Micha Waliski

Meandry i zauki kultury?1

Stao si kilkuletni tradycj przegldw pomiesznych na tych amach [Literatura Ludowa] penetrowanie faktw, zjawisk i procesw kulturowych wykraczajcych poza tradycyjne pojcie folkloru i ludowoci. Sytuacja owa nie jest wycznie wynikiem osobistych upodoba, motywuje j bowiem w duej mierze oywiona w ostatnich latach dyskusja na temat mwic najoglniej koniecznoci przemian tradycyjnego, mocno anachronicznego z perspektywy wspczesnej, jako e rodowodem sigajcego tradycyji XIX-wiecznej etnografii, modelu folklorystyki naukowej. Cech charakterystyczn, nader plastycznie obrazujc sytuacj wspczesnej folklorystyki, jest zarysowujca si coraz wyraniej wielo punktw widzenia, jeli chodzi o pole, zakres i metody eksploracji tego, co uwaa si za folklor, nie sprawdzaj si bowiem czsto w postpowaniu badawczym tak stare, jak i nowsze definicje folkloru, szczeglnie w odniesieniu do zjawisk i faktw przynalenych do kultury wspczesnej. Poczynaniami tedy wielu wspczesnych badaczy folkloru kieruje dzisiaj nie tyle a priori przyjta definicja (definicje odrzuca si bd te postpuje si wbrew definicjom), co raczej i n t u i c j a i iest to, sdz, sytuacja jak najbardziej korzystna dla poszukujcej wasnego statusu, wasnych metod i metodologii, a w konsekwencji n o w e j w i z j i p r z e d m i o t u punktw folklorystyki. e mamy tu do czynienia z autentyczn w i e l o c i

widzenia, wiadczy nadzwyczaj dobitnie rozpito gosw i propozycji: od szlachetnych w intencjach, cho czsto megalomaskich w tendencjach prb wskrzeszania, restytucji, adaptacji w ramy kultury wspczesnej odchodzcej milowymi krokami w przeszo tradycji chopskiej, od ortodoksyjnego oblegania pozycji strategicznych zajtych jeszcze przez badaczy romantycznych i postromantycznych, co w dniu dzisiejszym musi prowadzi i prowadzi niejednokrotnie do uprawiania archeologii folkloru (nie jest to oczywicie postawa szkodliwa pod warunkiem wszake, i nie

Felieton z cyklu przegldw prasy. Micha Waliski, Meandry i zauki kultury? Przegld prasy 31. XII 1978. Literatura Ludowa 1978 nr 4-6, s. 207-216 (w tym miejscu pominito cz bibliograficzn).

towarzyszy jej Rejtanowskie rozryweni szat), po prby eksploracji tych rejonw kultury wspczesnej, ktre wi si z funkcjonowaniem sui generis folkloru kultury masowe j folkloru odbiorcw mass mediw, uczestnikw i czsto wsptwrcw szerzej lub wziej pojmowanej przez teoretykw tzw. mass culture. W paszczynie czysto metodologicznej wspomniana wielo punktw widzenia krystalizuje si w pewnych sformuowaniach, czego dobitnym przykadem jest np. najnowsza ksika W. Pawluczuka2, w postaci cakowitej niemal zmiany paradygmatu mylowego w rozumieniu folkloru i okrelaniu tych paszczyzn rzeczywistoci spoeczno-kulturowej, w jakich w folklor funkcjonuje. Na dobr spraw wszyscy bez wzgldu na stopie wyksztacenia, bez wzgldu na wzgldu na punkty za pochodzenie spoeczne, bez wzgldu na deklarowany (deklaracje to zreszt zawsze rzecz zwodnicza) czy faktyczny udzia w kulturze ksztaconej lub nieksztaconej, elitarnej czy popularnej lub jakiej innej jeszcze, bez na usytuowanie geograficzne i bez wzgldu na pogldy i wiatopogldy jestemy twrcami (nosicielami?) folkloru i jake czsto mimowolnymi, bezwiednymi, niewiadomymi animatorami, inicjatorami sytuacji folklorotwrczych. Dziadek mj np., o czym informowaem ju w tym miejscu, wierzy gboko w istnienie strzygi, jak i w fakt, e jej to wanie strzydze zawdzicza swj reumatyzm, a take rne inne, mniejsze lub wiksze troski. Co do mnie, par lat temu nasuchawszy si wielu mrocych krew w yach opowieci wierzeniowych (?) autentycznie baem si czarnej wogi, ktra jedzia po ulicach polskich miast, dzisiaj za staem si nie bez przyczyny gorcym wyznawc latajcych spodkw (Unidentified Flying Objects wel saucers, soucoupes, dics, Teller) i wierz, bo w kocu zawsze w co trzeba i naley wierzy, w majce miejsce tu i wdzie Spotkania Trzeciego Rodzaju wszystkich szeciu kategorii. W tym momencie gboki pokon zoy naley nietrudzonej p. Wandzie Konarzewskiej (TV, Literatura), ktra jest zawsze wszdzie tam, gdzie dziwno i straszno, p. Januszowi Thorowi, ktry z mozolnym uporem propaguje od lat kilkunastu wiar w saucers i dosiadajcych je ludzikw jako jedyny w naszym bloku3 oraz p. Mariuszowi Ziomeckiemu, ktry uratowa publicznie dobre imi i honor chopa polskiego, opisujc szczegowo wydarzenia majowe w Emilcinie (gmina Opole Lubelskie). Wszyscy inni, dziki swym narracyjnym, perswazyjnym, wrcz parakaznodziejskim talentom, w wierze tej coraz bardziej mnie umacniaj, a wiadomo, e bez dobrej narracji nie ma dobrej epiki, co powiadcza Biblia, niektre dziea ks. Skargi i inne.

