Micha Waliski

Homogenizacja kultury - za czy przeciw?1

Smak powszechny z koniecznoci jest ...zepsuty proporcjonalnie do stopnia, w jakim jest powszechny. (W. Hazlitt)

Gdzie od pocztku lat 70., szczeglnie za od ich poowy, mona wskazywa na tego rodzaju tendencje i zjawiska w naszej rodzimej kulturze, ktre rozpatrywane globalnie, pozwalaj na stwierdzenie, e kultura ta jakby zacza przekracza barier kolejnego programu umasowienia (posugujc si terminologi A. Koskowskiej). Myl o ywioowej [?!] i nie majcej precedensu w dotychczasowej polityce repertuarowej i tytuowej np. telewizji, radia, wydawnictw, a take kin inwazji treci rozrywkowych, i to takich, ktre wskazywayby na tendencj do obniania a nie podwyszania tzw. wsplnego mianownika treci, wyznaczajcego oglny poziom kultury masowej. Stwierdzenie to wymaga kilku przynajmniej przykadw. Mniej wicej dwa lata temu TVP emitowaa w sobotnim tzw. kinie nocnym ca seri thrillerw i horrorw zachodnich poledniejszego raczej gatunku, w ktrych wtki drastycznego gwatu, okruciestwa, sadyzmu, erotyzmu i seksu, take biseksualizmu (cznie z odmianami zboczonymi) podawane byy w formie, do jakiej nie by przyzwyczajony nasz poczciwy telewidz. Niektre z tych filmw okraszone byy wyranie post-freudowsk filozofijk. W innym okresie w cigu kilku dugich miesicy obejrzelimy w sobotnie wieczory chyba wszystkie szablonowe, najprzecitniejsze westerny wyprodukowane przez kinematografi amerykask i kino europejskie. Jakby wzorem najbardziej skomercjalizowanych telewizji wiata coraz powaniejszy procent czasu ekranowego TVP wypenia serial, zarwno zagraniczny, jak i polski; zapowiada si te zwikszenie jego produkcji. W chwili obecnej liczba seriali emitowanych tygodniowo przez TVP wliczajc
1

Felieton z cyklu przegldw prasy zamieszczanych w Literaturze Ludowej. Por. M. Waliski, Homogenizacja kultury za czy przeciw? Przegld prasy, 1 VIII31VIII 1979 r. Literatura Ludowa 1979 nr 4-6, s. 153-160.

w to produkcj dla dzieci i powtrzenia siga kilkunastu, co moe jeszcze nie dorwnuje standardowi amerykaskiemu, ale, uwzgldniajc skromn ilo dwu kanaw, oznacza ju poziom wcale przyzwoity. Tendencji tej towarzyszy wyrane zmniejszenie si iloci bardziej ambitnych programw rozrywkowo-kulturalnych (myl tutaj o programach typu Parady blagierw i ambitniejszym filmie). Znikna take Kobra, lecz jest to konsekwencja braku scenariuszy. Program II peni funkcj powtrze, wbrew wczeniejszym zapowiedziom. Z ekspansj serialu w naszej telewizji zwizane jest cile pewne zjawisko wyda wnicze, stanowice zreszt rwnie novum w naszej kulturze masowej: chodzi o literatur serialow masowo, nieraz w kiikusettysicznych nakadach wydawane ksikowe wersje niemal wszystkich polskich seriali i filmw telewizyjnych, opartych o oryginalne scenariusze. W wersji ksikowej opublikowano nawet kilka opasych tomw najlepszej polskiej soap-opera Matysiakw. Do ofensywy przesza w ostatnich latach literatura sensacyjno-kryminalna. Istniejce wczeniej popularne serie w rodzaju Ewa wzywa 07, Srebrnego Kluczyka, Labiryntu, Jamnika wydatnie wspomogy nowe inicjatywy KAW, MAW, Wydawnictwa Morskiego i innych, ktrych poszczeglne tytuy sigaj nawet 300 tys. egzemplarzy jednorazowego nakadu. To tylko nieliczne i najbardziej charakterystyczne przykady; pomijam film, inne typy literatury popularnej, dziedzin muzyki rozrywkowej. Jeszcze kilkanacie lat temu w klasycznej dzi pracy o kulturze masowej moglimy odnale stosunkowo optymistyczne sformuowania: Przykad Polski dowodzi, e lepsza kultura masowa twarzy lepsz publiczno. W Polsce nikt nie oglda brutalnych comicsw, poniewa masowa kultura nie stwarza do tego sposobnoci; bardzo niewielu tylko czyta sentymentalne romanse Mniszkwny krce wprawdzie ywo, ale w nielicznych, zaczytanych lub rcznie przepisanych kopiach. Polscy amatorzy westernw ogldaj stosunkowo najlepsze produkty tego gatunku, bo gwnie takie dostaj si na ekrany kin. Podnoszenie dolnego poziomu kultury masowej i szerokie udostpnianie dzie wyszego poziomu stanowi skuteczn metod kulturalnego oddziaywania. Nie przekracza ono przy tym granicy arbitralnego pozbawienia wyboru, jeli tylko sublimuje ulubione przez odbiorcw gatunki, ale ich nie eliminuje.2 Zapotrzebowanie na rnorodne treci rozrywkowe istniao, istnieje i istnie bdzie w kadej kulturze. Daoby si bez trudu udowodni, e nawet tak bardzo znaczny skok ilociowy w poday treci rozrywkowych na polskim rynku kultury masowej nie zaspokaja
A. Koskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Warszawa 1964, s. 477. Za autork uywam okrelenia wyszy poziom kultury.
2

