Pomiar Oddzialywania

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego Poradnik dla organizacji pozarzdowych i przedsibiorstw spoecznych
Beata Juraszek-Kopacz Joanna Tyrowicz
Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego Poradnik dla organizacji pozarzdowych i przedsibiorstw spoecznych
Stowarzyszenie Klon/Jawor 2008
Spis treci
1. 2. 3. 4. 5.
PRZED WSTPEM JAK CZYTA T KSIK WSTP DLACZEGO MIERZENIE ODDZIAYWANIA SPOECZNEGO JEST WANE? PROCES UDOWODNIJ I UDOSKONAL (U2) 5.1 Elementy procesu U
2
7 9 12 15 19 24 26 32 34 36
5.2 Okrelanie mapy oddziaywania organizacji 5.3 Wyzwania zwizane z pomiarem wpywu 5.4 Praca nad wskanikami 5.5 Jak okreli wskaniki? 6. STOPA ZWROTU Z INWESTYCJI i spoeczna stopa zwrotu z inwestycji 6.1 czna warto dziaania (ang. blended value) 6.2 Wyliczanie wartoci ekonomicznej 6.3 Wyliczanie wartoci spoecznej 6.4 Wyliczanie SROI 7. 8. 9. MIERZENIE KAPITAU LUDZKIEGO I SPOECZNEGO PROVE IT! ZAKOCZENIE Inspiracje
38 43 46 53 60 62 69 70
Przed wstpem
1.
Przed wstpem
W Nibylandii dziaa organizacja pod nazw Zmieniamy wiat Na Lepszy. Zaoyciele ZNL s gboko przekonani, e tym, czego wiatu najbardziej brakuje, jest dynks. W zwizku z tym opracowali metod dostarczania spoeczestwu dynksa. Co wicej, udao im si pozyska zainteresowanie niektrych czonkw spoeczestwa, czasem mediw, dziki czemu coraz wiksza liczba osb jest przekonana, e z dynksem wiat bdzie lepszy. Niektrzy z grona przekonanych ju wspieraj nansowo dziaanie ZNL, ktrej czasem udaje si pozyska wsparcie jakiej instytucji publicznej, dziki czemu dynks coraz to szerzej si rozpowszechnia. Dziaacze ZNL robi to wszystko, bo ich wiara w potencja dynksa w dziele naprawy wiata jest naprawd gboka. Na swojej dziaalnoci nie zarabiaj pienidzy nawet jeli czasem kto musi za dynksa zapaci, kwota pokrywa zaledwie koszty organizacji poniesione na jego pozyskanie. Fakt ten skutkuje tym, e na rozwj statuowy ZNL zazwyczaj nie starcza pienidzy i organizacja musi pozyskiwa rodki na szkolenia wasne czonkw, sprzt etc. z innych rde. Dziaacze ZNL co jaki czas przeprowadzaj badania oceniajce, w jakiej mierze dynks dociera tam, dokd powinien. Sprawdzaj nawet, czy dziki dotarciu dynksa tam, gdzie mia dotrze, ludziom si polepszyo. W zasadzie wyniki tych bada potwierdzaj ich intuicj. Rzadko jest ona werykowana na forum ZNL nie dyskutuje si o nie do koca idealnej dystrybucji dynksa. Wynika to z nadmiaru obowizkw dziaaczy i ich przecienia wielkim brzemieniem odpowiedzialnoci wobec czego szkoda im jest traci energi na takie rozmowy. ZNL dostaje rne nagrody. Od czasu do czasu donioso dziaa tej organizacji dostrzegaj lokalne gazety, samorzd, prasa krajowa albo inna instytucja zajmujca si dostrzeganiem tych, ktrzy zmieniaj wiat na lepszy. Dziki tym nagrodom, dziaacze i pracownicy ZNL czuj si docenieni. A ci, ktrzy si nie umiej odnale w ZNL, chc zarabia wicej albo pracowa mniej, po prostu odchodz, na co ZNL nie moe si zgodzi, ze wzgldu na wypracowane wartoci i ideow rang dostarczanego dynksa. Z powyszego opisu wynika, e ZNL spenia swoj misj najlepiej jak potra dostarcza dynksa i w ten sposb zmienia wiat na lepszy. I cakiem moliwe, e istotnie tak jest. Jednak nikt w samym ZNL ani w jej otoczeniu nie wie: (1) czy mona wiat na lepsze zmienia inaczej, a jeli tak, to czy metoda wybrana przez ZNL jest najlepsza?
Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego
(2) czy wiat naprawd zmienia si dziki dynksowi, czy te by moe dziki innym dziaaniom, ktre ZNL robi rwnoczenie (aby mc dostarcza dynksa), czy te wreszcie dziki dziaaniom innych, ktre od aktywnoci ZNL w ogle nie zale, ale wspwystpuj w czasie i w przestrzeni? (3) czy dynks zmienia wiat na lepszy bardziej czy mniej ni dostarczane przez inne organizacje wichajstry czy gadety? O tym, jak samodzielnie odpowiedzie sobie na te pytania o tym, jak oceni warto spoeczn swojej organizacji jest ta ksika.
Jak czyta t ksik
2.
Jak czyta t ksik
Niniejsze opracowanie powstao, by uatwi organizacjom pozarzdowym czy szerzej: podmiotom ekonomii spoecznej pozyskanie wiedzy niezbdnej dla przeprowadzenia procesu mierzenia wpywu, jaki realnie wywieraj. Zbieramy tu i przedstawiamy korzyci dla organizacji wynikajce z wykorzystania dostpnych metodologii samodzielnego pomiaru korzyci spoecznej. Czsto organizacjom w sporach na przykad z przedstawicielami samorzdu brakuje argumentw na to, e rozwizywaniem danego problemu mog si zaj z wiksz korzyci dla ogu, ni instytucje dotychczas go rozwizujce (najczciej publiczne). Czsto take sugeruje si, e przewaga konkurencyjna NGO ley w niszych ni w sektorach publicznym i komercyjnym kosztach usug. Nie docenia si przy tym faktu, e te koszty mog by czciowo przerzucane na wykwalikowanych pracownikw zatrudnianych przez organizacj pozarzdow (take na zasadzie outsourcingu). Utrwalanie wizerunku zgrzebnych stowarzysze prowadzonych w sierminych warunkach przez pasjonatw, ktrzy za minimalne wynagrodzenie angauj swj czas i energi w prac z benecjentami, jest nie tylko dalekie od rzeczywistoci, ale rwnie pozbawione szacunku dla benecjentw oraz uznania dla dorobku trzeciego sektora. Na czym zatem polega przewaga NGO? Opiera si na umiejtnoci precyzyjnego diagnozowania problemw oraz pracy z rnymi grupami, ktre, cho czasem wymykaj si ustawowym denicjom, potrzebuj realnej pomocy. Istot przewagi NGO byby wic nie tyle niszy koszt, co mobilizowanie dodatkowych zasobw (ludzkich i nansowych), unikatowe dowiadczenie (sprawdzona, rzemielnicza wiedza praktyczna) oraz innowacyjno. Poniewa oddolna diagnoza problemu nierzadko staje si impulsem do stworzenia organizacji pozarzdowej, dowiadczenie jest zasobem, ktrym organizacja dysponuje od pocztku. NGO powstaj z inicjatywy grup samopomocowych lub specjalistw. Dziaania w obszarze zwizanym z dan problematyk bywaj rwnie konsekwencj stopniowego rozwoju organizacji wraz z benecjentami pokonuje kolejne etapy na drodze do ich usamodzielnienia (np. od pomocy rzeczowej do wsparcia w znalezieniu niezalenych rde dochodu, od pracy terapeutycznej po szkolenia zawodowe itp.). W takich sytuacjach, w modelowo funkcjonujcych organizacjach daje si dostrzec osobist ambicj twrcw i liderw organizacji w kodykowaniu wasnych dziaa i wiedzy. Traktujc dowiadczenie w pracy z benecjentami rwnie w kategoriach dorobku zawodowego, nie tylko cigle podnosz swoje kompetencje (szkolenia specjalistyczne),
10
ale rwnie dokadaj stara, by udoskonala i rozwija stosowane techniki. Ta wewntrzna potrzeba innowacyjnoci znajduje niewtpliwie pozytywne odzwierciedlenie w jakoci dostarczanych usug. Wszystkie te aspekty funkcjonowania organizacji skutkuj zwikszajc niekiedy koszty realnymi korzyciami spoecznymi, czsto wikszymi od tych, ktre przynosz standardowe instrumenty stosowane przez inne podmioty. Niniejsza ksika uczy, jak sprawdzi, czy nasza organizacja jest naprawd tak dobra i wana, jak si nam wydaje. Umoliwia take stworzenie miar oddziaywania na wasne potrzeby. Organizacje mog zatem w sposb uczciwy i wiarygodny metodologicznie okreli, czy i do jakiego stopnia rzeczywicie przyczyniaj si do pozytywnej zmiany sytuacji problemowej, nad ktr pracuj. A take oceni spoeczn warto tej zmiany. Ksika skada si z dwch gwnych czci. W pierwszej wskazujemy na podstawy metodologiczne i terminologiczne wszystkich metod pomiaru spoecznego oddziaywania organizacji, w drugiej koncentrujemy si na tej z metod, ktra pozwala przedstawi warto spoeczn dziaania organizacji czsto uwaanej za niemierzaln na analizie nansowej. (1) Najpierw przedstawiamy argumenty za tym, dlaczego w ogle warto mierzy oddziaywanie spoeczne. W trakcie warsztatw powiconych temu zagadnieniu, z udziaem przedstawicieli organizacji pozarzdowych z wielu krajw, spotkalimy si z instytucj, ktrej udao si przekona samorzd, i jej dziaania s przydatne i zasuguj na wsparcie nansowe z budetu samorzdu. Udostpnia ona samorzdowi nieodpatnie swoje zasoby (przede wszystkim przy organizacji bardzo wanego dla tego samorzdu wydarzenia o charakterze midzynarodowym wolontariuszy), co przynioso oszczdnoci piciokrotnie wysze ni przyznawana im kadego roku przez samorzd dotacja celowa. Zatem nawet bez zastosowania zoonych narzdzi pomiaru wpywu mona byoby pokusi si o wykazanie ekonomicznej racji bytu tej instytucji. Argument zadziaa. I cho nie zawsze jestemy w stanie wypracowa tak oszaamiajce wyniki nansowe, to opisane dowiadczenie wskazuje, e choby w tym jednym kontekcie mierzenie oddziaywania ma znaczenie. (2) W drugim rozdziale prezentujemy po raz pierwszy w Polsce metodologi Prove and Improve (Udowodnij i Udoskonal, proces U2) Podejcie to oznacza zmian lozoi dziaania organizacji w dokumentowaniu swoich dziaa: od mierzenia tego, co jest w oczywisty sposb mierzalne, do mierzenia tego, co jest wane. Innymi sowy, proces U2 nie poprzestaje na dwch aspektach projektw (czy caociowych dziaa danej instytucji), bdcych trzonem wikszoci ewaluacji: zycznych zmianach (liczba zbudowanych domw, zasadzonych drzew) i dziaaniach (liczba przeprowadzonych szkole, benecjentw objtych opiek, stworzonych miejsc pracy). Traktuje je raczej jako punkt wyjcia do oceny, co si dziki nim zmienio dla ludzi, w jakiej mierze poprawia si jako ich ycia. To wanie jest wane.
Jak czyta t ksik
11
(3) Oczywicie kada organizacja sama wyznacza kryteria wanoci osiganych efektw w kontekcie swojej misji. Podejcie U2 pokazuje, jak zrobi to krok po kroku. Sze kolejnych podrozdziaw przedstawia narzdzia wspomagajce organizacje w przeprowadzeniu procesu Udowodnij i Udoskonal. Wiele podrcznikw dla organizacji pozarzdowych zajmuje si dzi pojciami takimi, jak wpyw, rezultat, produkt, wskaniki, mierniki etc. Zazwyczaj na potrzeby kadej instytucji grantowej osobno uczymy si za kadym razem od nowa swoistego esperanto zawartego w podrczniku dla projektodawcw. W tym natoku czsto zdarza si zapomnie, e te pojcia miay przede wszystkim suy realizatorom do lepszego i sprawniejszego konstruowania dziaania. Ta ksika nie jest podrcznikiem projektodawcy. Pokazuje, jak z tych wszystkich poj i narzdzi organizacja moe skorzysta dla wasnego dobra i korzyci. (4) Rozdzia trzeci stanowi podrcznik w rodzaju zrb to sam, umoliwiajcy wycen oddziaywania organizacji w kategoriach nansowych. Skutki realizacji wielu dziaa widoczne s czsto dopiero w duszej perspektywie. Co gorsza, zaobserwowanie ich jest o tyle utrudnione, e szary obywatel nie ma czsto dostpu do niezbdnych danych. Jedna z organizacji podkrelaa na przykad, e podnoszenie przez ni wiedzy z zakresu ochrony zdrowia naprawd skutkuje zmian postaw obywateli, prowadzc do obnionych kosztw opieki zdrowotnej w skali caego regionu. Jednak oszczdnoci te nie zostay zauwaone przez opini publiczn, jako e nansowanie sektora ochrony zdrowia rzdzi si wasnymi prawami rodki przeznaczane wczeniej na leczenie pewnych chorb, decyzj odpowiednich wadz zostay przekazane na inne cele nie obniono podatkw, lecz poprawiono zakres wiadczonych usug. Organizacje rzadko maj wpyw na to, co stanie si z oszczdnociami rodkw publicznych, do ktrych si przyczyni czsto decyzje te mog by zupenie rozbiene z tym, czego yczyliby sobie zapytani o to darczycy, pracownicy lub benecjenci. Jednak nie powinno to umniejsza dorobku organizacji ani osigni benecjentw. Przypadkw bdzie przynajmniej tyle, ile projektw i organizacji. Te pi rozdziaw to przewodnik po kolejnych etapach wyliczania tzw. spoecznej stopy zwrotu z inwestycji. (5) Na zakoczenie krtkie rozwaania o roli pomiaru kapitau ludzkiego i kapitau spoecznego w ocenie oddziaywania spoecznego. Ta cz stanowi swoisty awers do spoecznej stopy zwrotu z inwestycji, ktrej wyliczenie nie dla kadej organizacji moe si powie, a w przypadku innych nie musi wypa okazale. Mimo to pewne dziaania warto prowadzi, ze wzgldu na inne, nienansowe korzyci, jakie dziki nim powstaj. Naley do nich wanie stymulowanie wzrostu kapitau spoecznego, wanego aspektu dugofalowego oddziaywania organizacji pozarzdowych. W ramach podejcia U2 istnieje specjalna odmiana tej metodologii, o nazwie Prove It!, kadca duy nacisk na ten wanie efekt projektw spoecznych, ale i komercyjnych. Czytelnik zapozna si z jej najwaniejszymi wyrnikami. Przyjemnej lektury!
12
3.
Wstp
W ostatnim okresie Polska przeywa rozkwit ekonomii spoecznej. Powstay przedsibiorstwa spoeczne nowego typu, stare zyskay nowy impet. Wzrostowi temu towarzysz analizy dotyczce czynnikw decydujcych o moliwociach ich dugofalowego rozwoju i stabilnoci funkcjonowania. Wrd najwaniejszych wymienia si coraz czciej wiarygodne mierzenie korzyci spoecznej. Samo pojcie korzyci spoecznej istnieje jednak w tak wielu wersjach, jak wiele osb prbuje o niej mwi. W funkcjonujcych modelach opisywania spoecznego oddziaywania przedsiwzi miejsce centralne zajmuj spoeczna warto dodana oraz zysk spoeczny. W najwikszym uproszczeniu mona przyj, e oba pojcia odnosz si do mierzalnego aspektu oddziaywania spoecznego, przy czym pojcie zysku spoecznego kadzie nacisk na miary poddajce si przeliczeniu nansowemu. Pojcie spoecznej wartoci dodanej ma charakter szerszy poza tym, co mona zmierzy w pienidzu, odnosi si take do tych aspektw zysku spoecznego, ktrym trudniej przypisa warto nansow. Rodzi si wic pytanie o to, na ile zasadne mog by takie prby zmierzenia nansowego wymiaru dziaa o charakterze spoecznym czy rodowiskowym. I cho nie ma jednej, uniwersalnej odpowiedzi, powstay zbiory zasad okrelajcych uczciwe, z metodologicznego punktu widzenia, wycenianie wpywu, jaki kada organizacja czy instytucja (nie tylko non prot) ma na ekonomiczne, spoeczne i ekologiczne sfery ycia. Zasady te daj si zastosowa zarwno do przedsiwzi o charakterze komercyjnym, jak i spoecznym. Mona bra pod uwag wpyw rnych aspektw funkcjonowania przedsiwzi inne jest na przykad oddziaywanie duej huty stali, realnie wdraajcej zasady rwnoci spoecznej oraz z szacunkiem traktujcej rodowisko naturalne, od oddziaywania niewielkiego producenta obuwia, ktry naduywa swojej pozycji pracodawcy wobec pracownikw i narusza elementarne normy ochrony rodowiska. Take organizacje pozarzdowe cho czsto w misji koncentruj si na jednym z tych trzech aspektw oddziaywania wywieraj wpyw na wszystkie trzy sfery: ekonomiczn, spoeczn i ekologiczn. Co wicej, nie zawsze jest to wpyw pozytywny. Na przykad organizacja z sukcesem przeciwdziaajca wykluczeniu spoecznemu moe jednoczenie by destrukcyjna w obszarze ekologii. By oszacowa jej cakowit spoeczn warto dodan, naleaoby si zapozna z rzetelnym bilansem ujmujcym zyski i straty we wszystkich trzech obszarach. Poznalibymy wwczas odpowied na pytanie, jakim kosztem (dla rodowiska naturalnego) osiga ona swj sukces w obszarze spoecznym,
Wstp
13
i co bdzie miao wiksze znaczenie w przyszoci: osignicia spoeczne, czy szkody ekologiczne. W jaki sposb da si oszacowa warto ekonomiczn realizowanych przedsiwzi spoecznych? Prowadzenie dziaa ekologicznych, kulturalnych, spoecznociowych czy w zakresie integracji spoecznej najczciej ma na celu nie tylko popraw sytuacji dzi, ale take a moe przede wszystkim wpywanie na moliwoci rozwojowe w przyszoci. Sprztanie Ziemi dzi, ma na celu edukacj spoeczn w zakresie zmieniania zachowa ekologicznych i stopniowe zmniejszanie zanieczyszczania rodowiska naturalnego etc. Stanowi inwestycj w przyszo, poniewa obnia przysze koszty utylizacji odpadw, oczyszczania wody lub powietrza, podnosi warto nieruchomoci lub zwiksza podno gruntw. Podobnie jest z integracj spoeczn dla przykadu, przywrcenie osoby wykluczonej na rynek pracy nie tylko moe prowadzi bezporednio do obnienia obcie dla osb pracujcych (nie trzeba bdzie pokrywa kosztw wiadcze spoecznych), ale take stwarza szans na zwikszenie wartoci usug spoecznych dla wszystkich obywateli (jeden obywatel wicej zatrudniony, to jeden obywatel wicej opodatkowany) lub obnienie przecitnego obcienia podatkowego. Tradycyjnie wszystkie te wartoci przedstawia si w postaci narratywnej w uzasadnieniach realizacji poszczeglnych projektw czy przedsiwzi. W dyskusji posugujemy si czsto pojciem dobra ogu. Prowadzenie ewaluacji suy najczciej okreleniu poprawnoci procesu realizacji danego przedsiwzicia, czasem take ocenieniu, czy znalaz si on w gestii waciwego podmiotu. Na podstawie oceny rezultatw podejmuje si prby porwnania rnych sposobw osignicia danego wyniku. Prdzej czy pniej dyskusja sprowadza si jednak do tego, czy lepiej zaj si chorujcymi dziemi czy chorujcymi dorosymi lub te, ktr z grup osb bezrobotnych wspiera bardziej. Taka dyskusja zawsze prowadzi do wyborw na poziomie wartoci z natury rzeczy indywidualnych oraz nieobiektywnych. I cho ostateczne wybory spoeczne byy, s i prawdopodobnie zawsze bd podyktowane trudno poddajcymi si racjonalizacji kryteriami moralno-etycznymi, to idce za nimi decyzje nansowe maj ju charakter mierzalny. Czy zatem nie ma adnego sposobu na stworzenie jakiej bardziej bezporedniej wizi midzy dziaalnoci o charakterze spoecznym a obiektywnym wiatem rzeczywistoci nansowo-budetowej? W krajach, gdzie lantropia ma zdecydowanie bardziej rynkowy charakter ni w Polsce, funkcjonuje wiele platform, w ramach ktrych porwnuje si zarwno poszczeglne przedsiwzicia, jak i realizujce je instytucje. Przykadowo funkcjonuj giedy projektw, na ktrych darczycy-inwestorzy anonimowo mog wesprze (bezzwrotnie!) realizacj przedsiwzi spoecznych. By mie dostp do takiego nansowania, organizacje pozarzdowe musz nie tylko opisa charakter projektu, ale take okreli udzia w budecie tzw. kosztw nieprojektowych, dotychczasowe rezultaty (wedug szablonw zaproponowanych dla poszczeglnych obszarw dziaa) lub referencje i wynagrodzenia pracownikw merytorycznych. Cho ten
14
zestaw danych nie daje moliwoci porwnania wszystkich projektw, generuje system wskanikw umoliwiajcych dokonanie inwestorowi wyboru opartego nie tylko na wartociach etycznych, ale take na przewidywanej efektywnoci tych dziaa. Wanie z potrzeby obiektywizacji porwnywania ze sob rnorodnych przedsiwzi, a take korzyci spoecznych wynikajcych z ich realizacji, Roberts Enterprises Development Fund (REDF), czyli przedsiwzicie lantropijne Roberts Foundation w Kalifornii, podjo prace nad stworzeniem metody, ktra to umoliwi. Przyjto tez, e warto projektu powstaje jako continuum trzech wymiarw od ekonomicznego, poprzez spoecznoekonomiczny do spoecznego. Wymiar spoeczny dotyczy poprawy jakoci i standardw ycia dla poszczeglnych grup lub caego spoeczestwa i co oczywiste obiektywny pomiar wartoci tworzonej jest tutaj najtrudniejszy. Ekonomiczny jest tym, ktry poddaje si wzgldnie atwej analizie nansowej. Proces szacowania wartoci projektu polega zasadniczo na tym, by maksymalnie wielu dziaaniom deniowanym poprzez ich spoeczn przydatno przypisa skutki w kategoriach nansowych. W ten sposb nie negujc tego, co wane, cho trudno mierzalne mona okreli nie tylko koszt projektu dzi, ale take warto spoeczn wynikajc w przyszoci z tego, e dany projekt podlega realizacji. Metod t okrelono mianem SROI (ang. Social Return On Investment, spoeczna stopa zwrotu z inwestycji). Rwnolegle stosuje si rwnie inne systemy mierzenia oddziaywania spoecznego organizacji, wanie dla uchwycenia tego, co trudniej poddaje si zmierzeniu. Kolejne rozdziay niniejszej ksiki zawieraj przegld najwaniejszych narzdzi sucych wiarygodnemu wykazywania takich korzyci spoecznych, ktrym trudniej jest przypisa wymiar nansowy, lub w przypadku ktrych nie warto tego robi. Narzdzia te z jednej strony s alternatyw dla SROI (i innych metod gbiej analizujcych wybrany aspekt oddziaywania spoecznego organizacji, np. Local Multiplier2, mierzcy wpyw organizacji na lokaln gospodark), ale z drugiej strony stanowi jej podstaw i zestaw obowizkowy metod obiektywizowania oceny skutecznoci dziaa kadej organizacji, ktra jest zainteresowana rzeteln wiedz w tym zakresie.
