198 ~

ces Polonie z uwagi na wyjtkowo tytuu oraz brak moliwoci okrelenia kontekstu ich powstania uzna naley za wyjtek w stosowaniu terminu princeps w tytulaturze wadcw polskich i sowiaskich, przynajmniej w X i XI wieku. Inaczej ksztatowaa si sytuacja z tytulatur princepsw morawskich. Znamy te tytuy z dokumentw, a ich liczba jest znaczna. Tytuowani princepsami byli: Otto I Pikny, Konrad III Otto, Brzetysaw i Vladimir, synowie Ottona III oraz Spitygniew i witopek, synowie Wratysawa Brneskego. W tytulaturze pojawia si nazwa kraju Morawy, ale wystpoway te nazwy stolic ich dzielnic: Brna, Oomuca czy Znojma73. Zastosowanie w odniesieniu do tych wadcw terminu princeps ma zapewne zwizek z ich zalenoci od ksicia czeskiego. Stosowanie dla gwnego wadcy i jemu podlegajcy ksit dzielnicowych tego samego tytuu dux mogo by niewygodne bd nieeleganckie. Signito wobec tego po bezpieczniejszy, wieloznaczny tytu princeps. Podobnie w kronice Kosmasa z du konsekwencj stosowana jest tytulatura ksi dux. Okrelano tak tylko wadcw panujcych w Pradze, natomiast dzielnicowi ksita morawscy nazywani byli tylko po imieniu. W przypadku wadcw, ktrzy rozpoczynali sw karier jako dzielnicowi wadcy Moraw, a potem objli tron praski, tytu dux Kosmas stosowa dopiero od momentu intronizacji. Znajdujemy tylko jeden wyjtek, gdy termin dux odnis do zalenego ksicia Moraw, Ottona Piknego74. Stao si to jednak przy wzmiance o jego mierci. W takim kontekcie widocznie nie wypadao uy samego imienia. Uycie tytuw princepsw morawskich w dokumentach byo zatem zabiegiem stylistyczno-semantycznym w celu uniknicia zderzenia si tytulatury dux Boemiae i dux Moraviae. Oznaczay po prostu wadc Moraw, wadc Brna czy Znojma, ale zawsze podlegego ksiciu czeskiemu. W tym samym czasie, kiedy w Czechach stosowano tytu princeps w oficjalnych pismach, pojawi si zwyczaj takiego tytuowania w innym zaktku zachodniej Sowiaszczyzny, a mianowicie na ziemiach obodrzycko-pomorskich. Tytu ten wystpi w dokumentach i na pieczciach tamtejszych wadcw: ksit zachodniopomorskich, braci Bogusawa i Kazimierza, obodrzyckich wadcw Niklota II oraz Przybysawa oraz gdaskiego namiestnika i ksicia Sambora. Tytu ten odnajdujemy take u ich nastpcw, przy czym ksita pomorscy uywali go do krtko gdzie do lat dwudziestych XIII stulecia, podczas gdy dla wadcw obodrzyckich oraz rugijskich ustali si jako tytu podstawowy. Problem ten zosta ju omwiony w rozdziale powiconym tytu 73 Nie dokumentuj w tym miejscu konkretnych tytuw, odsyam do zestawienia ksit i ich tytuw na kocu pracy. 74 Kosmas II, 38. Dyskusj wok wizji wadzy ksicej w Czechach podsumowa ostatnio Martin WIHODA: Kne a jeho vrn. Kosmas o svt pedk a urozench. In: lechta, moc a reprezentace ve stedoveku, Colloquia medievalia Pragensia. T. 9. Praha 2007, s. 1129.

~ 199 ~

owi ksicemu, tu wypadnie jedynie powtrzy, e tytulatura ta ma zwizek z zalenoci wadcw obodrzyckich pniej zwanych meklemburskimi, z ich podlegoci lenn od ksit saskich i krlw duskich. Zastosowanie tytuu princeps i dominus miao zapewne na celu uniknicie uycia tytuu swego seniora. Podobna sytuacja wystpia w przypadku tytulatury ksit zachodniopomorskich. Moliwe, e uywany przez nich tytu dux mia zwizek z panowaniem nad prawobrzen czci Pomorza Zachodniego, natomiast princeps odnosi si do tzw. czci lutyckiej. Jeszcze w dokumencie Kazimierza II z 1215 roku odnajdujemy wanie tytu Pomeranorum dux et Leuticiorum princeps75. Bardzo moliwe, e takie jest take rdo tytulatury Kazimierza I princeps et dux76. Mogoby to wiadczy o innych podstawach panowania Gryfitw na obszarze pomorskim, a innych na obszarze lucickim. Wymaga to jednak dalszych bada, uwzgldniajcych te stosunek lenny do Cesarstwa77. Podobna zapewne bya przyczyna stosowania tytuu princeps przez ksit wschodniego Pomorza. Zaleno od ksit polskich moga w niektrych sytuacjach skutkowa brakiem uycia tytuu dux, a zastosowaniem oglnego i bezpiecznego princeps78. Uycie w oficjalnej tytulaturze czeskiej i obodrzycko-pomorskiej tytuu princeps mona zatem wytumaczy podobn sytuacj. Zarwno wadcy Moraw, jak i kneziowie z Mecklemburgii i Rugii pozostawali w zalenoci lennej od osb tytuowanych dux. Aby unikn nieporozumie czy moe raczej niezrcznoci, zastosowano termin niemajcy takiej mocy prawnej jak dux, a brzmicy odpowiednio mocno. Przecie tym samym tytuem obdarzano godnoci najwysze, w tym cesarsk79. W narracji dokumentw, w przeciwiestwie do tytulatury wystpujcej w kronikach, uywano przede wszystkim tytuu dux. By to podstawowy termin stosowany dla nazwania panujcego. Inne okrelenia pojawiy si sporadycznie i odnosiy si jedynie do dokumentw najwczeniejszych. W zasadzie wikszo przypadkw uycia nazwy princeps przypadaa na XII wiek i po 75 CDPom, nr 102; Pomm. Urk., nr 165 i 166. 76 Pomm. Urk., nr 84 z 1180. 77 Tytulatura ksit zachodniopomorskich na przeomie XII i XIII wieku bya zapewne jeszcze nieustalona mieszay si przerne tytuy: rex, princeps, dux, a take okrelenia wadztwa: Pomerania, Leuticia, Sclavia. Nie rozstrzygn tych zawioci P. CZAPLEWSKI: Tytulatura 78 Np. Schamborius princeps Pomeranorum czy pniej ju Mestwinus dei gratia princeps de Danzk. Pommerelisches Urkundenbuch. Hrsg. M. PERLBACH. Danzig 1882, Nr. 6 i 14. W dokumentach witopeka natomiast pojawia si tytu dux. Nie jest jasne, w jakim stopniu autentyczne s te dokumenty. 79 Jeli mona powoli sobie na odniesienie do historii najnowszej, to uywanie tak oglnikowych terminw przypomina sformuowania mediw czasw komunistycznych, w ktrych pierwsi sekretarze partii komunistycznych, niepiastujcy adnych urzdw pastwowych, a jedynie partyjne, okrelani byli jako przywdcy partii i narodu, szczeglnie w kontekcie wizyt prezydentw czy premierw krajw zachodnich.

~ 200 ~

cztek nastpnego stulecia. We wszystkich pniejszych dokumentach wystpuje termin dux. Jednak i te znane nam przypadki signicia po form princeps nie daj si jednoznacznie interpretowa. Cz z tych dokumentw jest sfaszowana. Niejednokrotnie zastosowany termin princeps okrela oglnie wadc, ale te jego urzdnika. Kiedy uywano terminu princeps, zwykle wspwystpowa z tytuem dux. W dokumencie Zbyluta z 1153 roku pojawi si ciekawy sposb datacji Bolezlao Mesicone Heinrico fratribus germanis in Polonia principatibus80. Interesujcy nas termin zosta tu uyty w potocznym znaczeniu wadanie, panowanie. Nie nis ze sob adnego znaczenia polityczno-symbolicznego. W dokumencie witopeka pomorskiego datowanym na 27 grudnia 1281 roku (w rzeczywistoci 1211 roku) mowa jest o Wadysawie Laskonogim illustri principe seniori Wladislao duce Polonie81. Uyte tu okrelenie princeps nie miao wic znaczenia tytularnego, ale raczej byo zwrotem grzecznociowym. Podobne znaczenie miao najpewniej to okrelenie wystpujce w falsyfikatach lubiskich. W tekcie jednej z podrobionych kopii Bolesaw Wysoki tytuuje si dux Zlesie, filius primogenitus illustris condam principis Wlodizlai maximi ducis Zlesie et Cracovie. Zwrot princeps Wlodizalus dux uzna mona zatem za grzecznociowy. Inaczej moe by z wystpujcym w tym dokumencie okreleniem Mieszka Starego Patruus meus dux maximus et princeps82. Uycie formuy dux maximus et princeps moe oznacza uznanie zwierzchnoci tak okrelonej osoby. W ten sam sposb Bolesaw Wstydliwy okreli take Henryka Brodatego, wydajc dokument w obecnoci nobili principe domini Henrico duce Zlesiae et talibus baronibus83. Mody ksi zapewne sygnalizowa tu zaleno od lskiego ksicia, w ktrego grodzie Skale znalaz schronienie. Tylko w jednym dokumencie znajdujemy sowo princeps uyte w formie tytuu. Jest to dokument Radwana z 1212 roku, w ktrego koroboracji mowa jest o przywieszonych do dyplomu pieczciach Sigillorum principis et episcopi ecclesiae et baronum84. Jedyn tam pieczci ksic jest piecz Leszka Biaego85, to on zatem tytuowany jest princepsem. Take w datacji tego dokumentu znajdujemy tekst dominante cracozie principe illustrissimo Lezcone. Tytu princeps uyty w dokumencie odnajdujemy w falsyfikacie oliwskim Sambora okrela si on tam jako princeps Pomorza86. Dokument ten jest jednak wyjtkiem. We wszystkich pozostaych tytu
80 KDW I, 19 take w Kodeks Dyplomatyczny Maopolski II, 372. 81 KDW I, 78. 82 KDW I, 21. Jest to dokument podrobiony, znane s cztery kopie, kada nieco innej treci. Repertorium nr 74 i 75. 83 ZDM, T. 4, nr 874. 84 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej, nr 8. 85 T. EBRAWSKI: O pieczciach dawnej Polski i Litwy. Krakw 1865, tabl. 3, nr. 4 i s. 22. 86 Pomm. Urk., nr 6, s. 4 z 18 marca 1178. CDPom, s. 11 i 990. Prawdopodobnie dokument istnia przed 1220 rokiem zob. Repertorium, nr 89.

~ 201 ~

princeps nie wystpuje w tytulaturze ksicej. Uywany by za to na oznaczenie dostojnikw i urzdnikw ksicych. W dokumencie mogileskim na licie wiadkw wymieniony zosta Wszebor princeps militiae87. Tekst dyplomu spisano w XIII stuleciu, ale opiera si czciowo na dokumencie Bolesawa Kdzierzawego sprzed 1147 roku. Okrelenie to, identyczne z pojawiajcym si w kronikach, musiao by zatem w uyciu w XII stuleciu. W tekcie dokumentu Kazimierza Sprawiedliwego z 1187 roku czytamy, e ksi wystpuje ze swymi dostojnikami: in audientia Incliti Ducis Casimiri suorumque Principem videlicet duorum Episcoporum Plocenci Vitho atque Cujaviensi Zirone Illustri Comite et Nicolao Primote88. Do grupy principes zaliczano wic nie tylko wieckich, ale take duchownych. Podobn fraz znajdujemy w spisanym 26 kwietnia 1177 roku dokumencie Mieszka Starego, wydanym coram principibus terre nostre tam spiritualibus quam secularibus89. Wynika z niego, e principes to wadcy, dostojnicy bez wyjtku wieccy i duchowni. Ten sposb okrelania najmoniejszych dostojnikw pastwa by waciwy dla caej Europy aciskiej. Regularnie stosowano go w kancelarii cesarskiej. Odnajdujemy przykady jego uycia w dokumentach czeskich. W tekstach z terenw Cesarstwa pojawiaj si principes imperatorii lub principes imperii. To na ich consilium powouj si cesarze. W dokumencie Konrada III z 1151 roku wymienieni s principes imperii90. Przywoani zostali najpierw duchowni, gdy ich lista si wyczerpaa, pojawi si nastpnie zwrot et de laicis principibus..., po ktrym pisarz przystpi do wyliczania wieckich. Jest to bardzo podobna forma do tej uytej w przywoanym wyej dokumencie Mieszka III. Okrelenie princeps wystpuje bardzo czsto w dokumentach czeskich, oznaczajc po prostu dostojnika ksicego. Dokumenty wydawane byy w obecnoci i z potwierdzeniem principes. Tak wzmiank znajdujemy w kronice Mnicha Sazawskiego, ktry przepisa najprawdopodobniej dokument ksicia Brzetysawa I dla swego klasztoru, w ktrym ksi obdarowa mnichw sub testimonio et confirmatione filii sui Wratizlai et principum suorum91. Jeeli nawet kronikarz nie dysponowa dokumentem Brzetysawa, a formu testacyjn zaczerpn z jakiego innego dyplomu, okrelenie principes nie budzi adnych wtpliwoci. Principes terrae wystpuj w tekstach innych czeskich dokumentw, czsto z podkreleniem, e to jedni z najwyszych dostojnikw take rodzina panujcego. Przemys Ottokar I w nadaniu na rzecz szpitalnikw zwolni ich
87 KDW I, s. 3, take J.K. KOCHANOWSKI: Zbir oglny przywilejw i spominkw mazowieckich. Warszawa 1919, nr 22. O tym dokumencie w Repertorium..., nr 8, s. 60 n: zlepek z rnych zapisek sporzdzony przed 1282 rokiem, a czciowo oparty na dokumencie Bolesawa Kdzierzawego sporzdzonym przed 1147 rokiem. 88 CDP I, 5. 89 KDW 1, 22. 90 CDB I, 169. 91 Mnich Sazawski, cap. 42; CDB I, 48.

~ 202 ~

od rnych powinnoci ze swej strony ad nos vel succesores nostros vel ad principes terre illius vel eorum succesorres. W tym dokumencie znalazo si te zastrzeenie o wyczeniu klasztoru spod zalenoci i wadzy urzdnikw, a w tym wyliczeniu pojawia si formua nullus princeps vel terre illius inbeneficiantus sive camerarius sive iudex sive ceteri officiales92. Krlewski pisarz przedstawi nam tu hierarchi wanoci dostojnikw: na jej szczycie umieci naley princepsa, potem waciciela beneficjenta, nastpnie wyliczy urzdnikw komornika, sdziego i innych. Termin principes odnosi si zatem do tych najwyszych godnoci samej elity wadzy. Termin ten nie by zatem jednoznaczny. Mg by uyty jako oglne okrelenie panujcego, jako zwrot grzecznociowy, mog wreszcie oznacza wysokiego rang dostojnika. Jego stosowanie dla oznaczenia urzdnikw ksicych, zarwno wieckich, jak i duchownych mogo by swoistym naladownictwem zwyczajw panujcych w Cesarstwie. Wzorujc si na hierarchii cesarskiej, gdzie imperator sprawowa rzdy w otoczeniu najprzedniejszych principes imperii, pisarze, inspirowani zapewne przez ksit, tworzyli podobny obraz ksi w otoczeniu principes terrae. Tu za pojawiaa si niejednoznaczno tego terminu, ksi Polski czy Czech mg by zaliczony do owych pierwszych w Cesarstwie, co nie ujmowao mu nic z godnoci. Wieloznaczno terminu princeps wydaje si nie sprawia trudnoci pisarzom. Termin ten nie mia cisych konotacji politycznych czy symbolicznych, by jedynie technicznym okreleniem panujcego, wadcy czy osoby najznakomitszej. W jednym z dokumentw Wratysawa czeskiego transumowanym przez Przemysa Ottokara I pojawia si interesujce zestawienie: w jednym zdaniu obok siebie wystpuj princeps apostolorum, czyli w. Piotr i principes tam Boemie quam Morauie93. Ani pisarz dokumentu, ani osoba spisujca transumpt nie mieli adnych wtpliwoci co do zastosowania dwa razy w tym samym zdaniu tego samego terminu w rnych znaczeniach. Nie mona zatem uznawa sowa princeps za tytu ksicy. Tak samo okrelenie principatus nie miao zapewne takiego znaczenia, jakie nadaj mu wspczeni historycy, a oznacza panowanie, wadz i zapewne nic wicej.

Retoryka w tytulaturze satrapa

W tekstach kilku redniowiecznych kronik odnajdujemy uyte w stosunku do wadcw sowiaskich okrelenie satrapa. To wywodzce si z jzyka per 92 CDB II, 110. Podobne zwroty w dokumencie tego wadcy CDB II, 321 z 1228 roku oraz w faszywym CDB II, 380. 93 CDB II, 229.

~ 203 ~

skiego sowo, oznaczajce w staroytnoci namiestnika prowincji, a dzi tyrana i despot, dziwnie wyglda w odniesieniu do kilku z ksit panujcych na Pomorzu czy w Serbii. W jakim znaczeniu sowo to zostao uyte w redniowiecznych tekstach, a take dlaczego akurat ten termin pojawi si dla nazwania sowiaskiego wadcy? Tytu ten czy rozpatrujc wspczesne nam znaczenie tego sowa bardziej zasadne byoby powiedzenie epitet wystpi w odniesieniu do obodrzyckich ksit Sederyka i Utona, pomorskiego Bogusawa I oraz serbskich Desy i Stefana Nemanji. Znajdujemy go w tekstach trzech kronik Adama z Bremy, Saxo Gramatyka i Nicetasa Choniatesa. Mamy zatem teksty pochodzce z trzech stuleci od XI do pocztkw XIII wieku, teksty nie majce ze sob adnych powiza. Co prawda istnieje zaleno Gesta Danorum od dziea Adama z Bremy, lecz cz tekstu Saxo Gramatyka, w ktrej pojawiaj si interesujce nas tytuy, dotyczy spraw o stulecie pniejszych od przekazu Adama. Nie obserwujemy take przejmowania narracji od Adama przez Saxa wykorzysta on jego informacje, ale uywa wasnych sw i wyrae94. Zupenie niezalena od tych dwu dzie jest kronika Nicetasa Choniatesa, dzieo spisane w Bizancjum, a dotyczce spraw greckiego krgu kulturowego. Mona zatem z pewnoci stwierdzi, e uycie terminu satrapa w kadej z tych kronik byo samodzieln decyzj autora, a nie przejciem konwencji nomenklaturowej wystpujcej w innym tekcie. Problem dla nas stanowi jednak wyjanienie, jakie jest znaczenie tej nazwy. W dotychczasowych badaniach zagadnienie to nie byo podejmowane. Jedynie analizujcy tytuy ksit pomorskich ks. Pawe Czaplewski podj problem tytuu satrapy dla Bogusawa I95. Dostrzeg on, e Saxo nazywa Bogusawa raz satrap Pomorza, a raz satrap Sklawii, i poczy t zmian z objciem wadzy nad caym Pomorzem po mierci Kazimierza I. Sam za termin nie mia wedug niego zabarwienia pejoratywnego, czego dowodziy tytuy satrapw (namiestnikw krlewskich) w anglosaskiej Charta Ethleredi, a wreszcie nazywanie satrap Henryka Lwa przez Saxo Gramatyka. Tytu satrapy u Saxa mia zatem oznacza potnego, wielkiego wadc. Czaplewski zwraca uwag na pozycj i znaczenie Henryka Lwa oraz krlewskie aspiracje Bogusawa. Dalszej analizy Czaplewski nie podj, nie znajc innych sytuacji uycia tytuu satrapy w redniowiecznej acinie96. Odnotowa zatem naley intuicyjn raczej sugesti, e termin ten odnosi si do potnego wadcy. Z uwagi na brak powiza pomidzy trzema kronikami zawierajcymi termin satrapa w stosunku do sowiaskiego wadcy, wypadnie rozway kon 94 Najszerzej na temat odniesie i rde Saxo Gramatyka w zbiorze: Saxo Grammaticus. A Medieval Author between Norse and Latin Culture. Ed. F.-J. KARSTEN. Copenhague 1981. 95 P. CZAPLEWSKI: Tytulatura ksit pomorskich do pocztku XIV wieku. W: Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu. T. 15, z. 12. Toru 1949, s. 50. 96 Opiera si jedynie ale nie wykorzystujc go w peni na Glossarium Du Cangea, dziele znakomitym, ale przecie nieobejmujcym caoci materiau jzykowego redniowiecznej aciny.

~ 204 ~

tekst ich uycia oddzielnie. Najwczeniej uy tego tytuu Adam z Bremy w stosunku do Utona i Sederyka wadcw obodrzyckich, ktrzy zostali zaproszeni na colloquium przez arcybiskupa hamburskiego Unwana97. Na spotkaniu tym obecny by take krl Danii Kanut Wielki. Sta si to miao okoo 1019 roku lub na przeomie lat 1025/102698. Efektem colloquium w Hamburgu by pokj pomidzy Cesarstwem a Dani, a jednymi z uczestnikw tamtejszych negocjacji byli dwaj wadcy sowiascy. Bliszych danych na temat tego spotkania i postanowie, jakie tam zapady, nie posiadamy. Zastosowany termin okrelajcy Sederyka i Utona satrapae naley do rzadkich w kronice Adama. Co jednak oznacza wielkich, potnych wadcw, zarzdcw kraju obodrzyckiego, zalenych w tym czasie akurat od Danii, czy samodzielnych ksit? Punktem wyjcia do rozwizania tego dylematu niech stanie si widoczna u Adama z Bremy predylekcja do uywania pewnych terminw czy okrele. Adam z Bremy starannie unika okrele dux czy rex w stosunku do wadcw zachodniosowiaskich, szczeglnie ksit panujcych na Poabiu. W stosunku do dalej pooonych krain Sowiaszczyzny nie waha si bowiem zastosowa tych tytuw. Dotyczyo to szczeglnie wadcw ruskich, ale tytu rex pojawi si te w stosunku do wadcy polskiego. Ci za, ktrzy panowali na Poabiu (ale dotyczy to rwnie Czechw) tytuowani byli najczciej niezobowizujco jako principes. Jedynym z ksit zachodniosowiaskich, ktry uzyska w tekcie Adama tytu dux by Racibor, wadca Obodrytw. Za pierwszym razem kronikarz uy okrelenia princeps, ale nastpnie tytuowa go dux Sclavorum. Moliwe, e ta wyjtkowa sytuacja wizaa si z pomiertn ocen Racibora wadcy chrzecijaskiego, o ogromnym uznaniu wrd barbarzycw, ktry zosta zabity przez Duczykw99. Jego synowie i nastpcy nieznanych z imienia omiu ksit, ktrzy zginli w walce, mszczc mier ojca okreleni zostali ju jako principes. Unikanie uywania tytuu dux w stosunku do barbarzyskich wadcw Sowian przez Adama wydaje si w peni zrozumiae. Zastosowanie tego tytuu zrwnywaoby ich z najbliszymi Adamowi wadcami Sasw. Trudno przecie byo w stosunku do Sowian stosowa ten sam tytu, ktry przynalea do wasnego pana. Mona zatem postawi tez, e Adam zastosowa termin satrapa w odniesieniu do Utona i Sederyka, aby unikn koniecznoci nazwania ich duces.
97 Adam II, 58, s. 119. Eo tempore cum esset pax firma inter Sclavos et Transalbianos, Unwanus archiepiscopus metropolem Hammaburg renovavit, clerumque dispersum colligens, magnam ibidem tam civium quam fratrum adunavit multitudinem. Itaque cum duce Bernardo frequenter inhabitans locum saepe dimidium annum vixit in Hammaburg, gloriosissimum regem Chnut invitans ad colloquium Sclavorumque satrapas Utonem et Sedericum. 98 G. LABUDA: Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej. T. 2. Pozna 1964, s. 141, skania si ku dacie 1025/26. 99 Adam II, 75, s. 137. Ratibor, dux Sclavorum, interfectus est a Danis. Ratibor iste christianus erat, vir magnae potestatis inter barbaros.

~ 205 ~

Termin satrapa w dziele Adama z Bremy wystpi trzy razy. Pierwszy przypadek dotyczy wanie Uto i Sederyka. Drugi raz Adam nazwa w ten sposb niejakiego Gnipha-Gniphusa, satrap szwedzkiego. Opisujc wydarzenia po mierci szwedzkiego krla Stinkela, rysowa obraz upadku rodu krlewskiego w wyniku walk o wadz oraz zagroenia dla chrzecijastwa. Strach chrzecijan by tak wielki, e biskupi szwedzcy lkali si opuci wasne domostwa. I tylko jeden satrapa szwedzki, imieniem Gniph nakania lud do pozostania przy chrzecijastwie100. Z tekstu ewidentnie wynika, e Gniph nie by wadc nie pochodzi z rodu krlewskiego101. Tytu satrapy odpowiadaby w tym miejscu zatem normaskiemu jarlowi i by najbliszy pierwotnemu znaczeniu tego sowa czyli perskiemu namiestnikowi prowincji. Trzeci przypadek uycia terminu satrapa przez Adama z Bremy odnajdujemy w czwartej ksidze jego dziea, czyli descriptio insularum aquilonis. Trudno nawet stwierdzi, czy wzmianka ta wysza spod rki kronikarza, czy te osb uzupeniajcych jego dzieo. W odniesieniu do sw Einharda z Vita Karoli Magni (cap. 12) o wielkoci Morza Batyckiego czytamy o wyprawie Ganuza Wolfa satrapy duskiego i krla Norwegii Haralda, ktra zakoczya si niepowodzeniem102. Sama wyprawa nie ma w tym miejscu dla nas adnego znaczenia, interesujcy jest za to tytu Duczyka. Nie by on adnym wadc, wyranie autor tekstu przeciwstawi satrap duskiego i krla Norwegii. O jak jednak godno czy urzd chodzi? tego nie jestemy w stanie rozstrzygn. Posta Ganuza Wolfa jest nam skdind nieznana. Okolicznoci, w ktrych przedsiwzi wypraw z Haroldem, nie s
100 Adam III. 52, s. 198. In Sueonia per idem tempus christianissimus rex Stinkel defunctus est; post quem certantibus de regno duobus Hericis, omnes Suedorum potentes feruntur occubuisse in bello. Nam et reges ambo ibi perierunt. Ita prorsus deficiente omni regali prosapia, et status regni mutatus et christianitas ibi turbata est valde. Episcopi, quos illuc metropolitanus ordinavit, persecutiones metuentes, domi sederunt. Solus episcopus Sconiae procuravit ecclesias Gothorum. Et quidam Sueonum satrapa Gniph ad christianitatem populum confortavit. 101 Jak podaje Bernhard Schmeidler, wydawca kroniki Adama z Bremy, w jednym z rkopisw obok imienia Gniph znajduje si sowo rege. Niestety, nie wiemy, czy tytu krla pojawi si tu zamiast satrapy, czy te mielimy brzmienie satrapa rege. Wydaje si, e wyjanienie, jakie byo brzmienie tego zdania w tym konkretnym rkopisie, moe pomc w wyjanieniu, jak rozumieli ten ustp kolejni kopici. Por. ADAM VON BREMEN: Hamburgische Kirchengeschichte. Ed. B. SCHMEIDLER. Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. HannoverLeipzig 1917, s. 198. 102 Adam IV, 11, s. 240. Quod autem dicit eundem sinum longitudinis incompertae, hoc nuper apparuit in sollertia fortissimorum virorum Ganuz Wolf, satrapae Danorum, sive Haroldi, regis Nordmannorum, qui magno viae labore multoque sociorum periculo quantitatem huius maris perscrutantes, ancipiti demum iactura ventorum ac pyratarum fracti victique redierunt. Affirmant autem Dani, longitudinem huius ponti saepe a pluribus expertam, secundo flatu per mensem aliquos a Dania pervenisse in Ostrogard Ruzziae. Latitudinem vero illam ponit, quae nusquam centum milia passuum excedat, cum in multis, ait, locis contractior inveniatur. Quod in ostio eiusdem sinus videri potest, cuius ab oceano introitus inter Alaburc, promunctorium Daniae, scopulosque Nortmanniae tam strictus invenitur, ut facili saltu per noctem carbasa traiciantur.

~ 206 ~

jasne. Mg on by zarwno jakim namiestnikiem krla Danii Swena, jednym z Duczykw wspierajcych Haralda w jego walce ze Swenem, a wreszcie zwykym jarlem, ktry wzi udzia w jednej z wikiskich wypraw Haralda Hardrady. Jednoznaczne wskazanie, jakie jest znaczenie tego tytuu na podstawie kontekstu wystpowania w kronice Adama, nie jest zatem moliwe. Znamy zatem z kroniki Adama cztery postacie obdarzone tym mianem: Sowian Sederyka i Utona, Szweda Gnipha i Duczyka Ganuza Wolfa. W adnym przypadku nie odnajdujemy pejoratywnego zabarwienia interesujcego nas tytuu, wrcz przeciwnie Gniph to jeden z niewielu, ktrzy mieli odwag wspiera chrzecijastwo w chwili pogaskiej reakcji, Ganuz Wolf za to bohater morskiej wyprawy, osoba bliska legendarnemu wikingowi Haraldowi Hardrady, krla Norwegii, a Sederyk i Uto to rwnorzdni partnerzy saskiego ksicia, hamburskiego arcybiskupa, a wreszcie duskiego krla. Czterej satrapowie Adama z Bremy to postacie z najwyszej pki wczesnoredniowiecznych elit. Nie reprezentuj oni jednak wadzy typu krlewskiego nie s pierwszymi, lecz jednymi z wielu, a w przypadku Ganuza Wolfa i Gnipha zapewne poddanymi krlewskimi. Konteksty uycia terminu satrapa w dziele Adama, jakkolwiek wzbogacaj pole naszej obserwacji, nie pozwalaj na rozstrzygnicie znaczenia teje nazwy nadanej wadcom obodrzyckim. Rwnie niejednoznaczne jest znaczenie tego terminu w drugim z interesujcych nas tekstw, czyli Gesta Danorum Saxo Gramatyka. Nie uprzedzajmy jednak wypadkw. Okrelenie satrapa zostao uyte w tej kronice odnonie do Bogusawa I dwa razy. Za pierwszym razem zosta nazwany satrap Pomorza103, natomiast drugi raz kronikarz nazwa go Sclaviae satrapa104. Dla ks. P. Czaplewskiego byo to zwizane z objciem caej wadzy przez Bogusawa nad Pomorzem Zachodnim po mierci brata. Zmiana zakresu wadzy z Pomorza na Sklawi, czyli cay teren Sowiaszczyzny poabsko-pomorskiej wydaje si jednak mao prawdopodobna. Przede wszystkim wypadnie zauway, e jeszcze za ycia Kazimierza obaj bracia zostali w Gesta Danorum okreleni raz jako ksita Pomorzan, a innym razem jako Sclaviae duces105. Nazwy Pomorze i Sklawia s tu zatem traktowane po prostu zamiennie. Jednym razem kronikarz dokadnie okreli zasig wadzy tych ksit, aby kiedy indziej sign po bardziej oglne wskazanie, e chodzi o Sowian. Trudno na tej podstawie formuowa jakiekolwiek dalej idce wnioski, poza jednym, tym miano 103 Saxo XIV, 27: Post haec, Rugianis ex pacto comitatum praebentibus, castellum Walogastum obsidetur a rege. Quod quamquam in Sclavia situm foret, a communi tamen eius dicione secretum propriis ducibus regebatur. Ab huius incolis Pomeraniae satrapa Bugisclavus in auxilium evocatus, pacis magis quam belli consilia circumspexit. 104 Saxo XVI, 16, 3: Quam opportunitatem aliquamdiu quaesitam a fortuna sibi negari conspiciens, Sclaviae satrapam Bugiszlavum, quem nuper Kazimari fratris decedentis orbitas heredem effecerat, crebris muneribus amplissimisque promissionibus in Danica bella sollicitat. 105 Saxo XIV, 39, 46 oraz XV, 5, 11.

~ 207 ~

wicie, e autor dba o stylistyk swego utworu. Sam Bogusaw wystpi na kartach kroniki bardzo czsto i zazwyczaj nie towarzyszy mu aden tytu. Pisarz unika w ten sposb niepotrzebnych powtrze. Kilka razy okreli go dokadniej, jako ksicia Pomorza oraz Sklawii przedstawi czytelnikowi, a nastpnie posugiwa si ju samym imieniem106. A jakie jest znaczenie sowa satrapa w dziele Saxo Gramatyka. Wystpuje ono w tekcie kroniki wielokrotnie, uywane dla nazwania rnych osb. Obok Bogusawa nazwany tak zosta spord wpczesnych kronikarzowi: ksi saski Henryk Lew, Mikoaj syn Razza z pochodzenia Sowianin, duski namiestnik Szlezwiku, wreszcie satrapa Birki, natomiast spord postaci z czasw dawnych (na wp legendarnych), ksi Alamanw Scato, Gunno, zabjca Gevarusa wychowawcy szwedzkiego krla Hothera, oraz Godowin namiestnik krlewski z Anglii. Mianem tym Saxo okreli te zagadkow posta niejakiego Fro \ satrapy bogw107. Jak wic wida, termin satrapa moe by tu tumaczony na kilka sposobw: jako synonim ksicia dux czy princeps, jako odpowiednik namiestnika jakiej prowincji prefectus czy po prostu wysokiego rang urzdnika krlewskiego. Niejasne tylko jest, kim by w Fro \ satrapa de108 orum. Moemy w nim dopatrywa si samego Fro \ boga Freja . W innym miejscu Fro \ (ale nie wiadomo, czy ten sam) to krl szwedzki, nie rozstrzygniemy zatem, czy satrapa deorum to sam bg, czy tylko jego namiestnik109. Nie wyjania sprawy tre informacji o Fro \ czytamy tam, e usadowi si (obj wadz?) niedaleko Uppsali i zmieni dotychczasowy zwyczaj skadania ofiar na ofiary z ludzi110. Taka decyzja moga nalee zarwno do samego boga, jak i do jego ziemskiego namiestnika satrapy. Jednoznaczne sprecyzowanie znaczenia terminu satrapa jest niemoliwe. Ma on wiele desygnatw. Jakie jednak znaczenie nosi w odniesieniu do Bogusawa pomorskiego? Uyte w stosunku do Bogusawa pomorskiego okrelenie Sclaviae satrapa nie miao zapewne zwizku z objciem przez niego rzdw w caym ksistwie po mierci brata. Wydaje si, e klucz do zrozumienia, o co chodzio Saxo Gramatykowi, ley w wydarzeniach roku 1181. Bogusaw zosta wwczas lennikiem cesarskim, a w zwizku z tym nadano mu tytu ksicia Rzeszy. Tak uwaa wikszo historykw, tylko nieliczni s zdania, e otrzyma wwczas tytu dux Sclaviae (opinia Juliusa Fickera) lub e jego dotychczasowy tytu zyska cesar 106 Bogusaw i Kazimierz duces Saxo XIV, 39, 22; take XIV, 39, 46 oraz XV, 5, 11 Bogusaw i Kazimierz Sclaviae duces. 107 Saxo III, 2, 13. 108 L.P. SUPECKI: Mitologia skandynawska w epoce Wikingw. Krakw 2003, s. 185. 109 Saxo IX, 4, 1. 110 Saxo III, 2, 13. Fro \ quoque deorum satrapa sedem haud procul Upsala cepit, ubi veterem litationis morem tot gentibus ac saeculis usurpatum tristi infandoque piaculo mutavit. Siquidem humani generis hostias mactare aggressus foeda superis libamenta persolvit.

~ 208 ~

skie uznanie (wedug Paula von Nieena)111. Opisujcy te wydarzenia Sakso przedstawi je bardzo dokadnie, angaujc si uczuciowo w ten opis, aczkolwiek mona mie wtpliwoci co do jego dobrego rozeznania. Jako uczestnika hodu zoonego w obozie pod Lubek wymieni brata Bogusawa, Kazimierza, cho ten ju wwczas nie y. W kadym razie akt hodu zosta przez Saksa oceniony negatywnie. Pisa, e pomorscy ksita za czcze i bahe tytuy sprzedali odziedziczon po przodkach wolno ojczyzny. Za otrzymanie lichej szmaty (chorgiew cesarska) zaprzgnli si w jarzmo niewoli. Wedug kronikarza Bogusaw i Kazimierz wywieli z Lubeki pod pozorem zaszczytw ubarwion w faszywe oznaki godnoci niewol112. Nie moemy udzi si, e duski pisarz by a tak wielkim zwolennikiem wolnoci i ubolewa nad jej utrat przez Pomorzan. Sakso w swej emocjonalnej wypowiedzi reprezentowa tu duski punkt widzenia oto na skutek dziaa Fryderyka Barbarossy Dania utracia szans na podporzdkowanie sobie Pomorza. Bogusaw i Kazimierz wedug relacji Saksa, bo w rzeczywistoci tylko Bogusaw godni byli potpienia, bo ulegli miraom tytuw i insygniw wadzy, wszak to one spowodoway ich zjawienie si pod Lubek113. To wanie tam pojawia si wwczas zapowied otrzymania tytuu satrapy, bdcego tu ewidentnie odpowiednikiem tytuu dux. Tytu satrapy nadany Bogusawowi by wic takim samym tytuem jak w przypadku satrapy Henryka Lwa, take ksicia Rzeszy. Pomimo tyrady Saksa na temat utraty wolnoci przez ksit pomorskich w wyniku hodu zoonego pod Lubek, wydaje si, e by to jednak dla nich (znw trzeba ponowi zastrzeenia, e chodzi moe tylko o Bogusawa) rodzaj awansu. Dotychczas byli zaleni od ksicia saskiego Henryka Lwa, stajc przy jego boku na kade zawoanie. Grozi mogo im uzalenienie od innego lokalnego dominanta krla duskiego, w tym czasie te lennika cesarskiego. Bezporednie uzalenienie od Cesarstwa, wejcie do grona ksit Rzeszy byo niezwykle korzystne. Pomimo zastrzee Saksa, Bogusaw wyszed z realnymi korzyciami
111 J. FICKER: Vom Reichsfuerstenstande. Forschungen zur Geschichte der Reichsverfassung zunaechst im XII. und XIII. Jahrhunderte. Bd. 1. Innsbruck 1861, s. 106. P. NIEEN: Die staatsrechtlichen Verhltnisse Pommerns in den Jahren 11801214. Baltische Studien, Bd. 17: 1913, s. 267; take M. WEHRMANN: Geschichte von Pommern. Gotha 1919, Bd. 1, s. 85. Zob. te K. MYLISKI: Bogusaw I, ksi Pomorza Zachodniego. BydgoszczGdaskSzczecin 1948, s. 35 n. 112 Saxo XV, 5, 11. Annuente rege posteroque die contionem petente, Bugiszlavum et Kazimarum, datis sollemniter aquilis, Sclaviae duces appellat, veterem atque hereditariam patriae libertatem vanis atque fucosis dignitatum nominibus venditantes. Qui si scisset, quanto oneri se exigui panni receptione substernerent, mortem beneficio praetulissent aut privati in omne vitae tempus degere maluissent. Sic sub honoris specie gravissimis dedecoris probris implicati discedunt, servitutem falsis dignitatum insignibus coloratam in patriam referentes. 113 Saxo XV, 5, 5. Qui cum oppidum Lubecum obsidere coepisset Bugyszlavique et Kazymari fratrum vires admodum suspectas haberet, utrique se potentiae et claritatis incrementa daturum subornata legatione promittit, provincias, quas hactenus obscure et sine honorum insignibus gesserint, satraparum nomine recepturis.
14 Kniaziowie...

~ 209 ~

z konfliktu pomidzy cesarzem a Henrykiem Lwem. Uzyskany w Lubece tytu ksicia Rzeszy nie by moe szczytem marze Bogusawa, ktry ju wczeniej siga po koron i tytu krlewski, stanowi jednak najwysz realn korzy w sytuacji, do jakiej wwczas doszo. Fryderyk Barbarossa chcc osabi potg ksicia saskiego, wyczy ksit pomorskich z grona jego lennikw. Nadanie ksistwa saskiego w mocno okrojonej postaci Bernardowi askaskiemu na sejmie Rzeszy w 1181 roku byo kolejnym elementem tej rozgrywki politycznej. Satrapa Bogusaw jako ksi Rzeszy znalaz si na tym samym szczeblu drabiny cesarskich godnoci i dostojestw, co jego dotychczasowy pan. Uycie terminu satrapa przez Saksa nie miao zatem na celu wskazania wielkoci Bogusawa ani rozlegoci jego wadzy, ale wydaje si tylko zabiegiem stylistycznym. Jaka bya jednak warto i znaczenie tego terminu? odpowiedzi na to pytanie szuka naley ju nie w dzieach pisanych przez wczesnoredniowiecznych kronikarzy, lecz w ich lekturach. Okrelenie satrapa pojawia si sporadycznie we wczesnym redniowieczu w krgu kultury aciskiej. Bierna znajomo tego sowa bya powszechna, z uwagi na przekazanie go przez tekst Starego Testamentu w tumaczeniu w. Hieronima. W cytowanych przez opata Du Cangea glossach do Biblii znajdujemy wyjanienie znaczenia: Satrapae, sapientes judices vel reges vel duces et prefecti provinciarum114. Nie odnajdujemy tu pejoratywnego brzmienia, wrcz przeciwnie podkrela si mdro obdarzanych tych mianem osb. Podobne znaczenie tego sowa przekazuje nam Historia Kocioa angielskiego Bedy Czcigodnego, ktry opisujc ustrj polityczny Sasw w czasie ich podboju wyspy stwierdzi: Non enim habent regem idem Antiqui Saxones, sed satrapas plurimos suae genti praepositos, qui ingruente belli articulo mittunt aequaliter sortes, et, quemcumque sors ostenderit, hunc tempore belli ducem omnes sequuntur, huic obtemperant; peracto autem bello, rursum aequalis potentiae omnes fiunt satrapae115. Beda wskaza jeszcze inn moliwo zastosowania tego perskiego terminu. W warunkach ustroju przedpastwowego wodzowie Sasw, bdcy w czasie pokoju sobie rwnymi, mogli by nazwani satrapami. Brak krla wiadczy o dominujcym znaczeniu lordw czy earlw saskich. Najlepszym aciskim okreleniem ich roli, jakie odnalaz uczony Beda by znany mu zapewne z Wulgaty biblijny tytu satrapy. Uyty przez Bed termin musia by powszechnie zrozumiay, a odnosi si do konkretnych godnoci w wiecie anglosaskim, gdy
114 DU CANGE: Glossarium mediae et infimae latinatis. Vol. 6. Parisiis 1846, s. 75 podaje ten cytat za Glossae Bibl. MSS anonymi ex Bibl. Regis. 115 Bedae Historiam Ecclesiasticam Gentis Anglorum V, 10. Bedes eclesiastical history of the English people. Eds. B. COLGAVE, R.A.B. MYNORS. OxfordNew York 1992.