popytu. Podajc przykady wiadczce o tendencji do pewnej nadprodukcji rozrywki n i s z e g o l o t u przez instytucje ksztatujce oblicze naszej kultury masowej, nie chc bynajmniej demonizowa faktw i kusi si o arbitraln ich ocen. Nawet jednak najbardziej ogldne konstatacje musz zmierza, zwaajc na aktualne trendy, w kierunku dosy istotnej korekty i weryfikacji sdu Koskowskiej sprzed kilkunastu lat. Majc to wanie na wzgldzie, mona wysun kilka ostronych, wynikajcych bowiem raczej z obserwacji, a nie z dokumentacji (nie jest ona w tym miejscu niezbdna), wnioskw. Wybr treci rozrywkowo-kulturalnych, jakimi dysponuje dzi odbiorca kultury masowej, jest o wiele bardziej obfity w porwnaniu z sytuacj jeszcze z lat 60. Odbywa si to jednak z wyran niekorzyci dla sublimacji gatunkw i selekcji treci. Nadprodukcji banalnej (a czsto trywialnej przykad ycia na gorco), pozbawionej gbszych walorw intelektualnych i ambicji rozrywki, nie zawsze towarzyszy tendencja przeciwwana w postaci wzgldnego przynajmniej nasycenia rynku kulturalnego tytuami i pozycjami uznanymi bd uznawanymi za wartociowe (intelektualnie, estetycznie, ideowo), a wic przynalenymi do wyszego poziomu kultury i podanymi z punktu widzenia wartoci preferowanych przez polityk kulturaln. Mwic bardziej obrazowo: superman Maj wypiera Pana Tadeusza, pana Woodyjowskiego i pana Wokulskiego, a do wydania dzie Kochanowskiego potrzebna jest ustawa sejmowa. Skada si na to szereg trudnoci obiektywnych, niemniej jednak nie zmieniaj one faktw. Cytowana wczeniej badaczka podkrelajc prymat treci ideologicznodydaktycznych w polskim modelu kultury masowej i przeciwstawiajc go tym samym zorientowaniemu na czyst rozrywk, skomerjalizowanemu modelowi kultury masowej na Zachodzie (z uwzgldnieniem, rzecz jasna, odpowiednich proporcji midzy np. Francj a USA) zauwaya, i wzgldy komercjalne [...] nie mog by cakowicie obojtne dla instytucji funkcjonujcych na zasadzie budetowego rozrachunku.3 W stosunku do caoksztatu mechanizmw stymulujcych rozwj rozwj kultury masowej istnieje oczywicie nadal bezwzgldna i niepodwaalna zasada prymatu wzgldw propagandowo-ideologicznych i dydaktyczych, jednak w odniesieniu do pewnych dziedzin tej kultury wydaje si wzrasta niepomiernie w ostatnim czasie rola czynnika czysto komercyjnego. Sprawa nie dotyczy jedynie pewnych przedsiwzi wydawniczych, kina czy masowej rozrywki realizowanej poza rodkami masowego przekazu. Czynnik komercyjny nie jest obojtny nawet TVP; mona si domyla, e wspomnianych thrillerw, horrorw,

Ibid., s. 437-438.

