Professional Documents
Culture Documents
DIAGNOSTYKA OTĘPIEŃ
RYCINA 2.43
Ocena kliniczna otępień. Amerykańska Akade-
mia Neurologii (American Academy of Neurolo-
gy) zaleca stosowanie tego algorytmu w klinicz-
nej ocenie i diagnostyce otępień [90, 91].
Należy zwrócić uwagę, że mimo braku odchy-
leń w badaniach (np. w teście Folsteina — Mini-
-Mental Status Exam) [92, 93], można podejrze-
wać demencję (*) na podstawie wywiadu lub
groźby zwolnienia z pracy. W takich przypad-
kach szczególnie przydatne jest badanie
neuropsychologiczne. Natomiast niektórzy
neurolodzy nie zalecają badań neuropsycholo-
gicznych, jeśli nie dochodzi do pogorszenia
funkcjonowania (**). (Zaadaptowano z: Corey-
-Bloom i wsp. [91])
90 A T L AS C H O R Ó B W E W N Ę T R Z N Y CH
RYCINA 2.44
Klasyfikacja kliniczna otępień. W użytecznej klinicznie klasyfikacji wyróżnia się: łagodne zaburze-
nia poznawcze (MCI, mild cognitive impairment), otępienia wtórne, otępienia z objawami neurolo-
gicznymi („demencja-plus”) oraz otępienia pierwotne na tle zwyrodnieniowym. Chory, który skarży
się na zaburzenia pamięci, a wyniki testów neuropsychologicznych są u niego prawidłowe, może
cierpieć z powodu MCI [94]. Lekarz w takim wypadku może uspokoić pacjenta, informując, że nie
wykryto u niego otępienia. Jednak osobom chcącym się upewnić, czy nie rozpoczyna się u nich
proces otępienny, zaleca się kontrolę po roku. Przypadki otępienia wtórnego są często „wyleczalne”.
Przypadki pierwotnego otępienia na tle zwyrodnieniowym cechują się bardzo nasilonymi zaburze-
niami funkcji poznawczych, przy braku zaburzeń ruchowych lub czuciowych [95]. Pomijając
zaburzenia psychiczne, wyniki badania neurologicznego u takich chorych są prawidłowe. Ta
kategoria otępienia jest najczęstsza i zazwyczaj jest to wynik procesu zwyrodnieniowego. Zwykle
w takich przypadkach postępujących zaburzeń pamięci rozpoznaje się chorobę Alzheimera (AD,
Alzheimer’s disease), a ten rodzaj demencji często określa się jako otępienie „typu Alzheimerowskie-
go”. Chorzy tacy zwykle pozostają pod opieką osób najbliższych, ale przy obecnym dostępie do
specyficznych metod leczenia, przydatna może być także terapia specjalistyczna. Zespoły pierwot-
nych zwyrodnieniowych otępień, które charakteryzuje inny wzorzec zaburzeń niż w chorobie
Alzheimera, są niezwykle rzadkie. Zespoły te mają zwykle inny przebieg naturalny niż AD,
stwarzają specyficzne problemy, które można rozwiązać przy pomocy specjalisty. Obecność
objawów neurologicznych u chorego z otępieniem wywołuje podejrzenie strukturalnego uszkodze-
nia podkorowego lub zajęcia tych części kory mózgowej, które są zwykle zaoszczędzone w pier-
wotnych zwyrodnieniowych otępieniach. Często jest to tak zwany „podkorowy” wzorzec otępienia
[96, 97]. Przypadki otępienia z objawami neurologicznymi wymagają starannej oceny neurologicz-
nej i konsultacji specjalisty.
