Irena Szczypek

Biblioteki doby staroytnej

Kultury narodu nie sposb zrozumie bez wikszego zanurzenia si w jego histori. Kady nard rozwija si w konkretnych warunkach historycznych, stosunkach spoecznych i politycznych. Cywilizacje staroytne: Egipt, Babilonia, Asyria, Indie czy Chiny posiaday kultur o wysokim stopniu rozwoju. Pastwa te uksztatoway si na przestrzeni IV-II tysiclecia p.n.e. Ich mieszkacy znali kalendarz, potrafili oblicza bieg cia niebieskich, co bardzo si przydawao w rolnictwie do nawadniania pl, budowali drogi i okrty, znali rne systemy pism. To oni rwnie mieli wpyw na rozwj kultury i nauki. Ale nie by to rozwj taki o jakim mylimy dzisiaj, by to raczej rozwj o charakterze praktycznym, aby zachowa wpyw na to co dzieje si w pastwie i utrzyma swoje terytorium. Rozwj nauki w formie podobnej do dzisiejszej moemy przypisa dopiero Grekom, ktrzy bazujc na tym co osignli przodkowie z Poudnia i Wschodu zmienili znacznie jej oblicze. Jednak nie ma rozwoju kultury i nauki bez ksiek i bibliotek. Ksika w pocztkowym okresie nie przypominaa swoj postaci ksiki dzisiejszej, ale miaa ten sam cel, utrwali myl ludzk i zachowa j dla potomnych. Natomiast biblioteka bya i jest miejscem, ktre sprzyja ochronie pimiennictwa, to jest wpisane w jej misj. Ja skupi si na historii bibliotek tylko w jednym okresie dziejowym, w staroytnoci. Terminu staroytno uywa si okrelajc okres w historii odnoszcy si do dwch krgw cywilizacyjnych: staroytnego Wschodu (Azja, Pn. Afryka) i staroytnego Zachodu (pocztek w basenie Morza rdziemnego rozwj na cay wiat), obejmujcego okres od IV w. p.n.e. do V-VI wieku naszej ery. Najczciej za koniec staroytnoci przyjmuje si upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w roku 476, czasami pojawia si te data zamknicia ostatniej szkoy antycznej Akademii Platoskiej w Atenach w 529 roku. Na pocztek przyjrzymy si jak biblioteki wyglday w Egipcie. Niewiele wiadomo o tych instytucjach w tym kraju. Przypuszcza si, e biblioteki witynne i paacowe istniay prawdopodobnie ju za Cheopsa, wadcy staroytnego Egiptu IV dynastii z okresu Starego Pastwa (2620-2580 p.n.e.). lady bibliotek i archiww z XV-XIV w. p.n.e. zachoway si rwnie w Tell-el-Amarna, gdzie odnaleziono ponad 300 glinianych tabliczek zapisanych pismem babilosko-asyryjskim. Wiadomo rwnie z przekazw, e istniaa za czasw Ramzesa II (XIII w. p.n.e.), wita biblioteka, ktra nazywana bya lecznic duszy.