westernw, jak i mnstwa po prostu nudnych i pretensjonalnych seriali imporrtujemy na zasadzie sprzeday wizanej. Bywa, jak w przypadku niektrych ksikowych seriali popularnych, e pozorne wartoci dydaktyczno-propagandowe su zawoalowaniu dochodowoci imprezy. Na wspomniane trendy spojrze take i poprzez pewne dane statystyczne, niezbyt optymistyczne dla oglnego poziomu kulturalnego spoeczestwa. Jak stwierdza znany publicysta Polityki, dla poowy ludnoci kraju ekran telewizora staje si jedynym oknem na wiat [...]. Bo wedle wstpnych bada prawie poowa dorosych Polakw w o g l e nie czyta ksiek, nawet tych zawsze dostpnych o Mundialu na przykad4. Nawet najbardziej prowizoryczne szacunki wydaj si wskazywa, e treci, wobec przepywu ktrych kierujc si zapewne r n y m i , a nie tylko komercyjnymi wzgldami zastosowano polityk rnorakich uatwie i udogodnie, pokrywaj si w duej mierze z treciami preferowanymi przez publiczno. Pjdmy krok dalej w naszym rozumowaniu. Nie bdzie chyba przesady w stwierdzeniu, i dla ogromnej czci spoeczestwa wszelka planowa i raconalna oglna edukacja koczy si na szkole. Dla ludzi tych jedyn w zasadzie moliwo dalszego ksztacenia si i rwnoczenie jedyn form udziau kulturze stanowi (bierne z natury rzeczy) uczestnictwo w rnych formach kultury i rozrywki oferowanych przez mass media. Pomijam tu potoczn wymiane opinii i pogldw, uczestnictwo w kursach szkolenia masowego itp., amatorsk dziaalno kulturaln, stanowic mimo wszystko margines w skali spoecznej). Istnieje niewtpliwie bardzo cisy zwizek midzy rodzajem i poziomem form rozrywkowokulturalnych przekazywanych przez najwiksze media a rnymi formami wiadomoci odbiorcw. Rnymi, poniewa z jednej strony moe tu chodzi o to, co oglnie nazywamy wiadomoci kulturaln spoeczestwa, ale z drugiej take o wiadomo ideologiczn, polityczn, spoeczn, patriotyczn etc. Zgodnie bowiem z zaoeniami polityki kulturalnej funkcja czysto rozrywkowa np. w masowej literaturze popularnej (powie milicyjna, szpiegowska, komiks) czy w twrczoci rozrywkowej rodzimej produkcji sprzgana bywa na rne sposoby i na rnych poziomach z innymi funkcjami. Nie mona te nie uwzgldnia co istotne wpywu owych importw na wiadomo odbiorcy. W prbach usprawiedliwienia kultury masowej teoretycy i praktycy kultury czsto powouj si na mechanizm tzw. homogenizacji, susznie uwaanej za jeden z podstawowych kluczy do rozumienia zagadnie tej kultury. Argumentuje sie na przykad kadc przy tym nacisk na obiektywne zaoenia polityki kulturalnej, deklaracje twrcw kultury masowej i
4

M. Iowiecki, Cywilizacja obrazkowa Polityka 1979, nr 20.

jej menaderw i homogenizacja sprzyja szerokiej, masowej popularyzacji w rozmaitym stopniu przetworzonych dzie i treci czerpanych z kultury ambitniejszej, wyszej, e uatwia szerokim rzeszom odbiorcw kontakt z wanymi pokadami kultury i dzieami autentycznymi i e w kocu nie wyklucza moliwoci powstawania dzie o trwiaych, nieprzemijajcych wartociach, ktre wchodz do wyszego poziomu kultury. Za argumentacj t kryje si zatem przekonanie, i homogenizacia kultury moe stanowi czynnik wybitnie sprzyjajcy masowej edukacii spoeczestwa. (Pomijam tu argumentacj dokadnie odwrotn, a wic stanowiska, w ktrych zasada homogenizacji staje si punktem wyjcia do atakw na kultur masowa). Jest to jednak stanowisko prawdziwe przede wszystkim wwczas, kiedy pozostajemy na gruncie teorii i polityki kulturalnej, pomijamy za praktyk i rzeczywisto. W odniesieniu do s f e r y o d b i o r u kultury przekonania tego rodzaju naley traktowa z du rezerw, w kategoriach co najwyej wishful thinking. Rzeczywicie, posugujc si przykadem chociaby rodzimych programw telewizyjnych, da si bezsprzecznie wymieni cay szereg poytkw pyncych z ogldania telewizji i cay szereg nawet zawajc rzecz do rozrywki pozycji wartociowych pod wzgldem estetycznym, intelektualnym, ideowym, dydaktycznym. Aczkolwiek uwaga! nie bybym skonny przecenia wartoci, jakie wynis odbiorca nawet z wybitnego brytyjskiego serialu Ja, Klaudiusz. A to dlatego, i skonni bdziemy przypuszcza, e ledzi on Klaudiusza jako studium z zakresu filozofii wadzy, a przy okazji np. uzupenia wasn, wyniesion z edukaeji szkolnej, wiedz o antyku. Bdzie to jednake tylko teoretyczny punkt widzenia, domniemanie, bo w rzeczywistoci nie wiemy, j a k w telewidz odbiera Klaudiusza i j a k a wiedza mu z tej projekcji zostaa. Bo moe Klaudiusz skupia uwag naszego telewidza gwnie ze wzgldu na supersensacyjno wtkw, ktre prowadziy: zbrodnia, gwat, erotyzm, pornografia, kazirodztwo, zboczenia, a ktre ociekay krwi, ruj i porubstwem? W jakiej mierze u naszego telewidza przewaaa refleksja, a w jakiej spontaniczny, bezkrytyczny odbir bez wiadomoci formy, jakby powiedzia W. Pawluczuk? Tego nie wiemy, ale sdz, e nic tu nie zmieni pogawdki niest rudzonego prof. Krawczuka, wieczce wielotygodniow projekcj (a wczone na zasadzie homogenizacji mechanicznej). Rozwayem przykad wybitnego dziea kultury masowej. Musimy wszake liczy si z ewentualnoci, e tzw. przecitny odbiorca poyka w jednym tygodniu obok Klaudiusza odcinek Banaczka (Columbo lub Kajaka), ycia na gorco, Polskich drg, Przygd Pana Michaa, Janosika, i zapewne kilka innych (wliczam powtrzenia w obu programach), a do tego co najmniej jeden film sensacyjno-kryminalny i co najmniej jeden,