Dlaczego mierzenie oddziaywania spoecznego jest wane?
15
4.
Wszystkie organizacje pozarzdowe (nie tylko przedsibiorstwa spoeczne) zostay powoane w celu osignicia pewnych wanych celw spoecznych. Misja jest podstaw wielu przywilejw prawnych i nansowych, do niej te odwouje si wszelkie argumentowanie koniecznoci nansowania dziaa trzeciego sektora przez instytucje publiczne, angaowania si w jego prace, budowania szerokiego zaplecza spoecznego. Skd jednak wiadomo, e organizacje naprawd przyczyniaj si do rozwizywania problemw spoecznych? Co osigny? Czy s skuteczne? Co wynika z ich dziaania dla szerszej spoecznoci? Te kluczowe dla wiarygodnoci organizacji pytania w Polsce czsto de facto pozostaj bez konkretnej odpowiedzi cho pewnie wielu dziaaczy instytucji si obruszy na te sowa. To prawda, e od kilku lat aden niemal projekt nie obywa si bez ewaluacji. Jednak w polskiej (i nie tylko zreszt) praktyce ewaluacja najczciej odpowiada na pytania zadane przez instytucje nansujce dany projekt, najczciej skupiajc si na krtkookresowych rezultatach dziaa, a nie na ich dugookresowym wpywie. W pewnym uproszczeniu mona stwierdzi, e najczciej owe pytania dotycz kwestii zwizanych z waciwym wydatkowaniem rodkw, procesem dostarczania rnych produktw oraz ich iloci (ile szkole? ile spotka? dla ilu osb? ile publikacji? w jakim nakadzie? etc.). Produkty organizacji bywaj te oceniane pod wzgldem jakoci (np. recenzje publikacji) i stopnia zadowolenia ich odbiorcw. Takie informacje s opisywane z dum w raportach rocznych i materiaach promocyjnych, jakby z samego przedstawienia dziaa, liczby podopiecznych czy wymienienia rodzajw udzielanej pomocy wynikaa warto istnienia organizacji. Tymczasem interesariusze organizacji (patrz ramka nr 1) zwaszcza ci najbardziej zewntrzni, jak na przykad potencjalni darczycy maj w gowie obcesowe pytanie: i co z tego?
Interesariusz to kada osoba indywidualna, grupa lub instytucja, ktra moe zosta objta pozytywnym lub negatywnym wpywem danego projektu, na przykad: sponsorzy dziaa, dostawcy sprztu lub usug dla organizacji, pracownicy, grupa docelowa oraz benecjenci poszczeglnych projektw. Grupa docelowa to grupa ludzi uznana przez zesp projektowy za rodek do realizacji celu projektu, na przykad: nauczyciele gimnazjalni, by doprowadzi do poprawy wynikw egzaminw; drobni rolnicy, by poprawi bezpieczestwo ywnoci; decydenci polityczni, by zmieni biec polity-
16
k i poprawi sytuacj konkretnej grupy; dugotrwale bezrobotne kobiety w starszym wieku zamieszkujce tereny wiejskie, by stworzy trwae miejsca pracy. Benecjenci to grupa ludzi, ktrzy ostatecznie odnios korzy w wyniku projektu, na przykad: poszczeglni uczniowie gimnazjw, ktrzy osign lepsze wyniki na egzaminach kocowych; dzieci i rodziny, ktre skorzystaj na zdrowej ywnoci; emeryci, ktrzy skorzystaj na realizacji polityki odpowiadajcej ich potrzebom lub poszczeglne kobiety objte dziaaniami aktywizacyjnymi, ktrych sytuacja zawodowa i materialna ulega poprawie. Uwaga: grupa docelowa i benecjenci mog si pokrywa.
Co wynika z tego, e organizacja przeszkolia tyle to a tyle osb? Jakie znaczenie ma jej dziaanie dla benecjentw, dla gminy, w ktrej dziaa, dla lokalnych przedsibiorstw, dla caego spoeczestwa? Udzielanie wiarygodnej odpowiedzi na takie pytania odbywa si poprzez mierzenie oddziaywania spoecznego danej organizacji (lub caego klastra organizacji dziaajcych w tym samym obszarze problemowym lub geogracznym). Proces ten pozwala: (1) Oceni efektywno caej organizacji lub wybranego projektu, tzn. porwna nakady finansowe z osiganymi rezultatami (czy nie byo to przysowiowe strzelanie z armaty do muchy?); zweryfikowa sposb dysponowania zasobami (czy nie dochodzio do ich marnotrawienia? Czy dane dziaanie mona realizowa oszczdniej?), porwnania z alternatywnymi podejciami do problemu. (2) Oceni skuteczno caej organizacji lub wybranego projektu, tzn. sprawdzi, czy wybrane metody dziaania naprawd przyczyniaj si do osigania zakadanych celw, czy rzeczywicie odpowiadaj na problemy, do ktrych rozwizywania organizacja zostaa powoana, i czy s zgodne z potrzebami i wartociami benecjentw? Zarwno efektywno, jak i skuteczno ocenia si w perspektywie krtko- i dugofalowej. Z powyszych punktw wynikaj wane korzyci dodatkowe. 1. Organizacja i jej donatorzy zyskuj informacje potrzebne do podejmowania decyzji o kierunkach przyszego dziaania, o alokacji zasobw, czasem nawet o zamkniciu niektrych programw. Jeden z przedsibiorcw spoecznych w Wielkiej Brytanii uj to tak: wiadomo, e jaka cz naszych dziaa przynosi skutek, nie wiadomo tylko, ktra. 2. Organizacja buduje swoj wiarygodno wobec interesariuszy, dostarczajc udokumentowanych informacji o tym, jakie zmiany zachodz dziki jej dziaaniom. Uczciwe i przejrzyste komunikowanie sukcesw, ale rwnie obszarw do poprawy, wraz z planem, jak owa poprawa si dokona, odgrywa niezwykle wan rol w procesie upodmiotowiania benecjentw, grup docelowych, czonkw spoecznoci, a nawet donatorw. Dziki temu bd oni silniej wspiera organizacj w momentach kryzysu.
17
3. Organizacja moe budowa swoj mark i przyciga nowych klientw. Znajc dokadnie warto swoich produktw i usug, jest w stanie powiza je z wartociami i potrzebami kolejnych grup odbiorcw i stworzy odpowiedni strategi marketingow. Ta moliwo zachowuje swoj wano dla kadej organizacji, bez wzgldu na to, czy jest ona przedsibiorstwem spoecznym (a wic stara si realizowa cele spoeczne za pomoc dziaa ekonomicznych), czy te nie. Klient oznacza wszystkie osoby indywidualne oraz instytucje dysponujce pienidzmi, ktre mog weprze misj spoeczn organizacji. W przypadku przedsibiorstw spoecznych, tzw. PES, odbdzie si to poprzez kupowanie ich usug lub produktw, w przypadku innych organizacji poprzez darowizny i dotacje. 4. Organizacja zwiksza swoj konkurencyjno przede wszystkim wobec rm komercyjnych, ktre coraz czciej sigaj po te same unijne dotacje co sektor pozarzdowy, lub startuj w tych samych przetargach. Odnotowa mona coraz wicej przypadkw wkraczania na terytoria, ktre poprzednio byy zmonopolizowane przez tylko jeden z sektorw. Umiejtno precyzyjnego wykazania wartoci dodanej (zyskw spoecznych) produktw i usug, na przykad spdzielni socjalnej, fundacji prowadzcej szko (albo szkolenia dla bezrobotnych) lub stowarzyszenia zajmujcego si segregacj odpadw czy te usugami transportowymi dla niepenosprawnych, moe okaza si przeomowa w starciu z tradycyjnymi przedsibiorstwami, opierajcymi si na cenie i jakoci. 5. Organizacja moe pozyskiwa inwestorw z sektora biznesowego (lub wrd osb prywatnych). Inwestowanie w organizacj (tzw. venture philantropy) staje si coraz waniejszym trendem nansowania trzeciego sektora, zwaszcza w odniesieniu do przedsibiorstw spoecznych. Dla obu stron transakcji jest to bardzo korzystne organizacja otrzymuje rodki na snansowanie kosztw niemal niemoliwych do pokrycia z dotacji (np. na budowanie majtku trwaego), inwestor natomiast otrzymuje zwrot ze swojej inwestycji w postaci zyskw spoecznych (niekiedy take drobnych zyskw nansowych). Organizacja, ktra potra osigany przez siebie zysk spoeczny okreli precyzyjnie i wiarygodnie, wygrywa na tej swoistej spoecznej giedzie. Notabene, mimo i w Polsce wydaje si to jeszcze abstrakcj, na Zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych trwaj ju prace nad uruchomieniem prawdziwej giedy przedsibiorstw spoecznych, analogicznej do giedy przedsibiorstw tradycyjnych. 6. Organizacja demonstruje swoj niezaleno i przywizanie do wasnej misji. Zdarza si przecie (czciej ni chcielibymy przyzna), e organizacje kieruj si raczej cudzymi wskanikami, wymaganymi przez instytucje zewntrzne dla zbudowania ich wasnej wiarygodnoci. Proces mierzenia efektw spoecznych mona przeprowadzi na wiele rnych sposobw, za pomoc kilkunastu zrnicowanych narzdzi i technik. Niektre z nich mona zastosowa samodzielnie (np. Eco Mapping lub Prove It!), inne wymagaj wsparcia zewntrznego konsultanta czy wrcz musz pozosta badaniem zewntrznym (np. audyt spoeczny). Czsto mwi si w Polsce o narzdziach sto-
18
sowanych obecnie w Wielkiej Brytanii, cho cz z nich powstaa na przykad w USA lub RPA. NEF (New Economic Foundation) zebraa je wszystkie w ramach projektu nansowanego z IW Equal. Cz z nich pod rnymi nazwami znana jest take w Polsce, na przykad Eco Mapping stosowany przez wiele organizacji ekologicznych. Najpopularniejsz, dziki Unii Europejskiej, metod monitorowania oddziaywania spoecznego jest jednak obecnie w naszym kraju format matrycy logicznej z PCM (Project Cycle Management, inaczej Goal Oriented Project Planning). T rnorodno dobrze systematyzuje podejcie Prove and Improve (popularyzowane przez brytyjsk organizacj New Economic Foundation), co mona przetumaczy jako Udowodnij i Udoskonal (Proces U2).
Proces Udowodn i Udoskonal (U2)
19
5.
Proces Prove and Improve zawiera cele oraz punkty wsplne dla wszystkich metod mierzenia oddziaywania spoecznego. W najwikszym uproszczeniu, skada si z dwch podstawowych etapw. W pierwszym kroku chodzi o analiz i przedstawianie tego, co osigna dana organizacja, oraz jaka jest realna warto dodana jej funkcjonowania. Musi si to odbywa zarwno na poziomie wykonawstwa (czy zrobilimy to, do czego zostalimy powoani?), jak te na poziomie oddziaywania (Jaki jest efekt tego, co zrobilimy?).
Wykonawstwo a oddziaywanie Organizacja x zajmuje si aktywizacj zawodow i pomoc bezrobotnym. W roku 2007 przeprowadzia siedem kursw szkoleniowych dla 70 dugotrwale bezrobotnych. 85% z kursantw znalazo prac po ukoczeniu szkolenia. 70% z nich utrzymao prac po roku od zakoczenia szkolenia. Poprawia si sytuacja ekonomiczna oraz psychiczna ich rodzin (poziom wykonawstwa). Ta zauwaalna zmiana zachcia ich znajomych, rwnie bezrobotnych, do aktywnoci w zakresie podnoszenia kwalikacji zawodowych. Podjcie przez nich pracy przynioso oszczdnoci wydatkw publicznych na dodatkach mieszkaniowych i zasikach dla ich dzieci (poziom oddziaywania).
Warunkiem wstpnym i koniecznym dokonania takiej analizy jest jednak udzielenie na uytek organizacji moliwie precyzyjnej odpowiedzi (najlepiej na pimie i w formie wsplnego warsztatu) na nastpujce pytania: Czy znamy siebie? To pytanie dotyczy nie tylko uwarunkowa prawnych i instytucjonalnych zwizanych z funkcjonowaniem danej instytucji (czsto bardzo ograniczajcych moliwoci dziaania), ale take zasobw kadrowych (kto i jakie przedsiwzicia jest w stanie/powinien prowadzi merytorycznie? jakich kompetencji/osb brakuje?, w jaki sposb mona je pozyska? etc.) Dlaczego chcemy realizowa/realizowalimy jakie przedsiwzicie? To pytanie skada si z dwch czci: dlaczego w ogle realizowa jakie przedsiwzicie? oraz dlaczego ma ono by realizowane przez nas, a nie inn jednostk? (czyli, jaka jest warto dodana, wynikajca z tego, e to wanie my realizujemy dane przedsiwzicie?). Odpowiedzi na pierwsze pytanie mog by bardzo rne, czasami na przykad organizacje lub inne instytucje s zmuszone do podejmowania si dziaa zwizanych
20
z okrelonymi uwarunkowaniami prawnymi lub lokalnymi. W takich sytuacjach warto to jednak precyzyjnie okreli, zadajc sobie rwnoczenie pytanie, czy odpowiadajc na drug cz tego pytania nie znajdziemy potencjalnych partnerw, podnoszcych sprawno lub warto dodan realizowania danego przedsiwzicia. Na czym polega realny problem, ktrym chcemy si zaj? Wasciwym problemem nie jest fakt, e kobiety samotnie wychowujce dzieci na obszarach wiejskich dowiadczaj biedy pe, wiek i sytuacja rodzinna nie podlegaj przecie wpywowi jakiegokolwiek dziaania! Znalezienie realnego rda problemu realnego, czyli podlegajcego wpywowi w jakiejkolwiek formie jest kluczem do tworzenia przydatnych benecjentom sensownych projektw. Dla naszego przykadu dobre sformuowanie problemu moe brzmie nastpujco: 80% kobiet samotnie wychowujcych dzieci na obszarach wiejskich nie ma pracy. Przy takim ujciu mona stwierdzi, czy przedsiwzicie, ktre realizowano lub ma si je w planie, rzeczywicie wpywa na wyeliminowanie barier na drodze do zatrudnienia? Czy jego adresaci s waciwie okreleni? Jakie s moliwe rozwizania tego problemu? Funkcjonujc w wiecie dziaa integracyjnych, najczciej czujemy si zmuszeni do brania pod uwag ogranicze wynikajcych z systemu prawnego. Poniewa do konkretnych grup benecjentw czsto przyporzdkowane s konkretne instrumenty i praktyka ycia codziennego podpowiada je nam automatycznie, czsto nie umiemy si wyrwa z ram danego algorytmu postpowania. Naley sobie jednak uwiadomi, e nawet kiedy ograniczenia wielu ram prawnych nie mog by zlekcewaone (np. realizacja zada publicznych czy normy), cay czas pozostaje bardzo duy zakres swobody realizacji poszczeglnych przedsiwzi z dostpnych instrumentw mona skonstruowa dowolnie wyspecjalizowan i dostosowan do danego problemu i potrzeb danej grupy benecjentw sekwencj dziaa. Wikszo poj prawnych jest na tyle szeroka, e realne ograniczenie dla tworzenia innowacyjnych i skutecznych rozwiza wystpuje tylko w bardzo rzadkich, skrajnych przypadkach. Najwikszym wrogiem jest zawsze nie system prawny, lecz presja na replikowanie utartych, wyprbowanych i rutynowych dziaa, ktre w danych okolicznociach mog si po prostu nie sprawdzi. Jakie zwizki przyczynowo-skutkowe obserwujemy w kontekcie tego problemu? Narzdziem uatwiajcym ten element analizy jest drzewo problemowe, ale rwnie dobrze mona odwoa si do dowolnej metodologii. Warto w tym rozumowaniu rozdzieli takie przyczyny, ktre znajduj si poza nasz bezporedni kontrol (czyli takie, na ktre nie jestemy w stanie oddziaywa, na przykad ze wzgldu na ich skal) oraz te, na ktre moemy wpyn i ktre s najczciej skutkami wczeniejszych dziaa innych podmiotw (na przykad czsto mwimy o niskim poczuciu wasnej wartoci benecjentw lub uniezalenianiu ich od pomocy spoecznej, a przecie nikt si takim nie rodzi do tego punktu w yciu doprowadziy ich z pewnoci osobiste dowiadczenia, a take bardziej systemowe starania pastwa lub innych podmiotw).
21
Kim s benecjenci? Kim s interesariusze? Przygotowujc si do procesu wyliczania spoecznej wartoci dodanej danego dziaania, naley si zastanowi nad tym, kto naley do obydwu grupy. Warto te okreli grup docelow, czyli bezporednich odbiorcw dziaa projektu (w terminologii projektw unijnych okrelanych czsto jako benecjenci ostateczni), ktra moe, ale nie musi pokrywa si z rzeczywistymi benecjentami naszych dziaa czyli tymi, ktrym nasze dziaanie intencjonalnie przynosi korzy. Przykadowo, dzieci czy szerzej rodziny bdc interesariuszami oraz benecjentami dziaa, mog nie stanowi grup docelowych poszczeglnych przedsiwzi. Nie naley ich jednak pomija w analizie. Cay ten proces (wraz z przepracowaniem drzewa problemowego) wymaga zespoowego namysu nad natur problemu, z ktrym ma si zmierzy analizowany w danym momencie projekt (lub caa organizacja). Wsplne zdeniowanie problemu wymaga nie tylko realnej komunikacji w ramach danej organizacji i jej najbliszych interesariuszy, ale take precyzyjnego formuowania diagnozy sytuacji. Co bardzo istotne, tego procesu nikt nie moe przeprowadzi za nas jego wartoci jest to, e w procesie przygotowania oraz de facto ewaluacji przedsiwzicia, wszyscy wczeni w niego pracownicy maj wiadomo, po co w ogle jest on realizowany, jakie s priorytety i na jakie postawy / problemy / ograniczenia projekt ma oddziaywa. W sposb oczywisty, warto projektu, ktrego konstrukcja nie zostaa dopracowana, a efekty dobrze zdeniowane, jest nisza ni takiego, w ktrym obszary te s przemylane i dobrze okrelone. Przystpujc do procesu analizy spoecznej wartoci dodanej przedsiwzi, musimy mie wiadomo, e nie wszystko, co robimy, jest bliskie doskonaoci. To my, a nie skala skomplikowania problemu, ponosimy odpowiedzialno za nieefektywno poszczeglnych dziaa i tym samym nisz spoeczn warto naszego przedsiwzicia. W analizie, ktr przeprowadzamy, naley to uwzgldni. W dziaalnoci spoecznej nawet bardziej ni w wiecie biznesu istotny jest benchmark, tzw. hipoteza kontrfaktyczna, czyli rozwaanie, co by byo, gdyby: (1) gdyby nikt nie zrealizowa tego projektu, lub (2) gdyby zrealizowa go kto inny, lub (3) gdyby zrealizowa go inaczej (wicej o tym na s. 20-21).
Przypadek usug zatrudnienia w Polsce Przy prezentowaniu raportu Ministerstwa Rozwoju Regionalnego z 2006 r. na temat efektywnoci programw aktywizacyjnych prowadzonych przez publiczne suby zatrudnienia, nansowanych z Europejskiego Funduszu Spoecznego, podkrelano rednio 52-procentow skuteczno zatrudnieniow projektw. Badanie przeprowadzane byo metod wywiadu telefonicznego wrd benecjentw w sze miesicy po zakoczeniu ich udziau w poszczeglnych dziaaniach. Gdyby jednak przyjrze si uwaniej tym wynikom, zaledwie 58% spord tych, ktrzy uzyskali zatrudnienie, deklarowao, e to wanie program przyczyni si do uzyskania pracy. Rwnoczenie tylko 90% benecjentw
22
uczestniczyo w projektach do koca ich realizacji. Zatem realna skuteczno tych projektw mierzona subiektywnie przez benecjentw wynosi nie 52%, a zaledwie okoo 27%, czyli o poow mniej. Dzieje si tak dlatego, i prawdziwym wpywem programu jest jedynie to, co powstao dziki jego realizacji. W zwizku z tym 90% x 52% x 58% daje wynik w postaci 27%. Co wicej, raport nie przedstawi adnej informacji na temat tego, czy zatrudnienie nastpio w tym samym obszarze, co program aktywizacyjny, wic powizanie uzyskania pracy z dziaaniami jest zaledwie lun hipotez, a nie udowodnionym wpywem projektw. Idc dalej, raport nie przedstawia, na ile reprezentatywni byli benecjenci dla oglnej populacji bezrobotnych. Oznacza to, e za korzystne wyniki mg odpowiada przynajmniej w jakim stopniu nie tyle program, co indywidualne cechy benecjentw, czyli ich motywacja, umiejtnoci, historia wczeniejszego zatrudnienia, ewentualne ograniczenia, historia bezrobocia, miejsce zamieszkania, mobilno kompetencyjna i przestrzenna etc. Warto take podkreli, e gdyby to badanie przeprowadzano rok pniej (w poowie 2007 r.), wyniki byyby prawdopodobnie o wiele lepsze. W samym kwietniu 2007 r. dynamicznie rozwijajca si gospodarka stworzya ok. 400 000 miejsc pracy (nowe miejsca pracy, nie przyrost netto). Jednak lepszy wynik byby pochodn czynnikw zewntrznych (koniunktura gospodarcza), a nie wyszej skutecznoci programw aktywizacyjnych!
Oddziaywanie organizacji nie ogranicza si jednak wycznie do sformuowanej wprost misji i celu. Zgodnie z najnowszymi koncepcjami, czy to tzw. triple-bottom line (potrjny wynik nansowy), czy to blended value (warto mieszana) kada organizacja, oprcz kreowania wartoci spoecznej, oddziauje take na rodowisko naturalne (warto ekologiczna) i ekonomi (warto ekonomiczna). I tak jak rmy biznesowe poza osiganiem zysku nansowego musz przeanalizowa swoje oddziaywanie spoeczno-ekologiczne, tak organizacje pozarzdowe i przedsibiorstwa spoeczne powinny zbada i przedstawi swj wpyw ekonomiczno-ekologiczny, bez wzgldu na to, jak bardzo spoeczna jest ich misja. W tym kontekcie naley rozgraniczy warto ekonomiczn od stabilnoci nansowej organizacji i osigania przez ni zakadanego celu nansowego (poziom przychodw, struktura budetu, osigane nadwyki). Oczywicie, bez stabilnoci nansowej nie jest moliwe jakiekolwiek szersze oddziaywanie, jednak nie ona jest tu przedmiotem analizy. O co wic moe chodzi?