NEUROLOGIA 91
RYCINA 2.45
Względna częstość przyczyn otępienia Przybliżona częstość różnych przyczyn otępienia. Ostatecznie nie
zbadano proporcjonalnej częstości głównych przyczyn otępienia
Bardzo częste (ok. 50% przypadków) w populacji ogólnej [98]. Dane szpitalne oraz pochodzące z autopsji
wskazują ich przybliżoną częstość, co pokazano na rycinie. Najczęstszą
Choroba Alzheimera
przyczyną otępienia (prawdopodobnie przynajmniej połowa przypad-
Częste (10–20% przypadków)
ków) jest choroba Alzheimera. Drugą co do częstości przyczynę stanowi
Otępienie naczyniowe, współistnienie choroby Alzheimera
otępienie naczyniowe (10–20%). Ocena współwystępowania choroby
i otępienia naczyniowego
Alzheimera i zmian naczyniowych u jednego pacjenta jest dla lekarza
Mniej częste (ok. 10% przypadków)
wyzwaniem diagnostycznym. Otępienie wtórne do innej choroby ogólnej
Poddające się leczeniu schorzenia psychiczne lub somatyczne bądź psychiatrycznej, choć bardzo istotne klinicznie, obserwuje się
Korowe lub podkorowe otępienie z ciałami Lewy’ego jednak dużo rzadziej [99], chociaż być może dane pochodzące z archi-
Rzadkie (< 5% przypadków) wów szpitali zaniżają jego częstość. Kolejną ważną grupę otępień
Inne pierwotne postacie degeneracyjne otępienia stanowi otępienie w przebiegu idiopatycznej choroby Parkinsona (IPD,
(choroba Picka i inne) idiopathic Parkinson’s disease) oraz demencji z ciałami Lewy’ego (DLB,
Otępienie w przebiegu wodogłowia dementia with Lewy bodies). Oba schorzenia często występują razem.
Encefalopatia gąbczasta Wszystkie pozostałe przyczyny otępienia (w większości o charakterze
Otępienie bez specyficznych zmian histopatologicznych zwyrodnieniowym) są rzadkie. Specyficzne obrazy kliniczne występują
i wiele innych w otępieniach w przebiegu wodogłowia, encefalopatii gąbczastej
i choroby Picka. (Dzięki uprzejmości Thomasa J. Grabowskiego)
CHOROBA ALZHEIMERA
92 A T L AS C H O R Ó B W E W N Ę T R Z N Y CH
RYCINA 2.47
Lokalizacja zmian patologicznych w chorobie Alzheimera (AD, Alzhei-
mer’s disease). Różnica między fizjologicznym starzeniem się a chorobą
Alzheimera ma charakter ilościowy [109, 110]. Zmiany o charakterze
zwyrodnienia włókienkowego neuronów (NFT, neurofibrillary tangles)
występują w charakterystycznych miejscach, szczególnie w korze
śródwęchowej i okołowęchowej, sektorze CA1 hipokampa oraz jądrach
migdałowatych. Są one także często zlokalizowane w jądrach podstaw-
nych Meynerta, nowej korze skroniowej (pola Brodmanna 20 i 21),
w sektorach CA3 i CA4 hipokampa, zakręcie zębatym i przedpodkładce
(presubiculum). Arnold i wsp. [111] badali topografię występowania NFT
(u góry), znajdując największą ich liczbę w starej i przejściowej korze
limbicznej. Włókienka stają się mniej liczne w korze przejściowej
pozalimbicznej, niepierwotnej korze asocjacyjnej i pierwotnej korze
asocjacyjnej. Najmniejsza liczba NFT w procesach otępiennych występu-
je w obszarach 28, CA1 i w dolnych częściach kory nowej płata skronio-
wego [112, 113]. Jednak blaszki starcze (NP, neuritic plaques) mają nieco
inną topografię występowania (u dołu) niż zwyrodnienie włókienkowe.
