9 772082 764118

Eu ropa 5,5 EU R USA 7 USD ISSN 2082-7644 INDEX 361569

(w tym 5% VAT)

cena 15 z

/2011

w Twoich rkach!
Zosta wsptwrc pisma jako:

Prenumerator
Ju dzi zaprenumeruj nasz gazet na najblisze cztery numery. Osoby, ktre opac prenumerat umieszczajc dopisek Nie kupuj uksikowego potwora wtytule przelewu, otrzymaj od nas upominki wpostaci koszulek iksiek (wcelu ich otrzymania naley skontaktowa si znami pod adresem prenumerata@nowyobywatel.pl lub numerem telefonu 533 601 447).

Fundraiser
Znajd firmy czy organizacje pozarzdowe, dla ktrych czytelnicy Nowego Obywatela bd stanowi cenn grup docelow. Napisz naadres fundusz@nowyobywatel.pl lub zadzwo pod numer 533 600 551, aotrzymasz profesjonaln ofert dla potencjalnych reklamodawcw oraz wszelkie informacje przydatne wpozyskiwaniu tego typu wsparcia. Dla najskuteczniejszych fundraiserw przewidujemy prowizje!

Pracodawca
Zatrudnij nas! Pod mark Kooperatywa.org wiadczymy profesjonalne usugi poligraficzne iinternetowe, zktrych wpywy staj si coraz waniejszym wsparciem dla edycji NowegoObywatela. Jeli chcesz przyspieszy ten proces zosta sprzedawc naszych usug lub zatrudnij nas do obsugi swojej organizacji lub firmy. Zobacz nasz ofert iportfolio na www.kooperatywa.org, anastpnie napisz na adres biuro@kooperatywa.org lub zadzwo pod numer 533 600551.

EDYTORIAL

Nowy Obywatel wWaszych rkach

Fot. Katarzyna Reszka

Pierwszy raz wjedenastoletniej historii pisma zoony dodruku numer przelea niemal dwa miesice czekajc, a uzbieramy wystarczajc ilo pienidzy na opacenie drukarni.

naszych reklamach deklarujemy, e walczymy okady numer tego pisma. Nie ma wtym adnej przesady: poszukiwanie rodkw na sfinansowanie prac redakcyjnych idruku to dla nas jedno zgwnych codziennych zaj. Mimo postpujcej dywersyfikacji rde przychodw, Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, ktrego jestem nowym prezesem, nadal nie osigno stabilnoci finansowej. Wiele wtym naszej winy: spoecznikw, ktrzy skupieni na sianiu fermentu ideowego przez lata nie do przykadali si do nauki zarzdzania profesjonalnym wydawnictwem. S jednak wyzwania, ktrym nie podoa nawet najlepszy zarzd, ajedynie akcjonariusze. Dlatego zamiast wstpu zagrzewajcego do walki olepszy wiat, mamy dzi dla Was, Drogie Czytelniczki iDrodzy Czytelnicy, kilka sw od wydawcy. Chc wnich zachci Was do wzicia wspodpowiedzialnoci za may, papierowy kawaek Waszego wiata. Jego przetrwanie zaley bowiem take od zmiany Waszych przyzwyczaje wdziedzinie nabywania naszego kwartalnika. Ogromne mare idodatkowe opaty narzucane przez dystrybutorw prasy iksiek, niepacone miesicami faktury s wstanie dobi kadego wydawc nienastawionego na masowego odbiorc. Otym, e nie jestemy osamotnieni wnaszych problemach zmolochami, wiadczy choby coraz goniejsza akcja Nie karm ksikowego potwora. Kupuj mdrze, do ktrej wczylimy si nie tylko jako wydawnictwo, ale rwnie jako konsumenci zadrukowanego papieru. Przyszo

ambitnej prasy iksiek zaley wduej mierze od tego, czy ich odbiorcy wyrobi wsobie nawyk kupowania zpominiciem wielkich sieci dystrybucji. Wtym miejscu apelujemy do Was: wecie Nowego Obywatela wswoje rce. Jeli bliska jest Wam misja, ktr realizujemy, od konsumpcji kolejnych akapitw przejdcie do dziaania. Jeli jeszcze nie jestecie prenumeratorami, najwyszy czas to zmieni. To najprostsze, co moecie zrobi nie ponoszc adnych kosztw, anawet oszczdzajc by uatwi nam utrzymanie wysokiego poziomu pisma oraz kwartalnego cyklu wydawniczego, obecnie zagroonego. Pacc za gazet z gry, pomagacie nam zachowa pynno finansow, a take zyskujecie pewno, e Wasz wkad wcaoci zasila budet pisma, a nie bezdenne kieszenie dystrybutorw-gigantw. Dla tych, dla ktrych obecno wdebacie publicznej propagowanych przez nas idei jest wana, mamy take inne propozycje wiadomego akcjonariatu wdziaalnoci wydawniczej Stowarzyszenia. Dlatego wtym numerze szczeglnie polecam Waszej uwadze reklamy, tre zreguy omijan wposzukiwaniu kolejnego inspirujcego tekstu. Na poszczeglnych stronach okadki oraz na stronach 90 i158 znajdziecie informacje na temat tego, co moecie zrobi, by mie pewno, e kolejny numer Nowego Obywatela trafi do Waszych rk. Rwnie od Was zaley, kiedy bdziemy mogli znowu si spotka.

Micha Sobczyk

SPIS TRECI
6 OFE system spoecznego bankructwa
wywiad

rozmowa zprof. dr hab. Leokadi Orziak

13 Na peryferiach Europy
Carl Rowlands

20 Kraje wielu stolic

Karol Trammer Wdroenie polityki deglomeracji wadzy publicznej oznaczaoby koniec warszawki, czyli zjawiska skupienia wjednym orodku klasy politycznej ielity urzdniczej, wpywajcych na sytuacj wcaym kraju mimo funkcjonowania wconajmniej lekkim oderwaniu od realiw ycia poza najwikszym miastem. Wskutek istnienia OFE powsta ju ogromny dug. Niedugo bdzie to a 300 mld zotych pamitajmy, e cay polski dug to okoo 800 mld z. eby ten luksus wpostaci OFE utrzymywa, Polska musiaa dotychczas inadal musi poycza na krajowym izagranicznym rynku finansowym ogromne kwoty. To prowadzi kraj do bankructwa.

26 Radio-aktywni
Micha Sobczyk Spoecznociowe rozgonie stanowi nie tylko alternatyw programow dla stacji komercyjnych. Bywaj jednoczenie wspaniaymi szkoami aktywnoci, demokracji isamopomocy.

31 Midzy edukacj apomoc spoeczn

Rafa Bakalarczyk Jeli pomoc spoeczna ma faktycznie wspiera wprzezwycianiu trudnych sytuacji yciowych, anie tylko agodzi sytuacj materialn najuboszych (cho ito jest potrzebne), niezbdne jest oddziaywanie na wzorce postpowania iintegrowanie ludzi ze spoecznoci. Temu wanie suy edukacja rodowiskowa.

Zamiast wdraa rozwizania dostosowane do rzeczywistej sytuacji gospodarczej, politycy wnowo wyzwolonych krajach woleli kierowa si ideologi. Wiele problemw, ktrych dowiadczyy pastwa akcesyjne iwkonsekwencji caa Europa wynikao zzasadniczo ideologicznego charakteru rozwiza zaproponowanych Europie Wschodniej przez Zachd.

13

37 Stygmaty ischematy
rozmowa zdr Anit Gulczysk

45 Rwni irwniejsi
Janina Petelczyc Pomimo braku formalnych barier, moliwoci ludzi modych przy wyborze kolejnych etapw ksztacenia, apniej podjcia dobrej pracy s znacznie wiksze wprzypadku osb od pocztku podajcych lepsz ciek edukacyjn.

Pedagog nie ma szans, jeli nie bdzie prowadzi dziaalnoci na tyle inkluzywnej, by pozwoli chopakowi zdzielnicy pozosta chopakiem zdzielnicy, oferujc jednoczenie wybr innych kontekstw socjalizacji, wktrych moe on osign satysfakcjonujcy obraz siebie, anie obraz wykluczonego czy potrzebujcego pomocy.

37

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

51 Dbajmy osiebie, czyli patriotyzm konsumencki (cz II)

dr Joanna Szalacha, dr Tomasz Jarmuek Patriotyzm mona rozumie rnie, mona go te negowa. Nie mona jednak negowa tego, e winteresie kadego znas jest zamono naszego pastwa izamono naszych ssiadw, rodakw, godno ich ycia oraz materialne bezpieczestwo.

Gospodarka Spoeczna
70 Wojna ipokj klas
rozmowa zdr. Janem Czarzastym Uzwizkowienie mamy na poziomie 16%, jednak wsektorze prywatnym jest to ok.3%. Gwn barier dla jego rozwoju bdzie wanie niech Polakw do zrzeszania si. Specyficzny polski indywidualizm, ktry ma gbokie historyczne korzenie, bdzie niestety przesdza otym, e stosunki pracy wnaszym kraju zachowaj pluralistyczny charakter. Jeli ta tendencja si utrzyma, to pozycja pracownika ulegnie dalszemu osabieniu.

56 Refleksje oautonomii lskiej

prof. dr hab. Marek Marian Drozdowski Los Grnego lska iinnych regionw Polski jest cile zwizany zpolityk gospodarcz pastwa polskiego, zwielkim, oglnokrajowym wysikiem modernizacji infrastruktury, zdostosowaniem przemysu do wspczesnych wymogw energetycznych, zwdraaniem nowoczesnych technologii wwielu branach, zrozbudow wszystkich typw szkolnictwa iinstytucji kulturalnych. Te trudne zadania nie mog by zrealizowane pod hasem lsk dla lzakw.

78 Trudne kroki wdoroso

Bartomiej Kozek 8,1 miliarda funtw rocznie kosztuj spoeczestwo zasiki dla modych bezrobotnych oraz zwizane ztym koszty utraty produktywnoci gospodarki. Koszty spoeczne przestpczoci wrd osb modych to dalsze 4,4 mld, leczenia depresji 340 milionw (wraz zinnymi kosztami, jak np. utrata efektywnoci pracy, sigaj nawet 1,5 mld), kolejne 3 mld strat ponosi kraj wskutek uzalenienia dorosej modziey od narkotykw.

61 Przerwa spektakl
dr Jarosaw Tomasiewicz Masy zostay zatomizowane ispacyfikowane. Upiono je. Co robi czowiek zamony po pracy? Idzie do pubu, na fitness, na tenisa, jedzie na wycieczk. Co robi czowiek biedny? Siada przed telewizorem. Biedni wycofuj si zycia spoecznego wduo wikszym stopniu ni bogaci. Wstydz si zabiera gos publicznie. Agdy ju to robi, to najczciej powtarzaj komunay zasyszane wmediach.

82 Bezrobocie: brak miejsc pracy czy brak kwalifikacji?

John Miller, Jeannette Wicks-Lim Jeeli rzeczywicie mielibymy do czynienia zsytuacj, wktrej pracodawcy napotykaj na ogromne trudnoci wposzukiwaniach na oferowane miejsca pracy osb oodpowiednich kwalifikacjach, to osoby speniajce te wymagania byyby rozchwytywane na pniu. Jednak zastj wzatrudnieniu dotyczy take bezrobotnych dowiadczonych zawodowo oraz osb, ktre pracujc na cz etatu szukaj dodatkowego zajcia.

63 Cztery dylematy demokracji radykalnej

Wojciech Czabanowski, Baej Skrzypulec Wydaje si, e dzisiejsze spory toczce si wok dychotomii lewica prawica lub trychotomii socjalici konserwatyci liberaowie, bd musiay ustpi sporom bardziej fundamentalnym. Mianowicie takim pomidzy postpowymi zwolennikami demokracji radykalnej akonserwatystami spod znaku demokracji przedstawicielskiej.

86 Kredyty dla rozwoju nie dla zysku

Krzysztof Mroczkowski Model pastwowego kredytu non profit rni si znaczco od dzisiejszej metody dokonywania przez pastwo zreszt nader rzadko wielkich projektw infrastrukturalnych. Wsystemie pastwowego kredytu non profit, pastwo byoby nie poyczkobiorc, lecz poyczkodawc!

4
BYWATEL NR 4/2011
Projekt okadKI Piotr widerek / Kooperatywa.org

SPIS TRECI
91 Dwa oblicza mikrokredytu
Piotr Chmielewski To nie klienci przychodz do banku, lecz bank wychodzi do klienta. Dziki temu pracownicy instytucji mikrofinansowych mog upewni si, e mikrokredyt przeznaczany jest na cel inwestycyjny, anie konsumpcyjny. Poprzez czste kontakty zklientem oraz wywiady rodowiskowe bank dba, aby jego klienci nie zaduali si wkilku instytucjach jednoczenie oraz nie spacali rat kredytu poprzez zaciganie kolejnego.

NOWY

Zesp redakcyjny Konrad Malec, Remigiusz Okraska (redaktornaczelny), Micha Sobczyk, Szymon Surmacz Kwartalnik Nowy Obywatel ul. Piotrkowska 5, 90-406 d tel./fax 42 630 22 18 propozycje tekstw: redakcja@nowyobywatel.pl reklama, kolporta: biuro@nowyobywatel.pl opracowanie graficzne: kooperatywa.org

96 Kapitalizm iprzeklestwo wydajnoci energetycznej

John Bellamy Foster, Brett Clark, Richard York gospodarka spoeczna System ekonomiczny nastawiony na zysk, akumulacj iekspansj, bdzie bez koca wykorzystywa kady wzrost wydajnoci oraz kad redukcj kosztw, by zwikszy skal produkcji. Technologiczna innowacyjno jest podporzdkowana tym samym ekspansywnym celom. Bezwzgldna oszczdno energii nie ley wnaturze kapitalizmu.

nowyobywatel.pl
ISSN 2082-7644 Nakad 1500 szt. Wydawca Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Piotrkowska 5, 90-406 d Stali wsppracownicy Rafa Bakalarczyk, Mateusz Batelt, MarcinDomagaa, Joanna Duda-Gwiazda, BartomiejGrubich, Maciej Krzysztofczyk, drhab.Rafatocha, drhab.SebastianMakowski, drArkadiusz Peisert, drJoanna Szalacha, drJarosaw Tomasiewicz, KarolTrammer, BartoszWieczorek, KrzysztofWoodko, drAndrzej Zybaa Rada Honorowa Jadwiga Chmielowska, prof.MieczysawChory, Piotr Ciompa, prof.LeszekGilejko, AndrzejGwiazda, drZbigniewHaat, Grzegorz Ilka, Bogusaw Kaczmarek, MarekKryda, JanKoziar, BernardMargueritte, MariuszMuskat, drhab.WodzimierzPakw, drAdamPiechowski, ZofiaRomaszewska, drZbigniewRomaszewski, drAdamSandauer, drhab.PaweSoroka, prof.JacekTittenbrun, KrzysztofWyszkowski, MarianZagrny, JerzyZalewski Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych iopatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy redakcji istaych wsppracownikw. Przedruk materiaw zNowego Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, atake pod warunkiem umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on przedrukiem zkwartalnika Nowy Obywatel (zpodaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (nowyobywatel.pl) oraz przesania na adres redakcji 2 egz. gazety zprzedrukowanym tekstem. Sprzeda Wcaej Polsce Nowego Obywatela mona kupi wsieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Inmedio, Relay. Wybrane teksty zNowego Obywatela s dostpne na stronach OnetKiosku (kiosk.onet.pl)

102 Polska satelicka

Jerzy Wawrowski Wcigu XVIw. wgospodarce Rzeczpospolitej dominujc pozycj zdobyo rolnictwo, awjego ramach zarysowaa si silna tendencja do monokultury zboowej. Naeksporcie podw rolnych opiera si dodatni bilans whandlu zagranicznym. Ten, jak si wydawao, znakomity interes zboowy stworzy jednak solidne fundamenty naszej gospodarczej icywilizacyjnej satelickoci, ktra trwa do dzisiaj.

112 Marks, dug publiczny ineoliberalizm

dr Edward Karolczuk Marks, niezalenie od tego, jaki by ustrj wdanym pastwie, widzia ogromn polityczn rol dugu publicznego. Okrela go jako wyprzeda pastwa. Nie by to proces obojtny dla funkcjonowania systemu politycznego. Kady ustrj staje si zaleny od tego, kto mu poycza.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

Nasze tradycje
117 Dyktatura nad proletariatem
Karl Kautsky Ten wteorii ipraktyce zdecydowanie reakcyjny charakter, ktry nie prowadzi wkierunku do socjalizmu, lecz od niego odwodzi, on to obok brutalnoci ichci panowania odpycha coraz szersze krgi proletariatu od bolszewizmu. Sprawi to, e zejdzie on zwidowni, nie zostawiajc po sobie nic prcz ruin iprzeklestw.

140 Przez demokracj do socjalizmu

Kamil Piskaa Uosabia wszystko to, co najlepsze wtradycji PPS: przywizanie do niepodlegoci Polski, szczery igboki demokratyzm oraz arliw wiar wmoliwo zbudowania lepszego wiata. Wartoci te nie straciy do dzi nic ze swojej aktualnoci. ycie imyl Niedziakowskiego mog wci by inspiracj wich realizacji.

zPolski rodem

125 Fabryki dla aparatczykw

Otto Bauer Dyktatura taka rozporzdza najstraszniejszymi rodkami przemocy. Podlega jej bezporednio cay przemys, grnictwo, komunikacja, organizacja rozdziau towarw. Dysponuje ona ca si robocz kraju. Jest to nowy, straszliwy despotyzm, ktry powsta t drog.

147 Rozprawa zliberalnym kapitalizmem

Dorota Janiszewska

Recenzja

Autor argumentuje, e planowanie ikontrola nie musz by zaprzeczeniem wolnoci. Natomiast to wanie blokowanie przez liberaw wszelkich prb regulacji rynku, tworzenia przepisw ikontroli sprawio, e zwycistwo faszystw stao si nieuniknione.

130 Dola pracownikw wZSRR

Victor Serge Nierwno zarobkw jest uderzajca, dochodzc wklasie robotniczej do stosunku 1:15. Zarobki wikszoci s bardzo niskie, znacznie nisze ni rednie pace podane przez statystyki, izupenie nie wystarczaj do utrzymania. Paca tzw. rednia pozwala na poziom ycia niszy od przedwojennego wRosji, znacznie niszy od skali ycia wikszoci robotnikw na Zachodzie.

151 Wielko imao Solidarnoci

Krzysztof Woodko

Recenzja

Nasze Tradycje

Pierwsza Solidarno bya swoistym sojuszem ludzi pracy znaukowcami, humanistami, intelektualistami iinteligencj techniczn. Rwnoczenie wida przez jej pryzmat, e inteligencki, wduej mierze lewicowy etos by wczasach PRL silnie zakorzeniony wmyleniu idziaaniu sporej czci elit, e waciwie dopiero realia III RP przyniosy jego erozj.

Z Polski rodem
135 Ekonomia imoralno. Ks. Jan Piwowarczyk krzewiciel katolicyzmu spoecznego
dr hab. Rafa tocha Wyraa przekonanie, e ustrj kapitalistyczny odchodzi wprzeszo, e wielki kryzys gospodarczy to nie tylko chwilowe przesilenie czy zaamanie koniunktury, ale ostateczny krach tego systemu.

wywiad

OFE system spoecznego bankructwa

zprof. dr hab. Leokadi Orziak
rozmawia Rafa Bakalarczyk
Krytyka systemu emerytalnego wprowadzonego przez rzd Jerzego Buzka odbywa si wdwch gwnych ukadach odniesienia, ktre stanowi zjednej strony finanse publiczne, z drugiej za bezpieczestwo socjalne emerytw istabilno systemu. Ktre kategorie zarzutw wobec systemu kapitaowego s Pani zdaniem najpowaniejsze inajbardziej uzasadnione? Prof. Leokadia Orziak: Myl, e jedna i druga. Wpierwszej kolejnoci naley powiedzie, e jest to system, na ktry nas jako kraju nie sta, poniewa przyczynia si do ogromnego dugu. Jeli spojrzymy na dowiadczenia pastw, ktre bankrutuj, tym bardziej staje si oczywiste, e nie moemy sobie pozwoli na co takiego. Trzeba podkreli, e nie posiadamy nadwyki oszczdnoci inie mamy zczego odkada na emerytury, wobec czego, aby utrzyma otwarte fundusze emerytalne (OFE), stanowice przymusowy filar kapitaowy systemu emerytalnego, rzd musi zaciga poyczki. Skadki potrcane znaszych comiesicznych wynagrodze powinny i na emerytury obecnych emerytw, aponiewa nie id, gdy wczci kierowane s do OFE, musimy poycza, aby tym emerytom zapewni wiadczenia. Przecie nie chcemy zostawi ich bez rodkw do ycia. Jak dugo mamy deficyt budetowy idug publiczny, tak dugo nie mamy nadwyek. Gdybymy je mieli, wwczas moglibymy si zastanawia, co znimi zrobi. Moglibymy obniy podatki, budowa autostrady czy szkoy, albo kupowa papiery wartociowe i odkada na emerytury. Ale nie mamy tych nadwyek. Wskutek istnienia OFE powsta ju ogromny dug. Niedugo bdzie to a 300 mld zotych pamitajmy, e cay polski dug to okoo 800 mld z. eby ten luksus wpostaci OFE utrzymywa, Polska musiaa dotychczas inadal musi poycza na krajowym izagranicznym rynku finansowym ogromne kwoty. To prowadzi kraj do bankructwa. Jeli nie finansowa tego zdugu, to jak? Mona poprzez podniesienie podatkw wszystkich obciy, eby powstaa jaka pula oszczdnoci na kupowanie papierw na ten cel. Jednak nie warto tego robi. Nie tylko dlatego, e to obnia konkurencyjno polskiej gospodarki, ale take poniewa wie si z ogromnymi wyrzeczeniami spoecznymi. Inie jest to dobry sposb zagospodarowania ewentualnych wyszych podatkw. Mamy przecie tyle innych wanych zada bezpieczestwo, edukacja, infrastruktura Innym rdem moe by wyprzedawanie majtku pastwowego. To si dzieje od wielu lat. Sprywatyzowano ju niemal wszystkie pastwowe firmy, take zzakresu infrastruktury transportowej ienergetycznej, istotne dla bezpieczestwa pastwa iobywateli. Presja wynikajca zistnienia duego deficytu budetowego, bdcego skutkiem m.in. istnienia OFE, powoduje, e resztki majtku publicznego wyprzedajemy pospiesznie, czsto za wszelk cen. To jest tak, jak zgospodarstwem domowym gdyby pan nagle zdecydowa si oszczdza na emerytur, musiaby pan skd wzi pienidze, by kupi akcje iobligacje. Jeli pan ich nie ma, to idzie do banku ipoycza. Tak postpuje nasz kraj od ponad 10 lat poycza, eby finansowa OFE. Ajeli nie chciaby pan poycza, musiaby pan si zastanowi, co sprzeda. To take robimy, na si prywatyzujc