zwykle ckliwy, dramat miosny. Wymieniam programy nadawane w najlepszym czasie telewizyjnym, a wic n a j p o w s z e c h n i e j ogldane (nie sdz, eby ambitniejsze filmy, emitowane w II programie w pnych godzinach wieczornych, byy ogldane powszechnie). Uwzgldnienie tej realnej moliwoci nakazuje bardziej podejrzliwie patrzy na rol homogenizacji w procesie oglnej edukacji spoeczestwa, a nawet jako e hipotetycznie przynajmniej naley zakada wyksztacanie sie czego w rodzaju wiadomoci serialowej odbiorcw postawi w tym miejscu duy znak zapytania. A przecie rozpatrzony zosta i to powierzchownie przykad najpotniejszego, ale tylko j e d n e g o rodka masowego przekazu. Pominem pras ilustrowan i sportow, gazety, radio z jego masowym i bestsellerami, kino (statystyczne dane o najpopularniejszych filmach s wymowne), literatur popularn, transmisje sportowe, muzyk. Pamitamy, e tylko plus minus poowa dorosego spoeczestwa czyta ksiki. Mona by w tym miejscu dokona dalsz ych, wcale nie naciganych, szacunkw, wskazujcych wymownie, jakie treci preferowane s przez masow publiczno. Istota mechanizmu homogenizacji polega przede wszystkim na tym, e stawia r n e kulturowe treci na jednym poziomie, redukujc w duej mierze moliwoci racjonalnego wartociowania tych treci przez odbiorcw, a to na skutek sprzenia z asady homogenizacji z zasad standaryzacji treci. Odbiorca otrzymuje co prawda szans samodzielnego wyboru spord wielu treci dystrybowanych przez dysponentw najbardziej liczcych si mediw, naley jednak bra pod uwag, e pozostaje on w sytuacji swoistego oszoomienia i ubezwasnowolnienia wieloci i rnorodnoci komunikatw, co w znacznym stopniu powciga samodzieln refleksj. Pozostaje wic rzecz otwart, na ile jest to wybr samodzielny, a na ile bezwiedny i z uwzgldnieniem jakich wartoci si odbywa. Czy jest to kwestia alternatywy midzy, powiedzmy, Fellinim i Kafk a Stawk wiksz ni ycie i komiksem, czy te Fellini nie musi wyklucza Stawki? Z punktu widzenia pedagogiki spoecznej najbardziej interesujce wydaj si by te sytuacje, kiedy jedyn alternatyw stanowi Klos, powie sensacyjna, magazyn ilustrowany, wiadomoci sportowe i program TV w gazecie codziennej, im te naleaoby powica maksimum uwagi w badaniach naukowych. Rozwaane kwestie zale od wielu aspektw stopnia i rodzaju wyksztacenia, rodowiska spoecznego, oglnego poziomu kulturalnego, tradycji (rodzinnej, rodowiskowej), snobizmw etc., aczkolwiek nawet wysoki poziom wyksztacenia i kultury nie musi automatycznie gwarantowa wyboru w kierunku wartoci wyszych. Takie dane, jak nakady najpopularniejszych serii i ich poczytno, informacje, ktre pozycje robi obroty w antykwariatach, liczne powtrki najpopularniejszych programw RTV, notoryczny

brak w punktach dystrybucji najpoczytniejszych, wielonakadowych magazynw ilustrowanych itp. nie pozostawiaj zudze co do treci preferowanych przez powan cz dorosego spoeczestwa. Zastanawiajc si nad wzrastajcym popytem spoecznym na treci atwiejsze, nie mona nie bra pod uwag moliwoci, e zasada homogenizacji wraz z zasad standaryzacji sprzyjaj w sposb istotny ksztatowaniu si u odbiorcy postawy inercyjnej, postawy swoistego konformizmu poznawczego i wiatopogldowego. Telewizja i inne media daj bowiem iluzj prawd prostych i gotowych. Popyt na masow twrczo i literatur popularn dowodzi, e masowa publiczno przedkada prawdy proste nad trudne i (raczej) prawdy g o t o w e ni te, do ktrych naley dochodzi wasnym wysikiem intelektualnym (nie znaczy to, e masowa publiczno gotowa jest zaakceptowa wszystkie prawdy, ale to inna kwestia). Kultura zwizana ze rodkami masowego przekazu w stopniu nie znanym adnym innym poza moe pierwotn i ludow historycznym formom kultury potrafia zrobi uytek z waciwej psychice czowieka skonnnoci do ,,ekonomizacji poznania oraz charakteryzujcej mentalno grup ludzkich wedug W. Lippmanna dnoci do seryjnej wiadomoci5. Klasyczne produkty kultury masowej operujc kilkoma przemylnie wybranymi z caego arsenau kultury wtkami i apelujc do kilku najpierwotniejszych uczuc ludzkich zekonomizoway pojcie twrczoci do formy ekstremalnej. Jest co genialnego, a jednoczenie budzcego groz, zmuszajcego do gbokiej releksji, w wynalazku zwanym kultur masow, jeli si zway, e z kikoma, cigle tymi samymi wtkami, podawanymi w nieodmiennie zestandaryzowanej fonmie, identyfikuj si. Apelowanie do najpierwotniejszych uczu jest rodkiem niezawodnym, redukuje do minimum moliwo krytycznej reakcji odbiorcy. Zasada human interest nieobca jest take polskiej kulturze masowej (klasyczny przykad: Matysiakowie), trzeba wic pamita, e sprowadza ona do jednej paszczyzny takie dziea, jak Romeo i Julia, Polskie drogi, W pustyni i puszczy, Czterdziestolatek, W Jezioranach i ...Antygona. Jedn z przyczyn powodzenia serialu Ja, Klaudiusz co podniosa krytyka angielska by fakt, i publiczno ogldaa go jako histori rodziinn, sag. Zasada homogenizacji wraz z towarzyszcymi jej rodkami i chwytami usiuje tedy pogodzi rzeczy, ktrych poczenie wydaje si na pozr niemoliwe: wielopoziomowo (czytaj: wielowartociowo) przekazywanych treci i informacji z najszerszym na mocy definicji kultury masowej adresatem spoecznym. Z mediacji