~ 210 ~

tumaczcy tekst Bedy krl Alfred odnis go do konkretnej grupy spoecznej, uywajc terminu the ealdorman116. Wskazane przypadki uycia sowa satrapa s, oczywicie, wczeniejsze ni interesujce nas przekazy Adama Bremeskiego czy Saxo Gramatyka. Pokazuj jednak semantyczn tradycj w redniowiecznej acinie, ktra przecie nie podlegaa istotnym zmianom. W krgu pnocnym naturalne zapewne byo zestawienie znacze jarl, earl, ealdorman czy edelmen. Satrapa to szlachetny i potny m, moe wadca, moe jeden z moniejszych ludzi w krlestwie. Wyjanienie biblijnej glossy jest jednoznaczne mdry sdzia, krl, ksi czy namiestnik prowincji. Nie wiemy, czym kierowali si wczeni pisarze, stosujc termin satrapa. Moe chcieli wykorzysta jzyk i terminy biblijne w celu nadania swemu tekstowi szlachetnoci? Moe nie byli do koca pewni, jakie urzdy i godnoci sprawowali nazywani tak ludzie i zamiast konkretnych tytuw, sigali po okrelenia wieloznaczne. Ta druga koncepcja wydaje si mao prawdopodobna w przypadku Henryka Lwa i Bogusawa. Znakomicie zorientowany duski kronikarz zna zapewne tytuy i godnoci obu tych wadcw. Fakt, e ich nie uy, nie wskazuje jednak na aden konkretny cel narracyjny. Wiele przemawia za tym, e chodzio raczej o kwestie stylistyczne. W poszukiwaniu znaczenia terminu satrapa we wczesnoredniowiecznych tekstach aciskich nie sposb nie dokona zestawienia znanych nam przypadkw uycia tego terminu z jzykiem Pisma witego. Wszyscy interesujcy nas pisarze wywodz si z krgw kocielnych, a znajomo jzyka i terminologii aciskiej posiedli w przykatedralnych czy przyklasztornych szkoach, tote ich jzyk przesiknity by okreleniami z tekstw witych. Czytanie ksig kocielnych oraz suchanie ich gonej lektury ksztatoway semantyczn wyobrani pisarzy. Pismo wite stanowio w tym wszystkim ksig najwaniejsz, aczkolwiek nie czytan w caoci bez wyjanienia. Na pewno jednak byo jednym z gwnym tekstw ksztatujcych znajomo aciny. W wyjanieniu okolicznoci przejcia staroytnego terminu satrapa nie sposb odnie si do tego tekstu. W ksigach Starego Testamentu w aciskim tumaczeniu w. Hieronima wielokrotnie pojawia si zajmujce nas sowo117. Niektre z wystpujcych tam sytuacji uycia tego terminu wydaj si szczeglnie interesujce i instruktywne dla naszych rozwaa. W opowieci o Samsonie i Dalili znajdujemy ciekawy kontekst wystpienia terminu satrapa. Ju w pierwszej czci tej ksigi znajdujemy wyrane okrelenie tytuu wadcw filistyskich satrapw oraz wskazanie, e byo ich
116 W. STUBBS: The constitutional History of England in its origin and development. Oxford 1874, vol. 1, s. 45. 117 Termin ten wystpuje w siedmiu ksigach: Sdziw 3, 3 i 16, 8; Ezdrasza 8, 36; Ester 3, 12; Daniela 3, 23; 3, 26; 6, 14; 6, 67; pierwszej Ksidze Samuela 5, 8; 5 ,11; 6, 5; 6, 12; 6, 16; 7, 7; 29, 2, 29, 67; drugiej Ksidze Krlewskiej 18, 24 i drugiej Ksidze Kronik 9, 14.
14*

~ 211 ~

piciu (Sdz 3, 3). Natomiast opowie o pozbawieniu mocy Samsona przez zdradzieck Dalil obfituje w stosowane zamiennie zwroty satrapae Philisthinorum i principes Philisthinorum (Sdz 16, 131). w. Hieronim w swym tumaczeniu uywa tych terminw rwnolegle oznaczaj on tych samych ludzi. Opowiadanie to, none w rne treci moralne, a przede wszystkim antyfeministyczne, byo jednym z bardziej znanych z opowieci Starego Testamentu. Domyla si moemy, e byo jednym z czciej przywoywanych przykadw na wiaroomno kobiet w zmaskulinizowanej kulturze wczesnoredniowiecznego chrzecijastwa. Tym samym termin satrapa nalea do powszechnie znanych i stosowany mg by z powoaniem si na autorytet Pisma witego zamiennie z terminem princeps. Podobn sytuacj znajdujemy w innej z ksig Starego Testamentu, a mianowicie Ksidze Daniela. Termin satrapa w liczbie mnogiej pojawia si tam wielokrotnie w opowieci o losach ydw w niewoli babiloskiej za krla Nabuchodonozora. Kilkukrotnie autor zestawia tu wyliczenie elit wadzy pastwa babiloskiego: satrapae, magistratus, et iudices, duces, et tyranni, et optimates, qui erant in potestatibus constituti, et universi principes regionum (Dn 3, 3). Znana opowie o cudzie z rozpalonym piecem zawiera wzmiank o liczebnoci urzdnikw krlewskich, a take o umiejscowieniu satrapw na pierwszym miejscu tego biurkratycznego szeregu. Inaczej ni w Ksidze Sdziw przedstawia jednak w dalszej czeci opowieci autor ksigi Daniela (a rwnie tumacz) zaleno midzy znaczeniem terminw satrapa i princeps. W opowiadaniu o ustanowieniu Daniela swego rodzaju ministrem krla Dariusza czytamy: Placuit Dario, et constituit super regnum satrapas centum viginti ut essent in toto regno suo. Et super eos principes tres (Dn 6, 12). Satrapa nie byby tu wic synonimem wadcy czy najwyszego zwierzchnika princepsa, lecz oznaczaby godno o szczebel nisz. Zapewne jednak ten kontekst wystpienia terminu satrapa i jego podlego princepsowi by sabiej znany w szerszych krgach wczesnoredniowiecznej spoecznoci pimiennej ni przywoana wczeniej opowie o Samsonie i Dalili oraz o Nabuchodonozorze i witych chodzcych i piewajcych we wntrzu rozpalonego pieca. Znaczenie terminu satrapa jako odpowiadajcego zwierzchnikowi princepsowi odnajdujemy te w pierwszej Ksidze Samuela. Wzmiankowani tam satrapowie Filistyczykw, w liczbie piciu, stali na czele piciu prowincji, wsplnie sprawujc wadz. Opowie o zdobyciu i zwrocie Arki Przymierza (1 Sm 56) zawiera zestawianie liczby satrapw i prowincji, nad ktrymi panowali. Zamienno tytuw satrapa i princeps widoczna jest bardzo wyranie natomiast w opowieci o podejrzeniach Filistyczykw w stosunku do Dawida, gdy przeszed on na ich stron w walce z Saulem118. w. Hieronim trakto 118 1 Sm 29, 19. congregata sunt ergo Philisthim universa agmina in Afec sed et Israhel castrametatus est super fontem qui erat in Iezrahel et satrapae quidem Philisthim incedebant in

~ 212 ~

wa te terminy jako rwnoznaczne. Ta opowie (a w lad za ni ksztatowanie znaczenia sw) miaa zapewne mniejsz si oddziaywania ni przywoane wyej teksty o Samsonie i Dalili oraz Nabuchodonozorze. Opowiadanie o zdradzie przyszego wielkiego krla Izraela i przejciu na stron odwiecznego wroga Filistyczykw posiadao do wtpliwe walory dydaktyczne i moralizatorskie. Uwaniejszy czytelnik mg tam jednak odnale znaczenie terminu satrapa odpowiadajce terminowi princeps. Wyjanienie anonimowego autora gloss do Biblii, e satrapowie to mdrzy sdziowie, krlowie, ksita i namiestnicy prowincji potwierdzao znaczenie tej najwyszej godnoci, odpowiadajce terminowi princeps. Poniewa termin principes oznacza nie tylko wadcw samodzielnych, ale take ich najwyszych urzednikw, mamy tu do czynienia z terminem wieloznacznym. Analogicznie do sowa princeps, wieloznaczny termin satrapa posiada taki sam zakres znaczeniowy, dodatkowo okraszony nut archaizmu oraz skojarze biblijnych. W podobnym znaczeniu termin satrapa uyty zosta na okrelenie dwu sowiaskich wadcw z przeciwnych do wczeniej omawianych kracw Sowiaszczyzny. yjcy w tym samym czasie co Sakso Gramatyk, bizantyski kronikarz Niketas Choniates nazwa tak porednio Des119, a bezporednio jego brata Stefana Nemanj120. W jzyku greckim czasw redniowiecznych termin satrapa nie by jednak tylko archaizmem, jak w zachodniej kulturze aciskiej. Cigo stosowania nazw wywodzcych si z kultury staroytnej sprawia, e ten pochodzcy z Persji termin wci funkcjonowa w redniowieczu. Znajdujemy go w wielu kronikach i pismach bizantyskich, w ktrych okrela rnych wadcw czy wysokich urzdnikw. Stosowano go gwnie odnonie do wschodnich, muzumaskich panujcych, ale nie byo to regu. W samym tek centuriis et milibus David autem et viri eius erant in novissimo agmine cum Achis dixeruntque principes Philisthim quid sibi volunt Hebraei isti et ait Achis ad principes Philisthim num ignoratis David qui fuit servus Saul regis Israhel et est apud me multis diebus vel annis et non inveni in eo quicquam ex die qua transfugit ad me usque ad diem hanc irati sunt autem adversus eum principes Philisthim et dixerunt ei revertatur vir et sedeat in loco suo in quo constituisti eum et non descendat nobiscum in proelium ne fiat nobis adversarius cum proeliari coeperimus quomodo enim aliter placare poterit dominum suum nisi in capitibus nostris nonne iste est David cui cantabant in choro dicentes percussit Saul in milibus suis et David in decem milibus suis vocavit ergo Achis David et ait ei vivit Dominus quia rectus es tu et bonus in conspectu meo et exitus tuus et introitus tuus mecum est in castris et non inveni in te quicquam mali ex die qua venisti ad me usque ad diem hanc sed satrapis non places revertere ergo et vade in pace et non offendes oculos satraparum Philisthim dixitque David ad Achis quid enim feci et quid invenisti in me servo tuo a die qua fui in conspectu tuo usque in diem hanc ut non veniam et pugnem contra inimicos domini mei regis respondens autem Achis locutus est ad David scio quia bonus es tu in oculis meis sicut angelus Dei sed principes Philisthim dixerunt non ascendet nobiscum in proelium [wyr. P.B.]. 119 Choniates lib. IV, s. 178. 120 Choniates lib. IV, s. 206.

~ 213 ~

cie Niketasa Choniatesa terminem satrapa nazwano: Dadunesa, satrap Amazji miasta w Azji Mniejszej, satrap Sezeru w Mezopotamii, Ancyranosa satrap Persji, satrap Ikonion czy wreszcie satrap Persarmenion. Miano satrapii uzyskay te pewne prowincje, takie jak na przykad: satrapia Wgrw zajta przez Stefana III, satrapia Antiochii, satrapia Dokei, satrapia Ankyry. Termin ten jest synonimem prowincji, chyba niekoniecznie rzdzonej przez urzdnika noszcego miano satrapy. Syszymy oto, e Eudoksja, crka Izaaka Angelosa, zamna za synem Stefana Nemanji, uzyskaa po ojcu jak satrapi. We wczeniejszym o kilkadziesit lat od kroniki Choniatesa dziele pira Anny Komneny Aleksjadzie wystpuj nie tylko terminy satrapa i satrapia, ale rwnie pojcie archisatrapii. Nie uywa ich jednak ta cesarska crka w odniesieniu do Sowian, lecz przede wszystkim wadcw muzumaskich121. Wzmocnienie tytuu wiadczy o czstym stosowaniu tego terminu oraz o szerokim zakresie znaczeniowym. Sowo znajdowao si w powszechnym uyciu i z jakiego powodu tak wybitna stylistka, jak Anna Komnena uznaa, e wypada uy go w postaci wzmocnionej, jakby w stopniu wyszym. Dla wyrnienia najwaniejszych satrapw naleao sign po tytu wyszy archisatrapy. Terminem tym nazywa si te urzdnikw bizantyskich. Znajdujemy tak sytuacj w przekazanej przez Ann skardze wadcy Serbii Bolkana (Wulkana) czyli Wukana, ktry zagroony wojskow interwencj cesarza usprawiedliwia swoje czyny poprzez list i posw, zrzucajc win na satrapw Bizancjum, ktrzy nie chc pozostawa w granicach swoich ziem, dokonuj najazdw, czym wyrzdzili Serbii niemao szkd122. Ten fragment kroniki Anny wydaje si by cytatem z autentycznego listu Wukana, co moe sugerowa, e termin satrapa znany by poza Bizancjum, a przynajmniej uywany przez kancelistw serbskiego wadcy123. Okrelenie Desy i Stefena Nemanji mianem satrapw w kronice Choniatesa nie ma zatem zabarwienia pejoratywnego. Sam Choniates nie czyni tego, aby unikn waciwych tytuw tych wadcw. Zna tytu upana nazwa tak raz Stefana Nemanj124. Zna take tytu wielkiego upana czyli archiupana tym mianem obdarzy Wukana125. Byy to jednak sporadyczne przypadki, kiedy si 121 S to m.in.: Abul Hassim, satrapa Nikei o wielkich ambicjach politycznych (Anna Komnena VI, 10, 1); Elchan emir turecki (VI, 13, 1 oraz VI, 13, 4); Ismael, syn sutana Chorezmu, tu termin archisatrapa pojawia si na okrelenie go jako dowdc wojsk chorezmijskich (XI, 6, 2) czy Asen emir Kapadocji (XIV, 1, 5). 122 Anna Komnena IX, 4, 3, tumaczenie Oktawiusza Jurewicza. ANNA KOMNENA: Aleksjada. WrocawWarszawaKrakwGdask 1972, T. 2, s. 56. 123 Tak interpretuje ten fragment Aleksjady Nikola RADOJI: Westi Ane Komnine o srbima. Glasnik Skopskog naunog drutva, T. 3: 1928; za: ANNA KOMNENA: Aleksjada..., T. 2, s. 55, przyp. 23. 124 Choniates, s. 704. 125 Choniates, s. 122.

~ 214 ~

gn po obce, niegreckie tytuy. Z jakiego powodu bizantyskiemu historykowi bardziej odpowiada tytu satrapa. Moe lepiej pasowa do jego retorycznego stylu. Satrapa w redniowiecznej grece oznacza namiestnika prowincji, wielkiego urzdnika itp. W takim sensie Stefan Nemanja i Desa mogli zosta nazwani satrapami Serbii. Choniates mia przecie wiadomo, e by to teren pozostajcy niegdy pod panowaniem bizantyskim. Stanowi zatem satrapi serbsk. Uycie tego terminu, podobnie jak w przypadku Poabia i Pomorza Zachodniego okazuje si stylistyczno-semantyczn manier autora. Konwencja jzykowa motywowana bya przez ideologi i polityk. Nazwanie sowiaskich wadcw satrapami zwizane byo z pisarskimi zabiegami naszych trzech autorw, nie miao wic zwizku z zakresem ich wadzy, lecz dotyczyo postrzegania przez wspczesnych, stosujcych swoje przyzwyczajenie jzykowe126.

Sowiaskie nazwy gospodzin i wadyka

W niektrych pracach naukowych, szczeglnie jzykoznawczych, pojawiaj si sugestie, e pierwotnym sowiaskim apelatywem wadcy byy sowa wadyka i gospodzin. Dopiero pniej miay one zosta wyparte przez inne terminy, szczeglnie germaskie zapoyczenie kne127. Niestety, teza ta jest cakowicie nieweryfikowalna w materiale rdowym. Sowo wodyka w czasie, z ktrego posiadamy wiksze iloci rde pisanych, oznaczao rycerza, a pniej specjalny stan rycerski, niszy od szlachty128. W krgu kultury prawosawnej wyraz wadyka by tytuem biskupa. Czy kiedykolwiek sowo to byo tytuem czy nazw (apelatywem) wadcy? tak naprawd nie jestemy w stanie tego ustali. Przejcie tego terminu do okrele duchownego przypomina przemiany wyrazw ksidz i kne. Brak jednak jakichkolwiek danych, bymy mogli pokaza funkcjonowanie wyrazu wadyka w nomenklaturze monarszej. Moliwe, e sowo to oznaczao wadc tego, ktry sprawuje wadz
126 Nie poddaj tu analizie sytuacji, gdy termin satrapa stosowany by w tekstach wczesnoredniowiecznych dla wadcw niesowiaskich. Uywa go np. Wincenty Kadubek. To temat zupenie osobny i czekajcy na swego badacza. Wbrew pozorom nie jest to zagadnienie marginalne, ale zwizane z wpywem literatury, a take retoryki na stosowane nazewnictwo i tytulatur. 127 Por. L. MOSZYSKI: Sowiaskie apelatywy wadcy; T. CZARNECKI: Skd pochodzi polski termin szlachta. W: Mazowsze, Pomorze, Prusy. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza. T. 7. Malbork 2000, s. 50 n.; IDEM: Szlachta kmie wodyka pan rycerz. W: Odkrywcy, princepsi rozbjnicy. Studia z dziejw redniowiecza. T. 13. Malbork 2007, s. 138. 128 A. BOGUCKI: Polskie nazwy rycerstwa w redniowieczu. Wocawek 2001; IDEM: Rycerz i panosza w rdach polskich XIV i XV wieku. W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. T. 7. Warszawa 1996, s. 165200.

~ 215 ~

czy zarzd, nie byo jednak wykorzystywane jako apelatyw. Spora liczba sw pochodnych od sowiaskiego wada wadza wast, a take imion wasnych moe wiadczy o jego duej oglnoci. Podobnie, nie znamy sytuacji, w ktrych jako tytuu czy nazwy wadcy uyto sowa gospodzin. W najstarszych tekstach wystpuje jako synonim Boga Gospod (). W pniejszych znanych przypadkach miao ono charakter okrelenia grzecznociowego, porwnywalnego ze sowem pan. W pochodzcym z pierwszej poowy XIII wieku tumaczeniu na jzyk ruski ywota Nifonta znajdujemy wyrane rozdzielenie terminw knia i gospodzin. Czytamy tam: w() w() w w h . h 129. Dla tumacza ywota nie byy to sowa jednoznaczne. Uzna naley za mao prawdopodobne, e misjonarze jako okrelenie Boga stosowali jaki dawny, archaiczny apelatyw wadcy. Zapewne signli po zdecydowanie sabiej motywowany termin gospodnia odpowiednik pniejszego pana. Wydaje si, e prby wskazywania na nazwy wadcy wczeniejsze ni kne wi si z hipotezami o jego germaskim pochodzeniu. Trudno sobie wyobrazi, e Sowianie nie posiadali wasnych apelatyww wadcy i dopiero germaska poyczka sowo kuning staa si podstawow nazw monarsz. Jeeli odrzucimy hipotez germask, a uznamy sowo kne za dziedzictwo indoeuropejskie, wszelkie prby poszukiwania pierwotnych apelatyww wadcy stan si niepotrzebne.
129 ywot Nifonta Konstanskiego, cyt. za: (XIXIV .). . .. . oca 1989, s. 367.

~ 216 ~

Rozdzia pity

Konwencje stylistyczne i terminologiczne, czyli jak nazwa sowiaskiego wadc

W grupie tytuw i nazw uywanych jako apelatywy sowiaskich wadcw moliwe jest przeprowadzenie kilku zasadniczych podziaw. Oto przede wszystkim wyrniamy te nazwy i sytuacje, gdy wiemy, e mamy do czynienia z przekazem tytuu wasnego, a nie z zewntrznym apelatywem. Takie nazwy wasne znajdziemy przede wszystkim w dokumentach, na monetach czy pieczciach. Tytuy wasne mog zawiera take inskrypcje, pod warunkiem e wykonane zostay za ycia danego panujcego. Oczywicie, pojawia si tu problem pisarza, ktry niekoniecznie musia odda wasny i prawdziwy tytu, mg bowiem zastosowa jaki swj wasny pomys. Takim przykadem mog by monety Mieszka III z legendami hebrajskimi, w przypadku ktrych trudno podejrzewa o przekazanie rzeczywistego tytuu wadcy przy uyciu hebrajskiego kohen. W wikszoci przypadkw moemy jednak domniemywa, e tytu w taki sposb nam przekazany jest albo tytuem rzeczywistym, albo jego acisk czy greck wersj, bd oddaje nam aspiracje polityczne konkretnego panujcego. Zdecydowanie od takich oficjalnych przekazw odrniaj si rda o charakterze narracyjnym, w ktrych pisarz przedstawia osoby czy wydarzenia przy zastosowaniu odpowiednich tytuw czy nazw wadcy. W tym przypadku nie ma adnej pewnoci, czy zastosowany w tekcie tytu uywany by kiedykolwiek przez danego wadc. Bardzo czsto bowiem mamy do czynienia z okrelonymi, przyjtymi przez autora zasadami nomenklaturowymi, ktre ~ 217 ~

nijak miay si do rzeczywistych. Pierwsz i najwaniejsz jednak barier oddzielajc nas od rzeczywistych tytuw stanowi jzyk tekstu. Terminy uywane w tekstach rdowych na okrelenie sowiaskich wadcw wykazuj znaczne zrnicowanie. Czsto jeden panujcy okrelany by na pi czy sze sposobw, wzajemnie sprzecznych. Jednym z powodw jest rnojzyczno dostpnych nam przekazw, ale istotniejsze wydaje si to, e czsto stosowano niejasne zasady tumaczenia tytuw rodzimych na jzyk, ktrego uywano w pimie. Waciwie tylko w tekstach powstaych na terenie Rusi i Bugarii nie znajdujemy swoistego konfliktu pomidzy jzykiem mwionym a pisanym. Pisarze najczciej uywali tam tego samego jzyka miejscowego, zapewne w niezbyt znacznym stopniu rnicego si w mowie i pimie. Wszdzie poza tym terenem wystpoway problemy z oddaniem jednej rzeczywistoci spoecznej przez zastosowanie jzyka z zestawem innych poj. Najprociej w zasadzie radzili sobie z tym pisarze greccy, stosujcy wasne, wieloznaczne pojcia, z tytuem archonta na pierwszym miejscu, bez wnikania w spoeczno-polityczne niuansy wadzy ludw sowiaskich. Ich zadanie byo zreszt niezbyt trudne, gdy posugiwali si jzykiem ywym, o bogatej tradycji i wypracowanych sposobach nazywania zjawisk ze wiata barbarzycw. Inaczej rzecz przedstawiaa si w krgu kultury aciskiej, gdzie posugiwano si jzykiem martwym oraz, co najwaniejsze, dla wikszoci pisarzy jzykiem drugim wyuczonym, a nie wasnym. W tym jzyku, ktrego gwne pojcia uksztatoway si w innej rzeczywistoci spoecznej, prawnej i politycznej, wyraano rzeczywisto barbarzyskiej czci Europy. Wiele osb piszcych o Sowianach miao jeszcze jeden problem pisao o ludzie, ktry by dla nich obcy, ktrego jzyka czsto nie znali bd znali go sabo. Problem przeoenia okrele rodzimych na urzdow acin wystpowa w krajach posugujcych si jzykami uformowanymi na bazie aciny. I tam pojawiay si powane problemy translatorskie. Jak pisze Marc Bloch, kiedy dwaj panowie sprzeczali si o cen gruntu albo o klauzule stosunku zalenoci, na pewno nie rozprawiali w jzyku Cycerona. Rzecz notariusza byo potem nada jako tak klasyczn form ich umowie. Kady zatem dokument, kada notatka aciska (albo prawie kada) jest wynikiem transpozycji, ktr dzisiaj historyk, jeeli chce dokopa si prawdy, musi przeprowadzi w odwrotnym kierunku1. W przypadku pism dotyczcych dziejw Sowiaszczyzny, szczeglnie tych najwczeniejszych, pisanych przez osoby nieznajce miejscowego jzyka i realiw politycznych, sytuacja ta komplikowaa si jeszcze bardziej. W niektrych przypadkach moemy stwierdzi, e nazwy czy terminy uyte dla okrelenia wadcw sowiaskich nie miay adnego przeoenia na rzeczywisto, a byy jedynie dowoln konstrukcj pisarsk.
1 M. BLOCH: Spoeczestwo feudalne. Warszawa 1981, s. 161 n.

~ 218 ~

Czsto spotykamy si z sytuacjami, e historyk, dc do odkrycia istoty stosunkw politycznych i znaczenia instytucji wadcy, ulega sugestii jzyka rde, biorc je dosownie i odczytujc literalnie. Przykadem tego niech bd spory w historiografii na temat tytuu krlewskiego na Morawach czy w Chorwacji. Odwoa si tu wypadnie do zdania Arona Guriewicza, ktry twierdzi, e rdo jedyny porednik midzy historykiem i spoeczestwem, ktre je wytworzyo stanowi w takich przypadkach przeszkod, niepozwalajc na poznanie przeszoci2. Jednoczenie przy pojedynczych zapisach tytuw wadczych moliwo weryfikacji, o co chodzio autorowi, jest znikoma. Inaczej wyglda to w przypadku rde o charakterze narracyjnym, tworzonych najczciej przez jednego pisarza, stosujcego okrelone zasady nomenklaturowe, ale czsto te odwoujcego si do pewnych konwencji stylistycznych. W rdach narracyjnych dotyczcych Sowiaszczyzny problem nomenklatury wadczej pojawi si dopiero w tekstach, ktre powstay w XI i XII wieku. Wikszo wczeniejszych tekstw traktuje o Sowianach bd marginalnie, bd nie zwraca uwagi na problemy tytulatury. W starszych tekstach aciskich uywano okrele dux czy rex bez odnoszenia si do konkretnej rzeczywistoci politycznej. Terminy te uywane byy jako apelatywy wadcy, jedynie czasami pisarze chcc zauway, e wadca pogaskich Sowian nie jest potny, czy nie zasuguje na peny tytu rex, uywali zabarwionego pejoratywnie terminu regulus. Brak jednak wyksztaconych zasad tytulatury oraz konwencji stylistyczno-nomenklaturowych sprawia, e w starszych tekstach odnajdujemy przykadowo wicej wadcw sowiaskich z tytuem rex nieli w tekstach z czasw pniejszych, gdy sowo to uzyskao konkretn motywacj polityczn. Zmiana nastpia w XI i XII wieku, gdy wadcy sowiascy pojawili si intensywniej w kronikach, i gdy cz pisarzy musiaa rozstrzygn problem ich tytuowania i nazywania. Przydatno poszczeglnych tekstw narracyjnych do bada nad tytulatur wadcw jest rna. Moemy wskaza teksty zupenie nieprzydatne badaczowi, moemy znale te takie, w ktrych historyk odnajdzie bardzo konkretne zasady tytulatury, ale odnonie do wadcw wasnych, zamt natomiast w stosunku do obcych. Nakada si na to wszystko ksztatujcy si dopiero system nomenklatury wadczej. Odnajdziemy te takie teksty, ktrych autor celowo nie stosowa waciwych terminw i tytuw wadczych w odniesieniu do Sowian, ktrych traktowa jak lud o niszej kulturze, a wic gorszy. Czsto takie teksty cechuje dbao o zachowanie najwyszej godnoci dla swoich panw, z zasady stawianych wyej. Obcy musieli by wobec tego tytuowani inaczej, aby unikn niezrcznoci stawiania ich na rwni z ulubionym wasnym panem.
2 A. GURIEWICZ: Jzyk rda historycznego i rzeczywisto spoeczna. redniowieczny bilingwizm. Studia rdoznawcze, T. 18: 1973, s. 2.

~ 219 ~

Przykadem tekstw o znikomym znaczeniu dla jakichkolwiek rozstrzygni w sprawie tytulatury sowiaskich wadcw s dwie kroniki napisane, niestety, przez miejscowych, a nie obcych autorw. Mowa o Latopisie popa Duklanina oraz Kronice Wincentego Kadubka. Autor Latopisu, jednego z najbardziej kontrowersyjnych rde do dziejw Sowian, przyj zasad tytuowania wszystkich panujcych terminem rex. Wyjtkowo stosowa inne tytuy dla tych, ktrzy mieli, wedug niego, rzdzi w kraju dalmatyskich Sowian. Poniewa kronikarz dokona te swoistego przeniesienia na wasny teren wadcw krajw ssiednich, a do wadcw sowiaskich zaliczy krlw ostrogockich, nie mona jego danych w aden sposb wykorzysta. Poniewa inne rda dotyczce tego regionu, w tym szczeglnie dzieo splickiego archidiakona Tomasza, wykazuj pewn zaleno od Latopisu, naley take do nich podchodzi z du ostronoci. W inny za sposb nieprzydatna jest dla naszych rozwaa Kronika mistrza Wincentego. Najlepiej wyjani to opinia klasyka polskiej historiografii, Oswalda Balzera, ktry skonstatowa: jeeli na oznaczenie pewnego pojcia istnieje kilka rozmaitych okrelnikw, Kadubek wybierze okrelnik najmniej uywany, niezwyky, dla przecitnego znawcy jzyka trudno zrozumiay3. I rzeczywicie, nomenklatura spoeczna i polityczna mistrza Wincentego, sigajca po wzory staroytne czy biblijne, nie pozwala na jakiekolwiek dociekania na tematy ustrojowe4. Jeeli jednak chodzi o tytulatur wadcw, jzyk mistrza Wincentego jest wyjtkowo prosty. Wincenty Kadubek zdecydowanie preferowa uywanie tytuw princeps i rex, w odniesieniu do wadcw Polski. Sporadycznie jedynie uywa dla ich okrelenia sowa dux. Znajdujemy zaledwie kilka przypadkw uycia tego aciskiego terminu dla okrelenia polskiego wadcy. Odon, syn Mieszka Starego nazwany zosta wanie sowem dux5. Takim tytuem okreli take Bolesawa Wysokiego oraz Mieszka Pltonogiego6. Tak samo tytuowa maoletniego Leszka Biaego oraz Konrada Mazowieckiego i Wadysawa Laskonogiego7. Co istotne, termin ten wystpuje tylko w IV, nietypowej, jeli chodzi o ukad narracji, ksidze i dotyczy jedynie wadcw wspczesnych Kadubkowi. W przeciwiestwie do wadcw polskich, reges et principes wadcy obcy tytuowani byli przez niego zwykle jako duces, midzy innymi czescy Boywoj i Brzetysaw, witopek morawski, antyczny Brennus wdz Gallw czy Roman z Halicza. W toku narracji Kadubek nie stroni take od
3 O. BALZER: Studium o Kadubku. T. 2. W: IDEM: Pisma pomiertne. Lww 1935, s. 151. 4 A. BOGUCKI: Terminologia polityczna w Kronice mistrza Wincentego. Studia rdoznawcze, T. 20: 1976, s. 5663. 5 Kadubek IV, 7. 6 Bolesaw Wysoki Kadubek IV, 8 i 22; Mieszko Pltonogi Kadubek IV, 22 i IV, 24 26. Maoletni, cho wybrany wadc Krakowa Leszek Biay okrelany by take mianem dux. A czasy panowania Kazimierza nazwane zostay tempore regis summi Casimiri. 7 Kadubek IV, 26.

~ 220 ~

uycia wobec wadcw obcych wieloznacznego terminu princeps. Mwi o Morauiae ac Bohemorum principem8, wymieni wadcw Drohiczyna i Jawingw okrelajc ich Ruthenorum Drogicinensis princeps i princeps Pollexius9, okreli tak take wadc staroytnej Karataginy Carthaginiensis princeps10. Termin princeps to w Kronice Kadubka okrelenie wadcy kadego bez wyjtku. Ale jest to raczej okrelenie techniczne, takie jak w wikszoci tekstw redniowiecznych nie niosce ze sob adnego dostojestwa. Terminem princeps kronikarz okreli wojewodw Skarbimira, Sieciecha czy elisawa princeps militiae. Ale jest to te potoczne w jzyku Kadubka nazwanie wadcy. Oto Bolesaw Krzywousty zosta okrelony jako jako princeps felicissimus11. Chcc za pomoc obelgi pobudzi ambicj ma, Agnieszka przemawiajc do Wadysawa II nazwaa go obraliwie semiprincipem immo semivirum12. Kadubek wykorzysta take powiedzenie Jezusa o oddaniu tego, co cesarskie, cesarzowi, w swoim brzmieniu: Odda ksiciu, co ksice, Bogu, co boskie quod principis est dependatur principi licet quod Dei est denegetur Deo13. O rozumieniu sowa princeps i principatus jako wadca i wadza przekonuje opis buntu Masawa. Masaw okrelony zosta jako principandi mabitione occupauerat uwiedziony dz panowania. Dalej czytamy, e pokonany uciek do Prusw ille princeps ad Gethas transfugit, czyli wystpi jednak z tytuem princepsa14. Nad wyraz interesujce dla rozwaa nad tytuami wadcw w Kronice Wincentego Kadubka s fragmenty 8 rozdziau IV ksigi. Kronikarz opisa tam czasy prawie sobie wspczesne, zaraz po dojciu do wadzy Kazimierza Sprawiedliwego. Cui dum omnium urbes prouinciarum ac municipia sine bello gratulanter patefiunt, Silenciana uisa est rebellare prouincia cuius principatum Mesco Wladislaides fratre duce Boleslao abacto rapuerat. Hanc non minimis extortam conatibus, Boleslao Cazimiro restituit. Sed et fratris eius strenuitatem, eiusdem uidelicet Mesconis, quorundam largitione oppidorum obstrinxit. Fratrem quoque ipsorum Conradum Glogouiensis marchiae principem creat, Odonem uero Posnaniensi principatu instignit. Lestconi autem prouincias, paterno relictas testamento confirmat. Praesidi earundem, omnibus praediti uirtutibus, principi Syroni eius curam
8 Kadubek II, 22. 9 Kadubek IV, 19. 10 Kadubek II, 23. 11 Kadubek III, 26. 12 Kadubek III, 26. 13 Kadubek III, 30. W tumaczeniu w. Hieronima czytamy: [...] que sunt Caesaris Ceasari et que sunt Dei Deo (Mt 22, 21). 14 Kadubek II, 14.

~ 221 ~

committit, eiusdem Syronis nepote Samborio Gdanensi marchia instituto. Quendam quoque, cui nomen Boguslaus siue Theodorus, Maritimis ducem instituit. Nam Gnezdnensem munitionem, quae est omnium apud Lechitas metropolis cum suffraganeis undique municipiiis proprii principatus corpori connectit. [...] Sic itaque Casimirus fit monarchus Lechie [...]15. Ciekawe jest uycie sowa dux przy Bolesawie Wysokim, a princeps przy yronie. Princepsem, ale tylko gogowskiej marchii, zosta Konrad Wadysawowic czonek rodziny piastowskiej. Czy zakres jego wadzy by taki sam jak na Kujawach i Mazowszu princepsa yrona? Tego nie moemy rozstrzygn. Z tytuem dux pojawi si za to Bogusaw pomorski ducem instituit przez Kazimierza. Nagminnie wic uywany wczeniej termin princeps w odniesieniu do wadcw polskich nie niesie ze sob adnej godnoci. Princeps to zarwno Bolesaw Krzywousty, jak i urzdnik yron czy wdz Jawingw. Tytu ten w Kronice Kadubka posiada wiele znacze, a najkrcej mona go przetumaczy jako wadca czy naczelnik. Princeps zgodnie z staroytnym znaczeniem tego sowa to po prostu pierwszy, ale gdzie i w jakich okolicznociach, to ju nieistotne. Ewidentne upodobanie do stosowania tego terminu nie czyni z niego jeszcze tytuu o konkretnym znaczeniu i symbolice. Termin princeps nie niesie ze sob adnego dodatkowego znaczenia. Oznacza wadc, panujcego, dostojnika czy urzdnika. Mistrz Wincenty w swym nieco zmanieryzowanym pisarstwie uywa go jako podstawowego sowa oznaczajcego wadc. Obok terminu princeps wadcw polskich okrela tytuem rex. Obok koronowanych Bolesawa Chrobrego, Mieszka II i Bolesawa miaego, na ten tytu zasuyli sobie w przekazie mistrza Wincentego Mieszko I, Wadysaw Herman, Bolesaw Krzywousty i Kazimierz Sprawiedliwy. Take wadcy legendarni czy wplegendarni Grakchus, Leszek, Pompiliusz a do ojca Mieszka I okrelani s mianem krlewskim. Kadubek, przydajc Polsce antyczne miano respublica, w rzeczywistoci opowiada dzieje pastwa, ktrym rzdzili krlowie reges et principes, czyli po prostu krlowie i wadcy. Konsekwentne stosowanie oglnego terminu princeps obok umotywowanego politycznie tytuu rex daje nam w efekcie obraz cigoci wadzy krlewskiej. Kadubek zapewne zdawa sobie spraw, e od ponad stu lat w Polsce nie pojawi si krl wadca koronowany. Odpowiedni dobr tytuw i unikanie terminu dux (a do sobie wspczesnych) daje obraz potnego regnum, rzdzonego przez krlw. Bardzo umiejtnie do tytulatury wadcw sowiaskich podchodzi proboszcz z Bozowa Helmold. Stosowa konsekwentnie oglnikowe okrelenie princeps, w celu uniknicia niezrcznego zestawienia identycznych tytuw
15 Kadubek IV, 8.

~ 222 ~

Sowian i wasnych panw saskiego ksicia i holsztyskiego hrabiego. Nie mona raczej uzna, e termin princeps oddaje sowiaskie kne. Zdarza si bowiem, e w stosunku do osb tytuowanych uprzednio duces, gdy zestawia ich z wasnymi panujcymi, uywa terminu princeps. Zasady tytulatury w czasach powstania kroniki Helmolda byy ju zasadniczo ustalone, on sam za wykazywa w tej mierze dobr orientacj. Wiedzia przykadowo, e wadca czeski uzyska tytu krlewski Boemia habet regem, podczas gdy w Polsce kiedy rzdzi krl, pniej, w czasach jemu wspczesnych tylko ksita16. Helmold stosowa nazw princeps w stosunku do wadcw pnocno-zachodniej Sowiaszczyny, wtedy, gdy zestawia ich z innymi, noszcymi okrelony, ustalony tytu. Zestawiajc Bolesawa Krzywoustego i pomorskiego Warcisawa uy rozrnienia w Polsce panuje dux, na Pomorzu princeps17. Nastpcy Warcisawa Bogusaw i Kazimierz wystpili ju z tytuem duces Pomeranorum18. Kiedy jednak Helmold wymieni ich obok ksicia saskiego, zmieni tytu na principes. Pisa o tym, jak ksi saski nakaza Sowianom udzieli pomocy krlowi duskiemu w walce z Rugianami sowo dux uyte zostao bez dodatkowych okrelnikw, wszak ksi by tylko jeden i czytelnik atwo domyla si z narracji, e chodzi o Henryka Lwa. W tym kontekcie nikt inny nie mg wystpi z takim samym tytuem, dlatego zastosowano termin princeps19. Sytuacji takich jest zreszt wicej. Pewien problem pojawi si przy opowieci o rzdach Henryka Gotszalkowica. Z jednej strony, Helmold mia wiadomo, e wadca ten powinien by tytuowany krlem, z drugiej wida, e uycie tego tytuu nie bardzo mu odpowiadao. O wadzy Henryka twierdzi: imperavit Heinricus vocatusque est rex in omni Slavorum Nordalbingorum provincia20. Gdy jednak trzeba byo zestawi holsztyskiego grafa Adolfa i Henryka, pojawi si tytu princeps. W tym wypadku nie doszo do zdublowania tytuw, tak jak w przypadku przywoanych wyej ksit pomorskich. Zestawienia tytuu hrabiowskiego i krlewskiego wida razio Helmolda, std uy oglnikowego princeps21. Helmold nazywa Henryka potem przemiennie rex i princeps. Tytu krlewski Gotszalkowica zmusza Helmolda do ciekawych zabiegw. Oto piszc o objciu przez niego wadzy
16 Helmold, cap. 1: Polonia magna Slavorum provincia, cuius terminum in Ruciae regnum dicunt connecti, et dividitur in octo episcopatus; quondam habuit regem nunc autem ducibus gubernatur. 17 Helmold, cap. 40. 18 Helmold, cap. 100 i 102. 19 Helmold, cap. 108: Et adiuverunt eum Kazemarus et Buggezlavus, principes Pomeranorum, et Pribizlavus princeps Obotritorum, eo quod mandasset dux Slavis ferre auxilium regi Danorum, ubicumque forte manum admovisset subiugandis exteris nationibus. 20 Helmold, cap. 36: O problemie koronacji Henryka Gotszalkowica pisz w rozdziale o tytule krlewskim. 21 Helmold, cap. 36. Fuitque pax inter Adolfum comitem et principem Slavorum Heinricum.

~ 223 ~

u Sowian stwierdzi, odwoujc si do Biblii, e pojawi si nowy wadca, ktry umiowa zbawienie Izraela22. Sign tu do Ksigi Wyjcia oraz Ksig Estery i Ezdrasza. Biblijne rex novus (Ex 1, 8) zamieni jednak na bezpieczniejsze princeps novus. Czy zwizane to byo z dbaoci o zasady tytulatury, czy chodzio moe o unikanie wynoszenia tytuw wadcw sowiaskich ponad swoich panujcych? tego nie sposb rozstrzygn. Wida jednak, e kronikarz mocno stara si o zachowanie pewnych zasad w nomenklaturze. Termin princeps sta si nad wyraz wygodnym dla uniknicia draliwych sytuacji wida tu podobiestwo w jego zastosowaniu do tego, co czyni Wincenty Kadubek, cho cel by zupenie inny. Nad wyraz interesujce s zabiegi nomenklaturowe przy tytuach sowiaskich merseburskiego biskupa Thietmara. Znany z niechci do tego ludu, w przypadku kwestii nazw i tytuw okaza si jednak nadzwyczaj staranny. Dokadnie stara si odda tytuy przysugujce wadcom, o ktrych pisa, z dbaoci o czas i okolicznoci. Unika zatem tytuowania wadcw niemieckich cesarzami przy opisie ich dziejw sprzed rzymskiej koronacji. Potem jednak uywa ju tytuu imperator w zgodzie z realiami. Podobn dbao widzimy w odniesieniu do innych wadcw zachodniej Europy, a take wobec Sowian. Panujcych w Polsce i Czechach konsekwentnie tytuowa terminem dux. Nie waha si okrela terminem duces wadcw niemieckich i sowiaskich, zestawiajc obok siebie na przykad Bernarda saskiego i Bolesawa polskiego23. Uywa tego tytuu take w stosunku do niektrych wadcw zachodniej Sowiaszczyzny, cho mamy wtpliwoci, czy na przykad termin Mistui Abdritorum dux, pojawiajcy si przy opisie spalenia i zniszczenie Hamburga przez Mciwoja okoo 990 roku by tytuem Thietmara24. Ten ustp zosta wymazany i ponownie dopisany, ale czy w pierwotnym brzmieniu, tego nie mona rozstrzygn25. Termin dux nie mia jednak w przekazie Thietmara jednoznacznej motywacji spoeczno-politycznej, oznaczajc wadc o okrelonym miejscu w hierachii politycznej. W niektrych sytuacjach uywa go w antycznym sensie dux jako wdz. Tak na przykad tym terminem okreli wodzw Wikingw piratw, najedajcych Angli: Thurguta, nazywajc go piratarum dux26. Generalnie, co ciekawe, Thietmar unika okrelenia dux dla nazwania
22 Helmold, cap. 34: et surrexisset pro eo princeps novus, qui diligeret salutem Israel. 23 Thietmar V, 15 i VII, 19. Take Henryk Bawarski i Jaromir czeski jako duces. Thietmar V, 22. 24 Thietmar III, 18. 25 O tym, e ten ustp dopisano w pierwotnym brzmieniu: B. SCHMEIDLER: Hamburg, Bremen und Nordost-Europa vom 9. bis 11. Jahrhunderts. Leipzig 1918, s. 319 n.; R. HOLTZMANN: Das Laurentiuskloster zu Kalbe. Sachsen und Anhalt, Bd. 6: 1930, s. 182. O tym, e rozdzia 18 trzeciej ksigi jest wtrtem, zob.: G. LABUDA: Powstanie Sowian Zachodnich. Slavia Occidentalis, T. 18: 1947, s. 189. 26 Thietmar VII, 41.

~ 224 ~

wadcw Sowiaszczyzny poabskiej. Nie stosowa w stosunku do nich adnych tytuw, lub okrela ich mianem senior. To do czsto przez Thietmara uywana nazwa wadcy, zwierzchnika, niemajca adnych konotacji politycznych. Jak pisa w wywodzie o zalenociach lennych: Superbia seniorum instigat furorem satellitum, et quia hiis sufficit, equales sibi alios in hiis partibus esse non permittit27. Ta nazwa starszego, zwierzchnika, po prostu wadcy pojawiaa si odnonie: Kuchawica, cenionego przez cesarza wadc Zwikowa i plemienia Chudzicw ejusdem a Sclavis in Zuencua sub Cuch vico seniore sibi multum dilecto haberi (II, 37), Dobromira, ojca Emnildy Emnilda edita venerabili seniori Dobremiro (IV, 37), Bolesawa Chrobrego (VII, 9) i Mcisawa obodrzyckiego (VIII, 5). Jaka bya przyczyna zastosowania tego oglnego terminu w odniesieniu do tych wadcw? trudno powiedzie. W przypadku Chrobrego zawayy moe kwestie stylistyczne. Thietmar uy tego sowa w kontekcie opowiadania o poselstwie Stoigniewa, ktry zosta nazwany posem swego niestatecznego seniora. Trudno rozstrzygn, co spowodowao uycie terminu senior w stosunku do trzech pozostaych wadcw. Moe Thietmar tym oglnym terminem odda ich sowiaski tytu kne. Nie uy tu jednak z jakich powodw okrele princeps czy dominus, lecz sign po okrelenie zwizane ze sprawowaniem jakiego zwierzchnictwa. Termin kne by zapewne znany Thietmarowi, skoro potrafi wyjani przydomek ony wgierskiego wadcy Uxor autem ejus Beleknegini, id est pulchra domina, sclavonice dicta28. Tumaczenie knegini jako pani domina, a nie ksina ducissa czy regina, stoi w zgodzie z tym, co z innych tekstw wiemy o znaczeniu sowa kne na terenie zachodniej Sowiaszczyzny. Dobromir, Mcisaw czy Kuchawic nazwani zatem zostali tylko sowem senior moe odpowiednikiem sowiaskiego kne, z jakich powodw bowiem powodw nie zasugiwali na termin dux. Thietmar nie chcc uy sowa dominus, przecie tylko grzecznociowego w acinie, wybra oznaczajce wadc oglnikowe okrelenie senior. Przytoczone powyej przykady kronikarskich zabiegw wok nazwania sowiaskich wadcw pokazuj jak rne mog by motywacje zwizane ze stosowaniem okrelonych terminw. Konwencja stylistyczna czy uwarunkowania polityczne decyduj o uytych tytuach. Prba wnioskowania na podstawie tych czy innych, nie analizowanych tu rde narracyjnych, o rzeczywistym tytule i randze politycznej konkretnego wadcy bdzie wymagaa rozpatrzenia kontekstu wystpienia danego terminu i uycia go w danym dziele. Wnioski jednak zwykle nie bd prowadzi w kierunku odkrycia rzeczywistoci prawno-politycznej, lecz dotyczy mog raczej stylistycznej i semantycznej sfery narracji.
27 Thietmar VIII, 23. 28 Thietmar VIII, 4.
15 Kniaziowie...