Natomiast najstarszy katalog biblioteczny zawierajcy 37 tytuw moemy oglda na cianie biblioteki w Edfu, gdzie ywy by kult Horusa boga soca. Podobna biblioteka istniaa na wyspie Philae w wityni Izydy. Dowodem na to, e zawd bibliotekarza funkcjonowa w tamtych czasach s tytuy dzie znalezionych w grobach w pobliu miasta Teby, w ktrych m.in. zawarte jest sowo bibliotekarz. Najbardziej znana na obszarze tego kraju jest Biblioteka Aleksandryjska, ktra powstaa zdecydowanie pniej za czasw rzdw Grekw . Ale jej zostanie powicony oddzielny akapit, poniewa odegraa niebagatelna rol w historii. Rwnolegle do Egiptu, midzy Tygrysem a Eufratem, rozwijaa si Mezopotamia. Zamieszkiwali ten rejon Sumerowie, wynalazcy pisma klinowego, Akadowie (Babiloczycy) i Asyryjczycy. Stworzyli oni potne pastwo, ktre przechodzio burzliwe koleje. Biblioteki powstaway tam ju w 3 tysicleciu p.n.e. w szkoach dziaajcych przy wityniach i paacach krlewskich. W miecie Sippar znaleziono ksigozbir, ktry stanowio 1022 pozycje, natomiast przy wityni Baala w Nippur w XIX w. zostao odkrytych a 23 tysice tabliczek co byo zaledwie czci tamtejszych zbiorw.W dawnej stolicy asyryjskiej, Niniwie, odnaleziono bibliotek krla Assurbanipala (668-626). By to zbir 22 tysicy glinianych tabliczek zawierajcych okoo 900 utworw, zachowanych w doskonaym stanie, mimo poaru jaki nawiedzi miasto VII w. p.n.e.. Zbiory byy skatalogowane, podzielone na dziay, a w dziaach uporzdkowane wedug zawartoci. Pozycje w tym ksigozbiorze wiadczyy, e wadca ywo interesowa si nauka i mia ogromny szacunek do ksiek bowiem zgromadzi dziea z wielu z dziedzin wiedzy. W bibliotekach babiloskich gromadzono wszelki dostpny materia ksigarski. Na podstawie jego analiz, widoczna jest oywiona wymiana kulturalna z innymi pastwami, a szczeglnie z Egiptem. To wanie tam zachoway si dokumenty z ktrych moemy dowiedzie si wicej o kraju faraonw, jego pimiennictwie i bibliotekach. Takie informacje m.in. zawiera sumeryjski Epos o Gilgameszu, gdzie napotykamy opis potopu, korespondujcy z relacj hebrajsk ze Starego Testamentu. Jeli chodzi o Wschd to ksika bya bardzo ceniona w Chinach. Pierwsze ksigozbiory kompletowali cesarze i zamoni obywatele ju od XIII w. p.n.e. Pniej ten zwyczaj rozszerzy si na inne osoby. Chiczycy synli ze swoich umiejtnoci rzemielniczych dlatego bardzo rozwino si bibliofilstwo. Jednak ze wzgldu na swoist izolacj Chin od reszty krajw w Azji i Europie niewiele wiemy na temat tamtej kultury. Pewne jest, e bya odrbna bowiem bariera informacyjna nie sprzyjaa czerpaniu z innych kultur, ani te nic nie przedostawao si z Chin na zewntrz. Na bazie tych kultur wyksztacia si kultura ludw zamieszkujcych basen morza rdziemnego, ktr pniej zdominowali Grecy. Ludno ta w duej mierze to ludy

napywajce z Azji mniejszej. To wszystko sprzyjao przenikaniu obyczajw, jzyka, kultury. Grecy czsto si przemieszczali, a wic przewozili ze sob ksiki, ktre docieray w rne miejsca. W staroytnej Grecji istniao wiele ksigozbiorw gwnie prywatnych. Na podstawie wzmianek w dzieach antycznych mona wysnu wniosek, e zbir ksig posiada tyran Polikrates na wyspie Samos, a w Atenach Pizystrat w VI w. p.n.e. Jemu te przypisuje si inicjatyw pisemnego zredagowania Iliady i Odysei Homera. Od V w. p.n.e. ksigi zaczli gromadzi rwnie pisarze i filozofowie, ktrzy opierajc si na dorobku innych tworzyli wasne dziea. Byli to m.in. Eurypides, Arystofanes, Tukidydes, Platon. Jednak najwiksz i bibliotek zgromadzi dla swojej szkoy filozoficznej dopiero Arystoteles. Po mierci Aleksandra Wielkiego ksika suya do nauczania i podtrzymywania wiadomoci narodowej. Powstaway biblioteki przy wityniach. Jednak najwiksza i najbardziej znana jest Biblioteka Aleksandryjska, ktra miaa swoj siedzib w Egipcie. Aleksandria zostaa zaoona w roku 332 p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego i w latach 304-32 p.n.e. bya stolic Ptolomeuszw - greckich krlw, ktrzy odziedziczyli egipsk cz imperium. Ptolomeusz I Soter, pierwszy wadca w Egipcie w okresie hellenistycznym by zaoycielem najsynniejszej biblioteki tamtych czasw. Jego zamys by taki, aby by to rodzaj instytutu naukowo-badawczego, w ktrym uczeni mogliby bez przeszkd oddawa si studiom. Zostaa nazwana MUSEION, bo bya usytuowana w pobliu wityni Muz. Krl postanowi zebra cae pimiennictwo greckie dostpne za jego czasw. W tym celu wysa swych agentw do wszystkich zaktkw Morza rdziemnego, do Grecji, na wyspy morza Egejskiego, na Kret i Cypr, w poszukiwaniu cennych rkopisw. Ponadto kada ksika ktra znalaza si w Aleksandrii, bya przepisywana w skryptoriach Museionu i jej kopia pozostawaa w zbiorach. Dziki temu w bibliotece zgromadzony zosta cay dorobek pimienniczy Grecji i cz pimiennictwa obcego: etiopskiego, hebrajskiego, indyjskiego i perskiego. Dziea przechowywane byy w ogromnej bibliotece przy Museionie zwanej BRUCHEIONEM. Znalaza si tam caa literatura grecka: pikna i naukowa oraz zapewne literatura ludw wschodnich w przekadach greckich, w cznej iloci 490 tysicy z wojw. By to typowy przykad warsztatu naukowego dla badaczy literatury greckiej. Dla ludnoci miasta zaoona zostaa mniejsza biblioteka przy wityni Serapisa - SERAPEION. Tam zoono 42800 zwojw. Z czasem zbiory te powikszano. I dla porwnania w czasach Ptolemeusza I Biblioteka liczya 200 tys. zwojw, a w I wieku p.n.e. ju 700 tysicy. Rkopisy, ktre gromadzono, ukadane byy wedug pochodzenia, nastpnie wedug. grup rzeczowych. Bibliotekarze podjli si opracowania tekstw z zakresu epiki, liryki, tragedii i komedii. Jednak najwicej dokona na tym polu uczony - poeta Kallimach z Cyreny, ktry