Pogldy W. Lippmanna referuje Z. Mitosek, Literatura i stereotypy. Warszawa 1974, rozdz. I.

owych w wikszoci przypadkw wychodzi na og obronn rk.Pozyt ywny rezultat jest tu jednak zawsze czy prawie zawsze, okupiony znacznymi kosztami: jzyk sztuki masowej nie jest w stanie pokona bariery stereotypu. Kilka rnoautorskich ksiek z zakresu wspomnianej literatury serialowej sprawia wraenie, jakby wyszy spod pira jednego autora.6 Mwic dokadniej, wszelkie akty komunikacji midzy nadawc a odbiorc w obrbie kultury masowej odbywaj si na poziomie stereotypu, a warunkiem komunikacji jak tego dowodzi J. Jastrzbski w studium o komiksie7 staje si mniejsza czy wiksza zgodno stereotypw przekazywanych przez dysponentw mediw i stereotypw, w oparciu o ktre funkcjonuje mentalno odbiorcw (wizja wiata, zesp zapatrywa i oczekiwa estetycznych, etycznych i innych, zesp typowych reakcji na okrelone bodce etc.). Stereotypizacja moe dotyczy rozmaitych poziomw przekazywanego komunikatu: estetyczno-formalnego, wiatopogldowego, ideologicznego, etycznego, dydaktycznego i innych. Jej konsekwencj bdzie mniej lub bardziej posunita schematyzacja wizji wiata i czowieka, jednostronno, wyrany ernocjonalizm i subiektywizm w ujciu prawd i sdw o rzeczywistoci ewokowanych przez komunikat (komiks, serial, powie sensacyjn itp.), postawa konformizmu poznawczego i wiatopogldowego, mylowej inercji. Gra toczona midzy twrcami kultury masowej a odbiorcami polega na zadawaniu cigle tych samych zagadek, ktrych rozwizanie jest zawsze doskonale znane odbiorcom (przypomina to troch reguy nadawczo-odbiorcze obowizujce w folklorze). Element niespodzianki jest tu zredukowany do minimum; cilej mwic, stwarza si tu pozory gry intelektualnej i niespodzianki, co wynika ze stopnia ustereotypowienia przekazu masowego. O samym stereotypie mona bowiem powiedzie najoglniej, e jest to pewien konstrukt mylowy, bdcy rodzajem sdu o wiecie, tradycyjnie wyznawanym przez grup (grupy) spoeczn i preferowany przez ni, ktry nie ma uzasadnienia w faktach obiektywnej rzeczywistoci, a stopie jego prawdopodobiestwa jest niky. Stereotyp zawsze bdzie zwizany ze zdroworozsdkowym, nieobiektywnym i nienaukowym pogldem na wiat. Zasada stereotypowego dialogu ze wiatem polega na przyjmowaniu a priori pewnego obiegowego pogldu (sdu) i d o p a s o w y w a n i u do niego faktw rzeczywistych, dokadnie odwrotnie ni w nauce, gdzie pojcia budowane s a posteriori i wynikaj z obiektywnej analizy rzeczywistoci, i inaczej ni w sztuce, ktra korzystajc z sobie waciwych rodkw usiuje prowadzi autentyczny, nie za pozorny, dialog z
6 7

J. Niemczuk, Serialitura. Kultura 1979 nr 19. J. Jastrzbski, Komiks i stereotypy. Kontrasty: 1978 nr 9 (o szkicu tym pisaem w przegldzie Komiks i jego krytycy. Literaura Ludowa 1979 nr 2).