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

zakady czy sektory niezbdne dla bezpieczestwa kraju. Albo bdzie pan odejmowa sobie od ust, iaby odoy na okres staroci zmniejszy teraz wydatki na jedzenie lub ksztacenie dzieci. Wskali pastwa odpowiednikiem tego jest cicie wydatkw budetowych na cele spoeczne, a take podnoszenie podatkw. To s trzy rodzaje powice, ktre pokazaam na przykadzie gospodarstwa domowego, by odkada rodki na emerytur. Mona si czasem powica dla wanego celu, ale akurat ten, polegajcy na gromadzeniu papierw wramach OFE, nie jest wart ani odejmowania sobie od ust, ani wyprzedawania sprztw, ani zaduania si. Papiery wartociowe nie s dobrym sposobem zbierania przez dziesiciolecia rodkw na emerytur. Ich warto rujnuje inflacja, kryzysy finansowe, koszty oraz malwersacje instytucji finansowych. Ponadto, jeli kupujemy papiery za poyczone pienidze, to bdziemy musieli spaca nie tylko kredyt, ale take odsetki od niego. Wrezultacie mamy zjednej strony zebrane papiery, ale zdrugiej ogromny dug do spacenia. Pierwszy aspekt problemu onazwie OFE jest wic taki, e nie mamy pienidzy na rozwizanie tego typu. Prowadzi to Polsk do sytuacji, wjakiej znalaza si Grecja iinne zaduone kraje strefy euro. Moemy jednak spojrze na Wgry, gdzie zdecydowano si wprowadzi dobrowolno przynalenoci do OFE. Na pocztku 2011r. kady uczestnik OFE musia sam zdecydowa, czy zapisa si ponownie do funduszy iz3,1 mln uprawnionych zapisao si tylko 100 tys. rodki tych, ktrzy si nie zapisali, wrciy do systemu finansw publicznych iznacznie zmniejszyy dug publiczny pastwa. Dao to Wgrom szans na zmniejszenie podatkw izwikszenie wydatkw na cele prorozwojowe. Premier Wgier wobronie interesw pastwa iobywateli umia przeciwstawi si zagranicznym korporacjom (wduej czci tym samym, co wPolsce) cigncym zyski zOFE. Drugi aspekt problemu dotyczy sytuacji emerytw. Zajmuj si rynkiem finansowym od dawna inie uwaam, eby korzystne byo przymusowe lokowanie na emerytur rodkw wpapiery wartociowe. Wramach sytemu emerytalnego wprowadzonego w1999r., czna emerytura zpierwszego (ZUS) idrugiego filara (OFE) bdzie bardzo niska. Cudem bdzie, jeli osignie ona ostatniego wynagrodzenia przyszego emeryta. Zpowodu OFE, cz ztej przyszej, niewielkiej przecie emerytury jest dodatkowo naraona na wielkie ryzyko zwizane zrynkiem finansowym. Gdy kto ma tak skromne rodki, jakie rysuj si wramach przyszych emerytur, to nie powinien gra na giedzie, bo gdy przegra, nie bdzie mia nawet na mleko ichleb. Tymczasem pastwo polskie utrzymuje system, wktrym tymi pienidzmi gra si na giedzie, acae ryzyko spada na przyszego emeryta. To nie jest sposb, by skutecznie zwikszy rodki na sfinansowanie godziwych emerytur. Jest to natomiast sposb, by przez kilkadziesit lat utrzymywa zpienidzy emerytw wielkie instytucje

bna EU Social, flickr.com/photos/socialeurope/4304126242

bna EU Social, flickr.com/photos/socialeurope/4303413569

finansowe. S to niemal wcaoci zagraniczne towarzystwa ubezpieczeniowe ibanki, bdce akcjonariuszami dziaajcych obecnie wPolsce 14 Powszechnych Towarzystw Emerytalnych (PTE). Nie mniej istotny ni antyspoeczne skutki zwizane zOFE jest sam mechanizm wprowadzenia tego systemu. Pisaa Pani, m.in. na podstawie ksiki prof. Mitchella A. Orensteina, nie tylko otym, zczego wiele osb zdaje sobie spraw, czyli obraku autentycznej irzetelnej debaty przed wprowadzeniem systemu kapitaowego (zastpiy j kampanie reklamowe), ale take oznacznie mniej jawnych aspektach tego procesu. Mam na myli nasilony lobbing iogromne kwoty, ktre ponadnarodowe koncerny ubezpieczeniowe ibanki przeznaczyy na promowanie rozwiza korzystnych dla siebie. Ksika prof. Orensteina to bardzo powana publikacja czowieka, ktry wsppracowa zBankiem wiatowym, mia dostp do wielu dokumentw oraz przeprowadzi systemowe badania. Dowiadczenia zwizane z funkcjonowaniem II filara kapitaowego najpierw zaczto gromadzi wChile. Pobieranie przymusowo co miesic skadek emerytalnych od milionw ludzi to dla bankw iinnych instytucji finansowych wspaniay interes. Okazao si, e we wprowadzanie tego systemu wtakich krajach, jak Polska, wczy si take Bank wiatowy pod naporem wielkich korporacji midzynarodowych, ktre zwietrzyy okazj do nowych wielkich zyskw.

Wksice znakomicie opisano kampani towarzyszc wprowadzeniu II filara systemu emerytalnego wkrajach, ktre nie potrafiy si oprze tej wielkiej presji ze strony podmiotw midzynarodowych. Wpastwach rozwinitych, dojrzaych demokracjach, spoeczestwa nie pozwoliy narzuci sobie tego przymusowego opodatkowania na rzecz zagranicznych korporacji. Orenstein przedstawi m.in. to, jak zwolennicy OFE przegrali batali wUSA, mimo e proponowano tam przymusow skadk wwysokoci 2% pensji (unas jest to a 7,3%). Pokaza on, e tego systemu nie przyjy kraje silne ibogate. Inaczej byo wpastwach mocno uzalenionych od midzynarodowych instytucji finansowych. Rzdzcy okazali si nieodporni na zmasowan akcj instytucji midzynarodowych, podjt wlatach 90. Prof. Orenstein opisuje jak wytypowano kraje do wprowadzenia OFE, jak pozyskiwano iszkolono wtym celu krajowych politykw iekspertw, cznie zfinansowaniem ich wyjazdw na wycieczki do Chile iArgentyny. Bya to wyrafinowana posta korupcji. Moim zdaniem, ksika ukazuje dramatyczn walk przeciwnikw OFE, bdcych wistocie obrocami suwerennoci kraju, ztymi, ktrzy stanli po drugiej stronie. Chciaabym mie nadziej, e zwolennicy wprowadzenia OFE wPolsce dziaali wdobre wierze, ale nie jest to atwe. Czemu nikogo nie dziwio, e inne rozwinite kraje nie wprowadziy takich rozwiza? Powie kto: aSzwecja? Wyjanijmy rnice. Gdy unas ustalono skadk do OFE na poziomie 7,3% wynagrodzenia, tam dotyczy to

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

9
nieco ponad 2%. Poza tym wSzwecji nie pobiera si opaty od skadek, ktra unas wynosia najpierw 10%, pniej 7%, ateraz 3,5%. WSzwecji takiej opaty nie ma. Istnieje swoboda wyboru, jest kilkaset funduszy, acaoci procesu zarzdza pastwo. Aponadto ito jest kwestia kluczowa Szwecja to kraj znadwykami budetowymi, awPolsce od dziesicioleci jest deficyt. Co znamienne, wkrajach rozwinitych nie ma przymusu oszczdzania na emerytur na rynku finansowym. Zosta on ustanowiony jedynie wkrajach, ktre nie miay dowiadczenia zgospodark rynkow inie potrafiy si oprze silnej presji instytucji midzynarodowych. Teraz trudno si wycofa ztego systemu rujnujcego kraj, gdy instytucje te nie chc zrezygnowa ze staego, ogromnego rda zyskw, napdzanego pastwowym przymusem. Wgry pokazay patriotyczne podejcie, wzasadzie likwidujc OFE. Inne kraje naszego regionu zredukoway ten system do minimum. Unas za system OFE funkcjonuje cigle dlatego, e ludzie nie maj wystarczajcej wiadomoci, i dzieje si to ich kosztem, ainstytucje finansowe potrafi skutecznie wpywa na politykw itzw. niezalenych ekspertw. Mimo oporu wielu wpywowych rodowisk, rzd niedawno przeforsowa zmiany wsystemie emerytalnym, przede wszystkim zmniejszajc cz skadki przekazywanej do OFE. Czy uchwalone zmiany s wystarczajce zpunktu widzenia interesu publicznego? Trzeba podkreli, e stao si dobrze, i zredukowana zostaa skadka przekazywana do OFE z7,3% do 2,3%. Dobrze, e rzd wykaza determinacj wobec ogromnego sprzeciwu instytucji finansowych. Gdyby tego nie zmieniono, do OFE trafiayby skadki wwysokoci ponad 24 mld z rocznie. Ponadto trzeba uwzgldni odsetki od caego dugu spowodowanego przez OFE. cznie to ponad 40 mld z rocznie nowego dugu publicznego. Teraz, dziki redukcji skadki, poyczamy mniej, cho itak za duo. Dobrze e zrobiono taki krok, gdy trzeba byo ratowa pastwo. Gdy zacznie si taka tragedia jak wGrecji, to bdzie za pno trzeba bdzie sprzedawa ziemi, lotniska, porty, lasy iinne skadniki dziedzictwa narodowego. Wmedialnej debacie Leszek Balcerowicz iJacek Rostowski spierali si okupowanie przez fundusze emerytalne obligacji Skarbu Pastwa. Wydawali si natomiast zgodni co do zasadnoci inwestowania rodkw ze skadek wakcje na giedzie. Tymczasem Pani nie podziela tego przekonania dlaczego? Oni rozmawiali o drugim kroku w caym systemie funkcjonowania OFE. Pierwszy krok to wspomniane miliardy zotych skadki rocznie od naszych wynagrodze, ktre przekazywane s przez ZUS do OFE, zamiast i na wypat obecnych emerytur. Zatem, aby obecni emeryci mogli otrzyma emerytur imieli za co przey, rzd musi znale pienidze, by zrekompensowa

ORE ZIAK
Leokadia Orziak profesor nauk ekonomicznych, profesor zwyczajny wSzkole Gwnej Handlowej wWarszawie, pracuje wKatedrze Finansw Midzynarodowych tej uczelni, jest kierownikiem Zakadu Finansw Przedsibiorstw iUbezpiecze. Kieruje rwnie niestacjonarnymi studiami doktoranckimi wKolegium Gospodarki wiatowejSGH. Autorka takich ksiek, jak Finanse Unii Europejskiej, Euro nowy pienidz, Konkurencja podatkowa iharmonizacja podatkw wUnii Europejskiej, Jednolity rynek ubezpieczeniowy wUnii Europejskiej, wspautorka kilku ksiek, m.in. Midzynarodowe rynki finansowe. Jako ekspert Sejmu RP przygotowaa opini do projektu ustawy z25 marca 2011r. dotyczcej zmian wOFE.

ZUS-owi ten ubytek rodkw. Trzeba wic poyczy ca t kwot, ktr ZUS przekazuje do OFE. Najpierw wic powstaje dug publiczny: rzd musi emitowa obligacje skarbowe iznale na nie nabywcw wkraju iza granic. Cz ztych obligacji kupi OFE. Drugi krok to inwestowanie przez OFE pienidzy otrzymanych ze skadek. Powstaje absurdalna sytuacja: konieczno przekazania skadek do OFE powoduje deficyt wbudecie pastwa. Potem pastwo musi poyczy pienidze, take od OFE. Najpierw wic pozbyo si pienidzy, apotem te same pienidze poycza, dajc przy tym zarobi instytucjom finansowym. Przecie to nonsens iogromne marnotrawstwo pienidzy publicznych. Ponadto, gdy pan bdzie szed na emerytur, spoeczestwo bdzie musiao wykupi te obligacje nabyte przez OFE do paskiego portfela emerytalnego (oraz pozostae, wynikajce zdugu tworzonego przez OFE). Wszyscy bdziemy musieli si wtedy na to zoy poprzez wysze podatki. Tak wyglda to oszczdzanie na emerytur wramach OFE. Nie do, e teraz tworzy dug zagraajcy niewypacalnoci pastwa, to jeszcze wprzyszoci oznacza ogromne obcienia podatkowe. Oprcz tego wmidzyczasie PTE pobior opaty od skadek iprzez dziesiciolecia bd co miesic pobiera opaty za zarzdzania aktywami OFE, powodujc topnienie zgromadzonego kapitau. Jeli za chodzi oakcje, czyli kolejny element inwestowania (poza obligacjami) wramach drugiego kroku,

10
rwnie nie ma to sensu. Gdybymy jako kraj mieli nadwyki finansowe, to ostatecznie moemy inwestowa wprzysze emerytury kupujc akcje iinne instrumenty finansowe. Ale OFE kupuj te akcje zpoyczonych pienidzy. Wefekcie kraj zadua si, eby OFE mogy nabywa akcje na giedzie irynku pozagiedowym. Zpoyczonych pienidzy pastwo nabija wic bak spekulacyjn na giedzie, aponadto daje instytucjom finansowym do dyspozycji pienidze do obracania przez dziesiciolecia, wedug ich wasnego uznania, wtym finansowania wasnych ipowizanych spek (trzeba dba tylko oto, by nie przekroczy limitu inwestowania wakcje). Czyli zasadniczy problem zwizany zkupowaniem akcji na giedzie to wspomniany brak nadwyki budetowej? Czy to, e gra na giedzie nie daje gwarancji stabilnych emerytur? Jedno idrugie. Nie mamy pienidzy na takie inwestowanie ito powinno zamyka dalsz dyskusj. Nie jestem wrogiem rynkw finansowych, ale uwaam, e gra na nich powinna odbywa si na zasadach dobrowolnoci. Jeli kto chce, eby pienidzmi przeznaczonymi na jego emerytur gra na giedzie, to niech sam zdecyduje otym isam ponosi ryzyko. Do tego trzeba doda zagroenie kryzysami finansowymi. Zanim przejdzie pan na emerytur, bdzie jeszcze niejeden kryzys, ktry zrujnuje te oszczdnoci. Wnormalnych warunkach nikt rozsdny nie ryzykowaby takich strat ale tutaj wszystko itak pjdzie na koszt skarbu pastwa, awic podatnikw. Na wysok szkodliwo OFE wskazuje fakt, e aby utrzyma te fundusze Polska zadua si, pacc odsetki ponad 6%, arentowno osigana przez OFE to ok. 3%. Pastwo polskie poycza wic na 6% (iwicej), by ulokowa te rodki na 3%. Ten stan rzeczy potwierdza wystpujc na rynku finansowym prawidowo, e oprocentowanie kredytw jest niemal zawsze znacznie wysze ni oprocentowanie lokat, jakie mona osign inwestujc uzyskane rodki. Od ponad 10 lat Polska postpuje wbrew tej oczywistej zasadzie. Jeli mwimy oprzyszoci, nasuwa si problem wysokoci przyszych emerytur. Czy moemy przewidzie te wielkoci iod czego bd one zalee? Jakie mechanizmy mogyby zmniejszy skal niepewnoci? Jedyny rozsdny mechanizm emerytalny, jaki dotychczas wymylono wwiecie, polega na tym, e ci, ktrzy pracuj, dziel si dochodami ztymi, ktrzy ju pracowa nie mog, czyli zemerytami. Jest to system repartycyjny. Wane, eby uwiadamia to wszystkim, zwaszcza ludziom modym. Obecnie wielu znich uwaa, e emeryci to darmozjady, ludzie niepotrzebni. To bardzo nieuczciwe. Liberalizm zasia w wielu umysach opini, e starsze pokolenie nie zasuguje na finansowanie, akady powinien oszczdza tylko dla siebie. Takie tradycyjne wartoci, jak szacunek wobec starszych, pomoc isolidarno midzypokoleniowa, s
bna EU Social, flickr.com/photos/socialeurope/4364716577

coraz sabiej rozumiane iakceptowane wskutek liberalnego prania mzgw. Aodpowiadajc na pytanie, co trzeba zrobi, eby emerytury byy pewne na pewno nie wydawa pienidzy na prno (jak wprzypadku OFE), lecz inwestowa, aby kraj si rozwija, zwiksza wydajno pracy, inwestowa wwyksztacenie ipostp techniczny. Jeli bdziemy bogaci, bdziemy mieli si czym dzieli znaszymi rodzicami idziadkami. Mona wspomnie te odemografii. Wydajno pracy iwzrost gospodarczy s wane, ale niewystarczajce. Naley rwnie oddziaywa na struktur demograficzn, przeznaczajc rodki m.in. na obki iprzedszkola czy wsparcie pracujcych matek. Byoby na to zreszt znacznie wicej funduszy, gdyby nie ten straszny bd wpostaci OFE. PTE wziy dla siebie kilkanacie miliardw zotych w postaci opat iprowizji. Ile mona byoby za to zbudowa przedszkoli, ktrych teraz tak brakuje? Zwolennicy reformy emerytalnej z lat 90. zwykli wskazywa szereg argumentw za osabieniem repartycyjnego charakteru systemu: zmian relacji midzy liczb pracujcych aliczb emerytw, potrzeb dywersyfikacji ryzyka, uniezalenienie sytuacji emerytw od decyzji politycznych oraz od rzekomej niegospodarnoci ZUS. Jak Pani ocenia zasadno poszczeglnych zarzutw? Jeli chodzi osytuacj demograficzn, mona korygowa zmian proporcji grup wiekowych poprzez stworzenie fundamentw trwaego rozwoju gospodarczego iwzrost efektywnego zatrudnienia. Potrzebne s np.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

11

Takie tradycyjne wartoci, jak szacunek wobec starszych, pomoc isolidarno midzypokoleniowa, scoraz sabiej rozumiane iakceptowane wskutek liberalnego prania mzgw.

inwestycje winfrastruktur iszkolnictwo. Tak drog tworzy si dobrobyt, ajeli jest dobrobyt, to jest te co dzieli. Trzeba wic dba zarwno osytuacj demograficzn, jak itworzy podstawy do wzrostu gospodarczego. Drugi aspekt to dywersyfikacja. Haso wymylone przez Bank wiatowy Bezpieczestwo wrnorodnoci rozmino si z rzeczywistoci. Dziki tej swoistej rnorodnoci ryzyko niestabilnych i niskich emerytur nie tylko nie jest mniejsze, lecz znacznie wzroso. OFE stwarza ogromne ryzyko zarwno dla bezpieczestwa pastwa, jak iprzyszych emerytur. Powtrz: jeli kto ma nadwyki iwierzy wrynek finansowy, moe inwestowa na rynku kapitaowym, ale niech to robi na wasn rk. Pastwo nie powinno przymusza do tego obywateli poprzez OFE. Kryzysy pokazay, e bezpieczestwa na rynkach finansowych ju nie bdzie. Nie ma ju takich instrumentw finansowych, wktre mona bezpiecznie inwestowa. Ajeli chodzi ouniezalenienie od polityki oraz odomnieman niegospodarno ZUS? Zapytajmy moe, czy wwyniku istnienia OFE emerytura byaby niezalena od przyszych decyzji politykw, gdy przejdzie pan na emerytur? Spjrzmy na struktur portfela s tam akcje iobligacje skarbowe. Kto wykupi pana obligacje, jeli pastwo nie bdzie dobrze rzdzone? Kto teraz wykupuje obligacje np. Grecji? Ona jest na garnuszku instytucji midzynarodowych. Wsystemie kapitaowym nasze emerytury te s zalene od decyzji politykw. Rwnie warto akcji jest zalena od

sytuacji gospodarczej ifunkcjonowania pastwa. System OFE wcale nie agodzi problemu, lecz go potguje. Punktem wyjcia jest to, jak kraj jest zarzdzany. Jeli dobrze, agospodarka si rozwija, wwczas s pienidze take na emerytury. Jeli jest ogromny dug izagroenie bankructwem pastwa, przysza warto papierw skarbowych moe zosta znacznie zredukowana (nawet do zera), podobnie jak papierw emitowanych przez przedsibiorstwa. W kadym przypadku waciwe rzdzenie politykw jest potrzebne inie mona si od tego uwolni. Nie mona powiedzie: zabieram swoje zabawki inie bd zaleny od tego, co dzieje si wpastwie. Te argumenty obezpieczestwie irnorodnoci zostay wymylone przez Bank wiatowy. Wspominaa Pani, e pod wpywem dyskursu liberalnego dokonaa si zmiana kulturowa, polegajca na odchodzeniu od solidarnoci midzygeneracyjnej. Spotkaem si ztez, e przechodzenie do systemu kapitaowego wie si ze zmian postrzegania staroci, ktra przestaje by uwaana za typowe ryzyko socjalne. Wzwizku ztym zabezpieczenie przed jej skutkami powinno si odbywa wramach indywidualnej przezornoci przesunicia rodkw midzy rnymi fazami ycia jednostki. Gdzie tkwi bd wtym rozumowaniu? Myl, e jest to odkrcanie prawidowoci, ktre obowizyway przez tysiclecia. Zgodnie z nimi, dzieci powinny zadba orodzicw inie zostawia ich na pastw losu. Mamy teraz taki dziki kapitalizm, wktrym wwielu przypadkach ludzie starsi s postrzegani

12
jako niepotrzebni inajlepiej gdyby wogle ich nie byo. Tymczasem zwaszcza mode pokolenie powinno sobie uwiadomi, e gdyby nie praca poprzednich iobecnych emerytw, to nie byoby wikszoci istniejcego majtku publicznego iprywatnego. Prawie wszystko, co mamy, zostao stworzone przez nich. Prosz sobie wyobrazi, jak wygldaoby tworzenie gospodarki, gdyby trzeba to robi teraz od zera, np. na ksiycu. Tam nie byo poprzednich pokole. Modzi nie musieliby im nic paci, ale te niczego by nie odziedziczyli. Powinni sobie uwiadomi, e starsi ludzie, wymagajcy opieki, stworzyli baz dla naszego funkcjonowania. Tej minimalnej uczciwoci modym ludziom czsto brakuje. Wefekcie propagandy rozwijanej przez lata przez zwolennikw OFE nastpio due spustoszenie wumysach wielu osb, ktrym mwi si np. e dobrze byoby zlikwidowa ZUS. Tymczasem ZUS jest tylko instytucj techniczn. Kto musi zorganizowa pobieranie skadek iprzekaza wiadczenia beneficjentom. Nie mona do ZUS-umie pretensji, e wypaca niskie emerytury. ZUS wypaca tylko tyle, ile jako obywatele zgodzimy si za porednictwem parlamentu eby wypacano. Jeli bdziemy chcieli wicej, to on przekae wicej. To tylko kasjer. Jake nierozsdne s gosy, eby ZUS zlikwidowa. Pamitajmy, e ZUS obsuguje nie tylko te kilka milionw emerytw obecnych, ale take zbieranie skadek od kilkunastu milionw pracownikw, obsuguje rencistw, osoby na urlopach macierzyskich, zasiki chorobowe, wypadkowe etc. Nieraz sycha argumenty, e ZUS marnotrawi pienidze. Ale chcc zachowa symetri zapytajmy, ile znaszych skadek pobieraj, czyli kosztuj nas, towarzystwa emerytalne. Aile od nich otrzymamy? Pamitajmy te, e jeli bdziemy promowa taki indywidualistyczny model kapitalizmu, to nasze dzieci te si nami nie zajm. Jak kto bdzie przechodzi na emerytur, bdzie traktowany jak osoba zbdna. To s ogromne zmiany wmentalnoci, ktre bardzo ciko bdzie odwrci. Wiele bdzie zaleao od mediw. Tymczasem one zale wduej czci od bankw iinnych instytucji finansowych (jako reklamodawcw, atake wacicieli). Trudno oczekiwa, e bd prezentowa pogldy sprzeczne zinteresami sponsorw. Chciaem zapyta oszerszy aspekt problemw zwizanych zsystemem emerytalnym. Obecnie wiele osb pracuje na tzw. umowach mieciowych, czsto pozostaje przynajmniej okresowo wyrzuconych poza rynek pracy. Czy obecny system zabezpieczenia spoecznego, nawet jelibymy zlikwidowali OFE, byby wstanie odpowiedzie na to zjawisko? Jeli nadal tak wielu ludzi bdzie pracowao na umowach mieciowych, wikszo z nich nie dopracuje si adnej emerytury. Przed nami powana dyskusja na ten temat. Jak zapewni minimalne emerytury ludziom, ktrzy pracowali, lecz nie zwasnej winy nie uzbierali wystarczajcych rodkw na staro? Zdrugiej strony, wdyskusji oemeryturach obywatelskich (pewna kwota dla kadego emeryta, niezalenie od przebiegu ycia zawodowego) problem stanowi jak to zorganizowa, eby szara strefa si nie powikszya. Bo wielu uzna, e jeli itak dostanie obywatelsk emerytur, to wogle nie bdzie rejestrowao dziaalnoci ipacio skadek. Myl, e samo ycie wymusi tak dyskusj, gdy rysuje si trudna sytuacja dla ogromnej rzeszy ludzi. Obok wspomnianego zagadnienia, na horyzoncie jest jeszcze spr opodniesienie wieku emerytalnego. Wtej sprawie zasadniczo zgodni s zarwno obz rzdzcy, jak ijego jeszcze bardziej liberalni krytycy. Czy uwaa Pani, e jest to optymalny spoecznie lub po prostu nieunikniony kierunek zmian? Jakakolwiek dyskusja o podniesieniu wieku emerytalnego powinna si rozpocz dopiero, gdy zniesiemy obowizek przynalenoci do OFE. Wprzeciwnym razie instytucje finansowe bd mogy duej czerpa zyski zOFE, aludzie duej pracowa, czyli duej przymusowo je finansowa. Jeli pozbdziemy si tego problemu, mona si zastanawia, czy podwyszy wiek emerytalny. Ale rwnie wtej kwestii sprawa nie jest taka prosta. Osoby, ktre pniej przechodz na emerytur, pniej zaczn otrzymywa wiadczenia, wic bdzie to korzystne dla finansw publicznych. Ale jednoczenie zajm miejsca pracy modym. Czy jest to sprawiedliwe irozsdne? Wpierwszej kolejnoci trzeba dba oto, eby modym ludziom zapewni prac. Moim zdaniem, powszechne podwyszenie wieku emerytalnego to opcja na razie niedobra wpolskich realiach. Tak moliwo powinni otrzyma ludzie, ktrzy mog ichc duej pracowa, posiadaj odpowiednie kwalifikacje is potrzebni na rynku pracy. Ale po co wszystkich zmusza do duszej pracy, gdy wtym samym czasie istnieje armia bezrobotnych? Jeli wadze poprosiyby Pani orekomendacje wkwestii najpilniejszych kierunkw zmian wsystemie zabezpieczenia spoecznego, to co by im Pani doradzia? Cigle aktualne jest haso likwidacji OFE. Wany jest take sposb likwidacji. Jeli chcielibymy tego dokona, najlepiej wprowadmy zasad dobrowolnoci przynalenoci do OFE, by moe wedug wzoru zastosowanego na Wgrzech. Ale to nie wystarczy, eby uratowa finanse publiczne. Poza tym jest wiele innych rzeczy do zrobienia, np. racjonalizowanie KRUS, rozwaenie podniesienia wieku emerytalnego sub mundurowych. Ale zacz trzeba od OFE, gdy ze wzgldu na skal zwizanych znimi zagroe dla pastwa iobywateli, to najpowaniejszy problem dla finansw publicznych. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 14 lipca 2011r.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