~ 225 ~

~ 226 ~

yyyy

Zakoczenie

Wdrwka po tytuach i nazwach sowiaskich wadcw dobiega koca. Pora na wnioski. Przeledzilimy funkcjonowanie kilkunastu nazw i tytuw uywanych w stosunku do wadcw Sowian. Rozdzielenie tych dwu sfer nomenklaturowych jest niemoliwe. Co ciekawe, mimo i dotycz tej samej rzeczywistoci, rni si midzy sob. W tytulaturze wasnej ksit mamy do czynienia ze cisym nawizywaniem do zasad panujcych na zachodzie czy poudniu Europy, w wyej rozwinitych krgach cywilizacyjnych. W tekstach narracyjnych obserwujemy wiksz swobod w stosowaniu rnych apelatyww wadcy. W jednej i drugiej sferze niejednokrotnie wystpi dylemat, jakiej nazwy uy. Stosowano czsto okrelenia oglne, sowa wieloznaczne, poszukujc wzorw zewntrznych, szczeglnie w tych przypadkach, gdy jeszcze nie w peni ustaliy si zasady, gdzie pastwowo sowiaska, oczywicie ju schrystianizowana, bya jeszcze moda. Tak dziao si w Bugarii, ktrej wadcy przyjli i stosowali we wasnej tytulaturze grecki termin archont. Wieloznaczno tego okrelenia pozwalaa Grekom na stosowanie go w odniesieniu do bugarskiego chana, ale rwnie herszta pirackiej bandy. Zapewne wzorujc si na greckich zwyczajach nazewniczych, wadcy Bugarii przyjli ten tytu i stosowali przez dugi czas. Dopiero ambicje polityczne Symeona sprawiy, e signito po tytu cesarski. Podobnie dziao si w Polsce, gdy Bolesaw Chrobry nazwa si princepsem. Wadca lub kto z jego otoczenia mia wpyw na legend toka monet. Domyla
15*

~ 227 ~

si moemy, e sign po to wieloznaczne sowo, zapewne majc problem z doborem waciwego terminu oddajcego rodzimy tytu Chrobrego lub pragnc zaakcentowa jakie idee polityczne. Przez wiksz cz wczesnego redniowiecza nastpowa dopiero proces wyksztacania si zasad tytulatury monarszej. Sowianie, przebojem wdzierajc si do cywilizacji, mieli jeszcze dodatkowo problem z oddaniem w jzykach urzdowych swoich nazw wadcw. Szczeglnie, e nazw tych, tak naprawd posiadali niewiele. Wszystkie najstarsze tumaczenia sowiaskie pism chrzecijaskich pokazuj istnienie dwu terminw uywanych dla nazwania wadcy car i kne. Sowo car zostao przejte ze wiata antycznego, jedynym zatem rodzimym (cho wedug niektrych zapoyczonym niegdy od Germanw) terminem by kne. Sowo to przechodzio przez wieki dug drog przemian znaczeniowych i brzmieniowych. Ostatnie etapy tej ewolucji widoczne byy jeszcze w XVI wieku. Jakie byo pierwotne znaczenie tego tytuu? nie sposb powiedzie. W redniowieczu zaobserwowa daj si dwa znaczenia. Na Rusi knia jest apelatywem wadcy. Kniaziem moga zwa si tylko osoba pochodzca z rodu panujcego. Na obszarze reszty Sowiaszczyzny terminem tym okrelano osoby godne szacunku nie tylko wadcw, ale te duchownych. Ta wieloznaczno spowodowaa przemiany idce w kierunku wytworzenia nowych sw, oznaczajcych tylko panujcego knie i ksi. Stoj zatem przed nami dwie moliwoci na wskazanie pierwotnego znaczenia terminu kne. Pierwsza moliwo daje pierwszestwo wskiemu znaczeniu terminu kne, ktry zosta przechowany na Rusi, a na innych terenach uleg swoistej dewaluacji. Druga za moliwo czy si z pierwotnym szerokim znaczeniem tego sowa oznaczao osoby wysoko urodzone i godne szacunku. Na Rusi z uwagi na skupienie wadzy w rkach jednego rodu mogo doj do ograniczenia liczby osb tak nazywanych i do zawenia znaczenia tylko dla kniaziw z rodu Rurykowiczw. Przyjcie za waciw tej drugiej moliwoci jeszcze bardziej ograniczyoby nam liczb pierwotnych, wasnych apelatyww wadcy u Sowian. Sowo kne nie miaoby zatem motywacji politycznej wadca, ale raczej motywacj spoeczn osoba godna szacunku, dobrze urodzona czy duo mogca. Takie wyjanienie terminu kne znakomicie koresponduje z informacjami rde o liczebnoci i sile politycznej sowiaskich naczelnikw w VI i VII wieku. O tym, e termin kne by jedynym i podstawowym apelatywem wadcy, wiadcz te przemiany, jakie zaszy w Polsce i Czechach w brzmieniu tego apelatywu. Rozcignicie znaczenia knezia i ksidza na osoby duchowne, w momencie zwikszenia si stanu duchownego i zintensyfikowania kontaktw z nim, wywoao konieczno poszukiwania nowego apelatywu wadcy. Nie sta si nim jednak aden termin zapoyczony. Nie signito take po termin krl, z uwagi na wskie znaczenie, ograniczajce si tylko do osb namaszczonych i koronowanych. Przemiana dokonaa si w obrbie sowa kne ksidz, ~ 228 ~

jak si wydaje pod wpywem pojawienia si zwyczaju uywania liczby mnogiej dla nazwania majestatu wadcy. Na terenie Sowiaszczyzny poudniowej sowo kne ulego swoistej dewaluacji, a tworzcy nowe pastwo serbskie Nemanowicze signli po lepszy i waciwszy ich zdaniem, tytu wielkiego upana. Rozbicie dzielnicowe w Czechach i Polsce oraz zwizane z tym osabienie wadzy centralnej spowodowao zapewne zmiany w sowie kne ksidz. Brak silnej, utrwalonej wadzy namaszczonych i koronowanych monarchw, a jednoczenie coraz czstsze zapewne konflikty jzykowe zwizane z kontaktami ze stanem duchownym spowodoway przemiany idce w kierunku wytworzenia si tytuw ksi i knie. Sprawa ta wymaga dalszych bada, wkroczenia w materia pniejszy ni czasy tu nas zajmujcego wczesnego redniowiecza. Przez cae wczesne redniowiecze sowiascy wadcy poszukiwali dla siebie nowych tytuw. Ewolucja i rozwj wadzy ksicej wymagay nowych symboli semantycznych. Dotychczasowe tytuy byy zapewne niesatysfakcjonujce, nie oddaway waciwie znaczenia i siy potnych monarchw. Na Rusi signito po chazarski tytu chagana. W wietle posiadanych przez nas rde wyglda to jednak tylko na incydent, niemajcy adnych daleko idcych konsekwencji. Upadek chazarskiego kaganatu spowodowa, e tytu sta si zapewne ju mniej atrakcyjny. Na przestrzeni jednak ponad dwu stuleci tytu kagana stosowany by w odniesieniu do ruskich wadcw. Na innych kracach Sowiaszczyzny, na styku z wysoko rozwinitymi cywilizacjami Bizancjum i sabiej moe rozwinitym, ale potnym Cesarstwem na zachodzie Europy, doszo do zaczerpnicia tamtejszych wzorw. Jako pierwsi dokonali zmiany tytuu wadcy Bugarii, czerpic szeroko z tradycji bizantyskich. Co ciekawe, u rde przemiany tytuu leay ambicje polityczne jednego czowieka Symeona. Wychowany w tradycji i kulturze greckiej zapragn panowania nad Cesarstwem Romajw. Ten jego zamiar nie powid si. Mury Bizancjum nie stany przed nim otworem, nie zosta podniesiony na tarczy ani nie zaoy purpurowych butw. Ze zmaga z Bizancjum wyszed jednak z godnoci basileusa Bugarw. Cho zapewne nie o to mu pierwotnie chodzio, tytu przejli jego nastpcy i na trwale wpisali w pastwow tradycj bugarsk. Na terenach Sowiaszczyzny Zachodniej pojawienie si nowego tytuu take byo zwizane z wzorcami zewntrznymi. Oparta na wzorcach karoliskich monarchia Ottonw przekazaa na wschd Europy ide wadzy zsakralizowanej i ideologi wadcy-apostoa, ktrego wzorem by Karol Wielki. Sprawiao to, e wadcy przyjmujcy sakr kocieln przyjmowali j na wzr Karola i takim tytuem poczli si okrela kral. Proces ten wystpi nie tylko u Sowian, ale te u Wgrw. Funkcjonujce tam sowo kiraly ma zapewne to samo rdo, co polskie krl, i zwizane jest z koronacj Stefana Wielkiego, a nie, jak chcieli niektrzy, z dziedzictwem wielkomorawskim. Uyte w ywotach w. Metodego i Konstantyna tytuy korol pochodz z dwunastowiecznych ~ 229 ~

rkopisw i pojawiaj si od razu w formie zruszczonej. Przenoszenie zatem tego sownictwa na wiek IX wydaje si daleko idcym nieporozumieniem. Istotnym czynnikiem wpywajcym na poszukiwanie nowych tytuw przez sowiaskich wadcw bya zmiana religii. Jeeli w warunkach panowania rodzimej religii nie byo miejsca na now ideologi wadzy, to po przyjciu chrzecijastwa i wkroczeniu na salony polityczne chrzecijaskich wadcw, kniaziowie sowiascy musieli dostrzec konieczno signicia po now symbolik wadzy, take w dziedzinie semantycznej. W realiach zmiany religii musiao doj do przewartociowania pozycji wadcy. Niestety, nie wiemy, jak ta zmiana dokadnie wygldaa, gdy o znaczeniu czy roli ksit sowiaskich w spoecznoci pogaskiej wiadomo niewiele. Wszystko wskazuje jednak, e wadza ksica nie bya zbyt silna i nic, poza jednym odlegym, perskim przekazem, nie potwierdza czenia jej ze sfer magiczno-religijn. Nie syszymy nic o boskim pochodzeniu wadcw, szczeglnych nadprzyrodzonych cechach rodw i tym podobnych wyznacznikach sakralno-magicznych, ktre uznawali na przykad Germanie. Ksita sowiascy wydaj si zwykymi ludmi, ktrym wsplnota powierza pewne zadania sdownicze, z uwagi na potrzeb istnienia sdziego, oraz wodza wojennego cho tu ju bardziej domylamy si takich zada, ni mamy na to powiadczenia w rdach. Zadania wojskowe i oparcie w sile zbrojnej, stwierdzone w przypadku prawie wszystkich wadcw sowiaskich mogy by efektem pniejszych prb umacniania wadzy. Decyzyjn, bo nie zawsze decydujc rol peni wiec, z dominujc rol starszyzny. W takim ukadzie wadzy ksi peni raczej funkcje wieckie nic nie wskazuje na jakie uprawnienia kapaskie. Chrystianizacja wprowadzia w wiecie sowiaskim nowe uzasadnienie istnienia wadzy pochodzenie od Boga. Przenikanie chrzecijaskiej ideologii wadzy z Bizancjum i zachodu Europy prowadzio ksit sowiaskich w kierunku sakralizacji ich pozycji. Na wzr monarchw bizantyskich i zachodnioeuropejskich, co ambitniejsi ksita sigali po koron i przydawali swej wadzy elementw sakralnych. Karol Modzelewski wysun tez, e spoecznoci barbarzyskie laicyzoway si przez chrzest, natomiast w przypadku wadcw sowiaskich obserwujemy odwrotn tendencj dokonaa si tu sakralizacja wadzy. Wraz ze zmian znaczenia wadcy wprowadzone zostay nowe tytuy. Tytu kniazia czy chana ju nie wystarcza wzorujc si na Bizancjum wprowadzono tytu cesarski, natomiast na zachodzie skorzystano ze wzoru najmdrzejszego krla i najpotniejszego, nie porwnywalnego z nami maymi, czyli Karola Wielkiego. Te dwa tytuy stay si pniej podstawowymi apelatywami wadcy. We wszystkich krajach sowiaskich zachodziy podobne procesy dotyczce przemian nomenklaturowych. W zasadzie wszdzie da si zaobserwowa poszukiwanie nowych tytuw, lepiej okrelajcych nowe miejsce i znaczenie wadcy. Rne byo, oczywicie, tempo tych przemian zaleao ono na pewno od tempa przemian politycznych, ale take od presji zewntrznej. Najszybciej nowe elementy nomenklaturowe, ale te ~ 230 ~

symboliczne pojawiy si w Bugarii, lecej najbliej najbardziej rozwinitej wwczas potgi pastwowej i religijnej, jak byo Bizancjum, natomiast najpniej przemiany te dotkny Rusi. Po nieudanych zapewne prbach wprowadzenie tytuu kagana czy siganiu po wzorce greckie w tytulaturze i okrelaniu si mianem archonta, do XVI wieku nie pojawi si tam aden nowy tytu wadcy, poza wzmocnieniem tytuu istniejcego, jakim by wielki knia. Czy miao to zwizek z brakiem silniejszych oddziaywa zewntrznych na Ru, ktre wymusiyby poszukiwania nowych elementw ideologii i symboliki wadzy? Zapewne nie. Nowego tytuu poszukiwali normascy Rusowie ju w IX wieku sigajc po wzorzec chazarski, nowego te tytuu szukali zapewne niektrzy wadcy Rusi na przeomie XI/XII wieku, mianujc si archontami. Pojawienie si i zanik greckiej tytulatury na ich pieczciach moe mie swoje uwarunkowania ideowe, w tej chwili jednak zbyt trudne do wskazania. Z procesami tymi nie wizay si jednak dalej idce konsekwencje. W jakiej mierze take rozbicie dzielnicowe, do ktrego doszo na Rusi ju w XI wieku, nie sprzyjao pojawieniu si nowych elementw z dziedziny ideologiczno-symbolicznej. Si sprawcz takich przemian, oprcz zewntrznych bodcw, byy zawsze energia i ambicje poszczeglnych panujcych. Na Rusi tacy wadcy koncentrowali si na zdobyciu bd utrzymaniu zdobytej dominujcej pozycji pord czonkw kniaziowskiego rodu. Na nic wicej nie mogli sobie pozwoli. Wadza ksica u Sowian podlegaa przemianom. Tworzce si pastwowoci sowiaskie szukay nowej ideologii, symboliki i nowych wartoci semiotycznych. Tytulatura monarsza bya tylko jednym z elementw symboliki wadzy podlegajcej przemianom. Moemy je obserwowa na terenie caej Sowiaszczyzny. We wszystkich tutejszych krajach wystpiy tendencje do poszukiwania i wprowadzania nowych tytuw. Nie wszdzie ten proces przebiega z tak sam si i intensywnoci. Rzdzcy u Sowian we wczesnym redniowieczu wzbogacali symbolik swej wadzy, take w dziedzinie semantyczno-nomenklaturowej. U podstaw zmian leaa zawsze ambicja jakiego monarchy. To ci, najsilniej zmotywowani, energiczni wadcy wprowadzali nowe nazwy. Nie do przeceniania jest tu rola Symeona bugarskiego, polskiego Bolesawa Chrobrego, Wodzimierza Wielkie Gniazdo i serbskiego Stefana Nemanji. rda nie pozwalaj dokadnie opisa motyww ich dziaania i scharakteryzowa ideologii panowania. Na tyle, na ile rda to umoliwiaj, mogem zatem pokaza przemiany, jakim podlegaa tytulatura wadcw sowiaskich.

~ 231 ~

Rozdzia pierwszy

Wykaz tytuw i nazw wadcw sowiaskich we wczesnym redniowieczu

W zamieszczonym tu wykazie zestawiono tytuy uyte przez poszczeglnych wadcw sowiaskich oraz nazwy, ktre pojawiay si w rnych okolicznociach dla ich okrelenia*. W wykazie ujto wszystkich znanych wadcw Sowian. Nie uwzgldniono tych czonkw rodzin panujcych, o ktrych samodzielnych rzdach nie ma informacji. Do wykazu doczono chanw Protobugarw, poczynajc od Asparucha, a take osoby wymienione w Imienniku bugarskich kniaziw. Stao si tak, poniewa trudno uchwyci moment slawizacji elit wadzy pastwa bugarskiego. Mimo wielu wskazywanych w literaturze cezur, widzie trzeba j jako wielopokoleniowy proces, w ktrym jakiekolwiek cezury maj charakter sztuczny. Pomijajc trudne problemy etnicznej identyfikacji poszczeglnych chanw (jeszcze Bugar czy ju Sowianin?), z punktu widzenia cigoci tradycji wadzy oraz tendencji w uywaniu tytuw nie mona byo wykluczy wadcw z tzw. okresu protobugarskiego. W wykazie znaleli si wadcy Sowian poczynajc od yjcego w IV wieku Boza. Trudniej byo ustali grn cezur zestawienia, gdy przyjta w pracy granica koca XII wieku przecina czas panowania wielu osb. Przyjto zatem, eby nie uwzgldnia w wyka*

Skrty zastosowane w wykazie: BT bez tytuu BN bliej nieznany

~ 233 ~

zie tych wadcw, ktrych wikszo aktywnoci politycznej przypada ju na pierwsze lata XIII stulecia. Przykadowo zatem z wadcw polskich w wykazie znalaz si Mieszko Pltonogi, ktry zmar w 1211 roku, ale wikszo jego aktywnoci politycznej przypada na XII wiek, nie znalaz si na tej licie natomiast Leszek Biay (11941227) jako dziaajcy aktywnie przede wszystkim ju w XIII wieku. Poniewa w kocu XII wieku i w XIII stuleciu nastpio ju ustalenie si konkretnych zasad tytulatury sowiaskich wadcw, doczenie kolejnych kilkudziesiciu wadcw, ktrzy pojawili si pod koniec XII wieku, a dziaali przede wszystkim w nastpnym stuleciu, nie wniosoby niczego nowego do meritum sprawy, a powikszyoby tylko i tak do pokany wykaz panujcych. W wykazie starano si dokumentowa miejsca, gdzie wystpiy poszczeglne tytuy. W przypadku powtarzania w tekstach redniowiecznych informacji za starszymi rdami, jak np. w rocznikach, przyjto zasad wskazywania tekstu pierwotnego i pomijania tekstw powtarzajcych informacje, chyba e w tych powtrzeniach nastpiy zmiany dotyczce tytulatury. Gdy liczba niezalenych od siebie rde podajcych nam ten sam tytu jakiego wadcy bya wiksza ni 3, odstpiono od dokadnego wskazywania tyche rde, podajc jedynie, e mamy do czynienia z licznymi wzmiankami. Podano imi (imiona) kadego wadcy oraz przydomki, pod ktrymi wystpowa, identyfikacj jego przodkw, o ile byo to moliwe, kraj, w ktrym panowa, oraz czas panowania. Za Sownikiem staroytnoci sowiaskich przyjto zasad wskazywania polskiego brzmienia imienia poszczeglnych wadcw, zatem np. wszyscy wadcy o imieniu ruskim Vadymir wystpuj tu jako Wodzimierz. Nie dla wszystkich imion byo to jednak moliwe. W wielu przypadkach podanie polskiej wersji imienia byoby zabiegiem sztucznym, gdy wadcy nigdy w literaturze z takimi imionami si nie pojawili. Przykadowo, imi wadcy Chorwatw Vieslava zapisano w taki wanie sposb, nie stosujc polskiej wersji Wyszesaw, bdcej tworem sztucznym. W przypadkach niejednoznacznych podano imi wystpujce w tekstach rdowych obok imion rekonstruowanych. W wykazie wadcw ujto take wadcw powszechnie uznawanych obecnie w literaturze za legendarnych czy bajecznych. W tekstach redniowiecznych wystpuj oni jako penoprawni wadcy, do nich odnosi si tradycja dynastyczna, nawet ta tworzona na uytek aktualnych wydarze. Wadcy ci przedstawieni zostali w tekstach z konkretnymi tytuami. Niejednokrotnie wpisywali si w okrelon stylistyk przyjt przez pisarza. Jedyny wyjtek stanowi osoby wymienione w Kronice Krlestwa Sowian, czyli w Latopisie Popa Duklanina. Swoj genealogi wadcw Raszki wyprowadzi on od czasw gockich. Do panujcych na terenie Dukli zaliczy wadcw krajw ociennych, tworzc wasn list sprawujcych wadz, zmieniajc ich imiona, ewentualnie korzystajc z ustnej, ludowej tradycji. Z uwagi na do fantastyczne potraktowanie przez Popa Duklanina wadcw sowiaskich zestawiamy osobno list tych panuj~ 234 ~

cych, ktrych on wymienia, a ktrych nie znaj adne inne teksty. Moe przekazuje nam imiona rzdzcych, ale nie wiemy tak naprawd, gdzie i kiedy panowali. Przykadowo, nie ma moliwoci dokadnego wskazania, ktry z wielu wadcw wymienionych przez popa Duklanina by wadc wymylonym, ktry prawdziwym, a ktry tylko importowanym, czyli przeniesionym z innego kraju na teren Raszki ze zmienionym imieniem.
Akamir (Akameros), Tessalia moe Welegezyci, VIII wiek: archont1. Alciok (Alzek), Protobugarzy: dux Vulgarorum2 dux Sclavorum3. Al-Awang, IXX wiek: arabski termin krl4. Al-Dir, IXX wiek: arabski termin krl5. Ausjan, syn Aarona, Bugaria, I poowa XI wieku, nie panowa dopuszczony do wadzy przez Piotra Deljana (domniemywany tytu basileus) zdradzi go. Wszystkie znane tytuy zwizane s z jego dziaalnoci w Bizancjum: bestarches6, patrycjusz i magister7, patrycjusz i strateg8. Anatrog (Anadrag moe Unidrg), Obodrzyce: princeps9. Andrzej Bogolubski, syn Jerzego Dogorukiego, Ru, zm. w 1174 roku: knia (liczne). Andrzej Dobry, syn Wodzimierza Monomacha, Ru (Woy, Perejasaw), zm. w 1142 roku: knia (liczne). Ardagastos (Radegast?), naczelnik Sklawinw nad Dunajem, koniec VI wieku: BT10, strateg11. Aron, Bugaria, wsprzdzcy z bratem Samuelem: basileus12, rex13. Asen (pochodzenie poowieckie?) Bugaria, lata 11871196, car (liczne), basileus (liczne), car Blgarom14. Askold, Ru (Kijw), IX wiek: knia, ale nie z rodu kniaziowego15.
1 Teophanes, ad 798. Testimonia 103, s. 70. 2 Fredegar IV, 72, s. 154; Pawe Diakon V, 29. 3 Chronicon Salernitanum, cap. 142, s. 542. 4 Al-Masudi, s. 107. 5 Al-Masudi, s. 107. 6 Ioannis Curopalatae, s. 298. 7 Zonaras, cap. 49; GIBI, T. 7, s. 193 n. 8 Skylitzes-Kedrenus, cap. 116; GIBI, T. 6, s. 304 n.; Psellos IV, 4549. 9 Adam II, 66 i II, 71: princeps Sclavorum za nim powtarza Helmold I, 19. 10 Teophylakt VI, 9 BT, Thoephanes Chronografia, s. 270. 11 Skylitzes-Kedranus cap. 25. 12 Psellos IV, 45. Mimo nazwania go cesarzem, raczej nim nie by. Przenoszono na niego tytu brata Samuela. 13 Ademari Historiarum, s. 131. 14 Piecz z napisem cyrylickim . : . 1924; . : . Co 2001, s. 999. 15 PSRL, T. 2. szpalta 1: ; dalej szpalta 16: () (). W latopisie awrientskim nie

~ 235 ~

Asparuch, Bugaria, VII wiek: rex16. Awitochol, Bugaria, VIIVIII wiek: BT domylnie knia17. Basklabig, Stodoranie, X wiek: arabski termin krl18. Batbajan (Bajan), jeden z 5 braci, synw Kubrata, Bugaria, VII wiek: archont19 rex20. Belo, syn Urosza I, Raszka, do lat dziewidziesitych XII wieku21: ban chorwacki22, wdz wojsk wgierskich, archont23, archiupan24. Belo (Belais), Trawunia i Konawlje, I poowa IX wieku: upan25. Berigoj, Nerentanie, okoo 1050 roku: rex, iudex26. Bezmer, Bugaria, I poowa VII wieku: knia27. Bezprym, syn Bolesawa Chrobrego, lata 10241032: BT28. Billug, Obodrzyce, poowa X wieku: regulus Obodritorum29. Blus (Blusso), szwagier Gotszalka, Obodrzyce, wdz powstania w 1066 roku: BT30.

znajdujemy okrelenia Askolda i Dira jako kniaziw, jedynie informacja o wadaniu Kijowem: . PSRL, T. 1, szpalta 21; oraz zarzut Olega: . PSRL, T. 1, szpalta 23. 16 ACavenses ad 669. 17 mia panowa 300 lat, brak tytuu. .. : . I. - (679 852). 1970, s. 451 n. 18 Al-Masudi, s. 107. 19 Nikephor Patriarcha. Ed. C. de BOOR, s. 70. 20 Sigeberti Chronica, ad 680, s. 337. 21 Lata ycia: urodzi si okoo 1110/1115, zmar przed 1198 rokiem. Tak datuje ycie Beloa Joa : . a , T. 36, 1997, s. 6379; EADEM: . . 2006, s. 624. 22 Cinnames III, 11, CSHB, s. 117 (nazywany banem, czyli archontem po wgiersku). 23 Cinnames V, 2, CSHB, s. 204 takie okrelenie, gdy obejmuje wadz wielkiego upana Raszki po Prvoslavie. 24 Cinnames III, 7. 25 DAI, cap. 34 26 CDS, T. 1, nr 58. 27 Znany tylko z Imiennika bugarskich kniaziw. O jego domniemanym sowiaskim pochodzeniu zob. .. : . I. (679852). 1970, s. 490 n. 28 AHildesheimenses, ad 1031, 1032; Thietmar IV, 58. 29 Helmold, cap. 1314. 30 Adam III, 51; Helmold, cap. 24.

~ 236 ~

Bodin Konstantyn, syn Michaa, Zeta, lata 10811116: egzarcha31, Bodin i jego archonci32, Sclavorum rex33, basileus Bulgaron basileus Boulgarias34, duks35, wedug Grzegorza VII: rex Sclavorum. Bogusaw I, syn Warcisawa I, Pomorze Zachodnie, lata 11301187: dux36; princeps37, princeps sive rex Pomeranorum38, Pomeraniae satrapa39, Sclaviae satrapa40. Bolesaw (Bolizlav), Czechy, okoo 850 roku: Boemorum princeps41. Bolesaw, syn Wratysawa II, Czechy (Oomuniec), zm. w 1091 roku: dux42, BT43. Bolesaw I, Czechy, lata 929971/972: rex44, senior45, dux46, princeps47. Bolesaw I Chrobry, Polska, lata 9921025: rex48, dux (liczne), princes Polonie49. Bolesaw I Wysoki, Polska (lsk), lata 11631201: dux (liczne). Bolesaw II, Czechy, lata 971/972999: dux50, princeps51.

31 Anna Komnena I, 16, 8. 32 Anna Komnena IV, 5, 3. 33 Orderici Vitalis Historia ecclesiastica. pars 3, lib. IX, cap. 5, In: PL, Vol. 188, Parisiis 1890, col. 659. 34 Skylitzes-Kedrenus cap. 137 przyj chrzest prawosawny jako Piotr. Pop cap. 40: Bodinus imposuit diadema capiti suo, et iussit se vocari imperatorem, ale w cap. 42 rex. Wedug relacji kontynuatora Skylitzesa powstacy sami wynieli w Prizrenie Bodina na cesarza, zmieniajc mu imi na Piotr. Piotr basileus Boulgarias Zob. Ioannis Scylizes Continuatus. Ed. E.T. TSOLAKES. Thessalonica 1968, s. 163. 35 Psellos, cap. 83. 36 Helmold, cap. 100; Kadubek IV, 8; Meckl. Urk., nr 132; Pomm. Urk., nr 63; piecz z napisem BOGVSLAVS DVX DE LVITITIA. Zob. M. GUMOWSKI: Pieczcie ksit pomorskich. Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 16: 1950, s. 27. 37 Helmold II, 108; na pieczci do dokumentu z 1182 (Meckl. Urk., nr 132) princeps Liuti(ziorum); take piecz do dokumentu Meckl. Urk., nr 95 z 1174 roku. 38 Arnoldi Chronica Slavorum III, 7 jednak wyjtkowo, bo wczeniej III, 4 nazwany zosta princepsem. 39 Saxo Gramatyk XIV, 26, 14. 40 Saxo Gramatyk XVI, 3, 5. 41 Continuator Reginonis, s. 620. 42 CDB I, nr 393 dokument sfaszowany. 43 CDB I, nr 111. 44 Widukind III, 8, s. 452 i III, 69, s. 464; Annalium Sancti Aegidii, s. 8. 45 Thietmar IV, 54 (34) jako ojciec Dobrawy. 46 Thietmar II, 2; Kosmas I, 17; Gumpoldi, s. 219 n.; Brunoni Vita Sancti Adalberti, cap. 21. 47 Adam II, 20. 48 ACorebeienses ad 1025, s. 5: Eodem anna Bolizlaus Sclavus in regem unctus est. Rocznik witokrzyski, s. 61. Liczne inne rda. Adam II, 35, schola 24: rex christianissimus. Wippo, cap. 9: Bolizlaus Sclovigena dux Bolanorum insignia regalia et regium nomen in iniuriam regis Chuonradi sibi optavit. Gall I, 6: in regem ab imperatore tam gloriose sublimatus. 49 W legendzie monet. 50 AHildesheimenses, s. 68, Thietmar II, 31; III, 7; IV, 2; CDB I, nr 37 i 38. 51 AHildesheimenses, s. 69; Kosmas I, 21, potem wielokrotnie dux.

~ 237 ~

Bolesaw II miay, Polska, lata 10581076: liczne dux oraz rex, dux Bolenorum se in regem coronavit52, dux Polenorum regiumque nomen sibi uzurpavit53. Bolesaw III Krzywousty, Polska, lata 11021138: liczne dux. Bolesaw III Rudy, Czechy, lata 9991003: liczne dux, Boemiorum provisor54. Bolesaw IV Kdzierzawy, Polska, lata 11461173: liczne dux, princeps55. Bori, Bonia, II poowa XII wieku: egzarcha Dalmacji56, dux57. Borna, syn Vieslava, Chorwacja (Dalmacja), lata 810821: dux58. Boruta, Karantania, okoo 743748 roku: dux59. Borys (Roman), syn Wodzimierza Wielkiego, Ru (osadzony przez ojca w Rostowie), zm. w 1015 roku: knia (liczne). Borys, syn Wiaczesawa Jarosawowicza, Ru (Czernichw), zm. w 1087 roku: knia (domylnie). Borys, syn Wsiewooda, Ru (Grodno), zm. midzy 1151 a 1167 rokiem: knia (liczne). Borys, syn Jerzego Dogorukiego, Ru (Turw), zm. w 1159 roku: knia (liczne). Borys, syn Wsiesawa, Ru (Druck), zm. po 1222 roku: knia (liczne). Borys II, syn Piotra, Bugaria, abdykowa w 971 roku, potem dosta tytu magistra: archont60, hegemon61, basileus62. Borys-Micha, syn Persjana, Bugaria, zm. w 907 roku: rex63, archont64, ek Thou archont (archont z mocy Boga)65, basileus66. Borzywoj II, syn Wratysawa I, Czechy, zm. w 1124 roku: liczne dux67. Borzywoj (Gorivoi), Czechy, II poowa IX wieku: BT68, dux69. Boz (Booz), Sowianie Antowie, IV wiek: rex70. Bran, syn Mutimira, Serbia, lata 890891: archont71.
52 Bernoldi Chronicon. In: MGH Scriptores, Vol. 5, s. 433. 53 ALamberti, s. 255. 54 Thietmar V, 11, ale wyjtkowo, normalnie uywa tytuu dux dla tego wadcy. 55 Kadubek III, 30. 56 Cinnames III, 9, CSHB s. 131. 57 Szymon de Keza, cap. 92, s. 192 bez imienia, tylko zapis dux de Bosna. 58 AEinhardi ad 818, a do 823, powtarzaj za nimi AFuldenses, s. 358, i Vita Hludovici Imp., s. 624. 59 Conversio, cap. 4. 60 Scylitzes-Kedrenus. cap. 89. 61 Zonaras. cap. 39. 62 Zonaras. cap. 40. 63 AFuldenses ad 896. 64 DAI cap. 32. Focjusz Epistolae, nr 5; Szymon Magister, s. 664. 65 Inskrupcje prabugarskie, s. 10. . : . Co 2001, s. 31 n. 66 Katalog Du Cange, s. 126; Teophylakt Ohrydzki, s. 201. 67 CDB I, nr 100; APragenses, s. 120; AHildesheimenses, s. 109; ASaxo, s. 746; Kosmas III, 14 wprowadza ten tytu dla Borzywoja dopiero po potwierdzeniu cesarskim; Gall wielokrotnie. 68 APragenses ad 894. 69 AFuldenses, s. 384; Kosmas I, 10. 70 Jordanes, s. 121 za nim powtarza Ekkehard Chronicon, s. 124. 71 DAI, cap. 34.

~ 238 ~

Branimir, Chorwacja (Dalmacja), lata 879892: comes dux Cruatorum72, dux Slavoniae73. Brasaw, Chorwacja (Panonia), lata 880897: dux74. Brawlin75, Ru (Nowogrd), lata 800825: knia76. Briaczysaw, syn Izjasawa, Ru (Poock), zm. w 1044 roku: knia77. Briaczysaw, syn wiatopeka, Ru, zm. w 1123 roku: BT nie jest pewne, czy mia wasn dzielnic78. Briaczysaw, syn Dawida, Ru (Izjasaw), zm. po 1130 roku: BT79. Briaczysaw, syn Wasylka, Ru (Izjasaw, Witebsk), zm. po 1181 roku: knia (liczne). Brzetysaw I, syn Oldrzycha, Czechy, lata 10351055: liczne dux80. Brzetysaw II, syn Wratysawa II, Czechy, zm. w 1160 roku: dux81. Brzetysaw, syn Ottona III morawskiego, Czechy (Morawy), zm. w 1201(?) roku: dux Moraui82, princeps Olomucensis83, princeps Morauiensium84. Budiwoj (But), syn Gotszalka, Obodrzyce, 1066 rok: BT85. Burysaw (prawdopodobnie Bolesaw czeski), 955 rok: Burislo Sarmatorum princeps86, rex Sarmatorum, Bulizlaus87 rex. Caodrg, syn Liuba, Wieleci: razem z bratem nazwani reges Wiltzorum88. Cemikas (Semiko?), Karantania: comes, dux89. Chatzon, wdz Sowian w napadzie na Saloniki w 615 roku: egzarcha Sklawenw90.
72 Inskrypcja z miejscowoci opot BRANIMERO COMMES DUX CRUATORU. V. DELONGA: Inscriptions..., s. 36. Take wzmiankowany na inskrypcji upana Pristiny z miejscowoci drapanj. Ibidem, s. 38. Dokumenty z tytuem dux zestawia Raki, nr 5, 6, 9, 11. 73 Historia Salonitana, s. 107. Jako DUX SLCAUORUM Branimir wystpuje na inskrypcji z Ninu. V. DELONGA: Inscriptions..., s. 40. 74 AFuldenses, s. 401; take: Herimani Aug Chronicon, s. 108. Hod zoony Karolowi Grubemu w 884 roku. 75 Prawdopodobnie jeden z wodzw normaskich. 76 .. : . . B: : . T. 3. 1915, s. 95. 77 PSRL, T. 5, s. 138. 78 . OO: ( IX XVI .): , . - . 2000. Sugeruje, e otrzyma ziemi tursk. 79 PSRL, T. 1, szpalta 298. 80 AWirziburgenses, s. 243; APragenses, s. 120; AHildesheimenses cont., s. 130; Herimanni Aug Chronicon, s. 123 n.; ALamberti, s. 152. Kosmas I, 40 i dalej wielokrotnie. 81 Kosmas II, 50; Gall II, 4. 82 CDB I, nr 326. 83 CDB I, nr 411 (faszerstwo), razem z bratem Wladimirem okreleni jako principes. 84 CDB II, nr 21. 85 Adam III, 51: Helmold I, 25 pisze, e Budiwoj dziedziczy po ojcu principatus. 86 AFlodoardi s. 403. 87 Richeri Hist. III, 6, s. 611. 88 AEinhardi ad 823. Inne rda powtarzaj jedynie ten tytu. 89 Conversio, cap. 10. 90 Miracula s. Demetri, s. 183.

~ 239 ~

Chocimir (Otimar91), Czrezpienianie, II poowa XII wieku: princeps urbis92. Chodota, Wiatycze, II poowa XI wieku: BT93. Chotimir, Karyntia, VII wiek: dux94. Chrobatos, jeden z siedmiu wodzw Chorwatw, Chorwaci: BT95. Chwalimir, syn Krajina, Trawunia: archont96. Ciemys (Cimuclus), wadca Koledzicw, zgin w 839 roku: rex97. Ciesaw (Tetiszlaus, Tetysclavus), brat Jaromira, Rugia, do 1170 roku: rex98, princeps Rugiae99, konung100. Czcibor, brat Mieszka I, Polska, II poowa X wieku: BT101. Czedrg, syn Droka, Obodrzyce, pocztek IX wieku: regnum Caedrogo102; princeps103, dux104. Czesaw (Czasaw), syn Klonimira, Serbia, lata 931960: archont105, rex106. Czecibor (Zestibor), brat Sawiciecha, Poabie (Serbowie), II poowa IX wieku: dux107. uimir, syn Chwalimira, Trawunia: archont108. Daurentinus (Dobrta?), Sowianie nad Dunajem, VII wiek: BT ale stoi ponad hegemonami Sowian109. Dawid, syn wiatosawa, Ru (Czernichw), zm. w 1123 roku: knia110. Dawid, syn Igora wiatosawowicza, Ru, zm. w 1112 roku: knia (liczne), archont Rusi111. Dawid, syn Wsiesawa Briaczysawowicza, Ru (Poock), zm. okoo 1130 roku: knia (liczne).
91 Prawdopodobnie tosamy z Kotimarusem, wspfundatorem klasztoru w Dargunie Meck. Urk., nr 114 oraz CDPom., nr 36. 92 Saxo Gramatyk XIV, 47, 13. 93 Wzmiankowany przez Wodzimierza Monomacha w jego pouczeniu (PVL) przedstawiony zosta jako wadca Wiatyczw. Istnieje teza, e imi to jest w rzeczywistoci okreleniem stanowiska. Wodzimierz Monomach nie uywa w stosunku do Chodoty tytuu, std moliwe, e chodzio mu o funkcj. Wymieni jednak te syna Chodoty, co moe sugerowa, e jest to imi. 94 Conversio, cap. 5. 95 DAI, cap. 30. 96 DAI, cap. 34. 97 ABertiniani, s. 23. 98 Saxo Gramatyk XIV, 39, 35. 99 Saxo Gramatyk XIV, 44, 1. 100 Knytlingasaga, s. 313. 101 Thietmar II, 29. 102 AEinhardi ad 819. 103 AEinhardi ad 821; Ekkehardi Chronicon, s. 171. 104 AEinhardi ad 826; Vita Hludovici Imp., s. 629. 105 DAI, cap.32. 106 Pop, cap. 32. 107 AFuldenses, s. 372. 108 DAI, cap.34. 109 Menander, Testimonia, 63, s. 126. 110 . PSRL, T. 1, szpalta 293 ad 1123; PSRL, T. 7, s. 25. 111 Pieczcie z Sutiejska (Ssiadki). Janin I, nr 26, s. 171.

~ 240 ~

Dawid, syn wiatosawa Jarosawowicza, Ru (Prosk, Riaza), zm. w 1147 roku: knia112. Dawid, syn Rocisawa Mcisawowicza, Ru, zm. w 1197 roku: knia (liczne). Derwan, Poabie (Serbowie), VII wiek: dux113. Desa, syn lub brat Urosza II114, Raszka, poowa XII wieku: archont115, dux116, satrapa117, magnus comes118. Dir, Ru (Kijw), IX wiek: knia, ale nie z rodu kniaziowego119. Dobromir, ojciec Emnildy, ony Bolesawa Chrobrego, II poowa X wieku: venerabilis senior120. Dobromys (Tubomuizil), Obodrzyce, II poowa IX wieku: dux121. Dobronia, Dalmacja, XI wiek: archont i toparcha122. Domagoj, Chorwacja (Dalmacja), lata 864876: dux123, Sclavorum princeps124. Dragomir, Sowianie nad dolnym Dunajem, pocztek IX wieku: archont125. Dragomu, te Ljudewita ks. chorwacko-panoskiego, lata 810819: BT126. Drogowit, Wieleci, koniec VIII wieku: rex127, regulus128. Droko (Drasco, Thrasco), Obodrzyce, pocztek IX wieku: dux129, rex130. Druak (Drosaico), Narentanie, XI wiek: iudex Marianorum131.

112 PSRL, T. 9, s. 172. 113 Fredegar IV, 68, s. 155: Dervanus dux gente Surbiorum. 114 Cinnames III, 7 podaje, e Desa by bratem Urosza II. Pop, cap. 47 pisze o nim jako o synu. 115 Cinnames III, 109. 116 Chronicon Venetum, s. 76. Istniej jeszcze dokumenty dla klasztoru w Monte Gargano, w ktrych Desa uywa tytuu dux Dioclie Stobolie et Tacholmie. S to jednak najpewniej falsyfikaty oparte ne Latopisie Popa Duklanina. Por. J. LENY: Studia nad pocztkami serbskiej monarchii Nemaniczw (poowa XIkoniec XII wieku). Wrocaw 1989, s. 139, przyp. 67. 117 Choniates, s. 178. 118 Smiiklas, T. 2, nr 73: Ego Desse voluntate et dispossitione dei magnus comes terre Zachulmie. 119 Por. uwagi dotyczce Askolda. 120 Thietmar IV, 37. 121 AFuldenses, s. 374. 122 Cacaumeni Strategicon, GIBI, T. 7, s. 34. 123 Raki nr 3; Danduli VIII, 5, s. 159. 124 Chronicon Venetum, s. 19 n. 125 Theophanes Chronographia, CSHB, T. 1, s. 491, 497. 126 ARegniFranc., s. 151. 127 ALaurissenses ad 798; AChesnii, s. 34, AAlamannici cont., s. 44. 128 AEinhardi ad 798. 129 AEinhardi ad 798 ten tytu powtarzaj: ALaurissesnses ad 798; AEinFuld. ad 798; Herimanni Aug. Chronicon, s. 101. 130 AEinhardi ad 804 i dalej wielokrotnie; powtarza ten tytu Chronicon Moisiacense, s. 309. 131 Chronicon Venetum, s. 17; powtarza Danduli VIII, 4, s. 150.
16 Kniaziowie...

~ 241 ~

Drislav-Stjepan, syn Kreszimira II132, Chorwacja, lata 969997: dux magnus133, rex134. Dumar, Rugia, 1114 rok: on i jego synowie: principes Rugianorum135. Dypold I (Theobaldus), syn Wratyslawa I, Czechy, zm. w 1167 roku: dux136. Dypold II (Theobaldus), syn Dypolda I, Czechy, zm. w 1190 roku: dux137. Ernest, syn Konrada II morawskiego, Czechy (Morawy), zm. po 1156 roku: BT138. Etgar, Karantania: dux139. Eustachy, syn Mcisawa Wodzimierzowica, Ru (Tmutoraka), zm. w 1033 roku: knia (domylnie). Fryderyk (Bedrzich), syn Wadysawa II, Czechy, zm. w 1189 roku: dux140, dux Olomucensis provinci141, dux Boemi142, soli duci principali respectum habebat143. Gabriel Radomir (take imi Roman), syn Samuela, Bugaria, car od 1014 roku: archont144, imperator (domylnie)145. Gleb (Dawid), syn Wodzimierza I, Ru (osadzony przez ojca w Muromiu), zm. w 1015 roku: knia (liczne). Gleb, syn wiatosawa Jarosawowicza, Ru (Tmutoraka, Nowogrd), zm. w 1078 roku: knia146. Gleb, syn Wsiesawa Briaczysawowicza, Ru, zm. w 1119 roku: BT panujcy w Misku147. Gleb, syn Olega wiatosawowicza, Ru (Kursk), zm. w 1138 roku: knia (domylnie). Gleb, syn Rocisawa Jarosawowicza, Ru (Riaza), zm. w 1177 roku: knia (domylnie).
132 Pop, cap. 31 wymienia Stefana syna Kreszimira jako wadc Chorwacji Biaej i Boni. Poniewa nastpc Kreszimira by Stefan Drislav, chodzi moe o niego. 133 Inskrypcja ksicia Svetoslava, odnaleziona w Kninie, datowana na czas panowania Drislava wielkiego ksicia. V. DELONGA: Inscriptions..., s. 56; F. II: Prirunik izvora hrvatske historije. Zagreb 1914, s. 126 tumaczy okrelenie magnus dux jako krlewicz. 134 Historia Salonitana, s. 107; Raki, nr 16, 22. Take inskrypcja jego matki Heleny. V. DELONGA: Inscriptions..., s. 59. 135 ASaxo, s. 750. 136 CanPrag. ad 1168; Mnich Sazawski ad 1157 i 1158, czsto w dokumentach w CDB I. 137 CanPrag. ad 1189. 138 Codex Moraviae, T. 5, s. 218, nr 3 oraz s. 219, nr 4, CDB I, 173, 175. 139 Conversio, cap. 10. 140 CanPrag., s. 166. 141 CDB I, nr 247. 142 CDB I, nr 286 i 292. 143 CDB I, nr 317. 144 Skylitzes-Kedranus, cap. 102, GIBI, T. 6, s. 284. 145 Pop, cap. 36. 146 PVL ad 1071, take napis na kamieniu znalezionym niedaleko Tmutorakania: 6576 6 [1068 P.B.] 14000 . Zob. A.A. : . B: e . T. 40. 1915, s. 5892; B.A. : . 1969, 5, s. 211213; A.A. : . oca 1979. 147 PSRL, T. 2, szpalta 285, ad 1119.

~ 242 ~

Gleb, syn Rogwooda, Ru (Poock), zm. po 1186 roku: knia148. Gleb-Micha, syn Jerzego Jarosawowicza, Ru (Dubrowica, Turw) zm. w 1195 roku: knia (domylnie). Gleb, syn Wsiewooda, Ru (Grodno), zm. po 1167 roku: knia. Gleb, syn Jerzego Dogorukiego, Ru, zm. w 1171 roku: knia (liczne). Gniew (Gneus), Obodrzyce, XI wiek: princeps149. Gniewomir, Pomorze, XII wiek: dominus castelli, dominus paganorum, dux150. Godelaib, Obodrzyce, rok 808: dux151. Gojnik, syn Wlastimira, Serbia, okoo 850860 roku: archont (domylnie)152. Gojslaw, syn Drislawa Stjepana, Chorwacja, lata 10001020: BT153. Gostivit, ojciec Borzywoja, Czechy: BT throno succesit154. Gostomys (Gestimulus), Obodrzyce, I poowa IX wieku: rex155. Gostun, Bugaria, VII wiek: knia156. Gotszalk, Obodrzyce, zm. w 1066 roku: princeps157. Grda, Trawunia, II poowa XII wieku: upan158. Henryk, syn Gotszalka, Obodrzyce, lata 10931127: rex159, princeps160. Henryk Borwin, syn Przybysawa, Obodrzyce, lata 11791201: princeps161.

148 PSRL, T. 2, szpalta 620, ad 1180. 149 Adam II, 66 i II, 71 za nim Helmold I, 19. 150 Gall II, 44. 151 AEinhardi ad 808. 152 DAI, cap. 32. 153 Wzmiankowany tylko w dokumencie Kreszimira IV jako wadca z bratem Kreszimirem III; zob. Raki, nr 45. Mona przypuszcza, e istnia jeszcze jeden wadca o tym imieniu, wymieniony przez Kodeks Korczulaski. V. FORETI: Korulanski kodeks 12. stoljea i vijesti iz doba hrvatske narodne dinastije u njemu. Starine JAZU, T. 46: 1956, s. 23 n. 154 Kosmas I, 9. 155 AFuldenses ad 844: Abodritos regem eorum Gostomiuzli. Za tymi rocznikami powtarzaj AHildesheimenses, s. 46; AQuedlinburgenses, s. 46; AXantenses, s. 228. W innej grupie rocznikw pojawi si tytu rex Sclavorum AWeissemburgenses, s. 47; ALamberti, s. 47; ACorbeienses, s. 7; AOttenburani, s. 3. Ten tytu przejmuje take: Thietmar VII, 13. 156 Znany tylko z Imiennika bugarskich kniaziw. O jego domniemanym sowiaskim pochodzeniu zob .. : . I. (679852). 1970, s. 490 n. 157 ASaxo, s. 694; Adam III, 2022, Helmold I, 1920, wielokrotnie princeps. 158 Wymieniony z bratem na inskrypcji z Trebinje. Zob. R. ROTKOVI: Kraljevina Vojislavljevia: XIXII vijeka: najstarija crnogorska drava: izvori i legende. Podgorica 1999. Datacja inskrypcji: w dni wielkiego kniazia Michaa sugerowaaby raczej status monowadcy ni samodzielnego panujcego. 159 Helmold I, 34, Poemat o yciu Wincelina oraz List przeora Szymona. 160 Helmold I, 46: Heinrici principi Slavorum, po principi pisarz kodeksu lubeckiego dopisa wyjanienie sive reguli. 161 Meckl. Urk., nr 152: Magnopolitanorum et Kyzzenorum princeps.

~ 243 ~

Henryk Brzetysaw, syn Henryka, bratanek Wadysawa II, Czechy, biskup praski ogoszony ksiciem Rzeszy, zm. w 1197 roku: dux et episcopus162, dux Boemorum et episcopus nec non marchio Morauie163. Henryk, syn Wadysawa I, Czechy, zm. po 1169 roku: dominus164, dux165. Henryk Sandomierski, syn Bolesawa Krzywoustego, Polska, zm. w 1166 roku: dux (liczne). Heriman, Czechy, IX wiek: dux166. Idaridzios, ojciec Mezamira i Caogosta, Antowie nad Dunajem, VI wiek: archont (domylnie), znamienity Anta167. Igor, syn Ruryka, Ru, lata 913945: liczne knia, rex168, archont169, wielki knia170. Igor-Konstantyn, syn Jarosawa Mdrego, Ru (Woy, Smolesk), zm. w 1060 roku: knia (domylnie). Igor-Iwan, syn Wasylka, Ru (Trembowla), zm. w 1141 roku: knia (domylnie). Igor, syn wiatosawa Jarosawowicza, Ru (Riaza), zm. po 1147 roku: knia (domylnie). Igor-Jerzy, syn Olega wiatosawowicza, Ru, zm. w 1147 roku: knia (liczne). Igor, syn wiatosawa Olegowicza, Ru, zm. w 1202 roku: knia (liczne)171. Ilia, syn Jarosawa Mdrego, Ru (Nowogrd), zm. okoo 1020 roku: BT. Illicus, syn Domagoja posta wymylona, Chorwacja (Dalmacja), IX wiek172. Ingo, Karantania: dux173. Ingwar, syn Jarosawa Izjasawicza, Ru (uck, Kijw), zm. okoo 1220 roku: knia (domylnie). Iwan Bieradnik, syn Rocisawa Wodzimierzowica, Ru (Halicz), zm. w 1161 roku: knia (domylnie). Iwan, syn Jerzego Jarosawowicza, Ru (Turw), zm. po 1170 roku: knia (domylnie)174. Iwan, syn Jerzego Dogorukiego, Ru (Kursk), zm. w 1147 roku: knia (domylnie).
162 CDB I, 347; Gerlach, s. 707. AMarbacenses ad 1197, s. 166: episcopus Bragensis qui et dux Boemiorum. 163 CDB I, 411 (falsyfikat). 164 Wincenty z Pragi ad 1147 i 1157. 165 W dokumencie Przemysa Ottokara I (bratanka) z 1226 roku. CDB II, nr 286. Tytu ksicy take w tradycji klasztoru w Doksanach dla niego i jego ony Margarety; zob. Necrologium Doxanense ad 14 sierpnia. W dokumentach pochodzcych z czasw jego dziaalnoci zwykle bez tytuu okrelany jako dominus i brat krla. 166 AFuldenses, s. 384. 167 Menander, s. 119; Testimonia 63. 168 Liutprandi Antapodosis, wstp do 5 ksigi, i dalej; ASaxo, s. 602; Sigeberti Chronica, s. 347. 169 DAI, cap.4. 170 PVL ad 945 w umowie z Bizancjum. 171 Gwny bohater Sowa o puku Igora, tekstu o wtpliwym pochodzeniu. 172 U Jana Diakona w Chronica Venetum nie wystpuje. Por. M. DINI: O hrvatskom knezu Iljku. Jugoslovenski istoriski asopis, T. 4: 1938, s. 7786. 173 Conversio, cap. 7 174 PSRL, T. 2, szpalta 541, ad 1170.
16*

~ 244 ~

Izjasaw, syn Dawida wiatosawowicza, Ru, zm. w 1161 roku: knia (liczne). Izjasaw, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru (osadzony przez ojca w Poocku175), zm. w 1001 roku: BT. Izjasaw, syn Wodzimierza Monomacha, Ru, zm. w 1096 roku: knia (domylnie). Izjasaw, syn Mikuy, Ru (Borysew?), zm. po 1181 roku: BT176. Izjasaw Dymitr, syn Jarosawa Mdrego, Ru, zm. w 1078 roku: knia (liczne). Izjasaw, syn wiatopeka, Ru, zm. w 1123 roku: BT moe posiada cz ziemi turowskiej z Kleckiem177. Izjasaw Pantelejemon, syn Mcisawa Monomachowicza, Ru, zm. w 1154 roku (?): rex Ruzorum178, knia (liczne), wielki knia179. Izjasaw, syn Wasylka, Ru (Grodno), zm. okoo 1185 roku: knia180. Izjasaw, syn Jarosawa Izjasawowicza, Ru, zm. w 1196 roku: knia181. Izjasaw, syn Dawida Rocisawowicza, Ru, zm. po 1184 roku: knia182. Jaksa, Polska Poabie (Kopanica), XII wiek: knes183, dux184, princeps185. Jakub, Narentanie, lata 10741075: dux Marianorum186. Jan (Iwan) Wadysaw, syn Aarona, Bugaria, I poowa XI wieku: archont187, imperator188, car, samodrec189. Jan Wodzimierz (Jovan Vladimir), Zeta, zm. w 1035 roku: rex190. Jaromir, syn Bolesawa II Pobonego, Czechy, zm. w 1035 roku: dux191.