uporzdkowa zwoje wedug dziaw gwnych. Byo ich prawdopodobnie dziesi: I. EPOS I
POEZJA,

II. DRAMAT, III. PRAWO, IV. FILOZOFIA, V. HISTORIA, VI. RETORYKA, VII.
MATEMATYCZNE,

MEDYCYNA, VIII. NAUKI

IX. NAUKI PRZYRODNICZE, X. INNE. W dziaach

zastosowa ukad alfabetyczny. Kallimach zasyn rwnie z tego, e by autorem pierwszej waciwie w dziejach bibliografii zwanej PINAKES (tablice, spisy), jej objto to 120 ksig, w ktrej zawar w sposb systematyczny ca twrczo pimiennicz od Homera, a po Arystotelesa. Na katalogu tym w swojej pracy wzoroway si pniej greckie biblioteki. Niestety Pinakes nie zachowa si, a do dzisiejszych czasw, przetrway tylko opisy i cytaty. Biblioteka Aleksandryjska przeywaa okresy rozkwitu i stagnacji, byo one zalene od jej dyrektorw i stosunku aktualnie panujcych wadcw do kultury i nauki. Jednak w czasie inwazji Juliusza Cezara na Egipt (47 p.n.e.) od poncych okrtw egipskich zaj si rwnie paac krlewski, a z nim wiksza biblioteka. Jak podaj rda sprawcy starali si zrekompensowa straty i ofiarowali krlowej Kleopatrze cz ksigozbioru z Biblioteki Pergamoskiej. Mniejsza biblioteka Serapeion, zostaa spalona przez fanatykw religijnych, bya bowiem dla nich symbolem pogastwa. Rok w ktrym biblioteka zostaa doszcztnie zniszczona nie jest jasno okrelony. Legenda gosi e kalif Omar w VII w. n.e. poleci spali Arabom wszystkie ksiki niewiernych. Ale s to tylko domysy. Bardziej prawdopodobny jest rok 391. Dziki tej Bibliotece ocalaa caa spucizna literacka staroytnej Grecji. Przyczynili si do tego krlowie, ktrzy podjli si jej tworzenia, ale te uczeni, ktrzy to dziedzictwo sklasyfikowali i opisali. Miasto Pergamon byo w staroytnoci drugim po Aleksandrii orodkiem nauki, kultury i sztuki hellenistycznej. Jego symbolem staa si biblioteka. Ufundowana zostaa przez Atallosa I (241- 197 w. p.n.e.). Jego syn Eumenes II (197 - 159 p.n.e.) zbudowa na zamku pergameskim w okrgu witym Ateny Polias wspaniay gmach Biblioteki, gdzie zebra pomnoone zbiory. Biblioteka zajmowaa cztery due pomieszczenia. Nie jest znane dokadne ich przeznaczenie, istniej tylko przypuszczenia, e najwiksze z nich, suyo jako sala reprezentacyjna, tu odbyway si przyjcia i posiedzenia naukowe pracownikw. Trzy nieco mniejsze, przeznaczone byy zapewne na magazyny na ksiki, w ktrych umieszczono drewniane regay do przechowywania zwojw. To tutaj bya wypoyczalnia dla czytelnikw, skd udawali si przylegajcego portyku, by na wieym powietrzu czyta. Portyk by wiec czytelni. Biblioteka posiadaa rwnie wasne skryptoriach, w ktrych podobnie jak w Bibliotece Aleksandryjskiej powstaway kopie znakomitych dzie. Bowiem od samego pocztku biblioteka miaa by konkurencyjna dla tej w Aleksandrii. Nie widomo czy to z tego powodu wadcy Aleksandrii ograniczali eksport papirusu do Pergamonu, czy przyczyn by