2 3

W. Pawluczuk, ywio i forma.Wstp do bada empirycznych nad kultur wspczesn.Warszawa1978. Por. Nieznane obszary, czyli Latajce Talerze. Literatura 1978, nr 3.

Szczeglnie M. Ziomecki, gdy stwierdza: wielu ludzi sucha wiadomoci o pojawianiu si UFO z niekaman satysfakcj, wiar i radoci. Chyba wynika to z potrzeby oparcia si o autorytet nadprzyrodzony, z nadziei, e w ostatniej instancji znajdzie si sia, ktra zstpi z nieba na ziemi i posprzta ten cay baagan. [] Moe to wyjania chocia czciowo, dlaczego chocia wiedza na temat latajcych spodkw pozostaje niewielka szeregi zwolennikw UFO zdaj si rosn byskawicznie.4 Wszyscy powtrz jestemy twrcami folkloru, bo mimo wszelkich wykwitw cywilizacji, ktrym w duym stopniu ulegamy, mimo gby, jak

przyprawiaj nam niejednokrotnie nasza obyczajowo, normy spoeczne i nasza kultura (kto wreszcie napisze naukow dysertacj o poytkach metodologicznych, jakie folklorystyce odda moe lektura pism Gombrowicza?) jestemy wszyscy w pewnych sytuacjach autentyczni, spontaniczni, naturalni, swobodni, nieodziani, odsonici, na luzie. Dajemy temu wyraz w najrozmaitszy sposb i w najrozmaitszych farmach; zawsze i tylko wwczas, kiedy znosimy podzia midzy treci i form, prawd i fikcj, natur i kultur, ciaem i dusz i tp. wszelkie inne narzucone umow spoeczn przedziay, dychotomie czy opozycje. Kiedy, w wieloci i rnoci, staramy si budowa autentycznie wasn coincidentia oppositorum. Amen. Powstaj dzisiaj prace naukowe o dudach w poezji polskiej, o folklorze krawieckim, kowalskim, bednarskim, flisackim i garncarskim, pisane wedle wszystkich dobrych, klasycznych, sprawdzonych tylekro w wieku XIX regu zbierania (wybierania) i opracowywania materiaw. Ich autorzy dostojnie i z namaszczeniem, z niezmconym niczym spokojem, ba, z dobrym samopoczuciem, jakie osiagamy zawsze utwierdzajc si, e droga, ktr kroczymy jest suszna i jedyna, gosz, i takie s wanie najpilniejsze zadania wspczesnej folklorystyki i humanistyki. To dobrze, e powstaj to dobrze, e gosz. Pow-

Emilcin, UFO i ufolodzy.Kultura 1978 nr 45 (podkr. moje M. W.). Por. take M. Ziomecki, Bliskie

Spotkanie Trzeciego Rodzaju; J. Lovell, Dlaczego nie doszo do Bliskiego Spotkania Trzeciego Rodzaju? ycie Literackie 1979, nr 2-3. Polska publicystyka powicona UFO zasuguje na wnikliw analiz stylistyczn, szczeglnie pod ktem zbadania jej funkcji perswazyjnych.

staj na szczcie take i prace na temat wspczesnego folkloru dzieci i teenegers, ktrych autorzy zupenie inaczej ustalaj i widz hierarchi potrzeb najpilniejszych dzisiejszej folkl lorystyki, inaczej te widz sam folklore. Nie znajduj wic kontrargumentw, aby folklorystycznej eksploracji nie podda takich modalnych naszej obyczajowoci, jak zdrada maeska, trjkt miosny i w ogle (jak to okrela Saintyves5) czci poufnej folkloru, spotkanie z koleg z wojska lub frontu przy secie zakrapianej duym jasnym (por. W. Mynarski, W Polsk idziemy), bjka lub zwada, niekoniecznie gralska, bo t ju w kategroiach socjologiczno-kulturowych opisywano, kolejka za misem, podr pocigiem PKP, 2 kl. etc. Wszystkie te zachowania, ich faktyczne realizacje s w mniejszym lub wikszym stppniu odbiciem pewnego typu idealnych wzorcw kulturowych, etycznych, obyczajowych, zwyczajowych, ktre z kolei s istotnym skadnikiem mentalnoci pewnych grup i krgw spoecznych. Z tego wynika, e folklorystyka jest naprawd potrzebna i niezbdna. Jak by na to nie spojrze, podejmujc si wyliczonych przykadowo przedsiwzi badawczych, porusza si bdziemy zawsze w krgu spraw istotnych, wanych,

kardynalnych, czsto ostatecznych. Nic atwiejszego skdind ni przykady i wynajdywanie tematw do opracowania. Wszyscy powtrz po raz ostatni bez wzgldu na to, skd jestemy, co i po co robimy jestemy potencjalnie twrcami folklore. Folklor to my, folklor jest w nas, manifestujc si w kadej sprzyjajcej mu sytucji yciowej, psychospoecznej, kulturowej, potrzeba folkloru bowiem jest warunkowana immanentnymi potrzebami i waciwociemi mentalnoci ludzkiej. Dodam potrzebami specyficznymi. Folklor jest nieodczn, penoprawn czci kultury. Sam folklor jednak, jako taki, w kadej chyba swojej manifestacji, jest nieustann swoist gr i polemik z kultur, spoeczestwem i cywilizacj, z normami, kanonami, rygorami, kodeksami mwionymi i