13

Na peryferiach Europy
Carl Rowlands

Unia Europejska skada si obecnie z27 pastw. Ponad dziesi znich to kraje dawnego bloku wschodniego, awraz ze zbliajc si akcesj byych republik jugosowiaskich liczba ta wzronie. rodek cikoci Europy przesuwa si. Proces rozszerzenia Unii Europejskiej nie tylko napdza zmiany wnowych krajach, ale prowadzi te do zmiany charakteru caej Europy.

latach 90. zwyko si nazywa te pastwa mianem krajw transformacji ustrojowej. Okrelenie to sugeruje optymistyczn perspektyw, liniowy postp, porzucenie nieudanej komunistycznej przeszoci na rzecz przyszoci na wzr zachodnioeuropejski. Zkryzysu finansowego irecesji ostatnich lat mona wysnu wniosek, e optymizm ten jest nieuzasadniony. Jeeli pastwa Europy rodkowo-Wschodniej rzeczywicie przechodz transformacj, proces ten przypomina rozpdzony wz, ktrym miotaj zewntrzne siy polityczne iekonomiczne. Biorc pod uwag cige wstrzsy iprzemiany gospodarcze, przetaczajce si przez ca Europ nie jest pewne, wktrym kierunku on pody. Wynikiem przemian jest powstanie obszaru niskich pac gospodarki peryferyjnej na obrzeach wysokorozwinitego europejskiego centrum. Ma to szersze polityczne ispoeczne konsekwencje dla caej Unii Europejskiej zmienia si znaczenie sowa europejski.

Teoria ekonomiczna arzeczywisto

Charakter gospodarek dawnego systemu komunistycznego jest czsto nierozumiany. Podmioty gospodarcze wsystemie centralnego planowania nigdy nie byy wbrew pozorom cakowicie obojtne na zmiany zachodzce na globalnych rynkach. Trzeba jednak przyzna, e nie byy wstanie na nie reagowa

wodpowiedni sposb np. przez wzrost wydajnoci pracy lub rozwj innowacyjnoci. Jak twierdzi Mark Pittaway, po kryzysie naftowym wpoowie lat 70. na gospodarki krajw Europy rodkowej i Wschodniej zaczto wywiera presj. Spadek aktywnoci gospodarczej, ktry na Zachodzie doprowadzi do wzrostu bezrobocia, na Wschodzie przejawia si zaciganiem poyczek wzachodnich instytucjach, takich jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy, lub zgod na stopniowe obnianie standardw ycia. Mimo tego w1989r. wiele krajw peryferyjnych eksportowao do pastw Zachodu swoje produkty, gwnie lekarstwa, wyroby chemiczne, wgiel, tekstylia oraz ywno. Cay region zmaga si wtedy zproblemami, takimi jak nadprodukcja, ukryte bezrobocie oraz brak inwestycji wedukacj ibadania naukowe. Za spraw swoistej symbiozy z sektorem publicznym, prywatne mae irednie przedsibiorstwa wkrajach Europy rodkowej iWschodniej nie musiay przejmowa si konkurencj ze strony zagranicznych firm. Koszty, ktre ponosiy podatki i skadki na ubezpieczenie spoeczne byy niewspmierne. Ponadto przedsibiorstwa te do pewnego stopnia wykorzystyway sabe strony sektora publicznego. Gdy wwyniku przemian gospodarczych znikny uatwienia, sytuacja tych firm staa si bardzo trudna. Taki stan rzeczy nie mg trwa wiecznie. To, co nastpio pniej,

14
spotgowao tylko trudnoci, zktrymi przedsibiorstwa musiay si mierzy. Wefekcie wiele znich zbankrutowao lub zostao zamknitych. Zamiast wdraa rozwizania dostosowane do rzeczywistej sytuacji gospodarczej, politycy wnowo wyzwolonych krajach woleli kierowa si ideologi. Wiele problemw, ktrych dowiadczyy pastwa akcesyjne iwkonsekwencji caa Europa wynikao zzasadniczo ideologicznego charakteru rozwiza zaproponowanych Europie Wschodniej przez Zachd. Rozwiza, ktrym przyklasny rzdy dawnego bloku wschodniego. Nowe czasy stay pod znakiem prywatyzacji iszerokiego poparcia dla liberalizacji. Dla zagranicznych firm pojawiy si due moliwoci inwestycyjne. Skupiono si na prywatyzacji. Nastpstwami takich hurtowych zmian mao kto zaprzta sobie gow. Popularna staa si doktryna terapii szokowej. Miaa ona doprowadzi do daleko idcych zmian instytucjonalnych wekonomii politycznej pastw Europy rodkowo-Wschodniej, co jednoczenie otworzyo te kraje na wpywy Zachodu. Doktryna opracowana przez Jeffreya Sachsa miaa przestawi gospodarki regionu na kapitalistyczny sposb dziaania wraz zjego restrykcyjn polityk monetarn ifiskaln. Do repertuaru doktryny szoku naleaa naga likwidacja dotacji, wyprzeda majtku pastwowego oraz bezzwoczna rezygnacja zkontroli idopat do pac icen. Wnastpstwie doszo do niemal natychmiastowego rozbicia istniejcej wregionie struktury handlu kraje transformacji zostay same ze swoimi ograniczonymi zasobami. Szok mia nastpi przed uksztatowaniem rynkw finansowych. Wobliczu braku kapitau inwestycyjnego, restrukturyzacja dotkna rynek pracy aby by konkurencyjnym, naleao zmniejszy jednostkowy koszt pracy. Bdce tego skutkiem fale bezrobocia zpocztku lat 90. przymiy dowiadczenia Wielkiej Brytanii zczasw recesji lat 80. na niektrych obszarach bezrobocie signo 80%. Rozbijajc wizi ekonomiczne iwywoujc potn recesj wkrajach regionu, terapia szokowa doprowadzia do zaamania gospodarczego wtej czci Europy. Charakterystyczne dla okresu komunistycznego niedoinwestowanie sektora badawczo-rozwojowego zostao podtrzymane przez restrykcyjn polityk kredytow Banku wiatowego iEuropejskiego Banku Odbudowy iRozwoju (EBOR). Instytucje te podjy wiadom decyzj, by poycza jedynie prywatnym firmom iwspiera dziaania prywatyzacyjne. Wraz ze zdziesitkowaniem lokalnego przemysu, wzrosa rola sektora finansowego izaduenia. Nowa kapitalistyczna gospodarka potrzebowaa bowiem sektora usug finansowych, ktry mgby obsuy rosnce tendencje do spekulacji i obrotu aktywami. Dziaalno instytucji zachodnich miaa rnorakie konsekwencje. Doszo przede wszystkim do uzalenienia pastw Europy rodkowo-Wschodniej od bezporednich inwestycji zagranicznych, atake od wsparcia ze strony Banku wiatowego, Midzynarodowego Funduszu Walutowego oraz specjalnie utworzonego Europejskiego Banku Odbudowy iRozwoju. Oglna finansyzacja regionu doprowadzia do ogromnego wzrostu dugu, zarwno osobistego, jak iwsektorze instytucjonalnym. Zachodnie banki zkilku mniejszych pastw, gwnie Austrii iSzwecji, dyy do pomnoenia zyskw poprzez zwikszenie udziau w rynkach krajw Europy rodkowo-Wschodniej, w agresywny sposb udzielajc kredytw gospodarstwom domowym. Wychodzc naprzeciw oczekiwaniom pastw regionu, zainteresowanych poyczkami na hurtowych rynkach pieninych, atake wykorzystujc finansow deregulacj isab ochron konsumenck wkrajach Europy rodkowo-Wschodniej, banki udzielay poyczek weuro, frankach szwajcarskich ijaposkich jenach. Pozwolio im to oferowa klientom nisze stopy procentowe ni obowizujce wprzypadku kredytw wwalutach krajowych. Poyczki prowadziy do ogromnego wzrostu zaduenia gospodarstw domowych zwaszcza na Wgrzech, wRumunii, Bugarii ikrajach batyckich. Jedn zzamierzonych konsekwencji terapii szokowej bya presja, eby Unia Europejska otworzya zachodnie rynki na Europ rodkowo-Wschodni. Przyjcie przez kraje peryferyjne modelu nastawionej na eksport gospodarki zniskimi pacami byo uzalenione od dostpu do rynkw UE. Wokresie przedakcesyjnym podpisano wiele umw handlowych, ktre miay uatwi zmiany wtym kierunku. Pierwsz zawarto w1992r. midzy Uni Europejsk akrajami Grupy Wyszehradzkiej (Sowacj, Czechami, Polsk iWgrami). Mimo to wIpoowie 1993r. czna warto eksportu wszystkich pastw Europy rodkowo-Wschodniej wporwnaniu zpierwsz poow 1992r. spada o13% (wedug kursu dolara). Dane te pokazuj, e wkluczowym okresie poprzedzajcym przystpienie krajw transformacji do UE zawarte umowy nie dziaay na ich korzy. Pastwa te rzecz jasna rni si midzy sob. Odmienne byy te rozwizania, ktre wdraay. Sowenia, Czechy iPolska realizoway bardziej ostron, protekcjonistyczn polityk mikroekonomiczn, ktra obejmowaa w latach 90. odsunicie w czasie restrukturyzacji przedsibiorstw pastwowych. Pozwolio to zachowa bardziej dynamiczny rodzimy sektor maych irednich przedsibiorstw. Polsce udao si ponadto dokona w1991r. restrukturyzacji zaduenia, dziki czemu pastwo byo wstanie dziaa bardziej autonomicznie iskuteczniej reagowa na zmieniajce si warunki. Inaczej byo wprzypadku Wgier, ktre restrykcyjn polityk monetarn iwczesnym wdroeniem surowego prawa upadociowego doprowadziy do zdziesitkowania krajowego sektora niewielkich irednich firm. Pomijajc te rnice, wszdzie wyksztaci si wymuszony powszechn prywatyzacj system negatywnych

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

15
ipozytywnych bodcw. Wostatecznym rozrachunku doprowadzio to do przejcia bardziej wartociowych aktyww przez firmy zagraniczne. W1989r. Unia Europejska stworzya fundusz PHARE (ang. Poland and Hungary: Action for the Restructuring of the Economy), ktry mia pomc przycign kapita do Polski iWgier, by moga rozpocz si ich modernizacja. Zczasem program ten obj wszystkie pastwa akcesyjne. PHARE by przede wszystkim programem wspierajcym bezporednie inwestycje zagraniczne. Oprcz tego umoliwi utworzenie agencji prywatyzacyjnych, funkcjonujcych wEuropie Wschodniej jako organy rzdowe. Poniewa brakowao cisych regu dysponowania pienidzmi zPHARE, trudno byo ledzi ich wydatkowanie. Mimo tego mona zaobserwowa pewne tendencje. Zmary niedawno Peter Gowan twierdzi, e pienidze zPHARE przeznaczono na sfinansowanie setek bada przemysu wcaym regionie. Prowadzce je zachodnie firmy konsultingowe dostarczay pozyskane dane na Zachd: zbierano je specjalnie na potrzeby tamtejszych przedsibiorstw, mogy wic by wykorzystywane do nieuczciwej konkurencji. Informacje pozyskane zpomoc PHARE pozwoliy takim firmom jak General Electric szybko rozpozna dziedziny wymagajce racjonalizacji. Przykadowo, po zakupie wgierskiego Tungsramu, General Electric byskawicznie zamkn dochodowe linie produkcyjne, eliminujc wten sposb rdo konkurencji na rynku krajowym. Podobna sytuacja miaa miejsce, gdy wgierski przemys cementowy zosta wykupiony przez zagranicznych przedsibiorcw. Wymogli oni, by ich wgierskie spki zaprzestay eksportu. Jeden z austriackich producentw stali kupi wan na Wgrzech hut po to, by j zamkn iprzej krajowy rynek. To tylko kilka przykadw tego, jak Europa rodkowa stawaa si gospodark peryferyjn. Po zaledwie kilku latach terapii szokowej dua cz istotnej infrastruktury gospodarczej krajw peryferyjnych wpada wrce koncernw midzynarodowych poczwszy od sieci sklepw, a po elektrownie ihuty. Wraz zprzystpieniem dziesiciu pastw do Unii Europejskiej w2004r., PHARE zostao zastpione przez fundusze strukturalne. Po raz pierwszy pienidze zaczto przeznacza na cele spoeczne. Wpomocy udzielanej przez UE wdalszym cigu widoczne byo neoliberalne skrzywienie i faworyzowanie partnerstwa publiczno-prywatnego. Unia Europejska ma skonno do wprowadzania liberalizacji wszdzie tam, gdzie inwestuje pienidze. Unijne projekty infrastrukturalne zdominowane s przez skomplikowan struktur podwykonawcw. Wtej nieprzejrzystej iskorumpowanej rzeczywistoci firmy poluj na oferty przetargowe. Na samym dole struktury znajduj si za pracownicy zatrudnieni na umowy mieciowe. Skonno Europejskiego Banku Odbudowy iRozwoju do udzielania poyczek wdalszym cigu uzaleniona jest od tego,

b bazylek100, flickr.com/photos/bazylek/3450749766

Unia Europejska maskonno do wprowadzania liberalizacji wszdzie tam, gdzie inwestuje pienidze. Unijne projekty infrastrukturalne zdominowane s przez skomplikowan struktur podwykonawcw. Wtej nieprzejrzystej iskorumpowanej rzeczywistoci firmy poluj na oferty przetargowe. Nasamym dole struktury znajduj si za pracownicy zatrudnieni na umowy mieciowe.

16

bn U.S. Pacific Fleet, flickr.com/photos/compacflt/5551121274/

czy zainteresowane pastwo zgasza gotowo prywatyzacji usug publicznych. Do szerszych skutkw transformacji nale liczne korzyci dla korporacji, atake wyksztacenie si wkrajach Europy rodkowo-Wschodniej elity bogatej iczsto skorumpowanej, anawet powizanej ze wiatem kryminalnym. Niemieckie iaustriackie koncerny okazay si szczeglnie biege wcelnym lokowaniu inwestycji iprzechwytywaniu funduszy unijnych wten sposb dyy do redukcji kosztw oraz zwikszania zdolnoci produkcyjnej, atake radziy sobie zniedoborem siy roboczej. Wefekcie wAustrii iNiemczech upowszechni si model dynamicznego porwnywania. Przy jego pomocy zarzdy przedsibiorstw s wstanie rozpozna obszary niskich pac imaego uzwizkowienia wkrajach transformacji. Ostatecznie wszystko to posuyo za uzasadnienie neoliberalnych reform take wkrajach Europy Zachodniej.

Opisane rozwizania gospodarcze nieuchronnie prowadziy do dugotrwaego bezrobocia strukturalnego. W kontrowersyjnym badaniu opublikowanym na amach The Lancet w2009r. starano si obliczy koszty ludzkie terapii szokowej. Opisano wnim zmniejszon oczekiwan dugo ycia, wzrost poziomu zachorowa ilku oraz spoeczne tsunami. Wiksze obcienie systemu opieki zdrowotnej ipomocy spoecznej to kolejny problem pastw zaduonych.

Spoeczne konsekwencje

Naga zmiana systemowa najbardziej dotkna robotnikw fabrycznych niewykwalifikowanych oraz nie mogcych si przekwalifikowa. Przy braku rzdowego programu stymulujcego tworzenie nowych miejsc pracy, zdnia na dzie powstaa podklasa, ktra zasilia now armi bezrobotnych. Niektre postpowe elementy polityki spoecznej przetrway zarwno transformacj, jak ipniejsz recesj. Wwikszoci pastw regionu dzieciom powyej szstego miesica ycia wdalszym cigu przynajmniej w teorii przysuguje darmowa opieka. Wwikszoci krajw paca minimalna ustalona zostaa na przyzwoitym poziomie. Wysoko emerytury zazwyczaj wystarcza emerytom na utrzymanie. Dotyczy to rwnie opieki spoecznej, ktr objte s osoby niezaradne. Rozpowszechniono te bezpatne badania profilaktyczne. Cieszcy si du popularnoci model zabezpiecze spoecznych od koyski a po grb pozostao okresu komunistycznego czsto stoi wsprzecznoci znowym porzdkiem gospodarczym. W tych trudnych warunkach ekonomicznych zasadniczym elementem determinujcym status spoeczny izarobki stao si umiejscowienie jednostki wramach sieci spoecznej. Dzieci zrodzin oniskim statusie musz pracowa szczeglnie ciko (jeli za punkt odniesienia wzi sytuacj wEuropie Zachodniej), by osign sukces. Wkrajach Europy rodkowo-Wschodniej nawet ukoczenie studiw zwysokim

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

17
zainteresowanie zwolennicy neoliberalnych ekonomistw zZachodu wykadali na uczelniach Warszawy, Pragi, Bukaresztu iBudapesztu. Czciej jednak wrd neofitw neoliberalizmu mona byo znale cynicznych ekskomunistw poszukiwaczy nowego kapitalistycznego adu. Angaujc si wdziaalno zachodnich instytucji, takich jak NATO czy UE, niektrzy zniedawno nawrconych kapitalistw mieli nadziej, e uda im si ugruntowa sw pozycj gwnych rozgrywajcych na politycznej scenie nowej elity reformatorw na zachodni mod.

Podczas gdy wrd czci wykwalifikowanych robotnikw wci istnieje ch do walki oswoje prawa, to jednak nowe pokolenie pracownikw nie ma pojcia odziaalnoci zwizkowej ipostrzega nierwnoci wpacach oraz niepewno zatrudnienia jako co naturalnego.

wynikiem nie gwarantuje dobrze patnej pracy. Pastwa peryferyjne wduej mierze nie s wstanie zapewni naukowcom odpowiedniego zaplecza badawczego oraz solidnych wynagrodze, pozwalajcych konkurowa zkrajami rozwinitymi. Prowadzi to do przerwania zwizku midzy zasug a nagrod, co moe mie destrukcyjny wpyw na przyszo tych pastw. Gdy brak odpowiedniej nagrody za osignicia naukowe, od wyksztacenia wysz warto maj wci znajomoci. Mimo istotnej roli, jak zwizki zawodowe odegray wruchach demokratycznych lat 80., ich wadza i wpyw na rzeczywisto znaczco zmalay. Zwizkowcy na wasnej skrze dowiadczyli zwolnie ilikwidacji zakadw przemysowych. Podczas gdy wrd czci wykwalifikowanych robotnikw wci istnieje ch do walki oswoje prawa, to jednak nowe pokolenie pracownikw nie ma pojcia odziaalnoci zwizkowej ipostrzega nierwnoci wpacach oraz niepewno zatrudnienia jako co naturalnego. Zawarta wksice Richarda Sennetta Korozja charakteru analiza wpywu upowszechnienia si tzw. umw mieciowych na stosunki spoeczne, jest szczeglnie trafna wodniesieniu do krajw peryferyjnych. Nie wszyscy oczywicie na zmianach stracili. Terapia szokowa miaa swoich entuzjastw ludzi oczarowanych ekonomi neoklasyczn oraz koncepcjami Hayeka rwnie w krajach Europy rodkowej. Czasem byo to szczere intelektualne

Debata na temat ograniczenia funkcji pastwa staa si zczasem samospeniajc si przepowiedni. Wraz ze wzrostem uzalenienia gospodarek od napywu kapitau zagranicznego, pastwa stopniowo rezygnoway zregulacji tej strefy. Zachd wywiera wpyw na polityk Europy rodkowo-Wschodniej, dc do osabienia partii politycznych opowiadajcych si za pewnym stopniem interwencjonizmu. Wielu zachodnich obserwatorw wpoowie lat 90. byo zaniepokojonych powtarzajcymi si sukcesami wyborczymi partii postkomunistycznych. Michael Ignatieff zaproponowa w1995r. strategi spoeczestwa obywatelskiego dla regionu, ktra miaa jego zdaniem skada si zkierowanych przez pastwa zachodnie programw pomocowych, wspierajcych finansowo wkrajach postkomunistycznych rodki masowego przekazu, partie opozycyjne, sdy, wymiar sprawiedliwoci ipolicj. Twierdzi, e wdraanie strategii powinno zacz si od znalezienia partnerw wspoeczestwie. Zachodnie rzdy, czsto rka wrk zmidzynarodowymi firmami, wprowadzay swoje pomysy wsposb instrumentalny i zazwyczaj bardzo podstpny. System finansowania kampanii wyborczych wwikszoci krajw peryferyjnych sta si nieprzejrzysty. Zaczy pojawia si zarzuty mieszania si podmiotw transnarodowych wwewntrzne sprawy pastw. Byy to idealne warunki dla zwolennikw teorii spiskowych. Niezdarnymi ingerencjami iwpompowywaniem pienidzy wfasadowe liberalne organizacje, zachodnie instytucje przyczyniy si do wypaczenia polityki idalszego podporzdkowania jej interesom ekonomicznym. Od momentu zastosowania terapii szokowej wyborcy czsto masowo opowiadali si po stronie partii lewicowych. Mieli nadziej, e zniweluj one najbardziej negatywne spoeczne igospodarcze skutki kapitalistycznej transformacji. Chcc wprowadzi wasne pastwa do UE, partie te byy jednak gorcymi zwolennikami prywatyzacji i gwnych zaoe neoliberalnej ekonomii. Ideologiczny chaos, ktry temu towarzyszy, przyczyni si do powstania wcaym regionie ruchw populistycznych iprawicowych, chccych wykorzysta niezadowolenie spoeczne. Odrodziy si siy polityczne takie jak antysemicki

Konsekwencje polityczne

18
chrzecijaski socjalizm ipatriotyczny narodowy liberalizm, ktre rozwijay si wczasach monarchii austro-wgierskiej. Wsytuacji, gdy polityka wduej mierze pozostaje wcieniu ekonomii icoraz bardziej uwikana jest wgeopolityczne interesy paranoicznych i nadaktywnych Stanw Zjednoczonych, strzegcych globalnego bezpieczestwa narodowego, legitymacja posttransformacyjnej elity zacza zalee od nadrobienia dystansu do Zachodu. Po kryzysie finansowym t ambitn strategi czeka najtrudniejsza prba, ajej rezultat moe mie katastrofalne skutki polityczne. Jak twierdzi Gabor Scheiring, czonek ugrupowania Polityka Moe By Inna (powstaej niedawno wgierskiej partii zielonych), kto, kto lokuje wdanym kraju kapita, staje si wany dla jego ycia spoecznego ipolitycznego to wanie umacnia hegemoni kulturow wartoci isposobu mylenia elity gospodarczej ispoecznej. Partie lewicy odnotoway spadek legitymizacji, aliberalna lewica nie jest wstanie sformuowa wasnej krytyki procesu globalizacji iproblemw zwizanych znowym systemem politycznym. Rozczarowanie czsto idzie wic wparze ze skrajnie prawicowym postulatem powrotu do tradycyjnej kultury. Odrodzenie nacjonalizmu wwersji mitycznej wynika zpragnienia ucieczki od nowoczesnoci zrozumiaej reakcji na zachodni hegemoni kulturow. Liberaowie zbyego bloku wschodniego, ktrzy spodziewali si nowego zotego wieku wliteraturze, muzyce isztuce, przeyli rozczarowanie. Kultura masowa peryferii zostaa sprowadzona do najniszego wsplnego mianownika i bazuje na tanich produktach importowanych zUSA. Gabor Scheiring zauwaa, e liberalizm sta si sowem obraliwym: To globalne zjawisko przegrani zpastw transformacji gospodarczej staj si izolacjonistami. Potrzebna jest nowa forma krytyki, czca prawa czowieka ze sprawiedliwoci spoeczn.