Tripple-bottom line, czyli oddziaywanie poza misj Organizacja X do wszystkich swoich szkole uywa materiaw z recyclingu: przede wszystkim papieru, ale take dugopisy i notesy (rozdawane benecjentom) s zrobione z przetworzonego plastiku. Umieszczajc odpowiednie informacje na materiaach szkoleniowych, edukuje swoich kur-
23
santw w dziedzinie ekologii i ksztatuje ich postawy wobec rodowiska naturalnego. Ponadto, chcc wzmocni swoje oddziaywanie ekologiczne, X oszczdza energi i zasoby (wykorzystuje jednostronnie zadrukowane kartki, ma polityk niedrukowania e-maili, oraz docza do kadej wasnej wiadomoci pytanie: Czy jeste pewien, e musisz wydrukowa ten e-mail?), segreguje mieci etc. Dziki temu jej oddziaywanie na rodowisko naturalne jest pozytywne i silne. Jeli za chodzi o warto ekonomiczn, organizacja X pozyskaa czterech sponsorw spoza spoecznoci lokalnej, wprowadzajc w lokaln ekonomi ok. 3 mln z. Korzystaa wycznie z lokalnych dostawcw (poza przypadkami, gdy danych usug nie wiadczono na lokalnym poziomie). Jej dziaanie w dugofalowej perspektywie wpywa zatem na lokaln koniunktur, rwnie dziki temu, e poprawia ona si nabywcz mieszkacw, ktrzy dotychczas w maym stopniu (lub wcale) nie uczestniczyli w lokalnym rynku.
Oczywicie organizacje pozarzdowe i przedsibiorstwa spoeczne kieruj si take innymi wartociami (oprcz tych wyraonych w misji), na przykad d do upodmiotowienia danej grupy lub spoecznoci, chc przywraca godno wykluczonym spoecznie etc. Rachunkowo spoeczna pozostaje niepena, jeli brakuje w niej owych wartoci wyraonych wprost. Interesariusze organizacji powinni mie przy tym moliwo reeksji, w jakim stopniu organizacja przestrzega tych wartoci i stosuje je w praktyce. Ostatnim etapem poziomu Udowodnij jest komunikowanie uzyskanego obrazu krtko- i dugofalowych dokona organizacji wszystkim interesariuszom. Jednak mierzenie osiganych korzyci spoecznych nie dotyczy wycznie wymiaru wizerunkowego, ale ma te wzmacnia organizacj i umoliwia jej peniejsze wypenianie misji spoecznej. Informacje uzyskane podczas analizy tego, co organizacja zrobia i z jakim skutkiem, powinny posuy do cigego ulepszania jej funkcjonowania, do podnoszenia efektywnoci, do wzmacniania oddziaywania spoecznego, ekologicznego i ekonomicznego. Oba te pojcia, Udowadnianie i Udoskonalanie, s ze sob nierozerwalnie splecione w nieustajcym procesie planowania, monitorowania i uczenia si oraz wsppracy z interesariuszami organizacji. Niezbywalnym elementem procesu U2 jest wyciganie wnioskw z etapu Udowadniania, czyli wczanie procesu ewaluacji poszczeglnych dziaa w codzienne funkcjonowanie caej organizacji.
24
5.1
Elementy Procesu U2
Kady proces Udowadniania wartoci organizacji oraz Udoskonalania jej dziaania zawiera w sobie kilka kluczowych elementw: 1. Sprawdzenie motywacji do mierzenia oddziaywania spoecznego Punkt ten moe si wydawa banalny, ale ma due znaczenie dla powodzenia caej operacji. W organizacjach pozarzdowych, skupionych na biecej realizacji projektw, zaniedbuje si wiele istotnych dla dobrego funkcjonowania procesw zarzdczych; mierzenie oddziaywania spoecznego jest naraone na to samo ryzyko. Przemylenie przez wszystkich pracownikw organizacji, dlaczego chc si oni zdecydowa na wprowadzenie u siebie tej praktyki (czego oczekuj i jak wykorzystaj jej wyniki) zwikszy szanse na regularno i systematyczno tego dziaania. Zanim si za nie zabierzemy, naley przeanalizowa take, jakimi dysponujemy zasobami (bdziemy j prowadzi samodzielnie czy przy wsparciu zewntrznego eksperta?), kto bdzie zarzdza tym procesem, jakie zastosujemy techniki (bardziej partycypacyjne czy czysto badawcze?). 2. Przegld misji i celw organizacji Na pierwszy rzut oka ten krok moe wydawa si oczywisty, w praktyce jednak zbyt czsto organizacje nie maj poprawnie sformuowanej misji i celw, a poza tym rne kluczowe w organizacji osoby odmiennie je rozumiej. Taka cykliczna werykacja stanowi wanie jeden z owych wanych, a zaniedbywanych procesw zarzdczych. 3. Identykacja interesariuszy Wiedza o tym, na kogo wpywa dziaanie organizacji (lub danego projektu), intencjonalnie lub nie, pozytywnie lub negatywnie, stanowi niezbdne przygotowanie do nastpnego etapu, ktrym jest 4. Okrelenie mapy spoecznego oddziaywania organizacji Na tym etapie naley okreli, w jakich obszarach organizacja poszukuje swojego oddziaywania. Od tego kroku zaczyna si waciwy proces mierzenia korzyci spoecznych (i dlatego, wraz z kolejnym punktem, zostanie omwiony szerzej w kolejnych czciach niniejszej publikacji).
Elementy Procesu U2
25
5. Opracowanie wskanikw Okrelenie, skd bdzie wiadomo, e zakadana zmiana naprawd zachodzi, stanowi sedno kadego procesu U2. 6. Plan zbierania informacji o wskanikach Naley tu podj decyzj, jak bdziemy zbiera niezbdne dane: poprzez ankiety? Zbieranie przykadw? Z istniejcych rde danych? Z jakich? 7. Monitoring wskanikw Ten etap trwa najduej i polega na rzeczywistym zbieraniu oraz analizowaniu informacji. 8. Komunikowanie zebranych danych interesariuszom Wikszo przytaczanych tu korzyci z mierzenia oddziaywania spoecznego mona osign tylko wtedy, gdy znaleziska organizacji w tym zakresie zostan upublicznione. Uwzgldnianie tych danych w raportach rocznych powinno stanowi absolutn podstaw, ale nie naley si ogranicza tylko do nich. Mona wykorzysta w tym celu wszelkie materiay i gadety promocyjne (obecnie peno jest na nich informacji o sponsorach i realizowanych projektach, a powinny si tam znale nasze kluczowe wskaniki oddziaywania), a nawet przestrze w biurze. Realizacja procesu U2 jest take szans na dialog z interesariuszami, pretekstem do wymiany opinii, zebrania ich rekomendacji i oczekiwa czyli okazj do umacniania ich wizi z organizacj.
26
5.2
Okrelanie mapy oddziaywania organizacji
Jak ju zaznaczaymy, kada organizacja wywiera wpyw na obszary rodowiskowe, spoeczne i gospodarcze. Uwiadomienie sobie tych obszarw oddziaywania bynajmniej nie jest trywialne, i stanowi jednoczenie podstaw do realnego ich zmierzenia. Narzdziem niezbdnym na tym etapie procesu jest mapa oddziaywania organizacji. By j stworzy, naley wprowadzi kilka poj, ktrych okrelenie dla wasnej organizacji stanowi podstaw owocnego Procesu U2. Cz z tych terminw ju tu pada: wpyw, produkt, rezultat. Czsto lecz mylnie uywa si ich zamiennie, a tymczasem kade z nich oznacza co bardzo konkretnego. Przytaczane tu znaczenia s najbardziej rozpowszechnione w naszym kraju (m.in. poprzez PCM, czyli matryc logiczn, ale take przez niektre metodologie wdraania i zarzdzania technologiami informatycznymi, jak np. Prince 2).
Produkt, zwany te niekiedy rezultatem (ang. Output), oznacza wszystko, co zostao wypracowane przez organizacj i dostarczone benecjentom (lub grupie docelowej). S to na przykad publikacje, szkolenia, doradztwo, ale take kampania spoeczna przeprowadzona przez organizacj. Wynik (ang. Outcome), zwany niekiedy celem szczegowym lub krtkofalowym, oznacza bezporedni korzy, jak odnosz benecjenci projektu; a take dziaania podjte przez grup docelow lub benecjentw dziki dostarczonym im produktom, na przykad nowelizacja ustawy przez politykw po kampanii, nabycie nowych umiejtnoci lub znalezienie pracy przez uczestnika szkolenia. Wpyw (ang. Imact) oznacza dugofalow, trwa zmian dla benecjentw, spoecznoci lokalnej lub caego spoeczestwa, na przykad wzrost jakoci ycia benecjentw, poprawa bezpieczestwa na osiedlu czy te oszczdnoci w wydatkach publicznych.
Dodatkowo, by stwierdzi, e osigane przez organizacj korzyci spoeczne s warte wydawanych na ni pienidzy, naley uwzgldni jeszcze dwa pojcia:
Wkad (ang. Input), czyli wszystkie zasoby niezbdne do wypracowania produktu. S to zasoby ludzkie, intelektualne, nansowe, rzeczowe. Dziaania (ang. Activity) s to wszystkie kroki niezbdne do wypracowania rezultatw.
Elementy Procesu U2
27
W poniszej tabeli rubryki od wkadu do produktu skadaj si na wspominany wczeniej poziom wykonawstwa, na nim te jest dokonywana ocena efektywnoci (w tym efektywnoci nansowej); wynik i wpyw to poziom oddziaywania, zestawienie tych wskanikw z wkadem i wynikiem pozwala na ocen skutecznoci (osiganie celw). W mierzeniu korzyci spoecznych chodzi przede wszystkim o wpyw dugofalowe oddziaywanie, podczas gdy organizacje (i sponsorzy) najczciej zatrzymuj si w swoim myleniu na poziomie wyniku.
Poziom wykonawstwa (ocena efektywnoci) Pracownicy organizacji, wolontariusze, eksperci zewntrzni Pienidze/Wiedza/Materiay/Biuro/Sprzt Rekrutacja uczestnikw Badanie indywidualnych potrzeb i predyspozycji uczestnikw Opracowanie programu szkole Kampania promocyjna opracowanego standardu szkolenia dugotrwale bezrobotnych w powiecie Kampania upowszechnienia opracowanego standardu szkolenia dugotrwale bezrobotnych w powiecie 7 sesji szkoleniowych Doradztwo zawodowe (70 h na uczestnika) Doradztwo psychologiczne (50 h na uczestnika) Spotkania z decydentami, seminaria prezentujce wyniki projektu, publikacje Spotkania z decydentami, seminaria prezentujce wyniki projektu, publikacje Nabycie nowych umiejtnoci przez 70 uczestnikw, znalezienie pracy Zmiana postaw (od biernoci do aktywnoci) benecjentw Poprawa samooceny Zapoznanie si decydentw z nowym podejciem do szkolenia dugotrwale bezrobotnych Opracowanie w Ministerstwie Pracy i Polityki Spoecznej nowych rekomendacji w zakresie programowania szkole dla dugotrwale bezrobotnych Utrzymanie pracy po roku od zakoczenia projektu Wzrost zadowolenia ze swojej sytuacji yciowej benecjentw i ich rodzin Wzrost siy nabywczej rodzin benecjentw Zwikszenie wydatkw na jedzenie i ubrania, wydawanych lokalnie; Oszczdnoci w lokalnym systemie opieki spoecznej Spadek odsetka osb dugotrwale bezrobotnych (wicej absolwentw szkole znajduje sta prac) Poprawa bezpieczestwa na osiedlu zamieszkanym przez benecjentw Zmiana programowania szkole dla dugotrwale bezrobotnych przez Urzdy Pracy
Wkad
Dziaanie
Produkt
Poziom oddziaywania (ocena skutecznoci) Wynik
Wpyw
Przykad w powyszej tabelce pokazuje jednoczenie, e wpywa (w cisym, zdeniowanym wyej sensie tego terminu) mona na rne obszary. Do dobrej analizy wszystkich wytwarzanych przez organizacj korzyci spoecznych niezbdne jest wic usystematyzowanie owych potencjalnych obszarw jej dugofalowego oddziaywania.
28
Pokazuje je poniszy rysunek.
Rys. 1. Model zaproponowany w: Eade. D (1997), Capacity building: and approach to people-centred development. Oxford: Oxfam.
Organizacja
Tosamo organizacji; jej strategie; relacje (nieformalne); wiarygodno (wobec grupy docelowej i prawna)
Kultura organizacji Przywdztwo Mechanizmy uczenia si
Zasoby: ludzkie, nansowe, techniczne
Systemy i procedury (formalne)
Zrwnowaony rozwj
Relacje zewntrzne: - w sektorze (z innymi organizacjami, z liderami spoecznoci lokalnych, ze sponsorami) - z innymi sektorami (administracj, biznesem, mediami) Poprawa jakoci ycia
Poziom operacyjny Wpyw/efektywno na poziomie benecjentw i na poziomie zmian systemowych
Model ten okrela elementy wewntrzne (grne koo) oraz zewntrzne, skadajce si na dobrze funkcjonujc organizacj, powizane ze sob sieci zalenoci (strzaki). Zalenoci te to nic innego, jak wzajemne oddziaywanie, tak jak powinno ono wyglda w przypadku idealnym i caociowym. Z modelu tego wynika, e kada organizacja moe poszukiwa generowanych przez siebie korzyci spoecznych na jednym lub wicej z nastpujcych poziomw:
Elementy Procesu U2
29
Poziom organizacji. Sam styl pracy organizacji, jej polityka zatrudnieniowa, wyznawane i realizowane w praktyce wartoci, sposb zarzdzania, stosowane narzdzia etc. mog przyczynia si do powstawania okrelonych korzyci.
Korzyci na poziomie organizacji Korzyci spoeczne (oddziaywanie na ludzi): organizacja tworzy przyjazne miejsce pracy dla matek maych dzieci (umoliwiajc im prac w domu i stosujc elastyczny czas pracy), dziki czemu zwikszaj si dochody ich rodzin, a take poprawia si samoocena i satysfakcja yciowa ich samych. Organizacja sprzyja take rozwojowi i edukacji swoich pracownikw (np. regularnie oferujc im szkolenia lub coaching w pracy). Albo: organizacja podnosi samoocen pracownikw i sprzyja ich rozwojowi osobistemu (np. w odniesieniu do niepenosprawnych lub wykluczonych spoecznie). Korzyci ekologiczne: organizacja monitoruje wykorzystanie zasobw, dc do minimalizowania zjawiska marnotrawstwa, na przykad papieru i energii; segreguje odpady i wykorzystuje surwce wtrne. Korzyci ekonomiczne: organizacja zamawia produkty i usugi na swoj rzecz u lokalnych dostawcw.
Korzyci spoeczno-ekonomiczne na poziomie samej organizacji (sposobu jej funkcjonowania) s warte podkrelenia zwaszcza w odniesieniu do przedsibiorstw spoecznych czy te podmiotw ekonomii spoecznej (tzw. PES) jako nowatorskich instytucji czcych osiganie celw spoecznych i nansowych. Efektywne osiganie zaoe ekonomicznych (zaplanowany poziom sprzeday produktw lub usug) oznacza tak naprawd, e generuj one dodatkowe rodki, spoza publicznego systemu pomocy oraz tradycyjnej lantropii, suce zmianie sytuacji ich benecjentw (ograniczenie kosztw wiadcze publicznych czy charytatywnych dla danej grupy benecjentw oraz stabilizacja tyche wiadcze, uwolnionych od aktualnych polityk i preferencji sponsorw). Przykady niektrych przedsibiorstw spoecznych dowodz wrcz, e dziki sprawnemu poczeniu biznesu i misji spoecznej mona stworzy stabilny system rozwizywania danego problemu spoecznego na skal nansow niemoliw do uzyskania ze rde lantropijnych, o publicznych nie wspominajc (patrz ramka).
Belu Water jest rm, ktra 100% swojego zysku przeznacza na nansowanie dostpu do czystej wody pitnej na caym wiecie. Przedsibiorstwo to zostao zaoone w 2001 r. przez dziennikarza zainspirowanego sowami Ko Ananna o tym, by wykorzysta kapitalizm do zmieniania wiata. Podstawowa dziaalno rmy to sprzeda naturalnej wody mineralnej o najwyszej jakoci (i neutralnej pod wzgldem emisji dwutlenku wgla do atmosfery), butelkowanej w biodegradowalne butelki plastikowe produko-
30
wane z kukurydzy. Firma odniosa oszaamiajcy sukces i rocznie przeznacza na realizowanie swojej misji 1 mln funtw. Warto doda (dla uzmysowienia sobie skali oddziaywania Belu Water), e sprzeda 1 butelki wody zapewnia jednej osobie dostp do wody pitnej przez miesic; a w ramach jednego tylko projektu w Indiach zapewniono czyst wod 10 000 osb!
Poziom benecjentw Okrelamy tu konkretne korzyci dla naszych podopiecznych, zarwno ilociowe, jak i jakociowe (pamitajmy, e s to obszary wpywu, a wic dugofalowe, trwae zmiany). Jaki zrobili uytek z dostarczonych im produktw i usug? Czy i na jak dugo poprawia si ich sytuacja ekonomiczna? W jakim stopniu s teraz zadowoleni z jakoci swojego ycia i penionych rl spoecznych? Dla wielu maych lokalnych organizacji i przedsibiorstw spoecznych (szczeglnie tych, ktre tworz miejsca pracy, jak spdzielnie socjalne) ten poziom pozostaje jedynym i waciwym obszarem generowania korzyci spoecznych. Zatrudnienie piciu osb wykluczonych nie zmieni znaczco statystyk dotyczcych bezrobocia, ani nie wpynie na poziom bezpieczestwa w danej spoecznoci, tak jak zbudowanie mieszka dla 10 rodzin nie wpynie znaczco na poziom biedy mieszkaniowej w Polsce. Jednak trwaa, wieloaspektowa poprawa sytuacji yciowej konkretnych benecjentw stanowi wystarczajc warto dodan dziaania danej organizacji, o ile skupi si ona na mierzeniu tej zmiany, nie szukajc na si swojego oddziaywania w obszarach, gdzie jest ono bardzo nike. Poziom spoecznoci lokalnej Szukamy tu odpowiedzi na pytanie, jakie znaczenie dla spoecznoci lokalnej ma fakt poprawy sytuacji podopiecznych organizacji w wyniku naszego dziaania? Czy spowodowao to jakie zmiany na lokalnym rynku pracy (np. jest teraz wicej zmotywowanych i odpowiednio wykwalikowanych pracownikw)? Czy poprawi si dostp do usug spoecznych? Czy skorzystaa na tym lokalna ekonomia, czy wzrs poziom bezpieczestwa (np. spada liczba aktw drobnego wandalizmu)? Zyskaa na tym jako edukacji? Czy poprawie uleg stan rodowiska naturalnego? To oczywicie tylko przykadowe, potencjalne korzyci spoeczne, ktre mog si pojawi w wyniku naszego dziaania. Pamitajmy, e wane s wszelkie pozytywne zmiany, nie tylko te na wielk skal. Poza tym mona wskazywa na ich wymiar nansowy: wzrost podatkw paconych przez nowo zatrudnionych, oszczdno dla lokalnego samorzdu, ktry nie bdzie teraz musia budowa mieszka komunalnych dla wspomnianych wyej 10 rodzin. Poziom relacji zewntrznych Wyodrbnienie tego poziomu jest konsekwencj naszego zaoenia, e poprzez wspprac z rnymi partnerami spoecznymi (czy choby dziki prbom nawizania z nimi kontaktw) wywieramy na nich wpyw, ktry moe zmienia ich post-
Elementy Procesu U2
31
powanie /polityk/ procedury/ sposb nansowania. Budowanie relacji z otoczeniem rzadko bywa podstawowym celem organizacji, ale stanowi wany wycinek jej funkcjonowania. Warto go zatem przeanalizowa pod ktem wyej wspomnianych porednich korzyci spoecznych.
Pod wpywem postpowania organizacji jej dostawcy zaczli segregowa odpady; wadze lokalne wdroyy procedury konsultacji spoecznych w procesie podejmowania decyzji (dziki udanym kontaktom z organizacj, nie za w efekcie specjalnego projektu); lokalna rma zainspirowana wspprac z organizacj zaangaowaa si take w inne projekty spoeczne i wprowadzia u siebie teleprac.
Poziom zmiany systemowej Zmiany w tym obszarze mog stanowi rodzaj swoistej kumulacji korzyci z pozostaych poziomw, pod ktrych wpywem zmianie ulega cay system wiadcze i polityk w danym obszarze (np. system pomocy rodzinie w kryzysie), na zasadzie kropli, ktra dry ska (aby byo to moliwe, korzyci osignite w innych obszarach musz by jednak jasno i gono komunikowane interesariuszom). Z drugiej strony czsto organizacje prowadz rozmaite dziaania lobbingowe i edukacyjne, zakadajce wprost zmian status quo po stronie decydentw.
32
5.3
Wyzwania zwizane z pomiarem wpywu
O ile wykazanie zwizku midzy wkadem, dziaaniami a produktem nie nastrcza zazwyczaj trudnoci, o tyle oddziaywanie organizacji (lub projektu) na poziom wyniku stwarza pewne problemy. Ten zwizek trzeba przecie udowodni i wiarygodnie wykaza co wynika z naszego dziaania, nie przypisujc wszystkich zmian wycznie dziaaniom naszej organizacji. Naley te uwzgldni wpyw innych czynnikw, takich jak skuteczniejsza praca policji czy oglnie pozytywne trendy gospodarcze etc.
Jeli 85% uczestnikw szkole aktywizujcych znalazo zatrudnienie, trzeba si zastanowi, czy na pewno stao si tak dziki projektowi, a nie na skutek oglnej poprawy sytuacji gospodarczej? Jedn z metod uwiarygodniania swojego oddziaywania jest przebadanie grupy bezrobotnych nieuczestniczcych w szkoleniach i sprawdzenie, czy ich sytuacja na rynku pracy rwnie ulega poprawie. Inn, mniej kosztown metod moe by skorygowanie procentu osb, ktre znalazy zatrudnienie po szkoleniach (poprzez zaoenie, e tylko dla pewnej czci z nich jest wynika to z naszych szkole) lub sprawdzenie u benecjentw, czy oni sami wi fakt znalezienia pracy z odbytym szkoleniem.
Wykazanie zwizku midzy wynikiem a wpywem bywa jeszcze trudniejsze, jako e na sytuacj w spoecznoci lokalnej (czy te na decydentw politycznych) wpywa wiele rnych czynnikw. Wikszoci z nich adna organizacja nie jest w stanie kontrolowa. Najwaniejsze jest wszake rzetelne przemylenie tych czynnikw i zastanowienie si, za jak cz zachodzcych zmian organizacja jest w peni odpowiedzialna (tzn. te zmiany w ogle by nie zaszy, gdyby nie jej dziaania), a do jakich zmian i w jakim stopniu si tylko przyczynia. Wzmacnianie i waciwe wykorzystywanie pozytywnych trendw take jest wartoci. Mimo i dotd mwimy o korzyciach i wartociach generowanych przez organizacje, naley zdawa sobie spraw, e tak jak kady przedmiot rzuca cie, tak kade dziaanie ma swoje negatywne konsekwencje. Proces U2 ma pomc organizacji uzmysowi sobie jej cie. Notabene, jedna z denicji audytu spoecznego deniuje go jako przedstawienie caoksztatu spoecznego oddziaywania organizacji, pozytywnego i negatywnego.
