You are on page 1of 87

Tytu oryginau: Christianity and Rabbinic Judaism: A Parallel History of Their Origins and Early Development, Second Edition

Edited by Hershel Shanks Redakcja jzykowa i korekta: Hanna Stompor Redakcja techniczna i amanie: PanDawer Projekt okadki: Joanna Zonkiewicz Zdjcie na okadce: Fotolia Copyright 2013 Biblical Archaeology Society, Washington, DC, USA This translation of the second edition of Christianity and Rabbinic Judaism: A Parallel History of Their Origins and Early Development, originally published in English in 2011, is published by arrangement with the Biblical Archaeology Society Copyright for the Polish edition 2013 by Oficyna Wydawnicza Vocatio All rights to the Polish edition reserved Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej Vocatio 02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1 e-mail: vocatio@vocatio.com.pl Redakcja: tel. (22) 648 54 50 Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78 e-mail: handlowy@vocatio.com.pl Ksigarnia Wysykowa 02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 41, tel. (603) 861 952 e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl www.vocatio.com.pl ISBN 978-83-7492-042-1

Spis treci

Wstp do wydania polskiego (Waldemar Chrostowski) . . . . . . Wstp do wydania oryginalnego (Hershel Shanks) . . . . . . . . . Wprowadzenie. Prezentacja rwnolegej historii chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego

7 11

(Geza Vermes). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Judaizm palestyski i diaspory w I wieku (Louis H. Feldman) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. ycie Jezusa (Ed P. Sanders) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Ekspansja chrzecijastwa od Jerozolimy do Rzymu (lata30-70) (James D.G. Dunn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV . Judaizm od zburzenia Jerozolimy do upadku drugiego powstania ydowskiego (lata 70-135) (Lee I.A. Levine) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

25

89

149

211

SPIS

TRECI

V . Chrzecijastwo od zburzenia Jerozolimy do cesarza Konstantyna (lata 70-312) (Harold W. Attridge) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Judaizm do czasu opracowania Miszny (lata 135-220) (Shaye J. D. Cohen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. wiat Talmudu. Od Miszny do podboju arabskiego (Isaiah M. Gafni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. Religia imperium. Chrzecijastwo od Konstantyna dopodboju arabskiego (Dennis E. Groh) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. Chrzecijanie i ydzi w pierwszych szeciu wiekach (James H. Charlesworth) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nota o autorach i tumaczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 533 425 355 317 249

Wstp do wydania polskiego

Na gruncie dziejw oraz wiary, pobonoci i kultu staroytnego Izraela wyrosy i okrzepy dwie religie: chrzecijastwo i judaizm rabiniczny. Paradoks polega na tym, e s cakowicie autonomiczne, a zarazem nierozerwalnie ze sob zczone rozlicznymi wiziami. Innym paradoksem jest to, e przez prawie dwa tysice lat, ktre upyny od narodzin chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego, wyznawcy obu religii skutecznie wspdziaali... we wzajemnym oddalaniu si od siebie. Dlatego, zwaszcza wobec nasilajcej si laicyzacji i sekularyzacji wspczesnego wiata, trzeba cierpliwie wydobywa i przypomina to, co nas czy, a zarazem uwiadomi sobie, jak wiele wykopano gbokich i dzielcych nas przepaci. Proces separacji zosta zapocztkowany jeszcze za ycia Jezusa i w pocztkach istnienia Kocioa apostolskiego, a nastpnie by ustawicznie pogbiany. Wanie tej zapalnej problematyki dotycz rozwaania zamieszczone w niniejszej ksice. Stanowi ona w duym stopniu kontynuacj poprzedniej, opatrzonej tytuem Staroytny Izrael. Od Abrahama do zburzenia wityni jerozolimskiej przez Rzymian, ktra podaje syntetyczny wykad historii staroytnego Izraela. Na jej podou, o czym przesdziy dwie odmienne odpowiedzi na mesjaskie roszczenia i tosamo Jezusa, dokonao si rozejcie drg Kocioa iSynagogi. We wstpie do pierwszego wydania oryginalnego, ktre ukazao si w 1992 r., Hershel Shanks podkrela, e przygotowanie i wydanie tej ksiki byo przedsiwziciem bardzo trudnym, do ktrego przymierza si szeciokrotnie. To samo dotyczy przekadu i wydania jej w jzyku polskim. Mwic prawd, przekad by gotowy kilkanacie lat temu, wahaem si jednak, czy powinien zosta opublikowany. Niemao uj, ktre znalazy wyraz

WALDEMAR CHROSTOWSKI

szczeglnie w III i IV rozdziale pierwszego wydania, odzwierciedlao specyficznie ydowsk perspektyw postrzegania oraz przedstawiania pocztkowej historii chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego. Czasami byo to jaskrawo widoczne, kiedy indziej mniej, ale nie zmieniao to oglnego obrazu i wraenia. Zamiar wydania ksiki po polsku by wic kilkakrotnie odkadany. Dopiero gdy w2011 r. ukazao si drugie wydanie, przejrzane, poprawione i w wielu miejscach zmienione, zapada decyzja, aby jak najszybciej uprzystpni je wjzyku polskim. Wmojej ocenie tre rozdziau IV nadal wymaga wanych uzupenie czy dopowiedze. Przykadowo, omawiajc spraw wszechstronnej przebudowy ycia ydowskiego, dokonanej pod koniec Iw. przez rabinw okresu Yavne, nie mwi si wcale, czy i w jakim stopniu bya to odpowied nie tylko na zburzenie Jerozolimy i wityni, ktre pooyo kres najwaniejszym instytucjom i obrzdom biblijnego Izraela, lecz rwnie na wyonienie si i okrzepnicie chrzecijastwa. To samo dotyczy uwarunkowa i okolicznoci ydowskich powsta zbrojnych w diasporze, ktre wybuchy w drugiej dekadzie II w. na Cyprze i w Egipcie. Czy bya to wycznie reakcja na ssiadw pogaskich, czy raczej mamy rwnie do czynienia z gwatownym i krwawym wybuchem resentymentw antychrzecijaskich? Klarowna i uzasadniona odpowied na te pytania, oraz wiele innych, jest niezbdna do penego nawietlenia kontekstu zaciekych polemik chrzecijasko-ydowskich, trwajcych wgruncie rzeczy przez ca pierwsz poow Itysiclecia. Wtym miejscu trzeba nadmieni, e iten aspekt nie doczeka si naleytego rozwinicia, co po czci mona tumaczy faktem, i chodzi o r w n o l e g prezentacj pocztkw oraz wczesnego rozwoju chrzecijastwa ijudaizmu rabinicznego. Uwani czytelnicy, ktry dobrze znaj najwczeniejsz histori Kocioa i Synagogi oraz zawie dzieje ich obustronnych relacji, szybko wychwyc pewne niedomwienia i aspekty polemiczne; inni, dotd niewiadomi rnorakich uwika ikontekstw, dowiedz si o problemach i wyzwaniach badawczych znanych jedynie wskim krgom specjalistw. Jedni i drudzy otrzymuj moliwo zaznajomienia si z rozmaitymi podejciami i zapatrywaniami, a zatem rwnie wyrobienia wasnego zdania w draliwych i kontrowersyjnych tematach. Zanim niniejsza ksika ukazuje si drukiem, jej zawarto staa si przedmiotem wykadw dla studentw na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynaa

WSTP

DO WYDANIA POLSKIEGO

Stefana Wyszyskiego w Warszawie. Szczeglnie ceni udzia iwkad suchaczy Podyplomowego Studium Biblijno-Pastoralnego kapanw, sistr zakonnych i zakonnikw oraz osb wieckich ktrych zaangaowanie iwsppraca utwierdziy mnie wprzekonaniu, e polskie wydanie tej ksiki jest potrzebne. Poniewa w prezentacji rwnolegej historii pocztkw chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego dochodz do gosu rozmaite spojrzenia i zrnicowane perspektywy, w niektrych przypadkach konkurujce, a nawet sprzeczne ze sob, redaktor naczelny bardzo susznie postanowi opatrzy cao wprowadzeniem, napisanym z perspektywy ydowskiej, oraz zakoczeniem opracowanym w perspektywie chrzecijaskiej. Moim zdaniem, profesor Geza Vermes doskonale wywiza si ze swego zadania we wprowadzeniu, ktre precyzyjnie zapowiada tre ksiki, bilansujc kady z jej poszczeglnych rozdziaw. Natomiast prof. James H. Charlesworth nie tyle odnis si do treci wyoonych wkolejnych omiu rozdziaach, ile przedstawi wasne syntetyczne spojrzenie na opisywane okresy historyczne, wktrym wprawdzie dochodzi do gosu wraliwo chrzecijaska, lecz pod ktem specyficznie amerykaskiego sposobu rozumienia i przedstawiania omawianych zagadnie i problemw. Redaktor wydania oryginalnego, Hershel Shanks, waciwie rozpozna charakter tekstu J.W.Charleswortha ipotraktowa go jako rozdzia dziewity. Pragnieniem tumacza i redaktora polskiego wydania tej ksiki jest, by spotgowaa ona zainteresowanie problematyk historycznych i religijnych relacji chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego w najstarszych okresach ich wspnych, a zarazem tak bardzo odmiennych dziejw, oraz prawidowo ukierunkowaa rozeznanie na trudne i powszechnie sabo znane tematy. Celem nie jest rozstrzygnicie wszystkich kwestii spornych ani zamknicie dyskusji, lecz przeciwnie, ich stymulowanie i pogbianie. Niemao zagadnie omwionych w poszczeglnych rozdziaach zostao przedstawionych z do specyficznej perspektywy, co polscy czytelnicy na pewno zauwa i wydobd. Dobrze jest jednak poznawa rwnie odmienne stanowiska, aby jeszcze lepiej wiedzie, jak w ich kontekcie przedstawi i wzmocni tosamo chrzecijask. W polskim pimiennictwie historycznym i teologicznym nie byo dotd takiej ksiki. Do niedawna jej brak mg by mniej odczuwany, ale w ostatnich latach sytuacja bardzo si zmienia.

10

WALDEMAR CHROSTOWSKI

Rosnca wiadomo chrzecijan o swoich pocztkach, a take kontekst dialogu chrzecijasko-ydowskiego, potrzebuj skutecznej pomocy wpostaci rzetelnego naukowego opracowania, na tyle przystpnego, e moe z niego korzysta bardzo szerokie grono odbiorcw. Mam nadziej, e ta ksika wychodzi naprzeciw tym potrzebom i potrafi im sprosta oraz, e zachci do pogbiania i upowszechniania zoonej, lecz niezwykle wanej, problematyki narodzin iokrzepnicia dwch w pewien sposb siostrzanych religii chrzecijastwa ijudaizmu rabinicznego.
Ks. prof. Waldemar Chrostowski Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich Warszawa, 17 stycznia 2013 r.

Wstp do wydania oryginalnego

Ta ksika stanowi zaproszenie do zgbiania niezwykle wanych tematw historii. Jest to nieustajce zadanie. Jest to drugie wydanie powszechnie uywanej ksiki, ktre ukazuje si prawie dwie dekady po opublikowaniu wydania pierwszego. Sdz, e po nastpnych dwch dekadach, aby moe nawet wczeniej, bdzie wymagao kolejnej aktualizacji. aden uczony nie mg sam jeden napisa tej ksiki. Nikt bowiem nie jest w stanie sam zapanowa nad obszernymi i czsto zagadkowymi rdami dotyczcymi poruszanych tematw. Zazwyczaj historia ydw i chrzecijan jest nauczana przez rnych nauczycieli; czsto te jedna i druga historia s traktowane jako osobne dyscypliny. Jak zaznacza w swoim wprowadzeniu oksfordzki mistrz Geza Vermes, ta ksika jest unikatowa. Jest to paralelna historia wczesnego chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego, prba rwnolegego przedstawienia ich dziejw. To skania nas do przemylenia szerszej problematyki. Paradoksalnie, te dwie historie maj wsplne rdo, wyrosy bowiem na tej samej glebie judaizmie okresu Drugiej wityni. Mimo to historia chrzecijastwa ijudaizmu rabinicznego bardzo si rni. adna posta wjudaizmie rabinicznym nie jest tak centralna jak Jezus wchrzecijastwie. Dlatego wksice cay rozdzia (rozdz. II) zosta powicony yciu Jezusa. Nie ma analogicznego rozdziau na temat jakiej postaci wjudaizmie rabinicznym. Whistorii, ktr przedstawiamy, judaizm zaczyna jako nard. Dwukrotnie zbuntowa si przeciwko panowaniu Rzymian idwukrotnie zosta pokonany. Pierwsze pokolenia chrzecijan od czasu do czasu cierpiay przeladowania, ale w historii chrzecijastwa nie ma porwnywalnego nurtu.

12

WALDEMAR HERSHEL CHROSTOWSKI SHANKS

Chrzecijastwo zaczo si jako troch osobliwe ugrupowanie ydowskie i podbio Zachd. Judaizm, od bycia narodem, sta si niewielk mniejszoci pord wielkich, czsto wrogich, kultur. Dla chrzecijastwa wyzwaniem staa si doktryna i instytucjonalizacja; dla judaizmu zapewnienie przetrwania jako ludu bez wasnej ziemi. Nic dziwnego, e ich dzieje oraz ich historie s tak bardzo rne. Nic dziwnego rwnie, e poszy wasnymi drogami. Nawet rda s odmienne. Judaizm rabiniczny nie dysponuje czym paralelnym do Ewangelii czy listw Pawa. Miszna i Talmudy nie tylko rni si od najstarszych dokumentw chrzecijaskich, lecz take zostay opracowane duo pniej. Z metodologicznego punktu widzenia s tak tajemnicze, e potrzeba lat mudnych studiw, by je kompetentnie zgbia tylko nieliczni badacze historii chrzecijastwa sprostali temu wyzwaniu. Patrystyczne pimiennictwo chrzecijaskie te jest unikatowe tylko nieliczni badacze historii ydowskiej opanowali ogromn literatur, ktra, ju nawet z racji swej obfitoci, wydaje si nas przerasta. To wszystko nie uatwia zadania, lecz nakazuje nam zatrzyma si i zastanowi, jak osign zrozumienie kluczowych pierwszych stuleci judaizmu rabinicznego i chrzecijastwa. Ta ksika rwnolege historie jest nie tylko zwyczajnym kompendium podsumowa i uoglnie. Czytelnik znajdzie w niej mnstwo szczegw, podstawowe wiadectwa, natomiast studenci, ktrzy pragn pogbi okrelony temat, znajd rwnie wskazwki bibliograficzne icytaty. Gdy powtrnie czytaem, rozdzia po rozdziale, kady z nowych rozdziaw, zawierajcych nowy materia i opracowanych dla potrzeb tego drugiego wydania, wzrastao moje uznanie dla ich autorw. Kady rozdzia jest maym klejnotem, ksik sam w sobie, zwizym, lecz szczegowym oraz wiarygodnym wykadem podjtej problematyki. Wci na nowo podziwiaem erudycj i umiejtno szacownych uczonych w przegldaniu wszystkich szczegw oraz powizaniu wszystkich nici w spjn cao. Pracowalimy bardzo ciko, by te czasami zawie zagadnienia uczyni zrozumiaymi i czytelnymi najbardziej, jak to moliwe. Dlatego musz wyrazi wdziczno autorom za ich dugi i niekiedy samotny wysiek, atake za ich cierpliwo iwyrozumiao,

WSTP

DO WYDANIA ORYGINALNEGO

13

gdy nadal prosiem o wyjanienia oraz, czasami, o uproszczenie. Mam nadziej, e autorzy oraz, co waniejsze, czytelnicy zgodz si, i rezultat okaza si godny tego nakadu pracy.
Hershel Shanks Waszyngton, lipiec 2011 r.

WPROWADZENIE Prezentacja rwnolegej historii chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego


Geza Vermes

o zbiorowe przedsiwzicie, rwnolega historia judaizmu ichrzecijastwa obejmujca okres ponad szeciu stuleci, kluczowy dla rozwoju obu religii jest w annaach nauki bezprecedensowa. Istnieje wiele opracowa historii ydw oraz wczesnego chrzecijastwa, przygotowanych na kadym poziomie, od podstawowego po wysoko specjalistyczne, ale, jak dotychczas, nikt nie podj si przedstawienia, obok siebie, dwch autonomicznych spojrze. Zostay napisane przez czoowych ekspertw dla poytku wszystkich nauczajcych inauczanych. Mam wielki zaszczyt dokona prezentacji i zapowiedzie osiem rozdziaw, ktre skadaj si na t ksik. Sam, jako badacz judaizmu, przedstawi omawiane zagadnienia przede wszystkim z ydowskiej perspektywy historycznej; dla rwnowagi na kocu ksiki zosta zamieszczony analogiczny przegld, dokonany z perspektywy chrzecijaskiej (rozdzia IX). Naley zauway, e podczas dziesicioleci, ktre otwieraj opisywany okres, powiedzmy do poowy I w., nie ma potrzeby pisania paralelnej historii, gdy dopiero od tego czasu chrzecijastwo zaczo si wyania jako odmienne od judaizmu, szczeglnie z powodu przyjcia wielkiej liczby dawnych pogan. Byo tak jeszcze dugo po mierci Jezusa, ktry zosta ukrzyowany ok. 30 r.

16

GEZA VERMES

Judaizm, albo, co obecnie mona bardziej zasadnie okreli jako judaizmy, pierwszych siedemdziesiciu lat ery chrzecijaskiej problematyka, ktr por. Louis H. Feldman podj w rozdziale I by (albo byy) odmienny od tego, ktry opiera si na Misznie i Talmudzie, poniewa dominowa wtedy wielopostaciowy system religijny. Wydaje si, e faryzeusze, saduceusze, esseczycy itd., yjcy w I w., koegzystowali w duchu tolerancyjnej niechci, w jaskrawym kontracie do ustawicznie standaryzowanej ortodoksji pniejszych wiekw. Ponadto, jeeli czsto przyjmowany pogld, e przed zburzeniem w 70 r. witynia jerozolimska stanowia centralny orodek religii ydowskiej jest prawdziwy (dla wikszoci ydw zamieszkujcych zdala od Miasta witego witynia stanowia bardziej idea ni namacaln rzeczywisto), pozbawiony sanktuarium judaizm zokresu po zburzeniu Jerozolimy, czyli czas rabinizmu, musi by traktowany jako co odmiennego. Jezus z Nazaretu nalea do judaizmu preortodoksyjnego, a nie do chrzecijastwa. W moim przekonaniu rozdzia II, ktry napisa prof. Ed P. Sanders, podajcy zarys ycia i ordzia Jezusa, jest zarwno wywaony, jak i pouczajcy, aczkolwiek nie spodziewam si, by konserwatywni chrzecijanie zgodzili si z okrelaniem Jezusa jako ydowskiego charyzmatycznego proroka, uzdrowiciela inauczyciela, mimo e w opis jest bardzo bliski temu, ktrego dokona ydowski historyk zIw. Jzef Flawiusz, opisujc Jezusa jako czowieka mdrego, ktry czyni rzeczy niezwyke (Dawne dzieje Izraela, XVIII,63). Podobnie jak wielu nowotestamentalistw, Sanders twierdzi, e wEwangeliach mona odnale mnstwo materiau na temat historycznego Jezusa, o ile zadowoli nas oglniejszy zarys, a mianowicie, e Jezus mia zwizki z Janem Chrzcicielem, towarzyszyli mu uczniowie, oczekiwa krlestwa [Boego], uda si z Galilei do Jerozolimy, grozi zburzeniem wityni, za wkrtce potem zosta osdzony i ukrzyowany. Profesor Sanders objania epizod wywracania stow wymieniajcych pienidze i handlarzy jako czynny atak na wityni, ale moga to by rwnie instynktowna reakcja zapalczywego galilejskiego witego wieniaka na to, co widzia isysza wite przedsionki bardziej przypominay wschodni bazar ni sanktuarium. Innymi sowy, jeeli to Jezus jest odpowiedzialny za awantur na dziedzicach wityni jerozolimskiej, by prawdopodobnie natchniony, kierujc si nie wrogoci, ale szacunkiem dla domu Boego.

WPROWADZENIE

17

Rozprzestrzenianie si chrzecijastwa od Jerozolimy do Rzymu wlatach 30-70 znakomicie naszkicowa James D.G. Dunn w rozdziale III. Ten rozdzia zawiera krytyczne przedstawienie informacji pochodzcych z Dziejw Apostolskich, listw Pawa oraz Listu Jakuba. Dunn opisuje najpierw wyonienie si rodzcej wsplnoty kocielnej skupionej w Jerozolimie, ktra nadal wykazuje wszystkie ydowskie cechy w postpowaniu i kulcie charakterystyczne dla tego okresu, wczajc uczestnictwo w kulcie witynnym. Wsplnej religijnoci ydowskiej towarzyszyy specyficzne instytucje ruchu Jezusa: inicjacyjny ryt chrztu, Uczta Dzikczynna oraz nadzorowane przez apostow ycie wsplnotowe, niezbyt odlege od motywowanej religijnie wsplnoty praktykowanej przez esseczykw. Trzon rozdziau zosta powicony rozpowszechnianiu si chrzecijastwa w Ziemi witej, zwaszcza wrd ydw, z okazjonalnym przyjmowaniem take pogan. Jednak gdy do wsplnoty chrzecijaskiej doczy Pawe, nowa religia rozpowszechniaa si wrd nie-ydw w Antiochii Syryjskiej, po czym Pawe podj dziaalno misyjn w miastach Azji Mniejszej i Grecji. Profesor Dunn daje wyraz zadziwiajco krytycznemu ujciu nauczania Pawa, ktre zbudowao fundamenty Kocioa wywodzcego si z pogan daleko poza granicami Judei i Galilei, zabezpieczajc jego przetrwanie nawet po mierci Pawa i zburzeniu wityni jerozolimskiej, stanowicej centralny symbol judaizmu. Lata 70. I wieku wyznaczaj schyek Kocioa judeochrzecijaskiego i roli Jerozolimy jako macierzystej wsplnoty nowego ruchu. Pniej, jak zauwaa James Dunn, ydowsko chrzecijastwa zostaa wduej mierze zatracona. Historia ydowska od zburzenia Jerozolimy do klski powstania Bar Kochby (lata 70-135) zostaa omwiona w rozdziale IV , ktrego autorem jest prof. Lee I.A. Levine. Susznie zauwaa on, e przegrana wojna z Rzymem nadszarpna, ale nie przerwaa judaizmu, oraz analizuje pisma nierabiniczne datowane na drug poow I lub pocztek II w., takie jak Apokalipsa Barucha, Czwarta Ksiga Ezdrasza oraz Ksiga staroytnoci ydowskich Pseudo-Filona, po czym zajmuje si dziaalnoci Jochanana ben Zakkaja i zgromadzenia mdrcw w Jawne, ktre skutkowao gwatown i pomyln restrukturyzacj ydowskiego ycia religijnego w zgodzie z nowymi okolicznociami wywoanymi zburzeniem wityni przez Rzymian. Tak skuteczn reorganizacj

18

GEZA VERMES

byoby trudno zrozumie, gdyby kult sprawowany w Jerozolimie dalej odgrywa wan rol jako rzeczywista cz ycia ydw, jak zakada to wielu uczonych. Historia Kocioa od zburzenia Jerozolimy w 70 r. do nawrcenia Konstantyna na chrzecijastwo (312) jest przedmiotem dobrze udokumentowanej prezentacji, ktrej w rozdziale V dokona prof. Harold W. Attridge. Wychodzc od tekstw Nowego Testamentu, ktre nie wyszy spod pira Pawa, i kontynuujc refleksj nad polemicznymi dzieami autorw z II w. (PseudoBarnaba, Justyn Mczennik i biskup Meliton z Sardes), prof. Attridge wyjania, e jeden z najbardziej fundamentalnych celw chrzecijastwa stanowio samookrelenie si wzgldem judaizmu. Utrzymywano nie tylko, e Koci odziedziczy wszystkie Boe obietnice i przywileje, ktre poprzednio naleay do Izraela, ale rwnie, e ydowska odmowa zostaa przewidziana i zapowiedziana przez biblijnych prorokw. W cigu II w., doszo te do konfrontacji z herezj gnostycyzmu, ktra zostaa wygrana, w rezultacie czego w II i III w. wielcy aleksandryjscy Ojcowie Kocioa Klemens i Orygenes oparli nauczanie Ewangelii na fundamentach filozoficznych, ktre pomogy wypracowa cakowicie zhellenizowan teologi chrzecijask. Zanim nastpi triumf nad pogaskim Rzymem, chrzecijanie mieli udzia w dowiadczeniach przeladowa religijnych i mczestwa, jak byy one udziaem ydw w okresie Machabeuszy w latach 60. II w. przed Chr. oraz za czasw Hadriana w trakcie i po upadku powstania Bar Kochby w latach 30. II w. po Chr. Jednak cierpienia, ktre spaday na Koci za panowania ostatnich rzymskich cesarzy przeladowcw Decjusza, Dioklecjana i Galeriusza, w drugiej poowie III i na samym pocztku IV w. rycho poszy w cie, zastpione moc i chwa imperium chrzecijaskiego, ktre zainaugurowa Konstantyn Wielki. Okres midzy upadkiem powstania Bar Kochby (135) amierci Rabbiego Judy Patriarchy (ok. 220) by czasem reorganizacji ycia ydowskiego, ktra dokonaa si wGalilei. Obecno ydw w Judei, ktrej nazw zmieniono na Syro-Palestyna, nie bya duej moliwa, za Jerozolima zostaa przeksztacona przez zwyciskiego cesarza Hadriana w miasto pogaskie, nazwane Aelia Capitolina. Ten okres by czasem nie tylko wzmocnienia instytucji patriarchatu, by przewodzi wsplnocie rabinw i reprezentowa ydostwo wobec wadz imperium, lecz take kompilacji Miszny

WPROWADZENIE

19

w sze porzdkw, bd rozdziaw, oraz 63 traktaty. Og tych zagadnie wnikliwie i przekonujco omawia w rozdziale VI prof. Shaye J.D. Cohen. Prbuje osign rwnowag midzy konfliktowymi teoriami dotyczcymi natury Miszny. Odchodzc od jej tradycyjnej, lecz powierzchownej definicji jako kodeksu prawnego, oraz nowej teorii, e jest ona zasadniczo wyrazem wiatopogldu filozoficznego, Cohen upatruje wMisznie radykalnie nowatorskie osignicie, czyli ksig prawa zawierajc przeciwstawne pogldy przypisywane znanym z imienia mdrcom, ale bez, z zasady, nawiza do Biblii, skaniajc si tym samym wyranie ku uznaniu autonomii ludzkiego rozumu. Gwny problem, ktry nasuwa ta teza, jak zauwaa rwnie prof. Cohen, polega na tym, e ci sami misznaiccy rabini, gdy komentuj Tor albo s cytowani wTalmudzie, wydaj si zni nie zgadza. Proces literackiego opracowywania ydowskiego prawa inauczania, ktry zosta zapocztkowany ok. 200 r. wraz z kompilacj Miszny, trwa nadal w nastpnych czterech wiekach w Palestynie i Babilonii, skutkujc powstaniem Talmudu Jerozolimskiego bd Palestyskiego (ok. 400), oraz Talmudu Babiloskiego (VI w.), a take najstarszymi komentarzami do Biblii, datowanymi w przyblieniu na ten sam okres. Zostao to omwione w rozdziale VII, ktry napisa prof. Isaiah M. Gafni, w kontekcie tego, co obecnie znamy jako histori ydw w okresie talmudycznym. W tym okresie chrzecijanie stali si bardzo znaczcy demograficznie, za w VI w. stanowili wikszo ludnoci Ziemi Izraela. rda ydowskie tylko sporadycznie wzmiankuj polemiki, ktre mogy by kierowane przeciwko nauczaniu chrzecijaskiemu. Rabbi Abbahu z Cezarei jest postrzegany jako ten, ktry wczy antychrzecijaskie aluzje do swojej interpretacji Biblii. Lecz gwny temat tego rozdziau stanowi studium prawodawstwa antyydowskiego w chrzecijaskim imperium rzymskim, zakazujcego maestw mieszanych, uczestnictwa chrzecijan w kulcie synagogalnym, wznoszenia i naprawiania synagog oraz naciskw autorytetw ydowskich na konwertytw na chrzecijastwo. Wraz z politycznymi przeobraeniami wiata rzymsko-bizantyjskiego odyy ydowskie nadzieje mesjaskie, podczas gdy ydzi wMezopotamii byli zadowoleni z rzdw Persw i zaakceptowali wieckie prawo krlestwa. Wyglda na to, e od czasu do czasu udawao si im pozyska chrzecijan do przyjcia judaizmu, natomiast do nawracania wdrug stron przykadano niewielk wag.