rzeczywistoci. Dla mylenia stereotypami charakterystyczne bd reakcje typu: nie lubi Kauyskiego, bo to taki wariat, drapie si, wymachuje rkami, krzyczy i jest ysy; najlepsza jest I. Dziedzic, bo jest taka kulturalna, wiatowa, dba o siebie i dobrze si ubiera; nie lubi tych wydziwia w sztuce; wszyscy kierownicy sklepw misnych to zodzieje; Murzyni s brudni i leniwi, Wosi kochliwi, Niemcy solidni i tpawi, Czesi mieszni (bo miesznie mwi). W sferze przedmiotowej stereotypy odzwierciedlaj najczciej pewne uprzedzenia wzgldem czego lub kogo i wyraaj (czsto jednoznacznie) pewne upodoba nia, sympatie. Tym cechom w sferze podmiotowej odpowiada arbitralno w ujmowaniu wiata, bezkrytycyzm i pozytywny nolens volens autostereotyp. Wynika z tego, e stereotyp zawsze bdzie charakteryzowaa pewna z a c h o w a w c z o , a stereotypowe mylenie zawsze bdzie zwizane z pewnym konserwatyzmem postawy. Odnosi si to zarwno do stereotypw spoecznych, ideologicznych, jak i estetycznych. W. Lippmann powiada o stereotypie, e wyprzedza uycie rozumu, jest form percepcji, narzuca okrelony charakter danym zmysowym, zanim dotr one do intelektu8. Majc na wzgldzie funkcje kultury w ogle, badacz ten zauwaa, i w procesie poznania dymy do postrzegania tego, co jest w niej dla nas wyobraone w formie ustereotypizowanej9. Jeli wemiemy pod uwag stopie stereotypizowania najbardziej standartowych produktw kultury masowej (serial, powie kryminalna, western), atwo zauway, e eliminuj one procesy poznawcze niemal do zera, ugruntowujc raczej w wiadomoci odbiorcw pewien idealny porzdek i ad, obraz wiata, w ktrym dobry szeryf zawsze zwyciy zego bandyt, zdeptana i wzgardzona kochan ka znajdzie swego mciciela, mio, ktrej rzucaj kody pod nogi, znajdzie ujcie u otarza, a kapitan Klos przy pomocy dynamitu wygra II wojn wiatow. Przytoczone uwagi, poczone z analiz treci dzie masowych, rzuc pewne wiato na potrzeby masowej publicznoci i funkcje kultury masowej; jest to caa, odrbna kwestia, ktrej nie mona gubi z pola widzenia. W tym miejscu ze wzgldu na zasygnalizowany we wstpie problem bardziej istotna wydaje si inna sprawa. Kultura masowa w deniu do stworzenia jednolitej strawy duchowej dla milionw usiuje, jak si rzeko, pogodzi rzeczy niemoliwe. Suy temu mechanizm homogenizacji, a w konsekwencji uznanie stereotypu za podstawowy rodek komunikowania treci, przy czym stereotyp nadawczy, musi tutaj wychodzi naprzeciw oczekiwaniom (rwnie stereotypowym) odbiorcw. O ile dysponent rodkw masowego przekazu, majc na wzgldzie szereg negatywnych cech
8 9

Mitosek, op. cit., s. 15. Ibid., s. 15.

wicych si z tym podstawowym wehikuem treci, w deniu do radykalnego podniesienia poziomu sztuki masowej uznaby, e naley wyj poza jzyk stereotypu, rwnaoby si to przeksztaceniu gry midzy twrcami a odbiorcami w zabaw w guchy telefon. Kultura i sztuka masowa z natury rzeczy wyklucza wic wszelk awangardowo; ju sam ten fakt unaocznia, jak trudno jest adaptowa w ramy kultury masowej, bez uszczerbku dla ich rzeczywistej wartoci, dziea przynalene do wyszych poziomw kultury, jak i tworzy w ramach kultury masowej dziea, ktre promieniowayby poza jej czas i przestrze. Wszelkie niespodzianki i modernizacje w obrbie struktury dzie masowych godziyby w interes odbiorcy; ten za w przewaajcej mierze wytycza postawa zachowawcza. Z wielu nasuwajcych si w tym miejscu przykadw przytocz cassus serialu Polskie drogi, realizujcego skdind znane kulturze popularnej historyczne motywy, i ywioowych protestw publicznoci po scenariuszowym umierceniu pary gwnych bohaterw w finale.10 Po raz kolejny narzuca si tu skojarzenie z kultur ludow. Istotnie, jest wiele niezbitych argumentw za stanowiskiem, i kultura masowa jest wspczesnym funkcjonalnym odpowiednikiem kultury ludowej.11 Potrzeby masowej publicznoci w duej mierze wydaj si by stymulowane przez typ wyobrani ludowej, historycznie wyksztaconej w oparciu o kultur ludow i kultur popularn. Paralela ta wyjania dostatecznie, e nie jest celem niniejszych uwag konstruowanie apokaliptycznej wizji wspczesnego odbiorcy kultury masowej. Punktem wyjcia niniejszego felietonu byo stwierdzenie faktu daleko posunitej i niemajcej precedensu w historii eskalacji treci rozrywkowych w polskiej kulturze masowej lat 70. Konstatacji owej towarzyszyo zaoenie, i istnieje cisy zwizek midzy typem rozrywki preferowanej przez rodki masowego przekazu i wiadomoci odbiorcw. Teoretyczna analiza mechanizmu lomogenizacji potwierdza jego istnienie, odkrywajc take poziom, na ktrym zachodzi w tym wypadku masowa edukacja spoeczna. Odkrywa te wiele zudze zwizanych z homogenizacj. Za podstawowe zudzenie naley uzna przecenianie jej pozytywnej funkcji w procesie edukacji kulturalnej spoeczestwa. Kultura masowa uatwia niewtpliwie kontakt z tzw. wyszym poziomem kultury, nie gwarantuje jednak trwaoci tego kontatku.