Wyzwania zwizane z pomiarem wpywu
33
Na czym moe polega negatywne oddziaywanie organizacji? Na przykad tworzc nowe miejsca pracy, moe ona przyczynia si do utraty pracy przez inne osoby: powiedzmy, e spdzielnia socjalna podpisuje kontrakt z urzdem miasta na usugi sprztajce, wypychajc niejako z rynku dotychczasowego realizatora usugi (na maym lokalnym rynku kontrakt z samorzdem moe by decydujcy dla przetrwania usugodawcy). Albo pracujc z benecjentami w pewien okrelony sposb, moe utrwala konkretne postawy. Wida to szczeglnie dobrze w przypadku dostarczania wszelkiego rodzaju wiadcze socjalnych (nie tylko z pomocy spoecznej, ale take wszelkich organizacji rozdajcych ywno, ubrania etc.) w pewnym sensie utrudniaj one aktywizacj osb, ktre z nich korzystaj. Nie znaczy to, e te wiadczenia s niepotrzebne nigdy nie da si zaktywizowa 100% wykluczonych i w XXI w. nie mona ich pozostawi samym sobie, taki po prostu jest cie tych dziaa. Albo wreszcie sukces naszej organizacji moe oznacza dla innej, modszej staem, ograniczenie dostpu do sponsorw. Szczeglnie wanym cieniem wikszoci organizacji (i w ogle rnych instytucji prywatnych i publicznych) w Polsce jest ich oddziaywanie na rodowisko naturalne pod wzgldem zuycia surowcw i energii etc. Rzucanego cienia nigdy nie da si cakowicie wyeliminowa. Zawsze jednak naley zdawa sobie z niego spraw, negatywne oddziaywanie mona przecie minimalizowa, modykujc metodologi pracy, stosujc inne technologie czy te zmieniajc dostawc.
34
5.4
Praca nad wskanikami
Wskaniki pokazuj, czy podana zmiana zachodzi, mwi te, jak bdziemy j mierzy. Istnieje wiele krzyujcych si ze sob rodzajw wskanikw:
Wskanik poredni Wzrost zamwie na Bezporednie dobra konsumenckie wzrost dochodw Ilo sprzedanych poi porednie Wzrost liczby anten drobnych rolnikw dw rolnych satelitarnych na domach Cel szczegowy Wskanik ilociowy Wskanik jakociowy Ilociowe (wyraaj Zadowolenie niepedane zjawisko w licznosprawnych z wykoZwikszenie zatrudbach) oraz jakociowe Liczba osb niepeno- nywanej pracy nienia osb niepeno(pomagaj opisa sprawnych zatrudnio- Rodzaj rehabilitacji doi wykaza cechy dane- sprawnych w gminie nych w cigu ostatnie- stpnej dla niepenox w cigu roku od zago zjawiska) go roku w gminie x sprawnych pracownikoczenia projektu kw w czasie i miejscu pracy Cel szczegowy Wskanik obiektywny Wskanik subiektywny Procent uczestnikw, Obiektywne i subiekZwikszenie zatrudktrzy utrzymali pratywne (wskazujce nienia osb niepeno- c w 6 miesicy po za- Procent uczestnikw, zmiany w opiniach, sprawnych w gminie koczeniu projektu; ktrzy deklaruj, e ich ideach postawach) x w cigu roku od zaliczba uczestnikw ycie si poprawio koczenia projektu przyjmujcych nowe role i zadania w pracy Zmiana poziomu osignicia np. zwikszenie zbiorw pszeOkrelane przez cakonicy z hektara o 10% wity poziom osigni- Cakowity poziom Stworzenie lub dostardo IX 2008 lub skacia lub jego zmian osignicia np. 7000 czenie czego nowego li problemu np. pro(ew. zmian skali pro- miejsc pracy stworzo 10 nowych autobucent skanalizowanych blemu), a take stwo- nych do koca 2008 r. sw jedzi w taborze gospodarstw domorzenie lub dostarczemiejskim wych wzrasta w 2008 nie czego nowego r. do 70% Cel szczegowy Wskanik bezporedni
Praca nad wskanikami
35
Dobrze zdeniowany wskanik jest: niezaleny ten sam wskanik nie moe by stosowany na dwch rnych poziomach oddziaywania; oparty na faktach a nie na subiektywnych wraeniach (wyjtkiem s wskaniki subiektywne, bazujce na przykad na opinii o jakoci danej usugi jej odbiorcw, ktre warto jednak uzupeni obiektywnymi); wiarygodny mierzona zmiana powinna by wywoana przez dziaanie organizacji, a nie przez inne czynniki; oparty na dostpnych danych jeli informacje o wskanikach s trudno dostpne lub ich zbieranie jest kosztowne, wwczas monitoring i ewaluacja stan si zbyt trudne i drogie; obiektywnie werykowalny (OV) partnerzy organizacji, wszystkie osoby zewntrzne i sceptycy powinni by w stanie zwerykowa, czy zmiana naprawd zasza nawet subiektywny wskanik moe by obiektywnie werykowalny, na podstawie ankiet lub zapisw wywiadw z respondentami.
36
5.5
Jak okreli wskaniki?
By prawidowo okreli wskaniki zmiany, jak chcemy osign jakim dziaaniem, trzeba najpierw uszczegowi cele, ktre mu przywiecaj. Warto przy tym pamita o nastpujcych elementach: grupa docelowa (Target group) kogo obejmuje oddziaywanie organizacji? Na przykad drobnych rolnikw uprawiajcych do 3 hektarw ziemi; ilo (Quantity) ile? jak bardzo? Na przykad 500 rolnikw zwikszyo produkcj o 50%; jako (Quality) jak dobrze? Na przykad utrzymujc jako zbiorw na poziomie z 2007 r.; czas (Time) kiedy? Midzy padziernikiem 2007 a padziernikiem 2008 r.; miejsce (Place) gdzie? W wojewdztwie zachodniopomorskim. Nastpnie konieczne jest zidentykowanie odpowiednich wskanikw, najlepiej po kilka dla kadego poziomu (osobno dla produktu, wyniku i wpywu), pamitajc o ich rodzajach. Wreszcie, nie mona zapomnie o odpowiedzi na pytanie o sposb werykacji wskanikw. Okrelicie w ten sposb rda informacji o wskanikach (MOV Means of Verication). Na etapie planowania naley zatem uzgodni: jakich informacji potrzebujecie, w jakiej formie oraz kto ich dostarczy. Jest to niezbdne, by upewni si, czy w ogle istniej sposoby werykowania sukcesu dziaa organizacji.
Cel Zwikszone zbiory pszenicy Ukonkretniony cel 500 drobnych rolnikw obu pci (uprawiajcych pola do 3 ha) w wojewdztwie zachodniopomorskim midzy IX 2007 a IX 2008 zwikszyo zbiory pszenicy o 50%, utrzymujc ich jako na poziomie z 2006 r. rednia wynikw egzaminu z matematyki 4000 absolwentw gimnazjum na terenie gminy X wzrosa w 2008 r. o 30% (w porwnaniu z 2007 r.)
Poprawione rezultaty egzaminw z matematyki
Precyzujc cele, pamitajcie, e musz one zawiera informacje odpowiadajce powyszym punktom (TQQTP), ale te spenia ponisze warunki SMART: S (Specic) skonkretyzowane: M (measurable) mierzalne: A (achievable) adekwatne; R (realistic) realistyczne (dla wskanikw: odpowiednie [relevant]); T (Timed) okrelone w czasie (dla wskanikw: atwe do monitorowania [trackable]).
Jak okreli wskaniki?
37
Cel Wzmocnienie kapitau spoecznego w gminie x
Wskanik Bezporednie: Procentowy wzrost osb angaujcych si w lokalne inicjatywy w porwnaniu do roku poprzedniego
rda werykacji Monitoring uczestnictwa w imprezach (raporty organizatorw)
Procent osb, ktre w cigu trwania Badanie ankietowe (wasne) projektu zawary nowe znajomoci/ przyjanie Porednie: ilo osb, ktre zostawiaj klucz u ssiada Spadek aktw drobnego wandalizmu Badanie ankietowe (wasne) Raporty policyjne
By ostatecznie sprawdzi uyteczno wskanika, warto zada pytania: Czy potrzebne informacje s dostpne w istniejcych rdach werykacji? Czy jest pewne, e te informacje s wiarygodne i aktualne? Czy trzeba samodzielnie zbiera te dane, poniewa s nie do zdobycia w inny sposb? Jeli tak, czy korzy z posiadania tych informacji usprawiedliwia koszt ich zbierania? Za pomoc prawidowo dobranych wskanikw mona skutecznie zakomunikowa zoone zagadnienia i procesy, a take zdiagnozowa problemy, zada waciwe pytania i dziki temu znale rozwizanie. Dlatego warto woy wysiek w ich opracowanie, niezalenie od tego, ktr metod pomiaru ostatecznie zastosujemy.
38
6.
Stopa zwrotu z inwestycji i spoeczna stopa zwrotu z inwestycji
Termin SROI powsta przez analogi do funkcjonujcego w wiecie biznesu pojcia ROI (ang. Return On Investment, stopa zwrotu z inwestycji). Przeznaczajc rodki nansowe na przedsiwzicia, inwestorzy potrzebowali miary, ktra umoliwiaby sprowadzenie do wsplnego mianownika projektw w rnych branach i o rnym horyzoncie czasowym. Po to, by uporzdkowa mylenie o wartoci dodanej bardzo rnorodnych przedsiwzi, opracowana zostaa wzgldnie spjna metodologia procentowego wyliczania przychodu z zainwestowanych rodkw. W konsekwencji podstawow cech ROI jest bezporednia porwnywalno, niezalenie od dziedziny czy formy dziaalnoci. Kluczem do wyliczenia wartoci ROI jest (1) oszacowanie wysokoci przepyww nansowych oczekiwanych w przyszoci oraz (2) zastosowanie waciwej stopy do zdyskontowania tych przyszych przepyww. Cho wydaje si to bardzo prostym zabiegiem, to co oczywiste uwzgldnienie poziomu ryzyka komplikuje spraw w stopniu wystarczajcym, by ROI kryo w sobie wiele puapek. Zgodnie ze znanym powiedzeniem, na wiecie tylko dwie sprawy s pewne: mier i podatki. Przyszo jest nieznana, co oznacza, e nie mona mie pewnoci co do realnej wartoci przyszych przychodw. Pytaniem wymagajcym dogbnie uczciwej analizy jest okrelenie nie tyle tej wartoci, co zwizanego z ich osiganiem ryzyka. Wysoko ryzyka powinna znale swoje odzwierciedlenie w stopie procentowej sucej do dyskontowania (patrz: Ramka Dyskontowanie). Cho moe dziwi koncentrowanie si jedynie na procesie dyskontowania zamiast rozwaania samych wartoci, lecz wynika to z czystej pragmatyki. Nikt, kto nie zajmuje si realizacj danego przedsiwzicia, nie jest w stanie rzetelnie oceni kosztw i przychodw (tym samym tzw. przepyww nansowych). Take nikt, poza specjalist od danego rodzaju projektw, nie jest w stanie merytorycznie oceni jakoci danego pomysu. Dlatego szuka si wsplnego mianownika wanie w postaci poziomu ryzyka poraki przy realizacji danego przedsiwzicia. To podejcie warto to podkreli nie jest czym wymylonym przez rodowisko pozarzdowe, lecz w peni biznesowym podejciem inwestorw, e inwestowa mona we wszystko, co przynosi zwrot, ale trzeba przy tym uwzgldnia czynnik ryzyka w innym przypadku biznes nie rniby si od ruletki. Zatem, w pewnym sensie analogicznie, nie sprawdza si samych bezwzgldnych wartoci danego przedsiwzicia, lecz szacuje zaufanie do ich wiarygodnoci wyraone stosowan stop dyskontowania.
39
Dyskontowanie W wiecie nansowym pienidz ma swoj warto w czasie z dwch podstawowych powodw. Po pierwsze, rodki, do ktrych nie mamy dzi dostpu, s dla nas mniej warte ni te, ktre mamy w kieszeni. Po drugie, przyszo zawsze wie si z pewn niepewnoci, nazywan w jzyku nansw ryzykiem. Jeli, dajmy na to, powierzymy dan kwot bankowi w postaci depozytu (np. 100 z), po pierwsze nie moemy jej wyda w preferowanej przez nas chwili a do momentu zakoczenia okresu depozytu. Po drugie, hipotetycznie bank mgby zbankrutowa w tym czasie i wwczas w zalenoci od systemu prawnego oraz warunkw bankructwa moglibymy utraci cz lub cao powierzonych mu rodkw. By wynagrodzi nam te dwie niedogodnoci, banki oferuj pewien procent wartoci zoonego depozytu w formie rekompensaty. Schematycznie mona to przedstawi za pomoc prostej zalenoci: FV (100 z) = 100 z x (1+r%), gdzie FV jest oznaczeniem przyszej wartoci naszych zainwestowanych rodkw (ang. future value). Mona ten sam problem przedstawi jednak odwrotnie, czyli zada sobie pytanie, ile pienidzy jestemy gotowi powici dzisiaj, by w przyszoci otrzyma warto nominaln na przykad 100 z. De facto, wynagrodzi trzeba nam to samo, czyli niemono skorzystania teraz z tych rodkw oraz ewentualne ryzyko ich utraty. Tak wic stopa procentowa (r%) pozostaje niezmieniona. Dlatego te dzi jestemy w stanie powici PV (100 z) = 100 z / (1+r%). Ta wielko to warto dzisiejsza 100 z otrzymywanych w przyszoci. Okrela si j mianem PV (ang. present value, warto bieca), a otrzymuje si j poprzez zdyskontowanie wartoci otrzymywanych nominalnie w przyszoci. Take 1/(1+r%) nazywany jest po prostu czynnikiem dyskontujcym. Gdyby przepywy nansowe miay pojawia si w perspektywie duszej ni jeden okres (np. pi lat, a nie tylko rok), naley wszystkie je dyskontowa tak, by odzwierciedlao to perspektyw caego przedsiwzicia. Przedstawia to rysunek poniej.
40
Rys. 2. Proces dyskontowania od okresu za pi lat (5=4) do teraz (t=0)
Stopa dyskontowania moe z zaoenia by bardzo subiektywn miar wiary inwestora w rzetelno i szanse powodzenia danego przedsiwzicia. Staje si jednak wwczas nie tyle stop dyskontowania, co tzw. oczekiwan stop zwrotu. Odpowiada na pytanie, jak wysokich odsetek oczekuj dzi, by w ogle zaangaowa swoje rodki w to przedsiwzicie. Stop t mona porwna z innymi wanymi punktami odniesienia, tzw. benchmarkami. Pierwszym z nich jest tzw. stopa procentowa pozbawiona ryzyka, za ktr przyjmuje si tradycyjnie ogaszane okresowo stopy banku centralnego. Niewiele przedsiwzi jest w stanie porwna si z bankiem centralnym pod wzgldem ryzyka (lub raczej jego braku), take osignicie tego poziomu przez projekt nie jest szczeglnie wymagajcym kryterium. Nastpnym stosowanym szeroko w nansach kryterium jest tzw. CAPM (ang. Capital Asset Pricing Model), na podstawie ktrego mona oszacowa stop waciw dla przecitnej w danej brany. Tak oszacowana wielko uwzgldnia ryzyko specyczne dla tego konkretnego obszaru dziaalnoci, ale take ogln koniunktur gospodarki. Trzecim istotnym punktem odniesienia jest tzw. WACC (ang. Weighted Average Capital Cost, redni waony koszt kapitau), ktry mierzy po prostu, ile kosztowao rm pozyskanie tego kapitau, ktrym dysponuje. Koszt kapitau jest pochodn zaangaowania rodkw wasnych, ale take odsetka zacignitych dugw oraz kosztw (stopy zwrotu) z innych inwestycji tej rmy. Tak oszacowana wysoko dyskonta niekoniecznie jest specyczna dla danej brany (np. w przypadku rm prowadzcych dziaalno w wielu obszarach), ale pozwala oszacowa wykorzystanie kapitau przez tego konkretnego realizatora projektu. Wszystkie te miary szacowane s na podstawie wartoci w pewnym sensie historycznych, poniewa bazuj na tym, co ju byo, na tej podstawie prbujc okreli, jak ma szans wyglda przyszo. Maj jednak charakter w peni obiektywny, odwoujc si do zalenoci funkcjonujcych dla caego rynku, czyli ponad poziomem danego ocenianego przedsiwzicia.
41
Dlaczego wybr stopy dyskontowania ma tak due znaczenie? Ponisza tabela przedstawia dwa projekty w tej samej brany, dla ktrych prognozowane s identyczne przychody. Zamy dla uproszczenia, e koszt pocztkowej inwestycji jest rwnie taki sam. Jedno z tych przedsiwzi realizuje dobrze znana rma, ktra przeprowadzia ju skutecznie wiele projektw (dlatego taniej moe pozyska na przykad kredyt, co prowadzi do wzgldnie niszego WACC), a drug nowo powstay podmiot, nieznany wczeniej inwestorom (relatywnie wyszy WACC). Liczby dobrano przykadowo, by intuicyjnie odzwierciedlay fakt, i inwestorzy bd darzyli o wiele wiksz nieufnoci rm now.
Warto nominalna Koszt Przychody w t=1 Przychody w t=2 Przychody w t=3 Przychody w t=4 pocztkowy Firma 1 200 000 50 000 150 000 250 000 350 000 Firma 2 200 000 50 000 150 000 250 000 350 000 Warto bieca Firma 1 = 150 000 / = 250 000 / = 350 000 / 200 000 = 50 000 / 1.1 (r=10%) (1.1)2 (1.1)3 (1.1)4 45 455 123 967 187 829 239 055 Firma 2 = 150 000 / = 250 000 / = 350 000 / 200 000 = 50 000 / 1.2 (r=20%) (1.2)2 (1.2)3 (1.2)4 41 667 104 167 144 676 168 789 Suma wartoci biecej netto (po odjciu inwestySuma wartoci biecej cji) Firma 1 596 306 396 306 Firma 2 459 299 259 299 Stopa zwrotu z inwestycji Firma 1 24.4% przy stopie dyskonta (WACC) 10% Firma 2 18.1% przy stopie dyskonta (WACC) 20%
Jak wida, jeli przy szacowaniu wartoci biecej wemiemy pod uwag wysze ryzyko (20% stopa dyskonta zamiast 10%), oczekiwany zwrot z inwestycji jest niszy. Tym samym metoda dyskontowania przyszych przepyww nansowych pozwala oceni adekwatne fakt, i ktry z projektw (lub wykonawcw) cieszy si wikszym zaufaniem inwestora ni inny. Jak wida ponadto, Firma 2 musiaaby zaproponowa wysze (ni Firma 1) przychody w przyszoci, by pozyska inwestorw dla swojego projektu, poniewa majc do wyboru 24,4% i 18,1%, kady zdroworozsdkowo mylcy inwestor wybraby t pierwsz opcj jako korzystniejsz ekonomicznie. Ten przykad pokazuje znacznie wicej. Klucz do adekwatnego oszacowania dzisiejszej (biecej) wartoci przyszych przedsiwzi nie ley w bezporednim manipulowaniu wartociami przyszych przychodw (korzyci). Tego typu dziaania by moe w krtkim okresie pozwol pozyska inwestora, lecz w duszym doprowadz do swoistej kary w postaci zawyonej stopy dyskonta. Bdc zmuszonym oferowa coraz wysz stop zwrotu, by w ogle pozyska nansowanie, rma tak
42
naprawd naraona jest na bankructwo. Wynika to z prawidowoci, e im wysza rentowno przedsiwzicia, tym najczciej wiksze ryzyko poraki albo przedsiwzicie w ogle si nie uda, albo uzyskana rentowno bdzie nisza ze wzgldu na wysze koszty obsugi zaduenia etc. Jak te wszystkie rozwaania w ogle maj si do wyliczania wartoci spoecznej projektw realizowanych przez NGO? Wiele z dziaa przez nie realizowanych obarczonych jest bardzo duym ryzykiem podejmujc aktywizacj zawodow osb wykluczonych, dziaania edukacyjne lub kulturalne w trudnych rodowiskach czy pionierskie przedsiwzicia ekologiczne, organizacje ponosz odpowiedzialno nie tylko za powodzenie projektu w kategoriach realizacji zaoe. Kady projekt zwizany z aktywizacj zawodow (niezalenie od grupy docelowej) mona przeprowadzi tak, by osign bezwzgldnie wysok skuteczno zatrudniania benecjentw rekrutacja osb gwarantujcych sukces jest praktycznie zawsze moliwa. Trudno jednak takie dziaanie uzna za przejaw efektywnoci dziaa. W dziaalnoci spoecznej co prbowaymy pokaza we wczeniejszych rozdziaach ksiki nawet bardziej ni w wiecie biznesu, istotny jest benchmark, tzw. hipoteza kontrfaktyczna, czyli rozwaania, co by byo, gdyby: (1) nikt nie zrealizowa tego projektu, lub (2) zrealizowa go kto inny, lub (3) zrealizowa go inaczej. W wiecie biznesu odpowiednikiem pierwszego jest stopa redyskontowa banku centralnego, a drugiego CAPM. Punkt trzeci decyduje o tym, czym projekt inwestycyjny jednej rmy (o danym WACC) rni si take merytorycznie od projektu w moliwie podobnej brany realizowanego przez inn rm (o innym WACC). Kluczem do realnej oceny zwrotu z danej inwestycji jest podanie jej adekwatnej i penej wartoci na dzi. Szacunki zmierzajce do waciwego oszacowania SROI su tak naprawd do okrelenia, co by byo z t grup benecjentw, gdyby nikt si nimi nie zaj (jaki procent z nich sam z siebie zmieniby wiedz/status spoeczny/postaw etc. oraz jaka korzy ksztatowaaby si dla nich i dla caej spoecznoci bez adnego projektu), oraz jakie s dostpne dla nich potencjalne alternatywy (przecitna skuteczno dziaa wobec danej grupy benecjentw). Jednak w przeciwiestwie do biznesu, w przypadku przedsiwzi spoecznych trudno jest okreli uniwersalne punkty odniesienia hipotez kontrfaktycznych, uniwersalne benchmarki. Nastpne rozdziay tej ksiki stanowi praktyczny przewodnik, jak samodzielnie policzy SROI dziaa realizowanych przez dan organizacj. Dowiadczenia wielu osb praktycznie stosujcych SROI wskazuj, e jest tylko jeden sposb na rozwizanie tego problemu: naley maksymalnie przejrzycie prezentowa zaoenia dotyczce punktw odniesienia, a w razie wtpliwoci przedstawia wyliczenia dla przynajmniej kilku spord konkurencyjnych scenariuszy.
czna warto dziaania (ang. blended value)
43
6.1