175 PVL ad 988. 176 PSRL, T. 2, szpalta 620. 177 O.M. : XIII . oca 1977, s. 89. 178 ASaxo, s. 693, 737. 179 . , 5: 1955; PSRL, T. 2, ad 1154. 180 Moskva 1800, s. 33 o ile, oczywicie, wydarzenia przedstawione w tym tekcie uznane zostan za prawdziwe. 181 PSRL, T. 2, szpalta 690, ad 1195 (6703). 182 PSRL, T. 2, szpalty 630631, ad 1184 (6691). 183 Domylny tytu knes na monetach. 184 Chronica principum Saxonie, s. 477: dominus Iacze dux Polonie. 185 Tractatus de captione urbis Brandenburg. MGH Scriptores, T. 25, s. 484: Iackone principe Polonie. 186 Supertarski kartular, cap. 5. W podejrzanym dokumencie arcybiskupa Laurencjusza z 1088/1089 wydanym przez Franjo Rakiego wymieniony jest bez tytuu, ale zaraz po krlu Stefanie jakby z domylnym tytuem rex. Raki, nr 123. 187 Zonaras I, cap. 44. 188 Pop, cap. 36: imperator Vladislavus, cap. 38: Vladislavi imperatoris Bulgariae. 189 . : . 10151016 . 1970. 190 Pop, cap. 36 tam jako Wadymir II, syn Petrysawa wadca Zety ustanowiony krlem przez cesarza. 191 APragenses, s. 120; Kosmas I, 42; Thietmar VI, 12 i nastpne.

~ 245 ~

Jaromir, Rugia, lata 11701217: princeps Rugianorum vir nobilis192, Rugianorum dux193, Rugiae princeps194. Jaropek, syn wiatosawa Igoriewicza, Ru, zm. w 980 roku: knia (liczne). Jaropek (Gawri-Piotr), syn Izjasawa Jarosawowicza, Ru, zm. w 1086 roku: knia (liczne). Jaropek, syn Wodzimierza Monomacha, Ru, zm. w 1139 roku: knia (liczne). Jaropek, syn Mcisawa Monomachowicza, Ru (Porosie), zm. po 1149 roku: knia (domylnie)195. Jaropek, syn Andrzeja Wadymirowicza, Ru, zm. okoo 1170 roku: knia (domylnie). Jaropek-Stefan196, syn Izjasawa Mcisawowicza, Ru (Busk), zm. w 1168 roku: knia (domylnie). Jaropek, syn Jerzego Jarosawowicza, Ru (Pisk), zm. po 1190 roku: knia (domylnie)197. Jaropek, syn Romana Rocisawowicza, Ru (Smolesk), zm. po 1177 roku: knia (domylnie). Jaropek, syn Rocisawa Juriewicza, Ru (Porosie, Wodzimierz), zm. po 1196 roku: knia (domylnie). Jarosaw Mdry, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, zm. w 1054 roku: knia (liczne)198, rex199, car200. Jarosaw-Iwan (Jarosawiec), syn wiatopeka, Ru (Woy), zm. w 1123 roku: knia (domylnie). Jarosaw-Pankracy, syn wiatosawa Jarosawowicza, Ru (Murom, Czernichw), zm. w 1129 roku: knia (domylnie).

192 Helmold II, 108; piecz z napisem: S IAROMERI I DGRA RVIANORVM PRINCIPIS, M. GUMOWSKI: Pieczcie ksit pomorskich. Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 16: 1950, s. 55 n. 193 Saxo Gramatyk XV ad 1178. 194 Saxo Gramatyk XIV ad 1176; Roianorum princeps Meckl. Urk., nr 168. 195 PSRL, T. 9, s. 180. 196 Imi chrzestne Stefan jest tylko domniemaniem V.L. Janina, powstaym na skutek przypisania temu wadcy pieczci z wyobraeniem w. Stefana i w. Pantalejmona. Por. .. , .. : XXVI . . oca 2006, s. 80 n. 197 PSRL, T. 2, szpalta 672, ad 1190. 198 Na pieczci znalezionej w 1994 roku w Nowogrodzie. .. , .. : XXV . . 3: 19701996 . oca 1998, 2a: O Jar(o)sla[v] knja[z] rouss[kij] (?). Piecz ma na awersie w. Jerzego, patrona Jarosawa. 199 ASaxo, s. 673; Adam II 39 oraz III, 13 schola; Thietmar VIII, 31; Gall I, 7; Hugonis Floriacensis, s. 388. 200 Informacja o mierci cara naszego w napisie (grafitti) na filarze w soborze w. Sofii w Kijowie. C.A. CO: XIXIV . 1966, s. 39 n.; M. WJOWICZ: Najstarsze datowane inskrypcje sowiaskie XXIII wiek. Pozna 2005, s. 95.

~ 246 ~

Jarosaw Omiomys201, syn Wodzimierza, Ru (Halicz), zm. w 1187 roku: knia (liczne), hegemon202. Jarosaw, syn Bolesawa Wysokiego, Opole, zm. w 1201 roku: dux203. Jarosaw, syn Wodzimierza Mcisawowicza, Ru, zm. po 1207 roku: knia (domylnie), wielki knia204. Jarosaw, syn Jaropeka, Ru (uck?), zm. w 1102 roku: knia (domylnie)205. Jarosaw Iwan206, syn Izjasawa Mcisawowicza, Ru, zm. w 1176 roku (?): knia (liczne). Jarosaw-Prokop, syn Wsiewooda Olegowicza, Ru zm. w 1200 roku: knia (liczne). Jarosaw, syn Jerzego Jarosawowicza, Ru (Pisk), zm. w latach 11831190: knia207. Jarosaw-Gawri Krasnyj, syn Mcisawa Juriewicza, Ru Nowogrd, Perejasaw zm. po 1199 roku: knia (liczne). Jerzy Dogoruki, syn Wodzimierza Monomacha, Ru, zm. w 1157 roku: knia (liczne). Jerzy, syn Jarosawa wiatosawowicza, Ru (Murom), zm. w 1143 roku: knia (domylnie). Jerzy, syn Jarosawa Jaropekowicza, Ru (Pisk, Turw), zm. w 1166/1168 roku: knia (domylnie)208. Jerzy, syn Wodzimierza Jarosawowicza, Ru (Murom), zm. w 1176 roku: knia (domylnie). Jerzy, syn Bodina, Zeta: rex209. Kakacjusz, Karyntia, VIII wiek: dux210. Kalegast (Caogost?), brat Mezamira, Antowie nad Dunajem, VI wiek: archont (domylnie)211. Kanut Laward, syn krla Danii Eryka Emune, Obodrzyce, XII wiek: rex Obodritorum212.
201 Ten przydomek znajdujemy jedynie w Sowie o wyprawie Igora. 202 Cinnames V 10. 203 Kronika polska (polsko-lska). Red. L. WIKLISKI. MPH, T. 3, s. 636. 204 PSRL, T. 3, ad 1198. 205 PVL ad 11011102. 206 Imi Iwan jako chrzestne jest domniemaniem V.L. Janina, wysunitym na podstawie pieczci przypisanych temu wadcy z wyobraeniem postaci w. Jana Chrzciciela. Por. .. , .. : XXVI ..., s. 624. 207 PSRL, T. 2, szpalta 631, ad 1183. 208 PSRL, T. 2, szpalta 491, ad 1157. 209 Piecz Jerzego znaleziona w Pervomaju (Bugaria) z napisem GEOR REGIS BODINI FILIUS. Pop, cap. 45. 210 Conversio, cap. 4. 211 Menander, s. 119 pose. Tytuu archonta mona si domyla z kontekstu. 212 Helmold I, 49 tytu kupiony od cesarza Lotara: Post haec translatus est principatus Slavorum ad nobilissimum principem Kanutum z uwagi na opustoszenie tronu obodryckiego quod principatus regni Slavorum vacaret. Kanut uda si do cesarza Lotara i kupi za du sum pienidzy krlestwo Obodytw. a mianowicie ca wadz, jak posiada Henryk. [...] regnum Obodritum, omne scilicet potestam, qua preditus fuerat Heinricus. Et posuit imperator coronam in caput eius, ut esset rex Obotritorum, recepitque eum in hominem.

~ 247 ~

Kardam (Chardamos, Kardamos), Bugaria, lata 772802: kyrios213, Chardamus Bulgaribus dominatur214. Kazimierz I, syn Warcisawa, Pomorze Zachodnie, zm. w 1180 roku: dux215, princeps216, princeps et dux217. Kazimierz Odnowiciel, Polska, zm. w 1058 roku: dux (liczne), princeps218. Kazimierz Sprawiedliwy, Polska, zm. w 1094 roku: liczne dux, princeps, monarchus Lechie219. Keanus, Bugaria?: dux220. Klukas, jeden z siedmiorga wodzw, Chorwaci: BT221. Kocel, syn Pribiny, Panonia, IX wiek: knia222, comes223, archont Frankw zabity przez Chorwatw (omykowo)224. Koapar (Cocciaparus), syn Radosawa, Zeta, XI wiek: BT225. Konrad I, syn Brzetysawa I, Czechy, zm. w 1092 roku: dux226, diarcha Moravie (wsprzdy z Ottonem)227. Konrad II, syn Liutolda, Czechy (Morawy), zm. po 1146 roku: dux228; princeps229, Moraviensis comes230. Konrad, brat biskupa Henryka Brzetysawa: dux231.
213 Teophanes, s. 470; Georgios Monachos, s. 268. 214 Sigeberi Chronica, s. 334. 215 Helmold, cap. 100. 216 Helmold, cap. 108; Meckl.Urk., nr 95: princeps Pomeranorum i piecz z napisem Kaz___ princeps; w dokumencie z 1174 roku (Meckl.Urk. nr 111) tytu: Diminensium et Pomeranorum princeps i na pieczci: KAZIMERUS DIE RAIA POMERANOR PRINCEPS. Tego tytuu uya te kancelaria papieska w dokumencie dla biskupstwa w Schwerin z 13/24 marca 1178 roku: dokumenty Pomm. Urk., nr 54, 61, 84. 217 Pomm. Urk., nr 84 z 1180. 218 Gall wielokrotnie, Kosmas II, 2: Kazimir Poloniensi nobilissimo duce; ASaxo, s. 693 i inne. 219 Kadubek IV, 8. 220 Anonymi Gesta Hungarorum, cap. 1112, s. 48 n.: dux Bulgariae i dux de Bulgaria; Szymon de Keza I, 43, s. 172, Cronicon Posoniense, cap. 47, s. 36: Kaan dux Wlgarorum et Scavorum. 221 DAI, cap. 30. 222 ywot w. Konstantyna-Cyryla, cap. 15. 223 List papiea Jana VIII do Gozilem comitem. In: MGH Epistolarum. T. 7. Epistolae Aevi Carolini. T. 5. Berolini 1928, s. 282 n. 224 DAI, cap. 30. 225 Pop, cap. 42 i 43. Koapar zosta ustanowiony wadc Zety przez upana Raszki Wukana, a nastpnie przez niego obalony. Poniewa obj wadz krtko po Bodinie i jego bracie Dobrosawie, mg uywa tytuu krlewskiego. 226 ASaxo, s. 752; Ekkehardi Chronicon, s. 204. 227 Kosmas II, 35, potem nie uywa tytuw, dopiero po intronizacji w Pradze posugiwa si tytuem dux (II, 50). 228 CanWiss. ad 1127. 229 CanWiss. ad 1134. 230 Codex Moraviae, T. 5, s. 218, nr 3, s. 219, nr 4. 231 CDB I, nr 411 (faszerstwo). Wadca skdind nieznany. Henryk Brzetysaw nie mia braci.

~ 248 ~

Konrad III Otto, Czechy (Morawy), lata 11341191: princeps Morauiensium232, princeps Morauie233, marchio Morauie234, princeps de Znogem235, comes de Moraviae236, dux Boemiae237, Boemorum dux quondam marchio Moravi238. Konrad, syn Wadysawa Wygnaca, Polska (lsk), lata 1163?: princeps Glogouiensis marchie239. Kormisosz, Bugaria, okoo 755 roku: kyrios240; Cormesius Bulgaribus dominatur241. Kosentzis, jeden z siedmiorga wodzw, Chorwaci: BT242. Krajin, zi Wastymira, Trawunia: upan uczyniony archontem243. Krak, Polska: princeps244, rex245. Kreszimir I, syn Trpimira I, Chorwacja, okoo 935945 roku: archont246, rex247. Kreszimir II Micha, syn Kreszimira I, Chorwacja, lata 949969: rex248. Kreszimir III, syn Drislava, Chorwacja, lata 9981030/1035: patrycjusz i rex249, rex250. Kreszimir IV Piotr, syn Stjepana Kreszimirowica, Chorwacja, lata 10581074: rex251. Krum, Bugaria, lata 803814: rex252, archont253. Krut, Obodrzyce, II poowa XI wieku: princeps254. Krzesomys, Czechy: BT255. Kuber, Bugaria, VII wiek: archont256.

232 CDB I, nr 208. 233 CDB I, nr 295. 234 CDB I, nr 314. 235 CDB I, nr 280. 236 CDB I, nr 291. 237 CDB I, nr 321 238 CDB I, nr 326. 239 Kadubek IV, 8. 240 Theophanes, s. 63. 241 Sigeberti chronica, s. 330. 242 DAI, cap. 30. 243 DAI, cap. 34. 244 Kadubek I, 4. 245 Kadubek I, 5. 246 DAI, cap. 31. 247 Raki, nr 14, 15. 248 Na inskrypcji jego ony Heleny. V. DELONGA: Inscriptions..., s. 59. 249 Historia Salonitana Maior..., s. 108: tempore Basilii et Constantini imperatorum Constantinopolitanarum et Cresimiri eorum patricii et regis Croatorum. 250 Raki, nr 40, 45, 51, 52. 251 Raki, nr 55, 56, 58, 59, 62, 63, 65, 66, 67, 68. 252 AEinhardi ad 813. 253 Teophanes, s. 495; Georgios Monachos, s. 269; Genesios, s. 381. 254 Helmold I, 25 princeps Slavorum. 255 Kosmas I, 9 wspomina tylko o objciu tronu locatur sedis in arce. 256 Miracula s. Demetri, Testimonia 63, s. 211.

~ 249 ~

Kubrat (Krobatos, ), Bugaria, VII wiek: kyrios257, knia258. Kuchawic, Chudzice (Zwikw), X wiek: senior259. Kulin, Bonia, zm. w 1204 roku: ban260, magnus ban261, kne262. Lambert, syn Mieszka I, Polska, X/XI wiek: BT263. Lech (Becho), Czechy, zm. w 805 roku: rex264, dux265. Leszek, syn Siemowita, Polska: BT266. Leszek I, Polska, wadca legendarny: princeps, rex267. Leszek II, Polska, wadca legendarny: princeps, rex268. Leszek III, Polska, wadca legendarny: rex269. Leszek, syn Bolesawa Kdzierzawego, Polska (Mazowsze): Mazouie princeps270. Leszek Biay, Polska, lata 11941227: liczne dux, princeps271, rex272. Liudolfus, brat Przybysawa, Poabie: BT273. Liudysaw, Narentanie, okoo 840 roku: BT274. Liutold, syn Konrada I, Czechy (Znojmo), zm. w 1112 roku: comes Liutoldus de Znoym275. Ljudewit, Panonia possawska, lata 817823: dux276, rector inferioris Pannoniae277, dux orientales Sclavos278.
257 Theophanes, Testimonia 103, s. 53; Nicephor Patriarcha, Testimonia 103, s. 122. 258 Imiennik bogarskich kniazjej lista wadcw bugarskich, ktrej czas powstania jest niejasny. Wobec tego, e nie wiadomo, w jakim jzyku spisano orygina Imiennika, a znane nam najstarsze 3 egzemplarze pochodz z XV I XVI wieku i s pnorusk kompilacj, tytuy tam wystpujce pozbawione s wartoci naukowej. Por. .. : . T. 1: - (679852). 1970, s. 473. 259 Thietmar II, 38. 260 List Innocentego III do Henryka, krla wgierskiego list nr 103, PL, T. 214, col. 1100 oraz list Innocentego III do B. arcybiskupa Splitu i J. jego kapelana, list nr 110 PL, T. 214, col. 1108. 261 Smiiklas, T. 2, nr 167 z 1180, w dokumencie ban, na marginesie: magno bano Bosine 262 Smiiklas, T. 2, nr 237 z 1189. 263 Znany tylko z dokumentu Dagome iudex. 264 Herimanni Aug Chronicon, s. 101; AQuedlinburgenses ad 805; Marian Szkot, s. 549 (tu inna data rok 827). 265 AEinhardi ad 805; ATiliani, s. 224; Ekkehardi Chronicon, s. 169; Sigeberti Chronicon, s. 336; ASaxo, s. 565. 266 Gall I, 3. 267 Kadubek I, 11. 268 Kadubek I, 13. 269 Kadubek I, 13. 270 Kadubek IV, 13. 271 Kadubek IV, 21. 272 Kadubek IV, 24 tam take tytu dux. 273 Thietmar IV, 64. 274 Chron Venetum, s. 17: Liuditum Sclavum. 275 Cont. Claustroneoburgensis, s. 612. 276 AEinhardi ad 818 powtarza Thegani Vita Hludovici Imp. ad 820, s. 596. 277 Vita Ludovici Imp., s. 624. 278 Marian Szkot, s. 550.

~ 250 ~

Ljutowid, Zahumlje, II poowa XI wieku: protospathar konsul strateg Zahumlja i Serbii279 princeps280. Lovelas, jeden z siedmiorga wodzw, Chorwaci: BT281. Lub, ojciec Caogosta i Milogosta, Wieleci, pocztek IX wieku: rex Wiltzorum282. Lubemar, Obodrzyce, okoo 1163 roku: BT283, stary onierz, weteran panujcy z nadania saskiego. Ludemys, wuj Borny, Chorwacja (Dalmacja), rok 823: BT, avunculus Bornae ducis284. Lupold, syn Borzywoja II, Czechy (Morawy), zm. po 1143 roku: dux285. Madak (Magak), Wolinianie (Walinana), IX wiek: arabski termin krl286. Ma, Ru (Drewlanie), poowa X wieku: knia287. Maamir, Bugaria, lata 831836: wielki chan z aski Boga archont288. Masaw, Polska (Mazowsze), lata 10381046: sua persuasione princeps et signifer289, ambitionis princeps290, knia291. Meinfryd, Stodoranie, XII wiek: Comes Sclavorum292, Meinfridus Slavus de Brandenburch293. Mezamir, syn Idaridziosa, Antowie nad Dunajem, VI wiek: pose do Awarw, uwaany za jednego z archontw Sowian294. Michajo, syn Jerzego Dogorukiego, Ru, zm. w 1176 roku: knia (liczne). Micha, syn Stefana Vojslava295, Zeta, lata 10501082: egzarcha296, rex297, archont298.

279 Dokument Ljutowida Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestris ab anno 925 usque ad annum 1725. Ed. P.E. FERMENDIN. Zagrebiae 1892, nr 3. 280 Pop, cap. 39: Lutovid principi regionis Chelnani. 281 DAI, cap. 30. 282 AEinhardi ad 823; Vita Hludovici Imp., s. 627; Ekkehardi Chronicon, s. 171. 283 Helmold, cap. 93. 284 AEinhardi ad 823 powtarzaj AFuldenses ad 823. 285 Mnich Sazawski, cap. 13. AGradicenses Opatovicenses ad. 1135 i 1137. 286 Al.-Masudi, s. 107. 287 PVL ad 945. 288 V. BEELIEV: Die protobulgarischen Inschriften. Berlin 1963, inskrypcje nr 13, 57, 67; .. : . I. - (679852). 1970, s. 426. 289 Gall I, 20. 290 Kadubek II 14. 291 PSRL, T. 1, ad 1047. 292 ASaxo, s. 765. 293 AMagdeburgenses ad 1127. 294 Menander, Testimonia 63, s. 119. 295 Wedug Popa, cap. 37 syn Dobrosawa I. 296 Anna Komnena I, 16, 8. 297 Pop, cap. 40 interesujcy fragment o tym, e po mierci ojca on i jego bracia nie uywali tytuu krla, lecz pki ya ich matka, zwali si kneziami. 298 Skylitzes-Kedrenus, cap. 125.

~ 251 ~

Micha, syn Viszeslava, Zahumlje, lata 910950: excellentissimus dux299, archont300, rex Sclavorum301, prokonsul i patrikios302, Sclavorum dux303. Micha II, syn Vadymira, Zeta, II poowa XII wieku: kne304, wielki knia305. Mieszko, syn Kazimierza Odnowiciela, Polska, po 1058 roku: BT306. Mieszko, syn Bolesawa miaego, Polska, okoo 1090 roku: dux307. Mieszko I, Polska, lata 960992: dux308, regulus309, rex310, comes311, marchio312, iudex313. Mieszko II, Polska, lata 10251034: liczne dux, rex314, regnum Sclavorum usurpavit315, tetrarcha316. Mieszko III Stary, Polska, zm. w 1202 roku: princeps317, dux (liczne), krl318. Mieszko, syn Mieszka I, Polska, X/XI wiek: BT319. Mieszko Pltonogi, Polska (Grny lsk): zm. w 1211 roku: dux (liczne). Mikua, syn Woodara, Ru (ogosk), zm. przed 1180 rokiem: BT320. Milegastus, syn Luba, Wieleci: z bratem Caodrogiem reges Wiltzorum321, rex322. Miliduch, Poabie (Serbowie), zm. w 806 roku: dux323.
299 Historia Salonitana, s. 96 tytu z bulli papiea Jana. 300 DAI, cap. 32. 301 ABeneventi, s. 175; ABarenses ad 928, s. 52; Lupus Protospatarius, s. 60. 302 DAI, cap. 33. 303 Chronicon Venetum ad 911, s. 23. 304 Knesius Michael. Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Ed. I. KUKULJEVI. T. 2. Zagreb 1875, s. 115; Namentragende Steininschriften in Jugoslawien vom Ende des 7. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts. Ed. L. STEINDORF. Wiesbaden 1982, nr 168. 305 Inskrypcja z Trebinje: V dni kneza velega Michaila. Zob. R. ROTKOVI: Kraljevina Vojislavljevia: XIXII vijeka: najstarija crnogorska drava: izvori i legende. Podgorica 1999. 306 Gall I, 19. 307 Rocznik witokrzyski. W: MPH, T. 3, s. 67. 308 Thietmar IV, 2 i nastpne; AHildesheimenses, s. 68; Kosmas I, 34; ASaxo, s. 637. 309 Sigeberti Chronica, s. 357. 310 Widukind III, 66; Rocznik witokrzyski. W: MPH, T. 3, s. 61 tam take tytu dux; Kadubek II, 8. 311 Anecrologici Fuldenses, s. 206. 312 Anecrologici Fuldenses, s. 206. 313 W dokumencie Dagome iudex, cho tytu ten mog zosta dodany przy spisywaniu regestu. B. KRBIS: Dagome iudex. Studium krytyczne. W: Pocztki pastwa polskiego Ksiga Tysiclecia. T. 2. Pozna 1962, s. 362423. 314 Adam II, 56: Polanos et regem eorum Missingum. 315 AHildesheimenses, s. 97. 316 Wippo, cap. 29: Imperator [...] Misiconem fecit tetrarchum tak przy podziale pastwa Mieszka. 317 Kadubek IV, 4. 318 Monety z hebrajskimi napisami. 319 Thietmar IV 36; 57, Dagome Iudex. 320 Znany tylko z otczestwa Wsiesawa PSRL, T. 2, szpalta 620. 321 AEinhardi, s. 210. 322 Vita Hludovici Imp., s. 625. 323 AEinhardi ad 806; AEinFuld. ad 806; ATiliani ad 806.

~ 252 ~

Mirosaw, syn Kreszimira I, Chorwacja, okoo 945949 roku: archont domylnie324. Mirosaw, brat Stefana Nemanji, Serbia (Zahumlje): knia325, comes et princeps Chelmetie et Crazzi326, iudex327, comes328. Mislav, Chorwacja (Dalmacja), okoo 835 roku: dux329, princeps330. Mizlaus, Obodrzyce (Chokw), lata dwudzieste XII wieku: princeps civitatis, rector civitatis331; loci eiusdem princeps, dux332. Mnata, Czechy, principales obtinuit fasces333. Mojmir I, Morawy: dux334, BT335. Mojmir II, Morawy, IX/X wiek: dux336, BT337. Mojslav, Czechy, 872 rok: dux338. Morot (Morout), Panonia (Veszprem), IX wiek: princeps339, frst340. Mokros, Bugaria: basileus341. Mcidrg, Obodrzyce, II poowa X wieku: princeps Vinulorum342. Mcisaw (Mistislaus), Obodrzyce, okoo 1018 roku: senior343. Mcisaw (Misszla), syn Billuga, Obodrzyce, II poowa X wieku: princeps344.
324 DAI, cap. 31. 325 Dokument z 27 wrzenia 1186 roku, pod ktrym obok wielkiego upana Stefana Nemanji podpisany jego brat knia Mirosawiek (Smiiklas, T. 2, nr 196), oraz z 17 czerwca 1190 roku, gdzie w tekcie wystpuje okrelenie dominus comes, a w podpisie z (Smiiklas, T. 2, nr 230). 326 Historia de expeditione Friderici imperatoris. Ed. A. CHROUST. MGH Scriptores Rerum Germanicarum, nova seria. Vol. 5. Berlin 1928, s. 31. 327 Ten tytu pojawi si w XIII-wiecznych falsyfikatach dla klasztoru w Lokrum. Intytulacja jest uznawana za prawdziw, przejta zapewne z innych dokumentw. Por. F. II: Letopis popa Dukljanina. Zagreb 1928, s. 194 n. 328 List papiea Aleksandra do nobili viro Miroslavo comiti Tacholmitano. Vetera Monomenta Slavorum Meridionalium Historiam Illustrantia. Ed. A. THEINER. Romae 1863, T. 1, 11981549, nr 1. 329 Raki, nr 1. 330 Chronicon Venetum, s. 17; Danduli VIII, 4, s. 150. 331 Herbord II, 9. 332 Ebo II, 12. 333 Kosmas I, 9 334 Conversio, cap. 10. 335 AFuldenses, s. 364. 336 Herrimani Aug. Chronicon, s. 111, ad 901 Moymarius dux Marahensis. 337 AFuldenses, s. 413. 338 AFuldenses, s. 384. 339 Szymon de Keza I, 23. 340 Chronicon Henrici de Mgeln germanice conscriptum. Ed. E. TRAVNIK. In: Scriptores Rerum Hungaricarum. T. 2. Budapestini 1938, s. 126. 341 Anna Komnena VII, 3, 4 uywa tego tytuu dla swego krewnego. 342 Adam II, 42. 343 Thietmar VIII, 4, Mistizlavum seniorem. 344 Adam II, 26 wymienia jako principesw Mcisawa, Nakona i Sederyka; za nim powtarza Helmold I, 15: Missizlaus Obodritorum princeps.

~ 253 ~

Mcisaw, syn Izasawa Jarosawowicza, Ru (Nowogd), Poock, zm. w 1069 roku: knia (domylnie). Mcisaw, syn wiatopeka, Ru (Woy), zm. w 1099 roku: knia (domylnie). Mcisaw Harald, syn Wodzimierza Monomacha, Ru, zm. w 1132 roku: knia (liczne)345, wielki knia346. Mcisaw Konstantyn, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, zm. w 1036 roku: knia (liczne), wyznaczony przez ojca na wadc Tmutorakani347. Mcisaw, syn Wsiewooda, Ru, zm. w 1113 roku: knia (domylnie). Mcisaw, syn Wsiewooda, Ru (Grodno), zm. po 1183 roku: knia. Mcisaw Fiodor348, syn Izjasawa Mcisawowicza, Ru, zm. w 1170 roku: knia (liczne). Mcisaw Fiodor, syn Dawida Rocisawowicza, Ru, zm. w 1188 roku: knia349. Mcisaw Chrobry, syn Rocisawa Mcisawowicza, Ru, zm. w 1180 roku: knia (liczne). Mcisaw, syn Wodzimierza Mcisawowicza, Ru (Kaniw), zm. po 1203 roku: knia (liczne). Mcisaw Niemy, syn Jarosawa Izjasawicza, Ru (Peresponica), zm. okoo 1226 roku: knia (liczne). Mcisaw, syn Rocisawa Juriewicza, Ru (Nowogrd, Suzdal), zm. w 1178 roku: knia (domylnie)350. Mcisaw Borys, syn Romana Rocisawowicza, Ru, zm. w 1228 roku: knia (liczne), wielki knia. Mciwj, Obodrzyce, II poowa X wieku: subregulus Mistaw351, princeps352, princeps Winulorum353, Mistui Abdritorum dux354. Mciwj, syn? Henryka Gotszalkowica, Obodrzyce, okoo 1112 roku: BT355. Muchlo, jeden z siedmiu wodzw, Chorwaci: BT356. Muntymir (Muncimir), syn Vlastimira, Serbia, II poowa X wieku: archont357, dux358.

345 Dokument z 1130 roku najstarszy zachowany na Rusi orygina. 346 PSRL, T. 2, ad 1140, szpalta 303. 347 PVL ad 988. 348 Imi chrzestne Fiodor jest tylko domniemaniem V.L. Janina. Por. .. , .. : XXVI ..., s. 584. 349 PSRL, T. 2, szpalta 654655, ad 1187 (6695) . 350 PSRL, T. 3, s. 17. 351 Widukind III, 68. 352 Annalista Saxo, s. 630; na s. 620 subregulus, pewnie powtrzone za Widukindem. 353 Adam II, 42. 354 Thietmar III, 18. 355 Helmold I, 37. 356 DAI, cap. 30. 357 DAI, cap. 32. 358 List papiea Jana VIII. In: MGH Epistolarum. T. 7. Epistolae Aevi Carolini. T. 5. Berolini 1928, s. 282.

~ 254 ~

Musokios, Sowianie nad Dunajem, VI wiek: rex zwany krlem w jzyk barbarzycw359. Muncimir, syn Trpimira I, Chorwacja, okoo 990 roku: princeps360, rex361, dux362. Nakon, Obodrzyce, poowa X wieku: subregulus barbarorum363, princeps364, ducatu Nacconis365. Neklan, Czechy: dux366. Niezamys, Czechy: BT367. Niklot, Obodrzyce, lata 11311150?: maior terrae Obodritorum368, princeps369, regulus370, dux371. Niklot II, syn Warcisawa, Obodrzyce, lata 11791201: Nicolaus dei gratia Slauorum princeps372. Odo, syn Mieszka Starego, Polska: dux373. Oldrzych (Udalryk), syn Konrada I, Czechy, zm. w 1113 roku: wszystkie wzmianki w kronice Kosmasa BT: dux374. Oldrzych (Udalryk), syn Bolesawa II, Czechy, zm. w 1034 roku: liczne dux, rex375, Boemiorum provisor376. Oldrzych (Udalryk), syn Sobiesawa I, Czechy (Morawy), zm. w 1177 roku: dux Morauorum377. Oleg, Ru, zm. w latach 912/922: knia, wielki knia378. Oleg, syn wiatosawa Igoriewicza, Ru, zm. w 977 roku: wadca Drewlan z ramienia ojca knia379.
359 Teophylakt, s. 267. 360 Inskrypcja donacyjna z kocioa w Uzdolju: OCTIGENT(orum) (non) AGINTA ET Q(ui)N Q(ue) (a)NNORUM D(omi)NI FERE T(...?) DENI(...?) (h)IC BENE CO(m)P(o)S(u)IT OPUS PRINCEPS NA(m)Q(ue) MUNCYMIR. V. DELONGA: Inscriptions, s. 51. 361 Historia Salonitana, s. 108. 362 Raki, nr 12. 363 ASaxo, s. 613. 364 Adam II, 26. 365 Thietmar II, 12. 366 Kosmas I, 10 i 12. 367 Kosmas I, 9, successit in regnum. 368 Helmold, cap. 49. 369 Helmold, cap. 53. 370 Helmold, cap. 84. 371 Saxo Gramatyk XIV ad 1160. 372 Meckl. Urk., nr 147 i 148 z 8 kwietnia 1189 roku. 373 Kadubek IV, 7. 374 AErphesfurdenses ad 1126 pisz o nim dux, ale w rzeczywistoci chodzi o Sobiesawa. 375 ALeodienses ad 1040 i 1041 rex Boemiae, cho w rzeczywistoci chodzi o Brzetysawa, a nie Oldrzycha. 376 Thietmar VII, 10 w innych przypadkach okrela Oldrzycha jako dux. 377 CDB I, nr 270 i 275. 378 PVL ad 912 tytu wielkiego ksicia wystpuje w umowie z Bizancjum. 379 PVL ad 1044 gdy mowa o wydobyciu z grobu i ochrzczeniu jego i Jaropeka.

~ 255 ~

Oleg, Micha syn wiatosawa, Ru, zm. w 1115 roku: knia (liczne), archont380. Oleg, syn Jarosawa Omiomysa, Ru (Halicz), zm. w 1187 roku: knia (domylnie). Oleg, syn wiatosawa Olegowicza, Ru, zm. w 1180 roku: knia (liczne). Omurtag, Bugaria, lata 814833: kyrios381, rex382, basileus383, archont z mocy Boga384, chan385. Otto, syn Bolesawa Chrobrego, Polska, lata 10251034?: dux factus a caesare386. Otto, syn Kazimierza Odnowiciela, Polska, po 1058 roku: BT387. Otto II Czarny (Ota), syn Ottona I, Czechy, zm. w 1126 roku: dux Moraviae388; dominus389. Otto III, syn Ottona II Czarnego, Czechy, zm. w 1162 roku: dominus390, marchio391, dux iunior392. Otto I Pikny, syn Brzetysawa I, Czechy (Morawy), zm. w 1086 roku: dux Moraviae393, Morauiae provincie princeps394. Pagan, Bugaria, rok 772: kyrios395, chan396. Pawe, syn Brana, Serbia archontopoulos, archont397. Persjan, Bugaria, lata 836852: archont398, z mocy Boga archont399.

380 Piecz, por. Janin I, nr 29, s. 171, take pieczcie jego ony Teofano z tytuem archontissa Rusi nr 30, s. 171. Niedawno znaleziono w rejonie Kerczu kolejn piecz Olega z tytuem archonta. Por. .. , .. : 1997 . B: . . T. 12. 1998, rys. 32; take: http://russianchange.narod.ru tene artyku w wersji elektronicznej. 381 Genesios, cap. 7. w: Testimonia 103, s. 397: Mortagon kyrios Bourarias. 382 AEinhardi ad 824 rex Bulgarorum Omortag; to samo w AEinFuld., s. 358; Herimanni Aug. Chronicon, s. 103. 383 Kedreanus II, s. 85; Kontynuacja Teophanesa, s. 64. 384 Inskrypcje prabugarskie, s. 12: Kan sybigi Omurtag [...] archontem z mocy Boga. 385 Inskrypcje prabugarskie, s. 12. 386 Wippo, cap. 29. 387 CDB I, nr 110; 115; Gall I, 19. 388 Can Wiss ad 1126; APragenses, s. 120. 389 Kosmas III, 40. 390 CDB I, nr 157. 391 CDB I, nr 201 bulla Hadriana IV: illustrissimus marchio. 392 CDB I, nr 208. 393 APragenses, s. 120. Kosmas II 38 cho rzadko uywa tego terminu dla wadcw Moraw, CDB I, nr 79. 394 CDB I nr 80 dokument Wratysawa z 5 lutego 1078 roku. 395 TEOPHANES: Chronographia, CSHB, s. 673. 396 Nikephor Patriarcha, cap. 16 zapisuje jego imi jako , co zapewne jest poczeniem tytuu Qan z waciwym imieniem. GIBI, T. 3, s. 305. Okrelenie to moe take stanowi osobny tytu, a nie musi by imieniem. F. CURTA: Qagan, Khan, Or King?, s. 18, przyp. 86. 397 DAI, cap. 32. 398 DAI, cap. 32. 399 Inskrypcje prabugarskie, s. 10.

~ 256 ~

Persjan (Presjan), syn Jana Wadysawa, Bugaria, I poowa XI wieku: nie panowa, po kapitulacji w Devolu otrzyma od Bazylego II tytu magister400. Piotr, syn Gojnika, Serbia, lata 891918: archont401. Piotr I, syn Symeona, Bugaria, lata 927969: archont402, rex403, basileus404, autokrator405, imperator406, car lub cesarz407, argzotos408, despota409. Piotr Deljan, Bugaria, lata 10401041: wybrany na cara basileus410, toparcha411, archont412. Piotr II, Chorwacja, lata 10931097: rex (liczne)413. Piotr (najpewniej chodzi o Kreszimira I), syn Trpimira I, Chorwacja, II poowa IX wieku: BT414. Teodor (Piotr)415, brat Asena (pochodzenie poowieckie?), Bugaria, koronowany w 1187 roku: car (liczne), basileus (liczne).

400 Skylitzes-Kedrenus, cap. 103. W 1983 roku zostaa opublikowana przez Vojtecha Tkadlika inskrypcja nagrobna Persjana z miejscowoci Michalovce ze wschodniej Sowacji. Zob. V. TKADLIK: Cyrilsky napis v Michalovcich. Slavia, T. 52: 1983, s. 121123. W tekcie inskrypcji znajdowa ma si tytu knia. Problem obecnoci w Krlestwie Wgierskim uchodcy z Bugarii Persjana rozwin . : (1015 1018). 1999. W wietle nowszych ustale uzna naley ca inskrypcj za bdnie odczytan. Por. . : .. . / ( ). / Palaeobulgarica, T. 4: 2002. 401 DAI, cap. 32. 402 Szymon Magister w: Cont. Theophanesi, CSHB, s. 740; Leon Diakon IV,5 odziany w skry i skr ujcy archont. 403 Liutprandi Legatio, s. 350. 404 Piecz Piotra basileus Bugarw. W: Inskrypcje prabugarskie, s. 13; Sigillony, s. 111. . : . Co 2001, s. 58 n. Take wsplna tytulatura basileusowie Bugarii z on Mari Lekapen. 405 . : , s. 59. Tytulatura w Chrystusie autokratorzy i basileusowie wsplna z on. 406 Pop, cap. 30. 407 Z uwagi na zastosowany skrt nie sposb rozstrzygn, czy mamy do czynienia z zapisem car czy cesar. . : , s. 65. 408 Zonaras, cap. 43. 409 . : , s. 64. 410 Zonaras, cap. 49; te Skylitzes-Kedrenus, cap. 137; Psellos IV, 46. 411 Cacaumeni Strategicon, GIBI, T. 7, s. 16. 412 Psellos IV, 49. 413 Wedug niektrych badaczy tosamy z banem Piotrem Snacig, wymienionym w Supertarskim kartularzu, cap. 102, s. 231. 414 Znany tylko wpis w Ewangeliarzu z Cividale Petrus filius Domni Tripemeri. Por. A. CRONIA: Revision der slavischen Eigennamen im alten Evangeliar von Cividale. Wiener Slavistisches Jahrbuch, T. 2, 1952, s. 6 n. 415 Imi Piotr otrzyma przy koronacji. W historiografii bugarskiej okrelany jako Teodor-Piotr IV.
17 Kniaziowie...

~ 257 ~

Pirogost, Sowianie nad Dunajem, VI wiek: fylarcha416, taksiarcha417, egzarcha418. Plenimir, syn (rzekomy) Piotra I, Bugaria, po 969 roku: car (domylnie)419. Pompiliusz I, Polska, legendarny: rex420. Pompiliusz II, Polska, legendarny: rex421. Popiel, Polska: dux422, princeps urbis423. Porgas (Porinos, moe Borna lub Branimir), Chorwacja, pocztek IX wieku: archont424. Prebud, Rynhinowie, VII wiek: rex425. Pribina, Nitra, IX wiek: BT. Pribislaw, syn Mutimira, Raszka, lata 892893: archont426. Primislauga, Karantania, IX wiek: comes427, dux428. Priznolawus, zachodnia Sowiaszczyzna, 898 rok: dux429. Prokuj, wuj krla Stefana I Wielkiego, Polska, Wgry: BT430. Prosigoj, Serbia (Raszka), lata 835836: domylnie archont431. Prvoslav (take najpewniej Vakchin432), Serbia (Raszka), 1161 rok: domylnie archont433, archiupan434. Przecaw, syn Niklota, Obodrzyce, 11641165: BT435. Przemys, Czechy (legendarny wadca): dux436. Przemys I Ottokar, Czechy, lata 11551230 (koronacja w 1198 roku): marggravius de Moravia437, dux438, rex439.
416 Teophilakt Simokatta VII, 4. Testimonia 63, s. 275. 417 Teophilakt Simokatta VII, 4. Testimonia 63, s. 276. 418 TEOPHANES: Chronografia, s. 275; Testimonia 103, s. 48. 419 Wzmiankowany tylko w Synodniku cara Borysa jako syn Piotra. Por. . Ed. .. . 1928, s. 43; take .. : . B: - . 1900, . 8, s. 35136. 420 Kadubek I, 17. 421 Kadubek I, 17. 422 Gall I, 1. 423 Gall I, 2. 424 DAI, cap. 30 n. 425 . Miracula s. Demetri, II, 4. Testimonia 63, s. 191. 426 DAI, cap. 32. 427 Conversio, cap. 10. 428 Conversio exc. s. 58. 429 AFuldenses ad 898 Sclavo duce. 430 Thietmar VIII, 4. 431 DAI, cap. 32. 432 Zob. GIBI, T. 7, s. 235, przyp. 1. 433 Cinnames V, 2, s. 204. 434 Cinnames III, 9, s. 111. 435 Saxo Gramatyk XIV ad 1164. 436 Kosmas I, 6. 437 CDB I, nr 291. 438 ContAdmutensis, s. 588 i inne liczne tytuy. 439 CDB II liczne dokumenty.

~ 258 ~

Przybygniew, ojciec Gotszalka, take Uto, Obodrzyce, X wiek: BT440. Przybysaw, syn Niklota, Obodrzyce, lata 11601179: princeps Slavorum441. Przybysaw, Stodoranie, koniec X wieku: BT442. Przybysaw, syn Budiwoja, Wagria, lata 11311143, Stargard, lata 11431156: princeps443, regulus444. Przybysaw Henryk, Stodoranie, lata 10801150: princeps, rex445 wzmianka o koronie (insignia regalia), ktr odda do kocioa. Racibor, Obodrzyce, lata 10201030: princeps446, dux447. Racibor, brat Warcisawa I, Pomorze Zachodnie, zm. w 1156 roku: Vinakonungr krl Wenedw448, princeps449. Racibor, syn Bogusawa I, Pomorze Zachodnie, okoo 11601183 roku: BT. Radislav (Radslav), Czechy (Zliczanie), I poowa X wieku: princeps450. Radosaw, syn Vieslava, Serbia, VIII/IX wiek: archont (domylnie)451, rex452. Ratimir, Chorwacja, lata 829838: dux453. Reles, Chorwacja, okoo 1170 roku: dux454. Rochel (Race Racisaw), z pokolenia Kruta, Wagria (Starogard), XII wiek: princeps terrae455. Rogwood, nieznane pochodzenie, prawdopodobnie Norman, Ru (Poock), II poowa X wieku: knia456. Rogwood-Borys, syn Wsiesawa Briaczysawowicza, Ru (Poock), zm. w 1128 roku: knia (liczne).
440 Saxo Gramatyk ad 1136, s. 65 podaje to imi; wedug Adama z Bremy II, 64 ojciec Gotszalka nosi imi Uto. 441 Helmold II, 103, 108; Meckl. Urk., nr 122, 124; take w nekrologu klasztoru w. Michaa w Luneburgu Meckl.Urk., nr 126; Saxo Gramatyk XIV bez tytuu. 442 Thietmar IV, 64. 443 Helmold I, 53. 444 Helmold I, 84. 445 Obydwa tytuy w tym samym tekcie: Heinrici de Antverpiae tractatus de captione urbis Brandenburg. In: MGH Scriptores, T. 25, s. 485. Jego pastwo okrelone zostao jako principatum (s. 482) 446 Adam II, 71, s. 133. 447 Adam II, 75, s. 137. 448 Snorri, s. 345 n. 449 Pomm. Urk., nr 48, s. 24 dokument datowany ju po mierci Racibora. 450 W legendzie Chrystiana wystpi bezimienny wadca Kouimi. Imi Radislav pojawio si dopiero w XIV-wiecznej kronice Dalimila, cap. 28. Por. D. TETK: Potky Pemyslovc. Vstup ech do djin (530935). Praha 1997, s. 420 n. 451 DAI, cap. 32. 452 Zapewne Radosaw I, syn Swetozara z Latopisu Popa Duklanina (Pop, cap. 22). W niektrych rkopisach latopisu znajduje si wzmianka o koronacji za ycia ojca. 453 Conversio, cap. 10. 454 Historia Salonitana, s. 119: dux Croatorum nomine Reles vir potens e ferox nimis. 455 Helmold I, 69. Wzmiankowa o nim Saxo Gramatyk (lib. XIV, ad 1161, s. 110), jako o Raze ojcu Mikoaja, duskim namiestniku w Szlezwiku. 456 PVL ad 980.
17*

~ 259 ~

Rogwood-Dawid, syn Rogowoda-Borysa, Ru (Druck), zm. po 1171 roku: knia (liczne). Roman, syn Wodzimierza Monomacha, Ru (Woy), zm. w 1119 roku: knia (domylnie). Roman, syn Wsiesawa Briaczysawowicza, Ru (Poock), zm. w 1114 lub 1116 roku: BT. Roman, syn Michajo Wiaczesawowicza, Ru (Wasiliew): knia (domylnie)457. Roman, syn Mcisawa Izjasawowicza, Ru (Nowogrd, Halicz, Kijw), zm. w 1205 roku: liczne knia, wielki knia458, hegemon459. Roman (take Symeon), syn cara Piotra, Bugaria, X/XI wiek: basileus460, w subie Bizancjum hegemon461. Roman-Borys, syn wiatosawa Jarosawowicza, Ru (Tmutoraka), zm. w 1079 roku: knia (domylnie)462. Roman-Borys, syn Rocisawa Mcisawowicza, Ru, zm. w 1180 roku: knia (liczne). Rocisaw, Morawy, lata 846870: dux463, regulus464, princeps465, rex466, knia. Rocisaw, syn Wsiewooda Jarosawowicza, Ru (Perejasaw), zm. w 1093 roku: knia (domylnie). Rocisaw, syn Mcisawa, Ru, zm. w 1093 roku: BT467. Rocisaw, syn Woodara, Ru (Przemyl), zm. w 1128 roku: knia (domylnie). Rocisaw, Ru (Przemyl), zm. w 1135 roku: dux468. Rocisaw-Grzegorz, syn Wasylka, Ru (Trembowla), zm. pomidzy 1127 a 1141 rokiem: knia, moe tosamy z powyszym. Rocisaw, syn Jarosawa wiatosawowicza, Ru (Riaza, Murom), zm. w 1153 roku: knia (domylnie). Rocisaw, syn Jerzego Dogorukiego, Ru (Nowogrd, Perejasaw), zm. po 1151 roku: knia (domylnie). Rocisaw, syn Iwana Bieradnika, Ru, zm. w 1188/1189 roku: knia469. Rocisaw, syn Gleba, Ru (Misk, Poock), zm. po 1161 roku: knia (liczne).
457 PSRL, T. 2, szpalta 525, ad 1165: . 458 PSRL, T. 2, szpalta 715717. 459 Teodorus Scutariota, cap. 32, GIBI, T. 8, s. 260. 460 . O: a p . , T. 6: 1931, knigi 3 i 4. 461 Zonaras, cap. 39. 462 PVL ad 1079. 463 AFuldenses, s. 364; AAlamannici, s. 51; Herimanni Aug Chronicon, s. 104. 464 ABertiniani, s. 455. 465 Reginonis Chronicon, s. 570; Chronica Sigeberti, s. 340; Asaxo, s. 577. 466 AXantenses, s. 234; AHildesheimenses, s. 46; take AWeissemburgenses, s. 47; ALamberti, AOttenburani, s. 3; ASaxo, s. 576. 467 PSRL, T. 1, s. 96. 468 Ksicia tego wzmiankuje tylko J. DUGOSZ: Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. ks. 34, Warszawa 1970 s. 284 i 304 n. Moe by tosamy z synem Woodara Rocisawowicza, bd synem Wasylka. 469 PSRL, T. 2, szpalty 663665.