Na cz poufn folkloru wedle tego badacza skadaj si erotyczne pieni i bajki, intymne stosunki

midzy pciami, prostytucja etc, Por. P. Saintyves, Manuel de folklore. Paris 1936. Podaj za: W. Gusiew, Estetyka folkloru. Prze. T. Zielichowski. Wrocaw 1974, s.127 -128.

pisanymi, ktre gosz, jak p o w i n i m y

postpowa w sferze etyki, jaka

estetyka jest dobra, a jaka za, jaki stosunek do prawa powinien nas cechowa, jak moemy, a jak nie wolno nam si kocha, jak naley wychowywa nasze dzieci i e nie powinnimy uywa sowa dupa, bo nie jest to sowo adne. Pozwala wic folklor w sprzyjajcych momentach na swego rodzaju samokrelenie, na usytuowanie si tych, ktrzy go tworz, wobec norm, zakazw i nakazw wynikajcych z umowy spoecznej, czasem przeciw nim. Dzi zwaszcza staje si folklore coraz czciej remedium, odtrutk na rnego rodzaju przerosty cywilizacyjne, negatywne aspekty procesw zachodzcych w zoonych spoeczestwach masowych typu konsumpcyjnego. (Nieco inaczej, mona sdzi, przedstawia si sytuacja owa w pastwach tzw. trzciego wiata, gdzie nigdy nie istnia na dobr spraw typowo europejski przedzia midzy kultur elity i ludow kultur mas, gdzie w zwizku z tym w wyniku okrelonych przemian natury politycznej, spoecznej, ekonomicznej folklor peni dzisiaj w duej mierze funkcje sensu stricte kultury, czego mona dowodzi, analizujc np. literatur boomu latynoamerykaskiego.) Ostatnich kilka zda wykazuje, jak bezzasadne s wszelkie dyskusje o mierci folkloru lub pytania typu: czy folklor istnieje jeszcze?. Folklor ma ju za sob stosunkowo dug karier, o czym przekonuj choby niektre prace Frazera powiecone Staremu Testamentowi; istnie bdzie zapewne tak dugo, jak dugo istnie bdzie zdeterminowana waciwociaui psychiki ludzkiej potrzeba tego rodzaju twrczej aktywnoci spoecznej. Folklor (kady) peni i peni nadal okrelone funkcje spoeczne. W naszej dobie funkcje spoeczne folkloru sprowadzaj si coraz czciej patrzc z perspektywy jednostki zagubionej w labiryntach wspczesnoci przede wszystkie do istotnych funkcji kompensacyjnej i katarktycznej, take i ladycznej, co nie oznacza, e nie peni jeszcze innych funkcji. Podkrelenia wymaga fakt, i ranga funkcji kompensacyjno-katarktycznej folkloru wzrasta szczeglnie dzisiaj; sprzyjaj temu takie czynniki jak industrializacja i urbanizacja spoeczestw, niemajcy precedensu w historii fakt tak znacznej mobilnoci spoecznej, rozwj sieci telekomunikacyjnej, wszechwadne panowanie masowych przakazw i zwizane z nimi typy kultury i in. Czynniki te i

procesy sprzyjaj z jednej strony wyksztacaniu si spoeczestw typu masowego (wedug okrele niektrych socjologw), z drugiej strony jednak stymuluj take procesy atomizacji i stratyfikacji spoecznej. Sdz w zwizku z tym, e w odniesieniu do kultur tradycyjnych, przedpimiennych np. europejskich kultur cnopskich czy pozaeuropejskich kultur pierwotnych trudno byoby w ogle mwi o funkcjach kompensacyjno-katarktycznych folkloru bd kultury. Kultura wielkich, zoonych, masowych spoeczestw wspczesnych jest k u l t u r d y c h o t o m i i, co obserwowa moemy w rnych sytuacjach: na najrozmaitszych paszczyznach. Kultury tradycyjne stanowiy, a gdzieniegdzie stanowi jeszcze idealn, a przynajmniej zblion do idealnej j e d n o , w ktrej to, co spoeczne,

zawierao w sobie to, co materialne, jak rwniei to, co kulturowe. Czowiek kultur tradycynych w stopniu najwikszym odnosi si to jednak do kultur pierwotnych dysponenowa p e n w i e d z c wszystkim, co skadao si na owe trzy

podstawowe aspekty kultury; szczeglnie odnosi si to do relacji relacji natura-kultura(spoeczestwo), do relacji czysto spoecznych (jednostka-jednostka, jednostka a spoeczeetwo) spoeczestwem i i do sposobw zapokajania Penia komunikacji wiedzy miedzy jednostk,

sfer

nurinosum.