Po dwudziestu latach terapii w krajach transformacji ksztatuje si krajobraz spoeczny, odzwierciedlajcy charakter ich gospodarek. Wtypowej stolicy pastwa peryferyjnego dominuje handel detaliczny, sektor usug iturystyki. Michael Lake, ambasador UE na Wgrzech wokresie poprzedzajcym akcesj, wielokrotnie nazwa Budapeszt miastem butikw. Drugie oblicze stolicy Wgier cz przemysowa, wktrej

Nowa geografia spoeczna

bna Gosia Malochleb, flickr.com/photos/magama/3621349293

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

19
yj prawie dwa miliony ludzi, wtym wielu robotnikw mieszkajcych wblokach nie jest warte uwagi. Infrastruktura miasta peryferyjnego to mie szanka obiektw zabytkowych, budynkw popadajcych wruin, nad ktrymi nikt nie panuje, oraz podejrzanych spekulacyjnych projektw rewitalizacyjnych. Nowoczesna architektura miejska, ktrej przykadem s nijakie biurowce, moe by rwnie brutalistyczna jak betonowe budowle zczasw stalinizmu. Brak kontroli iplanowania tyczy si przedsiwzi architektonicznych wbiznesie, handlu oraz mieszkalnictwie. Sabe, dysponujce maymi funduszami lokalne wadze czsto nie s wstanie naleycie zadba ozabytki lub po prostu kieruj si interesami biznesowymi. Przytaczajco zbiurokratyzowany system planowania okazuje si atwy do obejcia dla podmiotw komercyjnych, uywajcych argumentu pienidza. Pastwa Europy rodkowo-Wschodniej byy dawniej znane zrozbudowanej publicznej infrastruktury transportowej, wtej chwili dua jej cz jest jednak wstanie ruiny. Prywatny samochd staje si coraz bardziej podanym rodkiem komunikacji. Wraz ze wzrostem liczby aut, na wielu obszarach zanieczyszczenie powietrza przekroczyo poziom zczasw komunistycznych. Jak poinformowaa organizacja Bankwatch, Europejski Bank Odbudowy iRozwoju wdalszym cigu wspiera wEuropie Wschodniej szereg przedsiwzi, ktre bd miay negatywny wpyw na rodowisko, np. budow spalarni mieci czy autostrad. Miejscowoci, ktre le blisko granicy zpastwem tzw. centrum (przykadowo te wzachodniej Sowacji, Polsce ina Wgrzech), czerpi korzyci zruchu transgranicznego. Winnych miejscach zaobserwowa mona exodus modych ludzi, ktrzy przenosz si do stolicy lub szukaj pracy za granic. Typowy obszar miejski jest zazwyczaj wyranie odgraniczony. Nieliczna klasa wysza najczciej zamieszkuje grodzone osiedla. Niestabiln klas redni mona przewanie znale na obszarach podmiejskich iwniektrych mieszkaniach wcentrum. Ludzie zklasy robotniczej iniszej redniej to najczciej mieszkacy blokw. Biedni mieszkaj na wsi lub wprowizorycznych chatach pojawiajcych si na obrzeach miast. Infrastruktur przemysow obszarw peryferyjnych mona podzieli na cztery grupy. Pierwsza to mnstwo opuszczonych miejsc zakady, ktre wlatach 90. zbankrutoway lub zostay porzucone. Druga to zmodernizowane obiekty, najczciej bdce wasnoci przedsibiorstw zagranicznych. Trzecia to zakady dziaajce na zasadzie franczyzy, gdzie lokalny przedsibiorca nawiza kontakt zzagranicznym wacicielem lub przedstawicielem. Czwarta to nowe obiekty zbudowane przez midzynarodowe korporacje. Jako bezporednie inwestycje zagraniczne s one czsto dotowane przez rzd. Korporacje wykorzystuj nisze koszty pracy ipienidze zdopat, by przenie zakady zEuropy Zachodniej na wschd. Opisany powyej krajobraz krajw peryferyjnych stwarza potencjalnie korzystne warunki do pojawienia si nowych si politycznych. Widoczna goym okiem degradacja rodowisk miejskich iwiejskich moe doprowadzi do powstania potnych ruchw opozycyjnych. Walka oprzestrze miejsk, podczas ktrej subkultury d do humanizacji miast, sprzeciwiajc si tendencjom do spekulacji na rynku nieruchomoci, stanowi rwnie doskona okazj do organizowania si. Te ruchy to szansa, aby alternatywne lewicowe idee wynie zsali wykadowej iwykorzysta wcodziennym yciu.

Wnioski

Pomimo rnic midzy krajami regionu, podobne rozwizania polityczne zlat 90. doprowadziy do stanu, ktry charakteryzuje si podobnymi rozwizaniami strukturalnymi iporwnywalnymi problemami. Polityka narzucana przez MFW, UE iwiele innych organizacji midzynarodowych, prowadzi do utrzymania sytuacji, w ktrej zaduone pastwa s od tych instytucji uzalenione. Bdzie to skutkowao postpujcym osabieniem wizi spoecznych iwzrostem dysproporcji wrozwoju regionw Unii Europejskiej. Zdolno pastwa do utrzymania podstawowego poziomu usug iopieki spoecznej znajdzie si wstanie zagroenia. Zjawisko starzenia si spoeczestwa prowadzi do dalszego zaostrzenia sytuacji, nawet wbardziej stabilnych pastwach regionu. Problemom tym mona zaradzi na kilka sposobw. S to: bardziej intensywna wsppraca midzy pastwami Europy rodkowo-Wschodniej; samodzielne okrelenie ram wasnego rozwoju, przy jednoczesnym zachowaniu dostpu do kluczowych zewntrznych rde finansowania; luniejsza polityka fiskalna, awrazie koniecznoci dewaluacja; usprawnienie sektora pastwowego zamiast jego stopniowej likwidacji lub prywatyzacji. Trudno powiedzie, czy ikiedy oblicze Europy rodkowo-Wschodniej ulegnie zmianie. Moe naley raczej zada pytanie, jak dugo jeszcze sytuacja na Zachodzie bdzie pomylna. Wraz ze zmian oblicza UE, wynikajc z dalszego jej rozszerzenia na wschd, moe uksztatowa si gospodarka europejska, ktra, cho zjednoczona pod wzgldem instytucjonalnym, bdzie podzielona pod wzgldem spoecznym. Jeli tak si stanie, powstanie ultrakapitalistyczny twr uomny pod wzgldem spoecznym ipolitycznym.

Carl Rowlands
tum. Mateusz Batelt
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si wangielskim lewicowym periodyku Soundings. AJournal of Politics and Culture nr 46, 2010. Pominito przypisy ocharakterze bibliograficznym, odsyajce do literatury anglojzycznej, oraz poczyniono niewielkie skrty.

20

Kraje wielu stolic

Karol Trammer

Warszawa odrywa si od reszty kraju. W stolicy siedziby ma przytaczajca wikszo urzdw administracji publicznej, tu zapadaj wszystkie wane decyzje, std media opisuj rzeczywisto, tuPolacy upatruj szans na rozwj wasnej kariery.

ho skupienie wadzy wjednym miecie moe si nam wydawa zupenie naturalne, wyrana dominacja orodka stoecznego nad reszt kraju wcale nie jest wEuropie typow sytuacj. Polska na tle wielu krajw jest pastwem oniezwykle scentralizowanym przestrzennie ukadzie instytucjonalnym.

Wczci pastw przyjto zasad, e trjpodzia wadzy powinien mie odzwierciedlenie rwnie wprzestrzeni. Wkilku europejskich krajach najwysze organy wadzy sdowniczej mieszcz si winnych miastach ni orodki wadzy wykonawczej iustawodawczej. Sowacki trybuna konstytucyjny ma siedzib nie wstoecznej Bratysawie, lecz wKoszycach. WCzechach poza Prag siedzib ma nie tylko trybuna konstytucyjny, ale rwnie sd najwyszy oraz prokuratura generalna instytucje te usytuowano wBrnie. Rwnie wSzwajcarii gwne izby sdu dziaaj winnych miastach ni siedziba rzdu. WNiemczech kluczow siedzib wadzy sdowniczej jest Karlsruhe, oddalone o670 km od stoecznego Berlina. WKarlsruhe siedziby maj federalny trybuna konstytucyjny, sd najwyszy oraz prokuratura federalna. Co wicej, federalny sd administracyjny mieci si wLipsku, afederalny sd pracy wErfurcie. Rwnie niemiecka sie sdw apelacyjnych nie pokrywa si ani zsieci najludniejszych miast, ani zgwnymi orodkami wadzy. Cho stolic landu NadreniaPalatynat jest Moguncja, to wtym kraju zwizkowym

Przestrzenny trjpodzia

sdy apelacyjne mieszcz si wKoblencji iZweibrcken. Sd apelacyjny dla Turyngii zlokalizowano wJenie, cho stolic inajwikszym miastem landu jest Erfurt. Stolica Dolnej Saksonii to Hanower, lecz sdy apelacyjne dla tego landu mieszcz si wBrunszwiku, Celle oraz Oldenburgu. Stolic landu Szlezwik-Holsztyn jest Kilonia, ale sd apelacyjny ma siedzib wznacznie mniejszym miecie Szlezwik. WPolsce siedziby sdw apelacyjnych mieszcz si wBiaymstoku, Gdasku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, odzi, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie iWrocawiu. Taki ukad opierajcy si na zasadzie, e siedziba sdu apelacyjnego zlokalizowana jest wnajwikszym miecie na terenie danej apelacji jest typowym dla Polski elementem cementujcym podzia na due iwane miasta oraz reszt kraju.

Niemcy to europejski lider polityki deglomeracji administracji publicznej, czyli rozproszenia orodkw wadzy. Nawet rzd nie jest tam skupiony wjednym miecie: cz ministerstw mieci si wBerlinie, apozostae wdawnej stolicy, Bonn. Co wicej, gwne siedziby urzdw administracji centralnej iinnych instytucji ozasigu oglnokrajowym rozsiane s po caych Niemczech od Flensburga na granicy zDani po Monachium na poudniu kraju. Przykadowo, prezydium policji federalnej mieci si w Poczdamie, dyrekcja archiww pastwowych wKoblencji, urzd ochrony konstytucji (kontrwywiad)

Model prawie idealny

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

21

bn Wolfgang Staudt, flickr.com/photos/wolfgangstaudt/2702845116

wKolonii, gwny urzd statystyczny wWiesbaden, urzd ochrony konsumentw oraz urzd lotnictwa cywilnego wBrunszwiku, urzd ochrony przyrody oraz urzd transportu kolejowego wBonn, urzd patentowy wMonachium, urzd transportu drogowego we Flensburgu, afederalny urzd pracy oraz urzd ds.cudzoziemcw wNorymberdze. Niemiecka biblioteka narodowa ma dwie siedziby: wLipsku oraz we Frankfurcie nad Menem. Poza stolic zlokalizowane s publiczne media: telewizyjny program pierwszy (ARD) ma central wMonachium, aprogram drugi (ZDF) wMoguncji. WPolsce odpowiedniki wszystkich wyej wymienionych instytucji mieszcz si wWarszawie. Urzdy centralne w 248-tysicznym Brunszwiku (wielkoci porwnywalnym zRadomiem czy Czstochow) zapewniaj temu miastu ok. 900 miejsc pracy. Zkolei flensburski urzd transportu drogowego chwali si na swojej stronie internetowej, e jest jednym znajwikszych pracodawcw w pnocnej czci landu Szlezwik-Holsztyn. Jak wida, jednym zefektw deglomeracji wadzy jest rozprzestrzenianie miejsc pracy zwaszcza rednich iwyszych stanowisk urzdniczych po rnych czciach kraju. Co wicej, dziki rozproszeniu orodkw wadzy ycie administracyjne ipolityczne Niemiec nie skupia si wycznie wstolicy. Wkraju tym osignito idea organizacji przestrzennej, polegajcy na tym, e trudno wskaza, ktre znajwikszych miast jest najwaniejszym idominujcym orodkiem nie tylko wzakresie administracji publicznej.

Przykadowo, redakcje najwikszych tygodnikw Der Spiegel oraz Stern mieszcz si wHamburgu. Najwikszy tabloid, Bild, ukazuje si wBerlinie, wjeszcze innych miastach maj gwne siedziby powaniejsze oglnokrajowe dzienniki: Frankfurter Allgemeine Zeitung we Frankfurcie n. Menem, aSddeutsche Zeitung wMonachium. Niemiecka centrala potnej grupy medialnej RTL mieci si wKolonii. Niemieck stolic bankowoci jest Frankfurt n. Menem (tu siedzib maj niemiecki i europejski bank centralny). Zkolei matecznikami nauki s niewielkie miasta uniwersyteckie, jak Heidelberg, Tybinga, Greifswald czy Bamberg.

W Niemczech deglomeracja realizowana jest rwnie na poziomie landw. Jedn zjej oznak byo wyznaczenie stolic czci krajw zwizkowych poza miastem dominujcym na danym obszarze. Stolic Nadrenii Pnocnej-Westfalii nie jest liczca ponad milion mieszkacw Kolonia, lecz Dsseldorf (589tys. mieszkacw). Stolica Hesji mieci si wWiesbaden (276 tys. mieszkacw), nie za w zaliczajcym si do europejskich metropolii Frankfurcie n. Menem (680tys. mieszkacw). Podobna sytuacja ma miejsce wlecym na terenie byej NRD kraju zwizkowym Meklemburgia-Pomorze Przednie, ktrego stolic jest Schwerin (95 tys. mieszkacw), a nie najwiksze wtym landzie wane miasto portowe Rostock (203tys. mieszkacw).

Miasta dziel si wadz

22
Na poziomie landw zachowana jest zasada zdekoncentrowanej organizacji przestrzennej wadz administracyjnych. Przykadowo, w Nadrenii-Palatynacie cz instytucji poziomu landowego znajduje si poza stoeczn Moguncj urzd statystyczny wBad Ems, aurzd geodezji iinformacji geograficznej, gwna biblioteka oraz archiwa landu wKoblencji. WMeklemburgii-Pomorzu Przednim agendy wadz regionalnych zlokalizowane s nie tylko wstoecznym Schwerinie, ale rwnie wRostocku oraz Gstrow. Wlandzie Szlezwik-Holsztyn miejscowy rzd mieci si wKilonii, ale jego agendy zlokalizowano rwnie wNeumnster (urzd opieki spoecznej), Flintbek (urzd rolnictwa irodowiska), Szlezwiku (urzd archeologii igwne archiwum) oraz wHusum (urzd ochrony wybrzea iparkw narodowych). wGenewie (europejska siedziba ONZ, Midzynarodowa Organizacja Pracy czy Midzynarodowy Ruch Czerwonego Krzya iCzerwonego Pksiyca), wLozannie (MKOl), wZurychu (FIFA) oraz wNyonie (UEFA). W Polsce za naturaln lokalizacj dla instytucji midzynarodowych uznano Warszaw. Gdy Unia Europejska postanowia utworzy w naszym kraju siedzib agencji Frontex, zajmujcej si sprawami ochrony zewntrznych granic pastw czonkowskich, to oczywicie umieszczono j wstolicy. Tymczasem obie unijne agencje zlokalizowane we Woszech maj siedziby poza Rzymem: wParmie (Europejski Urzd ds. Bezpieczestwa ywnoci) oraz wTurynie (Europejska Fundacja Ksztacenia). Podobnie wHiszpanii tu na siedziby unijnych agend wybrano Alicante (Urzd ds. Harmonizacji Rynku Wewntrznego) oraz Vigo (Wsplnotowa Agencja Kontroli Rybowstwa). Nawet Francja, zazwyczaj zdominowana przez Pary, zdecydowaa si umieci unijne instytucje poza nim: wAngers (Wsplnotowy Urzd Ochrony Odmian Rolin) oraz wValenciennes (Europejska Agencja Kolejowa).

Jak wida na przykadzie Niemiec, zabiegiem rwnowacym organizacj przestrzenn moe by wyznaczanie gwnego orodka wadzy poza najwikszym miastem danego obszaru. Podobnie jest wBelgii: stolic Walonii czyli frankofoskiej czci kraju jest Namur, trzecie pod wzgldem liczby mieszkacw (po Charleroi iLige) miasto tego regionu. Taka sytuacja, ito ju na poziomie oglnokrajowym, wystpuje rwnie wSzwajcarii. Siedzib rzdu federalnego tego kraju jest liczce 130 tys. mieszkacw Berno, dopiero pite co do liczby ludnoci, zblione pod wzgldem wielkoci do polskiego Pocka. WBernie oraz kilku graniczcych znim miejscowociach mieszcz si wszystkie ministerstwa (wSzwajcarii nazywane departamentami), wikszo urzdw centralnych oraz bank narodowy. Co jednak istotne, nie caa wadza centralna zostaa skoncentrowana wjednym miejscu. Federalny urzd meteorologii iklimatologii zlokalizowany jest wZurychu (najwikszym miecie Szwajcarii), gwny urzd statystyczny wNeuchtel, federalny urzd komunikacji elektronicznej wBiel/Bienne (miecie na pograniczu niemieckiej ifrancuskiej strefy jzykowej), federalny urzd sportu wMagglingen, afederalny urzd mieszkalnictwa w16-tysicznym Grenchen, co zapewnio mu 50 dodatkowych miejsc pracy. Poza Bernem zlokalizowano rwnie najwaniejsze instytucje wadzy sdowniczej. Szwajcarski sd najwyszy mieci si wLozannie, federalny sd ubezpiecze wLucernie, afederalny sd karny wliczcej zaledwie 17,5 tys. mieszkacw Bellinzonie we woskojzycznej czci kraju. Co wicej, na 2012r. planowane jest przeniesienie zBerna do Sankt Gallen siedziby naczelnego sdu administracyjnego.

Stolica od Bellinzony po Grenchen

Nie bez znaczenia dla rwnowaenia aktywnoci publicznej wprzestrzeni Szwajcarii jest rwnie to, e licznie wystpujce w tym kraju instytucje midzynarodowe zostay umiejscowione wkilku orodkach:

Bez granic

WPolsce co jaki czas dochodzi do zabiegw stanowicych prby rwnowaenia relacji midzy orodkami miejskimi oraz dekoncentracji wadzy publicznej. Jednym z takich przypadkw byo utworzenie dwch wojewdztw, wktrych stoeczno podzielono. Wramach reformy samorzdowej z1999r. powstay wojewdztwo kujawsko-pomorskie oraz lubuskie, wktrych jedno miasto jest siedzib urzdu wojewdzkiego (przedstawicielstwa rzdu w terenie), a inne urzdu marszakowskiego (samorzdu wojewdzkiego). WLubuskiem siedzib wojewody jest Gorzw Wielkopolski, asiedzib wadzy samorzdowej Zielona Gra. WKujawsko-Pomorskiem wojewoda urzduje wBydgoszczy, asejmik wraz zmarszakiem wojewdztwa wToruniu. Wlad za tym podziaem pomidzy dwa miasta wojewdzkie podzielone zostay inne instytucje szczebla regionalnego przykadowo, Komenda Wojewdzka Policji mieci si wBydgoszczy, aKomenda Wojewdzka Stray Poarnej wToruniu. Koncepcja dwu-stoecznoci wspomnianych regionw powstaa niejako przypadkiem jako pomys na pogodzenie porwnywalnych orodkw wwalce ostatus miasta wojewdzkiego. Podjto rwnie prby wprowadzenia podobnego rozwizania na poziomie powiatw. WPolsce istniej cztery powiaty, ktrych nazwa nietypowo pochodzi nie od jednego, lecz od dwch orodkw: ropczycko-sdziszowski, bierusko-ldziski, strzelecko-drezdenecki oraz czarnkowsko-trzcianecki. W przypadku czci z nich powiatowa dwu-stoeczno sprowadza si wycznie do nazwy wlecym na Podkarpaciu powiecie ropczycko-sdziszowskim instytucje wadzy powiatowej itak wcaoci skupione s wjednym miecie, wRopczycach. Ale ju wprzypadku powiatu strzelecko-drezdeneckiego

Deglomeracja po polsku

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

23

bna Markus Kolletzky, flickr.com/photos/kolle/5787199411

w woj. lubuskim wystpuje przestrzenny podzia wadzy. Starostwo, komenda policji, komenda stray poarnej, urzd pracy oraz powiatowy inspektorat weterynarii mieszcz si wStrzelcach Krajeskich, apowiatowa stacja sanitarno-epidemiologiczna, powiatowy inspektorat nadzoru budowlanego oraz powiatowe centrum pomocy rodzinie maj siedziby wDrezdenku. Jak wida, deglomeracja moe funkcjonowa na rnych szczeblach wadzy zarwno pastwowej, jak isamorzdowej. Wdodatku, jak pokazuje przykad niemiecki, deglomeracja wadzy pastwowej oraz regionalnej mog si uzupenia. We wspomnianej ju Nadrenii Pnocnej-Westfalii siedzib wadz landu jest Dsseldorf (drugie pod wzgldem liczby mieszkacw miasto wregionie), ale za to wwikszej Kolonii oraz wssiednim Bonn zlokalizowano instytucje szczebla federalnego (poza ju wymienionymi m.in. suba celna, federalny urzd ds. rodziny czy federalny urzd obrony cywilnej).