~ 260 ~

Rocisaw Micha, syn Mcisawa Monomachowicza, Ru, zm. w 1167 roku: knia (liczne), archont470, wielki knia471. Rocisaw, syn Wodzimierza Mcisawowicza, Ru (Kaniw), zm. po 1202 roku: knia (liczne). Rocisaw, syn Wodzimierza Jarosawowicza, Ru (Tmutoraka), zm. w 1067 roku: knia (liczne). Ruryk, Ru (Nowogd), IX wiek: knia (domylnie)472. Ruryk, syn Rocisawa Wadymirowicza, Ru (Przemyl), zm. w 1092 roku: knia (domylnie). Ruryk Wasyl, syn Rocisawa Mcisawowicza, Ru, zm. okoo 12101216 roku: knia (liczne), wielki knia (liczne). Rusin Morsticus, brat Slavaca, Narentanie, II poowa XI wieku: iupanus morsticus473. Sabin, Bugaria, lata 764766: archont474. Salanus475, Bugaria? Panonia?: dux476. Sambor, Pomorze Wschodnie, lata 1178?1207?: dux477, osadzony (instituto) w Gdanensi marchia478, princeps Pomoranorum479. Samo, Sowianie, VII wiek: rex480, dux481. Samuel, Bugaria, lata 9761014: rex482, imperator483, basileus484, bestarcha485, monarcha486. Saracenus, Klisz, okoo 1171 roku: iupanus487.
470 Cinnames V, 12 archont Tauroscytii. 471 PSRL, T. 2, ad 1161, szpalta 514. 472 PVL ad 862. 473 BT Supertarski kart: cap 59; 72; 97; tytu dux przez analogi z Jakubem zob. Raki, s. 98, nr 135. 474 Nicephor s. 134; TEOPHANES: Chronographia, s. 433 domylnie archont. 475 Wadca znany jedynie z Gesta Hungarorum anonimowego notariusza krla Beli. Okrelony tam zosta jako wnuk Keanusa, ksicia bugarskiego. Nie jest jasne, czy bya to posta fikcyjna, ktrej imi utworzono od miejscowoci Saln lub Slankamen. Wedug badaczy rumuskich i bugarskich, Salanus by wadc ksistwa bugarskiego lub wooskiego, pooonego midzy Cis a Marusz. Por. Z. KORD: Salan. In: Korai magyar torteneti lexikon: 914. szazad. Ed. G. KRIST. Budapest 1994, s. 591. 476 Anonymi Gesta Hungarorum wielokrotnie. W cap. 19 okrelono go jako dux Tytulensy od grodu Titel w Wojwodinie. 477 Liber Mortuorum Monasterii Olivensis, s. 507. 478 Kadubek IV, 8. 479 CDPom, nr 46, s. 111; Pomm.Urk., nr 76, s. 50. 480 Fredegar I, 48 i nastpne rex; IV, 68: Samo rex Sclavinorum. Herimanni Aug Chronicon s. 93; Monast. s. Dionysii, s. 397 powtarzaj za Fredegarem. 481 Conversio, cap. 4, powtarza Auctarium Garstense ad 655, s. 563. 482 Ademari Historiarum, s. 131. 483 Pop, cap. 36. 484 Sigillony. W: Testimonia 106, s. 111; Nicephor Bryennii, Historia, I, 2 i III, 6. 485 Kedranus II, s. 678. 486 Skylitzes-Kedranus, cap. 98. 487 Smiiklas, T. 2, nr 125, s. 129.

~ 261 ~

Satzas, Bugaria (Viina), okoo 1086 roku: BT488. Sclagemarus (Sclawomar, Sawomir?), krewny witopeka, Morawy, rok 817: dux, sibi in principem constituit489. Sederyk490, Obodrzyce, X/XI wiek: princeps491, satrapa Sclavorum492. Sedeslav (Sedeslavus), Chorwacja, rok 877: Sclavarum ducatum arripuit493, comes494. Semela (Siemi?), Gomacze, rok 805: rex495. Sesthlavos, Bugaria (Viina), okoo 1086 roku: BT496. Sewar, Bugaria, lata 722739: knia497. Siemomys, Polska, poowa X wieku: dux498. Siemomys (Zemuzil), Pomorze Zachodnie, XI wiek: dux499. Siemowit, Polska: dux500, rex501. Sineus, Ru (Biae Jezioro): knia (domylnie)502. Slavac (Slaviz Slauizo), Chorwacja (Narantanie?), rok 1074 lub lata 10901100: rex503, iupan504.

488 Niejasna przynaleno etniczna Pieczyng, Wach, Bugar? Anna Komnena VI 14, 1 okrela go opisowo: m midzy swymi najszlachetniejszy. 489 AFuldenses ad 871; Herimanni Aug Chronicon ad 871: contra Slagamarum presbiterum quem Marahenses invitum pro ipso ducem fecerant, s. 106. 490 Nie wiadomo, czy chodzi o jedn i t sam osob czy te o dwie rne. W kronice Adama z Bremy pierwszy raz pojawia si wzmianka o tym wadcy odnonie czasw biskupa Adledaga lata 937988. Za drugim razem wzmiankuje si o spotkaniu Uto i Sederyka z Kanutem Wielkim okoo 10191025 roku. Nie mona zatem wykluczy, e chodzi o dwie rne osoby, cho dugie lata panowania te s moliwe. Zapis imienia jest rny, raz jest to Sedericus, a drugi raz Sederich takie sytuacje odnonie jednej osoby przywoywanej w tym samym tekcie s jednak moliwe. 491 Adam II, 26, s. 86. 492 Adam II, 58, s. 119. 493 Chronicon Venetum ad 877. 494 Raki, nr 4. 495 Chronicon Moisiacense, s. 258. 496 Niejasna przynaleno etniczna Pieczyng, Wach czy Bugar? Anna Komnena VI, 14,1 okrela go opisowo: m midzy swymi najszlachetniejszy. 497 Sewar wystpuje tylko w Imienniku bogarskich kniazjej licie wadcw bugarskich, ktrej czas powstania jest niejasny. Wobec tego, e nie wiadomo te, w jakim jzyku spisano orygina Imiennika, a znane nam najstarsze 3 egzemplarze, pochodzce z XV i XVI wieku, s pnorusk kompilacj, tytuy tam wystpujce nie maj wartoci naukowej. Por. .. : . T. 1: - (679852). 1970, s. 473. 498 Gall I, 4. 499 AAlthMaiores, s. 41; MGH, DHeinrici III, s. 78. 500 Gall I, 3. 501 Kadubek II, 3. 502 PVL ad 862. 503 Supertarski kartular. Ed. V. NOVAK. Zagreb 1952, cap. 6, s. 215, cap. 74, s. 223; Raki, nr 82. 504 Raki, nr 72; a take dokument Piotra upana, brata Slouizo; Raki, nr 70.

~ 262 ~

Saw, Bugaria, legendarny wadca panujcy przed Asparuchem: zwany Stomogilen car505. Sawibor, Czechy (Pszw) lub Serbia poabska (Milczanie), koniec IX wieku: comes506, knia507. Sawnik, Czechy (Libice), zm. w 981 roku: dux508, vir magnus et prpotens509. Sawociech, syn Wistracha, Czechy, poowa IX wieku: BT510. Sawomir (Sclaomir), Obodrzyce, lata 805819: Sclaomir Abodritorum rex511, Sclaomir dux Abodritorum512. Sawun, Siewierzanie (Dolna Mezja), VIII wiek: Seberon archont513. Sobiesaw (Sobiebor), syn Sawnika, Czechy (Libice), Polska, zm. w 1004 roku: comes de Polonia514, dux515. Sobiesaw I, syn Wratysawa II, Czechy, lata 11251140: dux (liczne), princeps516. Sobiesaw II, syn Sobiesawa I, Czechy, lata 11731199: dux517, ducellus518, magnus dux519. Spitygniew, Czechy, lata 891915: dux520. Spitygniew II, syn Brzetysawa I, Czechy, lata 10551061: dux521.

505 Znany tylko z XI-wiecznego apokryfu Skazanije Isaja proroka (take tytu Apokryficzny latopis bugarski). . : . 1925; reed.: 1970, s. 281; take: . . . . . 1982. 506 comes ex provincia Sclavorum, que Psou antiquitus nuncupabatur. Kristinova legenda. ivot a umuen svatho Vclava a jeho bby svat Ludmily. Red. J. LUDVKOVSK. Praha 1978, cap. 3. 507 ivoty sv. Lidmily a sv. Vclava. In: Prameny djin eskch (Fontes rerum Bohemicarum). T. 1. Praha 1873, s. 123. Prolog do Legendy o w. Ludmile. V: Nejstar legendy pemyslovskch ech. Red. O. KRLK. Praha 1969. 508 Kosmas I, 27: ale jego pastwo principatus, podczas gdy w ywotach w. Wojciecha okrelone zostao jako regnum. 509 Brunone Vita Sancti Adalberti, cap. 1. 510 AFuldenses, s. 370 ad 857 filius Wiztrachi ducis. 511 AEinhardi ad 819, powtarza to Vita Hludovici Imp., s. 625; Sigeberi Chronica, s. 818. 512 AEinFuld, s. 356, powtarza to Herimanni Aug Chronicon, s. 102. 513 Teophanes. Testimonia 103, s. 64. 514 W kalendarzu klasztoru w Pegau: Kalendar des Klosters Pegau (Calendarium Pegaviense). Ed. J.B. MENCKEN. In: Scriptores rerum Germanicarum praecipue Saxonicarum, in quibus scripta et monumenta illustria pleraque hactenus inedita, tum ad historiam Germaniae generatim, tum speciatim Saxoniae sup. Misniae, Thuringiae et Varisciae. T. 2. Lipsiae 1728, s. 117164. 515 Domniemany napis na monetach. Por. P. CHARVT: Boleslav II. Sjednotitel eskho sttu. Praha 2004; M. LUTOVSK, Z. PETR: Slavnkovci. Mtus eskho djepisectv. Praha 2005, s. 111 n. 516 CanWiss. obok dux, czsto liczne princeps. 517 APragenses, s. 121; AMelicenses, s. 505. 518 Mnich Sazawski ad 1161. 519 CDB I, nr 289 unikalna wzmianka. 520 Sigeberti Chronica, s. 346. 521 Kosmas II 14; APragenses, s. 120; CDB I, nr 56.

~ 263 ~

Spitygniew, syn Wratysawa z Brna522, Czechy (Morawy), zm. w 1197 roku: princeps de Brinen523. Spitymir, Czechy, rok 872: dux524. Stanisaw, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, zm. przed 1015 rokiem: knia525. Stefan, syn Mutimira, Chorwacja, okoo 850 roku: archont526. Stefan, syn Suronji, Chorwacja, rok 998: BT527. Stefan, Bonia, okoo 1089 roku: kne (knesius)528. Stefan Nemanja, Serbia, lata 11701192/1200: satrapa Serbw529, upan530, wielki upan531, archont532, kral533, magnus comes534, samodzierca535. Stefan Vojslav536, Zahumlje (Trawunia), zm. w latach 10421054: archont537, toparcha538. Stefan I (Stiepan I), syn Kreszimira III, Chorwacja, zm. w 1058 roku: rex539. Stefan II (Stiepan), Chorwacja, zm. w 1090 roku: dux540, rex541.
522 Wedug ostatnich bada Martina Wihody by on synem witopeka Wadysawowica. Zob. M. WIHODA: Vladislav Jindich. Brno 2007, s. 92 n. 523 CDB I, nr 411 falsyfikat. 524 AFuldenses ad 872, s. 384. 525 PSRL, T. 5, s. 120; PSRL, T. 9, s. 57. 526 DAI, cap. 32. 527 Chronicon Venetum, s. 32 okrela go tylko mianem puer chopiec. 528 Wadca osadzony w Boni przez Bodina. Pop, cap. 42. Inaczej ni w przypadku innych wadcw Boni, zwanych konsekwentnie przez Popa banami, tu pojawia si tytu knezia. Na tej podstawie wysunito przypuszczenie, e Stefan by czonkiem dynastii panujcej w Zecie. Por. S. IRKOVI: Istorija srednjovekovne bosanske drave. Beograd 1964, s. 41. 529 Choniates, s. 206. 530 Teodorus Scutariota, cap. 29; GIBI, T. 8, s. 252. 531 Dokument z 27 wrzenia 1186 roku w tytule zawiera magnus supanus i podpis w jzyku sowiaskim cyrylic: () . Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii. Ed. F. MIKLOSICH. Viennae 1858, nr III, s. 1; nr IX, s. 5 do tego dokumentu doczona zostaa piecz z tytuem wielkiego upana. Take piecz z greckim tytuem megas zoupanos z dokumentu (zapewne) dla Chilandaru N. LICHAEV: Le sceau de Stefan Nemanja. Byzantion, T. 11: 1936, s. 461468. 532 Teodorus Scutariota, cap. 17; GIBI, T. 8, s. 237. 533 Teodorus Scutariota, cap. 35; GIBI, T. 8, s. 262. 534 Historia de expeditione Friderici imperatoris. Ed. A CHROUST: MGH Scriptores Rerum Germanicarum, Nova seria, T. 5: 1928, s. 30. 535 P. AFAIK: Pamtky devniho pisemnictvi Jihoslovanv. Praha 1873, s. 93. 536 Identyfikowany przez niektrych badaczy z wymienionym w Latopisie Popa Duklanina Stefanem Dobrasawem, wadc Zety, lub jego starszym bratem. W tej sprawie por. negatywn opini: T. WASILEWSKI: Stefan Vojislav de Zahlumje, Stefan Dobroslav de Zeta et Byzance au milieu du XIe sicle. Zbornik radova Vizantolokog instituta, T. 13: 1971, s. 109126. 537 Skylitzes-Kedrenus, T. 2, cap. 114, s. 526. 538 Cacaumeni Strategicon VINJ, T. 3, s. 212. 539 Tytu znany tylko z pniejszych przywilejw Piotra Kreszimira IV. 540 W dokumencie z 1078 roku; Raki, nr 101. 541 Raki, nr 124 i nastpne.

~ 264 ~

Stoigniew, brat Nakona, Obodrzyce, poowa X wieku: barbarorum rex542, princeps barbarorum543, subregulus 544, dux545. Stracimir (Chrazimerus), brat Stefana Nemanji546, Serbia, zm. okoo 1190 roku: magnus comes547, iudex548, comes prepotensis. Strojmir (Ztroymir), Czechy, II poowa IX wieku: dux549. Strojmir, syn Vlastimira, Serbia, okoo 870 roku: archont domylnie550. Subisaw, Pomorze Gdaskie, XII wiek: dux551. Sudisaw, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, zm. w 1063 roku: BT panowa w Pskowie, potem osadzono go w wizieniu na 24 lata, nastpnie zosta mnichem. Svetoslaw Suronja, syn Drislawa Stefana, Chorwacja, lata 9971000: rex regni admiserat diadem552, dux553. Symeon, Bugaria, lata 893927: rex554, archont555, z mocy Boga archont556, basileus557, basileus Romajw558. Symon, Dalmacja, rok 1137: dux Dalmatiae559.

542 Widukind intr. libri III: De Stoineffo barbarorum rege. 543 Widukind II, 53; powtarza ASaxo, s. 614. 544 ASaxo, s. 613 tekst za Widukindem, ale Annalista zastpuje tytu rex terminem subregulus. 545 ASanGalen maiores ad 955, s. 79. 546 Jak mona sdzi z pieczci, rwnie nosi imi Stefan: Stefan Stracimir. Zob. D. POPOVI-GAJ: Peat Stefan Stracimira. Numismatiar, T. 6: 1983. 547 Historia de expeditione Friderici imperatoris..., s. 31. 548 Ten tytu pojawi si w XIII-wiecznych falsyfikatach dla klasztoru w Lokrum. Intytulacja jest uznawana za prawdziw, przejt zapewne z innych dokumentw. Por. F. II. Letopis popa Dukljanina. Zagreb 1928, s. 194 n. 549 Kristinova legenda. ivot a umuen svatho Vclava a jeho bby svat Ludmily. Red. J. LUDVKOVSK. Praha 1978, cap. 2. 550 DAI, cap. 32. 551 dux Pomeraniae primus Olivae fundator. Liber Mortuorum Monasterii Olivensis, s. 506. Pom. Urk., nr 17. 552 Chronicon Venetum, s. 32. 553 Inskrypcja z Kninu zapewne Svetoslava CLV DVX HROATOR, datowana na czasy wielkiego ksicia Drislava. V. DELONGA: Inscriptiones, s. 56. 554 Liudprandi Antapadosis, s. 276, 302, 308; Sigeberti Chronica, s. 345; Symeon Bulgar qui ex philosopho monachus ex monacho miles factus dominabatur Bulgaribus, s. 347; Chronicon Venetum, s. 23. 555 Mikoaj Mistyk w listach do Symeona archonta Bugarw / Bugarii w: Testimonia 103; DAI, cap. 33; Symeon w listach do Leona w: Testimonia 106, s. 145, 147; listy Teodora Paphnopatesa w: Testimonia 106, s. 109; Kedreanus II, s. 303. . : ..., s. 40 n. 556 Inskrypcja prabugarskie, s. 12. 557 . : ..., s. 46; take piecz acisko-grecka. Ibidem, s. 51. 558 Piecz Symeona zob. Inskrypcje prabugarskie, s. 13: Symeon w Chrystusie basileus Romajw; . : ..., s. 48. 559 ASaxo, s. 773.

~ 265 ~

Szyszman, rzekomy ojciec Komitupuli, Bugaria, I poowa X wieku: car560. wiatopek, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, lata 9781019: rex561, senior562, w latopisach bez tytuu, prawdopodobnie z uwagi na mord Gleba i Borysa. wiatopek Micha, syn Izjasawa Jarosawowicza, Ru, zm. w 1113 roku: knia (liczne). wiatopek, syn Mcisawa Monomachowicza, Ru, zm. w 1154 roku: knia563. wiatopek, syn Jerzego Jarosawowicza, Ru (Turw), zm. w 1190 roku: knia564. wiatosaw, syn Wodzimierza Monomacha, Ru (Smolesk, Perejasaw), zm. w 1114 roku: knia (domylnie). wiatosaw, syn Jarosawa Mdrego, Ru, zm. w 1076 roku: knia (liczne), wielki knia, wielki w kniaziach knia565. wiatosaw, syn Igora, Ru, zm. w 972 roku: archont566, knia (liczne), wielki knia567. wiatosaw, syn Wodzimierza Mcisawowicza, Ru, zm. w 1221 roku: knia (liczne). wiatosaw, syn Wodzimierza, Ru, zm. w 1015 roku: wyznaczony przez ojca na wadc Drewlan: BT568. wiatosaw, syn Wsiesawa Briaczysawowicza, Ru (Witebsk569), zm. w 1130 roku: BT570. wiatosaw (wiatosza, imi zakonne Mikoaj), syn Dawida wiatosawowicza, Ru, zm. w 1143 roku: knia (liczne). wiatosaw, syn Jarosawa wiatosawowicza, Ru (Riaza, Murom), zm. w 1145 roku: knia (domylnie). wiatosaw, syn Wodzimierza Jarosawowicza, Ru (Berezyna, Strarodub, Wszczy), zm. w 1167 roku: knia (domylnie). wiatosaw Mikoa, syn Olega wiatosawowicza, Ru (Nowogrd, Siewierz), zm. w 1164 roku: knia (domylnie).
560 Wymieniony w Spomeniku Zografskim pomidzy Romanem i Dawidem. . : . Co 1970, s. 489; a take w tzw. dokumencie Pinciusa z 994 roku XV-wiecznym falsyfikacie. 561 ASaxo, s. 673. 562 Thietmar VIII, 31. 563 PSRL, T. 2, szpalta 467, ad 1153: . 564 PSRL, T. 2, szpalta 521, ad 1162; szaplta 633, ad 1184 oraz 665, ad 1190. 565 Obydwa te tytuy wystpiy w Kodeksie wiatosawa, czyli panegiryku ku czci tego ksicia, stworzonym na bazie rkopisu bugarskiego ku czci cara Symeona. 1073 . oca 1983. Wszystko wskazuje na to, e sporzdzajcy rkopis diak Joan po prostu przepisa tytu wielki wrd cesarzy, oparty na bizantyskich zwyczajach i zastosowany dla Symeona, wstawiajc tytu kniazia i imi wiatosawa. Por. .. : . ec . epap , T. 28: 1969, s. 7578; A. POPPE: O tytule wielkoksicym na Rusi. PH, T. 75: 1984, s. 430. 566 Skylitzes-Kedrenus, cap. 93; Zonaras, cap. 37. 567 PVL ad 971 tytu wielkiego kniazia w umowie z Bizancjum. 568 PVL ad 988 i 1015. 569 Por. . OO: ( IX XVI .): , . - . Lww 2000. 570 . . .. . ijev 1989, s. 185 n.

~ 266 ~

wiatosaw Iwan571, syn Rocisawa Mcisawowicza, Ru (Nowogrd), zm. w 1170 roku: knia (liczne). wiatosaw, syn Wodzimierza Mcisawowicza, Ru, zm. przed 1205 rokiem: knia (domylnie). wiatosaw, syn Mcisawa Izjasawowicza, Ru (Berestowo), zm. w 1172/1184 roku: knia (domylnie). wiatosaw Michajo, syn Wsiewooda Olegowicza, Ru, zm. w 1194 roku: knia (liczne). witosaw (Zuentislau), Czechy, rok 872: dux572. witobr (Suatobor), Pomorze Zachodnie, I poowa XII wieku: BT573. witopek, Chyanie, pocztek XII wieku: BT574. witopek, syn Ottona Piknego, Czechy, zm. w 1109 roku: dux575. witopek, syn Mieszka I, Polska, wiek X/XI: BT576. witopek I, Morawy, zm. w 894 roku: dux577, regnum Zuentibaldi ducis578, Zuentibaldus dux Maravanorum579, archont580, rex581, rex Sclavorum. witopek, syn witobora, Pomorze Zachodnie, I poowa XII wieku: BT582. witopek, syn Henryka Gotszalkowica, Obodrzyce, lata 11271129: BT583. witopek II, syn witopeka I, Morawy, IX/X wiek: dux584. witopek, syn Wadysawa II, Czechy, zm. po 1169 roku: BT585.
571 Imi Iwan jako chrzestne jest domniemaniem V.L. Janina, opartym na wyobraeniach witych patronw na pieczciach. Por. .. , .. : XXVI ..., s. 609. 572 AFuldenses ad 872. 573 Gall II, 26 nie podaje tytuu, ale pisze, e witobr pozbawiony zosta swego regnum. 574 ASaxo ad 1121 pisze o najedzie ksicia Lotara na Wieletw, gdy najecha terramque cuisdam Zuentubali usque ad marum. Moe to dux Odrensis, syn witobora, moe syn Dumara. 575 Kosmas II, 17 n.; Gall II, 16 i II, 25. 576 Thietmar IV, 36. 577 AFuldenses ad 890; take: ALaubacenses ad 895, s. 53; ASancti Emmerami ad 895, s. 94; Liutprandi Antapadosis, s. 276 n.; Herrimanni Aug. Chronicon ad 883; Ekkehardi Chronicon Universale, s. 173 powtarza za Liutprandem, ale dalej za Widukindem rex, s. 179. 578 AFuldenses ad 893. 579 AFuldenses ad 894. Rocznikarz pisze o witopeku: Zuentibaldus dux Maravanorum et vagina tocius perfidiae. Trudno tu zauway jaki specjalny szacunek dla tytuu rex, ktry wie si w pniejszym okresie z sakralnym charakterem wadzy krlewskiej. 580 DAI, cap. 41. 581 AAlamannici ad 895, s. 53; Reginonis Chronicon: Sclavorum rex, s. 601; Zuentibold rex Marahensium Sclavorum vir inter suos prudentissumus et ingenio callidissimus, s. 606; Widukind I, 19, s. 426; ASaxo, s. 587 n.; Kosmas I, 10; I, 14. 582 Gall III, 26. Nie ma pewnoci, czy jest on tosamy ze witopekiem, ksiciem Chyan bd ksiciem odrzaskim (dux Odrensis), wymienionym w Roczniku witokrzyskim dawnym (MPH, T. 2, s. 774). 583 Helmold, cap. 4648. 584 Herrimani Aug. Chronicon, s. 111. 585 CDB I, nr 227. AFuldenses, s. 413 n. bez tytuu.

~ 267 ~

witopek, syn Wratysawa z Brna586, Czechy (Morawy), zm. przed 1201 rokiem: princeps de Brinen587. Telec, Bugaria, okoo 760763 roku: BT588. Telerig (Theleric), nastpca Pagana, Bugaria, do 777 roku: kyrios589, archont590, patrikios591. Teodoryk (Dytryk), marchio Sclaorum592. Terwe (Terebellus), Bugaria, lata 701718: kyrios593, cesarz (kesar)594, rex595, archont596, egzarchont597. Tgo (Tunglo), Poabie (Serbowie), I poowa IX wieku: unus de Soraborum primoribus598, dux599. Thiedryk, brat stryjeczny Mieszka II, Polska, I poowa XI wieku: BT600. Tibimir, Dalmacja, okoo 880 roku: dux601. Tichomir, Bugaria (car w powstaniu w 1040 roku): basileus602. Tihomil, syn popa, Serbia (Raszka), X wiek: iupanus maiorus603. Tihomir, syn Zawidy, Raszka, okoo 11651170 roku: wielki upan604.
586 Wedug ostatnich bada Martina Wihody by on synem witopeka Wadysawowica. Zob. M. WIHODA: Vladislav Jindich..., s. 92 n. 587 CDB I, nr 411 falsyfikat. 588 Teophanes Chronographia, CSHB, s. 667 tylko o wyborze na wadc spoza rodu panujcego domylnie kyrios i archont; Sigebert, Chronica, s. 332 dominatur. 589 Teophanes Chronographia, CSHB, s. 698. 590 Georgios Monachos, s. 264. 591 Inskrypcje prabugarskie, s. 13 Telerig przez Boga strzeony patrikios. Boe wspomagaj swojego raba Teleryg Teofilakta patrykiosa. . : ..., s. 21. 592 Adam II, 42, schola 31. 593 Nikephor Patriarcha, s. 120. 594 Nikephor Patriarcha, s. 120; . : ..., s. 19. 595 Pawe Diakon VI, 31; Sigeberti Chronica ad 703; Ekkehardi Chronicon, s. 149; Chronicon Venetum, s. 10. 596 Georgios Monachos, s. 264; Nikefor Patriarcha, s. 120; Inskrypcje prabugarskie, s. 10; Ksiga Suda, s. 136. 597 Zonaras, s. 237 n. 598 AEinhardi ad 826. 599 Vita Hludovici imp., s. 629 wymieniony razem z Czedrogiem. 600 AHildesheimenses ad 1032 ale jego pastwo jako regnum. 601 Chronicon Venetum, s. 21. 602 Skylitzes-Kedrenus. CSHB, T. 2, s. 548 prosty onierz (stratiota), przywdca powstania antybizantyskiego w 1040 roku, obwoany carem. 603 Nie pochodzi z rodu ksicego, mona tu dostrzec opowie o karierze typu junackiego, od sugi do pana. Tihomil, upan Raszki, by pierwotnie pasterzem owiec ksicia Budysawa. Pop Duklanin jego pniejsz pozycj charakteryzuje znamiennie: Tycomil etiam defuncto socero dominabatur terram Rassam, sed nec regem nec banum ausus est se vocare, sed tantum iupanum maiorem, et ideo, quoniam praeerat caeteris iupanis Rassae. Pop, cap. 24. 604 Inskrypcja z grobu jego syna, Stefana Prvoslava z cerkwi w. Jerzego w Budimlju z tytuem sin velikago [...] omira. Namentragende Steininschriften in Jugoslawien vom Ende des 7. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts. Hrsg. L. STEINDORF. Wiesbaden 1982, nr 173. Inskrypcja jest jednak pna prawdopodobnie XVI-wieczna, oparto j jednak na starszym zapisie.

~ 268 ~

Toktos (Toktu), brat Bajana, jeden z piciu braci, synw Kubrata, Bugaria, VII wiek: archont605. Toljen, Serbia, rok 1189: BT606. Tomislaw, Chorwacja, lata 910928: dux607, rex608. Touga, jedna (jeden?) z siedmiorga wodzw, Chorwacja: BT609. Trpimir, Chorwacja, lata 845864: rex610, dux611. Trpimir, Chorwacja, poowa X wieku: rex612, archont613, dux614. Truwor, brat Ruryka, knia (domylnie)615. Tugomir, Stodoranie, X wiek: dominus616, dux617. Umar, Bugaria, VIII wiek: archont618. Unislaw, Czechy: BT: rexit ducatum619. Urosz, synowiec Vukana, Raszka, XI/XII wiek: archont620 (domylnie). Urosz I, syn Vukana, Raszka, lata 11151131: upan621, archiupan622, comes magnus623. Urosz II, syn Urosza I, Serbia (Raszka): upan624, archont625. Uto, ojciec Mciwoja, Obodrzyce, lata 10201029: satrapa Sclavorum626.
605 NICEPHOR: Opuscula historiae. Ed. C. de BOOR. Lipsiae 1880 s. 70. 606 Wzmiankowany tylko w Historia de expeditione..., s. 31. Wedug K. Jireka, moe chodzi o syna Mirosawa, ksidza humskiego. 607 Historia Salonitana, s. 107 anno domini DCCCXIII tempore Tamislavi ducis. 608 Historia Salonitana, s. 96 i 98 z bulli papieskiej. 609 DAI, cap. 30. 610 D.C. LAMBOT: Godescale dOrbais. Louvain 1945. 611 Inskrypcja PRO DVCE TREPIME z klasztoru benedyktynw z miejscowoci Riinice na pnoc od Solinu. V. DELONGA: Inscriptions, s. 32. Inskrypcja ta moe by rwnie przypisana Trpimirowi, panujcemu w X wieku. Por. Raki, nr 2. Z tytuem dux wystpuje Trpimir w dokumencie dla kocioa w Splicie, zatwierdzajcym darowizn Mislava, datowanym na lata 840844. Niestety, dokument ten znany jest z XVI-wiecznego, podejrzanego odpisu. Por. M. ANI: Hrvatska u karolinko doba. Split 2001, nr 8, s. 68 n. 612 Historia Salonitana, s. 108. 613 DAI, cap. 31. 614 Zob. przypis 611. 615 PVL ad 862. 616 Widukind II, 21. 617 Widukind, nekrolog. 618 Nicephor, s. 135. 619 Kosmas I, 9. 620 Anna Komnena IX, 10, 1. 621 Pop, cap. 45. Krl Jerzy inveneruntque ibi Uroscium in custodia, in qua missus a parentibus fuerat, unde extrahentes illum dimisserunt iuppanum in Rassa. 622 Cinnames III, 6. 623 Chronicon pictum Vindobonense. In: Scriptores rerum Hungaricarum. T. 1. Ed. A. DOMANOVSZKY, s. 443. 624 Teodorus Scutariota, cap. 15, GIBI, T. 8, s. 227. 625 Teodorus Scutariota, cap. 16, GIBI, T. 8, s. 228. 626 Adam II, 58, s. 119.

~ 269 ~

Virykind (Witykindus), Stodoranie, lata 11271140: dominus eiusdem loci627. Vieslav, Serbia: archont628. Vileslav, Chorwacja, okoo 800 roku(?): dux629. Vadimir (Wodzimierz), syn Borysa-Michaa, Bugaria, lata 889893: archont630, rex Laodomur631. Vadimir (Wodzimierz), syn Wadymira, brata Bodina, Zeta, lata 11021115: rex632. Vladimir, syn Ottona III morawskiego, Czechy (Morawy), zm. przed 1200 rokiem: dux Moraui633, dux de Holomuc634, princeps Olomucensis635, princeps Morauiensium636. Vladislav, bratanek Borny, Chorwacja (Dalmacja), od 821 do 835 roku: domylnie dux jako nastpca Borny637. Vlastimir, syn Prosigoja Serbia, wadca Zagory: archont638. Vlastislav, Czechy (uczanie): dux639. Voldemar, syn Henryka Gotszakowica, Obodrzyce, I poowa XII wieku: BT640. Vouga, jedna (jeden?) z siedmiorga wodzw, Chorwacja: BT641. Vtyslav (Witizlau), Czechy, I poowa IX wieku: qourum primores erat642. Vukan (Belcanus), Raszka, XI/XII wiek: upan dworski643, archont644, on i jego upani645, archiupan646.

627 Ebo II, 3. 628 DAI, cap. 32 boisesthlabos (voisesthlavo). Wedug N. JAKIA: Manipulacija povijesnim spomenicima primjer Vieslavove krstionice. In: Zbornik Povijesno naslijee i nacionalni identitet, Zavod za kolstvo Republike Hrvatske. Zagreb 2006, s. 4045 chodzi o Vileslava, znanego z baptysterium z Ninu, rozpoznawanego jako wadca chorwacki. 629 Inskrypcja odnaleziona w baptysterium Kocioa w Ninie. V. DELONGA: Inscritpions..., s. 26. Datacja tej inskrypcji jest niepewna. Vedrana Delonga datuje j na pocztek IX wieku. Inni badacze, np. N. KLAI: Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku. Zagreb 1971, s. 197198, podaj nawet XI wiek. Zob. Nin. Problemi arheolokih istraivanja. Zadar 1968. 630 Georgius Monachus Cont., cap. 5. GIBI, T. 6. 631 AFuldenses ad 892. 632 Wadymir, czwarty tego imienia wedug Popa Duklanina, cap. 44. 633 CDB I, nr 326. 634 CDB I, nr 402 dokument sfaszowany. 635 CDB I, nr 411 faszerstwo, razem z bratem Brzetysawem okreleni jako principes. 636 CDB II, nr 21. 637 AEinhardi ad 821. 638 DAI, cap. 32. 639 Kosmas I, 10. 640 Helmold I, 38. 641 DAI, cap. 30. 642 AFuldenses ad 872. 643 Pop, cap. 42 iupanus de curia krla Bodina. 644 Anna Komnena IX, 4, 1 okrela go wadc caej Dalmacji. 645 Anna Komnena IX, 10, 1 mona domniemywa godnoci wielkiego upana. 646 Jako Bachin w kronice Choniatesa, s. 122.

~ 270 ~

Vukan Nemani, syn Stefana Nemanji647, Zeta (Dukla): XII/XIII wiek: veliki knez648, rex649. Wacaw, syn Sobiesawa I, Czechy, zm. po 1192 roku: dux Boemiae650. Wacaw, syn witopeka Oomunieckiego651, CzechyMorawy, zm. w 1130 roku: dux Moraui652. Wacaw w., Czechy, lata 921929/935: princeps653, dux654, rex655. Waltunc (Walduk), Karantania, lata 772784: dux656, dux Winedorum657. Warcisaw, syn Bogusawa I, Pomorze Zachodnie, zm. w 1184 roku: princeps658, praefectus urbis659. Warcisaw I, Pomorze Zachodnie, zm. w 1147 roku: princeps660, dux661, rex Slavicam662. Wasyl (Wasylko), syn wiatosawa, Ru, zm. w 1144 roku: knia (liczne). Wasyl (Wasylko), syn Woodara, Ru (ogojsk), zm. po 1186 roku: knia663. Wasyl (Wasylko), syn Briaczysawa, Ru (Witebsk), zm. po 1209 roku: knia664. Wasyl (Wasylko), syn Rocisawa, Ru (Trembowla), zm. w 1124 roku: knia (domylnie). Wasyl (Wasylko), syn Jaropeka Izjasawowicza665, Ru (Brze), zm. w 1182 roku: knia (domylnie)666.
647 I. RURAVAC: Vukan najstariji sin Stefana Nemenje. Godinijica Nikole upica, T. 10: 1888, s. 2 n. 648 Inskrypcja ze Studenicy. 649 List papiea Innocentego III z 1199 roku Karrisimo in Christo filio Wulcano Illustri Regi Dalmatiae et Dioclie. Vetera Monomenta Slavorum Meridionalium Historiam Illustrantia. Ed. A. THEINER. Romae 1863, T. 1, 11981549, nr 9 i 10. 650 CDB I, nr 410 falsyfikat. 651 Jako Wacaw I Henryk Oomuniecki w: Pemyslovci. Budovn eskho sttu. Red. P. SOMMER, D. TETK, J. EMLIKA. Praha 2009, s. 560. 652 CDB I, nr 115; AGradicenses-Opatovicenses ad 1130. 653 Adam II, 25; Sigeberti Chronica, s. 347 n. 654 Thietmar II, 2 i inne liczne teksty. 655 Widukind I, 35. 656 Conversio, cap. 5. 657 Fredegar II, 72. 658 Pomm.Urk., nr 42, s. 21. 659 Saxo Gramatyk XIV ad 1176. 660 Helmold, cap. 40. 661 Herbord II, 14; Ebo II, 4. 662 Saxo Gramatyk XIII ad. 1129. 663 PSRL, T. 1, szpalta 403. 664 PSRL, T. 2, szpalta 620. 665 D. DBROWSKI: Genealogia Mcisawowiczw, s. 707 identyfikuje go jako syna Jaropeka Wodzimierzowica (Monomachowicza). 666 Niejasne, czy tosamy z ksiciem Drohiczyna wymienionym przez Kadubka IV, 19: Ruthenorum Drogiciensis princeps. Nie uwzgldniam tu przekazu tak zwanego Latopisu Poockiego, rzekomo zaginionego, a wykorzystanego przez Wasilija Tatiszczewa. W tej sprawie ostatnio A. JUSUPOVI: Tak zwany Latopis Poocki w przekazie Wasilja Tatieva. Rola Drohiczyna

~ 271 ~

Wasyl (Wasylko), syn Jerzego Dogorukiego, Ru (Suzdal, Porosie), zm. po 1161 roku: knia (domylnie)667. Wercisaw, syn Niklota, Obodrzyce: regulus668, princeps669. Wiaczesaw, syn Jarosawa Mdrego, Ru (Smolesk), zm. w 1057 roku: knia (domylnie). Wiaczesaw, syn Jaropeka, Ru, zm. w 1104 lub 1105 roku: knia670. Wiaczesaw, syn Jarosawa, Ru (Kleck), zm. po 1127 roku: knia (domylnie)671. Wiaczesaw, syn Wodzimierza Monomacha, Ru, zm. w 1155 roku: knie (liczne). Wican (Witthan Witzan Witsan Witsidius Widin), Obodrzyce, lata 789795: rex672, princeps673, dux674. Wiztrach, ojciec Sawociecha, Czechy, poowa IX wieku: dux675. Wizzidrog, brat Mciwoja, Obodrzyce, II poowa X wieku: princeps Winulorum676. Wadysaw, Ru, okoo 1164 roku: dynasta, fylarcha677. Wadysaw Henryk, syn krla Wadysawa II, Czechy, do 1197 roku (zm. w 1222 roku): marchio Moraviae678, dux Boemorum679. Wadysaw, syn Sobiesawa, Czechy (Morawy, Oomuniec), zm. po 1165 roku: dux (domylnie)680. Wadysaw Herman, Polska, zm. w 1102 roku: liczne dux, princeps681, rex682. Wadysaw I, syn Wratysawa II, Czechy, zm. w 1125 roku: dux683.

w kontaktach polsko-ruskich drugiej poowy XII wieku. Studia rdoznawcze, T. 45: 2007, s. 1532. 667 Wzmiankowany przez Ioannesa Cinnamosa jako jeden z ruskich fylarchw. CSHB, s. 236. 668 Helmold, cap. 93. 669 Helmold, cap. 10. 670 PVL ad 1103. 671 PSRL, T. 1, szpalta 297, ad 1127. 672 Sigeberti Chronicon, s. 335; Chronicon Moisiacense, s. 302; AChesnii, s. 34; ALaurissenses, s. 180. 673 AEinFuld ad 798; ASaxo, s. 562, ALaurissenses, s. 174. 674 Herimanni Aug. Chronicon, s. 101; AEinFuld ad 795; APetaviani, s. 18. 675 AFuldenses ad 857. 676 ASaxo ad 983. 677 Cinnames CSHB, s. 236. Okreleniem fylarchw Cinnames obejmuje wszystkich wadcw Tauroscytii, czyli Rusi. 678 ContAdmutensis, s. 588. 679 CDB I, nr 363. 680 Wyznaczony zosta na tron czeski za ycia ojca, ksicia Sobiesawa, przez krla niemieckiego Konrada. CannWiss. ad 1138 ut filius suus Wladisalus in regimen ducatus ei succederet. Kanonik Wyszehradzki wspomina take o wrczeniu Wadysawowi sztandaru i o przysidze wszystkich zebranych monych czeskich. 681 Kosmas III, 1 cho uywa czciej tytuu dux dla tego wadcy. 682 Kadubek II, 22: rex Polonorum. 683 Kosmas II, 30 i n.

~ 272 ~

Wadysaw II, Czechy, zm. w 1174 roku: dux684, rex685, princeps686, monarcha Bohemorum687. Wadysaw II, syn Bolesawa Krzywoustego, Polska, zm. w 1159 roku: dux (liczne). Wadywoj (Blademarius), Czechy, lata 10021003: dux688. Wodzimierz Wielki, Ru, lata 9801015: knia, kagan, rex689. Wodzimierz, syn Jarosawa Mdrego, Ru (Nowogrd), zm. w 1052 roku: knia (liczne). Wodzimierz-Iwan, syn Wsiewooda-Gawria, Ru (Nowogrd), zm. po 1136 roku: knia (domylnie)690. Wodzimierz (Wadymirko Wielomwca), Ru (Przemyl, Halicz), zm. w 1153 roku: archont691, knia (domylnie). Wodzimierz, syn Dawida, Ru (Berezyna, Czernichw), zm. w 1151 roku: knia692. Wodzimierz, syn wiatosawa Jarosawowicza, Ru (Murom), zm. w 1162 roku: knia (domylnie). Wodzimierz, syn Mcisawa Monomachowicza, Ru, zm. w 1171 roku: knia (liczne). Wodzimierz, syn Jarosawa Omiomysa, Ru (Halicz), zm. w 1199 roku: knia (liczne), rex693, archont694. Wodzimierz, syn Woodara, Ru (Misk), zm. po 1186 roku: knia (liczne). Wodzimierz Monomach, syn Wsiewooda Jarosawowicza, Ru, zm. w 1125 roku: knia (liczne), wielki knia695, archont696. Wodzimierz, syn Andrzeja Wadymirowicza, Ru, zm. w 1170 roku: knia (domylnie). Wodzimierz, syn Gleba Juriewicza, Ru (Perejasaw), zm. w 1187 roku: knia697. Wodzisaw, Ru (Ldzianie?): knia (domylnie)698.
684 APragenses ad 1157; ContCremifanensi, s. 544. 685 APragenses 1158: factus est rex; ContClaustroneoburgensis prima, s. 612: Lazlau duci Boemie [...] de duce in regem ab imperatore Frederico coronatus, vocatus est rex Boemiae omnes dies vitae sue; CDB I, nr 208 i inne z tytuem secundus rex Boemorum. 686 CannWiss ad 1142. 687 CannWiss ad 1130. 688 Adaboldi Vita Heinrici, II s. 687: Blademarius dux; Thietmar V, 29 powtarza za nim Asaxo, s. 651. 689 ASaxo, s. 637; Thietmar IV, 58; VII, 72. 690 Wedug Dariusza DBROWSKIEGO: Genealogia Mcisawowiczw, s. 208. Wodzimierz zmar po 15 lipca 1136 roku, a nie jak bdnie podaj niektrzy okoo 1141 roku. Jeli tak byo rzeczywicie, Wodzimierz w momencie mierci mg nie mie nawet 10 lat. Sugestie zatem, e jego crk bya Zofia, ona Waldemara I, krla Danii, s niesuszne. 691 Cinnames, cap. 11. 692 PSRL, T. 2, szpalty 434435, ad 1151. 693 Kadubek IV, 15. 694 Cinnames III, 11 znamienna uwaga, e jego imi oznacza wadc. 695 PVL ad 1116 take na pieczci knjaz Ruskij 696 Piecz: Janin I, nr 25, s. 170: paneugenestatos archon Rosias. 697 PSRL, T. 2; . oskva 1962, szpalta 652, ad 1187. 698 PVL ad 945, wystpuje w traktacie z Bizancjum. S.M. KUCZYSKI: Stosunki polsko-ruskie do schyku wieku XII. Slavia Orientalis, T. 7: 1958, s. 233235 przypuszcza, e by to ksi Ldzian, uzaleniony od Igora i biorcy udzia w najedzie na Bizancjum.
18 Kniaziowie...