20

GEZA VERMES

Okres od Konstantyna do podboju arabskiego (312-640), ktry w rozdziale VIII rzeczowo omwi prof. Dennis E. Groh, by w Kociele wiadkiem caej serii wielkich konfliktw doktrynalnych wok wytyczenia perspektyw teologicznych dotyczcych natury bstwa Chrystusa. Twrcy herezji, Ariusz i Nestoriusz, byli zwalczani przez dostojnikw kocielnych, Atanazego iCyryla Aleksandryjskiego, na soborach w Nicei (325) i Chalcedonie (451). Kwit chrzecijaski monastycym, za wielcy teologowie, wrd nich Augustyn zHippony, wpnocnej Afryce, iHieronim, tumacz Biblii na acin po tym, gdy nauczy si hebrajskiego od rabina w Lyddzie (Lod) oraz czoowi greccy Ojcowie Kocioa, wznieli monumentalny gmach teologii. Jan Chryzostom wystpowa przeciwko ydom w Antiochii i Konstantynopolu, ale w Palestynie, mimo wrogiego prawodawstwa cesarskiego i antyydowskiego nauczania biskupw, nadal powstaway okazae synagogi z piknymi mozaikowymi posadzkami. Na Zachodzie potga Rzymu upadaa pod ciosami barbarzycw, natomiast na Wschodzie wojska islamu kurczyy potg Bizancjum. Wanie pod koniec tego okresu paralelna historia si koczy; chrzecijastwo i judaizm stay si dwoma definitywnie odmiennymi iodlegymi od siebie religiami. Rzut oka na ponad szeset lat historii ydowskiej i chrzecijaskiej, skupiony najpierw i przede wszystkim na wzajemnych kontaktach i obustronnym nastawieniu, nie moe pomin osobliwych lecz znaczcych zjawisk. Po pierwsze, relacja midzy judaizmem achrzecijastwem nie jest cakowicie symetryczna. Mona to atwo uzasadni: judaizm jest wpeni zrozumiay sam wsobie, podczas gdy chrzecijastwo, pierwotnie jedno zydowskich ugrupowa religijnych, z koniecznoci musi si okrela p r ze c iw oraz dystansowa od judaizmu. Po drugie, fundamentalna asymetria jest widoczna w rnych okresach opisywanych w tej ksice. Wczeniejsze pokady literatury rabinicznej, w tym mit o specyficznie antychrzecijaskich intencjach datowanego na koniec I w. przeklestwa heretykw (minim) w modlitwie synagogalnej (Amidah), odkrywaj to, czym naprawd s, nie zawierajc stwierdze przeciwko, a najwyej aluzje do chrzecijastwa. Chrzecijastwo, szczeglnie w jego formie osadzonej w skadnikach przejtych od pogan, wydaje si uraa wiadomo ydowsk dopiero od III, azwaszcza od IVw. i pniej, gdy stao si oficjaln religi imperium rzymskiego. Na

WPROWADZENIE

21

otwarty iprzemylany konflikt doktrynalny po stronie ydowskiej trzeba byo czeka a do wiekw rednich, czy to w postaci brutalnej i szeroko rozpowszechnionej karykatury Ewangelii w rozmaitych wersjach Toledot Jeszu (ycie Jezusa), czy w teologicznych ifilozoficznych polemikach na wyszym poziomie. Po trzecie, zostawiajc na boku teologicznie nonsensowne pytania, jak to, pod jakim krzewem siedzia Jonasz tykwa czy bluszcz (Jo 4,6) ktry to problem stanowi temat pytania, jakie biskup Oka, yjcy na pocztku Vw. wLibii, konsultowa zmiejscowym ydem, o czym opowiada list Hieronima do Augustyna, cywilizowany i pokojowy dialog jest zjawiskiem, ktre zaistniao po Holokaucie. Wsplne przedsiwzicie, takie jak ta paralelna historia, byoby nie do pojcia jeszcze nawet p wieku temu. Jest to wic godna uznania inicjatywa. By zakoczy nieco lej: anegdota zapisana w Talmudzie Babiloskim (Menachot, 29b) opowiada, e Mojesz chcia uzyska pozwolenie od Boga na duchowe uczestnictwo w wykadzie, ktry prowadzi rabbi Akiba. Uzyska zgod, by pojawi si szkole i niepostrzeenie usi w ostatnim rzdzie. Mojesz sucha uwanie wykadu oraz oywionych pyta i odpowiedzi, ale nie mia absolutnie pojcia, o czym nauczyciel i uczniowie rozmawiaj, pki Akiba nie powiedzia, e wykada halach (nauczanie prawne) przyniesione przez Mojesza zgry Synaj. Mona zapyta, czy Jezus z Nazaretu nie oniemiaby, gdyby przey podobn szans pojawienia si incognito podczas obrad soboru w Nicei, na ktrych przedmiotem gorcej debaty bya kwestia Jego natury.

BRYTANIA OCEAN ATLANTYCKI

R en

Dunaj
GALIA

Lyon
Ro d an

Mediolan Ravenna
ITALIA

HISZPANIA

Ad

r ia

t yk
Tessalo
GR

Rzym Elvira
SY CY LIA

Kartagina

Korynt

Mor z
AF RY KA

e r

dziem

ne

P N OC NA

500 mi

WIAT RZYMSKI
M or ze

Ka

sp

ijs

Dunaj

kie

Morze Czarne
ARMENIA PARTOWIE

Bizancjum/ BITYNIA Konstantynopol Chalcedon niki Nicea


RECJA

Efez Ateny Kreta

AZJA MNIEJSZA Tars

Edessa

Aphrodisias Cypr
JUDEA

Rodos

Antiochia Dura Apamea Europos


SYRIA

g Ty r ys

Babilon
Eufrat

Damaszek Jerozolima

Cyrena

Aleksandria
SYNAJ EGIPT

Oxyrhynchus

ARABIA

Nag Hammadi

Ni l

M or ze Cz er w on e

I JUDAIZM PALESTYSKI IDIASPORYWIWIEKU


Louis H. Feldman

hyba adne stulecie w caej historii judaizmu nie byo wiadkiem zmian bardziej rewolucyjnych ni te, ktre zaszy w I w. po Chr. W tym stosunkowo krtkim okresie rozwiny si dwie wielkie religie judaizm rabiniczny oraz chrzecijastwo. Wtym czasie y izosta ukrzyowany czowiek, ktrego chrzecijanie wyznaj jako Syna Boego. W tym te okresie Jego uczniowie napisali listy do borykajcych si z licznymi trudnociami modych Kociow. Wtedy te zostaa zburzona witynia jerozolimska, a z chwil jej zburzenia w zasadniczy sposb ulega zmianie rola kapanw. Wtym okresie apokaliptyka, prozelityzm i wielopostaciowo, bujnie rozwijajce si przed zburzeniem wityni, przeyy gwatowny upadek. Ten okres wyda rwnie dwch najwybitniejszych ydowskich pisarzy hellenistycznych filozofa Filona Aleksandryjskiego i historyka Jzefa Flawiusza. Wreszcie, to wanie ten okres pooy podwaliny pod ydowskie akademie, w ktrych rozwaano Prawo, co w kocu doprowadzio do jego kodyfikacji w najwaniejszym, od czasw utrwalenia na pimie Biblii, dziele ydowskim, czyli wTalmudzie. Wniniejszym rozdziale zajmiemy si czynnikami natury politycznej, ekonomicznej, spoecznej, religijnej i kulturowej, ktre stay za tymi przemianami, jak rwnie za wydarzeniami, ktre je poprzedziy zarwno wPalestynie, jak iwdiasporze.

26

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Sydon

Damaszek

PALESTYNA RZYMSKA
Tyr Cezarea Filipowa

Morze rdziemne
Cezarea

GAULANITIS Kafarnaum Betsaida Gamla Magdala Jezioro Galilejskie GALILEA Seforis Tyberiada Hippos Nazaret Gadara DEKAPOL Scytopolis/ Beth-Szean Samaria Gra Garizim Pella Geraza

Jaffa Yavne Aszdod

SAMARIA
PEREA Jerycho Jerozolima Emmaus Qumran Betlejem Herodium Macheront Hebron Morze Martwe Masada NABATEA Dora Philadelphia

JUDEA
Gaza

IDUMEA

40 mi

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

27

RODOWISKO PALESTYSKIE
Po stuleciu prawie nieprzerwanej wojny domowej Rzymowi udao To polityczne: si osign to, co historycy okrelaj mianem Pax Augusta albo wiek Pax Romana. Pod rzdami cesarza Augusta (nazywa siebie princeps, augustiaski czyli pierwszy wrd senatorw), ktry rzdzi od 31r. przed Chr. do 14r. po Chr., cesarstwo (zwyjtkiem ydw) yo we wzgldnym spokoju, trwajcym przez dwa stulecia1. August przypomina Napoleona po rewolucji francuskiej. Jego wspczeni uwaali go za dobroczyc, wybawc, zbawiciela, nieomal za mesjasza.2 Judea bya wwczas znacznie mniejsza ni wspczesne pastwo Izrael. Herod, ktrego ojciec, Antypater, by Idumejczykiem, a matka zapewne Nabatejk, sprawujcy dugie rzdy od 37 do 4 r. przed Chr., zapewni niewielkiemu ksistwu wzgldny spokj ipomylno. Turyci odwiedzajcy obecnie Izrael ogldaj liczne przykady aktywnoci budowlanej Heroda: w Jerycho, na Masadzie i w Cezarei Nadmorskiej, a przede wszystkim w Jerozolimie, gdzie Herod rozwiza problem bezrobocia, zakadajc instytucj odpowiadajc obecnemu urzdowi porednictwa pracy, dajc zatrudnienie tysicom robotnikw, ktrzy gruntownie przebudowali wityni. Na ironi zakrawa fakt, e to wanie krl nieydowskiego pochodzenia j odbudowa. Wedug yjcego w IV w. Epifaniusza, Ojca Kocioa, Herod by uznawany przez cz ydw za mesjasza. Jego popularno wyrosa w pewnej mierze z podjcia zdecydowanych krokw w zwalczaniu rzezimieszkw wasajcych si po ulicach miast i poza nimi, co byo powodem znacznych napi spoecznych. Dziki Herodowi szacowni obywatele mogli bez obaw przechadza si ulicami swoich miast rwnie po zmroku. Jest pewne, e osobiste kopoty Heroda wymagayby caego zastpu psychiatrw. Z jego rozkazu zabito on Mariamne, jej brata Arystobula ijej matk Aleksandr oraz dwch synw zmaestwa Heroda z Mariamne Aleksandra i Arystobula. Herod stawi te czoo atakom synnej Kleopatry.3 Mimo to zdoa pozyZob. zwaszcza Eneida Wergiliusza, szczeg. 8. 678-681 i 714-728 oraz 4ekloga Wergiliusza: Horacy, Ody, 1.2. 2 Na temat Heroda jako mesjasza, zob. Epifaniusz, Panarion, 1,1; 20,1; na temat potgi ipopularnoci Heroda zob. Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, I, 204-205; tene, Dawne dzieje Izraela, XIV , 159-160. 3 Tame, XV , 96-103.
1

28

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

ska zaufanie takich znakomitoci, jak Juliusz Cezar, Marek Antoniusz, rzymski genera Agryppa oraz sam cesarz August. Majc na wzgldzie powstania, ktre wybuchy w Palestynie po mierci Heroda, moemy susznie stwierdzi, e jego represyjna polityka przyczynia si do ocalenia tysicy istnie ludzkich i uchronia przez stulecie pastwo ydowskie przed zagad. Po mierci Heroda krlestwo zostao podzielone midzy jego trzech synw. Najwiksz cz, skadajc si z Judei, Samarii iIdumei, otrzyma Archelaus syn Heroda zmaestwa zSamarytank.4 Archelaus zrazi do siebie zarwno ydowskich, jak isamarytaskich poddanych, tak e udali si na skarg do cesarza rzymskiego. Wkonsekwencji zoono go zurzdu, Judea za staa si prowincj rzymsk i przesza pod wadz prokuratora (6 r. po Chr.), ktry zkolei pozostawa pod jurysdykcj zarzdcy Syrii.5 Syria bya kluczow prowincj rzymsk na Wschodzie, odpowiedzialn za obron granic przed najwikszym i przez wiele stuleci najbardziej zagorzaym rywalem Rzymu Partami (Persj). Zarzdca Syrii by niejednokrotnie uwaany za najbardziej wyrniajcego si wrd administratorw rzymskiego imperium. Mieszkacy jego prowincji mogli liczy na uwane i rzetelne potraktowanie swoich skarg przez czowieka, ktry mia wpywy nawet wcesarskich paacach wRzymie. Natomiast prokuratorzy Judei nie byli ani tak uczciwi, ani tak zdolni. Jeden z nich, Tyberiusz Juliusz Aleksander (ur. 14/16 r. po Chr.), by ydowskim apostat6, co nie zjednao mu sympatii ydowskich poddanych. Midzy 6r., gdy Judea staa si prowincj rzymsk, a 66 r., kiedy wybucho pierwsze powstanie ydowskie przeciw Rzymianom, wadz sprawowao czternastu prokuratorw, zktrych kady rzdzi przecitnie zaledwie cztery lata. Czsto brakowao im dowiadczenia, lecz jakby tego nie byo do,

Tene, Wojna ydowska, II, 1-3; tene, Dawne dzieje Izraela, XVII, 188. Tene, Wojna ydowska, II, 111-117; Dawne dzieje Izraela, XVII, 342-355. 6 Poniewa wstaroytnoci nie istniaa separacja pastwa od religii, Tyberiusz Juliusz Aleksander, jako zarzdca Egiptu w latach 66-69 (Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 309) uczestniczy wpogaskich obrzdach religijnych, oczym wiadczy np. jedna z inskrypcji (Wilhelmus Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, New York: G. Olms, 1986, s. 663). Znaczce, e, jak wskaza John M.G. Barclay (Jews in the Mediterranean Diaspora, Ediburgh: T & T Clark, 1996, s.106), historycy rzymscy nigdzie nie wzmiankuj ojego ydowskich korzeniach, zatem oddali si od nich bardzo daleko.
4 5

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

29

w czasie swoich krtkich kadencji starali si szybko wzbogaci, przyjmujc apwki. Najsynniejszy z prokuratorw, Poncjusz Piat, utrzyma si na swym urzdzie dziesi lat (lata 26-36) bd to dziki swej niezwykej sprawnoci, bd wrezultacie prowadzonej przez Tyberiusza polityki niewymieniania zarzdcw, aby nowi nie osabili ekonomicznych zasobw prowincji7. Ostatni z prokuratorw, Gesjusz Florus (lata 64-66), sprzyja najbardziej zhellenizowanym nie-ydom, zamieszkujcym miasta, majc wnieasce ydw zamieszkujcych tereny rolnicze i mae osady Judei. Rzymski historyk Tacyt, nie darzcy ydw sympati, stwierdzi, e ich cierpliwo wyczerpaa si z chwil objcia urzdu prokuratora wanie przez Gesjusza Florusa.8 To jego rzdy doprowadziy do wybuchu powstania. Rzdy prokuratorw zostay na krtko przerwane w latach 41-44 kiedy wadz nad Jude obj wnuk Heroda, Agryppa I, ktry pomg Klaudiuszowi zosta cesarzem.9 Z uwagi na swoje rzymskie powizania Agryppa by uznawany za czoowego lennego krla na Wschodzie. Jednak gdy usiowa powoa i zebra rozmaitych pomniejszych wadcw w Tyberiadzie, wtedy rzymski gubernator Syrii, Marsus, szybko uniemoliwi to spotkanie,10 przypuszczalnie z powodu podejrze, e si zbuntuj albo pocz z najwikszym wrogiem Rzymu na Wschodzie Partami11. Wkrtce potem Agryppa zmar . Istniej przypuszczenia, e zosta otruty przez Rzymian arszenikiem powszechn wwczas
Fakt, e Poncjusz Piat sprawowa urzd prokuratora przez tak dugi czas moe wskazywa, e cieszy si zaufaniem cesarza Rzymu. Dlatego trudno przyj, e uleg naciskom ydowskiego arcykapana w wydaniu na Jezusa wyroku skazujcego. 8 Tacyt, Historia, V ,10,1. 9 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIX, 236-247. 10 Tame, XIX, 341. 11 Zob. Josef Meyshan, The Coinage of Agrippa the First, Israel Exploration Journal 4/1954, s. 187 przypis 2; Wolf Wirgin, Herod Agrippa I. King of the Jews, Leeds, UK: Leeds University Oriental Society, 1968, sugeruje, e Agryppa uwaa siebie za mesjasza; wydaje si to jednak mao prawdopodobne, poniewa, gdyby tak byo, Jzef Flawiusz na pewno by go nie wychwala, poniewa jako mesjasz musiaby, z definicji, wystpowa przeciwko sprawujcemu wadz Rzymowi; na temat Agryppy zob. Daniel B. Schwarz, Agrippa I: The Last King of Judea, Tbingen: Mohr Siebeck, 1990. Schwarz przekonujco dowodzi (s. 138-139), e mao prawdopodobne, i Agryppa wczy si w antyrzymskie knowania, bo nie prbowa ukrywa przed Marsusem, rzymskim zarzdc Syrii, odwiedzin tych wadcw. Raczej naley przypuszcza, e Marsus czu zazdro wobec Agryppy.
7

30

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

trucizn. Prawdopodobnie nie podobaa si im wielka popularno Agrypy wrd rabinw12 oraz wrd ludu. Agryppa by nie tylko wspaniaomylny dla poddanych, lecz take skrupulatnie przestrzega zasad judaizmu.13 Jednym ze rde napi midzy ydami a Rzymianami byy czste starania ydw o ograniczon autonomi, rwn tej, jak cieszyli si nie-ydzi. Ten problem wystpowa zarwno wCezarei, na palestyskim wybrzeu Morza rdziemnego, jak i w Aleksandrii w Egipcie. Nie-ydzi konsekwentnie sprzeciwiali si tym staraniom; to wanie konflikty w tej sprawie midzy ydami a nie-ydami w Cezarei Nadmorskiej stay si bezporedni przyczyn wybuchu w 66 r. wielkiego powstania ydw przeciw Rzymianom. Dodatkowym czynnikiem wywoujcym gniew ydowskich powstacw byo stopniowe przejmowanie wpyww politycznych wRzymie przez antyydowskich wyzwolecw pochodzenia greckiego. To oni wspomagali nie-ydw wwalce zydami wtakich miastach, jak Cezarea.14

To ekonomiczne ydowskiego powstania przeciw Rzymianom

Od czasw Juliusza Cezara (100-44 r. przed Chr.) ydzi cieszyli si szczeglnymi przywilejami: zwolnienie z obowizku kwaterowania onierzy, zwolnienie od suby wojskowej, zwolnienie z obowizku czczenia cesarza oraz pozwolenie na swobodne gromadzenie si i obnienie podatkw. Mona by si wic dziwi, dlaczego ydzi palestyscy wystpili przeciw Rzymianom. Jzef Flawiusz win za wywoanie powstania obarcza gwnie Czwart Filozofi15, ugrupowanie powstae w6r. po Chr. wodpowiedzi na wprowadzony przez Kwiryniusza, rzymskiego gubernatora Syrii, podatek od wasnoci wJudei. Zwolennicy Czwartej Filozofii gosili, e nie uznaj innej wadzy oprcz wadzy Boga.

Miszna, Sotah 7,8. Miszna wzmiankuje krla Agrypp bez rozrniania midzy Agrypp I oraz Agrypp II. Po wnikliwym rozwaeniu wszystkich argumentw D. B. Schwarz (Agrippa I: The Last King of Judaea, s. 157-171) znajduje niewielkie poparcie dla szeroko rozpowszechnionego pogldu, e wizerunek Agryppy, zarwno Agryppy I, jak iAgryppy II, by wpimiennictwie rabinicznym pozytywny. 13 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIX, 330-331. 14 Zob. Uriel Rappaport, The Relations between Jews and Non-Jews and the Great War against Rome, Tarbiz 47/1977-1978, s.1-14 (hebr.). 15 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 6.
12

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

31

Moneta z okresu pierwszego powstania ydowskiego. Wybita przez ydw, ktrzy w 66 r. zbuntowali si przeciw Rzymianom; przedstawia kielich i ma podan warto p sykla. Nad kielichem widniej litery szin i bet. Szin odnosi si do szenat, czyli roku, za bet jest drug liter alfabetu hebrajskiego o wartoci numerycznej dwa. Monet datuje si na drugi rok powstania ydowskiego, czyli rok 68. Druga strona monety pokazuje odyk z trzema owocami granatu otoczon napisem wita Jerozolima wykonanym archaicznym pismem hebrajskim.

Pewn rol odegray rwnie inne czynniki ekonomiczne.16 Wwityni jerozolimskiej zgromadzono ogromne sumy pienidzy od ydw z caego wiata. By to prawdziwy bank wspierajcy wielkie przedsiwzicia i dajcy zatrudnienie tysicom obywateli. Z chwil ukoczenia przebudowy wityni (zapocztkowanej przez Heroda Wielkiego), co miao miejsce w 64 r., wszyscy pracujcy przy przebudowie stracili zajcie. Wywoao to rycho niepokoje spoeczne. Co gorsza, wysugujcy si Rzymianom arcykapani wysali niewolnikw, by zbierali dziesicin, anawet okadali kijami tych, ktrzy nie byli wstanie zapaci.17

Zob. Shimon Applebaum, Josephus and the Economic Causes of Jewish War, s.237-264 oraz Heinz Kreissig, AMarxist View of Josephus Account of the Jewish War, s. 265-277, a take komentarz do tych tekstw, ktry napisa Louis H. Feldman, Introduction, s. 37-41 cao w: Josephus, the Bible, and History, red. Louis H. Feldman, Gohei Hata, Detroit: Wayne State University, 1989. Krytyczny przegld bibliografii na temat Jzefa Flawiusza jako historyka wojny ydowskiej zob. tame, s.385-393. 17 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 181.
16

32

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Do wybuchu powstania przyczyniy si te jeszcze inne czynniki ekonomiczne. Na skutek rozrzutnoci Agryppy I(41-44r. po Chr.) wzrosy ju itak ogromne obcienia podatkowe. Zaczy si rodzi konflikty midzy wacicielami wielkich majtkw apozbawionymi ziemi biedakami. Biedniejsi ydzi nienawidzili bogatszych, ktrzy przyjanili si z Rzymianami, a szczeglnie obszarnikw, wyzyskujcych galilejskich maorolnych chopw. Jednym z pierwszych aktw, wydanych przez powstacw po wybuchu powstania, byo zarzdzenie spalenia rejestrw zaduonych. 18 Szerzca si bieda bya potgowana przez stae zmniejszanie si powierzchni przecitnego gospodarstwa chopskiego, co byo spowodowane znacznym wzrostem populacji. Coraz silniejsza stawaa si walka o ziemi uprawn. Jzef Flawiusz podaje, e w Galilei istniay 204 miasta i osady,19 z ktrych najmniejsze liczyo 15 tys. mieszkacw,20 co wskazuje, e cznie mieszkao w nich przeszo 3 mln ludzi. Flawiusz podaje rwnie, e w powstaniu zgino 1 100 tys. ydw.21 Chocia te liczby mog by bardzo przesadzone, to jednak daj wyobraenie o ogromnym wzrocie populacji od czasu powrotu ydw zwygnania babiloskiego wVIw. przed Chr.
18 Peter A. Brunt, Josephus on Social Conflicts in Roman Judaea, Klio 59/1977, s. 149-153 twierdzi, e powstanie byo skierowane zarwno przeciw rodzimym wacicielom ziemskim ilichwiarzom jak iRzymianom. Martin Goodman, The First Jewish Rewolt: Social Conflict and the Problem of Debt, Journal of Jewish Studies 33/1982, s. 417-427, utrzymuje, e gwnym powodem wybuchu powstania byo zepsucie stosunkw spoecznych wJudei na skutek braku rwnowagi wynikajcego z niewspmiernie wielkiego nagromadzenia bogactw w miastach w okresie Pax Romana. Wrezultacie zarwno drobni rolnicy, jak irzemielnicy oraz plebs miejski Jerozolimy popadli w straszne dugi i zeszli na drog rozboju. Richard A. Horsley, Josephus and the Bandits, Journal for the Study of Judaism 10/1979, s. 37-63, oraz Ancient Jewish Banditry and the Rewolt against Rome, A.D. 66-70, Catholic Biblical Quarterly 43/1981, s. 409-432 podkrela zjawisko bandytyzmu spoecznego jako gwn przyczyn wybuchu powstania. 19 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 427; zob. Louis H. Feldman, Conversion to Judaism in Classical Antiquity, Hebrew University Union College 74/2003, s.138, ktry sugeruje, e okrga liczba 15000 jest zawyona, natomiast liczba 204 miast i osad jest do przyjcia. Idzie on za szacunkami, ktre przedstawi Julius Beloch (Die Bevlkerung der Griechisch-Rmischen Welt, Leipzig: Duncker und Humbolt, 1886, s.242-243), sugerujc, e by moe kade z204 miast liczyo ok. 2tys.mieszkacw, co pozwala ustali cakowit liczb wszystkich mieszkacw Galilei na ok. 400tys. osb. 20 Jzef Flawiusz, Autobiografia, 235; por. Magen Broshi, The Population of Western Palestine in the Roman-Byzantine Period, Bulletin for American School of Oriental Research 236/1979, s.1. 21 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, III,43.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

33

Ale niezadowolenie z rzdw Rzymian objo nie tylko warstwy najubosze. Znalazo to wyraz w fakcie, e arystokratyczni przywdcy ydowscy odmwili wskazania winnych obrazy prokuratora Gesjusza Florusa, ktrzy kwestowali zpuszkami, twierdzc, e zbieraj w jego imieniu datki,22 a take w fakcie, e Florus ze szczegln zaciekoci posya ipodburza swoich onierzy przeciwko warstwom bogatych.23 Moe si to wyda dziwne, ale istniej przesanki, by uzna, e w I w. po Chr. w Judei, zwaszcza w Jerozolimie, sytuacja ekonomiczna mieszkacw ulega znacznemu polepszeniu. Ju sam fakt, e tak wielu ydw wedug Jzefa Flawiusza wdniu wybuchu powstania Jerozolima liczya 2556tys. mieszkacw24 przybyo do Jerozolimy i w niej si na do dugo osiedlio, wiadczy o ogromnym przepywie ludnoci. Ponadto znaczcy sukces ydowskiego prozelityzmu oznacza, e do wityni wci napyway wielkie sumy pienidzy na wszelkiego rodzaju remonty iulepszenia.