Na przykład są one względnie rzadsze w przejściowej korze limbicznej
i korze starej oraz bardziej równomiernie rozłożone w obszarze całej kory
niż zwyrodnienie włókienkowe. Wielu badaczy podkreśla mniej specy-
ficzną lokalizację NP i ich bardziej równomierny rozkład w obrębie
warstw kory. (Za zgodą z: Arnold i wsp. [111])
RYCINA 2.48
Przemiany białka prekursorowego amyloidu
(APP, amyloid precursor protein). A. Białko
prekursorowe amyloidu w obrębie neuronów
podlega obróbce przez trzy proteazy zwane
sekretazami [114]. Rozkład APP przez
a-sekretazę prowadzi do powstania sAPPa,
peptydu, którego fizjologiczna funkcja jest
nieznana, poprzedzającego produkcję peptydu
amyloidogennego Ab42. Mutacje genu APP,
obok miejsca rozkładu przez a-sekretazę
(mutacja holenderska i flamandzka), wiążą się
z dziedziczną angiopatią amyloidową naczyń
mózgu. W prawidłowych komórkach nie cały
APP jest rozkładany w miejscu a; dzięki
aktywności b- i g-sekretazy powstaje peptyd
Ab40 i/lub Ab42; B. Mutacje w pobliżu miejsc
rozkładu b (mutacja szwedzka) i g (mutacje:
Londyn, Floryda, australijska) są związane
z rodzinnymi postaciami AD, prawdopodobnie
B
z powodu zaburzeń w procesie proteolizy APP.
cd. Æ
NEUROLOGIA 93
C
94 A T L AS C H O R Ó B W E W N Ę T R Z N Y CH
OTĘPIENIE NACZYNIOWE
RYCINA 2.50
Główne przyczyny niealzheimerowskich otępień Główne kategorie otępień zwyrodnieniowych o charakterze niealzheime-
rowskim. Dość znaczna liczba przypadków otępień na tle zwyrodnienia
zwyrodnieniowych ma nietypowy charakter z powodu odmiennego profilu zaburzeń po-
znawczych, obecności objawów ruchowych oraz szybkiego postępu
Zwyrodnienie płatów czołowo-skroniowych
choroby. Wiele z nich, a także 10–15% przypadków typowych (tzn. tych,
Choroba Picka które spełniają kryteria National Institute of Neurological and Communi-
Zwyrodnienie korowo-podstawne cative Disorders and Stroke — Alzheimer’s Disease and Related Disorders
Otępienie pozbawione wyróżniającej patologii Association dla prawdopodobnej choroby Alzheimera) wiąże się
Otępienie czołowo-skroniowe z parkinsonizmem, z obrazem histopatologicznym otępienia, odmiennym od obrazu stwier-
związane z chromosomem 17 dzanego w otępieniu alzheimerowskim. Diagnostycznie takie przypadki
Choroby zwyrodnieniowe z parkinsonizmem stanowią wyzwanie dla lekarza, a badanie autopsyjne często przynosi
Otępienie z ciałami Lewy’ego zaskakujące wyniki.
Idiopatyczna choroba Parkinsona
Postępujące porażenie ponadjądrowe
Zwyrodnienie korowo-podstawne
Encefalopatie gąbczaste
Choroba Creutzfeldta-Jakoba
NEUROLOGIA 95
Kryteria kliniczne rozpoznania otępienia czołowo-skroniowego
Objawy główne
Zaburzenia zachowania o podstępnym i powolnym początku Objawy fizykalne
Wcześnie pojawiająca się utrata świadomości osobistej i społecznej Wczesne pojawianie się objawów prymitywnych
Wczesne objawy odhamowania, nieskrępowane zachowania seksualne, Wczesne objawy nietrzymania zwieraczy
zachowania gwałtowne, nieodpowiednie żarty, hiperoralność Późna akinezja, sztywność, drżenie
(m.in. nadmierne jedzenie)
Niskie i chwiejne ciśnienie tętnicze
Sztywność umysłowa i brak elastyczności
Badania laboratoryjne
Zachowania sterotypowe i perseweracje
Prawidłowy zapis EEG