Dla organizacji prowadzcych dziaalno spoeczn w szczeglnoci dla przedsibiorstw spoecznych wytwarzane wartoci lokuj si na continuum korzyci stricte spoecznych i przychodu wycznie nansowego. Dziaajc na rzecz benecjentw, wspierajc ich rozwj lub popraw jakoci ycia w spoecznoci lokalnej, organizacje de facto dostarczaj produkt, ktrego warto mona prbowa szacowa. Czsto okrelanie, jak wiele konkretnie kady z benecjentw odnis korzyci w ramach danego przedsiwzicia, jest pozbawione sensu ludzie s rni i ich indywidualne wartociowanie otrzymywanego wsparcia moe zupenie nie odzwierciedla oglnej korzyci spoecznej wynikajcej z danego dziaania. Warto wic zaj si moliwymi rodzajami wytwarzanej przez nas wartoci. Warto ekonomiczna. Warto ekonomiczna powstaje tam, gdzie zainwestowane rodki przynosz zwrot czysto nansowy. Tworzenie jej, co oczywiste, zachodzi w wikszoci podmiotw komercyjnych, a sposoby jej pomiaru deniowano na przestrzeni wielu wiekw. Standardowo stosowan miar jest oczywicie omawiana ju wczeniej stopa zwrotu (ang. Return On Investment), ale korzysta si take z wielu innych wskanikw rentownoci. Warto spoeczna. Warto spoeczna powstaje wtedy, kiedy zasoby i nakady czy si w celu poprawienia standardu ycia poszczeglnych osb lub spoeczestwa jako takiego. Stanowi ona racj bytu organizacji pozarzdowych, lecz si rzeczy trudno j zmierzy. Z drugiej strony, koszty realizacji dziaa, ktre w naszym zamyle maj prowadzi do wytworzenia tej wartoci, uwidoczniamy czarno na biaym, skadajc kady z wnioskw o donansowanie w tzw. budecie projektu. Mimo e okrelamy go mianem budetu, de facto zawiera jedynie wydatki niezbdne do zrealizowania zaplanowanych dziaa. Nie przypisujemy jednak zazwyczaj wartoci nansowych korzyciom wynikajcym w naszym przekonaniu z realizacji danego projektu. Propagowanie tolerancji, uatwianie wsppracy w ramach spoecznoci lokalnych, wspieranie oar powodzi lub doywianie dzieci i inne dziaania maj niewtpliwy wpyw na to, w jakim wiecie yjemy. Poprawa oceny samego siebie i przyjaznoci wiata w wyniku na przykad usamodzielnienia jest rwnie niewycenialna jak katharsis w ceremonii religijnej, i nie ma jednej, jednakowej dla wszystkich ceny.
44
Warto spoeczno-ekonomiczna. Jednak pomidzy tymi dwiema skrajnociami funkcjonuje cae spektrum inicjatyw zakadajcych cele spoeczne, ktre poddaj si analizie ekonomicznej. Dziaalno spoeczna, w wyniku ktrej obnione zostan wydatki na transfery socjalne z budetu pastwa, jest zaledwie jednym z przykadw. Gdziekolwiek zatem mona mwi o uruchamianiu zasobw i nakadw w celu podniesienia ich wartoci oraz w nastpstwie umoliwienia oszczdnoci lub wrcz wygenerowania przychodw dla sektora publicznego, tam powstaje warto spoeczno-ekonomiczna. Te oszczdnoci lub przychody maj bowiem konkretny wymiar nansowy i tym samym stanowi obiektywn miar wpywu danego dziaania. Nasze projekty w zasadzie zawsze maj komponent ekonomiczny (tworz szanse na zwikszenie przychodw lub zmniejszenie kosztw w przyszoci, chociaby poprzez wiadome zakupy lub wspieranie rozwoju lokalnej przedsibiorczoci). Mona mwi nie tylko o dziaalnoci spoecznej, ktrej wpyw praktycznie nie jest moliwy do zmierzenia, ale te o wartoci ekonomicznej (wycenianej jak w przypadku dziaalnoci komercyjnej) i dziaalnoci spoeczno-ekonomicznej (ktra wzbogaca szacowan warto biznesow przedsiwzicia o wynikajc z niego korzy spoeczn). Dlatego te, wracajc do retoryki cienia, ktry rzuca kady obiekt kada podejmowana dziaalno ma wpyw na kontekst ekonomiczny i spoeczny. Nieco innym zagadnieniem jest podejmowanie dziaalnoci gospodarczej z zamiarem realizacji celw spoeczno-ekonomicznych. W takim kontekcie tzw. warto czna (ang. blended value) stanowi prb okrelenia sumy tych dwch wymiarw.
Rodzaj oddziaywania i rodzaj dziaalnoci Dziaalno ekonomiczna Oddziaywanie ekonomiczne Sposb pomiaru Warto ekonomiczna Denicja Warto bieca (zdyskontowana) przyszych przepyww nansowych zwizanych z prowadzeniem danej dziaalnoci (bez dotacji oraz kosztw spoecznych) Warto bieca (zdyskontowana) przyszych oszczdnoci lub korzyci spoecznych (bez przychodw i kosztw ekonomicznych) Suma powyszych -
Dziaalno spoecznoekono- Warto miczna spoeczna Oddziaywanie spoecznoekonomiczne Warto cakowita Dziaalno spoeczna Oddziaywanie wycznie niemierzalne -
Rozrnienie pomidzy ekonomicznoci, spoecznikowskoci a tym, co stanowi warto dodan wynikajc z ich poczenia, jest w istocie zagadnieniem lozocznym. Rozpatrzmy prosty przykad: organizacja pozarzdowa produkuje zwyky kubek/t-shirt/dugopis, ktry jest gadetem w kampanii i suy wycznie jako narzdzie uwiadomienia jakiego przekazu oraz zebrania rodkw nansowych na realizacj projektu. Organizacja moe koncentrowa si wycznie na wartoci spoecz-
45
nej swoich dziaa (czyli na projekcie, na rzecz ktrego zbiera pienidze) i w zwizku z tym zakupi gadet najtaszy z moliwych (a wic umoliwiajcy osignicie najwikszych przychodw), korzystajc z zanieczyszczajcych przyrod i wykorzystujcych ludzk krzywd nieetycznych zakadw w Chinach rodkowych. Moe take w pewnym sensie powicajc misj, bo pozyskujc mniej pienidzy zakupi gadet od nowo powstajcego i kierujcego si zasad ochrony rodowiska naturalnego przedsibiorstwa spoecznego, tworzcego miejsca pracy dla osb powracajcych z bezdomnoci lub w zaawansowanym wieku. Wybory te s gboko nieoczywiste i kada organizacja musi ich dokonywa we wasnym zakresie. SROI jest narzdziem, ktre wraz ze wiadomoci, e rozpatrywa naley nie tylko efektywno instrumentu fundraisingowego, ale take czn spoeczno-ekonomiczn warto naszych dziaa, ma suy bardziej wiadomemu dokonywaniu tych wyborw. By okreli SROI, naley oszacowa warto ekonomiczn przedsiwzicia (szczeglnie istotn w przypadku prowadzenia dziaalnoci o charakterze gospodarczym), odpowiadajc jej warto spoeczn (wic si z tworzon wartoci dodan dla grupy benecjentw lub szerszej spoecznoci), a take po ich poczeniu w warto cakowit przedsiwzicia ryzyko zwizane z osigniciem planowanych rezultatw. Kady z tych trzech etapw szacowania spoecznej stopy zwrotu z inwestycji rzdzi si nieco innymi prawami. Dlatego te w nastpnych czciach prezentujemy kolejne kroki postpowania.
46
6.2
Wyliczanie wartoci ekonomicznej
Naczeln zasad obowizujc na tym etapie jest tzw. realna analiza kosztw (ang. True Cost Accounting Analysis), czyli rozdzielanie kosztw produkcyjnych od operacyjnych. Pierwsze powinny do rygorystycznie obejmowa wycznie wytworzenie i robocizn. Odwoujc si do polskich standardw prawnych, najblisza temu pojciu jest kategoria kosztw bezporednich przy prowadzeniu odpatnej dziaalnoci poytku publicznego. Drugie zwizane s z tzw. kosztami porednimi, okrelanymi w standardowej ksigowoci mianem operacyjnych. Celem wprowadzenia takiego podziau jest moliwie jak najbardziej precyzyjne ledzenie postpu w realizacji celw ekonomicznych oraz spoecznych. Nawet jeli cele ekonomiczne s cile podporzdkowane tym spoecznym i dana organizacja decyduje si na ich realizacj wycznie po to, by podnie skuteczno dziaa spoecznych (lub ich umoliwienia), na potrzeby ewaluacji istotne jest, by mie pen wiadomo dotyczc wzajemnych relacji pomidzy tymi sferami. By moe skala dziaalnoci gospodarczej jest zbyt maa, by umoliwi osiganie zaplanowanych celw spoecznych? By moe take odwrotnie rozwj dziaalnoci gospodarczej jest tak dynamiczny, e moliwe jest zdeniowanie na nowo zamierze w zakresie misji danej organizacji? Ile potrzebujemy zewntrznego nansowania, by osign wyznaczone cele, a wic jaki jest zakres nierentownoci przedsiwzicia, ktre zamierzamy realizowa (czyli, ile potrzeba nam dotacji publicznej lub darowizn, by po zakoczeniu projektu organizacja nie wysza z niego z dugami)? Organizacje tradycyjnie traktuj przychody z wasnej dziaalnoci oraz granty czy darowizny jako po prostu rda nansowania misji. Przy szacowaniu SROI znieksztaca to percepcj ekonomicznoci danego przedsiwzicia. Moe si okaza, e darowizna, grant czy subsydium dopaca nie tyle do misji, co do samego funkcjonowania danej organizacji, co powinno przynajmniej wzbudzi reeksj na temat realnej efektywnoci stosowanych metod dziaania. Zgodnie z podobn logik, rozdzielenie kosztw na te zwizane z dziaalnoci ekonomiczn i te wynikajce bezporednio z realizacji misji czyni bardziej przejrzystym obrt rodkw w organizacji. Przykadowo, do naturalne w organizacjach pozarzdowych traktowanie wolontariusza w kategoriach bezpatnego zasobu pomija jego wymiar ekonomiczny. Tymczasem zarwno z pozyskaniem wolontariuszy, jak i ich rozwojem zwizane s nakady spoeczne organizacji (wysiek pracownikw opiekujcych si wolontariuszem, a nie bezporednio realizacj misji) oraz ekonomiczne (cho, przykadowo, rzadkim zjawiskiem jest inwestowanie w szkolenia wolontariuszy, ju
47
samo stworzenie stanowiska pracy wie si przecie z nakadem nansowym). Podobnie mona rozpatrywa czsto podnoszon w debacie publicznej funkcj NGO w roli pracodawcy. Podkrela si elastyczno oraz otwarto na osoby o mniejszym dowiadczeniu. Te dodatkowe korzyci spoeczne mog bezporednio wpywa negatywnie na wynik dziaalnoci o charakterze gospodarczym (nisza efektywno pracownikw), lecz dla przejrzystoci powinny by wykazywane w kontekcie wyliczania wartoci spoecznej, a nie na etapie wyliczania wartoci ekonomicznej (to przecie take jest realizacja misji).
Realna analiza kosztw Tabela poniej przedstawia rachunek zyskw i strat za jeden rok dla jednej z organizacji pozarzdowych. Dziaajc w obszarze niekomercyjnym, organizacja pozyskuje dodatkowe rodki na realizacj misji poprzez sprzeda gadetw ze swoim logo wieloletnia dziaalno i zaufanie spoeczne umoliwiaj jej takie rozwizanie. Gadet jest wzgldnie prosty, std pozyskanie go nie jest przesadnie kosztowne mona go za to sprzeda za ponadtrzykrotno kosztu pozyskania. Organizacja oczywicie nie produkuje go samodzielnie kupuje gotowy produkt i dostarcza swoim odbiorcom. Koordynacja procesu, kreatywno zwizana z koniecznoci opracowania koncepcji gadetu i jego dystrybucji absorbuj dziaalno dziaw PR oraz fundraising przez spor cz roku, wic niezalenie od tego, czy formalnie ich wynagrodzenie nansowane jest z innego rda, powinno zosta wczone do kalkulacji przy szacowaniu rentownoci tego przedsiwzicia. Realna analiza kosztw nie jest bowiem pochodn planu kont i ju istniejcych budetw projektowych powinna stanowi element rzetelnego podejcia do wyceny danego przedsiwzicia. Sprzeda gadetu wydaje si by bardzo korzystnym wyborem dla tej organizacji praktycznie poowa przychodw ze sprzeday zasila realizacj misji, co niewtpliwie jest zasug tej organizacji. Jednak czsto popenianym bdem jest take niedoszacowanie kosztw spoecznych. Przykadowo na potrzeby kampanii gadetu, w postaci darowizny, organizacja pozyskaa autorw koncepcji gadetu, przestrze reklamow czy zainteresowanie mediw. Najczciej takiej pozycji w ogle by nie uwzgldniono w rachunku (kosztu w sensie ksigowym nie poniesiono). Jednak z punktu widzenia rentownoci tego przedsiwzicia, spoeczestwo ponioso koszt wytworzenia tych usug, a fakt, e powicono zasoby i nakady na kampani reklamow, oznacza, e nie powicono ich na inn komercyjn lub spoeczn. W tym sensie powstaje poredni koszt spoeczny, ktry naley uwzgldni w kalkulacjach. Kwota 258 000 w poniszym przykadzie oznacza wycznie koszt realizacji misji (przeprowadzenia projektu, na potrzeby ktrego rozpoczto sprzeda gadetu).
48
Rachunek zyskw i strat przedsiwzicia wspnansowanego przez wpywy z gadetu Przychody ze sprzeday 392 093 Koszty uzyskania sprzeday (koszty bezporednie) 119 345 Zysk brutto 272 748 Koszty operacyjne (koszty porednie) 64 425 Zysk netto (bez subsydiw i kosztw spoecznych) 208 323 Wsparcie donatorw i subsydia 81 310 Spoeczne koszty porednie 258 000 + ??? Spoeczny zysk netto ???
Budzc zawsze najwiksze kontrowersje pozycj tego zestawienia s spoeczne koszty porednie, czyli nie tylko to, co zwykle ujlibymy we wniosku grantowym jako budet (=koszty realizacji) projektu, ale take ewentualne negatywne skutki realizacji danego przedsiwzicia. To, co bdziemy robili, moe mie rwnie skutki negatywne, o czym przypominaj znaki zapytania w tabeli powyej. Cae zestawienie przygotowane zostao zgodnie z zasad double-bottom line, czyli najpierw przeprowadzamy rachunek zyskw i strat dotyczcy tego, co stanowi czysto gospodarczy komponent dziaalnoci (pokazujc jednoczenie, e jest ona rentowna), a pniej przedstawiamy spoeczny koszt realizacji jakiego przedsiwzicia, motywujc tym potrzeb dotacji/grantu/darowizny. Bez takiego rozdzielenia mogoby si okaza, e de facto produkcja gadetu nie jest rentowna, a zysk nansowy realizujemy tylko dlatego, e jako organizacja pozarzdowa nieodpatnie otrzymalimy cz jej komponentw w postaci darowizny etc. Celem takiego zestawienia jest to, by w jednej tabeli unaoczni realn granic midzy tym, co w naszym funkcjonowaniu dotyczy sfery gospodarczej, a tym, co dotyczy naszej misji. By rachunek by uczciwy, bezwzgldnie konieczne jest uwzgldnienie wszystkich zjawisk, ktre cho w najmniejszej skali wspwystpuj w wyniku realizacji projektu: efekt wypychania subsydiowanie jakiego dziaania prowadzi do tego, e w ramach innego przedsiwzicia rosn koszty lub zmniejsza si konkurencyjno, choby wspieranie zatrudnienia w jednym przedsiwziciu powoduje popraw sytuacji konkurencyjnej tego podmiotu, co prowadzi do wypychania z rynku innych przedsibiorstw, w konsekwencji de facto czasem nawet redukujc zatrudnienie; efekt bezcelowego kosztu subsydiowanie przedsiwzicia, ktre powstaoby i tak bez wsparcia, dajmy na to nansowanie ze rodkw publicznych przedsiwzi rentownych z punktu widzenia rm komercyjnych; efekt substytucji zastpowanie funkcjonujcych rozwiza nowymi, ktrych koszty s czciowo pokrywane w ramach przedsiwzicia zastpowanie ju zatrudnionych pracownikw nowymi, ktrych pace s subsydiowane etc. Zjawiska te powoduj, e dua cz dziaa obarczona moe by a priori trudnoci z osigniciem efektywnoci. Podobnie jak w przypadku wczeniej przytaczanego przykadu aktywizacji zawodowej, w Polsce, w okresie ostatnich kilku lat, dua cz sukcesu dziaa na rynku pracy jest przede wszystkim pochodn biecej sy-
49
tuacji gospodarczej. Przy korzystnej koniunkturze wikszo osb wzgldnie atwo zatrudnianych odnajdzie si na rynku pracy w pewnym sensie niezalenie od dziaa sub publicznych. W miar stopniowego bogacenia si spoeczestwa, poniekd atwiej jest take, przykadowo, zwiksza zaangaowanie w dziaalno spoeczn (np. wolontariat lub darowizny nansowe i rzeczowe) albo podnosi poziom wiadomoci obywatelskiej (np. udzia mieszkacw w organizowanych wydarzeniach kulturalnych). Dlatego trzeba z ca pokor ocenia efekty wasnego dziaania. Rwnoczenie nawet przedsiwzicia z grupy potencjalnie efektywnych czsto s takimi tylko z powodu niedowadu dziaania administracji publicznej lub samorzdowej (a poznanie tych saboci jest wane nie tylko w kontekcie poprawnego postawienia diagnozy, ale przede wszystkim suy ocenie skutecznoci stosowania poszczeglnych rozwiza). Ilustracj tego zjawiska moe by niedopasowane do rynku pracy funkcjonowanie systemu edukacji, co wymusza poprawianie jej produktw, czyli dziaania na rzecz poprawy kwalikacji modziey. W dowolnym rachunku okae si, e oczywicie innowacyjne rozwizanie zaproponowane przez NGO moe generowa pozytywn spoeczn warto dodan, ale tylko dlatego, e mleko ju si rozlao naprawianie szkd bdzie jednak zawsze drosze ni dziaania u rda. Kolejnym przykadem z obszaru aktywizacji zawodowej moe by to, i niektre ze stosowanych instrumentw, z wielu powodw atrakcyjne dla pozostajcych bez pracy, powoduj odsunicie faktycznej decyzji o poszukiwaniu pracy i zamiast tego zabieganie o uzyskanie dostpu do tych instrumentw (tak midzy innymi dziaaj niektre kluby pracy).
Jak wyliczy warto ekonomiczn? Na pocztku podkrelimy, e jakiekolwiek wyliczenie jest zaledwie szacunkiem, poniewa obejmuje z koniecznoci take nieznan przyszo. Jakie dane s do tego niezbdne? Po pierwsze, rachunek zyskw i strat, i to zarwno zestawienia historyczne (tak dugo, jak uznacie je sami za miarodajne dla obecnie prowadzonych dziaa), jak i projekcje w przyszo (w takiej perspektywie, w jakiej planujecie realizowa dane dziaanie, ale nie krtszej ni trzy do piciu lat, ze wzgldu na elementarn wiarygodno wylicze). W ramach tego rachunku konieczne bdzie wyodrbnienie: (a) przychodw ze sprzeday, (b) kosztw bezporednich produkcji (tzw. koszty uzyskania sprzeday, ale z uwzgldnieniem wycznie tego, co ma charakter bezporedni, niezalenie od aktualnych regulacji prawnych w tym obszarze), (c) kosztw porednich (ale wycznie tych zwizanych z dziaalnoci o charakterze gospodarczym), (d) utraty wartoci zasobw (tzw. deprecjacji, jeli ma ona znaczenie dla funkcjonowania danego przedsiwzicia), (e) planowanych i uzyskanych na ten cel grantw i darowizn oraz (f) szacunku kosztw realizacji misji. Te wszystkie elementy zawarte s w rachunku zyskw i strat, lecz na potrzeby kalkulacji wartoci ekonomicznej potrzeba bdzie danych historycznych oraz prognoz na przyszo. Poza tym konieczne jest uwzgldnienie ta-
50
kich pozycji, jak nalenoci, zapasy, zaduenie krtkoterminowe oraz dane na temat oprocentowania poyczek.
W pierwszej kolejnoci, na podstawie bilansu, naley oszacowa wolne rodki nansowe (ang. cash ow generated). Dla danych historycznych jest to prosta operacja rachunkowa zalenoci przedstawia tabela poniej. Prognoz na przyszo naley oszacowa na podstawie jakich zaoe. Jeli chodzi o sprzeda, najlepiej mwi o niej w kategoriach nansowych (tj. ile konkretnie planujemy uzyska ze sprzeday) i dopiero potem analizowa wynikajce z nich stopy wzrostu. Jeli chodzi o koszty uzyskania sprzeday, najlepiej myle o nich jako o procencie sprzeday, ale na potrzeby rachunku mona odwoa si do wiedzy i dowiadczenia partnerw biznesowych. Co do kosztw porednich naley zaoy, e bd rosy przynajmniej w takim tempie jak sprzeda. Szacowanie spoecznych kosztw porednich musi odpowiada planowaniu realizacji misji w porwnywalnym horyzoncie czasowym (proces budetowania w organizacji).
Warto ekonomiczna Przychody ze sprzeday Koszty uzyskania sprzeday (koszty bezporednie) Zysk brutto Koszty operacyjne (koszty porednie) Zysk netto (bez subsydiw i kosztw spoecznych) Deprecjacja Inwestycje (zapasy, zasoby, infrastruktura) Poyczki, zwrotne dotacje Wygenerowane przepywy nansowe -2 lata - rok dzi + rok A B C=A-B D E=C-D F G H E+FG-H + 2 lata +3 lata +4 lata +5 lat
Uwzgldnienie danych historycznych suy w rzeczywistoci tylko pokazaniu dotychczasowych zalenoci, by uatwi proces prognozowania. Dane historyczne nie bior bezporedniego udziau w szacowaniu wartoci ekonomicznej. Jak wida z powyszej tabeli, nie uwzgldnia si w niej subsydiw ani innych pozaekonomicznych rde nansowania (np. darowizn). Dlatego te uzyskana jako ostatnia pozycja zestawienia wielko generowanych rodkw nansowych ma de facto interpretacj fundraisingow okrela bowiem, jakie jeszcze rodki trzeba pozyska w celu dalszego prowadzenia dziaalnoci. Co istotne, nie jest to w ogle szacunek o charakterze spoecznym. Nie uwzgldniamy w aden sposb ani tego, jakie korzyci spoeczne s dziki realizacji przedsiwzicia osigane, ani czy s one proporcjonalne do spoecznych nakadw na ten cel. T cz kalkulacji przeprowadza si przy szacowaniu wartoci spoecznej.
51