~ 273 ~

Wojan, Czechy: BT699. Woodar, syn Rocisawa, Ru (Przemyl), zm. w 1124 roku: knia (domylnie). Woodar, syn Gleba, Ru (Misk), zm. po 1167 roku: knia (liczne). Woodar (Wodzimierz), syn Wsiesawa, Ru (Poock), zm. w 1215 roku: knia (liczne). Woodar, syn Wasylka, Ru (Izjasaw), zm. po 1175 roku: BT. Wonomir (Wonomyro Sclavo), rok 796: BT700. Wratysaw Brneski, syn Oldrzycha brneskiego, Czechy, zm. po 1146 roku: w dokumentach BT. Wratysaw I, syn Borzywoja, Czechy, lata 915921: dux (liczne). Wratysaw II, Czechy, krl od 1088 roku, zm. w 1092 roku: dux701, rex702. Wryfsleof, Sowianie(?), I poowa XI wieku: dux703. Wsiesaw, syn Briaczysawa Izjasawowicza, Ru (Poock), zm. w 1101 roku: knia (liczne). Wsiesaw, syn Wasylka, Ru (Witebsk, Poock), zm. okoo 1186 roku: knia (liczne). Wsiesaw, syn Briaczysawa, Ru (Poock), zm. po 1180 roku: knia704. Wsiesaw, syn Mikuy, Ru (ogosk), zm. po 1181 roku: BT705. Wsiewood, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, zm. przed 1015 rokiem: BT, osadzony przez ojca we Wodzimierzu706. Wsiewood, syn Jarosawa Mdrego, Ru, zm. w 1093 roku: knia (liczne). Wsiewood, syn Gleba, Ru (Izjasaw), zm. po 1159 roku: knia (liczne). Wsiewood (Wsiewoodko), syn Dawida, Ru (Grodno), zm. w 1141 roku: knia (domylnie). Wsiewood Cyril, syn Olega wiatosawowicza, Ru, zm. w 1146 roku: BT. Wsiewood, syn wiatosawa Olegowicza, Ru (Putywl, Kursk), zm. w 1196 roku: knia (domylnie).

699 Kosmas I, 9: suscepit rerum gubernacula. 700 ALaurissenses, s. 182 nie podaj adnego tytuu, podobnie inne teksty. Nie jest jasne, czy Wonomir by wadc sowiaskim (cho nie mona tego wykluczy), czy tylko uczestnikiem wyprawy margrabiego Friulu Eryka na Awarw. J. STEINHBEL: Nitranske knieastvo. Poatky stredovekho Slovenska. Bratislava 2004, s. 53 n. uwaa, e pochodzi z Savii z rodu ksicego, zapewne z Sisaku. 701 ALamberti, s. 187; ABertholdi, s. 279, 302; Bruno, De Bello Saxonico, s. 341; Marian Szkot, s. 562. 702 APragenses, s. 120; Kosmas II 38 rex quam Boemoci tam Polonici, wczeniej uywa tytuu dux; Ekkehard, Chronicon ad 1079, s. 203 Ibi dux Boemiae Fratizalus regalem lanceam Roudolfi adeptus est. 703 Wystpuje w dokumencie Kanuta Wielkiego z 1026 roku. H. PIERQUIN: Recueil gnral des chartres anglosaxonnes. Paris 1912, s. 744. Za: G. LABUDA: Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej. T. 2. Pozna 1964, s. 136. Por. take: Wyrtgeorn. 704 PSRL, T. 2, szpalta 620. 705 PSRL, T. 2, szpalta 620. 706 PVL ad 988.

~ 274 ~

Wsiewood Gawri, syn Mcisawa Monomachowicza, Ru (Nowogrd), zm. w 1137(?) roku: knia (liczne)707. Wsiewood, syn Mcisawa Izjasawowicza, Ru (Bez, Wodzimierz), zm. w 1195 roku: knia708. Wsiewood, syn Jarosawa Izjasawowicza, Ru (uck), zm. okoo 1205 roku: knia (liczne). Wsiewood Wielkie Gniazdo, syn Jerzego Dogorukiego, Ru, zm. w 1212 roku: knia (liczne), wielki knia709. Wyrtgeorn, szwagier Kanuta Wielkiego, I poowa XI wieku: rex Winidorum710. Wyszesaw, syn Wodzimierza Wielkiego, Ru, do 1010? roku: BT711, osadzony przez ojca w Nowogrodzie. Zachariasz, syn Pribisawa, Serbia, lata 920924: archontopulos, archont712. Zawida (Stefan Zawida), prawdopodobnie ojciec Stefana Nemanji, Raszka: BT. Zbigniew, Polska, do 1106 roku: BT713, ustanowiony Wratislauie principem714. Ztoimir (Stoimir?), Karantania: dux715. Zvonimir Dymitr (Suenimir), Chorwacja, lata 10751089: dux716, rex717. Zwinike, syn witopeka Henrykowica, Wagria (nie panowa): BT. elibor, Wagria, X wiek: dux718, subregulus719. Lista wadcw wymienionych tylko przez Popa Duklanina: Archiris, syn Bodina, BN, cap. 42: BT. Bello Pawlimir I720, syn Petrosawa, cap. 27: rex. Bladin, syn Silimira, cap. 5: rex. Bolesaw, syn Prelimira, BN, cap. 30 i 31: BT. Branisaw, syn Radosawa II, cap. 41 i 42: knes. Brus, syn Swewalda, BN, cap. 2: rex. Budimir, cap. 18, 20, 136: pomylony ze witopekiem w jednym z rkopisw, cap. 9: rex.
707 W gramocie dla cerkwi w. Jana na Petratinie okrelony zosta wielkim kniaziem i samodzierc. Autentyczno tego dokumentu budzi jednak due wtpliwoci. Por. XIXIV . . .. . 1976, s. 158165. 708 PSRL, T. 2, szpalta 682, ad 1195. 709 PSRL, T. 1, ad 1186. 710 Znany tylko z kroniki Florencjusza z Worchester. Florentii Wigorniensis monachi Chronicon ex chronicis. T. 1. London 1848, s. 184, 199. Zob. take Wrytsleof. 711 PVL ad 988. 712 DAI, cap. 32. 713 Gall nigdy nie wymieni tytuu; ASaxo, s. 738 take nie. 714 Kadubek II, 22. 715 Conversio, cap. 10. 716 Raki, nr 87 dokument koronacyjny. 717 Raki, nr 88 n., a take Supertarski kartular i Historia Salonitana Maior, s. 100. 718 Thietmar II, 9 powtarza ASaxo, s. 617. 719 Widukind III, 68 powtarza ASaxo, s. 620. 720 Moliwe, e to poczenie dwu postaci, w tym Beloja, upana Trawunii.
18*

~ 275 ~

Budysaw, cap. 22: princeps Budislauus take w rkopisach jako Radislauus, red. Ch neki knez ali herceg na Uhrich; inna red. princeps Udislaus inter Pannones noblilissimus. Chranimir, syn Wadymira I, cap. 15: rex. Chwalimir I, syn Prelimira, BN, cap. 30: BT. Chwalimir II, syn Tugemira, BN (moe wadca Trawunii)721, cap. 32 i 33: rex. Chwalimir III, syn Radosawa II, BN, cap. 41: BT. Czasaw722, syn Radosawa I, cap. 22: rex. Czudomir, BN, cap. 28: ban chorwacki. Deria-Desa, syn Michaa I, BN, cap. 40: BT. Dobrosaw I723, syn Dragimira, cap. 38: rex. Dobrosaw II, syn Michaa I, BN, cap. 43: rex. Domanek, wadca Trawunii, BN, cap. 39: constituerunt caput eorum et dominum nomine Domanech. Dragil, syn Branisawa, wadca upanii w Raszce wsplnie z brami, BN, cap. 42: BT. Dragimir, syn Chwalimira II, wadca Trawunii i Zahlumia, BN, cap. 36 n.: BT. Dragisaw, syn Prelimira, BN, wadca Zahlumia, cap. 30: BT. Gabriel, syn Michaa I, BN, cap. 40: BT. Gojisaw, syn Dobrosawa I, BN, wadca Trawunii z bratem Predimirem, cap. 37 i 39: kne za ycia matki. Gradichna, syn Branisawa, BN, cap. 46: rex. Gradysaw, syn Radosawa II, BN, cap. 41 i 42: BT. Grubesza, syn Branisawa, BN, cap. 42 i 45: rex. Grubesza II, syn Dragichny, BN, cap. 45: BT. Jan, syn Gradichny, BN, cap. 45: knes. Krepimir, syn Pribisawa, cap. 20: rex. Kreszimir, syn Tyszemira, cap. 29: BT. Kris724, chan protobugarski, cap. 5 lingua sua cagan appellabant, quod in lingua nostra resonat imperator. Leget, syn Kreszimira, BN, cap. 31: BT. Lutomir, upan Raszki, cap. 27: Luthomirus iuppanus Rassae, cap. 37: magnus iuppanus Rassae. Marek, upan Raszki, cap. 42: iuppanus. Micha I, syn Dobrosawa I, cap. 39: Nulius autem rex ex eis vocitatus est rex, donec vixit regina mater eorum, sed tantummodo knesii vocabantur, cap. 40: rex. Micha II725, syn Wadimira IV, cap. 45: BT. Micha III, syn Bodina, cap. 42: BT. Mirosaw I, syn Chwalimira, wadca Podgorja, cap. 34: BT. Mirosaw II, syn Michaa I, cap. 40: BN. Ostriwoj, siostrzeniec Twardosawa, cap. 17: rex.
721 Por. DAI, cap. 34, VINJ, T. 2, s. 6. 722 Zapewne Czasaw Klonimirowic. 723 Wtpliwoci co do tej postaci zob. Latopis popa Duklanina, s. 185 n. 724 Prawdopodobnie znieksztacone Borys. 725 Prawdopodobnie Micha II (11781180).

~ 276 ~

Ostroil, syn Swenalda, BN, cap. 2: BT. Petrysaw I726, syn Radosawa I, cap. 15, 16: BT. Petrysaw II, syn Chwalimira II, cap. 35: rex727. Petrisaw III, syn Michaa krla Zety, Zeta Raszka, cap. 40: BT. Petrysaw IV, syn Branisawa, BN, cap. 42: BT. Pleno, syn Lutomira, BN, cap. 30: BT. Predichna, syn Branisawa, BN, cap. 42: BT. Predimir, syn Dobrosawa I, wadca Trawunii z bratem Gojisawem, BN, cap. 37: BT. Prelimir, syn Tyszemira, cap. 28: rex. Prvosz728, syn Dragihny, wadca Zeta, cap. 45: BT. Pribinek, syn Radosawa II, cap. 41: BT. Pribisaw, syn Tolimira, cap. 19: rex. Prijasaw, syn Michaa I, cap. 40: BN. Radigrad, syn Lutomira, BN, upan w Onogoszcie, cap. 30: iuppanus. Radosaw II, syn Dobrosawa I, cap. 39: Nulius autem rex ex eis vocitatus est rex, donec vixit regina mater eorum, sed tantummodo knesii vocabantur, cap. 41: rex. Radosaw III, syn Gradichny, cap. 46: knes. Ratomir, syn Bladina, cap. 6: BT, domylnie rex. Razbiwoj, syn Sebesawa, BN, wadca Primorja, cap. 13 n.: BT. Saganek, syn Dobrosawa I, BN, cap. 37: BT. Sebesaw729, syn Tomisawa, cap. 12: rex. Sergiusz, syn Michaa II, cap. 40: BN. Silimir, syn Swewalda, cap. 4: domylnie rex. Stanichna, syn Radosawa, BN, cap. 41: BT. Stefan, wadca Boni, cap. 42: knes ustanowiony przez krla Bodina. Stracimir, syn Dragichny, brat Nemanji, cap. 45: BT. Swetolik, syn witopeka, cap. 9: powoany na tron i ukoronowany w Dioclei. Swetomir, z rodu Ratomira, cap. 9: rex. Swetozar, syn Krepimira, cap. 20: jako mody, za ycia ojca, okrelony zosta jako dux; brak tytuu po objciu wadzy, domylnie rex. Swewald, wadca Gotw, cap. 1: rex. Swewald II, syn Ostroila, BN, cap. 2: domyslnie rex. Swewald III, syn Prelimira, wadca Podgoria, BN, cap. 30: BT. Sylwester, syn Bolesawa, BN, cap. 31 i 32: rex. witopek, syn Swetomira, cap. 9: rex. Teodor, syn Michaa I, BN, cap. 40: BT. Tolimir, syn Ostriwoja, BN, cap.18: domylnie rex. Tomasz, syn Bodina, BN, cap. 42: BT. Tomisaw, syn Swetolika, cap. 12: rex. Totila, syn Swewalda, imi zaczerpnite z tradycji gockiej, cap. 2: BT.
726 Nie panowa ojciec Bello Pawlimira. 727 Zapewne Piotr, archont Zety, znany z oowianej pieczci. G. SCHLUMBERGER: Sigillographie de lEmpire Byzantin. Paris 1884, s. 433. 728 Pop, cap. 45. Moe tosamy z Prvosawem upanem Raszki. 729 Identyfikowany z Sedeslavem chorwackim.

~ 277 ~

Tugemir, syn Sylwestra, BN, moe wadca Trawunii730, cap. 32, 33, 34: rex. Twardosaw, syn Chranimira, cap. 17: rex. Twardysaw, syn Branisawa, BN, cap. 42: BT. Tyszemir731, syn Bello Pawlimira, cap. 28: BT. Wadymir I, syn Sebesawa, najpierw wadca Serbii, po mierci Razbiwoja caego kraju, BN, cap. 13: domylnie rex. Wadymir III, syn Michaa, BN, cap. 40: BT. Wadymir V, syn Gradichny, cap. 46: knes. Wadysaw732, syn Swetolika, cap. 10 i 11: BT, domylnie rex. Wojsaw, syn Radosawa II, rezydowa w Draczu, cap. 44 i 45: BT.
730 DAI, cap. 34; VINJ, T. 2, s. 62. 731 Identyfikowany z Czuczimirem. 732 Moe identyczny z ksiciem chorwackim Wadysawem.

~ 278 ~

Rozdzia pierwszy

Wykaz wykorzystanych rde i zastosowanych w tekcie skrtw

AAlamannici Annales Alamannici. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 2260. AAltMaiores Annales Altahenses maiores. Ed. W. GIESEBRECHT. In: MGH Scriptores. T. 20. Hannoverae 1868, s. 782824. ABarenses Annales Barenses. Ed. E.L.B. OEFELE. In: MGH Scriptores. T. 5. Hannoverae 1844, s. 5156. ABeneventani Annales Beneventani. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 173188. ABertholdi Bertholdi Annales. In: MGH Scriptores. T. 5. Ed. G.H. PERTZ. Hanoverae 1844, s. 264326. ABertiniani Annales Bertiniani. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 419515. ACavenses Annales Cavenses. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 185197. AChesnii Fragmentum Annalium Chesnii. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 3334. ACorbeienses Annales Corbeienses. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 118. Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestris ab anno 925 usque ad annum 1725. Ed. P.E. FERMENDIN. Zagrebiae 1892.

~ 279 ~

Acta Tomiciana; Epistole. Legationes. Responsa. Actiones. Res Geste; Serenissimi Principis Sigismundi, Ejus Nominis Primi, Regis Polonie, Magni Ducis Lithuanie, Russie, Prussie, Masovie Domini. Quarum Primus Hic Tomus Est. Pozna 1852. Adalbold Vita Heinrici II Vita Heinrici II auctore Adalboldo. In: MGH Scriptores. T. 4. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1841, s. 679695. Adam Adam von Bremen, Hamburgische Kirchengeschichte. Hrsg. B. SCHMEIDLER, In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. Hannover Leipzig 1917. Ademar de Chabannes: Chronique. Ed. J. CHAVANON. Paris 1897. Ademari Historiarum libri III. In: MGH Scriptores. T. 4. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1841, s. 106148. AEinFuld Einhardi Fuldensis Annales. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 344361. AErphesfurdenses Annales Erphesfurdenses. Ed. G.H. PERTZ. In: MGH Scriptores. T. 6. Hannoverae 1849, s. 536541. AFlodoardi Flodoardi Annales. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 363408. AFuldenses Annales Fuldenses. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 361415. Agatiasz Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque. Ed. G.B. NIEBUHR. CSHB, Bonnae 1828; Testimonia 63, s. 110116; GIBI, T. 2, s. 179204. AGradicensesOpatovicenses Annales Gradicenses et Opatovicenses. Ed. J. EMLER. In: Fontes rerum Bohemicarum. T. 2, pars 2. Praha 1875, s. 386400. AHildesheimenses Annales Hildesheimenses. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 4270. AHildesheimenses cont. Annales Hildesheimenses Continuatio. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 90103. Akty ju. Rosji i i i, i eoo i. T. 1: 13611598. p 1846. ALamberti Lamberti Hersfeldensis Annales. Ed. V. HESSE. In: MGH Scriptores. T. 5. Hannoverae 1844, s. 134263. ALaubacenses Annales Laubacenses. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 755. ALaurissenses Annales Laurissenses. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 134174. ALaurissenses Minores Annales Laurissenses Maiores. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 112123. ALeodienses Annales Leodienses. In: MGH Scriptores. T. 4. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1841, s. 9230. AMarbacenses Annales Marbacenses. Ed. R.WILMANS. In: MGH Scriptores. T. 17. Hannoverae 1861, s. 142186. AMelicenses Annales Melicenses. Ed. W. WATTENBACH. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 480535. ANecrologici Fuldenses Annales Necrologii Fuldenses. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores. T. 13. Hannoverae 1881, s. 161219.

~ 280 ~

Anna Komnena Annae Comnenae Alexiadis. CSHB T. 1. Bonnae 1839; T. 2. Bonnae 1878. Polskie wydanie: ANNA KOMNENA: Aleksjada. Tum. O. JUREWICZ. Wrocaw 1972. Annales Danici Bartholiniani. In: Scriptores rerum Danicarum Medii Aevii. Ed. J. LANGEBEK. T. 1. Hafniae 1772. Annalium S. Aegidii Annalium sancti Aegidii Brunswicensium excerpta. Ed. L. de HEINEMANN. In: MGH Scriptores. T. 30, pars 1, s. 615. Annonymi Historia s. Canuti ducis. In: Scriptores rerum Danicarum Medii Aevii. Ed. J. LANGEBEK. T. 2. Copenhagen 1773. Anonymi Gesta Hungarorum P. Magistri qui anonymus dicitur Gesta Hungarorum. Ed. E. JAKUBOVICH. In: Scriptores rerum Hungaricarum. T. 1. Budapestini 1937, s. 15117. AOttenburani Annales Ottenburani. In: MGH Scriptores. T. 5. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1844, s. 19. APetaviani Annales Petaviani. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 718. APragenses Annales Pragenses. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 119121. AQuedlinburgenses Annales Quedlinburgenses. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 2290. ARegniFranc. Annales regni Francorum inde ab A. 741 usque ad A. 829 qui dicuntur Annales Laurissenses maiores et Einhardi. Ed. F. KURZE. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. Hannoverae 1895. Arnoldi chronica Slavorum Arnoldi abbatis Lubecensis Chronica Slavorum. Ed. G.H. PERTZ. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. Hannoverae 1868. ASancti Emmerami Annales Sancti Emmerami Ratisponensis. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 9194. ASanGalen maiores Annales Sangallenses maiores. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 7285. ASaxo Annalista Saxo. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores. T. 6. Hannoverae 1849, s. 542777. ATiliani Annales Tiliani. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 68 i 219224. Auctarium Garstense. Ed. W. WATTENBACH. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 561569. AVedastini Annales Vedastini. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 516531. AWeissemburgenses Annales Weissemburgenses. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 111. AWirziburgenses Annales Wirziburgenses. In: MGH Scriptores. T. 2. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1829, s. 238247. AXantenses Annales Xantenses. In: MGH Scriptores. T. 2. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1829, s. 217235. Bedae, Historiam Ecclesiasticam Gentis Anglorum. Bede's eclesiastical history of the English people. Eds. B. COLGAVE, R.A.B. MYNORS. OxfordNew York 1992.

~ 281 ~

Bernoldi Chronicon. In: MGH Scriptores. T. 5. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1849, s. 385467. Briinski spomeniki. Monumenta Frisingensia. Znanstvenokritina izdaja. Ed. F. BERNIK et al. Ljubljana 2004. Bruno, De Bello Saxonico Brunonis Liber de bello Saxonnico. In: MGH Scriptores. T. 5. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1844, s. 327384. Brunoni Vita Sancti Adalberti w. Wojciecha biskupa i mczennika ywot drugi napisany przez Brunona z Kwerfurtu. Red. J. KARWASISKA. MPH. Seria nowa. T. 4, cz. 2. Warszawa 1969. Cacaumeni Strategicon Cecaumeni strategicon et incerti scriptoris de officiis regiis libellus. Ed. B. WASSILIEWSKY, V. JERNSTEDT. St. Petersburg 1896; repr. Amsterdam 1965; niemieckie tumaczenie: H.-G. BECK: Byzantinischer Geschichtsschrerber. Bd. 5. Graz 1956; take: P. LEMERLE: Prolegemenes une edition critique et commentee des Conseils et Recits de Kekavmenos. Brussels 1960; GIBI, T. 7, s. 1138 (fragmenty). CanPrag Canonicorum Pragensium continuationes. Ed. R. KPKE. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 163166. CanWiss Canonici Wissegradensis continuatio. Ed. R. KPKE. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 132148. CDB Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemie. Ed. G. FRIEDRICH. Pragae 19041907. CDPom Codex Pomeraniae Diplomaticus. Ed. K.F.W. HASSELBACH, J.G.L. KOSEGARTEN. T. 1. Greiswald 1862. CdRCSD Codex diplomaticus Regni Croatiae, Sclavoniae et Dalmatiae. Ed. I. KUKULJEVI-SAKCINSKI. T. 12. Zagreb 18741875. CDS Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Ed. M. KOSTRENI. T. 1: Diploma 7431100. Zagreb 1967. CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Choniates Nicetae Choniatae Historia. CSHB. Bonnae 1835; Nowe wydanie: CFHB Ed. J.L. VAN DIETEN. Berlin 1975. Chronica principum Saxonie. Ed. O. HOLDER-EGGER. In: MGH Scriptores. T. 25. Hannoverae 1880, s. 472480. Chronica Sigeberti Sigeberti Gemblacensis chronica cum continuationibus. Ed. D.L.C. BETHMANN. In: MGH Scriptores. T. 6. Hannoverae 1844, s. 300374. Chronicon Henrici de Mgeln germanice conscriptum. Ed. E. TRAVNIK. In: Scriptores Rerum Hungaricarum. T. 2. Budapestini 1938, s. 8723. Chronicon Luneburgense. In: J.G. ECKHART: Corpus historicum medii aevi. T. 1. Lipsiae 1723. Chronicon Moisiacense. In: MGH Scriptores. T. 2. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1829, s. 257259. Chronicon pictum Vindobonense. Ed. A. DOMANOVSZKY. In: Scriptores rerum Hungaricarum. T. 1. Budapestini 1937, s. 239500. Chronicon Salernitanum. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 467561; take: Chronicon Salernitanum. A Critical Edition with Studies on Literary and Historical Sources and on Language. Ed. U. WESTERBERGH. Acta Universitatis Stockholmiensis. Studia Latina Stockholmiensia 3. StockholmLund 1956.

~ 282 ~

Chronicon Venetum Chronicon Venetum quod vulgo dicunt Altinate. Ed. H. SIMONSFELD. In: MGH Scriptores. T. 14. Hannoverae 1883, s. 197. Cinnames Ioannis Cinnami Epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis Gestarum. Ed. A. MEINEKE. CSHB. Bonnae 1836. Codex Diplomaticus Arpadianus continuatus. Ed. G. WENZEL. Monumenta Hungariae Historica. T. 6: Diplomataria. Pest 1867. Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civiles. T. 1. Ed. G. FEJER. Budae 1829. Codex Marianus . . V. JAGI. p 1883; V. JAGI: Quattuor Evangeliorum versionis palaeoslovenicae Codex Marianus Glagoliticus. Berlin 1883; reprint: Graz 1960. Codex Moraviae Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae. Ed. A. BOCZEK et al. OlomuciiBrunae 18361903. Consilium Parisiense ad 829. Ed. A. WERMINGHOFF. In: MGH Consilia. T. 2, pars 2. HannoveraeLipsiae 1864, s. 605679. ContAdmutensis Annales Admutensis continuatio. Ed. W. WATTENBACH. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 579593. ContClaustroneoburgensis Continuatio Claustroneoburgensis prima. Ed. W. WATTENBACH. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 607613. ContCremifanensi Continuatio Cremifanensi. Ed. W. WATTENBACH. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 544549. Continuatio altera Annalium Iuvavensium maximorum. Ed. H. BRESSLAU. In: MGH Scriptores. T. 30, pars 2. Lipsiae 1934, s. 742. Continuator Reginonis Continuator Reginonis Trevirensis a. 907967. In: MGH Scriptores. T. 1. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1826, s. 613629. Conversio H. WOLFRAM: Conversio Bagoariorum et Carantanorum. Das Weibuch der Salzburger Kirche ber die erfolgreiche Mission in Karantanien und Pannonien. Wien 1979. Corpus Iuris Canonici. Pars 2: Decretalium Collectiones, Decretales Gregorii p. IX. Ed. E.L. RICHTER, E. FRIEDBERG. Leipzig 1881. D. FARLATI: Illyrici Sacri. T. 13. Venetiis 17721775. Dagome Iudex B. KRBIS: Dagome iudex. Studium krytyczne. W: Pocztki pastwa polskiego Ksiga Tysiclecia. T. 2. Pozna 1962, s. 362423. DAI Constantinus Porphyrogenitus, De Thematibus et De administrando imperio. CSHB Bonnae 1840. Nowe edycja DAI: Constantine Porphyrogentius, De administrando imperii. Ed. G. MORAVSCIK. Washington 1967; take: . . , , . . .. , .. . oca 1991; Polskie tumaczenie (fragment): Testimonia 63. Danduli Andrea Danduli ducis Venetiarum Chronica per extensum descripta a.a. 461280. Ed. E. PASTORELLO. Bologna 1938. In: Rerum Italicarum Scriptores. Ed. L.A. MURATORI. T. 12, pars 1. Das Register Gregors VII. Ed. E. CASPAR. Berlin 1955. De Cerimoniis Constantinus Porphyrogenitus, De Cerimoniis aulae Byzantinae. CSHB. Bonnae 1829. DELONGA: Inscriptions DELONGA V.: Inscriptions des souverains Croates du IXe au XIe sicle. Split 2000.

~ 283 ~

Die gotische Bibel. Teil 1: Der gotische Text und seine griechische Vorlage. Ed. W. STREITBERG. Heidelberg 1919. DUGOSZ J.: Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, liber 34. Warszawa 1970. Ebo Ebonis Vita s. Ottonis episcopi Babenbergensis. Ed. J. WIKARJAK. MPH. Seria nowa. T. 7, cz. 2. Warszawa 1969. Einhard, Vita Einhardi vita Karoli Magni. Ed. O. HOLDER-EGGER. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum. Hannover 1911. Ekkehard Chronicon Ekkehardi chronicon universale ad anno 1106. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores. T. 6. Hannoverae 1844, s. 33231. Expositionis Hincmari Rhemensis ad Carolum regem, In: PL. Ed. J.P. MIGNE. T. 125. Florentii Wigorniensis monachi Chronicon ex chronicis. Ed. B. THORPE. T. 1. London 1848. Focjusz Epistolae Testimonia 103, s. 187; GIBI, T. 4, s. 59106; Photii Patriarchae Constantinopolitani Epistulae et Amphilochia. Ed. B. LAOURDAS, L.G. WESTERINCK. T. 1. Leipzig 1983. Fredegar Chronicarum quae dicuntur Fredegarii Scholastici. Ed. B. KRUSCH. In: MGH Scriptores rerum Merovingicarum. T. 2. Hannoverae 1888. Gall Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum. Ed. K. MALECZYSKI. MPH. Seria nowa. T. 2. Krakw 1952. Genesios Iosephi Genesii regum libri quattuor. Testimonia 103, s. 37418; take: CSHB Genesius. Bonnae 1834; Nowe wydanie: CFHB. Ed. A. THURN-LESMLLER, H. THURN, A. LESMLLER-WERNER, I. THURN. Berlin 1978. GEORGIOS MONACHOS (HAMARTOLOS): Chronicon. In: Theophanes Continuatus. CSHB. Bonnae 1838; Testimonia 103, s. 251278; GIBI, T. 4, s. 4257. Gerlach Vincentii Pragensis Annales. Continuatio Gerlaci abbatis Milovicensis. Ed. W. WATTENBACH. In: MGH Scriptores. T. 17. Hannoverae 1861, s. 654710. GIBI p a . Coa 1954nadal. Gumpold Gumpoldi Vita Vencezlavi ducis. In: MGH Scriptores. T. 4. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1841, s. 211223. HEINRICI DE ANTWERPE, CANONICI BRANDENB.: Tractatus de captione urbis Brandenburg. Ed. G. SELLO. Magdeburg 1988. HEINRICI DE ANTWERPE: Tractatus de captione urbis Brandenburg. Ed. O. HOLDER-EGGER. In: MGH Scriptores. T. 25. Hannoverae 1880. Helmold Helmoldi presbyteri Bozoviensis chronica Slavorum. Ed. B. SCHMEIDLER. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. T. 32, pars 2. HannoveraeLipsiae 1909; Polskie tumaczenie: Helmolda Kronika Sowian. Warszawa 1974. Herbord Herbordi dialogus de vita s. Ottonis episcopi Babenbergensis. Ed. J. WIKARJAK. MPH. Seria nowa. T. 7, cz. 3. Warszawa 1974. Herimanni Aug. Chronicon Herimanni Augiensis Chronicon. In: MGH Scriptores. T. 5. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1844, s. 67133. Hincmari archiepiscopi Rhemensis coronationes regiae. W: PL. Ed. J.P. MIGNE. T. 125, col. 0803B818A. Historia de expeditione Frederici imperatoris. Ed. A. CHROUST. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum. Nova Series. T. 5. Berolini 1928. Historia Salonitana Historia Salonitana Major. Ed. N. KLAI. Beograd 1967.

~ 284 ~

Hugonis Floriacensis Hugonis Floriacensis opera historica. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 337446. Ibn Rosteh T. LEWICKI: rda arabskie do dziejw Sowiaszczyny. T. 2, cz. 2. Wrocaw 1977. Inskrypcje prabugarskie. Testimonia 106, s. 719. IOANNES KAMINIATES: De expugnatione Thessalonicae. In: Theophanes Continuatus. CSHB Bonnae 1838; Testimonia 103, s. 279293; GIBI, T. 5, s. 1859. Ioannis Curopalatae Excerpta ex Breviario Historico Ioannis Scylitzae Curopalatae excipientia ubi Cedrenus desinit. In: Georgius Cedrenus, Ioannis Scylitzae Ope. CSHB. T. 2. Bonnae 1839, s. 640743. Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum sive originum, libri XX. In: www.thelatinlibrary.com/isidore.html Jordanes De origine actibusque Getarum. Ed. T. MOMMSEN. In: MGH Auctores antiquissimi. T. 5, pars 1. Berolini 1882; Polskie tumaczenie: E. ZWOLSKI: Kasjodor i Jordanes. Historia gocka czyli scytyjska Europa. Lublin 1984. JULIAN Z TOLEDO: Historia Wambae Regis. Ed. W. LEVISON. In: MGH Scriptores Rerum Merovingicarum. T. 5. Hannoverae 1910, s. 501526. Kadubek Magistri Vincentii dicti Kadubek Chronica Polonorum. Ed. M. PLEZIA. MPH. Seria nowa. T. 11. Krakw 1994. Kalendar des Klosters Pegau (Calendarium Pegaviense). Ed. J.B. MENCKEN. In: Scriptores rerum Germanicarum praecipue Saxonicarum, in quibus scripta et monumenta illustria pleraque hactenus inedita, tum ad historiam Germaniae generatim, tum speciatim Saxoniae sup. Misniae, Thuringiae et varisciae. T. 2. Lipsiae 1728, s. 117164. Katalog Du Cange Ordo episcoporum. Testimonia 106, s. 124132; GIBI, T. 7, s. 109111. KDW Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. T. 1. Pozna 1877. KH Kwartalnik Historyczny. Knytlingasaga Historia regum Danorum dicta Knytlingasaga. Ed. F. JNSSEN. In: MGH Scriptores. T. 29. Hannoverae 1892, s. 271322. Kodeks dyplomatyczny katadry krakowskiej w. Wacawa. Ed. F. PIEKOSISKI. Krakw 1874. Kodeks witosaww transkrypcja. W: Elektroniczny korpus cigych tekstw staropolskich do 1500 roku, Instytut jzyka polskiego PAN, http://www.ijp-pan.krakow.pl/polski/polski/00/01/teksty.php Kodeks Zografski V. JAGI: Quattuor evangeliorum codex glagoliticus olim Zographensis nunc Petropolitanus. Berolini 1879; reprint: Graz 1954. Korespondencja Romana Lakapena / Teodora Dafnopatesa. Testimonia 106, s. 160 180. GIBI, T. 4, s. 298314. Kosmas Cosmae Pragensis Chronica Boemorum. Ed. B. BRETHOLZ. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum. Nova series. T. 2. Berolini 1923; Tumaczenie polskie: Kosmasa kronika Czechw. Warszawa 1968. Kristinova legenda. ivot a umuen svatho Vclava a jeho bby svat Ludmily. Red. J. LUDVKOVSK. Praha 1978. Kronika polska (polsko-lska). Red. L. WIKLISKI. W: MPH. T. 3. Lww 1878. Kronika Wielkopolska Kronika wielkopolska. Red. B. KRBIS. MPH. Seria nowa. T. 8. Warszawa 1970.

~ 285 ~

Ksiga Suda Suidae Lexicon. Ed. I. BEKKER. Berolini 1854; Testimonia 106, s. 133 141; GIBI, T. 5, s. 308310. Le Pontifical Romano-Germanique du diexime sicle. Ed. C. VOGEL, R. ELZE. Vatican 1963. Leon Diakon Leonis Diaconi Calonsis Historiae. CSHB. T. 11. Bonnae 1828; take: GIBI, T. 5. Liber Mortuorum Monasterii Olivensis Liber mortuorum monasterii beate Mariae de Oliva. Ed. W. KTRZYSKI. MPH. T. 5. Lww 1888, s. 501530. List Brunona do krla Henryka. In: MPH. Seria nowa. T. 4, pars 3. Ed. J. KARWASISKA. Warszawa 1973, s. 85106. Listine Listine o otnoajih izmedju junogo slavenstva i mletake republike. Ed. S. LJUBI. T. 1: 9601335. Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium. Zagreb 1868. Literatura staropolska. Wybr tekstw. T. 1: Poezja. Red. R. MAZURKIEWICZ, P. BOREK. Krakw 2006. Liutprandi Relatio Liutprandi relatio de legatione Constantinopolitana. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 347363. Liutpranos Historia Gestorum Regum Et Imperatorum Sive Antapodosis. In: PL. Ed. J.-P. MIGNE. T. 136. Lupus Protospatarius Lupi protospatarii annales. In: MGH Scriptores. T. 5. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1844, s. 5263. STRYJKOWSKI M.: O pocztkach, wywodach, dzielnociach, sprawach rycerskich i domowych sawnego narodu litewskiego, emojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od adnego ani kuszone, ani opisane, z natchnienia Boego a uprzejmie pilnego dowiadczenia. Ed. J. RADZISZEWSKA. Warszawa 1978. Marian Szkot Mariani Scotti Chronicon. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores. T. 5. Hannoverae 1844, s. 481568. Meckl.Urk. Mecklenburgisches Urkundenbuch. Bd. 1: 7861250. Schwerin 1863. Menander MENANDER PROTEKTOR: Historia. In: CSHB. T. 1. Ed. B.G. NIEBUHR. Bonnae 1829, s. 281444; Testimonia 63, s. 117133; GIBI, T. 2, s. 219257. MGH Monumenta Germaniae Historica. MGH Diploma. Die Urkunden Heinrichs III. Hrsg. H. BRESSLAU, P. KEHR. Berolini 1931. MGH Diploma. Die Urkunden Otto des II. und Otto des III. Ed. T. SICKEL. Hannoverae 1893. MGH Diploma. Die Urkunden Pippins, Karlmanns und Karls des Grossen. Ed. E. MHLBACHER. Hannover 1906. MGH Epistolarum. T. 7: Epistolae Karolini aevi. T. 5. Berolini 1928. Mikoaj Mistyk Korespondencja Mikoaja Mistyka, Nicolai Constantinopolitani archiepiscopi epistolae. In: PG. Ed. J.P. MIGNE. T. 111. Parisiis 1863, kol. 9392; Testimonia 103, s. 294376; GIBI, T. 4, s. 186297. Miracula s. Demetri Miracula Sancti Demetrii. In: PG. Ed. J.P. MIGNE. T. 116; Thurntolti brw, col. 10811426; Testimonia 63, s. 162235; GIBI, T. 3, s. 8789. Mnich Sazawski Monachi Sazaviensis continuatio. Ed. R. KPKE. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 148163. Monast. S. Dionysii Hugonis Floriacensis Historia regum francorum monasterii Sancti Dionysii. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores. T. 9. Hannoverae 1851, s. 395406.

~ 286 ~

Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii. Ed. F. MIKLOSICH. Wiennae 1858. MPH Monumenta Poloniae Historica. Necrologium Doxanense Necrologium Doxanense. Ed. J. EMLER. In: Zprvy o zasedn Krlovsk esk spolenosti nauk v Praze. (Tida hist.-fil.). Praha 1884, s. 83144. Nejstar esk rmovan kronika tak eenho Dalimila. Ed. J. DAHELKA, K. HDEK, B. HAVRNEK. Praha 1988. Nejstar legendy pemyslovskch ech. Ed. O. KRLK. Praha 1969. Nekrolog opactwa w. Wincentego we Wrocawiu. Ed. K. MALECZYSKI. MPH. Seria nowa. T. 9, cz. 1. Warszawa 1971. Nikephor Bryennii Nicephorus Bryennius Historia. CSHB. Bonnae 1836; GIBI, T. 7, s. 112120. Nikephor Patriarcha Testimonia 103, s. 116145; GIBI, T. 3, s. 177; NICEPHOR: Opuscula historiae. Ed. C. DE BOOR. Lipiae 1880; PG. T. 100. Orderici Vitalis Historia ecclesiastica. In: PL. T. 188. Ed. J.P. MIGNE. Parisiis 1890. Pawe Diakon Pauli historia Langobardorum. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. Hannoverae 1878; tumaczenie polskie: PAWE DIAKON: Historia rzymska. Historia Longobardw. Tum. I. LEWANDOWSKI. Warszawa 1995. PG Patrologia Graeca. PH Przegld Historyczny. PL Patrologia Latina. Pomm. Urk. Pommersches Urkundenbuch. Ed. R. KLEMPIN. T. 1. Stettin 1868. Pommerelisches Urkundenbuch. Ed. M. PERLBACH. Danzig 1882. Pop . . . . 1928; tumaczenie polskie: Historia Krlestwa Sowian czyli Latopis Popa Duklanina. Tum. J. LENY. Warszawa 1988. PROKOPIUSZ Z CEZAREI: O wojnach. Testimonia 63, s. 5098. PG. T. 38. Ed. J.P. MIGNE. Parisiis 1862. Psellos MICHA PSELLOS: Kronika czyli historia jednego stulecia Bizancjum (976 1077). Ed. O. JUREWICZ. Wrocaw 1985. Pseudo-Cezariusz, Dialogi. Testimonia 63, s. 4449; PG. T. 38. Ed. J.-P. MIGNE. Paris 1862, col. 08511151. PSRL . PSRL. T. 1. . . -p 1846. PSRL. T. 2. . 1962. PSRL. T. 3. . -p 1841. PSRL. T. 5. . -p 1848. PSRL. T. 7. . -p 1856. PSRL. T. 9. , . . 1. -p 1862. PVL . . .. . ocaepa 1950. Raki Documenta Historiae Chroaticae peroidum antiquam illustrantia. Ed. F. RAKI. Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridionalium. Zagrabiae 1877.

~ 287 ~

Reginon Chronicon Reginonis abbatis Prumiensis chronicon. Ed. F. KURZE. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. Hannoverae 1890. Repertorium Z. KOZOWSKA-BUDKOWA: Repertorium polskich dokumentw doby piastowskiej. Krakw 1937; reed: 2006. Richeri Historiarum Richeri Historiarum libri IIII. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 561694. Rocznik kapituy krakowskiej Rocznik kapituy krakowskiej. W: Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz. Red. Z. KOZOWSKA-BUDKOWA. MPH. Seria nowa. T. 5. Warszawa 1978, s. 19106. Rocznik witokrzyski dawny. Red. A. BIELOWSKI. W: MPH. T. 2. Lww 1872, s. 772 774. Rocznik witokrzyski. Red. A. BIELOWSKI. W: MPH. T. 3. Lww 1878. Saxo Gramatyk Saxonis Gesta Danorum. Ed. J. OLRIK, H. RAEDER. Haunae 1931. Scylitzes Ioannis Scylitzes Synopsis Historiarum. Ed. J. THURN. CFHB. T. 5. BerlinNew York 1973. Sigeberti Chronica Chronica Sigeberti Gemblacensis. Ed. D.L.C. BETHEMANN. In: MGH Scriptores. T. 6. Hannoverae 1849, s. 300374. Sigillony. W: Testimonia 106, s. 111; . : . 1931; reed: 1970, s. 547562. II: Prirunik F. II, Prirunik izvora hrvatske historije, do 1107. Zagreb 1914. Skazanije Isaja proroka (take nazwa Apokryficzny latopis bugarski). V: .: . 1925; reed: 1970, s. 281; take: . . . . . 1982. Skylitzes-Kedranus Georgius Cedrenus, Ioannis Scylitzae Ope. CSHB. T. 1. Bonnae 1838, T. 2. Bonnae 1839. SMIIKLAS Codex diplomaticus Regni Croatiae, Sclavoniae et Dalmatiae, Diplomatiki Zbornik Kraljevine Hrvatske Dalmacije i Slavonije. Ed. T. SMIIKLAS, T. 2. Zagreb 1904. Supertarski kartular. Ed. V. NOVAK. Zagreb 1952. SZERDAHALYI G.: Diploma Graecum S. Stephani regis monialibus Coenobii Veszprimiensis datum a Colomanno renovatum Budae 1804. Szymon de Keza Simonis de Keza Gesta Hungarorum. Ed. A. DOMANOVSZKY. In: Scriptores rerum Hungaricarum. T. 1. Budapestini 1937, s. 131194. Szymon Magister. In: Theophanes Continuatus. Ed. I. BEKKER. CSHB. Bonnae 1838. Tactica Leonis. In: PG. T. 107: Leo VI Roman Emperor. Ed. J.-P. MIGNE. Paris 1863. Tacyt, Germania TACITUS: De origine et situ Germanorum liber. Ed. A. HOLDER. Leipzig 1878. Teodorus Scutariota Theodori Scutariotae Compendium Chronicon. GIBI, T. 8, s. 214303. Teofilakt Simokatta Theophylacti Simocattae Historiarum. CSHB. Bonnae 1834; Testimonia 63, s. 254291. Teofilakt z Ohrydy THEOPHYLAKTOS DARCHRID: Letters. Ed. P. GAUTIER. Thessalonique 1986; CFHB, T. 16; TEOFYLAKT OHRYDZKI: Listy. W: Testimonia 106, s. 181292; GIBI, T. 9. Teophanes: Chronografia Theophanis Chronographia. Ed. C. DE BOOR. T. 1. Lipsiae 1883; Testimonia 103, s. 33115.

~ 288 ~

Testimonia 103 Testimonia najdawniejszych dziejw Sowian. Seria grecka. Zeszyt 3: Pisarze z VIIX wieku. Red. A. BRZSTOWSKA, W. SWOBODA. Prace Slawistyczne, nr 103. Warszawa 1995. Testimonia 106 Testimonia najdawniejszych dziejw Sowian. Seria grecka. Zeszyt 4: Pisarze z VIIIXII wieku. Red. A. BRZSTOWSKA, W. SWOBODA. Prace Slawistyczne, nr 106. Warszawa 1997. Testimonia 63 Testimonia najdawniejszych dziejw Sowian. Seria grecka. Zeszyt 2: Pisarze z VX wieku. Red. A. BRZSTOWSKA, W. SWOBODA. Prace Slawistyczne, nr 63. Warszawa 1989. Thegani Vita Thegani Vita Hludovici Imperatori. In: MGH Scriptores. T. 2. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1829, s. 58563. Thietmar Kronika Thietmara. Red. M.Z. JEDLICKI. Pozna 1953. Thietmari Merseburgensis episcopi chronicon, Die Chronik des Bischofs Thietmar von Merseburg und ihre Korveier. Ed. R. HOLTZMANN. Berolini 1935; MGH Scriptores rerum Germanicarum. Nova series. T. 9; reprint: 1980. Thomas archidiaconus Historia Salonitana. Ed. F. RAKI. Zagreb 1894; Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium. Scriptores. T. 3. Urkundenbuch der Stadt Lbeck (Codex diplomaticus Lubecensis Abteilung 1). Vol. 1. Lbeck 1843. Urkundenbuch des Landes ob der Enns. Bd. 2, Teil 2. LinzWien 1856. Usp.Zborn. cec cop XIIXII . . C. KOO. Moca 1971. Versus de vita Vicelini, dodatek do Helmoldi presbyteri Bozoviensis chronica Slavorum. Ed. B. SCHMEIDLER. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. T. 32, pars 2. HannoveraeLipsiae 1909. Vetera Monomenta Slavorum Meridionalium Historiam Illustrantia. Ed. A. THEINER. Romae 1863. ViNJ j j Jj. T. 16. 19551986. Vita Hludovici Imp. Vita Hludovici Imperatoris. In: MGH Scriptores. T. 2. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1829, s. 604648. Vita Kanuti ducis Vita altera Kanuti ducis. Ed. G. WAITZ. In: MGH Scritores. T. 29. Hannoverae 1892, s. 1120. Widukind Widukindi monachi Corbeiensis rerum gestarum Saxonicarum libri tres. In: MGH Scriptores. T. 3. Ed. G.H. PERTZ. Hannoverae 1839, s. 408467. Wincenty z Pragi Annales Bohemorum Vincentii Pragensis. Ed. J. EMLER. In: Prameny djin eskch (Fontes rerum Bohemicarum). Vol. 2. Praha 1875, s. 407460. Wipo Wiponis gesta Chuonradi II. Ed. H. BRESSLAU. In: MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. HannoveraeLipsiae 1915; tumaczenie polskie E. MILKAMANOWICZ: WIPON: Chwalebne czyny cesarza Konrada II. Krakw 2005. ZDM Zbir dokumentw maopolskich. Cz. 4: Dokumenty z lat 12111400. Red. S. KURA, I. SUKOWSKA-KURA, Wrocaw 1969. ivoty sv. Ludmily a sv. Vclava. Red. J. EMLER. V: Prameny djin eskch (Fontes rerum Bohemicarum). T. 1. Praha 1873, s. 121227. Zonaras Ioannis Zonarae Annales: CSHB. T. 1. Bonnae 1841; T. 2. Bonnae 1844; GIBI, T. 7, s. 193 n.
19 Kniaziowie...

~ 289 ~

rda arabskie do dziejw Sowiaszczyny. T. 2, cz. 2. Red. T. LEWICKI. Wrocaw 1977. ywot Atanazego Athonity Vita duae antiquae sanctii Athanasii Athonitae. Ed. J. NORET. In: Corpus Christianorum. Series Graeca. T. 9. BrepolisTunhout 1982; Testimonia 106; GIBI, T. 6, s. 11. ywot Grzegorza Dekapolity Testimonia 103, s. 146153; GIBI, T. 4, s. 3839; F. DVORNIK: La vie de saint Grgoire de Dcapolite et les Slaves Macdoniens au IXe sicle. Paris 1926. ywot w. Metodego. W: ywoty Konstantyna i Metodego (obszerne). Red. T. LEHR-SPAWISKI. Pozna 1959; peny i oryginalny tekst: cec cop XIIXII . . C. KOO. Moca 1971, s. 188197. ywot w. Baeja Vita Sanctii Blasii. In: Testimonia 106, s. 327339; GIBI, T. 5, s. 1417. ywot w. Wojciecha. W: MPH. Seria nowa. T. 4, cz. 2. Warszawa 1969, s. 10; polskie tumaczenie: K. ABGAROWICZ: Pimiennictwo czasw Bolesawa Chrobrego. Warszawa 1966. ( ). . . , . . oca 2000. . . .. , .. . a 1961. 1073 . oca 1977. 1073 . oca 1983. oca 1800. (Sowo o puku Igora). . . .. . ijev 1989. . 1955, 5. . . .. . 1928.