dawaa

p e n i

w a d z y , a przynajmniej tak byo zapewne czciej poczucie peni wadzy. W skali spoecznej ycie zgodnie z tradycj dawao co niezwykle wanego, wizao si mianowicie z gwarancj psychicznego bezpieczestwa. Powiedzmy od razu, e w porwnaniu z czowiekiem reprezentujcym spoeczestwa masowe, sytuacja czowieka ze spoeczestw tradycyjnych bya sytuacj nader uprzywilejowan. By on z urodzenia i wyksztacenia dociekliwym przyrodnikiem i botanikiem, bdc jednoczenie znakomitym konstruktorem i technologiem. By penoprawnym twrc kultury i jednoczenie jej zawsze aktywnym, spontanicznym uczestnikiem i odbiorc. By praktykiem i teoretykiem kultury jednoczenie. Trzyma w rku klucze do wszelkiej wiedzy: teoretyzowa na temat mitw i

magii, potrafi by finezyjnym socjologiem, jak i wysublimowanym estet i koneserem sztuki. Nie istniaa wic powrmy do przerwanego wtku adna potrzeba kompensacji czegokolwiek na gruncie kultur tradycyjnych, a wic nie istniaa take np. potrzeba samorealizacji poprzez prac, nauk, poprzez rne formy aktywnoci kulturalnej i spoecznej (np. czyny spoeczne) czy poprzez rne formy spdzenia czasu wolnego (np. hobbies, rozrywka), a to z tej prostej przyczyny, enie istniay tu przedziay midzy prac, yciem kulturanym i kultur, czasem wolnym, religi, rozrywk. Czowiek w kulturach tradycyjnych idealnie okrela si poprzez cay bogaty kontekst spoeczno-kulturowy. Osobowo jego realizowaa si, speniaa poprzez p e n y udzia w kulturze i na odwrt: kultura wyraaa si poprzez kady niemal gest, czynno, zajcie, zachowanie i sowo czowieka. Byo to moliwe dziki temu, i wszystkie prawie tzw. czynnoci bezporednie miay tu rang czynnoci symbolicznychg; rozziew midzy tymi typami czynnoci nastpuje dopiero w trakcie rozwoju nowoczesnych kultur zoonych. Przyjrzyjmy si, jak bogat, pen, samowystarczaln, pozbawion pkni i widocznych stresw osobowoci (mimo rozlicznych nieszcz, jakich nie szczdzi mu los od moaentu zetknicia z cywilizacj biaych), by Ishi ostatni prawdziwy Indianin Ameryki Pnocnej, opisany w znakomitym stadium Theodore Kroeber6. Brak ostrego intelektualnego rozgraniczenie midzy czowiekier i reszt wiata nie jest jedynym ani nawet zasadniczym elementem, za pomoc ktrego mona wyjani fakt, i w spoecznociach tradycyjnych niepokoje egzystecjalne s znacznie sabsze anieli w spoeczestwie wspczesnym. Zasadnicze wyjanienie tych zagandnie przynie moe analiza wielofunkcyjnego charakteru dziaa ludzkich w kulturz ludowej. Kada dziaanie [] ma tu wiele znacze, wiele apektw: ekonomiczny, towarzyski, religijny, zabawowy, artystyczny i tp. Zsumowanie ich w jednym dziaaniu ludzkim, ktre tym samym zaatwia nie jedn wsko zakrojon potrzeb, ale jednoczenie wiele innych potrzeb nadaje temu dziaaniu zgoa inny wymiar. Wyraajc si nieco

T. Kroeber, Ishi caowiek dwch wiatw. Krakw 1978.

metaforycznie mona by powiedzie, i dziaanie takie wyzwolone zostaje z cech powszechnej codziennoci i umieszczone w wymiarze wiecznoci. konstatuje, jake trafnie, W. Pawluczuk.7 Osobowo czowieka wspczesnego, rozmywana w rytuale powszechnej codziennoci, bombardowana co dnia tysicami najrozmaitszych informacji serwowanych przez mass media, ktrych umys nie jest w stanie w peni opanowa, skategoryzowa i wykorzysta (co czsto prowadzi do procesw swoistego ubezwasnowolnienia psychicznego jednostki por. wyej fragment dotyczcy wiary w UFO), rozdarta przy tym midzy najrozmaitsze, czsto ekstremalnie rne powinnoci i koniecznoci, wynikajce chociaby z owych przedziaw na prac, nauk, uczestnictwo w kulturze, rozrywk i zabaw8, nigdy ju prawdopodob nie odnajdzie zagubionego paradygmatu czy wymiaru, o ktrym pisze cytowany wyej autor. Stwierdzanie tego faktu nie musi bynajmniej oznacza wyznania skrajnego pesymisty czy katastrofisty, jeli wemiemy pod uwag, jak wielk rang nadaje si dzisiaj szeroko pojtej t w r c z o c i , rozuminej w kadym wypadku jako taka forma aktywnoci ludzkiej, za pomoc ktrej czowiek realizuje swoj podmiotowo, eksterioryzuje i obiektywizuje swoje wntrze, stany i potrzeby psychiczne, eksponuje zoono, dwuwymiarowo wasnej psychiki rozpostartej midzy tym, co wiadome, i tym, co niewiadome (podwiadome), racjonalne i irracjonalne, tym, co jest prostym refleksem rzeczywistoci lub te jest odzwierciedleniem marze, pragnie, fantazji, nieujawnianych de czy te skonnoci eskapistycznych. Swoj, niebagateln rol odgrywa tu take folklor. Podkreli naley konieczno szerokiego rozumienia, elastycznej interrretreji pojcia aktywnoci twrczej w doniesieniu do wspczesnego czowieka. Bardzo sugestywnie ujmuje rzecz A. Kpiski, piszc: Potrzeba twrczoci, to jest narzucania otoczeniu wasnej
wizji wiata,

jest jedn z zasadniczych cech czowieka. Nie chodzi tu o jako

twrczoci,prac twrcz moe by sprztanie ulicy, a moe ni nie by praca artystyczna

7 8

W. Pawluczuk, op.cit., s. 59. Zauwamy, e nawet pojcie czasu wolnego jest dzi zwizane z caym szeregiem powinnoci i koniecznoci.