Wiemy oco najmniej dwch zdarzeniach wIw. po Chr., gdy Rzy- To religijne mianie obrazili uczucia religijne ydw przez prb wprowadze- powstania nia do Jerozolimy podobizn cesarzy, umieszczonych na wojennych sztandarach: raz za prokuratora Poncjusza Piata (ok. 26 r. po Chr.),25 drugi za rzdw Witeliusza, legata Syrii (37r. po Chr.).26 Wadze rzymskie usioway te (40 r.) umieci wwityni posg cesarza Kaliguli.27 W kadym z tych przypadkw gwatowne protesty ydw zmusiy wadze do odwoania rozkazw. Ale oburzenie pozostao. ydzi pozostawali te w staym konflikcie z Samarytanami.28 Samarytanie nie tylko posiadali inny tekst Tory, lecz nie uzna22 Tame, II, 295; zob. doskonae opracowanie: Martin Goldman, The Ruling Class of Judaea: The Origins of the Jewish Revolt against Rome A.D. 66-70, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1987, s.170-172. 23 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 305-308. 24 Tamze, VI, 425. 25 Tame, II, 169-174; tene, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 55-59. 26 Tame, XVIII, 121-122. 27 Tene,Wojna ydowska, II, 184-203; tene, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 261-309. 28 Richard J. Coggins, The Samaritans in Josephus, w: Josephus, Judaism and Christianity, red. Louis H. Feldman, Gohei Hata, Detroit: Wayne State University, 1987, s. 257-273, podkrela wrogo o niejednoznaczno postawy Flawiusza

34

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

wali take zbioru Prorokw ani trzeciej czci Biblii Hebrajskiej, znanej jako Pisma. Ponadto nie uznawali Tory ustnej (zbioru rozstrzygni, ktre zostay ostatecznie skodyfikowane wTalmudzie) oraz mieli odmienny kalendarz. Wreszcie Samarytanie uwaali za wit gr Garizim, a nie Wzgrze witynne w Jerozolimie29. Wzajemne stosunki midzy ydami i Samarytanami ulegy jeszcze wikszemu zaognieniu, kiedy rzymski prokurator Kumanus (48-52r. po Chr.), przekupiony przez Samarytan, nie zareagowa, gdy grupa ydw, udajca si do Jerozolimy na wito religijne, zostaa przez Samarytan napadnita. Podobne incydenty, midzy tymi dwoma grupami spoecznymi, mona by mnoy. Co wicej, arcykapani nie zapewniali ydom prawdziwego przywdztwa religijnego.30 Od VI w. przed Chr., gdy Persowie objli rzdy nad Palestyn, stanowisko arcykapana stao si wycznie synekur polityczn. W okresie rzymskim urzd arcykapana by zdominowany przez kilka rodw ipozostawa pod cisym nadzorem Rzymian. Nie mogo te by mowy okontynuacji, poniewa arcykapani byli bez przerwy wymieniani. Utrzymyway si rwnie napicia midzy arcykapanami azwyczajnymi kapanami. Bardzo wymowny jest fakt, e jednym z pierwszych aktw, wydanych przez rewolucyjnych zelotw, okupujcych wityni podczas pierwszego powstania ydowskiego przeciw Rzymianom, byo wybranie arcykapanw drog losowania.31 W tym okresie Rzymian niepokoio rwnie nasilanie si mesjanizmu.32 Jak ju wspomniano, Herod by pierwszym czo-

wobec tego ugrupowania. Z drugiej strony Rita Egged, Josephus Flavius und die Samaritaner. Eine terminologische Untersuchung zur Identittsklrung der Samaritaner, Gttingen: Vandenhoeck and Ruprecht, 1986, twierdzi, i nie ma podstaw, by uwaa, e Flawiusz by antysamarytaski, lecz e bdnie dobra okrelenia dotyczce Samarytan isugeruje, e to jego wsppracownicy spowodowali to zamieszanie. Naley jednak zauway, e wikszo wzmianek oSamarytanach znajduje si w Dawnych dziejach Izraela, natomiast, jak dowiadujemy si od samego Flawiusza (Przeciw Apionowi, I,50), to piszc Wojn ydowsk, mia wsppracownikw. 29 Zob. Yithak Magen, Bells, Pendants, Snakes & Stones: A Samaritan Temple to the Lord on Mt. Gerizim, Biblical Archaeology Review, November/December 2010. 30 Zob. Clemens Thoma, The High Priesthood in the Judgment of Josephus, w: Josephus, the Bible, and History, red. L. H. Feldman, G. Hata, s.196-215. 31 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, IV , 153-157. 32 Krytyczn bibliografi dotyczc mesjaskiego ta wojny ydowskiej, zob. Louis H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship (1937-1980), Berlin: de Gruyter, 1984, s.489-491.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

35

wiekiem, jakiego znamy, uwaanym za mesjasza. Swetoniusz,33 Tacyt,34 a take Jzef Flawiusz35 mwi o szeroko rozpowszechnionym przekonaniu, e czowiek wywodzcy si z Judei, miaby rzdzi caym wiatem. Rzymianie szczeglnie obawiali si charyzmatycznych przywdcw, ktrzy mogliby pocign za sob tumy. Fakt napywania do Jerozolimy ogromnych tumw podczas trzech wielkich pielgrzymek z okazji gwnych wit religijnych (Pascha, wito Tygodni iwito Namiotw) stwarza charyzmatycznym przywdcom doskona sposobno do podburzania przeciw Rzymianom (wedug Flawiusza, jak ju powiedziano, w chwili wybuchu powstania w Jerozolimie przebywao ponad 2,5 mln osb, z czego wikszo stanowili pielgrzymi przybyli na wito Paschy).36 Flawiusz podaje, e ok. 44 r. niejaki Teudas ogosi si prorokiem i nakoni wielk rzesz ludzi do zabrania tego, co posiadali, ipjcia za nim nad Jordan,37 ktrego wody, jak twierdzi, potrafi rozdzieli. Rzymski prokurator Fadus zgadzi Teudasa iwielu jego zwolennikw. Wydarzenia towarzyszce mierci Jezusa wydaj si podobne. Pierwsze pytanie zadane Jezusowi po zmartwychwstaniu, wedug Dz 1,6, dotyczyo przywrcenia przez Niego krlestwa Izraela, tzn., czy utworzy pastwo niezalene od Rzymian. Szerokie rozpowszechnienie judaizmu, dziki prozelityzmowi, rwnie mogo denerwowa Rzymian, ktrzy obawiali si, e ich prastara religia zostanie cakowicie wyparta przez religi ydowsk. Zdaniem W. Barona, ktry opiera si na danych ze rde biblijnych i archeologicznych, Jude w okresie przed zburzeniem Pierwszej wityni, czyli w 586 r. przed Chr., zamieszkiwao co najwyej 150 tys. ydw. Okoo poowy I w. po Chr., wedug jego szacunkw, populacja ydowska na wiecie liczya ok. 8 mln, w tym ok. 2-3 mln ydw stale mieszkajcych w Palestynie.38 Nawet jeli te liczby s przesadzone, wydaje si oczywiste, e tak

Swetoniusz, ycie Wespazjana, IV , 5. Tacyt, Historia, V , 13,2. 35 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VI, 312. 36 Tame, VI, 423-425. 37 Tene, Dawne dzieje Izraela, XX, 97-98; por. Dzieje Apostolskie 5,36. 38 Salo W. Baron, Population, w: Encyclopaedia Judaica, t. 13, kol. 869; tene, A Social and Religious History of the Jews, wyd. 2, New York: Columbia University Press, 1952, t.1, s.170, zwaszcza s.370-372, przypis 7.
33 34

36

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

wielki wzrost populacji ydowskiej na obszarze imperium rzymskiego nie by wynikiem jedynie przyrostu naturalnego.

Przemiany religijne wPalestynie

Przed zburzeniem Jerozolimy przez Rzymian w70r. po Chr. gwnym orodkiem religii ydowskiej bya witynia.39 Stanowia nie tylko symbol religijny, ale rwnie silny orodek owielkim znaczeniu gospodarczym, co mona wywnioskowa z faktu, e od czasu do czasu grabiono jej bogactwa. ydzi z caego wiata rokrocznie przesyali ogromne sumy na rzecz wityni. Nic dziwnego, e rne grupy powstacze rywalizoway wczasie powstania przeciw Rzymianom okontrol nad ni. Arcykapan, jako osoba, ktrej powierzono sprawy wityni, mia wielk wadz. Ze spoecznego i ekonomicznego punktu widzenia cakowicie suszne jest twierdzenie Jzefa Flawiusza, e rzdy w Judei to teokracja40 (jest to termin, ktry on wymyli). Jzef Flawiusz napisa, e po panowaniu Heroda i Archelaosa arcykapanom powierzono przywdztwo narodu.41 Jednake w 59 r. po Chr. wzajemna wrogo midzy arcykapanami z jednej strony a zwykymi kapanami i ludem Jerozolimy z drugiej doprowadzia do zapanowania okrutnej przemocy.42 Najwysz wadz polityczn, religijn i sdownicz ydw w Palestynie by Sanhedryn (od greckiego synhedrion wsplne zasiadanie lub zgromadzenie).43 Wedug Miszny, zbioru docieka na temat ydowskiego prawa religijnego utrwalonego na pimie ok. 200 r. po Chr., Sanhedryn (zob. wicej w przypisie 29 na s. 127) sprawowa jurysdykcj w sprawach plemiennych, w kwestiach faszywych prorokw i kapanw, a take w wielu innych sprawach;44 mg ogosi, e jaki uczony jest buntownikiem, mg wybiera krla lub arcykapana.45 Przedmiotem dyskusji uczonych jest rozstrzygnicie, czy powyszy opis dotyczy
Bibliografi na temat pogldw Jzefa Flawiusza na wityni jerozolimsk zob. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.438-448. 40 Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, II, 165. 41 Tene, Dawne dzieje Izraela, XX, 251. 42 Tame, XX, 180-181. 43 Zob. Hugo Mantel, Studies in the History of the Sanhedrin, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1961; por. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.463-467. 44 Miszna, Sanhedryn, 1, 5. 45 Tosefta, Sanhedryn, 3, 4.
39

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

37

idealnego Sanhedrynu, czy te Sanhedryn rzeczywicie sprawowa wszystkie te funkcje.46 Inna dyskusja uczonych dotyczy skadu Sanhedrynu. Wedug rde rabinicznych,47 skada si on zuczonych faryzeuszy, ktrym przewodzili dwaj najwaniejsi spord nich: nasi (przywdca administracyjny i ustawodawczy) oraz aw bet din (przywdca sdowniczy). W Ewangeliach (Mt 26,57nn.; Mk 14,53nn., k 22,53) jest mowa, e na czele Sanhedrynu sta arcykapan. Jednake midzy informacjami dotyczcymi Sanhedrynu pochodzcymi z Ewangelii irde rabinicznych istnieje sporo rozbienoci: wEwangeliach mwi si (Mk14,53; Mt26,57-58; k22,54; J18,13-24), e Sanhedryn zebra si w domu arcykapana; rda rabiniczne podaj (Miszna, Sanhedryn 11,2), e miejscem zebra bya Komnata Ciosanych Kamieni. WEwangeliach mwi si, e Jezusa sdzono noc (Mk 14,53-54; Mt 26,57nn.; 27,1-2); rda rabiniczne podaj (Miszna, Sanhedryn 4,1), e Sanhedryn nie mg sdzi noc w sprawach kryminalnych. Wedug Ewangelii Marka (Mk 14,64) o winie Jezusa rozstrzygnito tego samego dnia, w ktrym postawiono zarzut; wedug Miszny (M., Sanhedryn 4,1) rozstrzyganie o winie zagroonej mierci tego samego dnia byo niedozwolone. Wedug Ewangelii (Mt26,64-65; Mk14,62-63; k22,70-71) Jezus zosta osdzony na podstawie wasnych zezna; wedug rde rabinicznych (Tosefta, Sanhedryn 11,1) nikogo nie wolno byo osdzi jedynie na podstawie jego zezna. Jedno z moliwych wyjanie tych rozbienoci to zakwestionowanie historycznoci narracji ewangelicznych; istotnie, w Ewangelii Jana nie ma wzmianki o zebraniu Sanhedrynu oraz mwi si, e Sanhedryn nie mia kompetencji do skazywania kogokolwiek na mier (J 18,31). Jednak wedug Jzefa Flawiusza, Sanhedryn wyda w62r. rozkaz zabicia Jakuba, bliskiego krewnego Jezusa.48 Innym wytumaczeniem tych rozbienoci moe by fakt, e Miszna, najstarsze rdo rabiniczne, to dzieo faryzeuszy pochodzce z koca II w. po Chr. W I w. po Chr. cz arcykapanw wywodzia si przypuszczalnie z saduceuszy;49 czonkami SanheZob. Hugo Mantel, Sanhedrin, w: Encyclopaedia Judaica, t.14, kol. 837. Miszna, Hagigah, 2,2. 48 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 200. 49 Jednak Jzef Flawiusz wzmiankuje tylko jednego saducejskiego arcykapana, ktrym by Ananus Modszy, w zwizku ze skazaniem Jakuba, brata Jezusa; tame, XX, 199.
46 47

38

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

rda rabiniczne
Nie istniej adne pisemne rda rabiniczne pochodzce zIw. Najstarszy zachowany kodeks prawa ydowskiego stanowi Miszna, opracowana ok. 200 r. przez rabina Jud Ksicia. Jest to kodeks zoony z 63 traktatw zajmujcych si sprawami rolnictwa, prawem cywilnym iprawami wasnoci, procedur prawn irytuaem. Nie powinnimy zatem oczekiwa i faktycznie, poza nielicznymi wyjtkami, nie znajdujemy w niej wzmianek owydarzeniach wspczesnych ani historycznych. To samo dotyczy Tosefty dodatkowego zbioru interpretacji Tory ustnej (ktrej trzon stanowi Miszna). Zgodnie ztradycj, Toseft opracowa rabbi Chiyya bar Abba, ucze Judy Ksicia, ale nigdy nie osigna ona statusu Miszny. Przewaajca wikszo rabinw czsto cytowanych zarwno wMisznie, jak iTosefcie pochodzi zII w.1 Tradycyjnie ydzi uwaaj Miszn za cz objawionego przez Boga Prawa ustnego, stanowi ona skadnik acucha tradycji, ktrego punkt kulminacyjny stanowi dyskusje rabiniczne zwane Gemar. Jacob Neusner zakwestionowa przydatno Miszny jako rda historycznego do poznania jakiegokolwiek okresu sprzed daty jej ukoczenia, czyli ok. 200 r.2 Jest on przekonany, e Miszn naley traktowa jako niezalene dzieo niewielkiej grupy ludzi, odzwierciedlajce obraz okresu, w jakim zostao opracowane, oraz e pogldy przypisywane rnym rabinom naley postrzega nie tyle jako ich pogldy, ale raczej redaktorw (wydawcw). Dyskusje rabiniczne oparte na Misznie i znane jako Gemara wywodz si zarwno zPalestyny, jak iBabilonii. Gemara Palestyska zostaa ostatecznie opracowana ok. 400 r. i wraz z Miszn tworzy Talmud Jerozolimski. Gemara Palestyska zachowaa wikszo, ale nie wszystkie, spord 63traktatw Miszny. Podobnie jest z Gemar Babilosk, opracowan ok. 500 r., ktra wraz z Miszn tworzy Talmud Babiloski.3 Gemara wTalmudzie Babiloskim jest peniejsza ni wTalmudzie Jerozolimskim, ale chocia jest w niej wicej dygresji, tylko nieliczne dotycz wydarze historycznych lub wspczesnych.

1 Zob. wykaz w: Emil Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175B.C. A.D. 135), red. Geza Vermes, Fergus Millar, Edinburgh: T. and T. Clark, 1973, t.1, s.74-75. 2 Jacob Neusner, Judaism: The Evidence of the Mishnah, Chicago: University of Chicago Press, 1981. 3 Zob. Eliezer Berkovits, Talmud, Babylonian oraz Louis I. Rabinowitz, Talmud, Jerusalem, w: Encyclopedia Judaica, t. 15, kol. 755-768 oraz 772-779. 4 Zob. Moshe D. Herr, Midrash, w: tame, t. 11, kol. 1507-1514. 5 Zob. zwaszcza Bernard J. Bamberger (The Dating of Aggadic Materials, Journal of Biblical Literature 68/1949, s. 115-123), ktry stwierdza np., e skoro yjcy w II w. Rabbi Meir (Megillah, 13a) powiada, podobnie jak Septuaginta (Est 2,7), i Mordechaj polubi Ester, to bardziej prawdopodobne, e tumacze znali dawn tradycj, anieli to, e Rabbi Meir konsultowa Septuagint. 6 Na temat znajomoci przez Flawiusza tradycji zawartych w midraszach zob. Salomo Rappaport, Aggada und Exegese bei Flavius Josephus, Vienna: Alexander Kohut Memorial Foundation, 1930 oraz Louis H. Feldman, liczne artykuy, a szczeglnie Josephus Version of Samson, Journal for the Study of Judaism 19/1988, s. 171-214.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

39

Rabiniczna tradycja homiletyczna znana jako midra (l. mn. midraim) zawiera egzegez tekstw biblijnych. Zapowiedzi midraszu znajdujemy wkomentarzach odkrytych wrd zwojw znad Morza Martwego. Zoty wiek midraszw rozpocz si wraz z Genesis Rabbah, opracowanym prawdopodobnie nie wczeniej ni w V w.(4) Wiele elementw midraszu rozpoznajemy wSeptuagincie5 iwDawnych dziejach Izraela Jzefa Flawiusza.6 Sporo midraim ocalili przed niechybnym zapomnieniem Ojcowie Kocioa, zwaszcza Orygenes i Hieronim.7 Tylko jedno dzieo rabiniczne z gatunku midraszu, zawiera dane historyczne a mianowicie Seder Olam, ktrego autorem miaby by Yose ben Chalafta, mdrzec yjcy w II w., ale i ono te zawiera wiele pniejszych dodatkw istanowi raczej zapis chronologiczny anieli histori. Gdy chodzi o wiarygodno rde rabinicznych do odtworzenia historii okresu zanim zostay one opracowane na pimie, Shaye Cohen twierdzi, e tradycje zawarte wdzieach Jzefa Flawiusza s starsze ibardziej oryginalne ni utrwalone przez rabinw, oraz e nie ma adnych przykadw wskazujcych, e byo przeciwnie, dlatego wic Flawiusz stanowi swego rodzaju kryterium studiowania tekstw rabinicznych.8 Jednak rabini maj nad nim co najmniej jedn przewag: odzwierciedlaj wiele rnych punktw widzenia ipodaj swoje komentarze na marginesie, bez forsowania jakichkolwiek zapatrywa historiograficznych. Dwa szczegy wiadcz, e wstuleciach, ktre nastpiy po zburzeniu wityni jerozolimskiej przez Rzymian, rabini przynajmniej prbowali by historycznie dokadni: 1. Talmud mwi: Ktokolwiek wypowiada si w imieniu autora, przynosi wiatu wyzwolenie.9 2. Odnaleziony niedawno rkopis jednego z traktatw talmudycznych (Avoda Zara 8b) wyranie wiadczy, e prawa dotyczce grzywien zostay zapisane przez mdrca zpocztku IIw.,10 mona zatem wnosi, e s znacznie wczeniejsze ni data kompilacji Talmudu, do ktrego je wczono.

7 Jay Braverman (Jeromes Commentary on Daniel: A Study of Comparative Jewish and Christian Interpretations of the Hebrew Bible, Washington DC: Catholic Biblical Association, 1978), wylicza 16 ydowskich tradycji midraszyckich rozpoznanych w komentarzach Hieronima na temat Ksigi Daniela, z ktrych tylko 4 maj swoje paralele w zachowanej literaturze rabinicznej. 8 Shaye J. D. Cohen, Parallel Historical Tradition in Josephus and Rabbinic Literature, w: Proceedings of Ninth World Congress of Jewish Studies, Jerusalem, August 4-12, 1985, Div. B., t. 1: The History of the Jewish People (From the Second Temple Period until the Middle Ages), Jerusalem: Word Union of Jewish Studies, 1986, s. 7-14. Biorc pod uwag brak zaufania J. D. Cohena do Flawiuszowej parafrazy Biblii (Josephus in Galilee and Rome: His Vita and Development as aHistorian, Leiden: Brill, 1979, s. 38-39), atake do jego opowiadania owojnie ydowskiej, zaskakuje fakt preferowania Flawiusza w przypadku tych epizodw, ktre maj paralele w opowieciach rabinicznych. 9 TB, Megillah, 15a. 10 Zob. Avodah Zarah, red. Shraga Abramson, New York: Jewish Theological Seminary, 1957, s. XIV-XV .

40

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

drynu byli wic zarwno faryzeusze, jak i saduceusze (przynajmniej wg Dz 23,6). Zgodnie z tym pogldem, naley uzna, e proces Jezusa przeprowadzono wedug prawa saducejskiego a nie faryzejskiego. Inni tumacz, e Sanhedryn, o ktrym mowa wEwangeliach, usprawiedliwia pogwacenie prawa, odwoujc si do zasady wyszej koniecznoci. Jeszcze inni uwaaj, e istniay dwa Sanhedryny jeden polityczny, a drugi religijny.50 Albo e Sanhedryn, przed ktrym stan Jezus, mg dziaa po prostu jako ciao doradcze wadz rzymskich.51 Zapomina si niekiedy, e na dugo przed zburzeniem wityni wan instytucj religijn stanowia synagoga. Najwczeniejsze wzmianki o synagogach w Palestynie znajdujemy w Nowym Testamencie (Mt13,54 wNazarecie; Mk1,21 wKafarnaum; Dz6,9 w Jerozolimie) i u Jzefa Flawiusza, ktry wspomina o synagogach w Cezarei, Dor i Tyberiadzie.52 Talmud Jerozolimski podaje, e podczas zburzenia wityni istniao w Jerozolimie 480 synagog;53 Talmud Babiloski twierdzi, e byo ich 394.54 Liczby te nie musz by przesadzone: wiele z odkrytych synagog to niewielkie budynki, sporo innych to prawdopodobnie przystosowane do tego celu prywatne domy, dlatego nie pozosta po nich lad archeologiczny. Nawet przy wityni istniaa synagoga.55 Najstarsze synagogi, odkryte przez archeologw na Masadzie, wHerodium, Gamli, a niedawno w Magdali56, pochodz z I w. po Chr., a by moe s jeszcze starsze. Inskrypcja znaleziona w Jerozolimie informuje o synagodze, ktr zbudowano przed pocztkiem ery chrzecijaskiej.57 Dlatego po zburzeniu Drugiej wityni w 70 r. po Chr. duchowa pustka nie bya a tak wielka, jak po zburzeniu Pierwszej wityni w586r. przed Chr. przez Babiloczykw.
Zob. H. Mantel, Sanhedrin, kol. 838. Haim Cohn, The Trial and Death of Jesus, New York: Harper and Row, 1971. 52 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 285-289 wCezarei; tene, Dawne dzieje Izraela, XIX, 305 wDor; tene, Autobiografia, 280 wTyberiadzie. 53 TJ, Megillah, 3,1. 54 TB, Ketubbot, 105a. 55 Miszna, Sotah, 7,7-8; Y oma 7,1. 56 Zob. Joey Corbett, New Synagogue Excavations in Israel and Beyond, Biblical Archaeology Review, July/August 2011. 57 Inskrypcj Theodotusa datuje si przewanie na I w. po Chr. Wzmiankuje ona dawnego urzdnika synagogalnego, ktrym by dziadek Theodotusa; zob. Hershel Shanks, Judaism in Stone: The Archeology of Ancient Synagogue, New York: Harper and Row, 1979, s.18-20.
50 51

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

41

Kamie z synagogi w osadzie Magdala. Ten prawie metrowej wielkoci wyrzebiony kamie z wczesnym przedstawieniem siedmioramiennej menory oraz wymylnymi ozdobami kwiatowymi i wyobraeniem serca zosta odnaleziony w niedawno odkrytej synagodze w Magdala, na wybrzeu Jeziora Galilejskiego. Synagoga jest datowana na I w. po Chr., lub wczeniej, co czyni j jedn z najstarszych odnalezionych synagog czynnych w okresie, gdy jeszcze istniaa witynia jerozolimska. W jej pomieszczeniach mogli si zbiera zwolennicy Jezusa, wczajc Mari Magdalen. Dokadna funkcja tego kamienia jest nieznana; niektrzy twierdz, e mg suy za st, na ktrym rozwijano i zwijano zwoje Tory.