~ 290 ~

Rozdzia pierwszy

Wykaz cytowanych prac

ABB G., WENTZ G.: Das Bistum Brandenburg. Bd. 1. Berlin 1929. AHRWEILER H.: Lidologie politique de lEmpire byzantine. Paris 1975. ALTHOFF G.: Otto III. University Park, Pensylvania 2003. ANI M.: Hrvatska u karolinko doba. Split 2001. ANGENENDT A.: Rex et Sacerdos. Zur Genese der Knigssalbung. In: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinre Forschungen zur Geschichte des frhen Mittelalters. Ed. N. KAMP, J. WOLLASCH. BerlinNew York 1982, s. 100118. ARRIGNON J.-P.: Usage et valeur du titre de Grans-Prince (Velikij Knjaz) dans la Russie du Nord-Est aux XIIIe et XIVe sicles. In: Les principauts au Moyen ge, n4 Bordeaux, 1973, Socit des historiens mdivistes, en dpt linstitut dHistoire de Bordeaux III. Bordeaux 1973, s. 173184, 205210. AVENARIUS A.: Byzantsk kultra v slovanskom prostred v 6. a 12. storo. K problmu recepcie a transformcie. Bratislava 1992. AVENARIUS A.: Die byzantinische Kultur und die Slawen. Zum Problem der Rezeption und Transformation (6. bis 12. Jahrhundert). Vienna 2000. Az rpd-kori magyar trtnet biznci forrsai. Fontes Byzantini historiae Hungaricae aevo ducum et regum ex stirpe rpd descendentium. Szerk G. MORAVCSIK. Budapest 1988. BAHRFELDT E.: Das Mnzen der Mark Brandenburg. Bd. 1. Berlin 1889. BLINT C.: Der Schatz von Nagyszentmikls in der bulgarischen archologischen Forschung. Acta archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae, T. 51: 1999/2000, s. 429438.
19*

~ 291 ~

BLINT C.: Die Archlogie der Steppe. Steppenwlker zwischen Volga und Donau. Wien 1989. BALZER O.: Studium o Kadubku. T. 2. W: IDEM: Pisma pomiertne. Lww 1935. BANASZKIEWICZ J.: Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadubka. Wrocaw 1988. BAKOWSKI A.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Warszawa 2005. BARBALI R.F., MOHOROVI A., STRI P.: Bacanska ploa. Zagreb 1988. BARTOSZEWICZ J.: Knia i xi. Krakw 1876. BERNEKER E.: Slavisches Etymologisches Wrterbuch. Heidelberg 19081913. BEELIEV V.: Die protobulgarischen Inschriften. Berlin 1963. BEUMANN H.: Die sakrale Legitimierung des Herrschers im Denken der ottonischen Zeit. Zeitschrift der Savigny-Stiftung fr Rechtsgeschichte, Germanische Abteilung, Bd. 66: 1948, s. 145. BEUMANN H.: Die Hagiographie bewltigt Unterwerfung und Christianisierung der Sachsen durch Karl den Groen. In: Cristianizzazione ed organizzazione ecclesiastica delle campagne nellalto medioevo. Settimane di studio del Centro italiano di studi sullalto medioevo 28. Spoleto 1982, s. 129163; przedruk: BEUMANN H.: Ausgewhlte Aufstze aus den Jahren 19661986, Festgabe zu seinem 75. Geburtstag. Hrsg. J. PETERSOHN, R. SCHMIDT. Sigmaringen 1987, s. 289323. BEUMANN H.: Grab und Thron Karls des Groen zu Aachen. In: Karl der Groe. Lebenswerk und Nachleben. Bd. 4: Das Nachleben. Hrsg. W. BRAUNFELS. Dsseldorf 1967, s. 938 take: H. BEUMANN: Wissenschaft vom Mittelalter. KlnWien 1972, s. 347376. BIENIAK J.: Polska elita polityczna XII wieku. Cz. 1. W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. Red. S.K. KUCZYSKI. T. 2. Warszawa 1982. BIENIAK J.: Polska elita polityczna w XII wieku. Cz. 3. W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. Red. S.K. KUCZYSKI. T. 4. Warszawa 1990. BIRKENMAJER J.: O tytuach: cesarz i krl. Jzyk Polski, T. 23: 1938, z. 5. BLOCH M.: Spoeczestwo feudalne. Warszawa 1981. BOGUCKI A.: Ksi i wojewoda. Tytulatura niekoronowanych wadcw czeskich i polskich. PH, T. 89: 1998, z. 4, s. 551571. BOGUCKI A.: Polskie nazwy rycerstwa w redniowieczu. Wocawek 2001. BOGUCKI A.: Rycerz i panosza w rdach polskich XIV i XV wieku. W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. Red. S.K. KUCZYSKI. T. 7. Warszawa 1996, s. 165200. BOGUCKI A.: Termin princeps w rdach polskich. W: Odkrywcy, princepsi, rozbjnicy. Studia z dziejw redniowiecza. T. 13. Malbork 2007, s. 4586. BOGUCKI A.: Terminologia polityczna w Kronice mistrza Wincentego. Studia rdoznawcze, T. 20: 1976, s. 5663. BOGUSAWSKI W.: Dzieje Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej do poowy XIII w. T. 3. Pozna 1892. BOLLNOW H.: Der Kampf um Vorpommern im 12. und 13 Jahrhundert von Lothar von Sachsen bis zum ende der Staufer. Baltische Studien. Neue Forschungen, Bd. 47: 1960. BONAREK J.: Romajowie i obcy w kronice Jana Skylitzesa. Warszawa 2003. BORO P.: Gminowadztwo i sowiaska sielanka wedug sowianofilw. Obraz wiecw plemiennych w historiografii wieku XIX. V: Historie Historica, Sbornik praci filozofick Univerzity fakulty Ostravsk. T. 8. Ostrava 2000.

~ 292 ~

BORO P.: Bolesaw Rogatka na wiecu w Lenicy. Gest i postawa w postpowaniu sdowym. W: Kultura prawna w Europie rodkowej. Katowice 2006, s. 104114. BORO P.: Czas narodzin prawa i wadzy w przekazach sowiaskich kronikarzy. W: Tempus fugit. Zmienno i stao wiata w rdach i ... metodologiach historycznych. [w druku]. BOUMAN C.A.: Sacring and crowing. The development of the latin ritual for the anointing of kings and the coronation of an emperor before the eleventh century. GroningenDjakarta 1957. BOUREAU A.: How Christian was the Sacralization of Monarchy in Western Europe, (Twelfth-Fifteen Centuries)? In: Mystifying the Monarch. Studies on Discource, Power, and History. Eds. J. DEPLOIGE, G. DENECKERE. Amsterdam 2006, s. 2534. BOWLUS C.H.: Franks, Moravians and Magyars. The Struggle for the Middle Danube 788907. Philadelphia 1995. BRACKMANN A.: Reichspolitik und Ostpolitik im frhen Mittelalter. W: IDEM: Gesammelte Aufstze. Darmstadt 1967. BRCKNER A.: Die Wahrheit ber die Slavenapostel. Tbingen 1913. BRCKNER A.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw 1927. BRCKNER A.: Wpyw kultur obcych. W: Pocztki kultury sowiaskiej. Encyklopedia polska. T. 4, cz. 2, dzia 5. Krakw 1912. CANGE DU FRESNE DU C.: Glossarium ad scriptores mediae & infimae graecitatis. Lungduni 1688. CETWISKI M.: Rycerstwo lskie do koca XIII wieku. Biogramy i rodowody. Wrocaw 1982. CHARVT P.: Boleslav II. Sjednotitel eskho sttu. Praha 2004. IRKOVI S.: Istorija srednjovekovne bosanske drave. Beograd 1964. CHOJNICKA K.: Narodziny rosyjskiej doktryny pastwowej. Zoe Paleolog midzy Bizancjum, Rzymem a Moskw. Krakw 2001. CHRYSOS E.K.: The Title in early Byzantine International relations. Dumbarton Oaks Papers, Vol. 32: 1978, s. 2975. Coronations. Medieval and Early Modern Monarchic Ritual. Ed. J.M. BAK. Berkeley 1990. CRONIA A.: Revision der slavischen Eigennamen im alten Evangeliar von Cividale. Wiener Slavistisches Jahrbuch, Bd. 2: 1952. CURTA F.: Qagan, khan, or king? Power in early medieval Bulgaria (seventh to ninth century). Viator, T. 37: 2006, s. 131. CZACKI T.: O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, rdach, zwizku i o rzeczach zawartych w pierwszem Statucie dla Litwy 1529 roku wydanem przez Tadeusza Czackiego. Warszawa 1800. CZAPLEWSKI P.: Tytulatura ksit pomorskich do pocztku XIV wieku. W: Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu. T. 15, z. 12. Toru 1949. CZARNECKI T.: Pan i upan. W: Komturzy, rajcy, upani. Studia z dziejw redniowiecza. T. 11. Malbork 2005. CZARNECKI T.: Skd pochodzi polski termin szlachta. W: Mazowsze, Pomorze, Prusy. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza. T. 7. Malbork 2000. CZARNECKI T.: Szlachta kmie wodyka pan rycerz. W: Odkrywcy, princepsi, rozbjnicy, Studia z dziejw redniowiecza. T. 13. Malbork 2007.

~ 293 ~

DALEWSKI Z.: Rytua i polityka. Opowie Galla Anonima o konflikcie Bolesawa Krzywoustego ze Zbigniewem. Warszawa 2005. DANNENBERG H.: Mnzgeschichte Pommerns im Mittelaters. Berlin 1893. DBROWSKI D.: Genealogia Mcisawowiczw. Pierwsze pokolenia (do pocztkw XIV wieku). Krakw 2008. DER J.: Aachen und die Herrschersitze der Arpaden. Mitteilungen des Institutes fr sterreichische Geschichtsforschung, T. 79: 1971, s. 156. DER J.: Die Heilige Krone Ungarns. Wien 1966. DEPTUA CZ.: O niektrych rdach do historii zakonu premonstrateskiego w Polsce w XII i XIII wieku. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, T. 22: 1971. DINI M.: O hrvatskom knezu Iljku. Jugoslovenski istoriski asopis, T. 4: 1938, s. 7786. DOBROVSKY J.: Institutiones linguae slavicae dialecti veteris, quae quum apud Russos, Serbos aliosque ritus graeci tum apud Dalmatas glagolitas ritus latini Slavos in libris sacris obtinet. Windobonae 1822. DOLGER F.: Bulgarisches Cartum und byzantinisches Kaisertum. In: Actes du IVe Congrs international des tudes byzantines, Septembre 1934. (Bulletin de lInstitut archologique Bulgare), T. 9: 1935, s. 5768. DUCZKO W.: Ru Wikingw. Historia obecnoci Skandynaww we wczesnoredniowiecznej Europie Wschodniej. Warszawa 2006. DUJEV I.: Zur Biographie des Erzbischofs Methodios. In: Serta Slavica in memoriam A. Schmaus. Mnchen 1971, s. 140143. DVORNIK F.: Quelques donns sur les Slaves extraites du tome IV Novembris des Acta Sanctorum. Byzantinoslavica, T. 1: 1929. EICHMANN E.: Die Kaiserkrnung im Abendland. Bd. 12. Wrzurg 1942. ENRIGHT M.J.: Iona, Tara & Soissons. The Origin of the Royal Antointing Ritual. BerlinNewYork 1985. ENSSLIN W.: Zur frage der ersten Kaiserkrnung durch den Patriarchen und zur Bedeutung dieses Aktes in Wahlzeremoniell. Byzantinische Zeitschrift, Bd. 42: 1943/1949, s. 112115. ERDMANN C.: Der ungesalbte Knig. Deutsches Archiv fr Geschichte des Mittelalters, Bd. 2: 1938, s. 311340. FERLUGA J.: Archon. Ein Beitrag zur Untersuchung der sdslavischen Herrschtitel im 9. und 10. Jahrhundert im Lichte der byzantinischen Quellen. In: Tradition als historische Kraft. Interdisziplinre Forschungen zur Geschichte des frhen Mittelalters. Hrsg. N. KAMP, J. WOLLASCH. BerlinNew York 1982, s. 254266. FERLUGA J.: Die adressenliste fr auswrtige Herrscher aus dem Zeremonienbuch Konstantin Porphyrogennetos. In: IDEM: Byzantium on the Balkans: Studies on the Byzantine Administration and the Southern Slavs from the VIIth to the XIIIth Centuries. Amsterdam 1976. FICKER J.: Vom Reichsfuerstenstande. Forschungen zur Geschichte der Reichsverfassung zunaechst im XII. und XIII. Jahrhunderte. Bd. 1. Innsbruck 1861. FORETI V.: Korulanski kodeks 12. stoljea i vijesti iz doba hrvatske narodne dinastije u njemu. Starine JAZU, T. 46: 1956; take: IDEM: Studije i rasprave iz hrvatske povijesti. Split 2001, s. 103124.

~ 294 ~

FRAENKEL E.: Litausches Etymologisches Wrterbuch. HeidelbergGttingen 1965. FRIED J.: Otto III und Boleslaw Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der Akt von Gnesen und das frhe polnische und ungarische Knigtum; eine Bildanalyse und ihre historischen Folgen. Stuttgart 1998; polskie wydanie: IDEM: Otton III i Bolesaw Chrobry. Miniatura dedykacyjna z ewangeliarza z Akwizgranu, zjazd gnienieski a krlestwa polskie i wgierskie. Analiza ikonograficzna i wnioski historyczne. Warszawa 2000. GAETHKE H.-O.: Knut VI. und Waldemar II. von Dnemark und Noralbingien 1182 1227. Teil 1. Zeitschrift der Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 119: 1994, s. 21100; Teil 2. Zeitschrift der Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 120: 1995, s. 776; Teil 3. Zeitschrift der Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 121: 1996, s. 744 GAETHKE H.-O.: Knigtum im Slawenland stlich der mittleren und unteren Elbe im 12. Jahrhundert. Eine Untersuchung zur Frage nach der Herkunft des Knigstums Pribislaw-Heinrichs von Brandenburg. Jahrbuch fr die Geschichte Mittel- und Ostdeutschland, Bd. 46: 2000, s. 1111. GAETHKE H.-O.: Saxo und die Geschichte der Ranen auf Rgen in der 1. Hlfte des 12. Jahrhunderts. In: Saxo and the Baltic Region. A Symposium. Ed. T. NYBERG. Odense 2004, s. 115141. GARBACZEWSKI T.: Ikonografia monet piastowskich 1173ok. 1280. Warszawa Lublin 2007. GIEYSZTOR A.: Spektakl i liturgia polska koronacja krlewska. W: Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce pnego redniowiecza. Red. B. GEREMEK. Wrocaw 1978. GIEYSZTOR A.: Urzd wojewodziski we wczesnych pastwach sowiaskich w IXX wieku. Archeologia Polski, T. 16: 1971. GLYKATZI-AHRWEILER H.: Recherches sur ladministraton de lEmpire Byzantin aux IXeXIe sicles. Bulletin de Correspondance Hellnique, Vol. 84: 1960, s. 1 111. GOLDEN P.B.: The Question of the Rus Quaganate. Archivum Eurasiae medii aevi, Vol. 2: 1982, s. 7792. GOLDSTEIN I.: O latinskim i hrvatskim naslovima hrvatskih vladara do poetka 12. stoljea. Historijski zbornik, T. 36, sv. 1. Zagreb 1983, s. 141164. GOLDSTEIN I.: O Tomislavu i njegovom dobu. Radovi Instituta za hrvatsku povijest. T. 18. Zagreb 1985, s. 2355. GOLDSTEIN I.: Hrvatski rani sredni vijek. Zagreb 1995. GOB Z.: Sowiaskie upa, upan, gpan na tle indoeuropejskim. W: Collectanea linguistica in honorem Adami Heinz. Red. F. SAWSKI i in. Wrocaw 1986, s. 57 64. GRICH K.: Otto III. Romanus Saxonicus et Italicus. Sigmaringen 1993. GRICH K.: Kaiser Otto III und Aachen. In: Europas Mitte um 1000. Handbuch zur Ausstellung, Hrsg. A. WIECZOREK, H.-M. HINZ. Bd. 2. Stutgart 2000, s. 786791. GRICH K.: Otto III. ffnet das Karlsgrab in Aachen. berlegungen zu Heiligenverehrung, Heiligssprechung und Traditionsbildung. In: Herrschaftsreprsentantion im ottonichen Sachsen. Hrsg. G. ALTHOFF, E. SCHUBERT. (Vortge und Forschungen, Bd. 46). Sigmaringen 1998, s. 381430.

~ 295 ~

GORLISKA D.: Ikonografia monet Mieszka III Starego. Cz. 2: Wizerunki narracyjne i symboliczne. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 45: 2001. GOSCHEW I.: Zur Frage der Krnungszeremonien und die Zeremonielle Gewandung der byzantinischen und der bulgarischen Herscherr im Mittelalter. In: Byzantinobulgarica. Bd. 2. Sofia 1966, s. 145168. GTZ L.K.: Der Titel Grossfrst in den ltesten russischen Chroniken. Zeitschrtift fr Osteuropische Geschichte, Bd. 1: 1911, s. 2366 i 177213. GRAUS F.: Rex-dux Moraviae. V: Sbornk praci filozofick fakulty Brnnske University, ada Historick, T. 7: 1960. GROTANELLI C.: Kings and Prophets. Monarchic Power inspired Leadership, and sacred text in biblical Narrative. New YorkOxford 1995. GRUDEN J.: Slovenski upani v preteklosti: donesek k stareji socijalni zgodovini. Ljubljana 1916. GUMIOW L.: Od Rusi do Rosji. Szkice z historii etnicznej. Warszawa 1996. GUMOWSKI M.: Krlowie sowiascy. Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 14: 1948. GUMOWSKI M.: Gdy Berlin by sowiaski. Ilustrowany Kurier Codzienny 1937, nr 249. GUMOWSKI M.: Jaksa, ostatni ksi braniborski. Przegld Powszechny 1930, T. 190. GUMOWSKI M.: Pieczcie ksit pomorskich. Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 16: 1950. GUMOWSKI M.: Sprawa braniborska XII wieku. Slavia Occidentalis, T. 7: 1928; T. 8: 1929. GUMOWSKI M.: Zabytki mennicze ksit braniborskich. Slavia Occidentalis, T. 6: 1927. GURIEWICZ A.: Jzyk rda historycznego i rzeczywisto spoeczna. redniowieczny bilingwizm. Studia rdoznawcze, T. 18: 1973. GYRFFY G.: wity Stefan I. Krl Wgier i jego dzieo. Warszawa 2003. HACZEWSKA B.: Insygnia koronacyjne na monetach polskich w okresie rozbicia dzielnicowego. W: Nummus et historia. Pienidz Europy redniowiecznej. Warszawa 1985. HACZEWSKA B.: Nieznane brakteaty polskie z XIII wieku informacja wstpna. W: Notae Numizmaticae. T. 34. Krakw 1999. HACZEWSKA B.: Uwagi o przedstawieniach wadcy na monetach XII i XIII wieku. W: Pozaekonomiczne funkcje monet. X oglnopolska sesja numizmatyczna w Nowej Soli. Pozna 1995. HARDT M.: Aspekte der Herrschaftsbildung bei den Frhen Slawen. In: Integration und Herrschaft. Etnische Identitten und soziale Organisation im Frhmittelalter. Hrsg. W. POHL, M. DIESENBERGER. Wien 2002, s. 249255. HAVLK L.: K otzce nomenklatury pramen o Velk Morav. asopis Matice Moravsk, T. 90: 1971. HAVLK L.: Kronika o Velk Morav. Brno 1987. HERMANSON L.: Saxo and the Baltic. Danish Baltic-sea Politics at the End of King Niels Reign, 11281134. Foreign Policy or Domestic Affairs? In: Saxo and the Baltic Region. A Symposium. Ed. T. NYBERG. Odense 2004, s. 105113. HERRMANN J.: Kpenick, ein Beitrag zur Frhgeschichte Gross-Berlin. Berlin 1962.

~ 296 ~

HERTEL J.: Imiennictwo dynastii piastowskiej we wczeniejszym redniowieczu. Warszawa 1980. HOFMEISTER A.: Kaiser Lothar und die grosse Kolonisationasbewegung des 12 Jahrhunderts. Die Aufrichtung des deutschen Herrschaft in Wagrien. Zeitschrift des Gesellschaft fr Schleswig-Holsteinische Geschichte, Bd. 43: 1913, s. 353371. HOLTZMANN R.: Das Laurentiuskloster zu Kalbe. Sachsen und Anhalt, Bd. 6: 1930, s. 182. HOLMES C.: Basil II and the Governance of Empire (9761025). New YorkOxford 2005. HURBANI M.: Dve koncepcie recepcie byzantskej ideolgie na Rusi. In: Slovensko a eurpsky jihovhod, Medziklturne vzahy a kontexty. Bratislava 1999, s. 63 73. HURWITZ E.: Prince Andrej Bogoljubskij: the Man and the Myth. Firenze 1980. Intitulatio II. Lateinische Herrscher- und Frstentitel im neunten und zehnten Jahrhundert. Hrsg. H. WOLFRAM. Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, Bd. 24. WienKlnGraz 1973. Intitulatio III. Lateinische Herrschertitel und Herrschertitulaturen vom 7. bis zum 13. Jahrhundert. Hrsg. H. WOLFRAM, A. SCHARER. Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, Bd. 29. WienKlnGraz 1988. JABONOWSKI A.: Rewizya zamkw ziemi woyskiej w poowie XVI wieku. Warszawa 1877. JAGI V.: Entstehungsgeschichte der kirchenslawischen Sprache. Berlin 1913. JAGI V.: Studien ber das altslovenische-galgolitische Zographos Evengelium. Archiv fr Slavische Philologie, Bd. 2: 1877, s. 201269. JAKI N.: Manipulacija povijesnim spomenicima primjer Vieslavove krstionice. Zbornik Povijesno naslijede i nacionalni identitet, Zavod za kolstvo Republike Hrvatske. Zagreb 2006, s. 4045. JANKOWSKI A.: Jeszcze o tytule i nazwie ksidz. Wocawek 1937. Odbitka z: Ateneum Kapaskie 1937. JANKOWSKI A.: Tytu i nazwa ksidz. Wocawek 1937; take: Ateneum Kapaskie 1937, z. 3, s. 224244. JASISKI K.: Rodowd pierwszych Piastw. WarszawaWrocaw [b.r.w.]. JASISKI T.: Tytulatura Bolesawa Chrobrego na zjedzie gnienieskim. W: Memoriae amici et magistri. Studia historyczne powicone pamici Prof. Wacawa Korty. Red. M. DERWICH, W. MROZOWICZ. Wrocaw 2001. JAWOR G.: Osady prawa wooskiego i ich mieszkacy na Rusi Czerwonej w pnym redniowieczu. Lublin 2004 JIREEK K.: Istorija Srbo. T. 1. Beograd 1952, JORDANOV I.: redniowieczne pastwo bugarskie (VIIXIV w.) w wietle danych numizmatycznych i sfragistycznych. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985. JUSUPOVI A.: Tak zwany Latopis Poocki w przekazie Wasilja Tatieva. Rola Drohiczyna w kontaktach polsko-ruskich drugiej poowy XII wieku. Studia rdoznawcze, T. 45: 2007, s. 1532. KADLEC K.: O politycznym ustroju Sowian, zwaszcza zachodnich przed X wiekiem. W: Pocztki kultury sowiaskiej. Encyklopedia Polska, T. 4, cz. 2, dzia 5. Krakw 1912.

~ 297 ~

KAHL H.-D.: Europische Wortschatzbewegungen im Bereich der Verfassunsgeschichte. Ein Versuch am Beispiel germanischer und slawischer Herrschernamen. Zeitschrift der Savigny-Stiftund fr Rechtsgeschichte, Bd. 77: 1960. Germanische Abteilung. KAHL H.-D.: Slawen und Deutsche in der brandenburgischen Geschichte des XII Jahrhunderts. KlnGraz 1964. KALI J.: Rascia The Nucleus of the Medieval Serbian State. In: The Serbian Questions in The Balkans. Belgrade 1995. KANTOROWICZ E.H.: Dwa ciaa krla. Studium ze redniowiecznej teologii politycznej. Warszawa 2007. KARLIN-HAYTER P.: The homily on the peace with Bulgaria of 927 and the coronation of 913. Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik, Bd. 17: 1968, s. 2939. KERN F.: Gottesgnadentum und Widerstandsrecht im frheren Mittelalter. Zu Entwicklungsgeschichte der Monarchie. Darmstadt 1962. KTRZYSKI S.: O imionach piastowskich do koca XI wieku. W: IDEM: Polska XXI wieku. Warszawa 1961. KIERSNOWSKI R.: Denary zachodniopomorskie z drugiej poowy XII wieku. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 6: 1960. KIERSNOWSKI R.: Drzwi gnienieskie i brakteaty. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 22: 1978. KIERSNOWSKI R.: Jaksa i jego monety. (Na marginesie rozprawy J. Bieniaka Polska elita polityczna w XII wieku). W: Spoeczestwo Polski redniowiecznej. Red. S.K. KUCZYSKI. T. 5. Warszawa 1992, s. 153160. KIERSNOWSKI R.: Moneta w kulturze wiekw rednich. Warszawa 1988. KIERSNOWSKI R.: Teksty pisane na polskich monetach wczesnoredniowiecznych. Wiadomoci Numizmatyczne, T. 3: 1959. KIPARSKY V.: Die Gemeinslavischen Lehnwrter aus dem Germanischen. Helsinki 1934. KLAI V.: Dva slovenska uenjaka o starijoj historiji Hrvata. In: Zbornik kralja Tomislava. U spomen tisaugodinjice Hravatskogo kraljestva. Zagreb 1925. KLAI N.: Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku. Zagreb 1971. KOCZOWSKI J.: Europa Sowiaska w XIV i XV wieku. Warszawa 1984. KNIEZSA I.: A magyar nyelv szlv jvevnyszavai. Budapest 1955. KODER J.: Zu den Archontes der Slaven in De Administrando Imperio 29, 106115. Wiener Slawistisches Jahrbuch 1983, s. 128131. KODER J.: Byzanz, die Griechen und die Romaiosyne eine Ethnogenese der Rmer? In: Typen der Ethnogenese unter besonderer Bercksichtigung der Beyern. Hrsg. H. WOLFRAM, W. POHL. Bd. 1. Wien 1990, s. 103111. KOELMEL W.: Regimen Christianuum: Weg und Ergebnisse des Gewaltenverhaeltnisses und des Gewaltenverstaendnisses (8.14. Jahrhundert). Berlin 1970. KONIK E.: Tytulatura wadcw europejskiego Barbaricum w wietle antycznych rde od I w. p.n.e. do IV w. n.e. W: Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 929. Antiquitas, nr 13. Wrocaw 1987, s. 2536. KORD Z.: Salan. In: Korai magyar torteneti lexikon: 914. szazad. Ed. G. KRIST. Budapest 1994. KOSTRENI N.: Nacrt historije hrvatske drave i hrvatskogo prva. T. 1. Zagreb 1956.

~ 298 ~

KOTTJE R.: Studien zum Einfluss des Alten Testamenstes auf Recht und Liturige des frhen Mittelalters (6.8. Jhrd.). Bonn 1964. KUCZYSKI S.M.: Stosunki polsko-ruskie do schyku wieku XII. Slavia Orientalis, T. 7: 1958, s. 233235. KUKULJEVI-SAKCINSKI I.: Tomislav, prvi kralj hrvatski. V: Radovi Zavoda Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, T. 58. Zagreb 1879, s. 152. Kultura redniowiecznego lska i Czech. Rewolucja XIII wieku. Red. K. WACHOWSKI. Wrocaw 1998. KRBIS B.: Sacrum i profanum. Dwie wizje wadzy w polskim redniowieczu. Studia rdoznawcze, T. 22: 1977, s. 1940; take: EADEM: Na progach historii. T. 2: O wiadectwach do dziejw kultury Polski redniowiecznej. Pozna 2001, s. 129161. KURNATOWSKA Z.: Sowiaszczyzna poudniowa. Wrocaw 1977. KUTRZEBA S.: rda polskiego ceremioniau koronacyjnego. PH, T. 12: 1911, s. 71 83, 149164, 285307. LABUDA G.: Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej. T. 2. Pozna 1964. LABUDA G.: Jaksa z Kopanicy, Jaksa z Miechowa. W: Polski sownik biograficzny. T. 10. Wrocaw 19621964, s. 339340. LABUDA G.: Krl. W: SSS, T. 2, s. 525526. LABUDA G.: Powstanie Sowian Zachodnich. Slavia Occidentalis, T. 18: 1947. LABUDA G.: Rozprzestrzenienie si tytuu krla wrd Sowian. W: Wieki rednie. Medium aevum, Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60. rocznic urodzin. Warszawa 1962. LABUDA G.: O godnoci krla i instytucji krlestwa. W: Przemys II. Odnowienie Krlestwa Polskiego. Red. J. KRZYANIAKOWA. Pozna 1997, s. 2756. LABUDA G.: Sowiaszczyzna staroytna i wczesnoredniowieczna. Antologia tekstw rdowych. Pozna 1999. LAMBOT D.C.: Godescale dOrbais. Louvain 1945. LECIEJEWICZ L.: Sowianie Zachodni. Z dziejw tworzenia si redniowiecznej Europy. Wrocaw 1989. LECIEJEWICZ L.: Nowa posta wiata. Narodziny redniowiecznej cywilizacji europejskiej. Wrocaw 2007. LEHR-SPAWISKI T.: Pochodzenie i rozpowszechnienie wyrazu krl w polszczynie i w innych jzykach sowiaskich. W: Prace filologiczne ofiarowane Janowi osiowi. Warszawa 1927, s. 4453. LEMERLE P.: Les plus anciens recueils des miracles de Saint Dmtrius et la pntration des Slaves dans les Balkans. Paris 1981. LENY J.: Studia nad pocztkami serbskiej monarchii Nemaniczw (poowa XIkoniec XII wieku). Wrocaw 1989. LESZKA M.: Car Piotr w opinii Bizantyczykw. Slavia Antiqua, T. 42: 2001, s. 97105. LESZKA M.: Wizerunek wadcw pierwszego pastwa bugarskiego w bizantyskich rdach pisanych (VIIIpierwsza poowa XII wieku). d 2003. LEVILLAIN L.: Le sacre de Charles le Chauve Orelans. Bibliotheque de lEcole des Chartes, Vol. 64: 1903, s. 3153. LEWICKI T.: *S.w.nt-b.lk arabskiej Relacji anonimowej (2. poowa IX w.) i jego zastpca. W: Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus. Red. K. JADEWSKI. Wrocaw 1968.

~ 299 ~

LICHAEV N.: Le sceau de Stefan Nemanja. Byzantion, Vol. 11, nr 2: 1936, s. 461468. LILLIE R.-J.: Byzanz, Kaiser und Recht. KlnBohlau 1994. LINDE S.B.: Sownik jzyka polskiego. T. 17. Lww 18541860. O J.: Ksidz i jego krewniacy. Jzyk Polski, T. 6: 1921. OWMIASKI H.: Pocztki Polski. Z dziejw Sowian w I tysicleciu n.e. T. 15. Warszawa 19641973. LUDAT H.: Legenden um Jaxa von Kpenick. Deutsche und slawische Frsten im Kampf um Brabndenburg in der Mitte des 12. Jahrhunderts. Leipzig 1936. Wyd. polskie: Legendy o Jaksie z Kopnika. W: IDEM: Sowianie Niemcy Europa. Wybr prac. MarburgPozna 2000, s. 4292. LUDAT H.: Piasten und Ottonen. In: LEurope aux IXeXIe sicle. Warszawa 1968. LUNT H.G.: Old Church Slavic *kralj? In: Orbis scriptus, Festschrift fr Dmitrij Tschizewskij zum 70. zum 70. Geburtstag. Hrsg. D. GERHARDT, W. WEINTRAUB, H.-J. ZUM WINKEL. Mnchen 1966, s. 383490. LUTOVSK M., PETR Z.: Slavnkovci. Mtus eskho djepisectv. Praha 2005. MACLEAN S.: Kingship and Politics in the Late Ninth Century. Charles the Fate and the End of the Carolingian Empire. Cambridge 2003. MACRIDES R.: Whats in the name Megas Komnenos? Archeion Pontou, Vol. 35: 1979, s. 238245. MALINGOUDIS P.: Die Institution des upans als Problem der frhslavischen Geschichte. Cyrillomethodianum, Bd. 2: 19721973, s. 6176. LINGOUDI J.: Die russisch-byzantinischen Vertrge des 10. Jhs. aus diplomatischer Sicht. Thessalonike 1994. MALINGOUDI J.: Die russisch-byzantinischen Vertrge des 10 Jhds. aus rechtshistorischer sicht. Byzantinoslavica, Bd. 58: 1997, Nr. 2, s. 233250. MANDI D.: Bosna i Hercegovina. Povjesno-kritika istraivanja. T. 1: Dravna i vjerska pripadnost sredovjene Bosne i Hercegovine. Chicago 1960. MARITCH D.: Papstbriefe an serbische Frsten im Mittelalter. Kritische Studien. Sremski Karlovci 1933. MAVRODINOV N.: Le Trsor protobulgare de Nagyszentmikls. Archeologia Hungarica, T. 29: 1943. MEILLET A.: De lunit slave. Revue des tudes slaves, Vol. 1: 1921. MEILLET A.: Le slave commun. Paris 1924. MICHAOWSKI R.: rec.: J. FRIED, Otto III. und Bolesaw Chrobry. Das Widmungsbild des Aachener Evangeliars, der Akt von Gnesen und das frhe polnische und ungarische Knigtum, 2.: durchgesehene und erweiterte Auflage, Stuttgart 2001. Francia. Forschungen zur westeuropischen Geschichte, Bd. 30: 2003, Nr. 1, s. 322323. MICHAOWSKI R.: Otto III w obliczu ideowego wyzwania: monarcha jako wizerunek Chrystusa. W: Czowiek w spoeczestwie redniowiecznym. Red. R. MICHAOWSKI. Warszawa 1997, s. 5772. MICHAOWSKI R.: Princeps fundator. Studium z dziejw kultury politycznej w Polsce XXIII wieku. Warszawa 1989. MICHAOWSKI R.: Relacja Galla Anonima o zjedzie gnienieskim problem wiarygodnoci. W: Tekst rda. Krytyka interpretacja. Red. B. TRELISKA. Warszawa 2005, s. 5764.

~ 300 ~

MICHAOWSKI R.: Zjazd gnienieski. Religijne przesanki powstania arcybiskupstwa gnienieskiego. Warszawa 2005. MISCHKE W.: Polska korona krlw czeskich. www.mediewistyka.net/wihoda.pdf. MORAVSCIK G.: A magyar Szent Korona grg feliratai. Budapest 1935. MOSBACH A.: Piotr syn Wodzimierza. Ostrw 1865. MOSINGIEWICZ K.: Jeszcze o zagadce Jaksy. Roczniki Historyczne, T. 52: 1986, s. 141156. MOSZYSKI L.: Jzyk Kodeksu Zografskiego. Cz. 1: Imi nazywajce (rzeczownik). WrocawWarszawaKrakwGdask 1975. MOSZYSKI L.: Staropolski casarz archaizm czy neologizm. W: Rzetelnej pracy. Ksiga ku czci Profesora Tadeusza Brajerskiego. Roczniki Humanistyczne KUL, T. 30/31: 19821983, s. 141150. MOSZYSKI L.: Staro-cerkiewno-sowiaskie apelatywy okrelajce osoby bdce u wadzy. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985, s. 4349. MROZOWSKI P.: Gest wadcy w ikonografii polskiego redniowiecza. W: Imagines Potestatis. Rytuay, symbole i konteksty fabularne wadzy zwierzchniej. Polska XXV w. Warszawa 1994, s. 5974. MUCKE K.E.: Historische und vergleichhende Laut- und Formenlehre der niedersorbischen (niederlausitisch-wendisch) Sprache. Leipzig 1891. MULARCZYK J.: Tradycja koronacji krlewskich Bolesawa I Chrobrego i Mieszka II. Warszawa 1998. MYLISKI K.: Bogusaw I, ksi Pomorza Zachodniego. BydgoszczGdask Szczecin 1948. MYLISKI K.: Polska wobec Sowian poabskich do koca XII wieku. Lublin 1993. Namentragende Steininschriften in Jugoslawien vom Ende des 7. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts. Hrsg. L. STEINDORF. Wiesbaden 1982, nr 173. NAMYSOWSKI W.: Ban. W: SSS, T. 1, s. 83 n. NEHLS H.: Was wird aus dem Jaczoturm? Berlinische Monatsschrift. Edition Luisenstadt, Bd. 5: 1999. NIEEN P.: Die staatsrechtlichen Verhltnisse Pommerns in den Jahren 11801214. Baltische Studien, Bd. 17: 1913. Nin. Problemi arheolokih istraivanja. Red. M. SUI, . BATOVI, J. BELOEVI. Zadar 1968. NITSCH K.: Genealogia ksiniczki. Jzyk Polski, T. 23: 1938. NOONAN T.T.: The Khazar Quaghanate and Its Impact on the Early Rus State. The Translatio Imperii from Itil to Kiev. In: Nomads in the Sedentery World. Eds. A.M. KHAZANOV, A. WINK. London 2001, s. 76102. OBOLENSKY D.: Byzantium and the Slavic world. In: Byzantium, a World Civilization. Eds. A.E. LAIOU, H. MAGUIRE. Dumbarton Oaks, Washington 1992, s. 3748. OBOLENSKY D.: Byzantium and the Slavs. New York 1994. OROWSKI T.H.: Pocztki rytu sakry krlewskiej w Europie. Na marginesie dwch publikacji. Studia rdoznawcze, T. 34: 1993, s. 6989. ORZECHOWSKI S.: Quincunx. W: Stanisawa Orzechowskiego Polskie dialogi polityczne, (rozmowa okoo egzekucyjej i Quincunx) 15631564. Wyd. J. O. Krakw 1919. OSTROGORSKY G.: Die Byzantinische Staatenhierarchie. Seminarium Kondakovianum, T. 8: 1936. Przedruk: IDEM: , . T. 5. 1970.

~ 301 ~

OSTROGORSKY G.: Zur Kaisersalbung und Schilderhebung im sptbyzantinischen Krnungszeremoniell. Historia. Zeitschift fr alte Geschichte, Bd. 4: 1955. OSTROGORSKY G.: Die Krnung Symeons von Bulgarien durch den Patriarchen Nikolaos Mystikos. In: IDEM: Byzanz und die Welt der Slawen. Darmstadt 1974, s. 5364. OSTROGORSKY G.: Vizantija i juni Slaveni. Jugoslavenski Istorijski asopis [Beograd] 1963, nr 1. OSTROGORSKI G.: Dzieje Bizancjum. Warszawa 2008. PANFIL T.: Polski zwierzyniec numizmatyczny lew. Biuletyn Numizmatyczny, nr 4: 2000. PANIC I.: Pocztki Wgier. Polityczne aspekty formowania si pastwa i spoeczestwa wgierskiego w kocu IX i w pierwszej poowie X wieku. Cieszyn 1995. PARO A.: Trzeba aby tymi oto sowami odpar i to niedorzeczne danie wok De administrando imperio Konstantyna VII Porfirogenety. W: Causa creandi. O pragmatyce rda historycznego. Red. S. ROSIK, P. WISZEWSKI. Wrocaw 2005, s. 345363. PARTENHEIMER L.: Albrecht der Br, Jaxa von Kpenick und der Kampf um die Brandenburg in der Mitte des 12. Jahrhunderts. Forschungen zur brandenburgischen und preuischen Geschichte, Neue Folge, Bd. 4: 1994, s. 151193. PARTENHEIMER L.: Die Entstehung der Mark Brandenburg. Mit einem lateinisch-deutschen Quellenanhang. KlnWeimarWien 2007. PASZKIEWICZ B.: Pienidz grnolski w redniowieczu. Lublin 2000. PCKOWSKI Z.: Miechw. Studia z dziejw miasta i ziemi miechowskiej. Krakw 1967. PEISKER J.: Die lteren Beziehnung der Slawen zu Turkotataren und germanen und ihre sozialgeschichtliche Bedeutung. Virtelejahrschrift fr Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Bd. 3: 1905, s. 187360, 465533. PEISKER J.: Neue Forschungen zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte der Slawen. Stuttgart 1905. PETERSOHN J.: Der sdliche Ostseeraum im kirchlich-politischen Krftespiel des Reichs, Polens und Dnemarks vom 10. bis 13. Jahrhundert. Mission Kirchenorganisation Kultpolitik. KlnWien 1979. PIERQUIN H.: Recueil gnral des chartres anglosaxonnes. Paris 1912. PINISKI J.: Brakteaty gnienieskie z lat 11771202. Biuletyn Numizmatyczny, nr 23: 1967. PLESZCZYSKI A.: Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (9631034). Narodziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja wadcw Polski i ich kraju. Lublin 2008 POPOVI V.: Aux origines de la slavisation des Balkans, La constitution des premires Sklavinies Macedoniennes vers la fin du Vie siecle. In: Comptes rendus des sannces de lAcademie des Inscriptions et Belles Lettres. Comptes rendues Januar Mrz. Paris 1980, s. 230257. POPPE A.: O tytule wielkoksicym na Rusi. PH, T. 75: 1984. PRINZIG G.: Bizantyczycy wobec obcych. Pozna 1998. PRINZING G.: Bizantyjskie aspekty redniowiecznej historii Polski. Pozna 1994. PRITSAK O.: The Slavs and the Avars. In: Settimane di studio del centro Italiano di studi sullalto medioevo. T. 30. Gli Slavi occidentali e meridionali nell'alto medioevo, Spoleto, 1521 aprile 1982. Vol. 1. Spoleto 1983, s. 353435.

~ 302 ~

Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit. Hrsg. F. WINKELMANN et al. Berlin New York 2001. Pemyslovci. Budovn eskho sttu. Ed. P. SOMMER, D. TETK, J. EMLIKA. Praha 2009. RABE M.F.: Jaczo von Copnic. Berlin 1856. RAKI F.: Kada i kako se preobrazili hrvatska kneevina u kraljevinu, Rada Jugoslovianskej akademie od 1871 godine. Zagreb 1871, s. 7089; take: Zbornik kralja Tomislava. U spomen tisaugodinjice Hravatskogo kraljestva. Zagreb 1925, s. 1118. RADZIMISKI Z.L.: O tosamoci tytuw knia i ksi w dawnej Rzeczypospolitej. Lww 1908. RAJMAN J.: Dominus-Comes-Princeps. Studia o Jaksach w XII wieku. Studia Historyczne, T. 33, z. 34: 1990, s. 347369. RAJMAN J.: Pielgrzym i fundator. Fundacje kocielne i pochodzenie ksicia Jaksy. W: Nasza Przeszo. Studia z Dziejw Kocioa i Kultury Katolickiej w Polsce. T. 82. Krakw 1994, s. 534. REK S.: Geneza tytuu cesarskiego w pastwie zachodniobugarskim. Balcanica Posnaniensia, T. 2. Pozna 1985, s. 5157. REK S.: Powstanie zachodniobugarskiego pastwa Komitopulw. PH, T. 74, 1983, s. 237253. RIIS T.: Saxo und die offizielle Knigsideologie. In: Saxo and the Baltic Region. A Symposium. Ed. T. NYBERG. Odense 2004, s. 93104. RNA-TAS A., GBL R.: Die Inschriften des Schatzes von Nagy-Szentmikls: eine palographische Dokumentation. Wien 1995. Verffentlichungen der Numismatischen Kommission. Bd. 31. Mitteilungen der Prhistorischen Kommission. Bd. 29. sterreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse. Bd. 240. ROSIK S.: Pocztki Polski w kronikach niemieckich XXI w. (w krgu wiadomoci Widukinda z Korwei). W: Kolory i struktury redniowiecza. Red. W. FAKOWSKI. Warszawa 2004, s. 235252. ROTKOVI R.: Kraljevina Vojislavljevia: XIXII vijeka: najstarija crnogorska drava: izvori i legende. Podgorica 1999. RUDNICKI M.: Prasowiaszczyzna Lechia Polska. T. 2: Wsplnota sowiaska wsplnota lechicka Polska. Pozna 1961. AFAIK P.: Pamtky devniho pisemnictvi Jihoslovanv. Praha 1873. SANTIFALLER L.: ber die Titel in den Adressen der Papsturkunden von dem Anfgen bis zum Ende des 11 Jahrhunderts. Zgodovinski asopis [Lubljana] T. 67: 19521953, s. 246258. SAWICKI W.: Rytua sakry koronacji krlewskiej jako rdo prawa i ustroju pastw redniowiecznej Europy. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, T. 24: 1972, s. 279293. SCHLUMBERGER G.: LEpope Byzantine la fin du Xe sicle. Paris 1900. SCHMEIDLER B.: Hamburg, Bremen und Nordost-Europa vom 9 bis 11 Jahrhunderts. Leipzig 1918. SCHMEIDLER B.: Kaiser Lothar und der Beginn der Kolonisaton des Ostens. Zeitschrift des Vereins fr Lbeckische Geschichte und Altertumskunde, Bd. 15: 1913.

~ 303 ~

SCHMITT J.C.: Gest w redniowiecznej Europie. Warszawa 2006. SCHRAMM P.E.: Die Krnung in Deutschland bis zu begin des Salischeb Hauses (1028). Zeitschrift der Savigny-Stiftung fr Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung, Bd. 24: 1935, s. 184332. SCHRAMM P.E.: Herrschaftzeichen und Staatssymbolik. Beitrge zu ihrer Geschichte vom dritten bis zum schzehnten Jahrhundert. Stuttgart 1955. SCHRAMM P.E.: Kaiser, Rom und Renovatio. Studien zur Geschichte des rmischen Erneuerungsgedankens vom ende des Karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit. Bad Homburg 1962. SCHREINER P.: Zur Bezeichnung Megas und Megas Basileus in der byzantinischer Kaisertitulatur. Byzantina, Bd. 3: 1971, s. 175192; SEIBT W.: Siegel als Quelle fr Slawen und Slawenarchonten in Griechenland. Studies in Byzantine Sigillography, Bd. 6: 1999, s. 2736. SEIBT W.: Weitere Beobachtungen zu Siegeln frher Slawenarchonten in Griechenland. In: Byzantium, State and Society. In memory of Nikos Oikonomides. Ed. A. AVRAMEA, A. LAIOU, E. CHRYSSOS. Athens 2003, s. 459466. SHEPARD J.: Symeon of Bulgaria Peacemaker. B: . - . . T. 3: 1989. 1991, s. 948. SHEPARD J.: The Rhos guests of Louis the Pius: whence and wherefore? Early Medieval Europe, Vol. 4: 1995, s. 4160. SHEPARD J.: A mariage too far? Maria Lekapena and Peter of Bulgaria. In: The Empress Theophano. Byzantium and the West at the Turn of the First Millennium. Ed. A. DAVIDS. Cambridge 1995, s. 121149 SIEKLICKI J.: Wielkie Morawy. Przegld rde i podstawowych opracowa. KH, T. 69: 1962. II F.: Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara. Zagreb 1925. II F.: Geschichte der Kroaten. Zagreb 1917. II F.: Prirunik izvora hrvatske historije. Zagreb 1914 SKOK P.: Lat. Caisar = Caesar. Razprave Znanstveno drustvo za humanictike vede, T. 3: 1926. SKUBISZEWSKI P.: W subie cesarza, w subie krla. Temat wadzy w sztuce ottoskiej. W: Funkcja dziea sztuki. Materiay Sesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki Szczecin, listopad 1970. Warszawa 1972, s. 1772. SAWSKI F.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw 19661969. Slovnk jazyka staroslovnskho Lexicon linguae palaeoslovenicae. Red. J. KURZ, Z. HAUPTOV. Praha 19591997. Sownik acisko-polski Bartomieja z Bydgoszczy. Podug rkopisu z roku 1532. Wyd. B. ERZEPKI. Pozna 1900. Sownik polszczyzny XVI wieku. Wrocaw 1966nadal. Sownik staropolski. Wrocaw 1960. SUPECKI L.P.: Mitologia skandynawska w epoce Wikingw. Krakw 2003. SMILJANI F.: Pop Tjehodrag i njegov natpis.O poloaju i funkciji upana u hrvatskim srednjovjekovnim vrelima od 9. do 16. stoljea. Povijesni prilozi. Historical Contributions, T. 33: 2007, s. 33102. SOLOVIEV A.: Archon Rhosias. Byzantion, T. 31: 1961, s. 237248.