Typowa dla Polski koncentracja administracji pastwowej wstolicy powoduje wymywanie aktywnoci gospodarczej ispoecznej zpozostaych regionw kraju.
pastwa stolice regionw miasta powiatowe. Zwykle z gry zakada si, e gwna siedziba pastwowej instytucji dziaa ma w Warszawie, a jej delegatury wmiastach wojewdzkich. Podobnie na niszym szczeblu gwne instytucje samorzdu regionalnego maj siedziby wmiastach wojewdzkich. Stanowi to sygna dla spoecznoci miejskich oraz aktywniejszych wadz, e jedyn szans na lokalizacj urzdw (czyli na dodatkowe miejsca pracy, presti, towarzyszce formy dziaalnoci gospodarczej) jest status miasta wojewdzkiego. Wkonsekwencji wci tli si bd pomysy wydzielania kolejnych wojewdztw zpodziau funkcjonujcego od 1999r. Reform podziau administracyjnego kraju okreli mona przespan szans na zrwnowaenie

Wpuszczeni wreform

WEuropie wyrni mona dwa podstawowe modele organizacji przestrzennej pastw. Francuski, zParyem jako jednym miastem faktycznie dominujcym nad caym krajem, oraz niemiecki, zsieci kilku, oile nie kilkunastu rwnorzdnych miast. Wydaje si, e Polska dryfuje w kierunku francuskiego ukadu przestrzennego, czyli do sztywnej hierarchii znaczenia miast, opartej na acuchu stolica

24
aktywnoci publicznej wprzestrzeni Polski. Zmniejszenie liczby wojewdztw z49 do 16, wskutek ktrego 31 polskich miast utracio status miasta wojewdzkiego, byo odbierane wycznie jako odjazd wadzy (urzdw, wyszych stanowisk, dziaalnoci towarzyszcych) do wikszych orodkw. Miastom pozbawianym statusu stolicy wojewdztwa nie zaproponowano waciwie nic wzamian. Tymczasem do orodkw traccych rang regionalnej stolicy mona byo przenie zWarszawy cz urzdw administracji centralnej. Zbyt rzadko korzystano rwnie zrozlewania stoecznoci tworzonych duych wojewdztw. Poza wspomnianymi Lubuskiem iKujawsko-Pomorskiem istniej nieliczne przykady instytucji szczebla wojewdzkiego zlokalizowanych poza stolic danego regionu: komenda policji dla woj. mazowieckiego (zwyczeniem aglomeracji warszawskiej) mieci si nie wWarszawie, lecz wRadomiu, asiedzib zachodniopomorskiego zarzdu drg zlokalizowano wKoszalinie, anie wSzczecinie. Te pojedyncze przypadki to jednak zbyt mao, by mc nazwa Polsk krajem zdeglomerowanej administracji publicznej. kursujcych pocigach. Zkolei wNiemczech sie kolejowa dostosowana do ukadu rwnorzdnych orodkw miejskich wrnych czciach kraju zapewnia atrakcyjn ofert przewozow w zrnicowanych relacjach. Typowa dla Polski koncentracja administracji pastwowej wstolicy powoduje wymywanie aktywnoci gospodarczej ispoecznej zpozostaych regionw kraju. Ambitni iwyksztaceni uznaj, e tylko wWarszawie mona znale prac odpowiedni do ciko zdobytych kwalifikacji. Prywatne firmy chc by bliej miejsc, wktrych zapadaj decyzje gospodarcze, amedia jak najbliej politykw. Istniej przykady firm, ktre przeniosy gwne siedziby do Warszawy tak postpi np. koncern komputerowy Optimus zNowego Scza. Siedziby wstolicy ma a 7 z10 pierwszych firm na licie najwikszych polskich przedsibiorstw dziennika Rzeczpospolita. Kilka lat temu do Warszawy przeniosy si redakcje tygodnikw Wprost (zPoznania) iPrzekrj (zKrakowa) wydawca tego drugiego czasopisma ostatnio podj jednak decyzj ojego powrocie do Maopolski.

Warszawa, czyli Polska?

Problemem Polski jest brak organizacji przestrzennej jej miejsce zajmuje bezmylno przestrzenna. Gdy powstaj nowe urzdy centralne lub istniejce poddawane s gbokim reformom, zwykle nawet nie rozwaa si innej lokalizacji ich siedziby ni Warszawa. Reformy prokuratury z2010r. (uniezalenienie jej od administracji rzdowej) nie wykorzystano do zlokalizowania siedziby Prokuratury Generalnej poza stolic. Rwnie gdy w2008r. tworzono jedn znajmodszych instytucji centralnych Generaln Dyrekcj Ochrony rodowiska na jej siedzib automatycznie wybrano Warszaw. Cho naley wskaza wyjtek od reguy niepodzielnej stoecznoci najwikszego polskiego miasta: utworzone w2011r. Narodowe Centrum Nauki, koordynujce ifinansujce badania naukowe, zostao umiejscowione wKrakowie. Nic jednak nie wskazuje, aby decyzja o lokalizacji NCN poza Warszaw stanowia element przemylanego programu deglomeracji administracji publicznej, aco za tym idzie rwnowaenia pozycji polskich miast iregionw. Tymczasem, wbrew pozorom, lokalizowanie urzdw poza miastami namaszczonymi do sprawowania wadzy to nie tylko przesuwanie biurek wraz zsiedzcymi za nimi urzdnikami, lecz rozprzestrzenianie na rne czci kraju bazy gospodarczej, towarzyszcej administracji publicznej, jak centra konferencyjne, obiekty noclegowe, usugi doradcze, poligrafia itp. Organizacja przestrzenna administracji publicznej uwidacznia si rwnie wukadzie ijakoci sieci komunikacyjnej. We Francji podstawowa sie kolejowa skada si zlinii szybkiej kolei TGV, zbiegajcych si wParyu, natomiast poczenia midzy pozostaymi regionami opieraj si na rzadko i do wolno

Do polityki deglomeracji paradoksalnie do atwo mona przekona warszawiakw. Wydaje si bowiem, e s oni wiadomi przede wszystkim uciliwoci (czy raczej uciliwostek) wynikajcych ze stoecznoci, anieli kolosalnych korzyci ze skupiania si wWarszawie ycia politycznego igospodarczego. Za kadym razem, gdy w Warszawie odbywa si wiksza manifestacja, wmediach nie moe zabrakn gosu stojcych wkorkach mieszkacw, dajcych wprowadzenia zakazu organizacji demonstracji wstolicy. Jednoczenie coraz goniejsze staj si wWarszawie inicjatywy na rzecz likwidacji lub znaczcego ograniczenia tzw. janosikowego, czyli mechanizmu budetowego dcego do wyrwnywania sytuacji ekonomicznej bogatych ibiednych samorzdw. Jego przeciwnicy uwaaj, e wWarszawie rwnie s biedniejsze dzielnice iwzwizku ztym nie ma podstaw, aby stolica oddawaa cz dochodw do innych czci kraju. Cakowicie zapomina si przy tym ooglnopolskich koncernach majcych wniej swoje siedziby, co oznacza, e odprowadzaj one podatki do warszawskich urzdw skarbowych iudzia wdochodach podatkowych jest kierowany do samorzdu Warszawy. Zapomina si rwnie otym, e obecno praktycznie wszystkich urzdw centralnych znaczco pobudza stoeczn gospodark. Wreszcie, wdroenie polityki deglomeracji wadzy publicznej oznaczaoby koniec warszawki, czyli zjawiska skupienia wjednym orodku klasy politycznej ielity urzdniczej, wpywajcych na sytuacj wcaym kraju mimo funkcjonowania wco najmniej lekkim oderwaniu od realiw ycia poza najwikszym miastem.

Koniec warszawki

Karol Trammer

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

25

Radio-aktywni

Micha Sobczyk

Spoecznociowe rozgonie stanowi nie tylko alternatyw programow dla stacji komercyjnych. Bywaj jednoczenie wspaniaymi szkoami aktywnoci, demokracji i samopomocy.
Wrd stacji, ktre opieraj si na bezpatnej pracy, amimo to utrzymuj wysoki poziom irnorodno audycji, przewaaj rozgonie akademickie. Okazuje si, e dla wielu modych ludzi satysfakcja zwsptworzenia radia stanowi wystarczajc zapat. Przychodz do nas gwnie zapalecy, ktrzy si na czym wietnie znaj inie wytrzymaj, jeli nie podziel si tym zinnymi mieje si Agnieszka Wasilczyk-Kryger, redaktorka programowa Radia Afera, nalecego do Politechniki Poznaskiej. Brak warsztatu nie przekrela szans na zostanie czonkiem zespou. Wymagamy pomysw iosobowoci, anie umiejtnoci. Mamy bowiem ambicj, eby trafiajcych do nas ludzi nauczy dziennikarstwa, prezenterstwa czy realizacji dwiku, wzalenoci od indywidualnych predyspozycji. Otwarto na przerne tematy ina kadego kandydata na radiowca sprawiaj, e studenckie anteny pene s oryginalnych audycji autorskich. Teatr, amerykaskie komiksy, piosenka turystyczna, niezalena scena muzyczna czasw PRL-u to tylko kilka przykadowych tematw. Aleksandra Dulas, zwizana ze Studenckim Radiem ak Politechniki dzkiej od wczesnych lat 90., podaje przykad prowadzonych przez siebie programw odziaaczach spoecznych: Cay czas

Radio Swoboda

nie bardzo widz miejsce dla takich audycji wjakiejkolwiek innej rozgoni. Grzegorz Dugoszewski, redaktor naczelny wspomnianego radia wlatach 20072009, zapewnia: S stacje, ktre si troszk wyrniaj na radiowej mapie Polski, ale mimo wszystko ich programy s bardzo uadzone, nie ma tam miejsca na adne ekstrema. Unas mona tych ekstremw posucha, zarwno jeli chodzi omuzyk, jak iporuszane tematy. Dyrektor naczelna Akademickiego Radia LUZ zWrocawia, Malwina Marszaek, dodaje: Nie ogldamy si na to, e np. muzyka metalowa powinna by puszczana pno wnocy, bo sucha jej niewielka cz spoeczestwa. Unas mona j usysze ogodzinie 21.00. Wszystko to nie byoby moliwe wprzypadku zwykych stacji, dcych do maksymalizacji zysku zreklam. My moemy sobie pozwoli na robienie rzeczy, ktre spodobaj si piciu osobom, ale jest szansa, e zmieni ich wiat wyjania redaktorka programowa Afery. Ta filozofia przenika nawet serwisy informacyjne, wktrych usysze mona np. oferty pracy dla studentw iabsolwentw czy wiadomoci ze wiata sportu akademickiego. Co wicej, niezaleno od wielkich pienidzy iwielkiej polityki pozwala swobodniej podejmowa tematyk spoeczn, np. prezentowa szersze spektrum

26

Alternatywna radiofonia to nie tylko niesztampowe audycje to take spoecznoci, wktrych zaciera si granica midzy twrc aodbiorc.

Wszystkie fotografie pochodz z jubileuszowego albumu Studenckie Radio AK Politechniki dzkiej 50 lat mino

pogldw. Przedstawiciele rodowisk bardziej radykalnych winnych mediach rzadko kiedy mog powiedzie co od siebie. Unas np. anarchici mieli wasny program podkrela Agnieszka Wasilczyk-Kryger. Si niezalenych radiowcw jest take wolno od rutyny. Myl, e po wywiadzie dla aka niektrzy politycy czuli si jak oblani wiadrem zimnej wody. Byli przyzwyczajeni do dziennikarzy, ktrzy zadaj jedno pytanie, nagrywaj trzyminutow wypowied ina tym kocz, tymczasem tutaj rozmawiali zludmi, ktrzy cho s modzi, doskonale znali si na temacie iniemiosiernie go dryli mwi Katarzyna Kraska, redaktor rozgoni ds. programowych. Rwnie Aleksandra Dulas, ktra bywa zapraszana do innych stacji jako go, zarcza, e ak pozostaje szko dobrego dziennikarstwa. Mam poczucie, e musimy by bardziej profesjonalni wanie dlatego, e nie jestemy zawodowcami. Mwic oprofesjonalizmie modzieowych rozgoni warto wspomnie, e LUZ mia korespondentw m.in. zogaszajcego niepodlego Kosowa, adziennikarka stacji, Katarzyna Nieciecka, zostaa za reporta Penosprawny student nominowana do prestiowej nagrody Grand Press.

Alternatywna radiofonia to nie tylko niesztampowe audycje to take spoecznoci, wktrych zaciera si

Na tych samych falach

granica midzy twrc aodbiorc. Ci, ktrzy siedz unas za mikrofonami ici, ktrzy nas suchaj, to tak naprawd tacy sami ludzie. Dziki temu moemy nawiza gbsze porozumienie. Nie gosimy prawd objawionych. Mamy takie samo prawo dowiadywa si wszystkiego owiecie na bieco, dyskutowa ze suchaczami, weryfikowa wasne pogldy mwi red. Wasilczyk-Kryger, ktrej radio wsptworzy aktualnie ok. 200 osb. Nieraz byem wiadkiem sytuacji, gdy wierny suchacz wpad zobaczy, jak program wyglda od rodka iju zosta. To raczej nie jest powszechne winnych stacjach zauwaa Dugoszewski. Midzy suchaczami aprowadzcymi audycje nawizuj si przyjanie, ktre przenosz si do wiata poza anten uzupenia Iza Kwiatkowska, ktra suchaczom aka prezentuje S.P.A.M., Subiektywny Polski Alfabet Muzyczny. Zkolei Aleksandra Dulas podkrela, e kady akowiec osobicie dba osuchalno wasnej audycji wrd ludzi, ktrzy mog by ni zainteresowani. Unikalny przykad twrczego zaangaowania suchaczy wycie rozgoni stanowi internetowe Radio Wnet, zaoone przez Krzysztofa Skowroskiego wraz zprzyjacimi zTrjki, ktrzy odeszli zniej po jego zwolnieniu. Cho wodrnieniu od stacji studenckich ma charakter profesjonalny, jest otwarte na pocztkujcych. Najzdolniejsi znich absolwenci Akademii Radia Wnet, gdzie zawodowcy dziel si zamatorami swoj wiedz idowiadczeniem maj moliwo prowadzenia na jego falach wasnych audycji wramach tzw. Wolnej Anteny. Sprawia mi ogromn rado odkrywanie wielu samorodnych talentw radiowych. Wradiu publicznym spotykaam gwnie klony wybitnych dziennikarzy. Tu atmosfera otwartoci iwsparcia dla

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

27
stawiajcych pierwsze kroki sprzyja rozwojowi medialnych osobowoci cieszy si Monika Wasowska, ktra wraz zmem Grzegorzem, rwnie dowiadczonym radiowcem, stanowi jedn zsi napdowych stacji. Podkrela ona, e rozgonia stopniowo przeksztaca si wmultimedialny portal spoecznociowy, co od pocztku byo jednym zzaoe przedsiwzicia. Suchacze iportalowicze, czyli republikanie wsptworz Radio Wnet wwikszym stopniu ni redakcja. Wystarczy przeledzi ramwk, gdzie Wolna Antena dominuje. Wida to take na stronie internetowej, gdzie ponad poowa publikacji jest autorstwa republikanw.

Spoeczna praca walternatywnych rozgoniach owocuje nie tylko indywidualnymi przyjaniami wyjtkowo trwaymi, jak zapewniaj radiowcy o dugim stau ale take wiziami wsplnotowymi. Szczeglnie dobrze wida to wdzkim aku. Wszyscy moi rozmwcy spontanicznie deklarowali, e pracownikw stacji tak nazywa si czonkw zespou po przejciu kilkuetapowego okresu kandydackiego, mimo e nie dostaj ani grosza czy silne poczucie przynalenoci do radiowej rodziny oraz posiadania oparcia wjej czonkach. Gdy koledze spalio si mieszkanie, kilkunastu akowcw przez tydzie przyjedao ipomagao mu je ogarn wspomina Dugoszewski. Aldona Sotysiak, zwizana zrozgoni od lat 80. iwspautorka jubileuszowej monografii na jej temat, tak charakteryzuje osoby, ktre dowiadczyy zaangaowanej, aprzy tym bezpatnej pracy radiowca: Wiem, e jeeli ktr znich poprosz opomoc, nie usysz aza ile?. Zarcza te, e na haso ak otwiera si wiele drzwi. Gdy si kogo poleca, e by waku albo przynajmniej go zna, to ju si tak osob traktuje jak dobrego znajomego. Aleksandra Dulas, ktra niedawno wrcia do radia po 8-letniej przerwie zwizanej znarodzinami dziecka (zradiowego zwizku), dodaje: Gdziekolwiek jedziesz wwiat ipotrzebujesz noclegu wystarczy, e napiszesz na list dyskusyjn akowcw ina pewno kogo znajdziesz. Ijeszcze dostaniesz jeli nie wikt iopierunek, bo ludzie maj rne warunki, to na pewno duo ciepa. Nauce koleestwa iwzajemnoci bardzo sprzyja brak wycigu szczurw. To miejsce, gdzie mona realizowa swoje pasje idzieli si nimi zinnymi, gdzie nie ma walki okad minut na antenie ze wzgldu na zarobki. Tutaj kady, kto tylko reprezentuje jaki poziom, dostanie czas antenowy. Zreszt ak to take np. organizowane przez niego festiwale. Dziaa, wramach ktrych nie tylko radiowcy mog si speni, jest bardzo duo mwi Iza Kwiatkowska. Jej zdaniem, jeeli kto przychodzi do stacji zmyl oosobistym sukcesie, nie utrzyma si wniej duej. Aldona Sotysiak uzupenia: Cho dla czci osb praca radiowca staje si zawodem, to tylko pojedyncze jednostki przychodz do aka wiedzc, e chc pracowa wtzw. mediach profesjonalnych itraktuj stacj jako pierwszy stopie kariery. Dodaje, e sporo

Lata zradiem

28
akowcw wybiera alternatywne cieki kariery, np. powicaj si pracy worganizacjach spoecznych. Sceptyk mgby argumentowa, e do rozgoni po prostu trafiaj ponadprzecitnie aktywni. Takie wytumaczenie nie satysfakcjonuje Aleksandry Dulas. To, e kto ma nadpobudliwo ruchowo-intelektualn nie znaczy jeszcze, e zrobi wyciu co ciekawego. ak potrafi ukierunkowa takie osoby na fajne tory wyjania. Praca radiowca pozwala im lepiej pozna wasny potencja oraz sfery, wktrych musz co poprawi. Jest te niepowtarzaln okazj do intelektualnych iwiatopogldowych przewartociowa. Radio stanowi tygiel rnych sposobw patrzenia na wiat oraz rnorodnych zainteresowa. Zaraamy si nimi iuczymy od siebie nawzajem. Gdy w jednym miejscu spotyka si tylu ludzi, ktrym naprawd si chce iktrzy cay czas czego szukaj musz ztego wyj fantastyczne rzeczy mwi Dulas, wspominajc m.in. program oliteraturze, ktry da jej moliwo dyskutowania zpolonistami, socjologami czy etnologami. Przywouje te posta przyszego wspzaoyciela Nowego Obywatela, Szymona Surmacza: Gdy przyszam do aka, pomylaam oSoniu, ktry ju do intensywnie prowadzi swoj audycj: To taki szalony ekolog. Dzisiaj w90% zgadzam si zjego widzeniem wiata. Wopowieciach akowcw powtarza si wtek spoecznociowego radia jako najlepszej uczelni, na ktr dane im byo uczszcza. ak zapewnia swoisty idarmowy! trening interpersonalny. Zawdziczam mu choby to, e nie wstydz si zagadywa do nieznajomych. To take szkoa asertywnoci ikonstruktywnego wyraania swojego zdania, ale rwnie przyjmowania kry tyki wylicza Katarzyna Kraska. Inny wsppracownik rozgoni, Kasper ugowski, przyszed tam, eby si lepiej zsocjalizowa, tymczasem otrzyma owiele wicej. Rzecz, na ktr wcale nie liczyem, jest zdobycie caej palety umiejtnoci. Od specjalistycznych, typu cyfrowa obrbka dwiku czy obsuga emisji radiowej, po wokalne, interpersonalne iorganizacyjne. Do tego dochodzi wielka dawka wiedzy teoretycznej, ktr musiaem przyswoi, albo zupywem czasu przyswajaem mimo woli precyzuje. Bycie akowcem to dla wikszoci znas duo wicej ni mam takie radio, do ktrego sobie przychodz raz na jaki czas iprowadz program podsumowuje Dugoszewski.

Wreszcie, rozgonia Politechniki dzkiej jest wyjtkowa jeli chodzi oustrj. Mona wnim odnale wiele zasad cechujcych dojrzae demokracje, jak transparentno wadz czy ich rozliczanie podczas kwartalnych zgromadze ogu pracownikw. Rzdzi nami kolegium, ale jest ono wyaniane wsposb demokratyczny. Jest walne zebranie, gdy s szczeglnie wane sprawy do ustalenia. Wtrudnych sytuacjach mona si wesprze osobami, ktre ju nie s pracownikami, ale maj odpowiednie dowiadczenie iwiedz wzywa si je

Demokracja FM

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

29
jako ekspertw. Jeli si wten sposb spojrzy na aczka, jest on niez szko funkcjonowania wspoeczestwie uwaa Aleksandra Dulas. Zdaniem wielu akowcw to, e radio przetrwao wtradycyjnej formule wczasach komercjalizacji wielu bliniaczych rozgoni byo moliwe wanie dziki kultywowaniu ideaw demokratycznych, ajednoczenie merytokracji. Nie wiem, czy jest inne miejsce, gdzie owadze gosu szeregowego pracownika, redaktora naczelnego oraz osoby dawniej aktywnej, ale od wielu lat nie zwizanej zradiem decyduj wycznie kompetencje womawianym temacie mwi Alicja Szeligowska, ktra wlatach 20012008 waku m.in. prowadzia audycje powicone muzyce etnicznej. Szymon Surmacz podziela opini ozdrowych podstawach funkcjonowania radia. Na jej potwierdzenie przywouje sytuacj, gdy jego wadze prboway bez wiedzy akowskiej spoecznoci przekona rektora do komercjalizacji rozgoni. Po wykryciu spisku, bardziej wiadomi radiowcy zrobili wszystko, eby jej zapobiec. Nie byo to atwe. Wizja dynamicznego rozwoju stacji oraz wynagrodze dla autorw irealizatorw audycji, przy rzekomym utrzymaniu profilu rozgoni, rozpalia wiele gw modych pracownikw wspomina Surmacz. Po drugiej stronie barykady stanli ci, dla ktrych niekomercyjny charakter aka by warunkiem jego niezalenoci, ale iprzetrwania. Mobilizacja obja ogromn liczb weteranw, ktrzy zaangaowali si wnawietlanie personalnych interesw osb stojcych za projektem. Odbyy si dziesitki spotka wrnych gronach, ktre mona by porwna do prac wpodkomisjach, albo do regionalnych sejmikw mwi obecny redaktor Nowego Obywatela. Przywoywano losy podobnych rozgoni, jak dzki Kiks czy krakowski RAK, dla ktrych profesjonalizacja staa si gwodziem do trumny. Na jaw wyszy wtki wskazujce na zakulisowy wpyw konkurencyjnej uczelni oraz moliwo likwidacji radia w celu przejcia bardzo atrakcyjnej czstotliwoci przez stacj, ktrej szefem by biznesowy doradca naiwnego kolegium. akowcy uruchomili kontakty wcaym kraju, spraw zainteresoway si oglnopolskie media. Prba uwaszczenia si na kilkudziesicioletniej tradycji radia zakoczya si sromotn porak biznesmenw, oktrych dokonaniach ucz si ku przestrodze kolejne pokolenia radiowcw. Alicja Szeligowska dodaje, e waku naturalnie rugowane s prby wykorzystywania pozycji wstrukturach redakcji do budowania zewntrznych ukadw wcale nie wmyl regulaminw, ale na zasadzie zbiorowego uczulenia na takie praktyki. Mimo charakteru stowarzyszenia dobrowolnej spoecznoci opartej na koleestwie ipracy spoecznej grupa na og jest wstanie wyegzekwowa przestrzeganie panujcych zasad. Do czsto odwoujemy si do spisanych regu, do statutu czy regulaminu.

30
Jeli kto np. nie wypeni protokou dla ZAiKS-u, zczego pniej jestemy rozliczani przez rne instytucje, kolegium musi go przywoa do porzdku. Natomiast wikszo problemw natury spoecznej jest rozwizywanych wramach relacji koleeskich. Przykadowo, gdy starszy kolega zauwaa, e co jest nie tak, zwraca takiej osobie uwag ijej wszystko wyjania zapewnia Grzegorz Dugoszewski. Sia spoecznoci ujawnia si take wobliczu rnicy zda. Waku fajne jest to, e potrafimy skaka sobie do oczu, natomiast gdy wychodzimy zsali, wktrej obradujemy, dalej jestemy kolegami. Nauczy nas, e nie chodzi oto, eby si pokci, tylko eby rozwiza problem deklaruje Aleksandra Dulas.