W zalenoci od tego, czy planujemy realizowa dan dziaalno w perspektywie duszej ni horyzont szacowania wartoci ekonomicznej (w naszym przykadzie: pi lat), moe istnie konieczno wyliczenia tzw. wartoci kocowej przedsiwzicia. Odpowiada ona ocenie w ramach odpowiedzi na pytanie, co by byo, gdyby do koca wiata moje przedsiwzicie funkcjonowao podobnie do ostatniego szacowanego roku. W rzeczywistoci jednak w Polsce niewiele organizacji ma histori dusz ni dekada lub ptorej, a realizacja programw staych obejmuje zazwyczaj okresy kilkuletnie. Dlatego bardziej adekwatne wydaje si by przyjcie, e horyzont szacowania wartoci przedsiwzicia powinien odpowiada planom zwizanym z jego kontynuacj jeli oczekujemy, e bdziemy realizowa program, np. do 2015 r. we wzgldnie niezmienionej formule, stwrzmy horyzont projekcji do tego roku wcznie. W sposb oczywisty, wielkoci uzyskane w ostatniej pozycji w tabeli naley oczywicie zdyskontowa wygenerowane rodki nansowe za pi lat nie bd miay dzisiejszej wartoci nominalnej. Problemem jest jak zwykle dobranie waciwej stopy dyskonta. Na potrzeby metodologii SROI Roberts Enterprise Development Fund opracowao metod, zgodnie z ktr zalecaj korzystanie z danych maksymalnie obiektywnych, rynkowych i niezwizanych z biec sytuacj przedsibiorstwa. Proponuj midzy innymi, by odwoywa si do CAPM. Przeniesienie tych wskazwek na grunt polski wydaje si by raczej niewykonalne wikszo dziaa gospodarczych prowadzonych przez organizacje nie znajduje odpowiednika w sektorze komercyjnym. Prowadzenie szk i przedszkoli, aktywizacja zawodowa, zapewnianie opieki nad ludmi starszymi czy dziaalno obywatelska nie tyle s wyczn domen trzeciego sektora, co nie znajduj swojego przedstawicielstwa na warszawskiej giedzie. Co prawda organizacja, ktra tworzy przejciowe lub docelowe miejsca pracy przy wytwarzaniu produktw lokalnych, mogaby kierowa si wynikami oglnymi sektora FMCG, lecz najczciej byoby to sztuczne i w zwizku z tym mao adekwatne do rzeczywistoci. Z tego te wzgldu proponujemy, by w procesie dyskontowania wykorzystywa stop oprocentowania obligacji komunalnych w tej spoecznoci, w ktrej lub na potrzeby ktrej funkcjonuje dane przedsiwzicie. Takie rozumowanie wynika z obserwacji, e w wikszoci przypadkw rozpoczcie dziaalnoci odbywa si przy wsparciu administracji samorzdowej (take, cho rzadziej, centralnej). Z tego te powodu koszt emisji obligacji komunalnych odzwierciedla, jak trudne (czyli wysoko oprocentowane) jest pozyskanie tych rodkw.
Mechanizm kalkulacji stopy dyskontowania Jeeli organizacja danego przedsiwzicia w jakikolwiek sposb si zaduya, naley uwzgldni koszt obsugi tego dugu. Wyliczenie redniego waonego kosztu kapitau (wspominany wczeniej WACC) opiera si na formule: WACC = % dugu w cznej wartoci przedsiwzicia * % tego kredytu +
52
% wkadu wasnego w cznej wartoci przedsiwzicia * % obligacji komunalnych Jeli organizacja nie jest zaduona, mona przyj, e WACC na potrzeby dyskontowania jest taki sam, jak stopa oprocentowania obligacji komunalnych. Moe si wyda nieadekwatne, e dwa takie same projekty realizowane w rnych gminach lub powiatach mog mie rn warto ekonomiczn wycznie ze wzgldu na rne stopy oprocentowania odpowiednich obligacji komunalnych. Jednak przedsiwzicia te su rnym spoecznociom lokalnym rne s moliwoci pozyskania rodkw nansowych w tych spoecznociach, a wic take rni si warto w czasie generowanych przepyww nansowych.
Samo dyskontowanie naley przeprowadza zgodnie z logik przedstawion w ramce Dyskontowanie (zob. s. 39). Po zdyskontowaniu tych wartoci nie ma znaczenia, czy wyjciowe przepywy nansowe s dodatnie czy ujemne otrzymamy ich aktualn warto. Zsumowanie pozwoli okreli biec (dzisiejsz) warto ekonomiczn danego przedsiwzicia.
Wyliczanie wartoci spoecznej
53
6.3
Podobnie jak w przypadku wyliczania wartoci ekonomicznej, rwnie warto spoeczna wymaga oszacowania przyszych przepyww nansowych (cash ows), okrelenia wartoci kocowej (czyli poza horyzontem analizy) oraz adekwatnego zdyskontowania. By mc przeprowadzi taki szacunek, konieczne jest okrelenie, gdzie i w jaki sposb podejmowane dziaania rzeczywicie wpywaj na losy poszczeglnych osb i spoecznoci. Potrzebne jest nie tylko zbudowanie zaoe dotyczcych relacji przyczynowo-skutkowych, jak te, ktre zapisuje si w procesie tworzenia drzewa problemowego. Na potrzeby wyliczania wartoci spoecznej, trzeba wykaza i zwerykowa, do jakiego stopnia obserwowana zmiana spoeczna jest wynikiem realizacji przedsiwzicia. W klasycznym ujciu SROI najczciej odwouje si do oszczdnoci w transferach socjalnych lub do przychodw zwizanych ze zwikszonymi wpywami podatkowymi. W najszerszym kontekcie, nawet czciowe usamodzielnienie benecjenta przykadowo: korzystanie z mniejszej liczby usug spoecznych wpywa na popraw jego sytuacji yciowej. Jednak ze wzgldw nansowych, podobny efekt, jak czciowe usamodzielnienie benecjenta ma zwikszenie skali marginalizacji im bardziej funkcjonuje poza spoeczestwem, tym pobiera mniej zasikw etc.
SROI nie jest cudownym lekiem na bezreeksyjno niektrych regulacji System publicznego nansowania niektrych usug spoecznych prowadzi do sytuacji, w ktrych poprawienie sytuacji benecjenta wpywa de facto niekorzystnie na koszty ponoszone w zwizku z nim. Takim przykadem jest koszt utrzymania jednego dziecka w publicznym domu dziecka poza terenem rodzinnego powiatu, w publicznym domu dziecka w rodzinnym powiecie oraz w rodzinnym domu dziecka. Obecnie w Polsce ze wzgldu na sposb funkcjonowania systemu, z punktu widzenia nansowania publicznego najniszy koszt wie si z opcj pierwsz, czyli zakontraktowaniem w innym powiecie miejsca dla danego dziecka, a najdrosze jest utrzymywanie domu dziecka we wasnym powiecie. Przeniesienie dziecka z rodzinnego domu dziecka do orodka prowadzonego przez inny powiat generuje oszczdnoci w transferach socjalnych, nie stanowic przy tym w oczywisty sposb adnej wartoci spoecznej.
54
By oszacowa przepywy nansowe wynikajce ze spoecznego wpywu danego przedsiwzicia, konieczne jest uwzgldnienie czterech podstawowych elementw: (1) liczba osb odnoszcych bezporedni korzy z danego przedsiwzicia; (2) rednia oszczdno wydatkw publicznych na kad z osb; (3) redni przyrost przychodw podatkowych na kad z osb oraz (4) szacowany koszt doprowadzenia do tej zmiany (z uwzgldnieniem porednich kosztw spoecznych). Po wyliczeniu tych wielkoci przeprowadzamy w zasadzie tak sam procedur, jak przy szacowaniu wartoci ekonomicznej. Na potrzeby dyskontowania konieczne bdzie take zdeniowanie waciwej stopy procentowej. Trzeba mie wiadomo, e tak przeprowadzany szacunek dotyczy danego momentu, i cho powinien by maksymalnie realistyczny, nie jest w stanie uwzgldni zmian legislacyjnych czy instytucjonalnych w horyzoncie realizacji projektu. Take oszczdnoci i rosnce przychody podatkowe nie s prawdziwymi pienidzmi. Std warto spoeczna ma tak naprawd charakter wielkoci przypisanej do danego przedsiwzicia, a nie faktycznej.
Jak szacowa liczb benecjentw? To zaley przede wszystkim od rodzaju prowadzonej dziaalnoci. Jeli spoeczna misja polega na tworzeniu przejciowych lub docelowych miejsc pracy dla osb zagroonych wykluczeniem, szacunek jest wzgldnie prosty, poniewa musi odwoywa si do biznesowego rachunku, bdc pochodn pytania: dla ilu osb jestem w stanie stworzy miejsca pracy przy danym szacunku sprzeday/obrotw (aspekt ten omwilimy ju przy szacowaniu wartoci ekonomicznej). T kalkulacj trzeba wwczas uzupeni tylko o dane dotyczce tego, jak wielu benecjentw usamodzielni si (tworzone w ramach tego przedsiwzicia miay dla nich charakter przejciowy), a ilu mimo stara nie bdzie w stanie zapanowa w wystarczajcym stopniu nad swoim yciem, by nadal uczestniczy w tym przedsiwziciu. Jeden i drugi szacunek musi by oparty na dotychczasowych dowiadczeniach i przeprowadzony maksymalnie rzetelnie. Jeli jednak nasza dziaalno nie podlega temu wzgldnie prostemu schematowi dajmy na to dlatego, e w ogle nie tworzymy miejsc pracy, a warto spoeczna powstaje w zupenie innym obszarze (np. prolaktyka zdrowotna lub promocja postaw tolerancji prowadzona przez wolontariuszy), wwczas konieczne staje si przyjcie jakiego uproszczonego, lecz wiarygodnego szacunku dotyczcego liczby benecjentw.
Najbardziej nieoczywistym elementem procesu szacowania wartoci spoecznej jest obliczenie rednich oszczdnoci przypadajcych na benecjenta. Roberts Enterprise Development Fund zachca, by korzysta z modelu biecego monitoringu wpywu spoecznego OASIS (Ongoing Assesment of Social ImpactS). Przewiduje on zbieranie do szczegowych informacji o benecjentach danego przedsi-
55
wzicia i o czynionych przez nich postpach take po zakoczeniu udziau w jego realizacji, co sprzyja cigemu monitorowaniu procesu poprawy i sprawnemu nadzorowaniu efektywnoci przedsiwzicia. Jego uczestnicy wypeniaj co jaki czas formularz, w ktrym udzielaj informacji na temat wsparcia nansowego i usug spoecznych, z ktrych korzystaj wraz z rodzinami. W miar jak ich sytuacja staje si lepsza, obserwuje si zazwyczaj zmniejszanie si wykorzystywania klasycznych instrumentw pomocy spoecznej, takich jak doywianie, pobierane zasiki, nieodpatne korzystanie z usug nienansowych (opieka nad starszymi czy chorymi czonkami rodziny, opieka medyczna etc.). Taki monitoring sprzyja nie tylko poprawnemu szacowaniu oszczdnoci spoecznych, ale take przyczynia si do peniejszej komunikacji midzy zatrudniajcym a pracownikiem. Jednak trudno jest OASIS zastosowa do przedsiwzi innych ni tworzenie miejsc pracy. Z drugiej strony dua cz organizacji na wasny uytek opracowuje standardy monitoringu postpu realizacji misji, co moe stanowi rdo inspiracji dla tego etapu tworzenia SROI. Wreszcie, przy pracach nad szacowaniem oszczdnoci, trzeba przyj perspektyw znacznie szersz ni tylko wasnego przedsibiorstwa. Moe si bowiem zdarzy, e nasze dziaania, wpywajc na inne podmioty, przynosz destrukcyjne efekty.
Dlaczego naley patrze dalej ni koniec wasnego nosa przy wyliczaniu SROI? W jednym z polskich miast funkcjonuje instytucja, ktrej celem jest tworzenie miejsc pracy dla osb dotknitych wykluczeniem spoecznym. Zarzdzana jest przez jednostk samorzdow, prowadzi dziaalno gospodarcz w obszarze niewymagajcym wysokich kompetencji. W cigu 18 miesicy funkcjonowania pozyskaa ona kontrakty na realizacj rnych usug na rzecz jednostek administracji publicznej i samorzdowej, tworzc tym samym miejsca pracy dla ponad 100 benecjentw projektu. Jednak projekt ten ma te inne skutki: wczeniej usugi, ktre teraz wiadcz benecjenci projektu, wykonywali pracownicy funkcjonujcych na tym rynku rm komercyjnych. Byy to osoby o niskim poziomie kwalikacji, skonne podejmowa si pracy zycznej za niewielkie stawki. W momencie pojawienia si tej instytucji, ich komercyjni pracodawcy zlikwidowali te miejsca pracy, a oni stali si bezrobotnymi. Dla czci z nich, oczywicie, mogo to by przejciowe, gdy by moe atwo znaleli podobn prac w innym sektorze. Celem tego przykadu nie jest oskarenie tej instytucji, tylko wskazanie, i stworzone przez ni miejsca pracy byy de facto miejscami pracy przesunitymi z podmiotw komercyjnych w kierunku podmiotu niekomercyjnego. Jedni zatrudnieni zamienili si miejscami z innymi bezrobotni zyskali zatrudnienie, lecz miejsca pracy zatrudnionych zostay zlikwidowane. Uczciwe szacowanie SROI wymaga, by uwzgldni take takie potencjalne efekty naszego dziaania.
56
Innym istotnym czynnikiem jest ocena realnej skali oszczdnoci. Zatrudnianie osb niepenosprawnych jest w Polsce wspierane rnymi instrumentami nansowymi. Wspnansowanie utworzenia stanowiska pracy, a take okresowe dotowanie zatrudnienia o ile dana organizacja je pobiera stanowi koszt spoeczny nie do pominicia. Wysoko renty pobieranej wczeniej przez dan osob naturalnie jest spoeczn oszczdnoci, lecz naley j pomniejszy o inne wiadczenia ze strony pastwa uzyskiwane przez pracodawc z tytuu zatrudniania osoby niepenosprawnej. Podobnie w przypadku zatrudniania osb dugotrwale bezrobotnych, trzeba uwzgldni, e przed zatrudnieniem nie pobieray zasiku dla bezrobotnych, lecz rnego rodzaju wsparcie z pomocy spoecznej zazwyczaj nisze ni wysoko zasiku. W przypadku tworzenia miejsc pracy dla osb, ktre weszy w przeszoci w konikt z prawem, czsto szacuje si prawdopodobiestwo recydywy (lub te, od strony pozytywnej, prawdopodobiestwo, e taka sytuacja si ju nie powtrzy). Trzeba mie jednak na uwadze to, e w momencie zatrudniania taki benecjent nie jest ju winiem i w zwizku z tym stanowi tylko potencjalne rdo kosztw utrzymania systemu penitencjarnego w przyszoci z pewnoci nie dzi. Przy tych rozwaaniach wemy jeszcze pod uwag jeden aspekt, a mianowicie wiarygodno wyceniania tych oszczdnoci. Organizacje podejmuj wysiek pracy z dan grup benecjentw ze wzgldu na swoj misj, ale take dlatego, e w ich przekonaniu dziaania sub publicznych i administracji samorzdowej s niewystarczajce czy nieadekwatne do potrzeb. Tymczasem przy wycenianiu swoich dziaa na potrzeby SROI organizacje s zmuszone do korzystania ze stawek ustalanych poza ich wpywem. Moe to budzi podstawow wtpliwo: dlaczego z faktu, e pastwo zdecyduje o podniesieniu/obnieniu wysokoci zasiku, ma wynika wzrost/spadek wartoci spoecznej moich dziaa, skoro pracuj z tymi ludmi wanie dlatego, e pastwo nie miao dla nich adnej oferty poza tym zasikiem? Co wicej, im wyszy zasiek, tym de facto trudniejsza aktywizacja, poniewa ronie pokusa przyjmowania pasywnych postaw. I jest w tej wtpliwoci duo racji. Z tego, e pastwo podejmuje z merytorycznego punktu widzenia niemdre decyzje, nie wynika jeszcze, e organizacje robi co mdrego. Prawd jest jednak take to, e SROI jak kada ewaluacja jest metod opart na porwnaniu danej sytuacji z zaoeniem kontrfaktycznym. Gdyby dana organizacja nie podja dziaa wobec danej osoby, najprawdopodobniej pobieraaby ona zasiek w zdeniowanej przez pastwo wysokoci, korzystaaby z rnego rodzaju rde wsparcia opartych na pomocy spoecznej etc. SROI nie ma za zadanie walidowa susznoci misji ani adekwatnoci narzdzi. W cokolwiek by nie wierzya dana organizacja na poziomie wartoci i jakkolwiek by nie dziaaa na poziomie instrumentw, jeli nie podejmie dziaa, najszersz alternatyw deniuje pastwo i samorzd.
57
Alternatywne zastosowanie SROI, czyli jak porwna dwa przedsiwzicia spoeczne Gdyby przyj, e poza dan organizacj, w konkretnej spoecznoci lokalnej funkcjonuj take inne instytucje o podobnym prolu dziaa, mona sobie postawi pytanie, czy SROI moe suy jako narzdzie do porwnywania ich skutecznoci i efektywnoci. Odpowied jest oczywicie pozytywna: jak kada miara oparta na wsplnym mianowniku, SROI moe pokaza, i dane przedsiwzicie jest ze spoecznego punktu widzenia bardziej rentowne ni inne. Po pierwsze, mona zgodnie z t sam metodologi policzy SROI dla poszczeglnych instytucji. To rozwizanie moe by jednak trudne do przeprowadzenia ewaluacji trzeba, by nie wszystkie podmioty w stopniu dla niej wystarczajcym ujawniy swoje koszty i wyniki, a nie zawsze to czyni. Z drugiej strony, w wielu rodzajach instytucji szczeglnie w administracji publicznej cz kosztw jest niejawna, co znacznie utrudniaoby przeprowadzenie potrzebnych nam analiz. Istnieje jednak rozwizanie alternatywne, odwoujce si do rnic w skutecznoci i efektywnoci przeprowadzanych dziaa. W tej sytuacji cay proces trzeba przeprowadzi tak, by wszdzie, gdzie to moliwe, w roli zaoenia kontrfaktycznego korzysta z danych waciwych dla instytucji/organizacji, do ktrej chcemy porwna nasz. Jeli tak wyliczone SROI okae si dodatnie, wykazana zostanie wysza efektywno spoeczna naszego rozwizania. Warto przy tym podkreli, e jest to efektywno w penym znaczeniu tego sowa, czyli uwzgldnia skuteczno oraz relacj nakadw do wynikw. Z drugiej strony nie naley porwnywa za pomoc SROI dziaa o rnym charakterze. Fakt, e dziaania na rzecz modych kobiet z terenw miejskich osign wysze SROI ni takie same na rzecz mczyzn w rednim wieku z terenw wiejskich, znaczy jedynie tyle, e te dwie grupy rni si w skali barier do pokonania i intensywnoci problemw.
Rozwaania podobne mogyby dotyczy szacowania przychodw ze wzgldu na zwikszone wpywy podatkowe. Tradycyjnie pomija si w tych analizach podatki porednie (czyli na przykad VAT) pacone przez benecjentw. Logika podpowiada, by koncentrowa si na podatku dochodowym od osb zycznych (PIT) oraz skadkach spoecznych (emerytalne, zdrowotne, chorobowe etc.). Trzeba to jednak robi rozwanie z faktu, e nominalna stopa opodatkowania wynosi przykadowo 18%, nie wynika, e tak cz swojego dochodu benecjenci danego przedsiwzicia odprowadz do urzdu skarbowego. Efektywna stopa opodatkowania w Polsce w 2007 r. wyniosa 17% dla caej populacji, czyli mniej ni nominalna stopa opodatkowania w pierwszej grupie podatkowej. Na potrzeby szacunkw naley odwoa si do szacowanych wartoci kracowych dla danego segmentu populacji, ktre mona znale zarwno na stronach internetowych Ministerstwa Finansw, jak i w analizach symulacyjnych Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej (tzw. modele mikrosymulacyjne).
58
Warto spoeczna Liczba benecjentw Wzrost przychodw u benecjenta czny wzrost przychodw Korzyci podatkowe Oszczdnoci spoeczne Spoeczne koszty osignicia tego wyniku Przypisane przepywy nansowe
-2 lata - rok A B C=A*B D E F D+E-F
dzi + rok + 2 lata +3 lata
+4 lata
+5 lat
Spoeczne koszty realizacji misji (osignicia prognozowanego wyniku zwizanego z oszczdnociami dla systemu publicznego oraz korzyciami podatkowymi) s pojciem bardzo szerokim. Jeli przykadowo produktywno zatrudnianych osb jest zdecydowanie nisza ni w przypadku funkcjonujcych podmiotw komercyjnych, ze wzgldu na skal barier benecjentw tego dziaania, na etapie wyliczania wartoci ekonomicznej przedsiwzicia (kosztw bezporednich) naley si odnie do poziomw rynkowych. Miejscem, w ktrym naley uwzgldni rnic midzy redni produktywnoci a produktywnoci benecjenta, jest wanie to, co w naszym dziaaniu spoeczne. W tym sensie nawet w instytucjach poytku publicznego nie mona opracowa SROI tylko na podstawie danych ksigowych.
A co zrobi wwczas, gdy wiat nie koczy si za pi lat? Przy dziaaniach aktywizacyjnych mona oczekiwa, e cz benecjentw pozostanie zatrudniona przez duszy okres ni horyzont realizacji danego przedsiwzicia, szczeglnie, jeli organizacja tworzy tylko przejciowe miejsca pracy, a jej podstawowym celem jest umieszczenie benecjentw na otwartym rynku pracy. Wwczas warto uwzgldni w jaki sposb t korzy spoeczn. Najczciej szacuje si roczne zarobki do osignicia wieku emerytalnego (czyli czasem nawet w perspektywie czterdziestoletniej), a nastpnie dyskontuje je przy uyciu dowolnej dostpnej dugookresowej stopy procentowej (np. 15-letnie obligacje skarbu pastwa). Poniewa rynki nansowe rzadko korzystaj z instrumentw o tak dalekiej zapadalnoci, a i prognozy w perspektywie dekad s wtpliwe, jest to zaledwie szacunkowa warto i naley j traktowa z du ostronoci.
W sposb oczywisty take bardziej intensywna (kosztowo) forma pracy z benecjentami powinna gwarantowa lepsze rezultaty, czyli wysze wartoci w wierszach (pozycjach) dotyczcych oszczdnoci oraz korzyci podatkowych. Dlatego naley przeprowadza t analiz maksymalnie uczciwie w procesie prac nad jej wyliczeniem moliwe s przecie korekty postpowania zmierzajce do poprawy efektywnoci prowadzonych dziaa. Spoeczne koszty osignicia wyniku to oczy-
59
wicie take wszystkie koszty projektowe, takie jak terapia czy praca psychologa, wsparcie specjalistw etc.