czy naukowa. Kryterium rnicujcym jest tu p o c z u c i e

t w o r z e n i a,

realizowania wasnego planu. Podobnie jak histria ycia kadej jednostki jest realizacj jej planu genetycznego, tak kada praca twrcza jest przeksztaceniem w rzczywisto wasnej koncepcji, a tym samym z o s t a w i a n i e m w o t o c z e n i u9 w a s n e g o l a d u

Podkreli rwnie naley, i tak rozumiana potrzeba

twirczoci jest immanentnie zwizana z owymi funkcjami kompensacyjno-katarktycznymi, za pomoc ktrych czowiek egzystujcy w spoeczestwach wspczeenych prbuje cigle i na nowo przywrci utracon przez kultury zdychotomizowane wiadomo peni, caoci, integralnoci z rzeczywistoci fizyczn i metafizyczn wiadomo powizan z

r o z u m i e n i e m , a wic teke poczuciem wadzy nad wiatem, psychicznym bezpieczestwem, jakie dawaa w s p l n o t a. Nawet tedy pewne, wydawaoby si, marginalne, prymitywne czy wrcz trywialne fomy aktywnoci twrczej wspczesnego czowieka mog stanowi i zapewne stanowi wyraz jego rozumienia, pojmowania, ogarniania wiata. Ujmujc rzecz w perspektywie antropologicznej jest rzeczywicie spraw najzupeniej obojtn, czy fomy aktywnoci twrczoj i ich funkcje wi si z sensu stricte nauk, sztuk, zamiataniem ulicy, hodowaniem peonii, pisaniem wistw na cianie, chodzeniem na pornofilmy, rozrywk czy rozmaitymi przejawami aktywnoci folklorystycznej wspczesnego czowieka. Nie trzeba chyba uwypukla w tym miejscu szerzej rnic midzy na przykad nauk a odmianami wspczesnego przesdu, magii, folklore.Mona jedynie stwierdzi, e w pewnych sytuacjach czowiek epoki atomu odwraca si od autorytetw oficjalnych (takich jak naukowa medycyna) i szuka oparcia w autorytetach innych, czego wyrazem s chociaby kolportowane w aurze tajemnicy godnej kamienia filozoficznego teksty o nafcie czy z Radami ksidza Podbielskiego. S to na pewno rne jakoci, ktre jednak biorc pod uwag pewne wentrzne potrzeby czowieka, jego liczne i rozmaite sposoby zmagania si ze wiatem, nieustannie ponawiane prby w y j a n i e n i a (zawsze majce na celu wzgldne przynajmniej

A. Kpiski, Rytm ycia. Krakw 1973, s.142-l43 (podkr. M.W).

uporzdkowanie pewnych spraw, stosunkw, relacji, tj. stworzenie w miar spjnej wasnej wizji wiata wszdzie tam, gdzie zawodz autorytety lub nie ufa si autorytetom), biorc wic pod uwag perspektyw czysto antropologiczn s jakociami

r w n o w a r t o c i o w y m i . I jest to jeszcze jeden argument, tym razem ju nie artobliwy, za koniecznoci gbokiej preorientacji folklorystyki naukowej. Pora zakoczy te, by moe przydugie i na pewno niepene refleksje wstpne. Byy one o tyle niezbdne, i z zarysowanego punktu widzenia szczeglnie za majc na wzgldzie wspomniane funkcje kompensacyjno-katarktyczne i perspektyw

antropologiczno-kulturow spojrze naley w moim gbokim niczym wiara w UFO przekonaniu na trzy rne przykady folklorystycznej aktywnoci twrczej wspczesnego czowieka, ktre tytuem egzemplifikacji przytoczy pragn. Przejawy tej aktywnoci s w pewnych wypadkach z rnych zreszt wzgldw (rzecz nie tylko w obscenieznoci) nader drastyczne, niemniej jednak jako e stanowi produkt i wyraz pewnych mentalnoci naley przyj je takimi wanie, jakimi s. Dodam, e ogranicz si w t ym wypadku do samych wybranych przykadw jako najbardziej wymownych, unikajc wszelkiego komentarza. Analiza niniejszego materiau w kadym razie wykraczaaby bardzo daleko poza ramy i kompetenoje zwykego felietonu.10

FOLKLOR I ARGON NASTOLATKW Nazwy osb: bocian, bergman, borsuk, szelka ojciec, lumbago rodzice, matryca kobieta lekkich obyczajw, negatyw Murzyn, cigawka striptizerka, herbatnik chopak, narzeczony, rusaka nauczycielka jzyka rosyjskiego, mtwa osoba

10

Jest rzecz znamienn, e utracone poczucie wsplnoty w odniesieniu do specyficznej spoecznoci, jak

stanowi odbiorcy kultury emitowanej przez rodki masowego przekazu, staraj si dzisiaj ugruntowa sigajc do rnych metod spece i menagerowie kultury masowej. O pewnych aspektach tych spraw pisaem w szkicu Midzy Scyll a Charybd? (por.Literatura Ludowa 1978, nr 3). Por. take istotne spostrzeenia K. T. Toeplitza, Smutek rozrywki. Szkice edynburskie. Kultura 1978, nr 51.