Podstawowym problemem rozgoni opartych na pracy ochotniczej jest bardzo dua rotacja kadry. Skutkuje to nieraz brakiem cigoci w przekazywaniu dowiadczenia czy kontaktw. Kopotliwe s take przerwy wzaangaowaniu. Poniewa osoby, ktre u nas pracuj, w wikszoci s nieopacane, kady ma prawo powiedzie, e nie przyjdzie jutro do radia, bo np. ma kolokwium. Musimy wtedy na szybko znale zastpstwo, a jeli si to nie uda odwoa program. Najgorsze jest lato, gdy wikszo zespou chce wyjecha do pracy, do domu czy na wakacje wzdycha red. Marszaek, ktra sama za prac wwymiarze odpowiadajcym penemu etatowi otrzymuje wynagrodzenie pozwalajce na opacenie rachunku telefonicznego. Zastrzega jednoczenie, e przypadki zawalania s naprawd rzadkie. Agnieszka Wasilczyk-Kryger ubolewa, e Afera nie jest wstanie choby symbolicznie paci czonkom zespou, co zmusza ich, by wicej czasu powicali na dorabianie gdzie indziej: Wten sposb wjakim stopniu tracimy ludzi, na ktrych nam zaley. Niekomercyjna formua woczywisty sposb utrudnia take utrzymanie radiowej infrastruktury, zwaszcza wprzypadku rozgoni, ktre nie uzupeniaj budetw wpywami zreklam. Problemem jest nie tylko niedobr rodkw. Jedynym rdem naszego finansowania jest Politechnika Wrocawska, dlatego na wszystko musimy skada wnioski, ktrych rozpatrywanie zajmuje nieraz sporo czasu. Gdy niezbdny jest np. nowy mikrofon, troch komplikuje nam to prac tumaczy dyrektor LUZ-u. Zdaniem Izy Kwiatkowskiej, jedyna istotna rzecz, ktr utrudnia niekomercyjno, to pozyskiwanie sponsorw. Kiedy organizujemy jakie wydarzenie, zwykle informacja, e nie moemy wzamian wyemitowa spotw reklamowych, jest dla nich blokad. Zaraz jednak dodaje, e plusw takiego modelu jest znacznie wicej: nie musimy martwi si, e kto, kto miaby wykupiony czas reklamowy, mgby prbowa wpywa na program.

Ciki kawaek eteru

Grzegorz Dugoszewski podaje dodatkowe argumenty za nieobecnoci reklam na falach aka. Nie jest tak, e gdybymy si na nie zdecydowali, reklamodawcy sami by do nas przyszli. Pozyskiwanie reklam wymaga ogromnego wysiku, na dodatek jest kosztowne: trzeba zapaci za zmian koncesji na tak, ktra pozwala je emitowa, zwikszaj si koszty ZAiKS-uitd. eby to zrekompensowa, naleaoby naprawd intensywnie pracowa nad reklamodawcami, co nie jest atwe wprzypadku radia pozbawionego staej kadry. Mona co prawda stworzy jedno czy dwa patne stanowiska, jednak jest to ryzykowne. Redaktor naczelny jest na etacie, ajego zastpcy, ktrzy pracuj nie mniej ciko ni on, adnych pienidzy nie dostaj. No to oferuje im si jakie umowy, eby mieli wiksz motywacj do pracy. Wtedy pojawiaj si konflikty: dlaczego szef promocji, ktry ma prowizje od pozyskanych reklam, ma zarabia wicej ni redaktor programowy, chocia to program jest istot radia; reporterzy nie chc pracowa, dopki nie otrzymaj wypaty itp. wyjania Dugoszewski, powoujc si na przykady innych stacji niekomercyjnych. Mwi te, e odwiedzajc rozgonie, ktre programowo oraz ideowo s do dzkiego radia podobne, jednak zdecydoway si na stworzenie pewnej liczby patnych stanowisk, by zaskoczony mniejszym zapaem zespou, niezbyt intensywnym yciem towarzyskim oraz sabszymi wiziami koleeskimi. Dlatego od lat niszczymy wzarodku wszelkie pomysy, eby do aka wprowadzi pienidze. Jego zdaniem kiedy si one pojawi, kady chce, eby ich byo wicej, apotem ju nietrudno owykupienie radia. Wszdzie, gdzie weszy pienidze, skoczyo si radio studenckie, azaczo formatowane potwierdza Aleksandra Dulas. Gdy ludzie zaczli zarabia, zaczli te walczy opienidze, jak bardzo mieszne by one nie byy dodaje. Zdaniem red. Wasilczyk-Kryger, wcale nie musi tak by, wkadym razie nie przypomina sobie, by wcigu dziewiciu lat, jakie spdzia wAferze, bya wiadkiem konfliktu czy zazdroci na tym tle. Moe dlatego, e kolegium redakcyjne jest obsadzane wotwartych konkursach? Poza tym ludzie widz, e koordynacja caego dziau wymaga znacznie wicej czasu ni cokolwiek innego zastanawia si. Redaktorka programowa poznaskiej rozgoni zwraca uwag, jak wiele pienidzy ienergii rozmaite korporacje powicaj, eby pracownicy si z nimi identyfikowali, tymczasem wolontariusze radia utosamiaj si znim od razu. Nie wiem, na czym to polega czy to magia radia, czy moe magia Afery ale wystarczy, e kto przygotowa dla nas jeden materia dziennikarski, aju opowiada ostacji same najlepsze rzeczy, nosi jej koszulk, mwi wszystkim, e tam pracuje izachca do jej suchania. Dostajemy to wprezencie, za darmo.

Ostronie zpienidzmi

Micha Sobczyk

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

31

Rafa Bakalarczyk

Jeli chcemy skutecznie itrwale przeciwdziaa wykluczeniu edukacyjnemu dzieci imodziey, musimy zidentyfikowa ieliminowa bariery, na jakie natrafiaj one pozaszko wrodowisku lokalnym, wrodzinie itp. Takimi uwarunkowaniami rozwoju zajmuje si pedagogika spoeczna. Natomiast sposobem przezwyciania wspomnianych problemw moe by edukacja rodowiskowa.
Jak wynika np. z bada Anny Karpiskiej, to wanie czynniki rodowiskowe s najczstsz przyczyn szkolnych niepowodze. rodowiskowa edukacja powinna wic oddziaywa nie tylko na same dzieci wpozaszkolnym otoczeniu, ale take na to otoczenie. Tak, jak trudno pomc jednostce, gdy najblisza rodzina jest dotknita dysfunkcj ipatologi, podobnie trudno zmieni sytuacj rodziny, jeli bez zmian pozostan realia jej bytowania. Dotyczy to szczeglnie rodzin yjcych wenklawach biedy. Wtakich sytuacjach potrzebne s wywodzce si ztradycji anglosaskiej strategie upodmiotowienia (empowerment) irozwoju spoecznoci (community development). Szeroko adresowana edukacja rodowiskowa moe nie tylko wspomaga system edukacyjny, ale take zosta wykorzystana przez instytucje pomocy spoecznej do realizacji ich celw. Jeli pomoc ma faktycznie wspiera wprzezwycianiu trudnych sytuacji yciowych, anie tylko agodzi sytuacj materialn najuboszych (cho ito jest potrzebne), niezbdne jest oddziaywanie na wzorce postpowania iintegrowanie ludzi ze spoecznoci. Temu wanie suy edukacja rodowiskowa.

Kto, komu, gdzie, jak, po co

Pojawia si pytanie, czy taka edukacja powinna suy socjalizacji do norm dominujcych w spoeczestwie (funkcja adaptacyjna), czy te przygotowa do zmiany rzeczywistoci (funkcja emancypacyjna). Wybitna specjalistka ds. pedagogiki spoecznej, Helena Radliska, twierdzia, e celem jest przeksztacenie rodowiska siami rodowiska wimi ideau. Cel by wic raczej emancypacyjny ni adaptacyjny. Podobnie byo wprzypadku dziaalnoci iopinii brazylijskiego pedagoga Paolo Freire (192197). Jego metody wsparcia biednej idotknitej analfabetyzmem ludnoci Bra zylii polegay na jednoczesnym uczeniu podstawowych umiejtnoci oraz uwiadamianiu im wyzysku indzy, co miao prowadzi do zmiany systemu spoecznego. Pozostawiajc dylemat Ile adaptacji ile emancypacji? nota bene zasadniczy dla refleksji nad funkcjami edukacji wogle jako kwesti otwart, mona powiedzie, e edukacja rodowiskowa nawet jeli tylko poprawi sytuacj jednostek igrup wramach istniejcych stosunkw spoecznych, jest czym wartym podjcia. Poza tym ju samo wczenie grup zmarginalizowanych do gwnego nurtu ycia stanowi istotn zmian spoeczn.

bna Rantes, flickr.com/photos/41836833@N06/4510086445/

Midzy edukacj apomoc spoeczn

32
bnd Joanna Kinowska (mentitore), flickr.com/photos/askinowska/487770812

Nie ma powodu, eby na obecnym poziomie rozwoju pomoc spoeczna sprowadzaa si wycznie do zaspokojenia elementarnych potrzeb, jak odzie, ywno czy dach nad gow. Powinna jednoczenie oddziaywa na zdolno tych ludzi do przezwyciania swoich problemw oraz na ch wsplnoty lokalnej, by wspieraa ich wtym procesie. Potencja takich dziaa mona wyksztaci wanie za pomoc edukacji rodowiskowej. Czy jednak instytucje pomocy spoecznej s do tego przygotowane? Czy maj odpowiednie zasoby kadrowe, prawne, finansowe iczasowe? Dotychczasowa sytuacja nie napawa zbytnim optymizmem. Badania pokazuj, e pomoc spoeczna boryka si zwieloma ograniczeniami wtym wzgldzie. Jak pisze prof. Mirosaw Grewiski, Oprcz deficytu usug spoecznych polska pomoc spoeczna boryka si cay czas zdeficytem pracy socjalnej irodowiskowej. Wdalszym cigu brakuje pracownikw socjalnych, nie jest przestrzegana wwielu gminach ustawowa norma 1 pracownik na 2000 mieszkacw. Wielu pracownikw socjalnych nie ma odpowiedniej iloci czasu, aby zajmowa si prac socjaln irodowiskow, gdy s przecieni biurokracj ikoniecznoci prowadzenia szczegowej dokumentacji sprawozdawczej. Problemem polskich publicznych instytucji pomocy spoecznej jest brak rozrnienia na terenowych (rodowiskowych) pracownikw socjalnych ipracownikw administracyjnych, zajmujcych si prowadzeniem dokumentacji.1 Z bada, ktre przeprowadzono wrd pracownikw socjalnych zwojewdztw dzkiego imazowieckiego wynika te, e ponad poowa uznaa, i zpowodu innych obowizkw nie ma czasu na prac socjaln, aponad poowa nie czuje si bezpiecznie idc wteren do rodowisk trudnych.2 Ju tylko te wyniki pozwalaj wychwyci bariery dla rodowiskowej pracy socjalnej, wtym takiej, ktra wykorzystywaaby dowiadczenia pedagogiki spoecznej.

Na pomoc pomocy

To wanie czynniki rodowiskowe s najczstsz przyczyn szkolnych niepowodze. rodowiskowa edukacja powinna wic oddziaywa nie tylko na same dzieci wpozaszkolnym otoczeniu, ale take na to otoczenie. Tak, jak trudno pomc jednostce, gdy najblisza rodzina jest dotknita dysfunkcj ipatologi, podobnie trudno zmieni sytuacj rodziny, jeli bez zmian pozostan realia jej bytowania.
Potwierdzaj to wypowiedzi pracownikw, zktrymi rozmawiaem. Marcin Semeniuk zwarszawskiego Orodka Pomocy Spoecznej Praga Pnoc wskazuje, e cho pracownicy wychodz wteren, czsto osobisty kontakt zklientem wjego rodowisku sprowadza si do wywiadu rodowiskowego czy interwencji dopiero, gdy pojawi si jaki problem. Ograniczone s natomiast moliwoci dugofalowej, kompleksowej pracy socjalnej. Efektem jest to, e pracownicy socjalni s czsto postrzegani jako organ kontroli, anie kto, kto moe ima za zadanie pomc wprzezwycianiu kopotw. Mj rozmwca wskazuje, e ju sama ustawa opomocy spoecznej pozycjonuje priorytety. Wpierwszej kolejnoci mwi si wniej bowiem opomocy pieninej, adopiero pniej opracy socjalnej.

Tak wygldaj realia pracy socjalnej wogle, aprzecie praca socjalna zwykorzystaniem pedagogiki spoecznej jest form szczeglnie wymagajc czasu iodpowiedniego przygotowania. Czyli szczeglnie trudn do realizacji wobecnych warunkach. Aleksandra Marczak, wsppracujca ze wspomnianym p.Marcinem, wskazuje, e wcodziennej pracy nie praktykuje si edukacji rodowiskowej. Wyjania natomiast, e udaje si podejmowa takie dziaania wramach projektw, wktrych uczestniczy OPS. Jednym

ZUni mona wicej

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

33

znich jest wspfinansowany zEuropejskiego Funduszu Spoecznego projekt Zrodzin mog wicej. Dziaania te adresowane s do osb zrodzin dotknitych bezrobociem, ubstwem, bezradnoci wsprawach opiekuczych lub borykajcych si zinnymi problemami. Jak czytamy w opisie projektu, Niezmiernie wanym elementem pomocy jest Klub Samopomocy Rodzinie. Klub ten ma by przyjaznym, bezpiecznym miejscem dla rodziny. Miejscem, wktrym wgodzinach popoudniowych dzieci imodzie otrzymuj m.in. pomoc wnauce, maj dostp do Internetu, telewizora. Wrazie potrzeby mog liczy na ciep herbat ikanapk. Do zorganizowania pracy wKlubie zatrudniony zostanie animator klubu. Osoby dorose bd mogy szuka tutaj informacji opracy, uczy si prawidowego sposobu zaspokojenia potrzeb wrodzinie, np. wspudziau wodrabianiu lekcji, organizowaniu wsplnych sposobw spdzania czasu zdziemi itp. Pani Mariola Wsowicz, wspkoordynator projektu, oprowadzia mnie po klubie. Gdy rozmawialimy wjej biurze za przeszklon cian, wczystej, jasnej iprzyjaznej sali odbyway si warsztaty psychoterapeutyczne, wktrych uczestniczya grupa osb, gwnie modziey. Zdaniem mojej rozmwczyni, zatrudnienie przy takim projekcie jest dla pracownika bardzo korzystne, gdy wodrnieniu od zwykej pracy worodku, wduej mierze polegajcej na zajmowaniu si dokumentacj,

tutaj istniej moliwoci prowadzenia faktycznej pracy socjalnej iaktywizacji podopiecznych zarwno edukacyjnej, jak izawodowej. Jest tylko jeden problem. Projekty finansowane ze rodkw unijnych wkrtce wygasn. Trudno wic uzna je za systemowe rozwizanie problemw polskiej pomocy spoecznej. Wostatnim czasie powstaa jednak wpolskim prawie instytucja, ktra poniekd moe odpowiada na to zapotrzebowanie asystent rodzinny. Przyjta niedawno ustawa owspieraniu rodziny ipieczy zastpczej nakada na gminy obowizek zatrudnienia asystenta, ktry pracowaby z rodzin dysfunkcyjn wsferze wychowawczej.

Wyrwnywanie poza szko

Wykluczenie edukacyjne dotyka polskich dzieci na rne sposoby, szczeglnie te zrodzin ubogich. rodowisko ijego realia mocno rzutuj na szanse edukacyjne dziecka. Co wicej, wspczenie rnice zakorzenione wrodowisku ycia s powikszane przez fakt, e wrodzinach zasobnych wkapita kulturowy imaterialny istnieje statystycznie wiksza skonno (za spraw innego poziomu aspiracji) iprzede wszystkim zdolno do zapisywania dzieci na korepetycje czy rozmaite kursy izajcia. Tam dzieci zdobywaj nie tylko wiedz, ale take obycie uatwiajce przyswajanie dalszej wiedzy.

bnd misiek_beauchamp, flickr.com/photos/misiek/5452667881

34
Istotna jest nie tylko edukacja szkolna, ale take to, co dzieje si poza takimi placwkami. Wobliczu takich zjawisk, jak rozwinity rynek patnych korepetycji, tym bardziej na wag zota s rodowiskowe dziaania kompensacyjne, skierowane do dzieci zuboszych rodzin. Czy Orodki Pomocy Spoecznej, awic gwna instytucja suca wsparciu rodzin zproblemami finansowymi iinnymi, partycypuje choby porednio wzapewnieniu dzieciom wsparcia pozaszkolnego? Praktyka przynajmniej jeli chodzi ostoeczne OPS-y pokazuje, e cz znich podejmuje pewne dziaania wtym kierunku. We wspomnianym OPS Praga Pnoc p. Marcin zaj si koordynacj wolontariatu, tyle e jest to efekt jego inwencji idodatkowego, spoecznego zaangaowania. Orodki bowiem nie maj ustawowego obowizku zajmowania si takimi kwestiami. Cho bazujc na wasnym dowiadczeniu dostrzegam korzyci wolontariatu prowadzonego wanie za porednictwem tego typu instytucji, uwaam, e naley mie wiadomo licznych, nieraz wrcz technicznych barier. Jedn znich jest brak przestrzeni, wktrej takie zajcia mogyby si odbywa. Gdy zaczynaem prac zpierwsz uczennic, p. Marcin, koordynujc moje dziaania, stwierdzi, i rodowisko zamieszkania dziecka jest na tyle niebezpieczne, e nie wchodzi wgr, abym uczy j wdomu. Wymylilimy wic, e zajcia bd odbyway si salce Domu Samotnej Matki, ktry jest instytucjonalnie zwizany ztyme OPS-em. Wiele placwek nie ma podobnych moliwoci, cho bywaj takie, ktre dysponuj wiksz liczb pomieszcze. Wtakich sytuacjach chodzi nie tylko oewentualne bezpieczestwo wolontariusza, lecz take obezpieczestwo dziecka. Wszak wolontariusze nie przechodz gruntownej selekcji, czsto nie maj te przygotowania fachowego. Moliwo formalizacji ipewnej kontroli jest wic zalet prowadzenia dziaa edukacyjnych wanie pod egid placwki publicznej pomocy spoecznej.
bnd Joanna Kinowska (mentitore), flickr.com/photos/askinowska/413982438

Znaczenie odpowiedniej przestrzeni warto pokreli, gdy zpowodu deficytw wtej materii upada niejedna inicjatywa. Pan Marcin swego czasu planowa powoa wzorem innych orodkw pogotowie edukacyjne. Wokrelonych godzinach wdanym miejscu dyurowaby pracownik zwolontariuszami, adzieci mogyby ze swoimi zadaniami iproblemami szkolnymi zasign pomocy. Pomys upad m.in. dlatego, e nie udao si wygospodarowa odpowiedniego pomieszczenia. Przy czym odpowiednie miejsce to nie tylko metra, lecz take np. otoczenie spoeczne iakustyczne. Podczas moich zaj wDomu Samotnej Matki dobiegajce zza cienkich cian gosy, atake obecno wbiegajcych do sali dzieci, bardzo czsto prowadziy do dekoncentracji ucznia iutrudniay nauk.

Trafi do potrzebujcych

Podstawow korzyci zwizan z organizowaniem przez MOPS zaj pozaszkolnych jest to, e instytucja dysponuje udokumentowan wiedz na temat rodzin zproblemami materialnymi ipozamaterialnym. Dziki temu moliwy jest wmiar sprawny sposb identyfikacji potrzeb iprzyporzdkowania ich do okrelonych form pomocy. Mechanizm naboru adresatw wsparcia to kwestia zasadnicza. Przekonaem si otym, gdy przed laty stawiaem pierwsze kroki na polu kompensacyjnej edukacji pozaszkolnej. Wwczas nie pomylaem oMOPS, lecz poszedem zgrup przyjaci do szkoy. Udao si przy pomocy szkolnego katechety wygospodarowa salk wparafii. Gwnym za sposobem przycigania uczniw do darmowej edukacyjnej oferty byo informowanie oniej przez ksidza podczas parafialnych ogosze oraz rozwieszenie ulotek wszkole. Efekt: nie przychodziy osoby wykluczone czy majce szcze glne problemy wnauce, lecz takie, ktrych rodzice chcieli dopilnowa przy odrabianiu lekcji wsobotnie przedpoudnie. Tamte, prowadzone przez rok dziaania nie byy zupenie bezowocne, lecz nie speniy zasadniczego celu. Natomiast gdy skierowanie dzieci na dodatkowe zajcia kompensacyjne odbywa si za porednictwem pracownikw MOPS-u, ktrzy s zorientowani wich sytuacji, mechanizm wyonienia potrzebujcych moe zadziaa bardziej efektywnie. Jest jednak idruga strona medalu. Nie wszystkie dzieci wymagajce wsparcia s klientami pomocy spoecznej. Ba, nie s nimi nawet wszystkie dzieci ewidentnie ubogie. Prg dochodowy, uprawniajcy do finansowego wsparcia wramach pomocy spoecznej, ustanowiono na bardzo niskim poziomie, akolejne rzdy nie podwyszay go. Efektem jest sytuacja, wktrej w2011r. w prg jest niszy od kwoty zapewniajcej minimalny poziom egzystencji, obliczanej przez ekspertw Instytutu Pracy iSpraw Socjalnych. Wskutek takiej polityki cz rodzin potrzebujcych znajduje si poza systemem wsparcia, awic potrzeby wychowujcych si wnich dzieci umykaj wiedzy idokumentacji pracownikw

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

35

socjalnych. Aprzecie ju samo ubstwo, nawet jeli wparze znim nie idzie wykluczenie winnych wymiarach, sprawia, e dzieci nie mog sobie pozwoli na pomoce naukowe, nie mwic okorepetycjach.

Wstron pracy rodowiskowej

Wydaje si, e drog do przeamania powyszego problemu jest wyjcie pracownikw ku rodowisku. Czy oni sami jednak rwnie widz tak potrzeb? Ciekawe wnioski przynosz badania przeprowadzone przez Instytut Spraw Publicznych na duej prbie pracownikw socjalnych zOPS-w, Powiatowych Centrw Pomocy Rodzinie oraz placwek specjalistycznych. Jak pisze dr Marek Rymsza, najbardziej pozytywn konstatacj zprzeprowadzonego badania jest to, e polscy pracownicy socjalni postrzegaj dziaania aktywizujce jako dziaania rodowiskowe. [] To wanie praca ze rodowiskiem lokalnym, nie za klinicystyczna praca socjalna, wzorowana na amerykaskich dowiadczeniach opartych na psychoterapii ipsychoanalizie, ma wPolsce jak si wydaje najwikszy potencja [] Pracownicy socjalni wol [] wyj wteren do ludzi, pracowa wrodowisku, nie gabinecie. Jest wic wrd nich otwarcie na nowe rodowiskowe role zawodowe.3 Jakie to mog by role? Winnej czci raportu wyszczeglniono kilka: Tzw. edukator zorientowany na rozwizanie problemw izadaniow prac socjaln. Pracuje zosobami niezaradnymi yciowo nad problemami, zktrymi si one zgaszaj, wspiera w poszukiwaniu

irealizowaniu rozwiza. Jego podopieczni t drog nabywaj kompetencje yciowe ispoeczne. Meneder przypadku osoba pracujca zrodzinami owielu problemach idysfunkcjach. Okrela katalog potrzeb, ma stay kontakt zosobami potrzebujcymi pomocy iwrazie czego interweniuje, jeli plan nie jest realizowany. Animator spoeczny pracuje zczonkami danej spoecznoci, pomagajc im si organizowa iwsppracowa w zakresie rozwizywania lokalnych problemw. Organizator sieci spoecznych praca na rzecz wsplnoty poprzez budowanie wizi midzy czonkami, grupami iinstytucjami, by ze sob wspdziaay. Lokalne planowanie spoeczne praca dla spoecznoci, polegajca na zbieraniu i analizie danych wkwestii potrzeb iproblemw, atake na planowaniu iprojektowaniu sposobw ich rozwizywania. Czy ju dzi role te s praktykowane? Pytani oto pracownicy socjalni nieraz odpowiadali twierdzco, aczkolwiek analizujcy t cz bada dr Tomasz Kamierczak nieco sceptycznie odnosi si do wynikw. Pisze on, i Bardzo wysoki procent deklaracji wykonywania czynnoci takich (lub podobnych) jak opisane wcharakterystyce rl, zwaszcza wwypadku edukatora imenedera przypadku, nie oznacza, e role te profesjonalnie [] s wrzeczywistoci odgrywane wyniki te pokazuj raczej, e idee zawarte wopisach rl s bliskie pracownikom socjalnym, e maj oni poczucie koniecznoci czstego wprowadzania ich wycie.4

bnd cityyear, flickr.com/photos/cityyear/4596138066

36
Wspomniany roboczy podzia nowych rl pracownikw socjalnych pokazuje, jak szeroka jest paleta moliwych dziaa na rzecz spoecznoci. Jest to kierunek, ktry naley wspiera zuwagi zarwno na potrzeby spoecznoci, takie jak budowanie wizi czy wsplne rozwizywanie problemw, jak rwnie ze wzgldu na wizerunek sub spoecznych. Zaufanie do sub publicznych, wtym pomocy spoecznej, moe mie istotne znaczenie w procesie tworzenia bezpieczestwa socjalnego. Od tego zaley m.in. skonno obywateli do zwracania si do tych instytucji, gdy pojawi si jaki problem yciowy, nie za dopiero gdy jest on ju wkracowym stadium ibardzo trudno go przezwyciy. Pracownicy socjalni za mogliby zdoby rzetelniejsz wiedz na temat procesw zachodzcych wdanej spoecznoci, adziki temu lepiej adresowa wsparcie. Chodzi oto, aby pracownicy pozyskiwali wiedz na temat rodowiska spoecznego oraz sami temu rodowisku przekazywali wiedz iumiejtnoci wokrelonym zakresie, awic prowadzili swoist edukacj rodowiskow. Moe to by wiedza zarwno na temat sposobw rozwizywania yciowych problemw (wobecnej sytuacji byoby to trudne, gdy pracownicy nie zawsze s wystarczajco przeszkoleni wtym celu), jak iwiedza na temat innych, specjalistycznych instytucji, do ktrych mona si zwrci wposzczeglnych przypadkach. Nie chodzi tylko oinstytucje wramach publicznej pomocy spoecznej, ale take na przykad oinicjatywy, ktre odpowiadaj na okrelone potrzeby socjalne iedukacyjne. Dla przykadu, jeli mwimy odziaaniach socjalizacyjno-wychowawczych, na Pradze Pnoc dziaa sporo wietlic socjoterapeutycznych. Pracownicy MOPS zapewne maj ograniczone moliwoci, aby peni funkcje socjoterapeutyczne, ale nic nie stoi na przeszkodzie, eby uzyskali wiedz na temat zasad dziaania tych wietlic iich rozmieszczenia, ktr mogliby przekaza potrzebujcym.