~ 304 ~

SORLIN I.: Les traits de Byzance avec la Russie au X-e sicle. Cahiers du monde russe et sovietique, Vol. 2: 1961, nr 34, s. 447475. STANESCO M.: Jeux dErrance du Chevalier Medieval: Aspects Ludiques de la Fonction Guerriere dans la Litterature du Moyen Age Flamboyant. LeidenNew York 1988. STEINHBEL J.: Nitranske knieastvo. Poatky stredovekho Slovenska. Bratislava 2004. STENDER-PETERSEN A.: Slavisch-germanische Lehnwortkunde. Gteborg 1927. STEPANOV T.: The Bulgar title KANAYBII: reconstructing the notions of divine kingship in Bulgaria, AD 822836. Early Medieval Europe, Vol. 10: 2003, No. 1, s. 119. STEPHENSON P.: The Balkan Frontier in the year 1000. In: Byzantium in the year 1000. Ed. P. MAGDALINO. LeidenBoston 2003, s. 109133. STREITBERG W.: Gotisch Griechisch Deutsches Wrterbuch. Heidelberg 1910. STRONCZYSKI K.: Dawne monety polskie dynastyi Piastw i Jagiellonw. Cz. 2: Monety pierwszych czterech wiekw w porzdek chronologiczny uoone i opisane. Piotrkw 1884. STRYK P.: Wizerunek Bolesawa Chrobrego na denarze DVX INCLITVS. Ze studiw nad ceremonialnymi nakryciami gowy pierwszych Piastw. Roczniki Historyczne, T. 68: 2002, s. 5776. STRZELCZYK J.: Goci rzeczywisto i legenda. Warszawa 1984. STRZELCZYK J.: Naukowe pokosie milenium zjazdu gnienieskiego. Roczniki Historyczne, T. 68, 2002, s. 157174. STRZELCZYK J.: Otton III i zjazd gnienieski. W: Milenium synodu zjazdu gnienieskiego. Red. J. KOCZOWSKI, CZ. PEST, W. POLAK. Lublin 2001, s. 7187. STUBBS W.: The constitutional History of England in its origin and development. Oxford 1874. SUCHODOLSKI S.: Moneta monowadcza i kocielna w Polsce wczesnoredniowiecznej. Wrocaw 1987. SUCHODOLSKI S.: REX BOLIZLAUS tzw. krlewskie monety Bolesawa Chrobrego. W: Heraldyka i okolice. Red. A. RACHUBA, S. GRZYSKI, H. MANIKOWSKA. Warszawa 2002, s. 285295. SUOWSKI Z.: Jaksa z Kopanicy. W: SSS, T. 2, s. 309. SUOWSKI Z.: Sowiaskie organizacje polityczne nad Batykiem. Roczniki Historyczne, T. 26: 1960. SWOBODA W.: Archont. W: SSS, T. 7, s. 370. SWOBODA W.: Egzarcha. W: SSS, T. 8, s. 309310. SZACHERSKA S.M.: Akt prepozyta dobrzaskiego z 1233 r. a feudalna agresja niemiecka na ziemie polskie. PH, T. 50: 1959. SZACHERSKA S.M.: Rola klasztorw duskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u schyku XII wieku. WrocawWarszawaKrakw 1968. SZCZEPASKI M.T.: Fundacja misyjna. Uwagi o ksztatowaniu si ottoskiej koncepcji wadzy. W: Monarchia w redniowieczu: wadza nad ludmi, wadza nad terytorium. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi. Red. A. PIENIDZ-SKRZYPCZAK, M.R. PAUK. WarszawaKrakw 2002, s. 229250. SZEKLY G.: Wgierskie symbole pastwowe w dobie redniowiecza, ich zwizki z Bizancjum oraz wartoci ideowe. Kwartalnik Historyczny, T. 95: 1989, z. 4, s. 2133.
20 Kniaziowie...

~ 305 ~

TKADLIK V.: Cyrilsky napis v Michalovcich. Slavia, T. 52, 1983, s. 121123. The Oxford dictionary of Byzantium. Ed. A. KAZHDAN. New YorkOxford 1991. TREITINGER O.: Die ostrmische Kaiser- und Reichsidee nach ihrer Gestaltung im hfischen Zeremoniell. Darmstadt 1956. TETK D.: Potky Pemyslovc. Vstup ech do djin (530935). Praha 1997. TETK D.: Vznik Velk Moravy. Moravan, echov a stedn Evropa v letech 791 871. Praha 2001. TURASIEWICZ A.: Dzieje polityczne Obodrzycw od IX wieku do utraty niepodlegoci w latach 11601164. Krakw 2004. UASZYN H.: Polskie ksidz w wiekach rednich. W: . 1937. USPIESKI B.A., YWOW W.M.: Car i bg. Semantyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji. Warszawa 1992. VASMER M.: Russisches etymologisches Wrterbuch. Heidelberg 1958. VAVINEK V.: Ugrskyj korol dans la Vie Vieux-Slave de Mthode. Byzantynoslavia, Vol. 25: 1964, s. 261269. VEGO S.M.: Postanak srednjovjekovne bosanske drave. Sarajevo 1982. VYKEPEL B.: Studie k lechtickm titulm v germnskch, slovanskch a baltskch jazycch. Etymologie jako pomocn veda historick. Brno 2004. WACHOWSKI K.: Sowiaszczyzna Zachodnia. Pozna 1950. WCHTER J.: Das Frstentum Rgen Ein berblick. In: Beitrge zur Geschichte Vorpommerns: die Demminer Kolloquien 19851994. Im Auftrag der Abteilung Vorpommern der Gesellschaft fr pommersche Geschichte, Altertumskunde und Kunst. Schwerin 1997, s. 299313. WARNER D.A.: Ritual and Memory in the Ottonian Reich: The Ceremony of Adventus. Spaeculum, Vol. 76: 2001, No. 2, s. 255283. WARTOOWSKA Z.: Grd Czerwieski Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim. Warszawa 1958. WASILEWSKI T.: Administracja bizantyska na ziemiach sowiaskich i jej polityka wobec Sowian w XIXII w. KH, T. 70: 1963. WASILEWSKI T.: Bizancjum i Sowianie w IX wieku. Studium z dziejw stosunkw politycznych i kulturalnych. Warszawa 1972. WASILEWSKI T.: Borys I ksi czy krl Bugarii. W: Balcanica Posnaniensia. T. 2. Pozna 1985. WASILEWSKI T.: Geneza tytuu rex Croatorum. Pamitnik Sowiaski, T. 17: 1967. WASILEWSKI T.: Les upy et les upanie des Slaves mridionaux et leur pace dans lorganisation des tats mdievuax. W: I Midzynarodowy Kongres Archeologii Sowiaskiej, Warszawa 1418 IX 1965. WrocawWarszawaKrakw 1970, s. 217234. WASILEWSKI T.: Stefan Vojislav de Zahlumje, Stefan Dobroslav de Zeta et Byzance au milieu du XIe sicle. Zbornik radova Vizantolokog instituta, T. 13: 1971, s. 109126. WASILEWSKI T.: Wilaska dynastia i jej duklaskie pastwo. Pamitnik Sowiaski, T. 15: 1965. WASILEWSKI T.: Zjazd gnienieski w roku 1000 i jego znaczenie polityczne i kocielne. W: Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnienieskiego. Wyd. A. BUKO, Z. WIECHOWSKI. Warszawa 2000, s. 2334.

~ 306 ~

WASILEWSKI T.: upan. W: SSS, T. 7, s. 269270. WEHRMANN M.: Geschichte von Pommern. Bd. 1. Gotha 1919. WIDAJEWICZ J.: Czy Bolesaw Chrobry by w modoci zakadnikiem u Niemcw. Roczniki Historyczne, T. 66: 1947, s. 244250. WIHODA M.: Polsk koruna eskch krl. esk asopis Historick, T. 102: 2004, s. 721744. WIHODA M.: Kne a jeho vrn. Kosmas o svt pedk a urozench. V: lechta, moc a reprezentace ve stedoveku, Colloquia medievalia Pragensia. T. 9. Praha 2007, s. 1129. WIHODA M.: Vladislav Jindich. Brno 2007. WISZEWSKI P.: Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastw (do okoo 1138 roku). Wrocaw 2008. WOLFF J.: Kniaziowie litewsko-ruscy od koca czternastego wieku. Warszawa 1895. WOLFRAM H.: Intitulatio I. Lateinische Knigs- und Frstentitel bis zum Ende des achten Jahrhunderts. Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichtsforschung, Bd. 21. Wien 1967. WJTOWICZ M.: Najstarsze datowane inskrypcje sowiaskie XXIII wiek. Pozna 2005. ZAKRZEWSKI Z.: Gniezno i Kalisz. Dwie mennice wielkopolskie za czasw Mieszka III. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne 1927. ZAKRZEWSKI Z.: Jzyk polski na naszych monetach redniowiecznych. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne 1925. ZAKRZEWSKI Z.: O brakteatach z napisami hebrajskimi. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne, T. 1: 1909. EBRAWSKI T.: O pieczciach dawnej Polski i Litwy. Krakw 1865. EMLIKA J.: Polsk koruna Vratislava II. aneb im ho(ne)mohl obdait Jindich IV. Glosy ke stedovk korunovani symbolice. esk asopis Historick, T. 106: 2006, s. 146. EMLIKA J.: echy v dobe knec (10341198). Praha 1997. EMLIKA J.: Pemyslovci, jak ili, vldli a umrali. Praha 2005. ..: , . 591. B: . - - , . 70- - .. . . .. . - 2005, , T. 3, s. 116152. . .: . 1999. .: VIIXIV e. - . Co 1988. C.: . 1969. ..: . 1962. .: . , T. 2: 1981, s. 6474. .: . . Coa 1985.
20*

~ 307 ~

 .: . 1971. B.: , . , T. 3: 1958, s. 338. .: . 1981. ..: . ( 1073 .). oca 1996. O .: a p . , T. 6: 1931, 3, 4. I .I.: i. A [K], T. 3: 1950, s. 102110. .: (893927): . 1983. A.C.: XIII XI . a- 1871. . . . . 1979. C.: VIXI . 1977. ..: . . B: : . T. 3. epo 1915. .: . 2005. .., A.B.: - VIII IX . . B: . T. 2. 2005, s. 3856. OO .: ( IX XVI .): , . - . 2000. ..: . , T. 21: 1962. ..: . 1963, 3. . .: . . . -. Moca 1967. CO C.A.: XIXIV . 1966. .: 913 . , T. 57: 2001, s. 320. ..: . 1894; reed.: oca 1999. ..: . B: , , . VI . oca 1968, s. 149167. ..: XXIV . . oca 1972. .: .. . / ( ). / Palaeobulgarica, T. 26: 2002. O .: a . / Palaeobulgarica, T. 28: 2004. .: . . 1991. XIXIV . . .. . 1976.

~ 308 ~

 .: - . a cop, T. 1415: 1964. .: . B: o , T. 42: 2005, s. 4559. .: . 10151016 . 1970. B.A.: . 1969, nr 5, s. 211213. .: . T. 2: (10181187). 1972. ..: . I. (679852). 1970. .: . 1931; reed.: 1970. .., ..: . . VIXII . oca 1985. O.: a . B: . T. 3. 1959. ..: . T. 13. 19201930; reed.: Die Chronik des Georgios Hamartolos. Bd. 13. Hrsg. V.M. ISTRIN. Mnchen 1972. ..: X . , T. 29: 1924. .: . Co 2001. J.: . a , T. 36: 1997, s. 6379; EADEM: . . 2006, s. 622642. ..: XXIV . ( ). a , T. 8: 1976, s. 6983. C.M.: . XXVI . Moca 1996. .: . oca 1937. ..: : . a- 2003. K.: . a cop, T. 1415: 1964, s. 325345. ..: . B: . T. 8. 1900, s. 35136. ..: . 1930. ..: . a- 1853. ..: - : - . 1987. ..: , , (IX XII .). 2000.

~ 309 ~

 .., ..: XXVI .: . oca 2006. ..: - . B: . T. 2. 2005, s. 217221. A.A.: . oca 1979. .: . 1924. P.A.: IX- . . , T. 11: 1956. A.: ( IX .). 2006. .: (864971 .). In: XVII - . T. 1. 2007, s. 124130. .: (X XIV ). 1997. O ..: o co . 1982, 4, s. 150159. O ..: . oca 1990. A.C.: XI XV . B: . T. 78. 1908, s. 236270. ..: . , T. 67: 1936, s. 79103. .: . B: IDEM: , . T. 4. 1970. OCPOOPC .A.: o acoo opa opooa. B: a, e Cae e Pyc. aaa poa cyco yypa. p cae ec B.. aapea. Moca 1973, s. 3342. .: (10151018). 1999. ..: . , 5: 1955. A.: . B: , . . 25- . a-eepyp 1883. ..: . oca 1850. .: . j . 2006. - .: . , T. 6: 1983. . oca 2001. .: : 1012 . a 1909; reed.: oca 1993. .: . , T. 3: 1928.

~ 310 ~

 O.M.: XIII . oca 1977. .: . 1931. ..: XI . Slavia. asopis pro slovanskou filologii, T. 32: 1963, nr 2, s. 141175. ..: . ec , epayp , T. 28: 1969, s. 7578. .: XIXII . 1999. .: . , T. 10: 1888. ..: . , T. 18: 1953, s. 128150. ..: IIIII . 1993. ..: . B: A. T. 3. K 1950, s. 111118. O ..: a . 2006. T.: p. B: E o . c . -M . 2001, s. 22 31. oap pyccoo a XIXVII . Moca 1975nadal. (XIXIV .). . .. . oca 1989. .: 913 .? , T. 24: 1946/1947. ..: . IX XIV . , , 1: - 1999; wersja elektroniczna: http://history.machaon.ru/about/index.html A.A. . B: e . T. 40, 1915, s. 5892. ..: . B: : , T. 3: 1854. . Ed. . .: T. 1. 1999. .: (VII. IX .). 1999. ( XXI ). . .. .: 1999. B.H.: . a- 1768. O O.B.: e (aa o ). 1984. .: . , T. 2: 1949/1950 (1951), s. 8790.

~ 311 ~

 ..: - I . ( ). Palaeobulgarica, T. 23: 1999, 1, s. 1434. ..: o pa , . B: . a. . 2021 2008 . , s. 133140. C.: . T. 1. 1981. .: . 1941, 1997. A J.: j- j . , T. 2: 1953, s. 6194. J.: . 1956. J.: 10. 11. . 1964. J.: . 1968. ..: : - . 1980. ..: . . ocaa- 1995. .: . 1982. COA ..: K opocy o epoo eoca oa y. B: Ca ap. Cop cae aepo. Moca 1959, s. 4045. - .: XIXIII . 1964. ..: X XIII . , T. 89: 1972, s. 353408. ..: . e, T. 10: 1973, s. 203206. . .: : , . oca 1980. A.A.: e e. 1919. ..: . B: XVIII , 815 . 1991. . T. 2. oca 1991, s. 10351036. ..: . B: . T. 1. oca 1989, s. 7691. : . . O.H. . Moca 1976nadal. .: . 1978, 2, s. 39. .: (852889). , T. 15: 1981, 2, s. 310. .: - . oca 1949.

~ 312 ~

 ..: XV . T. 1. oca 1970. .., ..: XXV . T. 3: 19701996 . oca 1998. .., ..: 1997 . B: . . T. 12. 1998, s. 338357; take: http://russianchange.narod.ru.

~ 313 ~

~ 314 ~

Indeks osb1

Adam z Bremy 204, 205, 206, 207, 211 Ademar de Chabannes 174 Adolf hr. Holsztynu 145, 148, 223 Agnieszka, ks. polska, ona Wadysawa II 221 Ahrweiler Hlne 31 Akamir, wadca Sowian w Tesalii 25 Albrecht Niedwied, margrabia brandenburski 77, 78, 157 Aleksander Jagielloczyk 67 Aleksander, cesarz bizantyski 38, 85 Aleksy Komnen, cesarz bizantyski 29 Aleksy w. 61 Alfred Wielki, kr. angielski 211, Ausjan, syn cara bugarskiego Arona 44 Ammian Marcelin 161 Anatazy Athionita w. 22 Anatol, patriarcha Konstantynopola 162 Ancyranos, satrapa Persji 214 Andrzej Bogolubski, ks. ruski 11, 93, 95, 96
1

Anna, ksina mazowiecka, ona Bolesawa III, 67 Anna, w. ks. litewska, ona Witolda 67 Arnold z Lubeki, opat 158 Arnold, opat klasztoru w Berge i Nienburgu 145 Arnulf, kr. wschodniofrankijski 116, 117 Arpad, wadca wgierski 114 Artakserkses, kr. perski 81 Asen I, car bugarski i wooski 73, 96 Askold, wadca Kijowa 60 Asparuch, chan bugarski 24, 139 Atylla, wadca Hunw 121 Bajan, kagan awarski 105, 189 Bakaow Georgi 15 Balzer Oswald 220 Banescu Nicolae 31 Bakowski Andrzej 104 Bartomiej z Bydgoszczy 61

W indeksie ujto jedynie te osoby, ktre zostay wspomniane w tekcie gwnym ksiki. Pominito wykaz wadcw i ich tytuw, ktry ma ukad alfabetyczny.

~ 315 ~

Batbajan, chan bugarski 23 Bazyli I, cesarz bizantyski 30, 32, 180, 181, 182, 191 Bazyli II Bugarobjca, cesarz bizantyski 43, 44 Beda Czcigodny 210 Bednarczuk Leszek 17 Bela II lepy, kr. wgierski 187 Beli Aleksandar 104 Belo, upan Trawunii 27 Berigoj, ks. Narentan 167 Bernard I Billung, ks. saski 224 Bernard III askaski, ks. saski 210 Blifeld Dawid 98 Bloch Marc 218 Baej w. 53 Bodin Konstantyn, kr. Zety 44, 47, 132, 167, 185, 186, 187, 188 Bodzta, biskup krakowski 61 Bogucki Ambroy 15, 79 Bogusaw I, ks. pomorski 152, 153, 158, 159, 160, 199, 204, 207, 208, 209, 211, 223 Bolesaw Chrobry 7, 9, 63, 64, 166, 168, 169, 170, 173, 174, 175, 176, 197, 198, 222, 224, 225, 227, 228, 231 Bolesaw I, ks. czeski 140 Bolesaw II, ks. czeski 140 Bolesaw II miay 163, 167, 169, 222 Bolesaw III Krzywousty 151, 221, 222, 223 Bolesaw III ks. mazowiecki 67 Bolesaw IV Kdzierzawy 159, 202 Bolesaw Wstydliwy 61, 76, 201 Bolesaw Wysoki 201, 220, 222 Bonifacy w. 163, 164, 165 Booz, wadca Antw 10, 137 Borys II, car bugarski 42 Borys-Micha, ks. bugarski 9, 24, 25, 32, 38, 122 Boywoj, ks. czeski 220 Branisaw, syn Radosawa II wg popa Duklanina 186 Brennus, wdz Gallw 220 Brckner Aleksander 59, 111, 112, 115 Brunon z Kwerfurtu 176 Brzetysaw I, ks. czeski 140, 202 Brzetysaw, ks. morawski 199, 220 Brzstkowska Alina 46 Budiowicz Aleksander 89

Budysaw, ks. poudniowosowiaski wg popa Duklanina 184 Caogost, wadca Wieletw 138 Chatzon, wdz Sowian oblegajcych Tesalonik 45, 46, 47, 48, 49 Chmielowski Benedykt 137 Chrysoberges ukasz, patriarcha Konstantynopola 97 Ciemys (Cimuclus), wadca Koledzicw 119, 138 Ciesaw, wadca Rugii 158 Cross Samuel H. 59 Cyceron 158, 218, Czacki Tadeusz 103 Czaplewski ks. Pawe 204, 207 Czarnecki Tomasz 15, 179 Czasaw Klonimirowic, ks. serbski 138, 182, 184 Dadunes, satrapa Amazji 213 Dagobert, kr. Frankijski 137 Dalila, posta biblijna 211, 212, 213 Dalimil 64, 65 Daniel, posta biblijna 212 Dariusz krl perski 212 Dawid Igoriewicz, ks. woyski 20, 31, 98 Dawid, kr. izraelski 35, 163, 164, 176 Desa, ks. serbski 204, 213, 214, 215 Desimir z Krbavy, upan 130 Dir, wadca Kijowa 60 Dobromir, ojciec Emnildy 225 Dobronia, wadca Sowian dalmatyskich 54 Dobrosaw, krl Sowian wg popa Duklanina 72 Dobrovski Josef 103 Drbovit, opat 130 Drogowit, wadca Wieletw 138 Droko, wadca Obodrzycw 138 Drzhiha, opat 130 Du Cange Charles 103, 210 Duczko Wadysaw 89 Dymitr w. 45, 46, 47, 48, 49 Ebo, hagiograf w. Ottona 144 Egilbert arcybiskup Trewiru 170 Einhard, kronikarz 206 Emeryk, ks. wgierski 125, 126

~ 316 ~

Emnilda, kr. polska, ona Bolesawa Chrobrego 225 Eryk Emune, kr. Duski 141, 142 Estera, posta biblijna 224 Eudoksja, crka Izaaka Angelosa 214 Ezdrasz, posta biblijna 80, 224 Farlati Daniel 124 Farof, czonek druyny Olega 85 Ferluga Jadran 15, 124 Ficker Julius 208 Fisso, upan 179 Focjusz, patriarcha Konstantynopola 32 Fredegar, kronikarz 137, 164 Friedrich Gustaw 117 Fryderyk Barbarossa 158, 159, 160, 209, 210 Fryderyk II, cesarz niemiecki 149 Fuci Branko 131 Gabriel Radomir, car bugarski 44 Gajusz Juliusz Cezar 34, 103, 105 Ganuz Wolf, satrapa duski 206, 207 Gebizo opat 125 Gejza I, kr. wgierski 127, 128, 130 Georgios Monachos (Hamartolos) 22, 23, 28, 89 Gevarus, wychowawca szwedzkiego krla Hothera 208 Gizela, kr. wgierska 125 Glad, wdz woosko-bugarski 73 Gniph-Gniphus, satrapa szwedzki 206, 207 Godowin, namiestnik krlewski z Anglii 208 Gojisaw, wadca Zety wg popa Duklanina 72 Golden Peter B. 193 Gostomys (Gestimulus), wadca obodrzycki 138 Gotschalk z Orbais 123, 138 Gtz Leopold 84 Grski Stanisaw 65 Grakchus (Krak), legendarny wadca Krakowa 222 Grzegorz Decapolita w. 46, 47 Grzegorz VII papie 124, 129, 130, 131, 133 Grzegorz IX papie 169 Gumiow Lew 95 Gumowski Marian 75, 155 Gunno, zabjca Gevarusa, wychowawcy szwedzkiego krla Hothera 208

Guriewicz Aron 219 Gyrfy Gyrgy 126 Harald Hardrada, kr. Norwegii 206, 207 Havlik Lubomir 72 Helena ks. chorwacka 124 Helmold z Bozowa 142, 143, 145, 146, 147, 148, 150, 151, 154, 222, 223 Henryk Brodaty 201 Henryk Gotszalkowic 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 151, 223 Henryk I, kr. niemiecki 165, 166 Henryk II, cesarz niemiecki 174, 176, 198 Henryk IV, cesarz niemiecki 133 Henryk Lew, ks. saski i bawarski 152, 159, 204, 208, 209, 210, 211, 223 Henryk Przybysaw zob. Przybysaw Henryk Henryk z Antwerpii 74, 154, 155, 157 Herakliusz, cesarz bizantyski 32 Hermanaryk, kr. gocki 137 Herod, kr. judejski 35 Hieronim w. 62, 210, 212 Hinkmar arcybiskup Reims 165, 166 Hother kr. szwedzki 208, Hruszewski Michai (Michajo Gruszewski) 84 Ibn Hurdadbeha 195 Ibn Rosteh 168, 192, 194 Igor Rurykowicz, ks. ruski 31, 82, 89, 139 Igor Jarosawowicz ks. ruski 98 Iarion, metropolita Kijowa 190, 195, 196 Innocenty III papie 169 Ioannes Kinnamos 30, 187 Ioannes Scylitzes 54 Isbul kavchan, mony bugarski 24 Iusuf rabbi, dzierawca mennicy Mieszka III 135 Ivanoski Orde 46 Iwan (Jan) Wadysaw, car bugarski 43 Iwan IV Grony, car rosyjski 33 Izaak Angelos, cesarz bizantyski 214 Izjasaw Jarosawowicz, ks. ruski 83 Izjasaw Pantelejmon Mcisawowicz ks. ruski 93, 94, 139 Izydor z Sewilli 136, 137

~ 317 ~

Jabonowski Aleksander 66 Jagi Vatroslav 117 Jakov z Otoca 130 Jaksa, kne z Kopanicy take Jaksa z Miechowa 74, 75, 76, 77, 157 Jan arcybiskup Tesaloniki 45 Jan Chrzciciel w. 98 Jan Diakon, kronikarz 167, 168 Jan prezbyter 118 Jan w. 59 Jan Tzimiskes, cesarz bizantyski 42, 43, 91 Jan VIII, papie 117, 122 Jan X, papie 120, 121 Jan z Efezu 11, 20 Jan, brat Piotra cara bugarskiego 41 Janin Wadimir 84, 98, 99 Jaromir-Gebhard biskup praski 155, 156 Jaromir, ks. rugijski 152, 153, 158, 159, 160 Jarosaw Mdry, ks. ruski 83, 92, 139, 192, 196 Jerzy, syn Bodina, wadca Zety, 167 Jerzy Dogoruki, ks. ruski 93, 94, 96, 97 Jerzy Wojciech, wdz powstania bugarskiego 132 Jezus 221 Jireek Konstatin 122 Joan diak 93 Jonatan Machabeusz 50 Jordanes 10, 137 Juda Machabeusz 50 Julian, cesarz rzymski 161 Justynian II, cesarz bizantyski 22, 36, 37 Kahl Hans-Dietrich 144, 146, 147, 152, 153, 157, 160 Kali Jovanka 185 Kanut Laward 60, 76, 79, 122, 141, 142, 143, 144, 145, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 158, 160, 167 Kanut VI, kr. duski 160 Kanut Wielki, krl duski 205 Kanut, syn Henryka Gotszalkowica 141 Karamzin Nikoaj 83 Kardamos, chan bugarski 37 Karl, czonek druyny Olega 85 Karol III Gruby, kr. zachodniofrankijski, cesarz 111, 112, 115, 165

Karol ysy, kr. zachodniofrankijski, cesarz 165 Karol Wielki, kr. frankijski, cesarz 8, 33, 103, 104, 105, 162, 165, 166, 171, 172, 173, 174, 175, 229, 230 Kasjodor 10, 137 Kazhdan Aleksander 31 Kazimierz I, ks. pomorski 199, 200, 204, 207, 209, 223 Kazimierz II, ks. pomorski 200 Kazimierz Jagielloczyk 67 Kazimierz Odnowiciel 175, 176 Kazimierz Sprawiedliwy 202, 221, 222 Kazimierz Wielki 61 Kekeumenos Katakalon 54 Ktrzyski Stanisaw 174, 175 Kiersnowski Ryszard 77, 78 Kiparski Valentin 59 Klai Vjekoslav 122 Kleszczowa Krystyna 17 Kluczewskij Wasilij 83 Kocel, wadca Sowian panoskich 13 Koder Johannes 28 Koloman Uczony, kr. wgierski 126, 127 Komnena Anna 29, 47, 187, 214 Konrad I, kr. niemiecki 165, 166 Konrad III Hohenstauf, kr. niemiecki 148, 202 Konrad III Otto, ks. morawski 199 Konrad III Rudy, ks. mazowiecki 67 Konrad Mazowiecki 220 Konrad, ks. Gogowa syn Wadysawa Wygnaca 222 Konstantyn Cyryl w. 9, 58, 79, 98, 109, 111, 183, 229 Konstantyn VI, cesarz bizantyski 25 Konstantyn VII Porfirogeneta 25, 26, 27, 29, 38, 40, 90, 91, 120, 128, 180, 181, 182, 189 Kosmas 117, 155, 156, 199 Kosmat kne 130, 131 Koiak Rastislav 17 Krain, upan Trawunii 27, 180 Krak zob. Grakchus 71 Krum, chan bugarski 22, 23 Krut, wadca obodrzycki 145 Kuber, chan bugarski 48 Kuchawic, wadca Chudzicw 225

~ 318 ~

Kukulievi-Sakcinski Ivan 107 Kulin, ban Boni 188 Kurnatowska Zofia 46 Labuda Gerard 15, 106, 116, 118, 128, 144, 151,155, 160 Laurent Vitalien 31 Lech (Becho), ks. czeski 138 Leciejewicz Lech 17 Lehr-Spawiski Tadeusz 104, 108 Leon VI cesarz bizantyski 29, 30, 38, 85 Leszek Biay 201, 220 Leszek, legendarny wadca polski 222 Leny Jan 185, 186 Linde Samuel Benedykt 103 Lotar ze Supplinburga, ks. saski, cesarz niemiecki 142, 145, 146, 147, 148, 149, 157, 158, 160 Lub, wadca Wieletw 138 Ludat Herbert 75 Ludwik IV, landgraf Turyngii 149 Ludwik Niemiecki, kr. wschodniofrankijski 110, 118, 119, 191, 192 Ludwik Pobony, cesarz 165, 191 o Jan 61, 65 owmiaski Henryk 79 ucja w. 130 ukasz w. 59 Maciejowski Wacaw 61 Magnus Nielssen, ks. duski 142, 150, 153 Magnus, komes wrocawski 76 Magnus, ks. saski 145 Makary, metropolita Moskwy 33 Malamir, chan bugarski 24 Marcjan, cesarz wschodniorzymski 162 Marek w. 35 Marek, upan Raszki 185, 186 Margareta Fredkulla, kr. Duska 150 Maria Lekapena, caryca bugarska 41 Masaw 221 Mateusz w. 59 Maurycy, cesarz bizantyski 46, 49 Mczyski Jan 62 Meillet Andre 104 Melanchton Filip 62

Metody w. 9, 30, 35 58, 79, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 129, 183, 229 Michajo Iwanowicz, knia mcisawski 67 Micha Dukas, cesarz bizantyski 127, 130 Micha II Jkaa, cesarz bizantyski 180, 181 Micha III Metystes, cesarz bizantyski 29, 30 Micha Kreszimir II, wadca chorwacki 123, 124, 189 Micha Mcisawicz, ks. ruski 93 Micha Wiszesawic, ks. Zahumlja 53, 120, 122, 138 Micha, wadca Zety 44, 47, 72, 123, 131, 132, 133, 167, 186 Michaowski Roman 175 Mieszko I, ks. polski 7, 140, 222 Mieszko II, kr. polski 166, 168, 169, 222 Mieszko III Stary 133, 134, 135, 201, 202, 217, 220 Mieszko Pltonogi 220 Mikoaj Mistyk, patriarcha Konstantynopola 25, 26, 38, 39 Mikoaj syn Razza, duski namiestnik Szlezwiku 208, Mikula z Otoca 131 Milogost, ks. Wieletw 138 Mirosaw Kreszymirowic, wadca Chorwacji 189 Mirosaw wadca Humu 73, 188 Modzelewski Karol 230 Moszyski Leszek 15, 59 Mratin z Liki 130 Mcisaw Andrejewicz, ks. ruski 95 Mcisaw Izjasawowicz, ks. ruski 97 Mcisaw Romanowicz Starszy, ks. ruski 98 Mcisaw Wsiewoodowicz, ks. ruski 85, 98, 99 Mcisaw Wadymirowicz, ks. ruski 88, 93, 94, 97, 98, 139 Mcisaw, ks. obodrzycki 225 Mciwoj, ks. obodrzycki 224 Mucke Karl Ernest (Muka Karla Arnot) 104 Musokios, wdz Sowian naddunajskich 139 Nabuchodonozor, krl babiloski 213 Nebulos. wdz sowiaski 22 Nendalus, upan 73, 188

~ 319 ~

Nestor, kronikarz 87 Nicefor Fokas, cesarz bizantyski 23, 41 Nicetas Choniates 204, 213, 214, 215 Niels (Mikoaj), kr. duski 60, 79, 142, 143, 150, 154 Nieen Paul von 209 Nikefor, patriarcha Konstantynopola 22, 36 Niketas obroca Salonik 30 Niklot II, ks. obodrzycki 199 Niklot, ks. Rugii 141 Nitsch Kazimierz 65 Odon, syn Mieszka Starego, ks. wielkopolski 220 Oktawian August 105, 196 Oldrzych (Udalryk) syn Bolesawa II, ks. czeski 140 Oleg wiatosawicz, ks. ruski 31 Oleg, ks. ruski 60, 85, 86, 87, 88 Olga, ks. ruska 31, 92 Omurtag, chan bugarski 24, 32, 38 Orzechowski Stanisaw 102 Ostrogski Wasyl 67 Otton z Bambergu w. 144 Otto I Pikny, ks. morawski 199 Otton I, cesarz 166, 172 Otton III, cesarz 169, 172, 173, 174 Otton III, ks. morawski 199 Peisker Julius 8 Pepin May, kr. frankijski 56, 163, 164 Persjan (Presjan-Zwinica), chan bugarski 24, 113 Petryssa, kr. Stodoran 154, 157 Pincio (Pincius), carewicz bugarski 124 Piotr Deljan, car bugarski w powstaniu 1040 roku 44, 54 Piotr II Orseolo, doa wenecki 128 Piotr Kreszymir IV, wadca chorwacki 124 Piotr strateg 47, 52 Piotr Svai, kr. Chorwacki 167 Piotr w. 203 Piotr Wost 74, 75, 77 Piotr-Teodor zob. Teodor-Piotr Piotr I, car bugarski 40, 41, 42, 43, 44 Pirogost, wadca Sowian naddunajskich 47, 52, 53 Pompiliusz, legendarny wadca polski 222

Poppe Andrzej 15, 21, 84, 87, 95 Prbnea, pose z Winodola, 130 Prebud, ksi Rynchinw 139 Presjan zob. Persjan Presley Elvis 101 Pribina, ban chorwacki 189 Pribysaw, wadca serbski 29 Prokopiusz z Cezarei 8, 21 Prvoslav, w. upan Raszki 187 Przemys Ottokar I, kr. czeski 12, 141, 167, 202, 203 Przybysaw-Henryk, wadca Stodoran 74, 77, 144, 154, 155, 156, 157, 158, 167 Przybysaw, ks. obodrzycki 199 Pulkava Pibk z Radenna 65 Racibor, wadca Obodrytw 205 Raki Franjo 107 Radosaw II, wadca sowiaski wg popa Duklanina 186 Radosaw syn Vieslava, wadca serbski 138 Radwan 201 Radziwi Mikoaj Czarny 68 Reginon z Prm 116, 117, 118 Rek Stanisaw 42 Roman-Symeon, modszy syn cara bugarskiego Piotra, 42 Roman Lekapen, cesarz bizantyski 26, 29, 39, 40, 41, 90 Roman, ks. halicki 220 Rocisaw, ks. morawski 118, 119, 138 Rocisaw, ks. ruski 93 Rudnicki Mikoaj 105, 106 Rudolf, kr. burgundzki 166 Ruaw, czonek druyny Olega 85 Ruryk Rocisawowicz, ks. ruski 11, 93 Ruryk, ks. ruski 66 Rybakow Borys 97, 98 Sabin, chan bugarski 184 Sakso Gramatyk 142, 158, 159, 160, 204, 207, 208, 209, 211, 213 Salamon Maciej 17 Salomon, kr. Wgier 130 Sambor, ks. gdaski 199, 201 Samo, wadca Sowian 137 Samson, posta biblijna 211, 212, 213 Samuel, car bugarski 42, 43, 44, 54

~ 320 ~

Samuel, prorok 162, 212 Sapieha Mikoaj 68 Sapieyna Anna 68 Saul, kr. izraelski 162, 163, 164, 176 Scato, ks. Alamanw 208 Sederyk, ks. obodrzycki 204, 205, 206, 207 Sello Georg 157 Semela (Siemi), ks. Gomaczw 138 Sieciech, palatyn 76, 221 ii Ferdo 107, 123 Siwin, upan 183 Skarbimir, palatyn 221 Sklabun (Sawunt), ks. Siewierzan 25 Slavac ks. Narentan 167 Sawomir (Sclaomir), ks. obodrzycki 138 Sobiesaw I, ks. czeski 64 Spitygniew, ks. morawski 199 Stefan Drislav, wadca chorwacki 123, 124, 128, 129, 167 Stefan Duszan 33, 34 Stefan I Wielki, kr. wgierski 125, 126, 127, 129, 130, 173, 229 Stefan I, papie 164 Stefan II, kr. chorwacki 167 Stefan III, kr. wgierski 214 Stefan Nemanicz Prvovjenani 188 Stefan Nemanja (w. Symeon) 187, 189, 213, 214, 215, 231 Stefan prezbyter 118 Stefan V, papie 118 Stefan Wojsaw (Vojslav), ks. Serbii 54 Stefan, cesarz bizantyski 90 Stefan, wadca Boni 185, 186 Stemid, czonek druyny Olega 85 Stender Petersen Adolf 59, 105 Stinkel, kr. szwedzki 206 Stoigniew, ks. obodrzycki 138 Stracimir, brat Stefana Nemanji, upan Raszki 73, 188 Stronczyski Kazimierz 134, 135 Stryk Pawe 198 Stryjkowski Maciej 62, 66, 67 Strzelczyk Jerzy 146 Svetoslav Suronja, wadca chorwacki 123, 128, 167 Swen II Estridsen, kr. Danii 207 Swenald, wojewoda ruski 91, 183 Swoboda Wincenty 46, 47, 49, 181
21 Kniaziowie...

Sylwester II, papie 173 Symeon Nowy Teolog w. 21 Symeon, car bugarski 9, 24, 25, 26, 32, 38, 39, 40, 41, 45, 93, 182, 227, 229, 231 Szacherska Stella Maria 149,152 Szachmatow Aleksiej A. 104 Szymon Machabeusz 50 wiatopek Wadymirowicz, ks. ruski 139 wiatosaw Igoriewicz, ks. ruski 82, 90, 91, 92, 93 wiatosaw Jarosawowicz, ks. ruski 92, 93 widrygieo, w. ks. litewski 66 witopek, wadca morawski 109, 111, 116, 117,118, 119, 120, 122, 125, 138 witopek syn Wratysawa, ks. morawski 199, 220 witopek, ks. pomorski 201 witopek, syn Henryka Gotszalkowica 141 witosaw z Wojcieszyna 61 witosaw, ks. smoleski 67 Tacyt 55, 56, 164 Tassilon, ks. bawarski 179 Tatiszczew Wasylij 82 Teodor-Piotr, car bugarski 11, 45, 96 Teodozjusz II, cesarz wschodniorzymski 37 Teofanes Wyznawca 22, 25, 48, 49, 50, 51, 52, 53 Teofano Muzalon, ks. ruska 31 Teofano, cesarzowa 172 Teofil, cesarz bizantyski 191 Teofilakt Simokatta 49, 50, 51, 52, 53 Teofylakt, arcybiskup Ochrydy 22 Terbel Terwe, chan bugarski 24, 36, 37 Thietmar z Merseburga 117, 139, 173, 174, 224, 225 Thurgut, wdz piratw 224 Tihomil, upan Raszki 184 Tomasz, archidiakon Splitu 120, 123, 124, 220 Tomisaw, wadca chorwacki 16, 120, 121, 122, 123, 125, 128, 167 Trpimir I, wadca chorwacki 123, 138 Trubaczew Oleg 15 Tzimiskes Jan zob. Jan Tzimiskes Unwan, arcybiskup hamburski 205 Urosz car Serbii 33

~ 321 ~

Urosz I, upan Raszki 187, Uto, ks. obodrzycki 204, 205, 206, 207 Vavinek Vladimir 111, 112, 114, 115 Vitho Wit, bp pocki 202 Vladimir, ks. morawski 199 Vlastimir, wadca Serbii 27, 180, 182 Vykepl Bohumil 15 Wachowski Kazimierz 145 Waldemar I, kr. duski 142, 152, 153, 159, 160 Wamba, kr. Wizygotw 164 Warcisaw I, ks. pomorski 158, 223 Wasilewski Tadeusz 27, 32, 33, 46, 122, 181, 183, 184 Weclo, kapelan Wratysawa II, biskup morawski 156 Wican, wadca obodrzycki 138 Wicelin, bp stargardzki 146, 147, 148 Wiching, bp Nitry 118 Widukind z Korbei 117, 140 Wigger, biskup Brandeburga 155, 156, 157 Wincenty Kadubek 140, 220, 221, 224 Wipo 169 Wirykind, wadca Havelbergu 144 Winiowiecka Eufemia 68 Winiowiecki Andrzej 68 Witold, w. ks. litewski 67 Wadysaw Herman, ks. polski 222 Wadysaw II Wygananiec 11, 221 Wadysaw II, kr. czeski 141, 167 Wadysaw, kr. Wgierski 151 Wadysaw Laskonogi 201, 220 Wodzimierz Monomach 31, 84, 85, 93

Wodzimierz Wielki 105, 139, 190 Wodzimierz (Vadimir), wadca Zety 167, 187 Wojciech w. 176 Wojciech, bp wileski 67 Wolfram Herwig 16 Wratysaw Brneski, ks. morawski 199 Wratysaw II, kr. Czeski 155, 156, 167, 168, 170, 203 Wsiewood Jarosawowicz, ks. ruski 92 Wsiewood Wielkie Gniazdo 84, 93, 95, 97, 97, 231 Wszebor, wojewoda mazowiecki 202 Wukan, upan Raszki 185, 186, 187, 214, Wulfila 59 Zachariasz, ks. Serbii 29, 182 Zakrzewski Zygmunt 135 Zbigniew, ks. polski 76, 151 Zbylut, mony polski 201 Zimorowic Szymon 65 Zoe Karbonopsina, cesarzowa bizantyska 26, 39 Zoe Paleolog, ona w. ks. moskiewskiego Iwana III, 33 Zwinica zob. Persian Zwinike, wnuk Henryka Gotszalkowica 141 Zwonimir-Dymitr, kr. chorwacki 124, 129, 130, 131, 132, 133, 167, 168 Zygmunt I Stary, krl polski 67 Zygmunt Kiejstutowicz, w. ks. litewski 62 elisaw, palatyn 221 yron, bp kujawski 202 yron, wojewoda 22

~ 322 ~

Piotr Boro

Princes, kings, tsars Titles and names of Slavic rulers in early Middle Ages
Summary The work is devoted to titles and names of Slavic rulers used in early Middle Ages. It also discusses ethnically Slavic proper names as well as those taken from other languages, among others from Greek and Latin. The author presents traditions of imperious titles in the area of whole Slavdom both its east, west and south part. The analysis covers titles used in the whole period of early Middle Ages, i.e. till the end of the 12th century. The first chapter discusses the titles taken from the circle of Bizantic culture, above all the title of archont and the emperors title. A fairly general title of archont used by the Greeks to name the rulers was taken by Slavs as the title of ruler and was used by Bulgarian rulers until Simeon became an emperor and by Russian rulers who used it in their own titles on stamps at the turn of the 11th and 12th centuries. In the second chapter the author deals with the most popular native term designating a ruler, i.e. the title of prince and all its derivative forms. Contrary to many linguists perceiving the very word as a Gottish borrowing from kuning there is no evidence proving this. What decided here was the lack of its term in the monuments of the Gottish language. In order to illustrate the mechanism of the appearance of the neutral form of prince in the Czech language and prince in the Polish language the analogical 16th century language material from Wielkie Ksistwo Litewskie was used, where under the influence of the Polish impact the form of kniae in the neutral form was created in Russian. The subsequent chapter was devoted to the title of king rex. The author presented many situations of the usage of the term for Slavic rulers in early Middle Ages assuming that it was as late as at the beginning of the 11th century that the usage of the very term for crowned and solemn kings. On the basis of the analysis of the context of occurrence
21*

~ 323 ~

of the term rex for Slavic rulers before the 11th century it was assumed the very term did not mean the crowned ruler, but meant just the ruler at that time. The author is against using the term king for witopeek from Morawy, and does not see the basis for treating the theory on the coronation of Tomisaw from Croatia in 925 as true. The work approves of the linguists thesis according to which the Slavic king comes from the name of Karol Wielki. The time of introducing the very term is postponed until the beginning of the 11th century and links with the emperor ideology of Ottos times, especially Otto III. At this time the first coronations and royal solemnity in southern Europe took place and, according to the author, the title of the king spread equally, both in Slavs and Hungarians. The author also analyses the situations when the royal title appears among the rulers of small territories in the area of Poab. Despite many different exclusive theories, the possible coronation and usage of the royal title by Henryk Gotszalkowic, Kanut Laward and Przybysaw-Henryk, the ruler of Stodoran are accepted. Chapter four and five are devoted to less common terms defining rulers such as upan, gospodzin, kagan, wadyka, ban and the like. The author also pays attention to certain terminological-stylistic conventions which can be noticed in narrative texts where different terms for Slavic rulers are used. In view of an often worse treatment of Slavic princes the identical terms for the rulers were avoided. It is particularly visible in German texts treating about Slovaks from Poab. The analysis also covered the general term of princeps too often used in narrative texts and also belonging to titles. In the whole work, the author makes an attempt to show how the traditions of naming and titling changed with the acceptation of new traditions from the circle of Bizantic and western-European culture. Slavic rulers taking on a new ruling symbolism, also took on new titles most often aiming at showing a new position of the ruler. In order to better show the changes in the ruling titles and a full documentation of the theses included in the work, it was enriched with a comparison of all Slavic rulers appearing in early Middle Ages and titles used for their naming or the ones in their titles.

~ 324 ~

, , ...
, . , , , , . , . , , .. XII . , . , , , , XI XII . , , .. , . , kuning, . . neutrum kniae ksi XVI , .

~ 325 ~

 rex. , , XI rex . rex XI , , . , 925 . krl . XI , III. , , , , , . . , , , -, , . , , , , , , , .. - , , . , , . . princeps, , , . , . , , , . , , , , .

~ 326 ~

~ 327 ~

Na okadce zamieszczono zdjcie przedstawiajce fragment z tzw. drzwi gnienieskich scen inwestytury Wojciecha na biskupa praskiego przez cesarza Ottona II Fotografia kopii zabytku znajdujcej si w Muzeum Pocztkw Pastwa Polskiego w Gnienie

Redakcja: Olga Nowak Projekt okadki i redakcja techniczna: Magorzata Pleniar Korekta: Lidia Szumigaa

Copyright 2010 by Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Wszelkie prawa zastrzeone ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-1896-7 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 20,5. Ark. wyd. 25,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 38 z amanie: Pracownia Skadu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu lskiego Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c. M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocaw

~ 328 ~