10

przeszkadzajca, makulatur bibliofil, prymus (zwraca uwag brak okrele matki, przyp. M.W.). Nazwy rzeczy, zjawisk i czynnoci: niagar, balanga, bango libacja, maryla, buuazyjne papierosy Marlboro, watergate ubikacja, wywiadwka, kontenerek skrzynka piwa, samica magnetofon, przebitka, lornetka defloracja, trzy kwadranse dezu, bara-bara stosunek pciowy, drapane traf, ut szczcia, gruliczanka woda sodowa z saturatorw, Jasiu-Wdrowniczek choroba weneryczna, sabat, inkwizycja rada

pedagogiczna, suma nudna lekcja, skrobanka klaswka, sprawdzian pisemny. Powiedzonka, okrzyki: pord na Giewoncie wyjtkowo trudna sytuacja, czastuszki

kalifornijskie, houbce nowojorskie nieznane techniki seksualne, walczy z pawianami powstrzymywa si od torsji, blotka z mord jak tatarskie siodo dziewczyna z nieadn twarz, lipnij na t zotwk z merca popatrz na t rud dziewczyn z mercedesa, jarema kopsn mi meni-many ojciec da mi duo pienidzy, robotnicze czy frontowe? jakie palisz, klubowe czy ekstra-mocne?, ale mnie dzisiaj zassao ale dzi jestem zajty, nie graj ze mn w gum nie oszukuj, michakuje po ksiycwce wymiotuje po wypiciu bimbru, strzeli z histy nawijk i obskoczy pion ja ci przepraszam odpowiada z historii bez przygotowania i dosta pitk. Przezwiska dziewczt: Angela Dawis, Astma, Brzytwa, Boaba, Chopka, Chabeta, Parwa, Stwa, Zbytnia, urna. Chopcw: Bachmat, Bambus, Biskup, Blondyna, Docent, Dziewica, Don, Enzym, Fotomonta, Himalaj, Jajnik, Kura, Liter, Lajba, Mundial, Sabina, Salceson, Rektor, Suzin, Tucznik, Wektor, Zupeny, yrant. Nauczycieli: Babcia, Bormaszyna, Cesia, Ekiera, Kosiarka, Ko, Laleczka, Lejdi, Pasta, Skiba, Tereza, Waka-Wstaka, mija, ytnia.11

11

Przykady pochodz z niezmiernie interesu jgo artykuu Zbigniewa Mentzela, Pokaza jzyk. Polityka 1978 nr 21. Por. take J. Urban, Zanim uderzymy w kalendarz.Polityka 1974 nr 10.

11

CZ POUFNA FOLKLORU Wystawa ujdzie w tumie. Wicej pornografii, przecie w Krakowie nie brakuje kurew. Zbyszek. Wy kurwiarze! (bez podpisu). Ty chamie (b. p.). Najbardziej z tej wystawy podobaa mi si Wenus sprzedajca bilety (b. p.) Wystawa Venus 77 jest a nadto przereklamowana .Niektre prace nie zasuguj na wystawienie, poniewa inne o wiele doskonalsze le si prezentuj. Mgr. in. J. U. Nie stawia si kropki po skrcie mgr (b. p.). Wszystko raczej ponure i smutne. wiat idzie ku zagadzie! Nawet kobiety si nie umiechaj. Jacek Baca. Baby do garw (b. p.). Zgadzam si (b. p.). Brawo (b. p.). Nie zgadzamy si (b. p.). Rozczarowaem si wystaw, spodziewaem si bardziej konkretnych uj pikna kobiecego ciaa. Okolice intymne s mocno przyciemnione. Wicej ukazywa stref erogennych. Janusz z Poznania. Zgadzam si. Andzrej z Warszawy. Musz Wam powiedzie, e moja dziewczyna ma o wiele adniejsze ciao i twarz ni te panie wszystkie razem wzite. K. J. [] Bowiem pikno czowieka, a wic coraz bardziej take i kobiety, nie polega na zotych wymiarach koczyn czy genitalii, ale na piknie umysu, ktre w 99,999% jest odwrotnie proporcjonalne do zmysowoci, erotyzmu, zdolnoci do wywoywania [?] pocigu, sprawnoci seksualnej, umiejtnoci flirtu, kokieterii i innych zabawek z tej rupieciarni. (b. p.). Kto pozwoli fotografowa i kiedy moj on? J. B. Wrciem z azienki, eby zobaczy to jeszcze raz. Soma. Dzisiaj (znaczy we czwartek) jakem sprzeda jawk, przyjechalimy ze wagrem na Venus, znaczy kobiec wystaw. Szwedki mnie si podobali, wagrowi bardziej te ruskie. Ale organista to u nas za far lepsze kartki sprzedaje, albo na jarmarku zapaki z Japonii, te lepsze. Ino kurww brakuje, bo by se czowiek uly. Tyle. Bob i Zdzicho z Rembertowa. Moja uwaga: Ale zawsze bd kobieca,/ Bo kobieco to jest dar/ Co zachwyca i podnieca/ No i dziaa niby czar C. S. Zaparo mi dech! Agnieszka z Warszawy. Kocham ciao piknych kobiet. A niektrzy z fotografujcych chyba wol ciao mczyzn. Ale czy to jest powd, aby znca si nad kobiecym?! Post striptum: Kobiety! Nie dajamy si!!! Jadwiga
K. I rok polonistyki z Wrocawia. Bardzo chtnie nawizabym kontakt optyczny z Pani

Jadwig K. w sprawie tego nie dania si. Leszek S. III r. polonistyki, Wrocaw. [] A jednak mi al, e po tej sali nie chodzi ju prokurator. Gral witokrzyski-P. M. K.