Wscenariuszu nakrelonym wyej wida szans zasypania przepaci midzy tym, co instytucjonalne atym, co rodowiskowe. Przepa ta wydaje si wpolskim myleniu i praktyce ycia zbiorowego bardzo gboka. Ma to oczywicie pewne uzasadnienia historyczne, ale spogldajc wprzyszo, atake prbujc si zmierzy zteraniejszymi problemami, wydaje si, e nie we wszystkich sferach jest to zjawisko korzystne. Pomoc spoeczna to jedna ze sfer, gdzie zatarcie podziaw midzy porzdkiem instytucji adynamik ycia spoecznego byoby szczeglnie potrzebne. Podobnie zatarciu powinna stopniowo ulec granica midzy prac socjaln apedagogik spoeczn. Przedstawiciele sub spoecznych musz stawia sobie coraz bardziej edukacyjne cele iwtym procesie sami podlega dalszemu przekwalifikowywaniu, by sprosta zadaniu. Tego typu dziaalno wymaga znacznie bardziej zoonych kompetencji ni dziaania transferowo-osonowe. Trzeba jednak pamita, e warunkiem ewentualnej zmiany nie moe by wycznie zmiana paradygmatu. Konieczne jest take zapewnienie odpowiednich rodkw finansowych i umiejtne ich rozdysponowanie. Wsytuacji, wktrej wwielu gminach amie si ustawow norm liczby pracownikw socjalnych, bardzo trudno jest im nawet przy odpowiednich kwalifikacjach ichciach skutecznie uczy sposobw rozwizywania problemw yciowych, zawodowych czy rodzinnych. Warto przeznaczy na to rodki, gdy przy pomocy opisanych dziaa realne stanie si zmierzanie ku spoeczestwu wiadomemu swoich praw imoliwoci ich realizacji. Instytucje pomocy spoecznej zwaszcza partycypujc porednio lub bezporednio wedukacji rodowiskowej mog, awaciwie powinny sprawi, e wtym bardziej samowiadomym spoeczestwie bd mieli szanse odnale si take jego najsabsi czonkowie.

Instytucje wspoecznym rodowisku

Rafa Bakalarczyk
Przypisy: 1. M. Grewiski, Od administrowania do zarzdzania usugami spoecznymi [w:] M. Grewiski, B. Skrzypczak (red.), rodowiskowe usugi spoeczne nowa pespektywa polityki i pedagogiki spoecznej, Warszawa 2011, s.32. 2. ibidem. 3. M. Rymsza (red.), Czy podejcie aktywizujce ma szans? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy spoecznej, Warszawa 2011, s.251. 4. T. Kamierczak, Pracownicy socjalni wobec nowych rl zawodowych [w:] M. Rymsza (red.), Czy podejcie aktywizujce op. cit., s.163.

bna pni, flickr.com/photos/skrubu/5173873907

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

wywiad

37

Stygmaty ischematy
zdr Anit Gulczysk
rozmawia Micha Sobczyk
Spdzia Pani trzy lata wrd odzian dorastajcych wrdmiejskich bramach, czyli modziey okrelanej jako zagroona wykluczeniem spoecznym. Anita Gulczyska: Nie lubi pojcia wykluczenie. Ochopakach zdzielnicy jak siebie nazywaj myl jako ospoecznie wyczanych albo wyczajcych si. Te dzieciaki na jakim etapie ycia minimalizuj relacje wychodzce poza wiat swoich, gdy nie uzyskuj wnich satysfakcjonujcego obrazu samych siebie. Wich wyobraeniach normals to osoba niedostpna, ktrej jest atwiej iktra wobec takich jak oni stosuje rne taktyki zniewaajce, degradujce. Zasadnicz formu dla tej relacji bywa odrzucenie, wynikajce nie zniechci, lecz raczej zobawy obycie odrzuconym. Myl, e dla postrzegania innych przez t modzie fundamentalna jest take jej identyfikacja zdzielnic. Ogranicach tego wiata nie stanowi terytorium, lecz uwsplnienie znacze przypisywanych obserwowanym faktom czy dziaaniom innych, co wyraa si swoistym ujednoliceniem postpowania chopakw wpodobnych kontekstach sytuacyjnych. Ten wiat budowany jest poniekd wopozycji czy wrcz oporze do naszego. Dzielnica to wiat ludzi, ktrzy identyfikuj si jako wrogowie frajerstwa ipolicji. Uczestnictwo wnim wie si zmiejscem zamieszkania, gdzie mody czowiek konstruuje swoj biografi tak, by sprosta spoecznym oczekiwaniom iuzyska satysfakcjonujcy status. Jako obywatelskich przywilejw zaley wtym wiecie od tego, ile wobrazie spoecznym danej osoby, czsto konstruowanym przez wiele lat, bdzie nie dajcego si, aile lapsa. Ten, kto si nie daje, kto na co dzie umie broni si przed taktykami degradacji iodrzuca wartoci klasy redniej, unika stawania si lapsem czyli sabym. Wten obraz wpisywani jestemy take my, co oznacza, e wydajemy si im by troch lapsami. Nie chciaabym jednak swoj wypowiedzi wpisa si wmylenie deterministyczne. Chopakiem z dzielnicy jest si wtedy, kiedy kontekst dziaania stanowi swoi. Winnym kontekcie spoecznym mona sprawnie przyodziewa si winne szaty. Awyobraenia drugiej strony tej relacji? Badania dr. Tomasza Rakowskiego nad wiatem kulturowym bezrobotnych przeamay wiele negatywnych stereotypw, np. na temat ich roszczeniowoci czy niezaradnoci yciowej. Towarzyszyy Pani podobne odkrycia? Jeli mwimy o zaradnoci mieszczcej si w granicach normatywnej poprawnoci, to pewnie chopaki zdzielnicy za bardzo zaradni nie s. Jeeli jednak zdefiniujemy j jako umiejtno twrczego rozwizywania trudnych problemw, to naley ich uzna za bardzo zaradnych. Wich rodzinach, ktre nie zawsze s wspierajce, dziej si nieraz sytuacje wymagajce od nich olbrzymiej odpowiedzialnoci, teoretycznie przekraczajcej moliwoci dziecka, a mimo to potrafi da sobie znimi rad. Cho znormatywnego punktu widzenia to s rodziny patologiczne, wwielu znich jest akceptacja, mio izaufanie, ktre mimo biograficznego obcienia kreuj czowieka wyjtkowo zaradnego. Dzieciaki s te bardzo twrcze wkontekcie materialnej przestrzeni swojego miejsca zamieszkania. Brak wyznaczonych dla nich miejsc powoduje, e kierowane nieograniczonym potencjaem wyobrani buduj wciemnych podwrkach wasne przestrzenie przeywania dziecistwa, co wymaga nieprawdopodobnej pomysowoci, zaangaowania iaktywnoci. Jakie inne pozytywne wartoci mona odnale wtym wiecie, ktry wielu kojarzy si przede wszystkim zrozmaitymi patologiami? Myl, e wystpuj tam te same wartoci, co unas, jakkolwiek formy ich realizacji s zrnicowane na

38

bna Piotr widerek, kooperatywa.org

miar warunkw. Czy wyobraa pan sobie, e nastoletnia koleanka zpodwrka bierze na siebie paski akt przestpczy tylko dlatego, e szanuje pana jako starszego koleg iwie, e jako nieletnia dostanie za niego tylko kuratora, apan, ktry ma ju kartotek, ponisby wiksz odpowiedzialno? To chyba najpikniejszy wyraz solidarnoci. Oczywicie znormatywnego punktu widzenia mona t form realizacji solidarnoci zanegowa, nie zmienia to jednak faktu, e wdzielnicy znalazam jednych znajbardziej ciekawych, anawet wci mi bliskich ludzi. Zewszd syszymy frazes, e istotne jest tworzenie dla modziey przestrzeni samorealizacji wramach np. domw kultury. Jestem jak najbardziej za instytucjonalizacj czasu wolnego modziey, wpisan wtradycj pedagogiki spoecznej. Nie zawsze odpowiada mi jednak celowo iformy tej instytucjonalizacji. Problem wtym, e lokalne instytucje niekoniecznie rozumiej odmienno kulturow osb, dla ktrych zostay powoane. Chopak zdzielnicy trafia do wietlicy ze skierowania pedagoga albo kuratora, bdc kim, kto od czwartego roku ycia wytrwale buduje ssiedzk, apotem uliczn karier moraln. Ma poczucie ogromnej pracy nad sob, co przekada si na szacunek wobec wasnej osoby. Tymczasem niektre wietlice maj to do siebie, e patrz na podmiot swojej dziaalnoci nie jak na kogo, kto przychodzi do nich wraz zindywidualn histori, lecz na czowieka, ktrego trzeba wykorzeni: oduczy, wyprasowa izrobi spoecznie pikniejszym, adekwatnym.

Pedagog nie ma szans, jeli nie bdzie prowadzi dziaalnoci na tyle inkluzywnej, by pozwoli chopakowi zdzielnicy pozosta chopakiem zdzielnicy, oferujc jednoczenie wybr innych kontekstw socjalizacji, wktrych moe on osign satysfakcjonujcy obraz siebie, anie obraz wykluczonego czy potrzebujcego pomocy. Bez tego, tak jak wprzypadku badanych przeze mnie chopakw, instytucje wrodzaju wietlic bd jedynie fragmentarycznie obecne wyciu modziey jako miejsca zesania przez kogo posiadajcego formaln wadz nigdy nie stan si znaczce wsensie symbolicznym. Kolejn instytucj, z ktr chopaki z bram maj przymusowy kontakt, jest szkoa. Szkoa zzaoenia suy okrelonej ideologii, ktr jest ideologia normalsw. Dlatego mam wraenie, e mwimy ojej wymiarze integracyjnym jedynie dla spokoju sumienia. Jeli faktycznie posiada w wymiar, to wycznie wzakresie odmiennoci, ktrych zaakceptowanie niewiele nas kosztuje, jak odmienno fizyczna, postrzegana jako niezawiniona. Nie chciaabym wypowiada si o szkolnictwie jako takim, powiem tylko omoich dowiadczeniach ze szkoami, zktrymi poniekd wsppracowaam, starajc si pomaga wnauce moim chopcom. eby zrozumie de facto ekskluzywny charakter szkoy, trzeba znowu spojrze zich perspektywy. Szkoa jest dla nich bytem kulturowo obcym, wktrym na dodatek wadz ma mniejszo. Dlaczego mniejszo? Bo szkoa ma charakter lokalny idc do niej dzieciaki znowu zabieraj cay swj kapita spoeczny, poniewa

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

39
buduj tosamo ucznia wkontekcie spoecznie mieszanym. Oprcz nauczycieli inowych kolegw spotykaj si tam zkolegami zpodwrka oraz zchopakami odnoszcymi si wdziaaniu do symbolicznego wiata dzielnicy, ale pochodzcymi zinnych ssiedztw, nierzadko bohaterami legend, spoecznych mitw obrazujcych postawy oczekiwane wtym wiecie. Pracujc nad sob ile lat wtoku socjalizacji dzielnicowej, nie mog teraz zanegowa caego zwizanego ztym dorobku. Tymczasem szkoa wymaga od nich wanie tego. Oczekuje podporzdkowania si rygorom, ktre nie pozwalaj na zachowanie dobrego obrazu samego siebie wkategoriach znacze dzielnicowych. Std te szkoa wdowiadczeniu moich podopiecznych bya instytucj biograficznie nieznaczc, awrcz kopotliw, zwyjtkiem pojedynczych nauczycieli. Prba rekonstrukcji ich karier szkolnych pozwala mi twierdzi, e stosowane byy wobec nich taktyki stygmatyzacji, ktre zmierzay do swoistej eliminacji trudniejszych uczniw zszans czy kontekstw, ktre pozwalayby im budowa pozytywn karier moraln poza wiatem dzielnicy. Nauczyciele zobowizani s do speniania okrelonych oczekiwa, jednak ograniczanie si przez nich do pracy na podou autorytetu formalnego prowadzi wnieunikniony sposb do sytuacji konfliktowych zuczniem, ktry jako nie dajcy si rwnie musi odpowiedzie wokrelony sposb. Wtakim konflikcie zawsze jest dwch przegranych: nauczyciel jako ten, ktrego bezsilno komunikacyjna zostaje zdemaskowana (nie bdzie przecie mg doprowadzi do koca swojej odpowiedzi na zniewag), azdrugiej strony dzieciak, ktry w skrajnym przypadku moe zosta usunity ze szkoy na skutek wieloci sytuacji tego rodzaju. Tymczasem, paradoksalnie, czsto mu na tej szkole zaley. Niekoniecznie dla siebie bo czsto nie rozumie jej znaczenia dla swojego dalszego ycia ale na przykad, jak wprzypadku badanych przeze mnie chopcw, dla matki, ktra wedukacji widzi szans na lepsz przyszo.

GUL CZYN SKA

Anita Gulczyska (ur. 1973) pedagog spoeczny, adiunkt wKatedrze Pedagogiki Spoecznej Uniwersytetu dzkiego. Zajmuje si spoeczno-pedagogicznymi aspektami ycia wzuboaych spoecznociach lokalnych, krytycznie iradykalnie zorientowan prac spoeczn oraz metodologi bada jakociowych, wtym szczeglnie bada spoecznie zaangaowanych. Prowadzia kilkuletnie badanie socjalizacji nastolatkw ze starego, zuboaego dzkiego ssiedztwa.

spoecznej, czyli spenia oczekiwania publicznoci, anie nauczyciela. Ten ostatni jest wjego yciu wany tylko kilka godzin dziennie, natomiast koledzy s wani zawsze, zwaywszy choby na to, e ratuj ztrudnych sytuacji, np. rodzinnych. Mowa zatem opedagogach, ktrzy szanuj odmienno kulturow ipotrafi wniej zauway przepikne wtki. S to nauczyciele, ktrzy nie zawsze dziaaj zgodnie zwyobraeniami dyrektora, np. znam takich, ktrzy pozwalali hersztowi danej klasy pali wazience, wzamian za co ten pilnowa, by modsi nawet nie zaczli popala. Zawierali ukad: trac odrobin wadzy, dostajc co wzamian, szanujc tosamo innego od siebie inie dc do zdominowania go.

Nawet przy najlepszych chciach szkoa raczej nie wy Kim byli nauczyciele, ktrzy pozostawili pozytywny starczy do skutecznego wczania spoecznego grupy, lad wpamici chopakw zdzielnicy? oktrej mwimy. Jakie s niezbdne elementy pracy Dwie nauczycielki pojawiay si wbardzo rnych wizmodzie wjej najbliszym otoczeniu? zerunkach, ale wprawie kadej biografii, co jest najlep- Cigle jestem na etapie budowania swoich pogldw, szym wiadectwem, e byy dla chopakw znaczce. zarwno teoretycznych, jak i dotyczcych praktyki. Byy to nauczycielki, ktre negocjoway. Szanoway Mog ju jednak powiedzie, e najwaniejsz spraw spoecznie budowany wizerunek tego, ktry jest siljest nasza normalsw obecno wich rodowisku ny, atrudne sytuacje rozwizyway wwarunkach inycia. Obecno niezobowizujca, wramach ktrej tymnoci. Wspomniane nauczycielki fantastycznie, przyjmujemy postaw osoby pragncej si czego nacho by moe niewiadomie analizoway rzeczywiuczy iktra chce wtej spoecznoci co zmieni, ale sto spoeczn wkategoriach interakcyjnych. Miay budujc celowo tej zmiany odnosi si do racjonalwiadomo zmiennoci tosamoci wraz ze zmian noci jej czonkw. To zadanie dla pedagoga-etnograspoecznego kontekstu dziaania uczniw. Wiedziay, fa, ktry rozpoznaje rzeczywisto od znacze pode jeli ucze ma publiczno, nie pozwoli im ona dostawowych, definiujc problemy nie w kategoriach trze do tego, kim ten dzieciak naprawd jest. Bdzie normatywnych, lecz z perspektywy badanych. I koon bowiem gra na zasadach dzielnicowej tosamoci lejno, diagnozujc zzaprzyjanionymi mieszkacami

40
ssiedztwa obszary wymagajce naprawy, wsplnie dokonuje zmiany. Mamy tu do czynienia zprac spoeczn rozumian za Helen Radlisk (prekursork pedagogiki spoecznej wPolsce) jako zmiana dla celw spoecznych, przeprowadzana siami spoecznymi, wraliwie ujawnianymi iaktywizowanymi przez pedagoga pracujcego wdanym rodowisku. Drug zasad stanowi poszanowanie wewntrznego zrnicowania mieszkacw danego ssiedztwa. Jest we mnie ogromna niezgoda na jzyk, do popularny rwnie wrodowisku naukowym, okrelajcy miejsca takie jak to, wktrym prowadziam badania, jako enklawy biedy. Efektem ubocznym stosowania tej kategorii jest wyobraenie ich mieszkacw jako jednolitej zbiorowoci, ato s miejsca spoecznie zrnicowane. Spojrzenie etnografa nie polityka spoecznego czy statystyka pokazuje, e oferta spoeczno-pedagogiczna oraz socjalna powinny by dostosowane do rnych naturalnych grup mieszkacw, anie do reprezentantw okrelonych problemw spoecznych. Mylc opracy wrodowisku, myl ozrnicowaniu jej form ze wzgldu na odmiennoci pomidzy tymi grupami wich codziennych interakcjach. Wbadanym przez mnie ssiedztwie bya np. grupa matek ibab spotykajcych si przy wsplnej zabawie dzieci, kilka grup starszych chopcw wystajcych pod bramami, grupy chopcw wwieku szkolnym, ktrzy aktywnie, acz wsposb nieakceptowany przez wikszo ssiadw spdzali czas na podwrkach etc. Przykadem na zasadno takiego definiowania klientw oferty socjalno-wychowawczej moe by jedna ze wietlic, ktra miaa problem zchci uczestnictwa dzieci z okolic rdmiecia. Dzieciaki, niezalenie od estetyki wntrz ibardzo atrakcyjnych zaj, nie chciay tam przychodzi. Dlaczego? Ot panie pedagog, ktre wczeniej wchodziy wrol pedagogw ulicy pracujcych znaturalnymi grupami dzieci podwrkowych, zorganizoway przestrze wietlicy dla nich wszystkich, nie biorc pod uwag lokalnego rozkadu sympatii iantypatii, wduej mierze opartego okryterium kibicowania okrelonemu klubowi pikarskiemu. Nieuwzgldnienie naturalnej organizacji ycia spoecznego na tamtym terytorium stao si powodem odrzucenia oferty pedagogicznej. Kadzie Pani bardzo duy nacisk take na kwesti organizacji przestrzeni ssiedztwa. To bardzo wany aspekt pracy w rodowisku lokalnym. W etiologii problemw spoecznych zwykle zaniedbujemy fakt, e dotykaj one osb yjcych wmiejscu, na ktre nie maj wpywu. Wprzestrzeni rdmiejskich podwrek nie ma wyznaczonych miejsc dla osb reprezentujcych rne kategorie wiekowe, np. piaskownic czy boisk dla dzieciakw, bardzo wanych zrozwojowego punktu widzenia. Ajeli nie ma formalnego podziau przestrzeni, rozpoczynaj si negocjacje, wktrych dzieci imodzie nie maj szans. Ich rodzice zreguy nie s bowiem wacicielami swoich mieszka, wic nie nale do wsplnoty mieszkaniowej, atylko jej czonkowie maj realn moliwo podejmowania decyzji dotyczcych ssiedztwa. Tymczasem osb ze wiata normalsw, ktre tam mieszkaj tylko do czasu, a sta je bdzie na kupno mieszkania w lepszej dzielnicy, zazwyczaj nie interesuj potrzeby tych, ktrzy s tam od pokole iwychowuj swoje dzieci. Wtakich sytuacjach przydaje si osoba, ktr nazwaabym adwokatem lub rzecznikiem spoecznym. Kto, kto rozumie codzienno mieszkacw ssiedztwa ipomaga im przeforsowa swj punkt widzenia. Bo niestety za brakiem wpywu na wasn przestrze id konflikty spoeczne, wktrych znowu przegrywaj modsi iich rodziny, choby ze wzgldu na mniejsz sprawno komunikacyjn. Gdy przyjeda policja, najchtniej rozmawia ztakimi jak my, arzadziej uwzgldnia perspektyw tych, ktrzy co tam krzycz jzykiem nie do koca przez ni akceptowanym, ujawniajcym niski status spoeczny wnaszym wiecie. Obserwowaa Pani bardzo rne postawy dorastajcej modziey wobec niezaspokojenia jej potrzeb wssiedztwie. Jeli dzieciaki konstruuj swoj codzienno w taki sposb, eby mc sprawdza si wdziaaniu, stawa si spoecznie rozpoznawalnym oraz po prostu zwyczajnie przeywa dziecistwo, anapotykaj cig niezgod na swoj aktywno, to wsposb naturalny musz sobie jako ztym radzi. Nieprzyjazny architektonicznie charakter ich najbliszego otoczenia prbuj sobie kompensowa np. malujc bramki na garaach ssiadw czy wieszajc nad wejciem do czyjej komrki imitacj kosza, zrobion samemu lub przez ktrego zrodzicw. Bywaj to fantastyczne przykady ujawniania si si spoecznych wmiejscach, ktre postrzega si czsto jako skupiska osb roszczeniowych czy niezaradnych akty dziaalnoci spoecznej, ale niestety mniejszociowej, wic odrzucane. Oczywicie dziaania takie rodz akcje zwrotne wpostaci demolowania tych udogodnie czy zgaszania do administracji zmian, ktre nie koreluj zwol tych, ktrzy sprawuj wadz wssiedztwie. Wodpowiedzi dzieciaki przyjmuj taktyki obronne, nieraz spoecznie nieakceptowane, np. osadzaj si wczyich komrkach, budujc sobie klub. Moi chopcy skonstruowali sobie nawet wewntrzny system ogrzewajcy, ale oczywicie cay ten akt spoecznego aktywizmu zosta odebrany wkategoriach wandalizmu. Reakcje na postawy aktywne, lecz negatywne wsensie normatywnym, zczasem prowadz do postaw biernych, wycofywania si czy demolowania ssiedztwa, aostatecznie do przeniesienia przestrzeni yciowej do