Zasady stereotypowego odbioru filmw przez masow publiczno znakomicie oddaje parodystyczna audycja A. Z a o r s k i e g o i M . K o c i n i a k a Kulisy srebrnego ekranu, nadawana w ramach coniedzielnego programu radiowego 60 minut na godzin (III progr. PR). 11 W Polsce reprezentowanym np. przez D. Simonides.

10

10

Tymczasem wic skuteczne wchodzenie w wiat wartoci kultury wyszego poziomu musi odbywa si bardzo tradycyjnymi, aczkolwiek wyprbowanymi kanaami, na ktre menagerowie mass mediw nie maj jeszcze wpywu. Trudno cokolwiek prognozowa w tej dziedzinie, jednak chyba absurdem byoby twierdzenie, e tzw. wsplny mianownik treci wyznaczajcy oglny poziom kultury masowej signie kiedykolwiek puapu wyszego poziomu kultury. Mona epatowa si, jak to czyni Kauyski, setkami milionw najwspanialszych fotokopii Sonecznikw van Gogha wiszcych w setkach milionw mieszka, naley jednak zawsze mie w podordziu pytanie, czy ich mieszkacy r z e c z y w i c i e obcuj z dzieem tego malarza. Mwic o pozytywnych funkcjach homogenizacji kultury, trzeba unika egzaltacji powierzchownymi faktami, szczeglnie danymi ilociowymi i statystycznymi. Uczestnictwo w kulturze za porednictwem rodkw masowej komunikacji upodabnia si bowiem czsto do swoistej odmiany kolekcjonerstwa, nieodbiegajcego poziomem od sposobu zbierania przez licealistk fotosw aktorw. Nie wiem, czy mona zatem przecenia fakt, e masowa publiczno oglda np. Krla Leara, kiedy nie wiadomo, jak, z jak wiadomoci go oglda. Daoby si wymieni w tym miejscu szereg pouczajcych przykadw. Za taki uwaam np. filmowe losy Bestii ludzkiej Zoli. Adaptacji Renoira udao si jeszcze zachowa wiele z klimatu powieci. W pniejszej nieco adaptacji Langa, ktry z niemieck metodycznoci rozpracowa reguy sztuki masowej i z niemieck rzetelnoci stosowa je w czasie amerykaskiego etapu kariery, z klimatu i filozofii Zoli nie zostao dosownie nic. Jest rzecz oczywist, e widz nie usiowa nawet doszukiwa si w tej wersji Zoli. Powiedzenie, e poytki spoeczne z homogenizacji kultury s wzgldne, byoby moe sdem najbezpieczniejszym, unika bowiem uwika akcjologicznych. Odnosz jednak wraenie, e mechanizm homogenizacji w wikszym stopniu ugruntowuje tradycyjne przyzwyczajenia odbiorcw anieli dziaa w kierunku oswajania si z wartociami wyszego poziomu kultury. Istniej, co prawda, rne moliwoci i formy kierowania wyborem odbiorcw, propagowania treci uznanych przez dysponentw rodkw masowego przekazu za szczeglnie poyteczne czy wartociowe, ich rola i skuteczno za sugiwayby wszake na odrbne omwienie. Kwesti cigle otwart pozostaje, jak i w jaki sposb dysponenci kultury masowej ucz masow publiczno trudnej sztuki wyboru.12 Jest prawd, e nawet dystrybutorzy scentralizowanych i nieskomercjalizowanych mediw masowych (publikatorw?) nie mog nie liczy si z systemem naciskw i preferencji

12

Kwestia ta wieczy skdind Kultur masow A. Koskowskiej.