Synagoga suya nie tylko za dom modlitwy, lecz take stanowia miejsce studiw, zebra oraz gospod.58 Wspomniana
58 Zob. Shmuel Safrai, The Synagogue and Its Worship, w: The World History of the Jewish People, t.8: Society and Religion in the Second Temple Period, First Series, red. Michael Avi-Yonah, Zvi Baras, Jerusalem: Masada, 1977, s.65-98; 338-345; autor dokonuje przegldu materiaw rdowych na nastpujce tematy: pocztki instytucji Synagogi i jej rozwj pod koniec okresu Drugiej wityni; nazwy synagog

42

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

ju inskrypcja synagogalna, znana jako inskrypcja Teodotusa,59 stwierdza wjzyku greckim e synagog zbudowano, by czyta w niej Tor i naucza przykaza oraz jako gospod dla pielgrzymw przybywajcych z daleka na wielkie wita. To, e synagoga zostaa zbudowana przez jednego czowieka, wiadczy, i podobnie jak wiele innych bya w rzeczywistoci czym w rodzaju prywatnego klubu, czsto po prostu przerobionym z domu mieszkalnego. Takie synagogi nie miay swoich rabinw ani nie naleay do adnych organizacji osonowych. W znamiennej wypowiedzi Elias J. Bickermann stwierdzi, e burzc wityni i w efekcie kadc kres systemowi ofiarniczemu, rzymski genera Tytus sta si najwikszym whistorii reformatorem religijnym.60 Wikszo historykw uwaa, e okres rabiniczny rozpoczyna si w 70 r. po Chr., oraz e przejcie od judaizmu Drugiej wityni (przed zburzeniem wityni) do judaizmu rabinicznego stanowi zmian omonumentalnym znaczeniu. Nie ulega wtpliwoci, e judaizm nigdy nie przeyby tego traumatycznego dowiadczenia, gdyby nie istniay ju takie alternatywne i wzajemnie uzupeniajce si rzeczywistoci jako modlitwa, synagoga i akademia. Niestety, najdawniejsze zachowane do dzisiaj dzieo rabiniczne, Miszna, powstao ponad sto lat po zburzeniu wityni. Jzef Flawiusz, ktrego yciorys podzielono prawie rwno na okres przed i po zburzeniu wityni, nie wspomnia, jaki wpyw miao jej zbuwPalestynie iwdiasporze; charakter synagog iformy sprawowanego wnich kultu; zgromadzenia szabatowe oraz w dni witeczne i powszednie; modlitwa, czytanie Tory ikazania; funkcjonowanie synagogi itych, ktrzy wniej posuguj; lokalizacja i struktura synagogi; rozmaite funkcje synagogi; zob. take Bernadette Brooten, Women Leaders in the Ancien Synagogue, Chico, CA: Scholar Press, 1982. Heather A. McKay (Sabbath and Synagogue: The Question of Sabbath Worship in Ancient Judaism, Leiden: Brill, 1994) przekonuje, e synagoga by miejscem, gdzie gromadzili si mczyni, ale nie ma dowodw, e zbierali si dla celw kultowych. Jednak fakt, e Jzef Flawiusz (Autobiografia, 277, 280) odnosi si do synagogi jako proseuche, dom modlitwy, w ktrym ludzie gromadzili si na modlitw, stanowi wyran wskazwk, e by to dom modlitwy. Ponadto Agatharchyd wIIw. przed Chr. relacjonuje, e ydzi mieli zwyczaj powstrzymywania sie od pracy wkadym sidmym dniu tygodnia oraz przy tych okazjach modlili si zwycignitymi ramionami a do wieczora w swoich wityniach (hierosis). Skoro Agatharchyd wzmiankuje witynie wliczbie mnogiej zatem nie ma na myli wityni jerozolimskiej, lecz inne miejsca wite. 59 Baruch Lifshitz, Donateurs et fondateurs dans les synagogues juives, Paris: Gabalda, 1967, s.70-71. 60 Elias J. Bickermann, The Jews in the Greek Age, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1988, s.139.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

43

rzenie na rabinw i ich metody studiw, ani o wpywie jej utraty na judaizm woglnoci. By moe wynika to zfaktu, e zajmowa si przede wszystkim politycznymi i militarnymi, a nie religijnymi i kulturalnymi aspektami historii; tak czy inaczej, milczy na temat konsekwencji tego na pewno bardzo dramatycznego wydarzenia. Z pewnoci gdyby ten wpyw na rabinw i ich akademie by bardzo dotkliwy, Jzef Flawiusz wjaki sposb by to zaznaczy.

Inskrypcja Theodotusa. Theodotus, syn Vettanusa () odbudowa t synagog w celu czytania Prawa i nauczania przykaza brzmi pocztek inskrypcji z I w. przed Chr., odkrytej w 1914 r. na poudnie od Wzgrza witynnego w Jerozolimie. Datowana na lata panowania krla Heroda (37-4 przed Chr.), zawiera inskrypcj w jzyku greckim wykonan na wapiennej pycie o wymiarach 62,5 oraz 42,5 cm. Aczkolwiek nie odnaleziono dotd synagogi Thedotusa, ta inskrypcja powiadcza istnienie synagog w okresie, gdy istniaa witynia jerozolimska.

Uschyku Iw. przed Chr. wielcy mdrcy Hillel iSzammaj zaoyli instytucje, ktre byy wistocie rabinicznymi akademiami. Hillel sprawowa prawdopodobnie przez 40 lat, do ok. 10 r. po Chr., urzd patriarchy (nasi).61 By nie tylko wielkim uczonym iwzorem cnt, lecz take zaoycielem szkoy myli prawno-religijnej (Bet Hillel). Ponadto zaoy dynasti przewodzc przez cztery stulecia ydowskiemu yciu w Palestynie. Jego liberalny stosunek do sprawy przyjmowania prozelitw62 mia wielki wpyw na postaw
61 62

Sifrei Deuteronomium, 357. TB, Shabbat, 31a.

44

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

pniejszych rabinw. Zgodnie z tradycj talmudyczn, Jochanan Ben Zakkaj, uznawany powszechnie za kluczow posta w transformacji judaizmu po zburzeniu wityni, by jednym z uczniw Hillela.63 Wnuk Hillela, Rabban Gamaliel Starszy, yjcy wpierwszej poowie I w. po Chr. jest przedstawiany jako nauczyciel w.Pawa (Dz22,3).
uk Tytusa. Wzniesiony w Rzymie w pobliu Koloseum upamitnia zburzenie Jerozolimy w 70 r. przez Tytusa. Na jednym z wyrzebionych paneli uku (zob. ni ej) przedstawiono triumfaln procesj , w ktrej o nierze rzymscy nios zrabowane skarby wityni jerozolimskiej, w rd ktrych wida menor.

63

TB, Sukkah, 28a.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

45

Powinnimy wspomnie o statusie kobiet wydowskim yciu w Palestynie. Niestety, materiay rdowe s skpe. W kadym razie Jzef Flawiusz by wobec nich mao przychylny, co wida np. wjego komentarzu na temat pewnej kobiety na Masadzie, oktrej powiedzia, e bystroci umysu i umiejtnociami przewyszaa wikszo kobiet tak jakby mona byo je chwali, wycznie porwnujc zinnymi kobietami.64 Objaniajc tekst Biblii, dodaje, e wiadectwo kobiet nie moe by przyjmowane przez prawo ydowskie z powodu ich lekkomylnoci i zuchwaoci.65 Natomiast Pseudo-Filon, prawdopodobnie wspczesny Jzefa Flawiusza, mia dla kobiet znacznie wicej szacunku.66 Talmud Jerozolimski podaje, e wokresie zburzenia wityni67 ist- Ugrupowania niay 24 heretyckie ugrupowania.68 Flawiusz opowiada o trzech ydowskie szkoach mylowych (uywa greckiego sowa hairesis, od ktrego pochodzi herezja, aczkolwiek sowo to wtedy nie miao takich konotacji).69 Wspomniane trzy szkoy byy reprezentowane przez faryzeuszy, saduceuszy i esseczykw. Nieco pniej Flawiusz doda jeszcze jedn szko, tzw. Czwart Filozofi,70 dc do ustanowienia niezalenego teokratycznego pastwa ydowskiego. Filon opisa ponadto grup ascetycznych terapeutw,71 rozwijajcych dziaalno w pobliu Aleksandrii. W Ewangeliach wymieniani s herodianie (Mk3,6; 12,13; Mt22,16) partia polityczna, ktra po mierci Heroda prawdopodobnie uznawaa go za mesjasza.72 W kadym razie herodianie dyli do przywrcenia rzdw potomkw Heroda nad niepodleg Palestyn. Inne ugrupowania stanowili Samarytanie i, oczywicie, chrzecijanie (o ile mona chrzecijan poczy we wsplne ugrupowanie). Zapewne naleaJzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 399. Tene, Dawne dzieje Izraela, IV , 219. 66 Zob. Cheryl Anne Brown, No Longer Be Silent: First Century Portraits of Biblical Women. Studies in Pseudo-Philos Biblical Antiquities and Josephus Jewish Antiquities, Louisville, KY: Westminster/John Knox, 1992. 67 Bibliografi dotyczc ugrupowa ydowskich zob. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.542-672. 68 TJ, Sanhedryn, 10, 6, 29c. 69 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIII, 171-173. 70 Tame, XVIII, 23-25. 71 Filon, Oyciu kontemplacyjnym, 8,64 11,90. 72 Zob. take Epifaniusz, Panarion, 20,1.
64 65

46

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

oby jeszcze doda ugrupowanie haverim,73 ktre separowao si od niewyksztaconej ludnoci wiejskiej, nazywanej am ha-arec (lud ziemi), przez drobiazgowe przestrzeganie praw czystoci i dziesiciny oraz nie- jadanie zni wsplnie.74 Pogldy faryzeuszy przetrway w literaturze rabinicznej. Niestety, nie dysponujemy adnymi pismami saduceuszy i esseczykw (chyba e tych ostatnich, zgodnie z opini wikszoci uczonych, utosamimy ze wsplnot znad Morza Martwego). Zatem, jeli chodzi o informacj o tych ugrupowaniach, musimy polega na tym, co napisa Jzef Flawiusz. Dysponujemy take kilkoma dzieami Samarytan, ale pochodz one zpniejszego okresu. Wszystkie stronnictwa dziaajce w I w. w Palestynie mona podzieli na dwie grupy: egalitarne, odwoujce si do mas (Samarytanie, faryzeusze, saduceusze i Czwarta Filozofia) oraz separatystyczne, monastyczne, utopijne, ascetyczne, ezoteryczne i pochonite sprawami etyki (esseczycy i/lub wsplnota znad Morza Martwego oraz terapeuci). Haverim maj niektre, lecz nie wszystkie, z wyej wymienionych cech. Chrzecijastwo zawiera elementy obu tych grup. Wsplny mianownik Samarytan isaduceuszy stanowio odrzucenie Tory ustnej, wydatnie rozszerzajcej i interpretujcej Prawo pisane. Mimo e odrzucenie Tory ustnej uatwio Samarytanom i saduceuszom zrozumienie ich religijnych powinnoci, bo Tora ustna jest znacznie bardziej skomplikowana ni Tora pisana, to jednak pozbawio ich pewnej elastycznoci, jak mieli faryzeusze dziki ich liberalnej interpretacji Tory spisanej. Chocia wiele z tych ugrupowa powstao przed I w. po Chr., peny rozkwit przeyy one w okresie bezporednio poprzedzajcym zburzenie wityni jerozolimskiej. Wszystkie te ugrupowania,
Miszna, Demai, 2,2-3. Ludno okrelana mianem am ha-arec nie pacia przepisanych dziesicin, nie przestrzegaa praw czystoci oraz zaniedbywaa obowizek systematycznej modlitwy. Wrogo midzy ni a uczonymi faryzeuszami bya tak ogromna, e w pewnej anonimowej wypowiedzi ony am ha-arec zostay nazwane pasoytami, ado ich crek odniesiono tekst Pwt 27,21: Przeklty, kto obcuje cielenie zjakimkolwiek zwierzciem (TB, Pesahim 49b). Rabbi Akiba (tame), wspominajc w poowie I w. po Chr. swoj modo, wzmiankuje o wrogoci, jak am ha-arec ywili wobec uczonych: Kiedy byem jednym zam ha-arec, mwiem: Chciabym pojma uczonego i ujarzmi go jak osa. Moliwe jednak, e wizerunek am-ha-arecw zostaa przesadnie przedstawiony, por. Miszna, Tevul Y om 4,5; Tohorot 8,5; Hagigah 3,4-5.
73 74

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

47

z wyjtkiem faryzeuszy i chrzecijan (oraz kilkuset Samarytan, ktrzy mieszkaj w okolicach Tel Awiwu i w Nablus), po zburzeniu wityni przestay istnie.75 Wskazuje to, e wiele kontrowersji ogniskowao si wok wityni, jej rytuaw irozporzdze dotyczcych czystoci. Saduceusze,76 chocia nieliczni,77 mieli, jak si wydaje, znaczne wpywy ze wzgldu na sw mocn pozycj wwityni jerozolimskiej78 oraz dlatego, e naleay do nich osoby wysoko urodzone.79 Poparcie saduceuszy na rzecz ydowskiego nacjonalizmu bez wtpienia przycigao do tego ugrupowania wielu wpywowych ydw. By wrd nich hasmonejski wadca Judei, Jan Hyrkan, ktry wIIw. przed Chr. przeszed od faryzeuszy do saduceuszy. Dopki istniaa witynia, dopty nagromadzone w niej wielkie bogactwa zapewniay wszystkim posiadajcym nad ni kontrol znaczn si polityczn, ekonomiczn ireligijn. Odpowiadajc na pytanie, dlaczego tak krtkie byy kadencje arcykapanw, moemy si domyla, e Rzymianie nie tolerowali nacjonalizmu, ktry stanowi integraln cz orientacji saducejskiej. Faryzeusze natomiast uznawali zalety Pax Romana. Chanina Segan ha-Kohanim, faryzejski mdrzec zIw. po Chr., zachca ydw do modlitwy opokj dla rzdzcych, albowiem ze strachu ludzie s gotowi
75 Pomaga to wyjani, dlaczego esseczycy, tak szeroko opisani przez Flawiusza wWojnie ydowskiej (II,120-161), doczekali si tak mao miejsca wopisie ugrupowa przedstawionym przez niego wDawnych dziejach Izraela. Wojna ydowska zostaa napisana midzy 79 a81r., czyli wkrtce po zburzeniu wityni jerozolimskiej; natomiast ok. 93 r., kiedy powstaway Dawne dzieje Izraela, pami o esseczykach ju przygasa. 76 Zob. Gnter Baumbach, The Sadducees in Josephus, w: Josephus, the Bible, and History, red. L. H. Feldman, G.Hata, s.173-195. 77 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 17. 78 Por. Dz 5,17: Wwczas powsta arcykapan i wszyscy jego zwolennicy, nalecy do stronnictwa saduceuszw (). Wydaje si dziwne, e Jzef Flawiusz nie mwi w ogle (z wyjtkiem jednego arcykapana, imieniem Ananus [Dawne dzieje Izraela, XX, 199], nalecego do saduceuszw) opowizaniach saduceuszy ze arcykapanem iwityni. Mona to wytumaczy zaenowaniem, jakie odczuwa, sam bdc kapanem, z powodu dominacji kapanw wywodzcych si z ugrupowania saduceuszw i dlatego umniejszy rol tych zwizkw. Victor Eppstein, The Historicity of the Gospel Account of the Cleansing of the Temple, Zeitschrift fr Neutestamentliche Wissenschaft 55/1964, s. 42-58, podkrelajc fakt, i tylko jeden arcykapan zosta wymieniony zimienia przez Flawiusza, stwierdza, e witynia nie bya gwn siedzib saduceuszy i w gruncie rzeczy nie stanowili oni czci warstwy kapaskiej. Jednak jest to do pewnego stopnia argument ex silentio, bo wszystkie wzmianki Flawiusza osaduceuszach s bardzo krtkie. 79 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 17.

48

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

ywcem si wzajemnie pozjada.80 Istotnie, w 62 r. po Chr. faryzeusze wnieli formalnie oskarenie do rzymskiego prokuratora przeciwko saducejskiemu arcykapanowi Annaszowi, obwiniajc go o wywieranie wpywu na Sanhedryn, by ten skaza na mier Jakuba, krewnego Jezusa;81 wrezultacie arcykapan zosta usunity z urzdu. Prawdopodobnie akceptacja rzdw rzymskich przez faryzeuszy doprowadzia do tego, e wich szeregach nastpi rozam inarodzia si Czwarta Filozofia; jak zauwaa Jzef Flawiusz, Czwarta Filozofia zgadza si we wszystkim z pogldami faryzeuszy, oprcz uznania obcych rzdw.82 Skoro relacje midzy faryzeuszami a saduceuszami byy tak kiepskie obraz tego przedstawi Flawiusz ipniejsze pisma rabiniczne dziwne wydaje si, dlaczego nie doszo do ekskomuniki saduceuszy, zwaszcza e odrzucali oni przyjcie Tory ustnej,83
Miszna, Avot, 3,2. Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 201-203. 82 Tame, XVIII, 23. 83 Moe si wydawa do dziwne, e Flawiusz tylko raz wspomina o tym rozrnieniu (Dawne dzieje Izraela, XIII, 297-298), skoro dla rabinw stanowio ono istot rnicy midzy faryzeuszami a saduceuszami. Wytumaczeniem moe by fakt, e, po pierwsze, Flawiusz pisa przede wszystkim dla czytelnikw nie-ydowskich, co wynika ze wstpu do Dawnych dziejw Izraela (1,10), gdzie mwi, i poprzednikiem jego dziea byo tumaczenie Tory na jzyk grecki (Septuaginta) dokonane dla krla Ptolemeusza II Filadelfa, natomiast poganie doceniali rozrnienie oparte na stosunku wobec przeznaczenia, gdy by to zasadniczy przedmiot sporu midzy dwiema wiodcymi wwczas szkoami filozoficznymi: epikurejczykami istoikami. Po drugie, nieuznawanie Tory ustnej nie jest by moe tak wane, poniewa saduceusze mieli wasne prawo ustne w postaci sefer gezerata (ksiga dekretw) (Megillah Taanith 4). Jezus, jak wiemy, potpia zarwno faryzeuszy, jak isaduceuszy (Mt16,6-12); wydaje si jednak, e Jezus zgadza si zsaduceuszami wsprawie niemycia rk przed posikami (k11,37nn.), co byo wymogiem zawartym wTorze ustnej. Kiedy Jezus zosta napomniany przez faryzeuszy, e nie skarci swoich uczniw za to, e jedli nieumytymi rkoma, odpowiedzia im: Obudnicy, uchylilicie przykazanie Boe, a trzymacie si ludzkiej tradycji (Mk7,9), co stanowi aluzj do Tory ustnej, przekazywanej wanie ustnie zpokolenia na pokolenie. Oczywicie pytanie, dlaczego nigdy nie syszymy o ekskomunice na saduceuszy, zakada, e przed 70r. faryzeusze zajmowali autorytarn pozycj przewodnikw spoecznoci ydowskiej. Aczkolwiek E. P. Sanders (Judaism: Practice and Belief 63 BCE 66 CE, London: SCM, 1992, szczeg. s.458-490) twierdzi, e faryzeusze nie sprawowali rzdw ani bezporednio, ani porednio, to, jak przekonujco wykaza Steve Mason (Flavius Josephus on Pharisees: A Composition-Critical Study, Leiden: Brill 1991), istniej niepodwaalne wiadectwa w pismach Flawiusza, e faryzeusze cieszyli si niezmiennym iarliwym poparciem ludnoci. Jest to tym bardziej przekonujce, e sam Flawiusz wgruncie rzeczy odcina si od faryzeuszy. Chocia niektrzy uczeni podaj wwtpliwo pniejszy rabiniczny pogld, i faryzeusze
80 81

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

49

ktra bya tak wana dla faryzeuszy. A przecie, wbrew temu, faryzeusze i saduceusze potrafili wsplnie posugiwa w wityni i zasiada w Sanhedrynie. Brak wzmianki o saduceuszach wmonumentalnych dzieach Filona Aleksandryjskiego (zob. Filon Aleksandryjski, s.60-61), wdeuterokanonicznych ksigach Starego Testamentu84 iwapokryfach (pseudoepigrafach)85 wyranie wskazuje, e podziay midzy nimi a faryzeuszami nie byy tak ostre, jak wynikaoby to z pism Jzefa Flawiusza. Zreszt sam Flawiusz stwierdza, e rozdwik nie by a tak wielki, skoro zauwaa, i saduceusze podporzdkowali si prawu faryzejskiemu, gdy wprzeciwnym razie nie byliby tolerowani przez lud.86 Jeli chodzi o tzw. Czwart Filozofi, do wyrane s jej zwizki z ideologi walecznych Machabeuszy z II w. przed Chr. Jedni i drudzy walczyli przeciw przewaajcym siom (Machabeusze zwalczali panujcych wwczas Syryjczykw) w celu ustanowienia niepodlegego pastwa.87 Rzeczywicie, wszystkie nieszczcia, jakie spady na ydw w Palestynie, Flawiusz przypisuje Czwartej Filozofii. Czonkowie tego ugrupowania odmawiali pacenia podatkw Rzymowi, nawoywali do buntu, goszc, e tylko
dominowali w kulcie sprawowanym w wityni jerozolimskiej, teksty ze zwojw znad Morza Martwego dowodz, e pogldy przypisywane faryzeuszom w wielu dysputach zachowanych w Misznie zgadzaj si dokadnie z praktykami, ktre miay miejsce w kulcie witynnym; zob. Lawrance H. Schiffman, From Text to Tradition: AHistory of Second Temple and Rabbinic Judaism, Hoboken, NJ: Ktav, 1991, s. 107; tene, New Light on the Pharisees Insights from the Dead Sea Scrolls, Bible Review, June 1992, s.30-35, 54. 84 Ksigi deuterokanoniczne, czyli wtrnokanoniczne, wczone do kanonu ksig witych Kocioa katolickiego, okrelane jako apokryficzne wprotestanckich wydaniach Biblii inie wchodzce wskad Biblii Hebrajskiej. 85 Zbir ydowskich tekstw religijnych napisanych midzy 200 r. przed Chr. a 200 r. po Chr., niewaciwie przypisywanych osobom wzmiankowanym w Biblii lub autorom ksig biblijnych, podobne w charakterze do ksig biblijnych, ale nie wczone do kanonu Biblii. 86 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII,17. 87 Zob. William R. Farmer, Maccabees, Zealots and Josephus: Inquiry into Jewish Nationalism in the Greco Roman Period, New York: Columbia Univ. Press, 1956. Farmer twierdzi, e Flawiusz celowo pomin spraw wzajemnych zwizkw, poniewa wywodzi si od Hasmoneuszy, czyli rodu Machabeuszy, ktrzy byli sprzymierzecami Rzymu, i dlatego wychwala ich, w opozycji do powstacw. Oczywicie, midzy Machabejczykami a zelotami istnieje zasadnicza rnica, ta mianowicie, e pierwsi wszczli powstanie, przynajmniej pocztkowo, wycznie z powodu przeladowa religii ydowskiej, podczas gdy drudzy dyli do uzyskania wolnoci politycznej, ktr postrzegali w kategoriach religijnych jako warunek sine qua non przetrwania judaizmu.