12

Priekrasno! I wsio-taki moda na densy i borody prejdiet, Romeo s Duliettoj ostanutsa! Ob etom goworiat uczszije fotogramy (b. p. Moskwa). Ciekawe dlaczego ZSRR reprezentuj tylko Litwa, otwa, Estonia? (sdzc po nazwiskach). Jestemy zainteresowani, czy pord noworodka mskiego jest aktem kobiecym. Grupa IX LO Wrocaw. Wicej golizny mniej bielizny. K. T. Ludzie. Weta si za robot, a nie azita po prnicy. Tak II Polski na pewno nie zbudujeta. (b. p.). Tytu Wenus w nawizaniu do bogini mioci powinien zobowizywa tematem do ukazania tego przeycia, tymczasem zdjcia rnych dam czasem po prostu klp i kurew nie oddaj wcale nastroju widzi si tylko nagie ciao (bo wstydliwie si poukrywa to i owo w cie lub apami poprzykrywa). Czasem jakie bezmylne twarze, jakie abstrakcje chyba to jest wystawa technik fotograficznych. (b. p.). To ogupiajce, te cyce, te uda. (b. p.) Niestety, nie kad kobiet natura obdarzya urod, ale za to kada ma prawo do szczcia. Czy moe by szczliwa ona, ktrej m po obejrzeniu wystawy Wenus uwiadamia sobie, e istniej setki kobiet adniejszych od tej, z ktr zwiza si na zawsze, zaczyna tskni za piknem kobiecych ksztatw nie tylko ogldanych na fotografiach, ale w naturze ona, ktr dotychczas si zachwyca, przestaje go pociga fizycznie? Dochodzi do rozdwiku w maestwie, a czsto do tragedii. []

Dwudziestotrzyletnia mieszkanka Krakowa. Kobieta to rzecz wspaniaa, ma tyle ciaa, e caa klasa si podniecaa. (b. p.) Organizatorzy! Wpuszczajcie widzw w wieku minimum 1819 lat, gdy modsi robi sobie w tym miejscu cyrki, szukajc taniej rozrywki i namiastek pornografii. (b. p.) Naga, pikna, grzeszna, ale delikatna i niemiaa, a nie wulgarna taka podobaa si mnie i mojej grupie z obza. (b. p. ).12

12

Przykady pochodz ze znakomicie prowadzonej przez Edwarda Redliskiego rubryki Nikiformy w rwnie znakomitych biaostockich Kontrastach; por.1978 nr 9.

13

FOLKLOR LUDZI Ballada: Wrd nocnej cichy i wichrw burzy Jzef Zakrzewski, chopak niedurzy Tgawy w barach, stary bandyta pomyla sobie z Lipami kwita Mwi do synw chopcy idziemy, rodzin Lipw wymordujemy Dom podpalimy, wszystkich wyrniemy a lady zbrodni zamaskujemy Bierze pistolet, za pas dwa noe czy si nie cofnie, kt wiedzie morze Czesiek siekier, Adam motyk no i ju id na bijatyk Jzef szef bandy pierwszy wyrusza kroczy odwanie jak gestapowiec By wybi Lipw, rodzinne plemi tak si skradaj na podpalenie A gdy przybyli do swego celu Jzef powiedzia jest nas niewielu Wic pki mamy szczer ochot Wic zabierajmy si do roboty Spucili konie, by kogo zwabi wysza staruszka, trzeba j zabi nagle bysny dwa ostre noe Staruszka pada, jak snopek zboa Nagle bysna w rku siekiera Chrzszczc po kociach w ciao si wdziera Jzef i stary wtargnli do chaupy i ju po chwili byo trzy trupy Stary do Mietka podchodzi z splw oddaj pienidze powiedzia grbo Mietek wyjmuje fors z siennika i j po chwili oczy zamyka Wszystkich Zakrzewskich, co u Lipw byli za te morderstwa wkrtce wykryli Sd im wymierzy wyroki due i j nie wrc na swe podwrze

14

Adama i starego j powiesili A Czesiek gnije w wiziennej celi Zanim si skoczy Adama kara bdzie on dziadkiem napewno starym. Kt moe by wiadkiem tak wielkiej zbrodni Tylko ten ksiyc pomyk zachodni

List: Siwy! Kopsam Wam 500 szlugw bo na razie wicej nie ma ale jak bd potrzebne to napisz gryps a dostaniecie kad ilo. Ja te szlugi bior od ludzi , bo swoich nie mam, jak bd mia to ci kopsn darmo. Jeeli chodzi o t szmk to mona by byo zaatwi, ale trudniej z podaniem, przez lipo ciko i nie wiadomo o co Wam konkretnie chodzi. Jeeli chcecie to moemy oeni Wam czaju kad ilo duy chodzi 60 szlugw, 20 maluch, za jaw 4 due. Jutro Ci kopsn sod i maluszka, bo sody tam gdzie pracuj nie ma, i dopiero jutro bd mia. Jeeli chcesz wysa gryps do kolegi to kopnij tutaj a ja Ci wyszl. Uwaaj pod cel aby mnie nikt nie wkopa, bo wtedy mam klops. Moe co jeszcze trzeba postaram si zaatwi, moe by nawet kira. Z czajem popytaj si Heka, moe on bdzie mia komu oeni i nawi mu. Jak tam u Ciebie ze spraw chyba duo nie dostaniesz u mnie rewizja przyklepaa. Napisz co tam u ciebie sycha, ja z Dank nie pisz klops. Odpisz na gryps dzisiaj to bd wiedzia czy bra czaj i szlugi tylko puknij a ja od razu puszczam herbat bez adnej nawijki. Goryl. Zreszt odpisz jutro, to ju nie bd czeka, strasznie jestem zmczony I pjd spa, bo u nas pobudka o 5.