Roztargnienie, niepokój ruchowy
Badania obrazowe: zaburzenia dotyczące głównie płatów czołowych i/lub
Zaburzenia afektywne przedniej części płatów skroniowych
Depresja, lęk, nadmierny sentymentalizm, hipochondria, dziwaczne Badania neuropsychologiczne: głębokie zaburzenia w testach
zajęcia, obojętność emocjonalna, bezwładność, brak spontaniczności wykonawczych
Zaburzenia mowy
Postępujące zubożenie mowy; mutyzm (późno)
Stereotypie, echolalia i perseweracja
Zachowana orientacja przestrzenna i praksja
Dodatkowe objawy otępienia czołowo-skroniowego Objawy wykluczające otępienie czołowo-skroniowe
Początek przed 65 rż. Nagły początek, napady drgawkowe
Wywiad rodzinny dotyczący podobnej choroby u krewnego pierwszego Uraz głowy
stopnia Wczesne zaburzenia pamięci, orientacji przestrzennej lub apraksja
Objawy choroby neuronu ruchowego Mioklonie, ataksja móżdżkowa, choreoatetoza
Wczesne i nasilone zmiany w EEG
RYCINA 2.51
Objawy kliniczne otępienia czołowo-skroniowego. Streszczenie występować kliniczne objawy tego zespołu. W grupie 150 pacjentów
stanowiska grupy ekspertów z Lund i Manchester, dotyczącego z ośrodka w Manchester zazwyczaj choroba rozpoczynała się między
klinicznych kryteriów otępienia czołowo-skroniowego [121, 122]. 45 a 60 rokiem życia; nie stwierdzono istotnych różnic między
Otępienie czołowo-skroniowe jest zespołem o pierwotnie zwyrodnie- kobietami a mężczyznami. Średni czas trwania choroby wynosił 8 lat.
niowym podłożu, któremu towarzyszy wczesne wystąpienie zaburzeń Wśród krewnych pierwszego stopnia u około 40% pacjentów była
funkcji wykonawczych oraz zaburzeń zachowania. U chorych (przynajmniej jedna) osoba cierpiąca na otępienie, głównie dziedzi-
z neuropatologicznym rozpoznaniem choroby Picka, zwyrodnienia czone dominująco [125].
płata czołowego [123] czy choroby neuronu ruchowego [124] mogą EEG (electroencephalograph) — elektroencefalografia
96 A T L AS C H O R Ó B W E W N Ę T R Z N Y CH
obustronne zaburzenia metabolizmu tylnej
1 2
części płatów skroniowych i ciemieniowych,
1 2 typowe dla choroby Alzheimera.
Arnold Pick w 1892 roku, w pierwszym
doniesieniu na temat choroby Picka stwierdził,
że „mniej lub bardziej ograniczony typ afazji
może być wynikiem ograniczonego zaniku
korowego w jednym miejscu”. Problem ten
4 zaczęto rozważać w 1982 roku po doniesieniu
3
2 Mesulama o 6 przypadkach powoli postępują-
1 cych zaburzeń mowy, z zachowanym intelek-
tem, czynnościami wzrokowymi i wglądem
1 2 3 4 [126]. Mimo licznych doniesień PPA jest
rzadkim schorzeniem. Grupa z ośrodka
w Manchester ocenia współczynnik występowa-
nia PPA i demencji typu Alzheimera jako 1:40
(w porównaniu np. ze współczynnikiem 1:5 dla
otępienia czołowo-skroniowego i otępienia typu
Alzheimera) [127]. Wczesnym zaburzeniem jest
R L zwykle anomia (niezdolność nazywania przed-
miotów — red. mer.), trudności w odnalezieniu
właściwych słów w czasie rozmowy, utrata
1 2 3 4 płynności mowy i zakłopotanie. W miarę
rozwoju choroby pojawia się apraksja i depresja.
Inne zaburzenia również występują, chociaż nie
zawsze. Rzadszym opisanym wariantem PPA
jest otępienie semantyczne, gdzie głównym
problemem jest zrozumienie znaczenia słów
i agnozja wzrokowa [128].