11

masowej publicznoci. Zostaje jednak pytanie o granice tolerancji, teza bowiem, e lepsza kultura masowa tworzy lepsz publiczno nic nie stracia ze swojej susznoci. Posumy si jeszcze jednym interesujcym przykadem. Trudno byoby wskaza bardziej banalny, paski i infantylny rodzaj rozrywki od cieszcego si od lat niesabncym powodzeniem coniedzielnego Radiowego konceitu ycze. Utarty od dawna scenariusz tej audycji polega z grubsza na przeplataniu ckliwych, penych wywoujcego mdoci ciepeka rodzinnego, stereotypowych formu yczeniowych z rwnie ckliwymi, sodkimi i sentymentalnymi melodiami i piosenkami w wykonaniu M. Fogga, I. Santor i innych zmierzchajcych gwiazd. Audycja ta wiadomie? bazuje na rozlegej sferze wspczesnego kiczu. Jak susznie zauwaa K. T. Toeplitz, scenariusze tego typu audycji odwouj si do sfery najbardziej prmitywnych potrzeb identyfikacyjnych najszerszych warstw suchaczy. Ot audycja ta, w formie niemal niezmienionej, trafia i na szklane ekrany, doczajc do i tak wcale bogatej dziedziny telewizyjnego kiczu. Zastanawiajc si nad granicami tolerancji i biorc pod uwag dalekosine nieraz skutki spoeczne, trudno nie docieka motyww, jakie skaniaj dysponentw rodkw masowego przekazu do podejmowania tego typu decyzji. Spostrzeenie A.Tatarkiewicz, e o charakterze uytku rodkw masowego przekazu decyduje postawa uytkownika jest zaledwie wier-prawd13. Czas na kilka istotnych, w moim przekonaniu, uwag kocowych. Kultura masowa, ze wzgldu na swe nieobojtne rysy charakterologiczne, zawsze bya, jest i chyba bdzie szczeglnie wdzicznym obiektem polemik i sporw. W dyskusjach powiconych rodzimej kulturze masowej odnosi si to w pierwszym rzdzie do publicystyki, ale nie wycznie zbyt du rol odgrywaj cigle emocje i namitnoci, uprzedzenia bd upodobania krytykw, a zbyt ma rzetelna, racjonalna refleksja i argumentacja, ktra ujmowaaby analizowane zjawisko w szerokim kontekcie spoeczno-kulturowym i dawaa jego pogbiony obraz. Eskalacja treci rozrywkowych w polskiej kulturze wspczesnej, rewolucja w polskich mass mediach lat 70. wymaga bacznej uwagi i obserwacji ze strony tych wszystkich czynnikw, ktre decyduj o obliczu polskiej kultury wspczesnej. Mam na uwadze rodowiska twrcze, krytyk, nauk i sfery politykw i praktykw kultury. Jak nigdy dotd w tej skali uwidacznia si potrzeba dogbnej, wszechstronnej i o biektywnej analizy treci rozrywkowo-kulturalnych przekazywanych przez kanay masowego przekazu. Szczegln rol w tym wzgldzie powinny speni analizy poszczeglnych produktw tej kultury w ich aspekcie gatunkowym, uwzgldniajce kryteria estetyczno-formalne, etyczne i ideologiczne, dokonywane zwaszcza pod ktem tzw. wirtualnego odbiorcy. Jednake prace
13

Por. A. T a t a r k i e w i c z , Spr o kultur, Polityka" 1979, nr 32.

12

tego typu, nawet najbardziej obiektywne i pozbawione uprzedze, nie powiedz bynajmniej caej prawdy o polskiej kulturze masowej, speniajc przede wszystkim funkcj cennych hi potez zwaszcza w odniesieniu do masowej publicznoci. Kultura masowa zastpia w duej mierze funkcje dawnych, wielkich kultur plebejskich i tworzy dzisiejsz kultur wikszoci. Jeli zatem pragniemy dysponowa w miar moliwoci penym obrazem oglnego poziomu kulturalnego spoeczestwa, musimy w pierwszym rzdzie otrzyma jak najpeniejszy obraz odbiorcw tej kultury. Niezbdna okae si wiedza o spoecznej recepcji poszczeglnych treci i wtkw kultury masowej, a wic o kryteriach, ktrymi posuguj si odbiorcy, na ile ich wybr jest samodzielny, na ile bezwiedny, na ile za sterowany przez dysponentw najwikszych masowych rodkw przekazu. Obiektywna technika badawcza winna w rezultacie uzmysowi, ktre z treci bdcych w szerokim obiegu zyskuj faktyczn preferencj publicznoci, albowiem co sugerowaem interesy i intencje nadawcw nie zawsze bd si pokryway z oczekiwaniami odbiorcw. W tej zwaszcza kwestii naley wystrzega si zbdnych emocji, subiektywizmu i pochopnych sdw, ktrymi jake czsto grzeszy publicystyka kulturalna. Mona pochwali krytykw za odkrywczo zgodnym chrkiem wykreowanego sdu, e serial ycie na gorco jest zym serialem, wikszy jednak poytek dla wiedzy o wspczesnej kulturze daaby odpowied na pytanie, dlaczego zy, trywialny serial, jakim jest ta bajka o lepszym, ciekawszym i pikniejszym wiecie i yciu, wcign miliony widzw, zaspokajajc jakie ich potrzeby kompensacyjne. Last but not least zarwno teoretykowi, jak i menaderowi kultury niezbdna jest wiedza, w jaki sposb i w jakim stopniu przekazywane treci, szczeglnie za treci faktycznie preferowane, wpywaj na wiadomo odbiorcw. Nie ulega wtpliwoci, e wiadomo wspczesn w duej mierze ksztatuj wanie serial i film telewizyjny, film ogldany w kinie, masowo kolportowany magazyn, literatura sensacyjna i popularna.14 [...] Micha Waliski

14

Powysze uwagi najchtniej dedkowabym Zygmuntowi Kauyskiemu, publicycie cenionemu przeze mnie za waciwy mu rodzaj przewrotnej inteligencji, autorowi demagogicznego, lecz bardzo potrzebnego artykuu Ka liban nadchodzi, czyli nowa krytyka kultury (Polityka 1979, nr 27), gdyb y nie fakt, e raczej nie siga on po Literatur Ludow.

13