oglny wzrost zapotrzebowania na ten materia. Wymuszao to na Pergamoczykach poszukiwanie innego materiau pimienniczego. Dlatego te prowadzono prace nad ulepszeniem wyrobu pergaminu, to za doprowadzio do systematycznego wypierania zwoju przez kodeks. Biblioteka ta zgromadzia okoo 200 tys. woluminw, ktre podobno Antoniusz ofiarowa Kleopatrze po tym jak spon Brucheion. Biblioteka dziaa mimo to do II w. n.e. W czasach hellenistycznych funkcjonowaa jeszcze jedna ogromna Biblioteka Antiochijska dynastii Seleucydw od III w. p.n.e. Pierwsze rzymskie biblioteki byy ksigozbiorami greckimi i zaczy pojawia si w II w. p.n.e. Byy to upy wojenne i stanowiy zbiory prywatne cesarzy i bogatych uczonych. Pniej zaczto rwnolegle gromadzi ksiki aciskie i greckie. upem wojennym by rwnie przywieziony do Rzymu w roku 168 p.n.e. ksigozbir krlw Macedonii, bibl ioteka Apellikona z Teos pochodzca z Aten w 80 roku p.n.e. oraz ksigozbir krla Pontu w 67 roku n.e. Podobnie jak w Grecji, wikszo bibliotek powstawaa przy szkoach i wityniach oraz aniach, pojawia si rwnie idea stworzenia biblioteki publicznej. Bibliotek publiczn chcia zaoy Juliusz Cezar, lecz nie zdy. Zrobi to Gaius Asinius Pollio w 39 r. p.n.e. Powstaa ona na Forum w Atrium Libertatis i miaa by symbolem zwycistwa nad Partami. W 28 roku p.n.e. August otworzy Bibliotek Palatina, greck i rzymsk, przy wityni Apollina na Palatynie. Jest to pierwsza rzymska biblioteka znana z wykopalisk. Bya podzielona na dwie sale, w jednej byy rzymskie teksty, a w drugiej greckie. Biblioteka Octavia w portyku Oktawu przy wityni Junony i Jupitera bya rwnie ufundowana przez Augusta w 23 roku p.n.e. W I wieku n.e. cesarz Domicjan odnowi obie biblioteki i powikszy zbiory. Cesarze rzymscy chtnie zakadali nowe biblioteki publiczne. Powstaway one nie tylko w duych miastach, ale i na prowincjach, dziki hojnoci bogatych Rzymian. Na przykad w Efezie (obecnie Turcja) powstaa wspaniaa Biblioteka Celsusa, zaoona przez
Tyberiusza Juliusza Akwil w 110 roku n.e. Jest jedn z najlepiej zachowanych bibliotek

staroytnych. Nowatorska poprzez to, e bya to tylko jedna dua sala, w ktrej grube ciany miay chroni przed wilgoci zbiory. Biblioteki wznoszono przy szkoach i gimnazjonach, a take przy termach cesarskich. Najsynniejsz bya Biblioteka Ulpia ufundowana przez Trajana na przeomie I/II wieku n.e., rwnie podzielona na dwie czci tylko wiksza ni poprzednie. Na dziedzicu growa posg Trajana. Biblioteki w Rzymie skaday si z czci greckiej i rzymskiej, a na prowincjach mieciy zbiory w jzyku miejscowym i aciskim. W bibliotekach staroytnych nie wypoyczano ksiek do domu, udostpniano jedynie prezencyjnie. Czytelnicy byli obsugiwani przez wyszkolonych niewolnikw.

Dzisiaj moemy z penym przekonaniem powiedzie, e wiele elementw kultury ksiki, ktre s znane wspczesnemu czowiekowi, wykrystalizowao si ju w staroytnoci. Zainteresowanie ksika wzrastao co byo przyczynkiem do handlu tym towarem, a dla wspczesnych i potomnych ksiki gromadzone byy w bibliotekach. W istniejcych bibliotekach witynnych, paacowych, szkolnych i publicznych ksiki katalogowano, podobnie jak dzisiaj, a na temat zasad funkcjonowania ksigozbiorw pisano opracowania teoretyczne. O wysokim poziomie wczesnego bibliotekarstwa wiadcz pochodzce z I w. p.n.e. traktaty o zbieraniu ksiek i organizacji bibliotek spisane w Pergamonie przez Artemona i Telefosa.

Bibliografia: 1. Biekowska B., Chamerska H., Zarys dziejw ksiki, Warszawa 1987. 2. Fercz J., Niemczykowa A., Wstp do nauki o ksice i bibliotece. Warszawa, 1976. 3. Gombiowski K, Szwejkowska H, : Ksika rkopimienna i biblioteka w staroytnoci i redniowieczu, Warszawa, 1979. 4. Maa encyklopedia kultury antycznej : A Z, pod. red. Zdzisawa Piszczka, Warszawa 1988. 5. http://www.ap.krakow.pl/whk/ - Wirtualna historia ksiki i bibliotek