W większości przypadków zmiany neuropa-
tologiczne są takie same lub podobne jak
w chorobie Picka, ale bez ciał Picka, lub wystę-
RYCINA 2.52 pują zmiany niecharakterystyczne w postaci
Badania neuroobrazujące w pierwotnej postępującej afazji. Badanie rezonansu magnetycznego ubytku neuronów, gliozy korowej i zmian
(u góry) i tomografia pozytronowa ze znakowaną 18F-fluorodeoksyglukozą (poniżej) 73-letniej gąbczastych w powierzchownych warstwach
kobiety z pierwotną postępującą afazją (PPA, primary progressive aphasia). Należy zwrócić kory [129–131]. (Dzięki uprzejmości Laboratory
uwagę na ograniczony zanik okolicy lewego płata skroniowego, okolicy bruzdy Sylwiusza of Human Neuroanatomy and Neuroimaging,
z towarzyszącym hipometabolizmem w tych obszarach (strzałki). Nie występują natomiast Department of Neurology, University of Iowa)
NEUROLOGIA 97
RYCINA 2.53
Zmiany histopatologiczne w otępieniu z ciałami Lewy’ego (DLB, demen-
tia with Lewy bodies). Eozynofilne wtręty cytoplazmatyczne, zwane
ciałami Lewy’ego, w neuronach korowych są mniej liczne niż w klasycz-
nej lokalizacji podkorowej (w chorobie Parkinsona — red. mer.). Preparat
śródmózgowia (barwienie hematoksyliną-eozyną) pacjenta z DLB,
z obecnymi trzema klasycznymi ciałami Lewy’ego. Korowe ciała Lewy’ego
(strzałki) mogą nie ujawnić się przy standardowych wybarwieniach
z powodu znacznego rozrzucenia w korze i braku jasnego halo. Można
je wykryć dopiero po „immunologicznym wybarwieniu” przeciwciałami
przeciw ubikwitynie. Korowe ciała Lewy’ego występują najczęściej
w przedniej części zakrętu obręczy, przedniej części płata czołowego,
skroniowego i wyspy [132]. Inną charakterystyczną cechą neuropatolo-
giczną DLB jest obecność dystroficznych neurytów w sektorach CA2
i CA3 hipokampa [133–135]. (Dzięki uprzejmości Lee Reeda, MD,
Department of Pathology, University of Iowa)
RYCINA 2.54
Kryteria rozpoznania otępienia z ciałami Lewy’ego Kryteria rozpoznania otępienia z ciałami Lewy’ego (DLB, dementia with
Lewy bodies). Przedstawione kryteria pochodzą z retrospektywnej analizy
przypadków. Cechują się one wysoką swoistością (90%), ale ograniczoną
Otępienie oraz
czułością (50–75%), chociaż ich czułość jest większa w ocenie prospek-
Prawdopodobne DLB: 2 z 3 podstawowych objawów (możliwe DLB:
tywnej niż retrospektywnej. Głównym problemem w ocenie retrospek-
1 z 3 objawów)
tywnej jest zdefiniowanie i ilościowe określenie fluktuacji. Otępienie
Fluktuacja zaburzeń poznawczych
z ciałami Lewy’ego najczęściej jest mylone z otępieniem naczyniowym
Parkinsonizm
(VaD, vascular dementia) [136–143].
Halucynacje wzrokowe EEG (electroencephalograph) — elektroencefalografia; LOC (loss of
Objawy dodatkowe consciousness) — utrata przytomności; REM (rapid eye movement) —
Powtarzające się upadki szybkie ruchy gałek ocznych
Omdlenia
Przemijające LOC
Nadwrażliwość na neuroleptyki
Usystematyzowane urojenia
Halucynacje (inne niż wzrokowe)
Inne opublikowane cechy
Zaburzenia zachowania w fazie snu REM
Depresja
Fale wolne w EEG
98 A T L AS C H O R Ó B W E W N Ę T R Z N Y CH