Liryka: Ju wyrok mj jest odczytany I sal opuszcza ju Sd Milicja mnie kuje w kajdany bym poszed odcierpie swj bd Ostatnie swe rzucam spojrzenie Przez okno na wolny ten wiat Zostao mi tylko cierpienie I niebo dalekie zza krat I bya wrd innych na Sali Co wszystko czytaa, me sny Gdy wyrok mj srogi czytali Widziaem Twj rozpacz twe zy

List: Kochana Basiu!! Bardzo Ci dzikuj za grypsy, ktre od Ciebie otrzymaem. Bardzo mnie to cieszy, e chcesz ze mn pisa. Siedz za bjk, to jest artyku 158 i mam 3 lata, a siedz dopiero 4 miesice, a do wolnoci jest bardzo daleko, o ktrej tak bardzo marz. Caymi nocami i dniami myl teraz tylko o Tobie, ale rozczaj nas te okropne mury, ktrych tak nienawidz. Brak mi jest Ciebie, a take sodkioh Twoich ust i gorcego Twego ciaa. Jeste
15

jedyn kobiet, ktr tak bardzo pokochaem, ale musimy czeka cierpliwie, a staniemy razem w obliczu piknego oa, to jest moje pragnienie przeycia z Tob prawdziwej mioci, wci widz Twoj budow kobiec, te zgrabne Twoje nki i piersi. Bardzo bym chcia spotka si z Tob na wolnoci i wtedy moglibymy sobie duo powiedzie, bo teraz nie ma jak. Nie wiem czy mnie wicej uda si poda Ci grypsy, ale mam mono narazie podania. Na tym kocz ten gryp, cauj Ci bardzo. ZKCMTUT. Pozdrowienia od Tolka. A Ty pozdrw Ir. Czekam na gryps od Ciebie. Wit.

Liryka: Ju mrz nasz cel okrywa Nadchodzi wieczr wigiliny, grniowy Podmuch wiatru nieg z ziemi zrywa A ja sucham tej wiatru dziwnej mowy Przenosz si w domowe progi I widz was kochani przy wieczerzy Jestem tu, los by dla mnie srcgi Tak srogi, e nikt go ju nie odmieni St do kolacji nakryty Przy stole caa rodzina A ja w celi zaamany rozbity Wiekiem jest karzda godzina W tej szarej witecznej rozpaczy Przyjmijcie ods mnie yczenia e listownie? Bo los mnie tak raczy Lecz szczerze ycz Spenienia marze

List: Najdroszy! Kochanie, gdy koleanka podaa mi list i gdy otworzyam i zaczam czyta to nie mogam opanowa si od paczu, e wanie Ja musz otrzymywa od ukochanego chopca listy tutaj, bo przecie byoby o wiele pikniej, gdybymy mogli by teraz na wolnoci i zasi przy wsplnym stole jak kady wolnociowy czowiek. Kochanie, gdyby wiedzia, jak bardzo tskni. Gotowa jestem skoczy przez okno do Ciebie kochany kraty mi nie pozwalaj i tylko czasami moemy patrze na siebie z daleka, Lecz mimo, e kraty s mocne, to nasza mio jest o wiele mocniejsza, bo kraty mona rozczy a naszej mioci nikt nie zdoa rozczy. Kochany mj, czy wytrzymam bez Ciebie, gdy wywioz Cie do innego zakiadu i czy los pozwoli abymy jak najszybciej poczyli na zawsze nasze serca . Kochany, prosz Ci o jedno gdy wyjdziesz na wolno i znw co lub kto bdzie prubowa namwi ci do jakiej gupoty, to wtedy pomyl o dziewczynie, ktra kocha i tskni do Ciebie. Kochanie, jak dostan wyrok, to wtedy napisz prob aby Ciebie wpisa na kart korespondencyjn.Teraz wci myl o tym jaki wyrok dostan, bo myl, e nie zasuyam

16

na to, aby sd skaza mnie niewinnie. Moje serce nie wytrzymaoby tego, bo to oznaczaoby utrat Ciebi, kochany. Brak mi sw. Zawsze ta sama kochajca Ci Zorka.

Liryka: Za bandyckie napady skazany i do celi wtrcony przmoc mody wizie zakuty w kajdany wiat zakuty oglda zza krat Z okna wida te sztumskie jeziora Ma awk ukryt wrd drzew I te pary idce z wieczora Na skalisty na may ten brzeg W mojej celi jest krata potna Wanie do niej przywie ja sznur Jeszcze spojrz na sztumskie jezioro I zakoczy si ywot ten mj.13

[]

Micha Walisk

13

Teksty pochodz rwnie z Nikifora E. Redliskiego; por. Kontrasty 1979 nr 2. (Ortografia bez zmian M.W.).

17

18

18