50

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Boga mog uzna za swego Pana. Niestety, Flawiusz, ktry jest naszym jedynym rdem informacji, nie mwi prawie nic ohistorii tego ruchu, poza tym, e powsta w 6 r. po Chr. jako wyraz sprzeciwu wobec spisu ludnoci dokonanego przez Kwiryniusza, rzymskiego legata Syrii. Podajc list piciu ugrupowa rewolucyjnych, Flawiusz nie wspomina o Czwartej Filozofii;88 by moe uwaa ten ruch za parasol ochronny wszystkich rewolucjonistw albo te utosamia go z sykaryjczykami, czyli inn wojownicz grup.89 Wydaje si, e do stosunkowo pnego okresu powstania nie byo wrd powstacw oznak wewntrznych konfliktw, aczkolwiek moe to wiadczy, i wczeniejsze incydenty miay charakter spontaniczny inie byy kierowane przez adne zorganizowane ugrupowanie.90 Bez wtpienia bardzo wan rol w wybuchu powstania odegra mesjanizm. Moemy to wnosi na podstawie faktu, e Menachem, przywdca sykaryjczykw, na pocztku powstania pojawi si w Jerozolimie jako prawdziwy krl,91 tzn. jako przywdca mesjaski. Zosta zamordowany w szatach krlewskich.92 Inny przywdca powstania, Szymon Bar Giora, schwytany po zburzeniu wityni, by ubrany wbia tunik ipurpurowy (to jest krlewski) paszcz;93 mwiono, e pojawi si tak w miejscu, gdzie wczeniej
Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 259-274. Bardzo dyskusyjna pozostaje kwestia wzajemnych relacji sykaryjczykw izelotw. Wdosadnie napisanym artykule Morton Smith (Zealots and Sicarii: Their Origins and Relation, Harvard Theological Review 64 /1971, s. 1-19) podkrela, i sykaryjczykw naley odrnia od zelotw ze wzgldu na ich datowanie ich pocztkw, lokalizacj, przywdztwo oraz filozofi. Mona jednak uzna, e fakt, i nazwa sykaryjczycy pochodzi zjzyka aciskiego, natomiast zeloci to sowo greckie, wskazuje, e owe okrelenia zostay nadane obu ugrupowaniom przez ich przeciwnikw. Ponadto fakt, e w Dawnych dziejach Izraela nie pojawiaj si nazwy sykaryjczycy, ani zeloci, oraz e w Wojnie ydowskiej nie spotykamy dziwnego okrelenia Czwarta Filozofia, nawet przy wyszczeglnianiu piciu grup rewolucyjnych (Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 259-274), moe wskazywa, i to ostatnie okrelenie oznacza organizacj, ktra obejmowaa rozmaite grupy rewolucyjne. Menahem Stern (Zealots, w: Encyclopedia Judaica Yearbook 1973, s. 135-152) przekonujco stwierdza, e jedynie hipoteza czca Czwart Filozofi, sykaryjczykw izelotw moe wyjani znaczenie, jakie Flawiusz przywizuje do tego pierwszego ugrupowania. 90 Zob. Valentin Nikiprowetzky, Josephus and the Revolutionary Parties, w: Josephus, the Bible and History, red. L.H.Feldman, G. Hata, s.216-236. 91 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 434. 92 Tame, II, 444. 93 Tame, VII, 29.
88 89

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

51

staa witynia. Jednak Flawiusz zdaje si zwalcza mesjaskie ideay powstacw, prawdopodobnie, by unikn gniewu Rzymian, traktujcych wszelkie wierzenia w mesjaskiego przywdc jako zdrad stanu. Jedynie wostatnich ksigach Dawnych dziejw Izraela odnajdujemy co najmniej dziesi nazwisk przywdcw, uznawanych zapewne przez ich zwolennikw za mesjaszy, chocia sam Flawiusz (z wyjtkiem jednego ustpu, w ktrym Jezusa nazywa mesjaszem94 co zreszt zostao prawdopodobnie dodane przez pniejszego redaktora95) unika tego okrelenia. Znaczenie sowa mesjasz okazao si na tyle elastyczne, e pozwalao si dopasowa do rozmaitych yciorysw. I tak, chocia Flawiusz przedstawia Eleazara Ben Dinaja jako zwyczajnego powstaca,96 rabini zwracaj uwag na jego mesjaskie roszczenia.97 Zauwamy rwnie, e dwm pniejszym powstaniom przeciw Rzymowi z lat 115-117 pod wodz Lukasa-Andreasa w Cyrenie, na pnocnym wybrzeu Afryki, oraz zlat 132-135, pod wodz Bar Kochby wPalestynie przewodzili pretendenci mesjascy. Spord pomniejszych ugrupowa szczeglne zainteresowanie Flawiusza wzbudzili esseczycy. Pozostaje przedmiotem dyskusji uczonych, czy mona ich utosamia ze wsplnot znad Morza Martwego, ktrej bibliotek odkryto wnaszych czasach wgrotach Wadi Qumran, na pnocno-zachodnim wybrzeu Morza Martwego. Niezalenie od tego, czy esseczycy oraz wsplnota znad Morza Martwego stanowili jedno, czy te pod wieloma wzgldami byli podobnymi ugrupowaniami, osigna ona (lub osigny one) szczyt swego rozwoju wanie wIw.98 Zwj witynny, najduszy ze zwojw znad Morza Martwego, by uwaany jak utrzymuje jego nowoytny wydawca Yigael
Tene, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 63-64. Szersz dyskusj tego zagadnienia zob. Louis H. Feldman, The Testimonium Flavianum: The State of the Question, w: Christological Perspectives, red. Robert F. Berkey, Sarah A. Edwards, New York: Pilgrim, 1982, s. 179-199, 288-293; por. te: John P. Meier, The Testimonium Evidence for Jesus Outside the Bible, Bible Review, June1991; tene, AMarginal Jew: Rethinking the Historical Jesus, t.1: The Problem and the Person, New York: Doubleday, 1991, s. 56-88; zob. te John P. Meier, The Testimonium: Evidence for Jesus Outside the Bible, Bible Review, June 1991. 96 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 235-236, 253; tene, Dawne dzieje Izraela, XX, 121,161. 97 Midrasz, Pie nad Pieniami Rabbah, 2,18. 98 Zob. James C. VanderKam, The People of the Dead Sea Scroll: Essenes or Sadducees? Bible Review, April 1991, s.42-47.
94 95

52

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Qumran. Pierwsze zwoje znad Morza Martwego zostay znalezione przez beduiskich pasterzy w 1947 r. w grotach na tym pustynnym odludziu. Na fotografii wida ruiny Chirbet Qumran, siedzib wsplnoty ydowskiej, ktra zdaniem wikszoci uczonych ukrya zwoje. W oddali wida Morze Martwe. Spord ponad 900 dotychczas odkrytych zwojw, tylko ok. 12 zachowao si nienaruszonych, reszta przetrwaa jedynie we fragmentach. Zwoje zawieraj komentarze do Biblii, proroctwa, reguy ycia wsplnoty oraz fragmenty wszystkich ksig Biblii Hebrajskiej, oprcz Ksigi Estery i Pieni nad pieniami.

Yadin przez czonkw wsplnoty za prawdziw Tor Pana. Sam Bg podaje wnim przykazania jako cz pierwotnego objawienia udzielonego Mojeszowi. Zawarte w Zwoju witynnym cytaty biblijne rni si nieco od tekstu masoreckiego (standardowy tekst hebrajski), od Septuaginty (najstarszy przekad grecki) i od Picioksigu Samarytaskiego. Autor Zwoju witynnego posugiwa si najwyraniej odmienn wersj Biblii Hebrajskiej. Winnym tekcie, znanym jako MMT (Miqsat Maaseh ha-Torah Prawne decyzje odnoszce si do Tory),99 wida, e w wielu
Zob. Lawrance H. Schiffman, The Significance of the Scrolls, Bible Review, October 1990, s.18-27.
99

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

53

kontrowersjach midzy saduceuszami a faryzeuszami wsplnota znad Morza Martwego opowiadaa si po stronie saduceuszy. Staje si coraz bardziej oczywiste, e zwoje znad Morza Martwego, jak si je powszechnie nazywa, odzwierciedlaj pogldy wicej ni jednego ugrupowania bd kierunku. Niektre, jak Testament Lewiego, Judy czy Neftalego, nale do apokryfw. Inne zawieraj treci ocharakterze apokaliptycznym, atake odniesienia mesjaskie. Faktycznie, wraz z ustaniem proroctwa, co zgodnie z tradycj dokonao si po zburzeniu Pierwszej wityni w 586 r. przed Chr.,100 wizje prorockie zostay zastpione przez apokaliptyczne obrazy misterium stworzenia idni ostatecznych. Ksigi zawierajce takie obrazy maj cisy zwizek zbiblijn Ksig Daniela: podobnie jak ta ksiga podkrelaj niemono racjonalnego rozwizania problemu teodycei (pogodzenia istnienia cierpienia niewinnych zdobroci Boga) igosz blisko dnia zbawienia, poprzedzonego przez straszliwe wydarzenia, przypuszczalnie odzwierciedlajc wczesny kontekst historyczny. Tego rodzaju dziea miay szczeglny wpyw na wczesne chrzecijastwo.
Zob. Frederick E. Greenspan, Why Prophecy Ceased, Journal of Biblical Literature 108/1989, s. 37-49, ktry konkluduje, e utrzymywanie, i proroctwo ustao, byo dzieem rabinw, chccych odsun wielkie zagroenie dla ich autorytetu. Na temat ustania proroctwa zob. Louis H. Feldman, Prophets and Prophecy in Josephus oraz Lester L. Grabbe, Thus spoke the Prophet Josephus: The Jewish Historian on Prophets and Prophecy, w: red. Michael H. Floyd, Robert D. Haak, Prophets, Prophecy and Prophetic Texts in Second Temple Judaism, New York: T&TClark, 2006, s. 222-227; 2402-247. Feldman cytuje Flawiusza (Contra Apionem, I, 41), ktry mwi o ustaniu sukcesji prorokw za panowania Artakserksesa (465-424 przed Chr.). Zkolei Grabbe podkrela, e proroctwo nie przestao jednak trwa, co widzimy w nawizaniach do Jana Hirkana (Wojna ydowska, I,68-69; Dawne dzieje Izraela, XIII,299) i samego Flawiusza. Rabini (Miszna, Sotah, 9.12, t. Sotah,13,2; Sotah, 48b, Y oma, 9b, Sanhedryn, 11a) przekazuj tradycj, e po mierci ostatnich prorokw (Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz) wity Duch prorokowania opuci Izrael iodtd polegano na bat qol (gos zstpujcy zniebios, by udziela rad iwskaza w rozmaitych potrzebach, ale na pewno o niszym statusie ni proroctwo. Flawiusz (Wojna ydowska, III,399-408) zapowiedzia, e Wespazjan zostanie cesarzem, ale nigdy nie traktowa tego jako proroctwa. By rwnie podobnie ostrony w postrzeganiu Balaama, nazywajc go wieszczkiem (mantis), ale nie prorokiem. Flawiusz (Dawne dzieje Izraela, I,240) wzmiankuje Kleodemosa, zwanego take Malchosem, ydowskiego historyka yjcego midzy ok. 200 a 50 r. przed Chr., jako proroka, ale cytuje wtym miejscu Aleksandra Polihistora, ktry najprawdopodobniej nie zna obaw Flawiusza odnonie do uywania terminu prorok. Co si tyczy Jana Hirkana, chodzi o proroctwo w lunym tego sowa znaczeniu, jako zapowiadanie podobne do bat qol, lecz nie oproroctwo wsensie czonym ze zbiorem prorokw wczeniejszych wBiblii Hebrajskiej.
100

54

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Zwj witynny. Najduszy spord zwojw odnalezionych w grotach w pobliu Qumran nad Morzem Martwym, zawiera szczegowe pouczenia odnonie do budowy wityni, ktrych nie ma w Picioksigu pierwszych piciu ksigach Biblii. Zosta napisany w pierwszej osobie, tak jakby sam Bg dawa polecenia jako cz Jego pierwotnego objawienia udzielonego Mojeszowi. Ugrupowanie znad Morza Martwego prawdopodobnie uznawao te zwoje za wite, na rwni z Tor.

Nasuwa si pytanie, czy systemy gnostyckie, z ktrych cz siga pocztkami IiIIw., s zwizane zupadkiem nurtu apokaliptycznego wjudaizmie zokresu zburzenia wityni w70r. po Chr. Bardzo wtpliwe jest istnienie bezporedniego ydowskiego rda gnostycyzmu (gr. gnosis wiedza tajemna); jednak niektre specyficzne doktryny gnostyckie mona rozpozna w pewnych grupach apokaliptycznych wizjonerw ydowskich z I w. szczeglnie u esseczykw (albo wsplnoty znad Morza Martwego). Doktryny podobne do gnostyckich mona te odnale w takich dzieach z I w., jak Staroytnoci biblijne Pseudo-Filona.101 Jest tam mowa o dychotomii ciaa i duszy, pogardzie dla wiata materialnego, pojawia si te pojcie wiedzy ezoterycznej oraz ogromne zainteresowanie anioami izagadnieniami stworzenia.

Zob. Louis H. Feldman, Prolegomeon do M. R. James, The Biblical Antiquities of Philo, New York: Ktav, 1971, szczeg. s.XXXVIII- XLV .
101

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

55

Nie mona podway faktu oddziaywania hellenizmu na juda- Przemiany izm palestyski102. Spraw dyskusji uczonych pozostaje to, czy kulturowe by o ono rwnie silne jak w przypadku diaspory. Niektrzy wPalestynie uczeni posuwaj si tak daleko, e twierdz, i naley zaprzesta rnicowania w tym wzgldzie judaizmu Palestyny i diaspory.103 Trzeba przyzna, e wobydwu widoczne s wpywy greckie, ktre zreszt zaczynaj si pojawia znacznie wczeniej ni dotychczas utrzymywano, bo wrzeczywistoci co najmniej sto lat przed wybuchem powstania machabejskiego w168r. przed Chr. Sdz jednak, e rnice midzy judaizmem palestyskim ajudaizmem diaspory istniej rwnie i pod tym wzgldem. Przyjrzyjmy si temu bliej. Monety hasmonejskich wadcw Palestyny zII oraz Iw. przed Chr. maj napisy wjzyku greckim ihebrajskim; monety herodiaskie zIw. przed oraz Iw. po Chr. maj napisy tylko wjzyku greckim. Prawdopodobnie ze wzgldw komercyjnych greka stanowia lingua franca Palestyny. Nie ulega wtpliwoci, e na trzy doroczne wielkie wita Pesach (Pascha), Szawuot (wito Tygodni) iSukkot (wito Namiotw) napyway do Jerozolimy ogromne rzesze grekojzycznych ydw zdiaspory, ktrzy przynosili nie tylko jzyk grecki, lecz ipewne elementy greckiej kultury. Rwnie oszaamiajcy sukces ydowskiego prozelityzmu spowodowa napyw do Palestyny wielu konwertytw, ktrych ojczystym jzykiem bya greka. Jednak greccy podrni zdawali si omija Jude zapewne z obawy przed grasujcymi na jej drogach bandami rabusiw; odwiedzali gwnie wybrzee Palestyny, gdzie mieszkao niewielu ydw.104 Ponadto, chocia na nagrobkach pojawiay si napisy wjzyku greckim, umieszczano je prawdopodobnie wcelu ostrzeenia nieydowskich przechodniw przed bezczeszczeniem gro-

102 Zob. np. Martin Goodman, Under the Influence of Hellenism in Ancient Jewish Life, Biblical Archaeology Review, January/February 2010. 103 Zob. zwaszcza Martin Hengel, Judaism and Hellenism: Studies in their Encounter in Palestine during the Early Hellenistic Period, t.1-2, Philadelphia: Fortress, 1974; por. Louis H. Feldman, Hengels Judaism and Hellenism in Retrospect, Journal of Biblical Literature 96/1977, s. 371-382; tene, How Much Hellenism in Jewish Palestine? Hebrew University College Annual 57/1986, s. 83-111; tene, Jew and Gentile in the Ancient World, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1993, s.3-44; tene, How Much Hellenism in the Land of Israel? Journal for Jewish Studies 33/2002, s.290-313. 104 Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, I, 60.

56

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

bw: poziom greki, jaki odzwierciedlaj te inskrypcje, jest bardzo podstawowy.105 Fakt, e w64r. Jzef Flawiusz, dwudziestoszecioletni wwczas mczyzna, zosta wybrany do odbycia wanej i delikatnej misji na dworze rzymskim przypuszczalnie ze wzgldu na znajomo greki (i by moe powizania z rzymskim dworem) wiadczy o tym, e powszechna znajomo greki nie bya na zbyt wysokim poziomie. Take sam Flawiusz, nie stronicy od samochwalstwa, przyznaje, e cho si stara, nie by w stanie posi gruntownej znajomoci greki, poniewa przywyk do swego ojczystego jzyka aramejskiego. Flawiusz przyznaje, e wadanie obcymi jzykami, szczeglnie grek, byo powszechne wrd wyzwolecw, nawet niewolnikw, natomiast nie byo powszechne wrd ludzi wolno urodzonych.106 Liczne rda, amianowicie listy, umowy, dokumenty, inskrypcje na ossuariach, apokryfy, zwoje znad Morza Martwego, Nowy Testament idziea rabiniczne, potwierdzaj, e dominujcym jzykiem ydw od czasw wygnania babiloskiego w 586 r. przed Chr. po podbj Palestyny przez Arabw w 640 r. nie by jzyk grecki, lecz aramejski. Kiedy zatem Tytus chcia wezwa ydw do poddania Jerozolimy, wysa Jzefa, by przemwi do nich w jzyku przodkw, przypuszczalnie aramejskim.107 Podobnie, gdy Pawe zwraca si do ydw wJerozolimie, mwi nie po grecku lecz po hebrajsku (bd aramejsku) (Dz21,40; 22,2). Uwaa si, e grecki by jzykiem wyszych sfer, takich jak ksztaceni w Rzymie ksita z dynastii herodiaskiej, albo jak Jzef Flawiusz; aramejski by uywany powszechnie przez ludzi niewyksztaconych, zwaszcza zamieszkujcych obszary wiejskie. Jednak saba jako greki na kosztownych ossuariach (suyy do przechowywania koci zmarych), nalecych zapewne do bogatych mieszkacw Jerozolimy, oraz fakt, e w I w. Jzef Flawiusz nadal uywa jzyka aramejskiego, sugeruj, e to rozrnienie nie ma racji bytu.
105 Na temat sabej znajomoci greki wrd ydw palestyskich zob. Jan N. Sevenster, Do Y ou Know Greek? How Much Greek Could the First Century Jewish Christians Have Known? Leiden: Brill, 1969, s. 65-71; Joseph A. Fitzmyer, The Languages of Palestine in the First Century, Catholic Biblical Quarterly 30/1972, s.501-531. 106 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 263-264. 107 Tene, Wojna ydowska, V , 361.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

57

wiadectwa archeologiczne dowodz, e przed zburzeniem wityni w 70 r. wszyscy ydzi powstrzymywali si od malowania czy rzebienia przypuszczalnie przez wzgld na dosown interpretacj biblijnego zakazu sporzdzania podobizn (Wj 20,4). Sprzeciw wobec sztuki figuratywnej by tak duy, e w chwili wybuchu powstania ydowskiego w66r. ydowskie wojska wGalilei otrzymay rozkaz starszyzny jerozolimskiej, by zniszczy paac Heroda Antypasa w Tyberiadzie tylko dlatego, e znajdoway si wnim wyobraenia zwierzt.108 Tak wic wydaje si, e ten aspekt hellenizmu nie przyj si wJudei. Erwin R. Goodenough w swoim 13-tomowym dziele stwierdzi, e chrzecijastwo mogo szerzy si tak szybko na skutek cakowitego zhellenizowania judaizmu.109 Lecz, jak wiemy obecnie, nie rozprzestrzeniao si ono zbyt szybko, zwaszcza na pocztku, szczeglnie jeeli porwnuje si to z pniejszym rozszerzeniem si mitraizmu czy nawet judaizmu w okresie przed zburzeniem wityni. Na obszarze Palestyny istniao 30 greckich miast,110 w ktrych hellenizacja postpowaa najpeniej, na co wskazuj odkrycia archeologiczne. Naley jednak zauway, e w Judei nie odnaleziono ani jednego greckiego miasta. Hellenizm nie zakorzeni si te wSamarii ani wIdumei. Ponadto, wodrnieniu od wspczesnych ydw, mieszkajcych gwnie w miastach, w I w. po Chr. wtakich miastach jak Jerozolima (liczca wwczas prawdopodobnie mniej ni 100tys. mieszkacw)111 czy pooona na wybrzeu Cezarea (gdzie kontakty z nie-ydami w sprawach handlowo-administracyjnych, a przez to z greckim jzykiem i kultur byy czstsze) mieszkao procentowo niewielu ydw. Z dzie Jzefa Flawiusza iliteratury rabinicznej wynika, e ydzi byli wprzewaajcej wikszoci rolnikami, przewanie uprawiajcymi niewielkie skrawki ziemi.

Tene, Autobiografia, 65-67. Erwin R. Goodenough, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period, t. 1-13, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1953-1968; por. Morton Smith, Goodenoughs Jewish Symbols in Retrospect, Journal of Biblical Literature 86/1967, s.60. 110 Zob. Victor Tcherikover, The Greek Towns of Palestine, w: Hellenistic Civilization and the Jews, red. tene, Philadelpia: Jewish Publication Society, 1959, s.90-116. 111 Zob. Magen Broshi, Estimating the Population of Ancient Jerusalem, Biblical Archaeology Review, June 1978, s.10-15.
108 109

58

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Ossuaria. Ossuarium skrzynka na koci to prostoktne pudeko, zazwyczaj wycite w piaskowcu, mierzce ok. 60 cm dugoci, w ktrym skadano koci zmarego po mniej wicej roku od jego mierci. Imi zmarego byo wyryte czsto w mikkim kamieniu, czasami w jzyku greckim, lecz czciej w aramejskim, wskazujc na szerokie rozpowszechnienie tego jzyka w okresie od wygnania babiloskiego w 586 r. przed Chr. a po podbj Palestyny przez Arabw w ok. 640 r. po Chr.

ydzi najliczniej zamieszkiwali Galile, gdzie, jak wspomniano, istnia y 204 miasta i osady, 112 z ktrych najmniejsze liczyo 15tys. mieszkacw.113 A do IIw. po Chr. wsynagogach galilejskich nie odnajdujemy adnych greckich napisw. Poza tym naleaoby zrnicowa stopie hellenizacji Grnej iDolnej Galilei. Grna Galilea jest prawie cakowicie pozbawiona grec112 113

Jzef Flawiusz, Autobiografia, 235. Tene, Wojna ydowska, III, 43.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

59

kich zabytkw epigraficznych zIiIIw. po Chr.; ikonografia ogranicza si do menor, orw i prostych elementw dekoracyjnych. Natomiast Dolna Galilea miaa wiele sporych orodkw miejskich, powizanych zbardziej kosmopolitycznym igreckojzycznym Zachodem. Nie bez znaczenia jest fakt, e to wanie w Dolnej Galilei Jezus przey wikszo swojego ycia. Cierpkie uwagi pniejszych mdrcw Talmudu odnonie do Galilei z I w. po Chr. i niektre aluzje w Nowym Testamencie nawizuj do zaawansowanej hellenizacji Dolnej Galilei.114 Mimo to kontakt z nie-ydami musia by powierzchowny; znamy tylko jeden przypadek komentowania przez Jezusa praktyk nieydowskich: Na modlitwie nie bdcie gadatliwi jak poganie (Mt6,7). Co mona powiedzie na temat greckojzycznego pimiennictwa pozostawionego przez ydw? Rywal Flawiusza, Justus zTyberiady, napisa Kronik krlw ydowskich iHistori wojny ydowskiej, z ktrych adna nie przetrwaa do czasw dzisiejszych. Flawiusz niechtnie przyznaje, e Justus nie by obeznany z kultur greck.115 Oczywicie najwaniejszym przykad hellenizacji wliteraturze ydw palestyskich stanowi Jzef Flawiusz (zob. Jzef Flawiusz, s.56-57).116 Jednake, jak sam przyznaje, przy tumaczeniu Wojny
114 Por. Eric M. Meyers, Galilea Regionalism as aFactor in Historical Reconstruction, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 220-221/1976, s.97. 115 Jzef Flawiusz, Autobiografia, 40. 116 Na temat zjawiska hellenizacji w odniesieniu do Jzefa Flawiusza zob. Louis H. Feldman, Hellenizations in Josephus Account of Mans Decline, w: Religions in Antiquity: Essays in Memory of Erwin Ramsdell Goodenough, red. Jacob Neusner, Studies in the History of Religions 14, Leiden: Brill, 1968, s. 336-353; tene, Abraham the Philosopher in Josephus, Transactions of the American Philological Association 99/1968, s. 143-156; tene, Hellenizations in Josephus Version of Esther, Transactions of the American Philological Association 101/1970, s. 143-170; tene, Josephus as an Apologist to the Greco-Roman World: His Portrait of Salomon, w: Aspects of Religious Propaganda in Judaism and Early Christianity, red. Elisabeth Schssler Fiorenza, Notre Dame, IN: University of Notre Dame, 1976, s. 69-98; tene, Josephus Portrait of Saul, Hebrew University College Annual 53/1982, s. 45-99; tene, Abraham the General in Josephus, w: Nourished with Peace: Studies in Hellenistic Judaism in Memory of Samuel Sandmel, red. Frederick E. Greenspahn i in., Chico, CA: Scholar Press, 1984, s. 43-49; tene, Josephus as a Biblical Interpreter: The Aqedah, Jewish Quarterly Review 75/1984-1985, s.212-252; tene, Josephus Portrait of Deborah, w: Hellenica and Judaica: Hommage Valentin Nikiprovetzky, red. Andr Caquot i in., Paris: Editions Peeters, 1986, s. 115-128; tene, Hellenizations in Josephus Jewish Antiquities: The Portrait of Abraham, w: Josephus,

60

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

ydowskiej,117 ktr napisa w rodzimym jzyku aramejskim,118 potrzebowa pomocnikw. Gdy nie korzysta z ich wsparcia, jak najprawdopodobniej w przypadku Dawnych dziejw Izraela, jego styl znacznie na tym ucierpia. Zwaszcza e adresujc swe opus magnum Dawne dzieje Izraela przede wszystkim do nie-ydw, ufa, i cay wiat grecki uzna je za godne uwagi.119 Konkludujc, hellenizacja w Palestynie, zwaszcza w Grnej Galilei, nie bya gboka. W talmudycznym traktacie Avoda zara (Czczenie bstw) rabini nie traktuj bawochwalstwa jako bezporedniego zagroenia. Wiemy o nielicznych apostatach; przeciwnie, judaizm pociga bardzo wielu pogan bd sympatykw. Kontakty zkultur greck byy ywsze jedynie wwikszych miastach, gdzie mieszkao stosunkowo mao ydw. Jeli chodzi o domniemany wpyw greki na rabinw, to w odrnieniu od redniowiecza nie znamy nikogo, kto zasynby jako filozof czy napisa swoj rozpraw po grecku; w pimiennictwie talmudycznym nie ma te adnych greckich terminw filozoficznych.
Judaism, red.L.H.Feldman, G. Hata, s.133-153; tene, Use, Authority and Exegesis of Mikra in the Writings of Josephus, w: Miqra: Text, Translation, Reading and Interpretation of the Hebrew Bible in Ancient Judaism and Early Christianity, red. Martin Jan Mulder, Harry Sysling, II/1, Assen,: Van Gorcum, 1988, s. 455-518; tene, Josephus Portrait of Noah and Its Parallels in Philo, Pseudo-Philos Biblical Antiquities, and Rabbinic Midrashim, Proceedings of the American Academy of Jewish Research 55/1988, s. 31-57; tene, Josephus Version of Samson, Journal for the Study of Judaism 19/1988, s.171-214; tene, Josephus Portrait of David, Hebrew University College Annual 60/1989, s. 129-174; Josephus Portrait of Jacob, Jewish Quarterly Review 79/1988-1989, s. 101-151; tene, Josephus Jewish Antiquities and PseudoPhilos Biblical Antiquities, w: tene, Josephus, the Bible and History, red. L. H. Feldman, G. Hata, s. 59-80; tene, Josephus Portrait of Joshua, Harvard Theological Review 82/1989, s. 351-376; tene, Josephus Interpretation of Jonah, Association for Jewish Studies Review 17/1992, s.1-29. 117 Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, I, 50. Henry S. John Thackeray, Josephus the Man and the Historian, New York: Jewish Institute of Religion, 1929, s.107-108, na podstawie szczegowego stadium sownictwa i stylu Flawiusza, wysun hipotez, e XV i XVI ksig Dawnych dziejw Izraela napisa jego asystent, darzcy szczegln mioci greck poezj, zwaszcza Sofoklesa, natomiast ksigi XVII-XIX napisa jego ucze, szczeglnie preferujcy Tukidydesa. Jednake, odpowiadajc na t wysz krytyk dzie Jzefa Flawiusza, naley zauway, i lady twrczoci Sofoklesa iTukidydesa odnajdujemy we wszystkich ksigach Wojny ydowskiej oraz Dawnych dziejw Izraela. Ponadto wystpowanie wielu podobnych sformuowa w innych dzieach greckich tego okresu, zwaszcza w Dionizego z Halikarnasu, wiadczy, e byy one charakterystyczne dla greki I w., nie za, e pochodziy od jakiego asystenta. 118 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, I, 3. 119 Tene, Dawne dzieje Izraela, I, 5.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