Jakiej stopy uy do dyskontowania spoecznej wartoci przedsiwzicia? Intuicja podpowiadaaby skorzystanie z podobnej argumentacji, jak w przypadku wkadu wasnego przy wycenianiu wartoci ekonomicznej, czyli oprocentowania obligacji komunalnych. Trzeba mie jednak wiadomo, e ta miara w adnym stopniu nie uwzgldnia ryzyka zwizanego z prac z dan grup benecjentw, a take ryzyka zwizanego z wdraaniem innowacyjnych rozwiza czy standardami funkcjonowania naszej organizacji. Dlatego warto rozway korygowanie oprocentowania obligacji komunalnych o dodatkowe elementy. Przykadowo, na potrzeby kalkulacji komercyjnych, jeli rma naley do grupy maych lub rednich przedsibiorstw, przy kalkulacji ryzyka, dodaje si rednio trzy punkty procentowe do stopy, jak gieda podpowiada dla wikszych rm funkcjonujcych w tej samej gazi etc. (czyli jeli zastosowanie CAPM podpowiada 11,1%, dla maych i rednich przedsibiorstw, waciw stop dyskontowania bdzie 14,1%). Podobnie w przypadku przedsiwzi o charakterze spoecznym gdy dany projekt jest pilotaem, grupa docelowa bardzo trudna i mao rozpoznana pod ktem skutecznoci dziaa lub organizacja jest bardzo moda, warto przyj wysz stop dyskontowania. Najwaniejsze jest, by prezentujc wyliczenia SROI, przedstawi wszystkie przyjte przy tym zaoenia, uwzgldniajc take alternatywne scenariusze, szczeglnie w czci spoecznej. Zwiksza to bowiem w odbiorze interesariuszy wiarygodno kocowego wyniku.
60
6.4
Wyliczanie SROI
W poprzednich podrozdziaach otrzymalimy dwie wielkoci: biec warto ekonomiczn przedsiwzicia oraz jego aktualn warto spoeczn. Na potrzeby wyliczenia SROI trzeba je do siebie doda, a nastpnie porwna z wielkoci wszystkich inwestycji koniecznych do ich osignicia, poniesionych do dzi. SROI = czna warto przedsiwzicia / warto inwestycji poniesionych do dzi Interpretacja tego wskanika jest nastpujca: za kad zotwk zainwestowan w realizacj tego przedsiwzicia spoeczno otrzyma warto SROI w czasie okrelonym horyzontem szacowania SROI. Dla wskanika wyliczonego dla piciu lat, o wartoci 10, bdzie to oznaczao, e w perspektywie piciu lat funkcjonowania przedsiwzicie to wygeneruje korzyci wynoszce cznie dziesiciokrotno wyjciowego wkadu. Jak mona interpretowa taki wskanik? W wiecie komercyjnym podwojenie wartoci przedsiwzicia w cigu trzech lata uwaa si za wynik nie tylko rewelacyjny, ale take obarczony szalonym ryzykiem. Tego typu przedsiwzicia podejmuj tylko wyspecjalizowane fundusze Venture Capital. Z drugiej strony, mwic o wartoci spoecznej, trzeba by bardzo ostronym, podejmujc podobne porwnania. Po pierwsze, przykadowe stwierdzenie, e lepiej przeznacza rodki samorzdowe na dziaania spoeczne ni na inwestycje w infrastruktur etc., nie jest trafne, bo SROI dziaa spoecznych jest wysze ni ROI budowy drogi SROI nie jest lepszym ROI, lecz metod na rozbudowanie ROI o aspekty spoeczne. By mc przeprowadza jakiekolwiek porwnania, naleaoby najpierw oszacowa SROI inwestycji drogowej. Gdyby na chwil podj prb mylenia kontrfaktycznego i przyzna, e naprawa drogi prowadzi do obnienia ryzyka wypadku miertelnego, odnajdziemy si w wiecie, w ktrym wartoci ekonomiczne i spoeczne (ycie ludzkie) mona zacz sprowadza do wsplnego mianownika. Jeli w danej spoecznoci praca z dziemi jednej z organizacji gwarantuje SROI na poziomie 30, a innej na poziomie 10, mona si zastanowi nad efektywnoci alokowania rodkw w tej drugiej. Jeli tylko nominalnie pracuj z podobnymi grupami, poniewa benecjenci tej drugiej realnie obarczeni s ciszymi barierami spoecznymi, rnica w SROI nie jest niczym niepokojcym. Jeli jednak wynika ona z nieskutecznoci lub niegospodarnoci, kalkulacja SROI moe by wakim argumentem w debacie na temat wydatkowania rodkw publicznych.
Wyliczanie SROI
61
Rwnoczenie nie wszystkie przedsiwzicia musz osign SROI wikszy od jednoci wiele wanych dziaa spoecznych nie bdzie mogo pochwali si tak korzystnym wynikiem, co przecie nie wiadczy automatycznie o ich nieprzydatnoci. Trudno jest take uwzgldni w kalkulacji SROI wiele czynnikw, takich jak na przykad midzy innymi warto dodana, zwizana z przetestowaniem innowacyjnego rozwizania, lub zmiana postaw spoecznych. Dlatego te SROI powinno by tylko elementem raportu dla interesariuszy na temat dziaalnoci danej organizacji, a jego wielko powinna zosta umieszczona w kontekcie odwoujcym si zarwno do specyki lokalnej, jak i dziaalnoci innych podobnych organizacji.
62
7.
Mierzenie kapitau ludzkiego i spoecznego Prove It!
Jednym z najwaniejszych dugofalowych rezultatw dziaania organizacji pozarzdowych jest wzmacnianie kapitau ludzkiego i spoecznego. Stay si one ju sowami kluczami w odniesieniu do trzeciego sektora, tym waniejsze jest wiarygodne mierzenie zmian wywoywanych przez organizacje w tym obszarze. Kapita ludzki a spoeczny Kapita spoeczny dotyczy relacji midzy ludmi, kapita ludzki dotyczy jednostek: ich zachowania, umiejtnoci, postaw, samooceny oraz wiary we wasne moliwoci, ktra jest niezbdna, by ludzie mogli uczy si nowych umiejtnoci i nowych wzorcw zachowa. Kapita spoeczny, wedug jednej z najbardziej rozpowszechnionych denicji, autorstwa Roberta Putnama to: (...) takie cechy ycia spoecznego sieci i wizi spoeczne, normy i zaufanie ktre umoliwiaj ludziom wspprac na rzecz skuteczniejszej realizacji wsplnych celw. Obecnie do cech wymienionych przez Putnama docza si take wzajemno. Sieci i wizi spoeczne sieci to grupy ludzi, ktrych cz wizi silne (jak midzy przyjacimi lub krewnymi) lub sabe (jak pomidzy kolegami). Zaufanie jest oczekiwaniem i wiar w to, e inni czonkowie spoecznoci s uczciwi i wsppracuj ze sob. Normy wyznaczaj standardy zachowania, okrelaj sankcje za zamanie tych standardw oraz wsplne cele spoecznoci. Naley do nich take oczekiwanie, e inni s godni zaufania i bd si angaowa w dziaania na rzecz dobra wsplnego. Wzajemno oznacza, e dany czowiek jest gotowy pomaga innym, poniewa wie, e w sytuacji kryzysowej inni pomog jemu. Mierzc poziom kapitau spoecznego, cz badaczy zwraca take uwag na aktywno obywatelsk (np. uczestniczenie w wyborach) oraz postrzeganie swojej spoecznoci lokalnej. Kapita spoeczny i ludzki bywaj czasem w konikcie. Na przykad: najbardziej aktywne jednostki z grona benecjentw w danej spoecznoci dziki udziaowi w projekcie rozwiny swoje umiejtnoci i kontakty ich kapita ludzki wzrs. Nastpnie wykorzystay te umiejtnoci i kontakty, by znale prac poza spoecznoci kapita spoeczny na tym terenie zmala. Dlatego w przypadku kadego dziaania naley wiadomie okrela, ktry rodzaj kapitau stanowi priorytet. Nie
63
ulega wszake wtpliwoci, e waga obu tych kapitaw jako rwnorzdnych z kapitaem nansowym jest coraz lepiej rozpoznawana przez rozmaite gremia rzdowe, samorzdowe i akademickie. Midzy innymi ze wzgldu na ten fakt warto przyjrze si na koniec metodzie mierzenia korzyci spoecznych, kadcej duy nacisk wanie na kapita spoeczny, a po trosze take ludzki, traktowany wszake jako pierwszy krok w stron tego drugiego. Zostaa ona opracowana przez New Ekonomic Foundation, na uytek projektw rewitalizacyjnych, realizowanych przez brytyjsk organizacj Groundwork UK. Jej nazw Prove It! mona przeoy jako Udowodnij! i wszelkie skojarzenia z procesem U2 bd jak najbardziej uzasadnione. Istotnie stanowi ona szczegln egzemplikacj tego podejcia, i odznacza si nastpujcymi cechami: 1. Jest w peni partycypacyjna, co oznacza, e zarwno pracownicy organizacji, jak i uczestnicy projektu oraz mieszkacy objci jego oddziaywaniem uczestnicz w procesie deniowania problemu, obszaru pomiaru oraz okrelaniu wskanikw. Partycypacyjny jest rwnie proces zbierania informacji o wskanikach, oparty w duej mierze na ankietach i wskanikach subiektywnych. Uwzgldnia si take wskaniki obiektywne, przede wszystkim na poziomie produktu i wyniku, ale ostateczn werykacj projektu stanowi samopoczucie ludzi po jego realizacji i ich postrzeganie sytuacji wasnej oraz otoczenia, zmiana ich postaw i zachowania (to ju czynnik obiektywny). 2. Uywane wskaniki oddziaywania kad nacisk na kapita spoeczny i ludzki (powstajca w ramach projektu infrastruktura pozostaje wskanikiem na poziomie produktu). 3. Proces wsplnego z benecjentami okrelania wskanikw odbywa si przed rozpoczciem projektu, w fazie jego planowania. Staje si przez to jedn z jego integralnych czci, pozwalajc ponownie zdeniowa zaoenia projektu, i przyczynia si do budowania zaufania midzy uczestnikami. Metoda Prove It! zostaa opracowana z myl o projektach na ma i redni skal, w zwizku z tym jej stosowanie nie wie si z duymi kosztami, ani nie wymaga obecnoci zewntrznego badacza. Jest to moliwe dziki temu, e sposb postpowania jest rozpisany krok po kroku (Czytelnik wikszo z tego ma ju za sob, zasadnicze etapy i terminologia s takie same jak w omawianym w tej ksice podejciu U2) i wystarczy do tego zastosowa kilka konkretnych narzdzi. Jednym z najwaniejszych z nich jest Lista kontrolna wskanikw dla kapitau ludzkiego i spoecznego. Przytaczamy j poniej.
Lista kontrolna wskanikw kapitau spoecznego i ludzkiego Kapita ludzki Pewno siebie Samoocena, szacunek dla samego siebie Postawy wobec miejsca zamieszkania: poczucie przynalenoci etc. Postawy wobec zaangaowania spoecznego
64
Wiedza i umiejtnoci Zachowania: podejmowanie si nowych zada etc. Kapita spoeczny Zaufanie do innych Standardy zachowania Wzajemno: wiadczenie sobie nawzajem przysug ssiedzkich etc. Wsparcie w spoecznoci: w sytuacji kryzysowej zwracanie si mieszkacw do kogo w spoecznoci etc. Sieci i powizania: miejsca do spotka, ich istnienie i korzystanie z nich Sieci i powizania, przyjanie: czstotliwo spotka mieszkacw z przyjacimi Sieci i powizania: udzia w lokalnych wydarzeniach Sieci i powizania: tolerancja, nawizywanie kontaktw z ludmi o odmiennych dowiadczeniach, pogldach, korzeniach etnicznych Liczba i usugi lokalnych organizacji Aktywno obywatelska: wiedza o lokalnych organizacjach etc. Aktywno obywatelska: zaangaowanie w dziaalno lokalnych organizacji Aktywno obywatelska: demokratyczno I przejrzysto, na przykad rozliczanie si lokalnych organizacji przed mieszkacami danego terenu ze swoich dziaa Aktywno obywatelska: rwno szans Sieci i partnerstwa organizacji
Lista kontrolna nie zawiera, jak wida, konkretnych wskanikw, te maj bowiem zosta okrelone na pocztku projektu przez jego realizatorw i uczestnikw. Wytycza jednak ramy dyskusji o wskanikach, podpowiada, w jakich obszarach ich szuka. O tym, w jaki sposb mona pyta o interesujce nas wskaniki, poucza nas drugie narzdzie kluczowe dla metody Prove It!, przykadowa Ankieta pomiaru projektu.
Nr .. Data
Nazwisko badacza. Prove it! Ankieta dla projektu
Kiedy pyta? Kogo pyta? Przed i po projekcie Uczestnikw i mieszkacw
Nazwa projektu 1a. Jak czsto korzystasz z terenw rekreacyjnych/sklepw w swojej dzielnicy/gminie?
Po projekcie
Uczestnikw i mieszkacw
Przed i po projekcie Uczestnikw i mieszkacw
Regularnie Czasami Rzadko Nigdy 1b. Myl, e moja dzielnica/ gmina jest bardziej atrakcyjnym miejscem do mieszkania ni (czas trwania projektu, np.: p roku wczeniej) Zdecydowanie Raczej si zgadzam Trudno powiedzie/ Raczej si Zdecydowanie si si zgadzam nie wiem nie zgadzam nie zgadzam 2a: Czuj si bezpiecznie w mojej dzielnicy /gminie w cigu dnia Zdecydowanie si nie zgadzam
Zdecydowanie Raczej si zgadzam Trudno powiedzie/ Raczej si nie zgadzam si zgadzam nie wiem 2b: Czuj si bezpiecznie w mojej dzielnicy/gminie wieczorem
Po projekcie
Zdecydowanie Raczej si zgadzam Trudno powiedzie/ Raczej si nie zgadzam Zdecydowanie si si zgadzam nie wiem nie zgadzam 2c: Czy Pani/Pana zdaniem przestpczo w tej dzielnicy/gminie w cigu (czas trwania projektu) Bardzo spada
Bardzo wzrosa Troch wzrosa Nie zmienia si Troch spada 3a: Czuj, e mog wpyn na postawy wobec mojej dzielnicy/gminy.
Zdecydowanie Raczej si zgadzam Trudno powiedzie/ Raczej si nie zgadzam si zgadzam nie wiem 3b: Czuj, e mog przyczyni si do poprawy sytuacji w mojej spoecznoci Raczej si zgadzam Trudno powiedzie/ Raczej si nie zgadzam nie wiem
Zdecydowanie si nie zgadzam
Zdecydowanie si zgadzam
Zdecydowanie si nie zgadzam
65
66
Po projekcie
Tylko uczestnikw
Przed i po projekcie Tak Nie mam pewnoci Nie
3c: Uwaam, e projekt przygotowa mnie do aktywnego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczcych mojej spoecznoci Zdecydowanie Raczej si zgadzam Trudno powiedzie/ Raczej si nie zgadzam Zdecydowanie si si zgadzam nie wiem nie zgadzam 4. Gdyby chcia/a co zmieni w swojej spoecznoci, czy wiesz, z kim si kontaktowa?
4a: w lokalnych organizacjach
4b: w urzdzie/Radzie gminy/dzielnicy
4c: w organizacjach wspierajcych
4d: Wrd ssiadw
Przed i po projekcie
Uczestnikw 5: W czasie trwania projektu nawizaem/am kontakty z i mieszkacw 5a. Osob w innym wieku
Intensywny kontakt
Sporadyczny kontakt
nie
5.b Osob o innym statusie zawodowym i/lub dowiadczeniu 5.c. Lokalnym radnym/n
5.d: Mieszkacami z innych gmin/dzielnic
PYTANIA DODATKOWE Tak Nie Trudno powiedzie/ Nie wiem
Kiedy pyta?
Kogo pyta?
6. Czy masz wielu przyjaci w tej dzielnicy/gminie?
7. Czy sdzisz, e twoi wspmieszkacy dziaaj take w twoim interesie?
8. Czy wierzysz, e lokalne wadze dziaaj w twoim interesie?
Uczestnikw i mieszkacw Uczestnikw i mieszkacw Uczestnikw i mieszkacw Uczestnikw i mieszkacw
9. Czy twoi wspmieszkacy pomagaj sobie nawzajem?
Przed i po projekcie Bezrobotny Zajmujcy si Ucze/ domem student
45-59
60-74
75+
Mczyzna
3-4 lata
Ponad 5 lat
nie
Uczestnikw 10a: Status na rynku pracy i mieszkacw Zatrudniony SamoEmeryt/rencista zatrudniony Przed i po projekcie Uczestnikw 10b. Wiek i mieszkacw 0-15 16-24 25-44 Przed i po projekcie Uczestnikw 10c. Pe i mieszkacw kobieta Przed i po projekcie Uczestnikw 10d. Mieszkam w spoecznoci i mieszkacw Krcej ni rok 1-2 lata Przed i po projekcie Uczestnikw 10e. Posiadam tu dom/mieszkanie i mieszkacw tak Przed i po projekcie Uczestnikw 10f. Ankietowany jest i mieszkacw Uczestnikiem projektu rdo: New Economics Foundation, http://www.neweconomics.org Mieszkacem dzielnicy/gminy
67
68
Zarwno list, jak i ankiet, naley odnie do kontekstu danej spoecznoci oraz dostosowa do specyki danego projektu/organizacji. Rzecz jasna, kapita ludzki i spoeczny nie s wartociami samymi w sobie. Wysoka samoocena moe si przerodzi w prno, standardy zachowa i wymuszajce je sankcje w opresj i wykluczanie ze wsplnoty obcych, a wzajemne wiadczenie sobie przysug w korupcj. W przypadku benecjentw organizacji pozarzdowych i przedsibiorstw takie ryzyko jest jednak niewielkie. O wiele wiksze jest za to prawdopodobiestwo, e dziki wzmocnionemu kapitaowi spoecznemu i ludzkiemu na danym obszarze wzronie jako ycia, zmniejsz si problemy zdrowotne, ludziom bdzie atwiej znale i utrzyma prac. Wszystko to ma bezporedni zwizek z poziomem kapitau spoecznego (co wykazay liczne badania) i przynosi konkretne korzyci ekonomiczne. Co wane, nie jedynie.
Zakoczenie
69
8.
Zakoczenie
I tak dotarymy do koca naszych rozwaa. Dokonaymy tu przegldu podstawowej terminologii zwizanej z mierzeniem oddziaywania spoecznego oraz wybranych metod takiego pomiaru. Dlaczego wanie tych, a nie innych? Naszym zdaniem najlepiej si one uzupeniaj. Pozwalaj podda pomiarowi waciwie kady rodzaj przedsiwzicia i takiego, ktre przede wszystkim oddziauje na warto spoeczn, i takiego, ktrego znaczenie mona odda w pienidzach. Warto przy tym przypomnie, e wedug najnowszych teorii tradycyjny podzia na to, co jedynie spoeczne, i to, co jedynie ekonomiczne, odchodzi w przeszo, i e zaczyna si era organizacji hybrydowych, jednoczenie przynoszcych korzyci ekonomiczne, spoeczne i ekologiczne. Przede wszystkim za omwione tu metody pozwalaj raz na zawsze odrzuci usprawiedliwienie dla zaniechania jakichkolwiek pomiarw oddziaywania spoecznego, z powodu bdnego zaoenia, e zmiana, ktr przynosi nasze dziaanie, bya niemierzalna. Daj odpowied na pytanie, jak wykaza to, e dana osoba jest szczliwsza, odzyskaa godno, poprawia si jej jako ycia. Dla kadego z tych poj mona wskaza kryteria oceny i opisu (wskaniki), o czym dawno wiedzieli lozofowie, a czego my uczymy si na nowo. Porwnywalno, szukanie wsplnego mianownika dla zjawisk pozornie od siebie odlegych jest obecnie koniecznoci dla kadej organizacji, ktra podejmuje odpowiedzialno za zmiany spoeczne. Ogromne koszty nansowe ich wprowadzania zmuszaj do szukania rozwiza efektywnych i wiarygodnych, tzn. takich, ktrych skuteczno zostaa udowodniona bezspornie. Jeli my, dziaacze i pracownicy organizacji pozarzdowych i przedsibiorstw spoecznych, sami nie okrelimy, co stanowi dowd skutecznoci dziaa spoecznych, inni patnicy, zwaszcza z sektora publicznego i prywatnego zrobi to za nas. Wanie w imi tego celu opisaymy tu najistotniejsze elementy procesu, ktry moe w tym pomc, a ktry bdzie w Polsce coraz bardziej zyskiwa na znaczeniu, tak jak kluczowy okaza si ju w innych krajach Europy i Stanach Zjednoczonych. Wierzymy, e kady Czytelnik bdzie po lekturze tej ksiki w stanie wdroy w swojej organizacji postpowanie zgodnie z zasadami U2, a stopniowo take SROI. Powodzenia!
70
9.
Inspiracje
Wiele informacji na temat metod i podej do mierzenia oddziaywania spoecznego znale mona w Internecie. Wszystkich, ktrzy chcieliby pogbi swoj wiedz i lepiej przygotowa si do praktycznego jej uycia, zachcamy do przeszukania zasobw sieci. Poniej podajemy kilka wanych linkw. Na stronach internetowych New Economics Foundation http://www.neweconomics.org, a take http://www.proveandimprove.org/new/ w caoci powiconej metodom i narzdziom pomiaru jakoci dziaa i oddziaywania przedsibiorstw spoecznych (znale mona m.in. porwnanie 25 sposobw pomiaru nansowych, czasowych i ludzkich ze wzgldu na: potrzebne zasoby, typ wsparcia potrzebnego do ich zastosowania, konieczno zewntrznego uprawomocnienia. Wicej informacji na temat tego, jak obliczy SROI, znale mona na stronie REDF, czyli Roberts Enterprise Development Fund http://www.redf.org/. Przegld publikacji tego dotyczcych, a take przykadowe raporty zawierajce informacje o SROI konkretnych przedsiwzi znajduj si w zakadce http://www.redf.org/ publications-sroi.htm. Warto te zajrze do dostpnych w sieci publikacji. Autorki polecaj: Jed Emerson, Joshua Spitzer, Gary Mulhair, Blended Value Investing, Word Economic Forum, Marzec 2006 publikacja dostpna na stronie http://www.blendedvalue.org/ Jed Emerson, Sheila Bonini, The Blended Value Map. Tracking the intersects and opportunities of economic, social and environmental value creation, Luty 2004 publikacja dostpna na stronie http://www.blendedvalue.org/ Inne ciekawe pozycje: Assessing the True Value of Social Enterprise: A Review of Current Practice. A report to the West Yorkshire Enterprise Partnership, Hudderseld Pride Ltd, Sierpie 2005 publikacja dostpna na stronie http://www.socialauditnetwork.org.uk/research.htm William Rosenzweig, Double Bottom Line Project Report: Assessing Social Impact In Double Bottom Line Ventures, Working Paper Series, Center for Responsible Business, University of California, Berkeley, 2004 publikacja dostpna na stronie http://repositories.cdlib.org/crb/wps/13/
Stowarzyszenie Klon/Jawor Przedruki lub przenoszenie caoci lub czci tej publikacji na inne noniki moliwe wycznie za zgod wacicieli praw autorskich. Autorki: Beata Juraszek-Kopacz (Fundacja Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego) Joanna Tyrowicz (Wydzia Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski) Redakcja i korekta: SKRYPTORIUM/Ewa Biernacka Marta Gumkowska (Stowarzyszenie Klon/Jawor) Wydawca: Stowarzyszenie Klon/Jawor ul. Szpitalna 5/5, 00-031 Warszawa tel. (22) 828 91 28, fax (22) 828 91 29 www.klon.org.pl, e-mail: klon@klon.org.pl Infolinia: 0-801 646 719 www.ngo.pl portal organizacji pozarzdowych
Publikacj wydano w ramach Projektu eS: W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii spoecznej. Projekt realizowany jest przy udziale rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL.
Niniejszy dokument zosta opublikowany dziki pomocy nansowej Unii Europejskiej. Za tre tego dokumentu odpowiada Stowarzyszenie Klon/Jawor, pogldy w nim wyraone nie odzwierciedlaj w adnym razie ocjalnego stanowiska Unii Europejskiej.
ISBN 978-83-60337-74-5. Warszawa 2008

Pomiar Oddzialywania

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pomiar Oddzialywania

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego Poradnik dla organizacji pozarzdowych i przedsibiorstw spoecznych

Beata Juraszek-Kopacz Joanna Tyrowicz

Stowarzyszenie Klon/Jawor 2008

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Jak czyta t ksik

Jak czyta t ksik

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Jak czyta t ksik

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Dlaczego mierzenie oddziaywania spoecznego jest wane?

Dlaczego mierzenie oddziaywania spoecznego jest wane?

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Dlaczego mierzenie oddziaywania spoecznego jest wane?

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Proces Udowodn i Udoskonal (U2)

Proces Udowodn i Udoskonal (U2)

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Proces Udowodn i Udoskonal (U2)

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Proces Udowodn i Udoskonal (U2)

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Okrelanie mapy oddziaywania organizacji

Poziom oddziaywania (ocena skutecznoci) Wynik

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Pokazuje je poniszy rysunek.

Kultura organizacji Przywdztwo Mechanizmy uczenia si

Zasoby: ludzkie, nansowe, techniczne

Systemy i procedury (formalne)

Poziom operacyjny Wpyw/efektywno na poziomie benecjentw i na poziomie zmian systemowych

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Wyzwania zwizane z pomiarem wpywu

Wyzwania zwizane z pomiarem wpywu

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Praca nad wskanikami

Praca nad wskanikami

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Jak okreli wskaniki?

Poprawione rezultaty egzaminw z matematyki

Jak okreli wskaniki?

Cel Wzmocnienie kapitau spoecznego w gminie x

rda werykacji Monitoring uczestnictwa w imprezach (raporty organizatorw)

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Stopa zwrotu z inwestycji i spoeczna stopa zwrotu z inwestycji

Stopa zwrotu z inwestycji i spoeczna stopa zwrotu z inwestycji

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Rys. 2. Proces dyskontowania od okresu za pi lat (5=4) do teraz (t=0)

Stopa zwrotu z inwestycji i spoeczna stopa zwrotu z inwestycji

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

czna warto dziaania (ang. blended value)

czna warto dziaania (ang. blended value)

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

czna warto dziaania (ang. blended value)

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Wyliczanie wartoci ekonomicznej

Wyliczanie wartoci ekonomicznej

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Wyliczanie wartoci ekonomicznej

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego

Wyliczanie wartoci ekonomicznej

Zmierzy niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaywania spoecznego