61

W gruncie rzeczy nie bardzo mona mwi o wpywie greckiej filozofii na ludzi, ktrzy uznawali nieznanego bliej Oenomausa z Gadary (ok. 120 r. po Chr.) za najwikszego pogaskiego filozofa wszechczasw.120

WIAT DIASPORY YDOWSKIEJ


W I w. po Chr. gwne orodki zamieszkiwania populacji ydow- To polityczne skiej poza Palestyn znajdoway si wBabilonii (pod panowaniem Partw), Syrii, Azji Mniejszej oraz wEgipcie. Kady liczy, wedug szacunkw Salo W. Barona, co najmniej milion ydw.121 O tym, jak byli zakorzenieni wswoim otoczeniu, wiadczy fakt, e oprcz kontyngentu zAdiabeny (Mezopotamia) nie syszelimy, by jacy ydzi zdiaspory przyczyli si w66r. do powstania przeciw Rzymianom. W Babilonii, jak wie niesie, w pierwszej poowie I w. yo dwch ydowskich braci, Asineus iAnileus, nalecych do bardzo pospolitego rodu. Zaoyli niezalen republik zbjeck122 i od czasu do czasu udawao im si napada nawet na Partw. Bracia zostali pokonani w35r., za Babiloczycy dali wtedy upust dugo skrywanej wrogoci wobec ydw. ydowscy uchodcy szukali schronienia wregionie nad rzek Tygrys, lecz jego greccy isyryjscy mieszkacy zabili przeszo 50tys. uciekinierw.123 WSyrii najliczniejsza wSyrii spoeczno ydowska zamieszkiwaa stolic prowincji, Antiochi. Krl Seleukos Nikator wIIIw. przed Chr. nada ydom prawa obywatelskie;124 najprawdopodobniej oznaczao to jedynie pozwolenie na organizowanie si ich jako spoecznoci. Jzef Flawiusz szczegowo podaje jej liczebno i bogactwa.125 Odnotowuje przykad, e z powodzeniem pozyskiwali prozelitw i sympatykw.126 Ich sukcesy zaniepokoiy z pewnoci nieydowskich mieszkacw prowincji. O wrogoci wobec ydw zamieszkujcych Syri wiadczy fakt, e wmomenZob. Genesis Rabbah, 68,20. S. W. Baron, ASocial and Religious History of the Jews, t.1, s.170. 122 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 314-371. 123 Tame, XVIII, 376. 124 Tame, XII, 119; tene, Przeciw Apionowi, 2, 39. 125 Tene, Wojna ydowska, VII, 45 126 Tame.
120 121

62

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

cie wybuchu powstania przeciw Rzymowi w 66 r. po Chr. w Syrii rozpoczy si masowe wystpienia przeciw ydom.127 Ocaleli jedynie ydzi w Antiochii, Sydonie i Apamei.128 Gdy po upadku Jerozolimy w 70 r. po Chr. Tytus wraca do Rzymu przez Syri, mieszkacy Antiochii zatrzymali go, proszc, by wypdzi ydw z ich miasta.129 Skoro ich petycja zostaa odrzucona, wystpili, znw bez powodzenia, opozbawienie ydw ich przywilejw. Azj Mniejsz, jak podaje Cycero, ju w I w. przed Chr. zamieszkiwaa dua liczba zamonych ydw, co potwierdza fakt przesyania przez nich ogromnych sum na rzecz wityni jerozolimskiej.130 W I w. przed oraz w I w. po Chr. w rozmaitych miastach Azji Mniejszej wydano kolejne dekrety131 pozwalajce ydom na przesyanie pienidzy do Jerozolimy, zwalniajce ich ze suby wojskowej, usprawiedliwiajce niestawienie si wsdzie w dni szabatu i poprzedzajce je wieczory132 oraz zezwalajce na tworzenie przez ydw wasnych wsplnot. Ustpstwa te czsto wywoyway zazdro i zawi. Chocia Rzymianie byli bardzo czuli na zarzut, e pienidze przesyane przez ydw na rzecz wityni pozbawiaj pastwo dochodw, jednak wadze rzymskie zwrciy si do co najmniej omiu miast Azji Mniejszej o zaprzestanie przeladowania ludnoci ydowskiej. Najwaniejsze miejsce zamieszkiwania ydw w diasporze stanowi Egipt. Jzef Flawiusz powiada, e Juliusz Cezar umieci w Aleksandrii brzow tablic goszc, e ydzi s obywa-

Tame, II, 477-478. Tame, II, 479. 129 Tame, VII, 100-111. 130 Cyceron, Pro Flacco, 28, 68. 131 Zob. np. Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIV , 213, 244-246. Na temat sprzymierzania si ydw z rzdzcymi w staroytnoci, zob. Louis H. Feldman, Anti-Semitism in the Ancient World, w: History and Hate: Dimensions of Anti Semitism, red. David Berger, Philadelphia: Jewish Publication Siciety 1968, s. 16-21. Horst R. Moehring, The Acta pro Judaeis in the Antiquities of Flavius Josephus: A Study in Hellenistic and Modern Apologetic Historiography, w: Christianity, Judaism and Other Greco Roman Cults: Studies for Morton Smith at Sixty, cz. 3: Judaism Before 70, red. Jacob Neusner, Leiden: Brill, 1975, s.124-158) twierdzi, e dokumenty cytowane przez Flawiusza zostay sfaszowane, a poniewa poar w 69 r. strawi ok. 3 tys. dokumentw w archiwach rzymskich, nikt nie jest w stanie z nim polemizowa. Moglibymy odpowiedzie, e nawet jeli spaliy si dokumenty wRzymie, to jest mao prawdopodobne, by nie istniay ich kopie wmiastach Azji Mniejszej, zalene od nich, yli te zapewne ludzie, ktrzy nadal pamitali ich tre. 132 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVI, 163.
127 128

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

63

telami,133 take Filon mwi o obywatelach ydowskich.134 Jednak w wietle tzw. Papirusu Londyskiego 1912, w ktrym cesarz Klaudiusz w poowie I w. po Chr. wyranie przeciwstawia sobie Aleksandryjczykw iydw oraz mwi oydach, e nie mieszkaj w swym wasnym miecie, wikszo uczonych skania si do pogldu, e ydzi nie mieli obywatelstwa lecz status spoecznoci rwnouprawnionej.135 Szczeglne przywileje, jakimi zostali obdarzeni, a take ich wpyw na polityk i ekonomi, budziy niech greckich mieszkacw. Kiedy ydzi odmawiali uczestnictwa wwitach pastwowych (otrzymali przywilej zwalniajcy zuczestnictwa wnich), byli oskarani obrak patriotyzmu. W 38 r. Aleksandri odwiedzi tetrarcha Agryppa, mianowany pniej przez Kaligul krlem Judei. Ostentacyjny wygld jego przybocznych wcznikw, odzianych w bogate zbroje, przeadowane srebrem i zotem, wzbudzi zazdro Grekw, ktrzy przebrali lunatyka w szaty krlewskie i pozdrawiali go, woajc Marin, co po aramejsku znaczy Pan. Wyranie zarzucano ydom podwjn lojalno oraz to, e tworz pastwo w pastwie. Mimo e Agryppa mia znaczcy wpyw na szalonego rzymskiego cesarza Kaligul, Flaccus, rzymski zarzdca Egiptu, pozbawi ydw praw obywatelskich, nazwa ich cudzoziemcami istoczy na bardzo maym obszarze pierwszym whistorii getcie. Dziki tum w przypywie gniewu przeciw statusowi ydw jako pastwa wpastwie pali ich ywcem inie oszczdzi nawet martwych cia. Oskarono ich o przechowywanie broni i rewolucyjne spiski zapewne w zwizku z powstaniem w Palestynie. Fakt, e Flaccus popad potem w nieask i zosta odwoany, a w kocu stracony, wiadczy o wci jeszcze silnych wpywach ydowskich na rzymskich mocodawcw, ale nie na tyle silnych, by zapobiec masakrze.136

Tame, XIV , 188. Filon, In Flaccum, 7, 47. 135 Taka jest konkluzja przyjtego stanowiska na ten temat, zob. Aryeh Kasher, The Jew in Hellenistic and Roman Egypt: The Struggle for Equal Rights, Tbingen: Mohr, 1985. Polemizuje zni Constantine Zuckerman, Hellenistic Politeumata and the Jews: A Reconstruction, Scripta Classica Israelica 8-9/1985-1988, s. 171-185. Przegld naukowego pimiennictwa na ten temat zob. L. H. Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.331-338. 136 Na temat tego buntu i jego nastpstw, zob. Filon, In Flaccum, passim, oraz Legatio ad Gaium, XVIII, 122; XIX, 131 XX,132.
133 134

64

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Kim by Jzef Flawiusz?


Jzef Flawiusz (ok. 37-100)1 to gwne rdo naszych informacji historycznych oydach od okresu Machabeuszy (168 r. przed Chr.) do zburzenia wityni jerozolimskiej przez Rzymian (70 r. po Chr.). Flawiusz urodzi si wJerozolimie wszanowanej rodzinie kapaskiej. Ze strony matki by potomkiem krlewskiego rodu Hasmoneuszy.2 Zgodnie zjego wasn opowieci, by tak utalentowany, e gdy mia 14 lat arcykapani i czoowe osobistoci miasta zasigali u niego ustawicznych konsultacji w kwestiach ydowskiego prawa.3 Midzy 16. a 19. rokiem ycia nabywa dowiadczenia, yjc kolejno jako faryzeusz, saduceusz iesseczyk, po czym sta si uczniem eremity Bannusa.4 W kocu, zgodnie ze szko faryzeuszy, zaangaowa si wycie publiczne. Majc zaledwie 26 lat, zyska posuchanie ucesarza Nerona izdoa uwolni kilku kapanw wizionych wRzymie.5 Gdy w 66 r. wybucho pierwsze powstanie ydowskie przeciw Rzymianom, ydowscy przywdcy powierzyli 29-letniemu Flawiuszowi, czowiekowi zapewne bez adnego przygotowania wojskowego, dowodzenie wojskami w Galilei, najwaniejszym wtedy teatrze dziaa wojennych.6 Jego karier wojskow przymi fakt, e po kilku miesicach podda si Rzymianom,7 mimo e cz jego towarzyszy wolaa raczej popeni samobjstwo, ni odda si w rce wroga. Przyprowadzony przed rzymskiego dowdc Wespazjana, Flawiusz, podobnie jak potem rabbi Jochanan Ben Zakkaj,8 zapowiedzia, e Wespazjan zostanie cesarzem. Po wojnie Wespazjan poda-

1 Krytyczne bibliografie dzie napisanych na temat Jzefa Flawiusza zob.: Louis H.Feldman, Josephus and Modern Scholarship (1937-1980), Berlin: de Gruyter, 1984; tene, Flavius Josephus Revisited: The Man, His Writings, and His Significance, w: Austieg und Niedergang de rmischen Welt, red. H. Temporini, W.Haase, t. 2/21, Berlin: de Gruyter 1984, s. 763-862; tene, A Selective Critical Bibliography of Josephus, w: Josephus, the Bible, and History, red. L. H. Feldman, G. Hata, Detroit: Wayne State University 1989, s. 330-448; Per Bilde, Flavius Josephus between Jerusalem and Rome: His Life, His Work, and Their Importance, Journal for the Study of the Pseugoepigrahpa Suppl., Ser. 2, Sheffield UK: Sheffield Academic Press, 1988. 2 Jzef Flawiusz, Autobiografia, 2. 3 Tame, 9. 4 Tame, 10-12; por. Steve Mason (Flavius Josephus on the Pharisees: A Composition Critical Study, Leiden: Brill, 1991, s. 342 356), ktry wystpuje przeciw powszechnie przyjtemu pogldowi, i Flawiusz powrci do faryzeizmu; twierdzi, e nigdy nie by, ani nie podawa si za faryzeusza iw gruncie rzeczy gardzi faryzeuszami. 5 Jzef Flawiusz, Autobiografia, 13-16.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

65

rowa mu mieszkanie wswoim dawnym domu wRzymie, atake pensj oraz obywatelstwo rzymskie.9 Wanie w Rzymie powstay cztery dziea Jzefa Flawiusza: Wojna ydowska (79-81),10 pierwotnie napisana w jzyku aramejskim,11 a nastpnie, przy pomocy asystentw, przetumaczona na grecki,12 obejmujca okres od interwencji Antiocha IV Epifanesa w Judei w 170 r. przed Chr. do zdobycia Masady w 74 r. po Chr.; Dawne dzieje Izraela (93-94), obejmujce okres od stworzenia wiata do wybuchu powstania przeciw Rzymianom; Autobiografia (ok. 100 r.) pierwsza zachowana autobiografia ze staroytnoci, wwikszoci powicona apologii jego dowdztwa wGalilei; traktat Przeciw Apionowi (ok. 100 r.) obrona judaizmu przed atakami licznych krytykw antyydowskich.13 Wspczeni uczeni nie s zgodni co do wiarygodnoci Flawiusza.14 Najoglniej mona polega na jego informacjach zzakresu topografii igeografii Ziemi Izraela, chocia daleko mu do nieomylnoci, oczym wiadcz badania na miejscu iodkrycia archeologiczne. Jako historyk polityczny i wojskowy, opisujc wydarzenia, w ktre nie by osobicie wczony, jest na og wiarygodny w sprawach, ktre mona porwna zinnymi rdami. Lecz mg te by propagandyst, zwaszcza wobronie judaizmu, w odwoaniach do intelektualistw pogaskich oraz wystpowaniu przeciw powstacom ydowskim. Zwaywszy, e prawie caa wczesna literatura klasyczna zagina, oraz e naukowa archeologia wci stanowi dyscyplin now, rzadko jestemy wstanie zweryfikowa bd odrzuci relacje Flawiusza wodniesieniu do wielu szczegw.

Tame, 28-29; tene, Wojna ydowska, II, 562-568. Tame, III, 392. TB, Gittin, 56a. 9 Jzef Flawiusz, Autobiografia, 423. Krytyczny przegld literatury na temat ycia Jzefa zob. L. H. Feldman, Selective Critical Bibliography, s. 340344. 10 Seth Schwarz (The Composition and Publication of Josephus Bellum Iudaicum Book 7, Harvard Theological Review 79/1986, s. 373-385) utrzymuje, e niektre czci Ksigi 7 powstay dopiero na pocztku rzdw Trajana (ok. 100 r.). 11 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, I, 3. 12 Tene, Przeciw Apionowi, 1, 50. 13 Krytyczn bibliografi dotyczc dzie Jzefa Flawiusza zob. L. H. Feldman, Selective Critical Bibliography, s. 393-400. 14 Zob. przyczynki zawarte w ksice: Josephus, Judaism, and Christianity, red. Louis H. Feldman, Gohei Hata, Detroit: Wayne State University, 1987; L. H. Feldman, Josephus, the Bible and History, zwaszcza moje uwagi poczynione na ich temat we wstpie do tej ksiki, s.23-67 i17-49.
6 7 8

66

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Wkrtce po tym incydencie ydzi aleksandryjscy wysali do cesarza Kaliguli do Rzymu delegacj, na ktrej czele stan Filon, z petycj o zagwarantowanie tradycyjnych praw ydw, nadanych przez Ptolemeuszy, a potwierdzonych przez Juliusza Cezara iAugusta.137 Rwnie przeciwnicy ydw wysali wasn delegacj do Rzymu, na ktrej czele stan gramatyk iintelektualista Apion. Tak wic, jak trafnie zauwaa Victor Tcherikover, po raz pierwszy whistorii kwesti ydowsk rozstrzygano przed najwyszym trybunaem.138 Apion argumentowa, e ydzi nie maj postawy patriotycznej, bo nie oddaj czci nalenej cesarzowi. Filon w swej rozprawie Legato ad Gaium opisuje pomiewisko, na jakie cesarz wystawi ydw. Lecz wkrtce potem Kaligula zosta zamordowany, za gdy wojna midzy ydami a ich przeciwnikami wybucha po raz wtry, nowy cesarz, Klaudiusz, wyda edykt potwierdzajcy prawa obywatelskie ydw.139 Gdy wPalestynie w66r. wybucho powstanie ydowskie przeciw Rzymianom, w Aleksandrii miaa miejsce druga gwatowna eksplozja wrogoci skierowanej przeciwko ydom.140 Tum Grekw pochwyci trzech ydw z zamiarem spalenia ich ywcem, a wtedy caa spoeczno ydowska popieszya im na ratunek. Mwi si, e w wynikych zamieszkach, bezlitonie stumionych przez namiestnika rzymskiego Tyberiusza Juliusza Aleksandra, bratanka Filona iyda-apostat, 50 tys. ydw stracio ycie.141 Fakt, e rwnie po stronie rzymskiej byy ofiary w ludziach, dowodzi, i przynajmniej cz ydw miaa bro. Gwatowno rzymskiej napaci, nie oszczdzajca nawet niemowlt, wiadczy, e ydzi walczyli nieustpliwie. Nienawi greckiej tuszczy bya tak ogromna, e nawet odcignicie jej od zwok pomordowanych byo niezwykle trudne. Wymowna jest data masakry: wydarzya si ona w okresie wybuchu ydowskiego powstania przeciw Rzymianom w Palestynie. Jedn z przyczyn tak bezwzgldnej rozprawy Rzymian zydami aleksandryjskimi moga by ch zapobieenia przyczeniu si ich do ydw palestyskich.

Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 257-260. Victor Tcherikover, Corpus Papyrorum Judaicarum, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1957, Prolegomena, t.1, s.67. 139 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIX, 280-285. 140 Tene, Wojna ydowska, II, 487-498. 141 Tame, II, 497.
137 138

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

67

Rzym rwnie stanowi wany orodek diaspory, chocia liczba ydw nie bya tam tak znaczna jak w Aleksandrii. Ju w 59 r. przed Chr. Cycero zauway z przesad, charakterystyczn dla adwokata bronicego swego klienta jak wielu jest w Rzymie ydw, jak razem si trzymaj i jakie maj wpywy na nieoficjalnych zgromadzeniach.142 Wspomniano ju, e Juliusz Cezar, w nagrod za pomoc okazan przez ydw z Palestyny i Egiptu podczas wojny domowej z Pompej, udzieli im szczeglnych przywilejw. Wedug Swetoniusza, to ydzi najbardziej opakiwali mier Cezara w 44 r. przed Chr., gromadzc si tumnie przez kilka kolejnych nocy przy jego pogrzebowym stosie.143 August nie tylko odnowi edykty swego stryjecznego dziadka, lecz doda kolejny przywilej mwicy o tym, e jeeli comiesiczna dystrybucja pienidzy lub ziarna dla ludnoci przypadnie w szabat, rozdajcy j urzdnicy maj obowizek zachowa do dnia nastpnego porcje nalene ydom.144 Zwaszcza w okresie panowania Tyberiusza (14-37) ydzi mieli wpywy w wyszych sferach. Krl Agryppa (pniej kluczowa posta w doprowadzeniu do koronacji Klaudiusza) i jego matka Berenika mieli niezwyke wpywy wrzymskiej rodzinie krlewskiej.145 Syn Agryppy (Agryppa II) wychowywa si na dworze Klaudiusza. Siostra Agryppy II, take noszca imi Berenika, mieszkajca wRzymie, bya metres cesarza Tytusa, ktry obiecywa nawet, e si zni oeni (12 lat starsza od Tytusa, bya wczeniej trzykrotnie zamna, miaa dwoje dzieci i mwiono, e ya w kazirodczym zwizku z bratem).146 W kocu jednak, zapewne ulegajc presji opinii spoecznej, Tytus odesa j zRzymu, wbrew woli jej iswojej wasnej.147
Cyceron, Pro Flacco, 28, 66. Swetoniusz, Julius Caesar, 84, 5. 144 Filon, Legatio ad Gaium, 23,158. 145 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 143-168. Istniej powane powody, by poda w wtpliwo stwierdzenie Swetoniusza (Claudius 25,4), i Klaudiusz wypdzi z Rzymu ydw uparcie buntujcych si i nakaniajcych do wiary wChrestosa. Wikszo uczonych uwaa, e chodzi tu oChrystusa, to znaczy o Jezusa i wsplnot chrzecijan rzymskich. Jednake Dio Cassius (Historia Rzymu, 60, 6.6) wyranie mwi, e Klaudiusz nie wypdzi ydw; rwnie Flawiusz i Tacyt, opisujcy szczegowo ten okres, w ogle nie wspominaj o tym wydarzeniu; zob. Harry J. Leon, The Jews of Ancient Rome, Philadelphia: Jewish Publication Society, 1960, s.23-27. 146 Swetoniusz, Titus, 7, 1. 147 Tame.
142 143

68

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Kim by Filon Aleksandryjski?


Filon by ydowskim filozofem i teologiem, yjcym w I w. po Chr. w Aleksandrii. Jego zachowane dziea dostarczaj wielu cennych informacji na temat wczesnego ycia ydw. Oyciu Filona wiemy niewiele. Nawet data jego urodzenia jest niepewna, aczkolwiek moemy przypuszcza, e urodzi si midzy 15 a 10 r. przed Chr.1 Sdzc z obfitego cytowania przez niego wielu klasycznych autorw greckich, mia doskonae wyksztacenie wsztukach wyzwolonych iby szczeglnie biegy wmuzyce.2 Jak wynika zjego czstych wzmianek, bywa wteatrze, by zamiowanym kibicem zawodw bokserskich, uczszcza na wycigi zaprzgw i kosztowne przyjcia, ktrym towarzyszyy huczne zabawy. Filon nic nie wspomina o swoim ydowskim wyksztaceniu, ktre musiao by mierne, skoro jzyk hebrajski zna bardzo sabo albo nie zna go wcale.3 Jedyn ydowsk szko, o ktrej wspomina, bya szkka szabatowa, gdzie wykadano etyk.4 To, e Filon przestrzega ydowskich przepisw prawnych przynajmniej tak, jak je rozumia wyranie wynika zjego zdecydowanego potpiania kracowych alegorystw, ktrzy odchodzili od tradycyjnych zasad, twierdzc, e prawa obrzdowe s tylko przenoni.5 Po antyydowskich zamieszkach wAleksandrii w38 r. po Chr. Filon przewodniczy delegacji ydw do rzymskiego cesarza Gajusza Kaliguli, stajc w opozycji do antyydowskiego poselstwa, ktremu przewodzi Apion, oskarajcego ydw obrak patriotyzmu, poniewa nie czcz cesarza.6 To posannictwo, ktre stao si tematem eseju Filona (Legatio ad Gaium Poselstwo do Gajusa), zakoczyo si fiaskiem, ale wkrtce Kaligula zosta zamordowany.

1 Zob. Jacques Schwarz, Note sur la famille de Philon dAlexandrie, Annuaire de lInstitute de Philologie et dHistoire Orientales de lUniversit Libre de Bruxelles 13/1953 (Mlanges Isidore Levy), s. 591-602. 2 Zob. Alan Mendelson, Secular Education in Philo of Alexandra, Cincinnati, OH: Hebrew Union College, 1982; Louis H. Feldman, Philos Views on Music, Journal for Jewish Music and Liturgy 9/1986-1987, s. 36-54. 3 Zob. Joshua Amir, Explanations of Hebrew Names in Philo, Tarbiz 31/1962, s. 297 (hebr.); David Rokeah, ANew Onomasticon Fragment from Oxyrhynchus and Philos Etymologies, Journal of Theological Studies 19/1968, s. 70-82.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

69

Dziea Filona mona podzieli na trzy grupy: 1. Eseje biblijne i homilie w liczbie 25, oparte na wybranych wersetach i tematach Picioksigu, zwaszcza Ksigi Rodzaju. Najwaniejsze to: Legum Allegoriae (Alegorie Praw), czyli alegoryczny wykad Rdz 2 i3, oraz De Specialibus Legibus (Oprawach szczeglnych), czyli wykad rozmaitych rozporzdze Picioksigu, zwaszcza Dziesiciu Przykaza. 2. Eseje oglnofilozoficzne ireligijne. Najwaniejsze znich to: Quo Omnis Probus Liber Sit (O tym, e kady dobry czowiek jest wolny), w ktrym dowodzi prawdziwoci stoickiego powiedzenia, e tylko czowiek mdry moe by wolny; De Aeternitate Mundi (Owiecznoci wiata), wktrym dowodzi, e wiat jest nie stworzony iniezniszczalny; oraz De Providentia (OOpatrznoci), wktrym twierdzi, e istnieje troszczca si owiat Opatrzno Boa. 3. Eseje na tematy wspczesne. Do tej grupy nale: De vita contemplativa (Oyciu kontemplacyjnym), w ktrym wychwala ascetyczn ydowsk grup terapeutw; Hypothetica (Apologia ydw), fragmentarycznie zachowane dzieo z wieloma paralelami w Przeciw Apionowi Jzefa Flawiusza (Filon odpowiada na zarzuty krytykw judaizmu przez obron Tory); In Flaccum (Przeciw Flaccusowi), wktrym wykazuje ze zarzdzanie Egiptem przez rzymskiego legata Flaccusa; oraz Legatio ad Gaium, w ktrym, jak wspomniano, opowiada onieudanym poselstwie do rzymskiego cesarza Kaliguli. Wkwestii wiarygodnoci Filona jako historyka wypowiadaa si E. Mary Smallwood. Stwierdzia, e gdy porwnuje si relacje o tych samych wydarzeniach, Filon jest bardziej wiarygodny ni Jzef Flawiusz, mimo i by przede wszystkim filozofem i teologiem, a nie historykiem.7 Jest to prawda, zwaszcza w odniesieniu do wydarze, ktre byy mu blisze w czasie, na przykad, gdy przedstawia okres rzdw prokuratora Poncjusza Piata.

Filon, Oprawach szczegowych, 2, 15.62. Tene, Owdrwkach Abrahama, 16,89. 6 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII, 257-260. 7 E. Mary Smallwood, Philo and Josephus as Historians of the Same Events, w: Judaism and Christianity, red. Louis H. Feldman, Gohei Hata, Detroit: Wayne State University, 1987, s.114-129. Na temat pogldu, e Filon prezentowa podejcie apologetyczne, oraz e opowiadanie Flawiusza jest prostsze i bardziej przekonujce zob. Daniel R. Schwarz, Jerusalem and Philo on Pontius Pilate, Jerusalem Cathedra 3/1983, s. 26-45.
4 5

70

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

Za panowania nastpcy Klaudiusza, Nerona (54-68), ydowski aktor Aliturus, by szczeglnym faworytem dworu.148 Natomiast ona Nerona, Pompea Sabina, naleaa do bojcych si Boga.149 To Jedn z najwaniejszych prowincji rzymskich by Egipt, stanoekonomiczne wicy spichlerz, gwne rdo ywnoci dla rzymskiej armii iludnoci Rzymu. Naturalnie najwikszym rynkiem zbytu dla egipskiego eksportu zboa bya Aleksandria. Za ycia dwch pokole od jej zaoenia przez Aleksandra Wielkiego w 332 r. przed Chr., Aleksandria wyprzedzia Ateny istaa si gwnym orodkiem handlowym i kulturalnym w caym obszarze Morza rdziemnego. Jak wspomniano, w I w. po Chr. Aleksandria miaa najliczniejsz wwiecie spoeczno ydowsk, ocenian na ok. 180tys. osb.150 By to wczesny Nowy Jork, z populacj ydowsk stanowic 30-40% mieszkacw. ydzi mieszkali we wszystkich piciu dzielnicach miasta, ze szczegln koncentracj wdwch dzielnicach. W opisie zniszcze, bdcych rezultatem pogromu w 38 r. po Chr., Filon podaje cenny obraz ycia gospodarczego ydw: handlarze stracili swe towary; nikt rolnik, marynarz, kupiec ani rzemielnik nie mg zajmowa si sw codzienn prac.151 Za rzdw Ptolemeuszy gospodarka stanowia w rzeczywistoci co w rodzaju socjalizmu pastwowego, cile nadzorowanego przez wadc; po 31 r. przed Chr., gdy rzdy nad Egiptem przejli Rzymianie, otworzya si droga dla inicjatyw indywidualnych. ydzi najwyraniej w peni wykorzystali t moliwo. Cytowana wzmianka o rzemielnikach zostaa podjta i rozwinita w synnym fragmencie Talmudu,152 ktry podaje, e w wielkiej synagodze w Aleksandrii byo ustalone, kto gdzie zasiada: wyznaczone miejsca naleay do zotnikw, kowali, metalowcw i tkaczy. Dziki temu, gdy do synagogi wchodzi czowiek ubogi, rozpoznawa przedstawicieli swego rzemiosa i po zgoszeniu chci pracy otrzymywa rodki do ycia dla siebie irodziny.
Jzef Flawiusz, Autobiografia, 16. Tene, Dawne dzieje Izraela, XX, 195. 150 Zob. Diana Delia, The Population of Roman Alexandria, Transactions of the American Philological Association 118/1988, s. 287-288, ktra opiera te szacunki na wzmiance wActa Alexandrinorum. 151 Filon, In Flaccum, 57. 152 TB, Sukkah, 51b.
148 149

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

71

ydowscy rzemielnicy w Aleksandrii mieli opini fachowcw; rabini posyali do miasta po wykwalifikowanych piekarzy, jak rwnie po specjalistw od przygotowywania kadzida.153 Drzwi jednej z bram dziedzica wityni jerozolimskiej byy wykonane przez aleksandryjskich rzemielnikw.154 Specjalistw z Aleksandrii sprowadzano nawet po to, by naprawi cymba albo brzowy modzierz wwitynnym sanktuarium.155 Przewaajc wikszo ydw napywajcych z Palestyny do Egiptu stanowili jednak rolnicy; dlatego nie moe nas dziwi, e wielu kontynuowao swoje zajcie take wEgipcie. Za panowania Ptolemeuszy wielu ydw suyo w wojsku. W czterech przypadkach156 dosuyli si stopnia komendanta. Jednak za rzdw Rzymian nie sycha ju oydowskich onierzach, nie ma ydowskich poborcw podatkowych, policjantw ani urzdnikw. Wiadomo o jedynym ydzie, ktry doszed do wysokiego stanowiska legata Egiptu, ale by apostat.157 By moe ydom przestano ufa z powodu ruchw rewolucyjnych, dochodzcych do gosu wPalestynie zpocztkiem Iw. poChr. Za ycia dwch pokole od zaoenia Aleksandrii w 322 r. przed To religijne Chr., greka staa si jzykiem ydw aleksandryjskich, zastpujc hebrajski iaramejski. Wynika to zinskrypcji oraz ich podatnoci na przyjcie greckiego tumaczenia hebrajskiego Picioksigu (Septuaginta). Rwnie przewaajc wikszo ydowskich imion zachowanych na papirusach stanowiy imiona greckie. Jednak ydowskie masy pozostaway wierne ydowskim praktykom religijnym. Potwierdza to Filon, mwic, e jeli wszyscy ludzie s przywizani do wasnych obyczajw, to nard ydowski szczeglnie.158 Filon zwraca uwag na hojno, z jak ydzi aleksandryjscy, i to ze wszystkich warstw spoecznych, wspierali finansowo wityni jerozolimsk.159 Take Jzef Flawiusz podkrela fakt, e ydzi
TB, Y oma, 38a. Tame. 155 TB, Arachin, 10b. 156 Oniasz i Dozyteusz (Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, II, 49); Helkiasz iAnaniasz (tene, Dawne dzieje Izraela, XIII, 349). 157 Tame, XX, 100. 158 Filon, Legatio ad Gaium, 30, 210. 159 Tame, 216.
153 154

72

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

z caego wiata oyli pienidze na rzecz wityni.160 W Misznie znajduje si wzmianka, e ydzi egipscy przekazywali w roku szabatowym datki na rzecz ubogich Judei, skadajc tzw. dziesicin ubogich.161 Rwnie ydzi rzymscy cieszyli si opini pobonych. W I w. przed Chr. Horacy pokpiwa z ich gotowoci do przyjmowania wszystkiego na wiar, co stao si przysowiowe: Niech uwierzy w to yd Apella!162 artuje te z ich dokadnoci w przestrzeganiu szabatu: Dzi jest trzydziesty, szabat. Czy obraziby obrzezanych ydw?163 Wspczeni Horacemu poeci Tibullus164 i Owidiusz165 kpi w podobnym stylu z przestrzegania szabatu przez ydw. Opinia, e ydzi wszabat poszcz, spotykana ukilku pisarzy pogaskich,166 powstaa zapewne w rezultacie bdnego stwierdzenia Strabona, ktry pomyli powstrzymywanie si w tym dniu przez ydw od pracy z powstrzymywaniem si od spoywania posikw.167 Liczne rda egipskie wiadcz, e egipscy ydzi nie byli tak gboko religijni.168 Nie ma adnych wzmianek oakademiach wEgipcie, podobnych do dziaajcych w Palestynie, w ktrych byaby wykadana Tora spisana i ustna. W odrnieniu od Palestyny, gdzie rabin Joszua Ben Gamla stworzy system powszechnego ksztacenia podstawowego,169 nie wiemy, by co takiego istniao w Egipcie. Filon wspomina jedynie o szkkach szabatowych, przeznaczonych dla dorosych, w ktrych nauczano czterech cnt gwnych, tak doniosych dla kultury greckiej.170 Mimo bliskiego ssiedztwa Egiptu iPalestyny, wiemy o zaledwie kilku rabinach, ktrzy odwiedzali Egipt, oraz onielicznych ydach egipskich, ktrzy udawali si do Palestyny. Nawet niezwykle zamony Filon, na tyle, na ile wiemy, tylko raz uczestniczy wpielgrzymowaniu do Jerozolimy.171
Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XIV , 110. Miszna, Yadayim, 4, 3. 162 Horacy, Satyry, 1, 5.100. 163 Tame, 1,9.69-70. 164 Tibullus, Dziea, 1,3.18. 165 Owidiusz, Ars amatoria, 1,76, 415-416. 166 Np. Swetoniusz, Octavius Augustus, 76, 2. 167 Strabon, Geography, 16,2.40.763. 168 Zob. Louis H. Feldman, The Orthodoxy of the Jews of Hellenistic Egypt, Jewish Social Studies 22/1960, s.212-237. 169 TB, Bava Batra, 21a. 170 Filon, Oprawach szczegowych, 2,15.62. 171 Tene, De Providentia, 2,64.
160 161

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

73

Dopuszczajc si wyranego pogwacenia Tory (Pwt12,13-14), arcykapan Oniasz po ucieczce z Palestyny wybudowa w Leontopolis, w Egipcie, replik wityni jerozolimskiej,172 w ktrej zaczto skada ofiary. Zamknito j w 73 r. po Chr. z rozkazu Wespazjana, ktry podejrzewa, e moe to by orodek ydowskiej dziaalnoci rewolucyjnej.173 Filon wspomina o ydach Jom Kipur, tj. takich, ktrzy przez cae swe ycie nigdy nie byli religijni, z wyjtkiem wanie dnia Jom Kipur, kiedy to nader gorliwie okazywali pobono.174 Gani te maestwa mieszane jako prowadzce do porzucania czci Boga.175 Istniej liczne dowody asymilacji ydw egipskich. Przykadowo, pewna inskrypcja ydowska z I w.176 mwi o mrocznym regionie Lete i domu Hadesa; wyraenia powysze nie byy jedynie poetyckimi przenoniami odnoszonymi do mierci, lecz odgryway znaczc rol w wczesnej religii greckiej. Mimo zawartego wBiblii wyranego zakazu brania odsetek od poyczek udzielanych innym ydom (Wj 22,25; Pwt 23,20), wiele papirusw dokumentujcych wewntrzydowskie poyczki, w tym dwa z10r. przed Chr., wyszczeglnia takie odsetki.177 Pewien papirus, pochodzcy z 13 r. przed Chr., to list rozwodowy rozwizujcy ydowskie maestwo;178 ma on form rozwodw grecko-egipskich, znan zinnych papirusw przyznajcych kobiecie cakowicie rwne prawa, wodrnieniu od Biblii iTalmudu, ktre pozwalaj napisa list rozwodowy wycznie mczyznom. Wedug Talmudu, Aleksandria miaa Bet Din, czyli ydowski sd religijny,179 ale liczne papirusy dowodz korzystania przez ydw take z sdw pogaskich; dziao si tak zarwno na wsi, jak iwmiecie. Mamy tu do czynienia zwyranym pogwaceniem
Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 420-436; tene, Dawne dzieje Izraela, XII, 387-388; XIII,62-73; XX,236. 173 Tene, Wojna ydowska, VII, 421. Owityni w Leontopolis jest te mowa w Misznie (Menachot, 13,10) i Gemarze (Avodah Zarah, 52b; Megillah, 10a), ale zachowane dziea Filona nie wspominaj o niej wcale, czy to z uwagi na jej znikome znaczenie, czy te dlatego, e Filon pozostawa lojalny wobec wityni jerozolimskiej. 174 Filon, Oprawach szczegowych, 1,35.186. 175 Tame, 3,5.29. 176 Jean B. Frey, Corpus Inscriptionum Iudaicarum, Citt del Vaticano, 1952, t.2, nr 1530. 177 Tame, nr 148 i149. 178 Tame, nr 144, s.10-12. 179 TB, Ketubbot, 25a.
172

74

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

talmudycznego zakazu Rabiego Tarpona z pierwszego pokolenia po zburzeniu wityni, zabraniajcego jednemu ydowi pozywa drugiego do sdu pogaskiego, nawet jeli jego prawodawstwo nie odbiegaoby od prawa ydowskiego.180 Sam Filon, niezgodnie z prawem ydowskim, ustanowionym przez rabinw palestyskich, gosi, e niezamne crki, o ile nie maj przydzielonego posagu, dziel si dziedziczeniem na rwni zsynami.181 Powinnimy te co powiedzie na temat statusu kobiet wdiasporze ydowskiej. Znowu rda s bardzo skpe. Filon, stojcy na czele spoecznoci ydw aleksandryjskich, mia do kobiet stosunek wysoce uwaczajcy ich godnoci. Potrafi powiedzie, e Mojesz dlatego nakaza Izraelitom skada w ofierze jagni pci mskiej, gdy pe eska jest jedynie nieudan pci msk.182 Z pogardliwym nastawieniem wobec kobiet spotykamy si te wkomentarzu Filona do Rdz 25,5-6: Synowie zrodzeni ze zwizkw kobiet zmczyznami niskiego rodu zpewnoci powinni by traktowani jak pe eska i z tego powodu nie mog by przedmiotem uznania.183 Wtym kontekcie powinno si rwnie przytoczy jego ostry atak na kobiece wybiegi zawarty w wyjanieniu, dlaczego esseczycy si nie eni: mianowicie dlatego, e ona jest istot samolubn, przesadnie zazdrosn, bieg w mamieniu swojego ma izwodzeniu go przez nieustanne oszustwa.184 Sukcesy W interesujcym nas okresie istniaa swoista wymiana duchowa. ydowskiego Obok odstpstw od wiary, wyrany by napyw wieej krwi do prozelityzmu ydowskiej owczarni.185 Stwierdzenie Filona, e ydzi stanowi poow rodzaju ludzkiego,186 chocia przesadzone, ma z pewnoTB, Gittin, 88b. Filon, Oprawach szczegowych, 2,25.125. 182 Tene, Objanienie do Ksigi Wyjcia, 1,7 objanienia na temat Wj 12,5. 183 Tene, Objanienia do Ksigi Rodzaju, 4, 148 objanienia na temat Rdz25,5-6. 184 Tene, Hipotezy, 11,14 17. 185 Na temat prozelityzmu ydowskiego zob. Louis H. Feldman, Proselytism and Syncretism, w: World History of the Jewish People, red. Menahem Stern, Zvi Baras, First Series: The Diaspora in the Hellenistic-Roman World, Jerusalem: Am Oved, 1984, s. 188-207, 340-345, 378-380 (hebr.); por. Jewish Proselytism, w: Eusebius, Judaism, and Christianity, red. H. W. Attridge, G. Hata, Detroit: Wayne State University Press, 1992. 186 Filon, Oyciu Mojesza, 2,5.27.
180 181

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

75

ci na wzgldzie niezwyke sukcesy ydowskiego prozelityzmu. Filon potpia tych, ktrzy si nie nawrcili, jako wrogw narodu ydowskiego ikadego miejsca.187 Nie bez znaczenia jest fakt, e Petroniuszowi, nie-ydowi, przypisuje zdanie, i ydzi z wielkim zadowoleniem witaj prozelitw zinnych narodw oraz przyjmuj ich znie mniejsz radoci ni wasnych braci.188 Take Jzef Flawiusz dostrzega otwarto ydw na wszystkich, ktrzy chc przyj ich prawa.189 Stwierdza, e wielu Grekw (mowa oGrekach zamieszkujcych cay basen Morza rdziemnego) zgadzao si na przyjmowanie przepisw judaizmu; niektrzy pozostali mu wierni, inni wracali do poprzedniego stylu ycia.190 Flawiusz odrzuca w szczeglnoci zarzut Apoloniusza Molona, retoryka s ynnego w I w. przed Chr., jakoby ydzi odmawiali przyjmowania do swego grona osb majcych w asne pogl dy na Boga. 191 W uoglniaj cej opinii na temat osi gni prozelityzmu Flawiusz twierdzi, e masy ju od dawna pragny przyj nasze praktyki religijne; i nie ma miasta, czy to greckiego, czy barbarzyskiego, dokd nie dotaryby nasze zwyczaje.192 Gorliwo, z jak ydzi w I w. po Chr. zabiegali o prozelitw, oraz entuzjazm, z jakim prozelici praktykowali nowo przyjty judaizm, stay si przysowiowe, o czym wiadcz sowa Jezusa: Biada wam, uczeni wPimie ifaryzeusze obudnicy, bo obchodzicie morze iziemi, eby pozyska jednego wspwyznawc. Agdy si nim stanie, czynicie go dwakro bardziej winnym pieka ni wy sami (Mt23,15).193 Chocia moe by wtym przesada, sowa te na pewno musz zawiera cz prawdy, by mogy by w ogle wiarygodne. Jeeli Mateusz mieszka w Antiochii194, gdzie, jak
Tene, Ocnotach, 41, 226. Tene, Legatio ad Gaium, 31,211. 189 Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, 2,210. 190 Tame, 2,123. 191 Tame, 2,258. 192 Tame, 2,282. 193 Na temat wielu teorii interpretujcych ten werset, zob. Bernard J. Bamberger, Proselytism in the Talmudic Period, Cincinnati: Hebrew Union College, 1939, s.267-273. 194 Zob. Jack Dean Kingsbury, Matthew, the Gospel according to, w: Harpers Bible Dictionary, red.. Paul J. Achtemeier, San Francisco: Harper and Row, 1985, s. 623; wyd. pol.: Encyklopedia biblijna, red. wyd. pol. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna 9, Warszawa 2004, s.285-287.
187 188

76

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

podaje Flawiusz, ydzi stale przycigali na swe religijne ceremonie tumy Grekw,195 to ten werset odzwierciedla rzeczywist sytuacj. Wielu pisarzy greckich iaciskich nawizuje do gorliwoci, z jak ydzi zdobywali prozelitw. Pod koniec I w. przed Chr. Horacy pisze o gorliwoci ydowskich misjonarzy, jak gdyby bya to oczywisto: Jest nas znacznie wicej i, podobnie jak ydzi, zmusimy was, bycie przyczyli si do naszej rzeszy.196 Horacy na pewno posuguje si tu satyr, lecz satyra nie miaaby sensu, gdyby jego przesada nie miaa podstaw. W pierwszej poowie I w. po Chr. filozof Seneka, jeden z gwnych doradcw cesarza Nerona, uszczypliwie napisa: Zwyczaje tej przekltej rasy (ydw) uzyskay taki wpyw, e przyjmowane s na caym wiecie. Tak to zwycieni narzucili swoje prawa zwycizcom.197 Na pocztku II w. po Chr. Tacyt zauwaa z gorycz, e najgorsi spord narodw, ktre wyrzeky si swojej poprzedniej religii, s ci ludzie, ktrzy posyaj (congerebant) daniny i pienidze do Jerozolimy, przyczyniajc si tym samym do powikszania bogactwa ydw.198 Uycie czasu niedokonanego (congerebant) wiadczy, e daniny pacono ustawicznie i wielokrotnie. Podobn wrogo w stosunku do ydw przejawia wspczesny Tacytowi Juwenalus, ktry, wyszydziwszy zwolennikw judaizmu witujcych szabat i unikajcych wieprzowiny, potpia take ich dzieci, czczce oboki i bstwa niebieskie, poddajce si obrzezaniu i zachowujce wszystkie przepisy Picioksigu. Zarwno Tacyt, jak i Juwenalus potpiaj owych konwertytw jako odstpcw od rzymskiej tradycji.199
Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, VII, 45. Horacy, Satyry, 1,4.142-143. John Nolland (Proselytism or Politics in Horace, Satires I, 4, 138-143, Vigiliae Christianae 33/1979, s. 347-355) przekonuje, e Horacy odnosi si tutaj nie do dziaalnoci prozelickiej, lecz do wpyww politycznych, takich jakie Cyceron zarzuca ydom (Pro Flacco, 28,66); jego sceptycyzm opiera si na niedowierzaniu, i Horacy mia na myli jaki rodzaj przymuszania do przyjmowania judaizmu, analogiczny do tego, jaki wywierano na Idumejczykw wokresie Machabeuszy. Tak czy inaczej, ten fragment uHoracego mwi wyranie o przymuszaniu innych, to jest nie-ydw, do przyczania si do dziaa podejmowanych przez ydw. Nie ma niczego w tym fragmencie, co sugerowaoby, e ydzi usiowali nakoni nie-ydw do przyczenia si do nich w wywieraniu przymusu. 197 Wzmiankowane w dziele Augustyna, O pastwie Boym, 6,11 (wyd. pol.: tum.W. Kornatowski, Warszawa 1972). 198 Tacyt, Historie, 5,5.1. 199 Juvenal, Satyry, 14,96. 106.
195 196

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

77

Jedna znieco spekulatywnych teorii wyjaniajcych powszechne sukcesy ydowskiego prozelityzmu utrzymuje, e ydzi wchonli porozrzucane miasteczka fenickie, ktre w I w. po Chr. przestay istnie. Gdy fenickie miasta-matki, czyli Tyr i Sydon, oraz gwne miasto-crka, czyli Kartagina (w pnocnej Afryce), utraciy niepodlego, osiedla fenickie na caym wiecie stay si wgruncie rzeczy osierocon diaspor. Zamieszkaa w nich ludzko moga by przycigana przez judaizm zracji pokrewiestwa losw zpokrewn diaspor ydowsk. Uczeni dugo zastanawiali si nad znikniciem Fenicjan wIw. po Chr. Nahum Slouschz sugeruje, e feniccy waciciele niewolnikw ydowskich stykali si na co dzie zydowskimi obyczajami i pogldami, zatem z pewn atwoci przechodzili na judaizm, bo sami od wiekw praktykowali obrzezanie.200 Zt teori wspbrzmi stwierdzenie Rawa zIIIw. po Chr.: Od Tyru po Kartagin oni [Fenicjanie] znali Izrael oraz ich Ojca wNiebie.201 Rwnie mieszkacy Syrii, mwicy pokrewnym jzykiem (aramejskim), byli przycigani przez judaizm. Tak wic, wedug relacji Flawiusza, w przeddzie ydowskiego powstania przeciw Rzymowi mieszkacy Damaszku ponli chci zabicia ydw, ale obawiali si swoich on, ktre, z nielicznymi wyjtkami, przeszy na judaizm; ich wysiki koncentroway si zatem na zachowaniu tajemnicy przed onami.202 Fakt, e judaizm by atrakcyjny wanie dla kobiet, tumaczy si tym, e nie musiay poddawa si obrzezaniu, operacji do powanej dla dorosego mczyzny. Jednak w duej mierze przyczynia si do tego take stosunkowo wysoki iuznany status kobiet wspoecznoci ydowskiej. Najznamienitszy sukces ruchu prozelickiego mia miejsce na pocztku I w. po Chr. w Adiabene w Mezopotanii.203 Wedug Flawiusza, ktrego dug opowie potwierdzaj w znacznym stopniu rda rabiniczne,204 pewien kupiec ydowski, imieniem Ananiasz, odwiedzi ony krla Adiabeny inauczy je czci Boga wedug prakNahum Slouschz, Hbraeo-Phniciens et Judo-Berbres: Introduction lhistoire des Juifs et judaisme en Afrique, Paris: Leroux, 1908; tene, Travels in North Africa, Philadelphia: Jewish Publication Society, 1927. 201 TB, Menahot, 110a. 202 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 559-561. 203 Zob. Lawrence H. Schiffman, The Conversion of the Royal House of Adiabene in Josephus and Rabbinic Sources, w: Josephus, Judaism, red. L. H. Feldman, G. Hata, s.293-312. Krytyczny przegld bibliografii dotyczcej konwersji zob. L.H.Feldman, Josephus and Modern Scholarship, s.730-732. 204 Zob. zwaszcza Genesis Rabbah odnonie do Rdz 46,10.
200

78

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

tyk ydowskich. Ogromne znaczenie ma fakt, e w emisariusz mia najwikszy wpyw wanie na kobiety. Za ich spraw Ananiasz przycign uwag nastpcy tronu, Izatesa i jego te pozyska dla praktyk ydowskich, aczkolwiek bez faktycznego nawrcenia.205 Po objciu tronu Izates by zdecydowany zosta prozelit, ale jego matka, Helena, ktra sama przesza na judaizm, a take kupiec Ananiasz, powstrzymywali go przed tym krokiem, gdy jego poddani nie tolerowaliby rzdw yda. Jednak inny yd, Eleazar, namawia go, by podda si obrzezaniu. Izates, wraz ze swym bratem Monobazusem oraz krewnymi, zostali wic obrzezani.206 Pobono konwertytw zAdiabeny jest podkrelana zarwno przez Flawiusza,207 jak iprzez Talmud.208 Flawiusz wspomina ponadto, e krewni Monobazusa, nastpcy jego brata, wyrnili si mstwem, walczc po stronie ydw wich cikich zmaganiach zRzymem.209 Istniej liczne dowody na obecno ydowskiego prozelityzmu take w Rzymie. Caecilius z Calacta, najwikszy po Dionizym z Halikarnasu retor i krytyk literacki wieku augustiaskiego, przeszed na judaizm.210 Ju w 139 r. przed Chr. pretor peregrinus (rzymski urzdnik odpowiedzialny za sprawowanie sprawiedliwoci wzgldem cudzoziemcw) wypdzi ydw z Rzymu, poniewa usiowali narzuci Rzymianom swoje wite obrzdy.211 W 19 r. po Chr. z powodu oszustwa, jakiego dopucili si ydowscy malwersanci w stosunku do pewnej Rzymianki szlachetnego rodu, ktra bya prozelitk, cesarz Tyberiusz wyda rozkaz, by miasto opucia caa spoeczno ydowska.212 (Doprawdy bardzo dziwne, e cesarz Tyberiusz, tak zawsze dbay o przestrzeganie litery prawa, zdecydowa si na wypdzenie wszystkich ydw bez nalenego procesu; najprawdopodobniej w rozkaz by dzieem doradcy Tyberiusza, Sejanusa.213 W kadym razie wygnanie
Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 35. Zob. Jacob Neusner, The Conversion of Adiabene to Judaism, Journal of Biblical Literature 83/1964, s.60-66. 207 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, 49-53. 208 Miszna, Nazir, 3,6; Y oma, 3,10; TB, Sukkah, 2b. 209 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, II, 520. 210 Zob. H. J. Leon, Jews of Ancient Rome, s.15. 211 Valerius Maximus, Facta et Dicta Memorabilia, 1,3.3. 212 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVIII,81-84; por. Tacyt, Roczniki, 2,85; Swetoniusz, Tiberius, 36; Dio Cassius, Historia Rzymu, 57,18.5a. 213 Ernest L. Abel (Were the Jews Banished from Rome in 19 A.D.? Revue des Etudes Juives 127/1968, s. 383-386) twierdzi, e jedynie prozelici byli skazywani
205 206

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

79

to, oile wogle miao miejsce, trwao bardzo krtko, bo rycho po odwoaniu Sejanusa ydzi znw wrcili do Rzymu.) Za panowania Domicjana (95 r. po Chr.) Flawiusz Klemens (kuzyn cesarza) ijego ona (siostrzenica cesarza) zostali oskareni, wraz zwieloma innymi, o uleganie praktykom ydw. Wszystko to stanowi dowd powodzenia ydowskiej dziaalnoci misyjnej wRzymie. Jedn z wielkich zagadek masowego ruchu prozelickiego stanowi wytumaczenie, jak mg si on rozwija, skoro nie znamy adnego imienia ydowskiego misjonarza (z wyjtkiem Pawa).214 Prawdopodobnie ogromn rol odegraa Septuaginta, najstarsze tumaczenie Picioksigu zhebrajskiego na grecki. yjcy wIw. po Chr. Pseudo-Longin, najsynniejszy po Arystotelesie krytyk literacki, nie tylko parafrazuje fragmenty pierwszego rozdziau Ksigi Rodzaju (zwaszcza 1,3 i1,9-10), lecz wymienia je jako przykady najbardziej wysublimowanego stylu.215 Fakt, e fragment jego tekstu dotyczy prawodawcy ydw, bez nazywania go po imieniu, wiadczy zapewne o przewiadczeniu autora, e czytelnicy prawidowo rozpoznaj, i jest to aluzja do Mojesza. Oprcz prozelitw wiemy iotakich ludziach, ktrzy przejmowali cz praktyk ydowskich, jednak bez faktycznego przechodzenia na judaizm.216 Filon wspomina oszeroko rozpowszechnionym
na banicj, bo Tyberiusz przestrzega cile prawa zakazujcego wypdzania kogokolwiek z obywateli bez wytoczenia mu procesu. Wydaje si to prawdopodobne, gdy rzymski pisarz Tacyt, zdeklarowany wrg ydw, mwi o 4 200 ydowskich wyzwolecach zesanych na Sardyni (Roczniki, 2,85.4), natomiast Swetoniusz, rwnie zacieky wrg ydw, ucila, i zesacami byli prozelici (Tiberius, 36). Dio Kasjusz (57,18.5a) wyranie stwierdza, e Tyberiusz wypdzi ydw poniewa pozyskali wielu miejscowych do swego sposobu ycia. Margaret H. Williams, The Expulsion of the Jews from Rome in A.D. 19, Latomus 48/1989, s. 765-784, konkluduje, e Dio Kasjusz mwi o usuniciu grupy ydw, ktrzy wywoali kopoty na skutek swej aktywnoci prozelickiej. Ale w adnym z piciu rde dotyczcych tego wydarzenia, wczajc notorycznie antyydowskiego Tacyta (Annales, 2,85.4), nie podaje si takiej przyczyny. 214 Na temat rozpowszechniania si takich idei zob. Louis H. Feldman, ProJewish Intimations in Anti-Jewish Remarks Cited in Josephus Against Apion, Jewish Quarterly Review 78/1987-1988, s.187-251. 215 Pseudo-Longin, On the Sublime, 9,9. George P. Goold, A Greek Professorial Circle at Rome, Transactions of the American Philological Association 92/1961, s.168-192, sugeruje, e Pseudo-Longin nalea do tego samego rodowiska, zktrego wywodzi si Filon Aleksandryjski, awic wpewnym sensie by ydem. 216 Zob. Louis H. Feldman, Jewish Sympathizers in Classical Literature and Inscriptions, Transactions of the American Philological Association 81/1950, s.200-208; tene, The Omnipresence of the God-Fearers, Biblical Archaeology Review, September/October 1986, s.58-69.

80

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

wrd nie-ydw zwyczaju przestrzegania szabatu i obchodzenia Dnia Przebagania (Jom Kipur).217 Jedenacie fragmentw Dziejw Apostolskich (10,2.22.35; 13,16.26.43.50; 16,14; 17,4.17; 18,7), wzmiankujcych bojcych si Boga i czcicieli Boga, traktuje si zazwyczaj jako wzmianki otej grupie. Take Jzef Flawiusz ma prawdopodobnie wanie ich na myli, piszc, e wiele ydowskich praktyk dotaro do miast; nadmienia, e ydowskie obrzdy przycigay wielkie rzesze, bo nie byo miasta, wktrym nie witowanoby szabatu, nie przestrzegano postw oraz obowizku zapalania wiec i przepisw pokarmowych.218 Fakt, e Flawiusz wymienia tylko niektre obrzdy, wskazuje, i mwi nie o prozelitach, lecz osympatykach. Kolejne wiadectwo to imi Sambathion, najprawdopodobniej nadawane dzieciom urodzonym w szabat, pojawiajce si w wielu papirusach egipskich219 pi z nich pochodzi z I w. po Chr. Wydaje si, e to imi byo szczeglnie popularne wrd czonkw grupy czcicieli szabatu, poniewa krewni osb noszcych to imi nie byli ydami, apapirusy, oile wiadomo, pochodz zosiedli nieydowskich. Zastanawiajce, e adne imi hebrajskie nie zostao zapoyczone przez nie-ydw. Najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem wyboru takiego wanie imienia jest fakt, e nadajcy je rodzice byli czcicielami szabatu. Swetoniusz opowiada o czcicielu szabatu synnym gramatyku Diogenesie, ktry w kady szabat wygasza wykad na wyspie Rodos.220 Petroniusz, rzymski satyryk z poowy I w. po Chr., rozrnia midzy czcicielami wieprzowego boga (chodzi zapewne oprzestrzegajcych przepisy pokarmowe) ipodnoszcymi wrzaw pod niebiosa najwysze,221 zjednej strony, aobrzezanymi iprzestrzegajcymi szabat zgodnie zydowskim prawem z drugiej. Rozr nienie to dotyczy sympatykw judaizmu oraz ydw wyznajcych wpeni judaizm. Epiktet, grecki filozof stoicki zdrugiej poowy Iw. po Chr., zapytuje: Dlaczego udajesz yda, skoro jeste Grekiem? Po czym dodaje: Zawsze gdy widzimy czowieka wahajcego si midzy dwoma religiami, mwimy zazwyczaj: On nie jest ydem, a tylko udaje yda. Lecz gdy wybiera postaw
Filon, Oyciu Mojesza, 2,4.21-23. Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, 2, 282. 219 Zob. V . Tcherikover, Corpus Papyrorum Judaicarum, t.3, s.43-87. 220 Swetoniusz, Tiberius, 32,2. 221 Petroniusz, fragment 37.
217 218

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

81

czowieka ochrzczonego idokona wyboru, wtedy staje si ydem tak w rzeczywistoci, jak i z nazwy.222 Fakt, e Epkitet uywa zwrotu zawsze gdy, oraz e powyszy przypadek podaje jako przykad ilustrujcy punkt widzenia w popularnym wykadzie filozofii, wiadczy, i opisuje sytuacj czst, w zasadzie przysowiow. Najwidoczniej wskazuje na rnic istniejc midzy ydami po czci apenymi ydami. Odkrycia archeologiczne przynosz rozstrzygajce wiadectwa. W1976r. odkryto wAfrodyzji, wAzji Mniejszej, dwie greckie inskrypcje pochodzce najprawdopodobniej zIIIw. po Chr.223 Pierwsza wymienia ofiarodawcw noszcych ydowskie imiona; na jej kocu znajduje si zwrot: ici, ktrzy boj si Boga (theosebeis), po czym nastpuj imiona czysto greckie igrecko-rzymskie. Druga inskrypcja zawiera list ofiarodawcw ydowskich (wnosimy to z ich brzmicych po ydowsku imion), po ktrej nastpuj dwaj prozelici oraz dwaj bojcy si Boga. Jedna z inskrypcji mwi o patella, co moe oznacza bezpatn jadodajni bd rodzaj wydawanego bezpatnie dania, na ktre oyli wymienieni ofiarodawcy. Istotnie, dla ludzi dotknitych bied, rozdawnictwo ywnoci stanowio si przycigajc do judaizmu, a przynajmniej do synagogi. Niektrzy uczeni utrzymuj, e owi bojcy si Boga to poganie zaprzyjanieni zydami.224 Jednake istnienie wIIIw. odrbnej klasy sympatykw judaizmu znajduje potwierdzenie wTalmudzie Jerozolimskim,225 ktry cytuje pewnego palestyskiego rabina z II w. twierdzcego, e po przyjciu Mesjasza jedynie poganie, ktrzy nie dzielili zydami ich cikich dowiadcze, n i e bd mogli nawrci si na judaizm, natomiast wszyscy Bogobojni
Epiktet wzmiankowany w: Dissertationes, 2,19-21. Opublikowane w: Joyce Reynolds, Robert Tannenbaum, Jews and God Fearers at Aphrodisias: Greek Inscriptions with Commentary, Cambridge Philological Society Supp. 12, Cambridge, MA: Cambridge Philological Society, 1987; zob. Louis H. Feldman, Proselytes and Sympathizers in the Light of the New Inscriptions from Aphrodisias, Revue des Etudes Juives 148/1989, s. 265-305. Na temat Afrodyzji wpoudniowo-zachodniej Turcji oraz zmiany wdatowaniu inskrypcji na poow IVw. po Chr. zob. Angelos Chaniotis, Godfearers in the City of Love, Biblical Archaeology Review, May/June 2010. 224 Robert S. MacLennan, A. Thomas Kraabel, The God Fearers ALiterary and Theological Invention, Biblical Archaeology Review, September/October 1986, s.46-53. 225 TJ, Megillah, 3,2.74a.
222 223

82

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

(jirei szamayim), ktrzy dzielili trudny los Izraelitw, zostan przyjci jako peni prozelici, z cesarzem Antoniuszem na czele.226 Powysze wiadectwo odnosi si, oczywicie, do III, a nie do I w. Ale skoro w Dziejach Apostolskich spotykamy podobne okrelenie, mianowicie bojcy si Boga, wydaje si bardzo uzasadnione przyjcie, e klasa bojcych si Boga istniaa rwnie w I w. po Chr. Znajduje to potwierdzenie u Juwenala (ok. 55 ok. 140), ktry odrnia prawdziwych prozelitw od sympatykw (okrela ich terminem metuentem bojcy si), ktrzy przestrzegaj szabatu; ci drudzy nie byli jeszcze wpeni ydami.227 To kulturowe Jak ju wspomniano, dwa pokolenia po zaoeniu Aleksandrii jzyk hebrajski i aramejski zniky zupenie z papirusw i zostay zastpione przez grek. Naley si domyla, e tumaczenie Picioksigu z hebrajskiego na grecki, dokonane mniej wicej ok. 270 r. przed Chr., zostao dokonane zarwno dla spoecznoci ydowskiej, jak i ze wzgldu na prob Ptolemeusza II Filadelfa, ktry zapragn je mie w swojej bibliotece (ten powd zosta podany w Licie Arysteasza).228 ydzi aleksandryjscy co roku obchodzili dat ukoczenia tego przekadu (Septuaginta) jako wito iuznawali go za doskonay.229 Najznamienitszy przedstawiciel ydw aleksandryjskich, Filon, posiad znajomo hebrajskiego wznikomym stopniu by moe w ogle go nie zna poniewa uwaa ten jzyk za barbarzyski (tzn. obcy).230 Gdyby zna hebrajski, na pewno nie twierdziby, e greka Septuaginty sowo wsowo odpowiada oryginaowi.231 Gdyby zna hebrajski, na pewno nie zalecaby dodania
Inne dowody na rzecz istnienia bojcych si Boga zob. L. H. Feldman, Omnipresence of the God-Fearers, s.58-69. 227 Juvenal, Satyry, 14,96-99. 228 Zob. Leonard Greenspoon, Mission to Alexandria: Truth and Legend About the Creation of the Septuagint, the First Bible Translation, Bible Review, August 1989, s.34-41. 229 Filon, Oyciu Mojesza, 2,7.40 41. 230 Tene, O pomieszaniu jzykw, 38,190. U Filona spotykamy od czasu do czasu etymologie nazw wasnych, co zdaje si wskazywa na jego znajomo jzyka hebrajskiego, ale, jak udowodni David Rokeah (A New Onomasticon Fragment from Oxyrhynchus and Philos Etymologies, Journal of Theological Studies 19/1968, s. 700-82), Filon mg czerpa t wiedz z onomastykonu imion hebrajskich ,podobnego do tego, ktry znaleziono wOxyrhynchus. 231 Filon, Oyciu Mojesza, 2,7.38.
226

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

83

w Septuagincie greckiej litery rho do imienia Sary, co w rezultacie daje Sarra;232 oczekiwalibymy raczej od niego, e skomentuje zastpienie hebrajskiej litery yod przez hebrajsk liter heh (Sarai zamiast Sarah). Filon wzmiankuje wielu pisarzy greckich, zwaszcza epikw i poetw dramatycznych; potwierdza dobre rozeznanie w technikach greckich szk retoryki233 i wykazuje nieprzecitn znajomo teorii i praktyki muzycznej.234 Z drugiej strony, ani sowem nie wspomina o jego ydowskiej edukacji, nie wymienia te po imieniu adnego z rabinw, mimo e w Palestynie dziaali wwczas Hillel i Szammaj. Kiedy opisuje wyksztacenie Mojesza, powiada, e od nauczycieli egipskich nauczy si on arytmetyki, geometrii imuzyki, natomiast pozostae zsiedmiu sztuk wyzwolonych posiad od nauczycieli sprowadzonych zGrecji,235 natomiast wogle nie wspomina oydowskiej edukacji Mojesza.236 Najwyraniej to sztuki wyzwolone, anie Tora, s dla Filona stopniami do osignicia najwyszej wiedzy, za jak uwaa filozofi, bo wanie dziki filozofii czowiek, cho miertelny, moe uzyska niemiertelno.237 ydzi, przynajmniej ci z wyszych sfer, mogcy sobie na to pozwoli, chtnie posyali swoje dzieci do greckich gymnasia, dedykowanych rozmaitym bstwom pogaskim,238 ktrych podobizny ozdabiay ich wntrza. Zawody sportowe, w ktrych brali udzia uczniowie, odbyway si podczas pogaskich wit religijnych.239 Sam Filon chciwie ledzi zawody bokserskie, zapasy i wycigi konne;240 co wicej, w swoich dzieach zapoycza wiele obrazw ze sportu. Gymnasium stanowio dla wychowankw orodek ycia spoecznego, odpowiadajcy wspczesnemu klubowi. Musiaa
Tene, Ozmianie imion, 11,77 80; tene, Objanienia do Ksigi Rodzaju, 3,53. Zob. Alan Mendelson, Secular Education in Philo of Alexandra, Cincinnati: Hebrew Union College, 1982. 234 Zob. Louis H. Feldman, Philos View on Music, Journal of Jewish Music and Liturgy 9/1986-1987, s.36-54. 235 Filon, Oyciu Mojesza, 1,5.21 23. 236 Tene, Oofiarach Abla iKaina, 10,43 44; tene, Ozgromadzeniu wcelu postpu wnauce,14,77 78. 237 Tene, O stworzeniu wiata, 25,77 (wyd. pol.: Pisma, t. 1, tum. Leon Jachimowicz, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1986). 238 Tene, Ocherubinach, 24,80 81. 239 Tene, Owolnoci cnotliwego czowieka, 5,26. 240 Filon, fragment, cyt. przez Euzebiusza wPraeparatio Evangelica, 8,14.58.
232 233

84

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

istnie ogromna nagonka na tych bogatych i ambitnych ydw, skoro cesarz Klaudiusz wrozporzdzeniu z41r. po Chr. wykluczy ich zzawodw organizowanych przez gimnasiarchs, co wrezultacie oznaczao wykluczenie ich zgymnasia.241 Rabini palestyscy zabronili uczestnictwa w przedstawieniach teatralnych z uwagi na ich skojarzenia z kultem bawochwalczym,242 gdy sztuki wystawiano tylko w dni powicone bstwom. Jednak Filon mimo wszystko stwierdza, e czsto bywa wteatrze.243 Wiemy natomiast ojednym ydowskim dramaturgu, Pseudo-Ezechielu, ktry y najprawdopodobniej wIw. przed Chr. i napisa tragedi pod tytuem Exodus, opowiadajc o Mojeszu i wyjciu z Egiptu. Miaa ona pokaza, e ydzi te maj w swej historii bohaterw tragedii oraz e mona ich przedstawi w najlepszym stylu waciwym dla Epikura, ulubionego dramaturga tamtych czasw. Zachoway si, niestety, tylko fragmenty tragedii Pseudo-Ezechiela. Jednak, jak wykaza Howard Jacobson244, tekst Pseudo-Ezechiela mona w wielu miejscach najlepiej zrozumie, porwnujc go zzachowanymi rdami midraszyckimi, awgruncie egzegez midraszycka mona odnale rwnie w samej Septuagincie. Najwikszym bez wtpienia i majcym najwikszy wpyw osigniciem kulturalnym zhellenizowanych ydw bya filozofia Filona Aleksandryjskiego, ktry, gwnie dziki staraniom Harryego Wolfsona,245 bywa dzi uznawany za czoowego filozofa tradycji Zachodu. Filon znalaz si pierwszy na dugiej licie mylicieli ydowskich, chrzecijaskich i muzumaskich ktrzy usiowali dokona syntezy wiary i rozumu. Zatem historia filozofii chrzecijaskiej zaczyna si nie od chrzecijanina, lecz od yda, Filona, starszego nieco od Pawa Apostoa. Koci zachowa iocali wiele rozpraw Filona; zdrugiej jednak strony Filon a do XVIw.

London Papyrus 1912, lin. 92-95; zob. Louis H. Feldman, The Orthodoxy of the Jews in Hellenistic Egypt, Journal of Semitic Studies 22/1960, s.223-226. 242 TB, Avodah Zarah, 18b. 243 Filon, O pijastwie, 43,77 (wyd. pol.: Pisma, t. 2. tum. Stanisaw Kalinkowski, Krakw: Wydawnictwo WAM, 1994). 244 Howard Jacobson, The Exagoge of Ezekiel, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, s.20-23. 245 Harry A. Wolfson, Philo: Foundations of Religious Philosophy in Judaism, Christianity, and Islam, Cambridge, MA: Harvard University Press 1947, t. 2, s.439-460.
241

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

85

nie by cytowany przez adnego pisarza ydowskiego (z wyjtkiem krtkiej wzmianki uFlawiusza).246 Uczeni dugo spierali si, czy Filon to Grek w szatach yda, czy yd w szatach Greka. Posugujc si czym w rodzaju psychoanalizy literackiej, Wolfson doszed do wniosku, e judaizm Filona wywodzi si z judaizmu faryzejskiego. Jednak sam fakt, e Filon pyta, wjaki sposb filozofowie greccy mogli doj do prawdy bez bezporedniego objawienia,247 zakada, e Grecy posiedli prawd. Filon odpowiada na dwa sposoby: albo Grecy zaczerpnli j z Biblii, albo te sama filozofia stanowia dar Boy dla Grekw, pozwalajc im drog rozumu i zmysw odkry to, co ydzi poznali przez objawienie. Z racji podziwu dla Sokratesa i Platona, Filon ukazuje Mojesza jako antysofist, posta podobn do Sokratesa, i tumaczy jego wad wymowy pogard dla sofistycznej retoryki.248 Kosmologiczny dowd Filona na istnienie Boga pochodzi z dziea Timajos autorstwa Platona. Odwoujc si do Platona, Filon rozwizuje widoczne rozbienoci midzy dwoma opowiadaniami o stworzeniu w pierwszych rozdziaach Ksigi Rodzaju.249 Pierwszy rozdzia, powiada Filon, przedstawia stworzenie platonicznych poj oglnych: form i idei, natomiast drugi przedstawia stworzenie szczegw. (W wersji greckiej jedynej wersji Biblii, jak zna Filon wRdz 1,2 mwi si, e ziemia bya niewidzialna, zczego Filon, zgodnie z Platonem, wnosi, i przed wiatem widzialnym istnia wiat niewidzialny.) Filon posuguje si rwnie filozofi platosk przy wyjanianiu, dlaczego Bg nie da Tory Abrahamowi: poniewa Abraham przestrzega faktycznie wyszej formy prawa, ktrej Nomos (wSeptuagincie odpowiednik sowa Tora) by tylko kopi.250 Wten sposb Filon toruje drog chrzecijaskiemu pogldowi (por. Ga 3,19), e Tora podlega wyszemu prawu, wpisanemu wnatur, ktre, zdaniem wikszoci teologw chrzecijaZob. Louis H. Feldman, Studies in Judaica: Scholarship on Philo and Josephus (1937-1962), New York: Yeshiva University, 1963, s. 6-8, gdzie podaje si krytyczn ocen dziea H. A. Wolfsona iwielokrotnie cytuje jego fragmenty. Na temat ortodoksji iortopraksji Filona zob. Alan Mendelson, Philos Jewish Identity, Atlanta: Scholar Press, 1988. 247 Filon, Kto jest dziedzicem dbr boskich, 43,214; tene, O wolnoci cnotliwego czowieka, 8,57. 248 Tene, Ozasadzkach gorszego przeciw lepszemu, 12,38-39. 249 Tene, Ostworzeniu wiata, 44,129-130. 250 Tene, OAbrahamie, 46,275.
246

86

CHRZECIJASTWO

A JUDAIZM RABINICZNY

skich, zostao potwierdzone przez chrzecijastwo, gdy ono odwoao prawo podrzdne. Z filozofi Filona nie zgadzaa si, oczywicie, koncepcja, e Bg, forma doskonaa, stworzy lich materi. Aby to wyjani, Filon postuluje interwencj porednika, ktrym jest Logos, pojcie, ktre przej od filozofw presokratejskich. Pojmuje on w Logos jako ide idei,251 pierworodnego syna niestworzonego Ojca oraz drugiego Boga,252 czowieka Boego.253 Takie pojcia utoroway drog koncepcji Bg-czowiek, a take koncepcji porednictwa midzy Bogiem a czowiekiem, co znalazo wyraz wteologii chrzecijaskiej. Filon jest te oryginalny w goszeniu doktryny, e Bg jest w swej istocie niepoznawalny, nienazwany i niewypowiedziany oraz w podkrelaniu indywidualnej Opatrznoci, ktra moe zawiesi prawa natury. Rni si tym od stoikw, uznajcych Opatrzno uniwersaln , podlegaj c niezmiennym prawom natury. Jest rwnie oryginalny w postulowaniu wielkiego acucha istnie, poczonych razem przez Logos.254 Aczkolwiek Filon z pogard wypowiada si o greckich misteriach, nazywajc je bredniami i bazestwami255 (by moe ze wzgldu na ich atrakcyjno dla znacznej liczby ydw aleksandryjskich), to w judaizmie najwyraniej dostrzega elementy wyszego misteryjnego kultu. W widoczny sposb (wbrew temu, co sdzi H. Wolfson) pozostawa w tym wzgldzie pod wpywem pogldw nieydowskich. Wrzadkich komentarzach autobiograficznych Filon opowiada, jak on sam zosta wprowadzony w Wielkie Misteria judaizmu.256 Wyrnia Wiksze i Mniejsze Misteria; o Mojeszu powiada, e pozna wszystkie tajemnice swych kapaskich obowizkw;257 Filon przyjmuje najwyraniej terminologi eleuzyjskich misteriw Demetry i Persefony. Kiedy mwi o korybanckim szalestwie, przywouje obraz Korybant, towarzyszek bogini Kybele, podajTene, Tene, 253 Tene, 254 Tene, 20,188. 255 Tene, 256 Tene, 257 Tame.
251 252

Owdrwkach Abrahama, 18,103. Opotomstwie Kaina, 18,63. Opomieszaniu jzykw, 11,41. Oucieczce iznalezieniu, 20, 112; tene, Kto jest dziedzicem dbr boskich, Oprawach szczegowych, 1,59.319. Ocherubinach, 14,49.

JUDAIZM

PALESTYSKI I DIASPORY W I WIEKU

87

cych za ni z dzikimi tacami ipiewem.258 Jego czste korzystanie z tajemniczego trzewego odurzenia oksymoronem259 wskazuje na czerpanie zducha kultw misteryjnych, podobnie jak stale powtarzajce si uywanie mistycznego enthousiasmos (posiadania Boga wswym wntrzu).260 Wobec ma e stwa Filon przyjmuje postaw ascetyczn , odbiegajc od gwnego nurtu judaizmu. We fragmencie przypominajcym Pawowe stwierdzenie: Lepiej y w maestwie, anieli pon (1Kor 7,9), powiada, e instytucja maestwa to jedynie rodek zapewniajcy przetrwanie rodzaju ludzkiego.261 W innym miejscu stwierdza, e Mojesz wstpi w zwizek maeski tylko w celu legalnego zrodzenia dzieci.262 Wiele fragmentw wiadczy, jak wysoce ceni trwae dziedzictwo.263 Te jego zapatrywania potwierdza rwnie ogromne uznanie, jakie ywi wobec ugrupowa ascetycznych, takich jak esseczycy264 i terapeuci (ydowskie ugrupowanie wEgipcie, pod wieloma wzgldami podobne do esseczykw).265 W I w. judaizm osign swoje apogeum, zarwno gdy chodzi Co by byo, o liczb wyznawcw, jak i stref wpyww, tak w Palestynie, jak gdyby i w diasporze. Gdyby nie niszczycielskie skutki trzech powsta przeciw panowaniu rzymskiemu wlatach 66-70 wJudei, wlatach 115-117 w Cyrenie i okolicach, oraz w latach 132-135 w Palestynie a take gdyby nie narodziny jednej z jego odmian nazwanej chrzecijastwem, judaizm mg podbi cay wiat. Z drugiej strony, wowym okresie istniao wiele judaizmw. Kto jest wstanie przewidzie, ktry znich zdobyby przewag?

Tene, Owdrwkach Abrahama, 7,35. Tene, Ostworzeniu wiata, 23,71. 260 Tene, Opomieszaniu jzykw, 31,159. 261 Tene, Ozasadzkach gorszego przeciw lepszemu, 27,102. 262 Tene, Oyciu Mojesza, 1,6.28. 263 Tene, Oucieczce iznalezieniu, 9, 50. 264 Tene, Owolnoci cnotliwego czowieka, 12,75 13,91; tene, Hipotezy, 11,1-18. 265 Tene, Oyciu kontemplacyjnym (wcaym dziele).
258 259

You might also like