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

41
obszaru spoecznie bezkolizyjnego: do bramy. Nastoletni chopcy spdzaj cae dnie wbramach nie dlatego, e s niedostosowani spoecznie, lecz ztego wzgldu, e nie ma dla nich miejsca wssiedztwie. Nie s dziemi ulicy, lecz dzieciakami na ulicy, ktre znalazy si tam wskutek presji mieszkacw-normalsw. Ma to dalsze konsekwencje spoeczne. Przejcie zpodwrek do bram powoduje zmian kontekstu codziennej aktywnoci izmian partnerw interakcji, ktrymi staj si przechodnie, policja ici, ktrzy stoj na rogach mczyni, do ktrych pasuje pojcie, ktrego tak nie lubi, czyli wykluczeni spoecznie. To osoby wykluczone podwjnie bezrobotni, czsto bezdomni, bo wyrzuceni zdomu np. ze wzgldu na alkoholizm, ale wykluczeni rwnie ze spoecznoci dzielnicy. S swego rodzaju klakierami, wspierajcymi taktyk statusotwrcz chopakw spod bram, jak ibohaterami lokalnych opowieci owsplnym mianowniku upadku moralnym. Kolejn kwesti jest odbir przez spoeczestwo. Brama jest miejscem granicznym isamo wystawanie pod ni jest faktem naznaczajcym: ci, ktrzy j okupuj, s automatycznie podejrzani, awobec podejrzanych stosuje si okrelone taktyki weryfikujce. Ci, ktrzy definiuj ich jako podejrzanych, to my, przechodzc na drug stron ulicy, gdy widzimy wbramie grup modych chopcw, atake policja. Relacje zpolicj s bardzo wanym izaniedbywanym elementem wprbach zrozumienia etiologii problemw spoecznych w kategoriach interakcyjnych. W starych ssiedztwach policja jest staym elementem ycia mieszkacw, przybywajc tam interwencyjnie oraz prewencyjnie. Wizyty prewencyjne oparte s na zaoeniu, e wystawanie przed bram rodzi zagroenie spoeczne, std te tamtejsza modzie jest poddawana cigej weryfikacji, anawet spisywaniu, co nie jest przecie powszechnym dowiadczeniem. Policja stygmatyzuje ich niejako od zewntrz. Co wicej jak wynika zmoich rozmw zpolicjantami ma ona za zadanie sprowadzanie tych dzieciakw do podwrek, skd zkolei wypieraj je mieszkacy taktykami stygmatyzacji od wewntrz. Zreszt sama obecno funkcjonariuszy ma charakter naznaczajcy. Jeli mieszkamy wssiedztwie, wktrym czsto jest policja, oznacza to, e jestemy podejrzani. Brak moliwoci kreowania tosamoci innych ni stereotypowe wzmacnia orientacj na wiat swoich: brama staje si miejscem schronienia przed stygmatyzujcymi relacjami. Aspekty stygmatyzujce s wzmacniane przez sam modzie. Brama jest bardzo maym obszarem, wic co mona wniej robi? Mona obserwowa innych imona araczej trzeba, gdy jest si razem kontynuowa budowanie kariery moralnej wdzielnicy. Na maym obszarze maj miejsce dziaania na tyle twrcze, eby powodoway przemieszczenia whierarchii statusw lokalnych. Powoduje to, e aktywno modych jest bardzo gona, ekspresyjna, czsto zewntrznie oceniana jako wulgarna, obsceniczna. Przeszkadza pozostaym iprowadzi do wtrnego naznaczania. Wyrnia Pani dwa typy idealne pracy socjalnej, odmiennie definiujce pole dziaania oraz zadania pedagoga spoecznego. Celem radykalnej pracy spoecznej jest wistocie wypracowanie nowego porzdku spoecznego, transformacja relacji pomidzy mniejszoci i wikszoci. W tym ujciu rde problemw spoecznych szuka si nie wjednostkach, lecz wstrukturach spoecznych, nieadekwatnych do potrzeb zrnicowanego spoeczestwa. Zkolei tradycyjna praca socjalna wydaje si orientowa swoj celowo na poszukiwanie sposobw skutecznej adaptacji to jednostka musi si dostosowa. Wtym modelu pomoc we wczaniu spoecznym polega na oferowaniu rnego rodzaju zasobw, ktre maj zwikszy szanse danej osoby na wyjcie zsytuacji trudnej. Przykadem mog by rozmaite inicjatywy edukacyjne, treningi czy zapomogi. Jeli za chodzi odziaania, ktre mog si skada na radykaln prac spoeczn, to odnios si do swojej praktyki badawczej. Wtrakcie bada, kiedy ujawniay si naduycia instytucjonalne wobec moich chopcw, wsposb naturalny dla pedagoga spoecznego zaczam dziaa, powodowana niezgod na ten rodzaj relacji. Wrd dziaa radykalnych w kontekcie ssiedztwa pierwsz spraw byo penienie przeze mnie roli adwokata wsytuacjach zwizanych zkarier przestpcz podopiecznych. Byam wiadkiem ich przesucha przez policj, ktre byy bardzo ciekawe pod wzgldem badawczym, natomiast bardzo smutne pod wzgldem ludzkim. Sam sposb formuowania pyta za kadym razem ujawnia postrzeganie rozmwcy jako winnego, nawet dowody wiadczce ojego niewinnoci byy weryfikowane wsposb potwierdzajcy narzucon tosamo, zwizan zdotychczasow histori danego chopaka. Dobr rde dowodw iinterpretacja zezna wydaway si by wtrne wobec zaoonej definicji sytuacji, anie by efektem wnikliwego postpowania. Myl, e wszdzie tam, gdzie pojawia si ryzyko konfliktu oczekiwa, zwizanego zodmiennoci kultur inieuprzywilejowaniem jednej znich, pojawia si potrzeba takiego spoecznego rzecznictwa. Dlatego kolejny wymiar obrony pedagogicznej powinna stanowi szkoa, ktra ma czsto charakter instytucji nie wspierajcej, lecz szybko osdzajcej ieliminujcej. Istotnym zadaniem byoby odczarowanie dotychczasowego odbioru spoecznego, pokazanie podopiecznego jako osoby, ktra wkontekcie szkolnym funkcjonuje wokrelony sposb dlatego, e taka, anie inna jest jej

42

Autorzy wystawy: Rafa Krzeszewski Kuba Kulesza ukasz Lamecki Rafa Nockowski Przemek Nowak Towarzyszyli: Jerzy Grzegorski Anita Gulczyska

podstawowa identyfikacja kulturowa, anastpnie taka jej spoeczna reorganizacja, ktra pozwoli uszanowa istniejce rnice. Te dzieciaki nieraz fantastycznie dziaaj winnych kontekstach, ukazujc oblicza nieznane wszkole ich zaprezentowanie jest bardzo wane. Kolejny przykad: dzieci czsto s powodem spotykania si matek, np. w okrelonych miejscach na podwrkach. Nierzadko s to kobiety, ktre maj problemy relacyjne ze swoimi mami czy partnerami, rwnie na tle przemocy. Praca znimi wanie wtakim naturalnym kontekcie, polegajca na obalaniu ich wyobrae co do braku moliwoci zmiany rwnie jest form radykalnego dziaania spoecznego. Bo radykalne dziaanie to odzyskiwanie kontroli nad wasnym yciem izabieranie wadzy tym, ktrzy na mocy przyzwole spoecznych maj j wiksz. Punktem wyjcia jest tutaj uwiadamianie ludziom systemowego wymiaru ich problemw. Jeli kobieta nie odchodzi od kogo, kto sprawia jej bl, gdy do tej pory zgodnie zideologi wtoczon jej wrodzinie czy oglnospoecznie bya przede wszystkim matk inie jest plastyczna wsensie edukacyjnym oraz zawodowym jest to niezbdny pierwszy krok wkierunku zmiany jej pooenia. Nie jest winna, nie jest saba, nie jest z

kuchark, kochank czy matk, ale t, ktra ze wzgldu na ograniczenia strukturalne, jak np. brak mieszka czy pracy, ma utrudnione wyjcie zkrzywdzcej j sytuacji. Takich kobiet jest bardzo wiele; kiedy si spotkaj izrozumiej swoje uwikania, wwczas maj szans uzyska moc, eby samemu dokona zmian. Szczeglnie inspirujcym nurtem radykalnej pracy spoecznej wydaje mi si aktywizacja ludzi do kolektywnej odpowiedzi na dotykajce ich problemy, nierwnoci czy naduycia. Myl, e tutaj najbardziej ujawnia si podobiestwo naszych pogldw. Pan myli oobywatelskoci, aja widz przyczyny zapobiegajce stawaniu si obywatelem ju wprzestrzeni ssiedztwa, std te dziaania kolektywne s wniej zdecydowanie bardzo potrzebne. Mona zacz od kwestii demokratycznego dostosowania przestrzeni do potrzeb wszystkich mieszkacw. Budowanie grup, ktre wsposb komunikatywny okazywayby sprzeciw wobec niesprawiedliwego podziau przestrzeni, byoby tutaj pocztkiem pracy spoecznej, prowadzcej do zwikszenia kontroli nad przestrzeni wasnego ycia iminimalizacji zagroenia konfliktami. Bo caa ta droga pod bram iproces

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

43
stygmatyzacji wewntrznej izewntrznej s efektami braku dostpu do wadzy rozumianej jako moliwo wspdecydowania o najbliszym otoczeniu. Std te rzecznik czy mediator, wchodzcy do ssiedztwa iujawniajcy moliwoci wpywu na jego przestrze oraz pomagajcy zwerbalizowa zwizane ztym postulaty wsposb oczekiwany przez kultur tych, ktrzy podejmuj decyzje, zapocztkowuje jednoczenie dziaania zorientowane na krzewienie obywatelskoci. To dobry moment, aby zapyta o efekty Pani kilkuletniej radykalnej pracy spoecznej zbohaterami Pani badania. Praca kojarzy mi si zdziaaniem opartym na planie, ewentualnie na antycypacji okrelonych zagroe. Natomiast w moim przypadku miay miejsce raczej spontaniczne interwencje wtoku bada, powodowane niezgod na to, co stopniowo odkrywaam. Jeli teraz mi worganizowaniu wizyt wmiejscach poza ssiedztwem. Pokazywaam im inny wiat iinne perspektywy. Byam jednoczenie wiadoma tego, e samo prezentowanie czego, co wpraktyce codziennoci jest dla nich obecnie niedostpne, nic nie znaczy zprzykroci patrz na te dziaania pedagogw ulicy, ktre polegaj tylko na tym. Pomylaam wic odziaaniach aktywizujcych, ktre pozwoliyby innym zobaczy tych, ktrzy zawsze stoj wtrzecim rzdzie, spoecznie niewidzialnych wwiecie sukcesu klasy redniej. Chciaam pokaza ich wroli tych, ktrzy potrafi by twrcami, iwten sposb doszam do projektu fotograficznego. Poniekd przez przypadek, bo miao to by dziaanie jednej zmoich studentek, ktra ostatecznie si wycofaa, wzwizku zczym to ja zostaam kuratorem wystawy. Wystawy bardzo ciekawej, bo ukazujcej wiat dzielnicy zperspektywy osb, ktre tam yj.

mwi oradykalnej pracy spoecznej, to mam na myli orientacj dziaania, ktra wydaje mi si znaczc dla tego rodzaju miejsc iktrej przykady niewiadomie proponowaam w trakcie pracy badawczej. Do radykalnego mylenia dorastaam wmiar zagbiania si wsposb odczuwania rzeczywistoci przez tych, ktrych badaam. Zaczo si od spacerw z moim bardzo atrakcyjnym psem, ktry przyku uwag ssiadw ipozwoli otworzy interesujc przestrze komunikacyjn. By to czas, gdy poszukiwaam tematu doktoratu, mylc oaktywizacji spoecznoci osiedla Ksiy Myn. Jak si okazao, byam tam obca iniekoniecznie chciana zarwno przez instytucje, jak iprzez mieszkacw. Pomylaam sobie: gdzie ty tego szukasz, skoro masz to tutaj? Itak si zaczo: wsplnie spdzany czas, rozmowy istopniowe generowanie kategorii oddajcych przeywanie wiata przez bohaterw mojego badania pozwolio mi rzeczywicie otworzy si na nich izy znimi, dlatego gdy widziaam pewne zagroenia, wwczas reagowaam. To bya praca pedagoga ulicy. Staraam si nawet zinstytucjonalizowa pewne dziaania, zlepszym lub gorszym skutkiem. Rozpoczam wspprac zjedn zfundacji, ktra pomoga

Myl, e udao nam si osign poziom artystyczny zaprzeczajcy dziaaniom wychowawczym, ktre budz mj sprzeciw: projektom opartym na oczekiwaniu od biedoty sztuki przez mae s. To bya prawdziwa wystawa zpozytywnymi recenzjami. Zadbalimy, aby nauczyciele fotografii byli najwyszej klasy ieby jako artystyczna wydarzenia bya rwnie wana, jak jako spoeczna. Spotkanie, ktrego chopcy byli bohaterami, artystami, pozwolio zaproszonym aczsto byli to przedstawiciele instytucji majcych na ich temat okrelone zdanie spojrze na nich wzupenie innym wietle. To te jest rodzaj dziaania radykalnego: przemianowanie wyobrae czy wiedzy odrugiej osobie, pozwalajce na nowo zdefiniowa wzajemne relacje, odksztacajc sdy oparte na do powierzchownej wiedzy. Potem dziki sponsorom udao nam si wyjecha na Kielecczyzn na tygodniowy obz przetrwania, przetrwania przede wszystkim dla mnie [miech]. Dla przynajmniej dwch ztych chopakw by on pierwszym wyciu wyjazdem poza d. Ogromn przyjemnoci byo obserwowa ich zadziwienie wiatem poza ssiedztwem.

44
Pozostaje kwestia trwaoci tego typu interwencji pedagogicznych. Bez wtpienia chopcy inaczej spojrzeli na rzeczywisto ina samych siebie, jednak po zakoczeniu projektu wrcili przecie do bram swoich zaniedbanych kamienic. Czy ich ycie zauwaalnie zmienio si na lepsze? Baam si tego pytania. Nawet eby si na nie przygotowa, gdy je przewidziaam, spotkaam si zjednym zmoich chopakw, ktry dzisiaj bardzo mi kibicowa przed wywiadem mimo to wci nie umiem na nie odpowiedzie. Nigdy nie ewaluowaam wynikw swoich dziaa, bo nigdy nie uwaaam, e tam dziaam; byam tam jako czowiek. Gdyby ocenia efekt mojej obecnoci wkategoriach obiektywnych, robi si smutno: dostaj pikne listy zwizie. Zdrugiej strony take pikne e-maile zzagranicy, co wskazywaoby na to, e radykalna praca spoeczna moe mie ogromne znaczenie, skoro po wyjedzie, awic zmianie warunkw strukturyzujcych codzienno, taka osoba dobrze sobie radzi. Nie bd jednak mwia owymiarze indywidualnym, bo nie wiem, na ile by sobie tego yczyli uczestnicy moich bada. Jeli chodzi owymiar grupowy, pochwal si tym, co dla mnie byo najbardziej znaczce, jednym z najlepszych prezentw i najwspanialszych gratyfikacji, jakie wyciu otrzymaam, mianowicie kartk, ktr dostaam po wystawie. Byy to przepikne podzikowania od moich podopiecznych za to, e wreszcie nie byli wtle iwkocu ich byo wida, co chyba najpeniej oddaje miejsce tej mniejszoci kulturowej wnaszym spoeczestwie ijej postrzeganie samej siebie wkontekcie naszej kultury. Tre tej kartki jest chyba najlepszym wiadectwem efektw mojej pracy. Podobnie jak to, e niektrzy chopcy wci czuj si zobowizanymi do tego, eby mi relacjonowa, co obecnie robi, maj potrzeb, eby mi si wytumaczy. Myl, e to wskazuje na to, i dziaanie proponowane zperspektywy interpretatywnej, anie normatywnej, powoduje, e pedagog moe sta si znaczcym innym, ato ju bardzo wiele. Istniej rwnie wymiary, wci poddawane przeze mnie refleksji, ktre s dla mnie do bolesne. Najwaniejsz chyba kwesti, zktrej trzeba sobie zda spraw bdc pedagogiem wtakim rodowisku, jest to, e jak powiedzia Saint-Exupry, Pozostajesz na zawsze odpowiedzialny za to, co oswoie. Zastanawiam si czsto, na ile moja obecno spowodowaa oswojenie do wiata, ktry na tym etapie uwikania wrne zalenoci istygmaty nie dawa chopakom zbyt szerokiego wachlarza moliwoci, wtym szans na zbudowanie pozytywnej tosamoci spoecznej. Wktrym momencie znajomoci znajblisz mi osob ztyche bada zrozumiaam, e dawanie nadziei ma swoje granice. To by przypadek niesamowicie zdolnego chopaka, jednak bardzo uwikanego wycie dzielnicowe. Mia co najmniej trzy upadki iwzloty szkolne, igdy po raz kolejny rozpoczynalimy tworzenie planu poprawy wynikw wnauce, ja stosowaam wzmocnienia typu: Suchaj, X, uda nam si. Zobacz, zrobie to, to ito, ale poniose za to odpowiedzialno. Teraz moemy zacz od nowa, on powiedzia: Anita, stop! Ja ju nie mam siy, ja si przez to nie przedr. To chyba najlepiej pokazuje niebezpieczestwa czce si ze zderzeniem osb zrnych kultur, gdy to zderzenie ma miejsce chyba ju zbyt pno iniemoliwa jest zmiana odbioru spoecznego jednej znich, atake jej odbioru samej siebie. Gdy ich poznaam, chopcy byli ju przez ycie bardzo silnie uksztatowani. Std te spotkania pedagoga zmodymi zssiedztwa powinny si rozpoczyna nie wtedy, gdy najmodszy znich ma 14 lat, zktrych jedenacie spdzi wdomu dziecka, lecz wtedy, gdy rozpoczynaj si ich pierwsze harce, interakcje wiadczce okonflikcie oczekiwa zotoczeniem. Nie wydaje si niestety realne, by na kadych kilka osb wymagajcych kompleksowych, wieloletnich zabiegw pedagogicznych przypada osobny specjalista eby oceni efektywno takich dziaa, trzeba mie wiadomo kosztw, jakie pastwo ponosi ztytuu np. pracy socjalnej z rodzin zagroon umieszczeniem dziecka winstytucji opiekuczej czy utrzymania winiw. Prosz zwrci uwag, e jedn rodzin zajmuje si czsto asystent rodziny, pracownik socjalny, kurator ipsycholog. Praca wrodowisku, ktra wodrnieniu od wspomnianych profesji nie jest prac zindywidualnym przypadkiem, wydaje si w ostatecznym rozrachunku tasza. Mona pomyle otym, by strukturyzowa prac sub spoecznych nie pod ktem jednostek typu rodzina, ale takich jak ssiedztwo, zuwzgldnieniem jego spoecznie definiowanych granic. Czy nie bardziej efektywne bdzie umieszczenie na stae dwch pedagogw wssiedztwie, ktrzy dziki temu, e odkryj jego specyfik, bd wstanie przewidzie dalszy bieg okrelonych wydarze, co zapobiegnie ich rozwojowi do spoecznie bardzo kosztownego punktu? Jednak radykalne dziaania bardzo czsto pokazuj dysfunkcyjno instytucji powoanych do pomocy ludziom iby moe std si bierze do duy opr przed myleniem w tych kategoriach. Kolejn spraw jest trudno wyobraenia sobie miejsca takiego radykalnie zorientowanego pracownika spoecznego wstrukturze zawodw spoecznych, ktre najczciej czone s zsektorem publicznym. To ogromne zadanie dla organizacji pozarzdowych. Ich misj jest wanie aktywizacja ipomoc ludziom, ktrych potrzeby nie zawsze s waciwie rozpoznane przez instytucje. Dzikuj za rozmow. d, 22 lipca 2011r.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

45

Rwni irwniejsi

bnd mr p, philipp daun, flickr.com/photos/daunphilipp/2995916443

Janina Petelczyc

Edukacja to narzdzie, ktre jak adne inne moe sprzyja tworzeniu egalitarnego spoeczestwa. Jednakw Polsce system edukacyjny, zamiast niwelowa nierwnoci spoeczne, nierzadko je pogbia.

rt. 70. Konstytucji RP zapewnia kademu prawo (iobowizek) do bezpatnej nauki do 18. roku ycia. Zkolei Ustawa osystemie owiaty wyrnia trzy obowizkowe okresy uczenia si: przedszkole lub przygotowanie przedszkolne wwieku 6 lat, szkoa do ukoczenia gimnazjum, atake okres nauki do ukoczenia 18. roku ycia. To standard zalecany ze wzgldu na proces wyrwnywania szans iwteorii speniany przez Polsk. Jednak, jak zauwaa prof. Marta Zahorska, przeszkod jest swoisty dualizm polskich warunkw. Zjednej strony otwarty system szkolny nie tworzy barier selekcyjnych wdostpie do kolejnych etapw ksztacenia. Zdrugiej natomiast struktura spoeczna irosnce zrnicowanie materialne znacznie ograniczaj dzieciom imodziey szanse na edukacj na odpowiednim poziomie1. Tworz si przez to dwie drogi, lepsza igorsza. Pomimo braku formalnych barier, moliwoci ludzi modych przy wyborze kolejnych etapw ksztacenia, apniej podjcia dobrej pracy s znacznie wiksze wprzypadku osb od pocztku podajcych lepsz ciek edukacyjn.

Przedszkola to nie tylko forma opieki nad dzieckiem, ale take stymulacji jego rozwoju oraz przygotowania do szkoy. Placwka ta jest miejscem, ktre wpywa na umiejtno obcowania zrwienikami, adzieciom zrodzin oniskim kapitale kulturowym dostarcza bodcw do rozwoju intelektualnego. Dziki temu wprzyszoci lepiej radz sobie wszkole od tych, ktre do przedszkola nie uczszczay, co potwierdzaj liczne badania. Jednym znajwaniejszych czynnikw oddziaujcych na sukcesy szkolne uczniw wniszych klasach szk podstawowych jest co najmniej trzy-, anajlepiej czteroletni pobyt wprzedszkolu. Tymczasem dzieci, ktre najbardziej tego potrzebuj zaniedbane, pochodzce zrodzin uboszych lub gorzej wyksztaconych trafiaj do przedszkola zazwyczaj dopiero jako szeciolatki2. Wzakresie powszechnoci ksztacenia czterolatkw wplacwkach przedszkolnych Polska wci plasuje si na odlegych pozycjach europejskich rankingw. Mimo e odsetek czterolatkw wsystemie owiaty wPolsce wzrasta, to wci jest

Na starcie

46

Tabela 1. Odsetek 4-latkw objtych opiek przedszkoln wwybranych krajach UE. Opracowanie wasne na podstawie Eurostatu.

2009r. Odsetek 4-latkw objtych opiek przedszkoln

UE27 90,5

Belgia 99,3

Bugaria 71,8

Czechy 86,4

Wochy 97,6

Holandia 99,5

Polska 53,2

Szwecja 92,6

Rumunia 78,4

niemal opoow niszy ni przecitny wskanik dla 27krajw nalecych do UE. W2009r. 90,5% czterolatkw w27 pastwach Unii Europejskiej uczszczao do przedszkoli, podczas gdy wPolsce byo to tylko 53,2%3. W cigu ostatnich lat zachodz pozytywne zmiany, poniewa rozwj wczesnego szkolnictwa sta si wanym celem dla wadz. Do 2012r. szeciolatki bd ju uczniami klas pierwszych, ado oddziaw przygotowawczych trafi dzieci wwieku 5 lat. Powstao te wiele uatwie dla osb tworzcych przedszkola. Naley jednak zwrci uwag na tempo wprowadzanych zmian, np. wkrajach skandynawskich takie reformy rozkadane s na ok. 10 lat. Powstaje wic pytanie, czy szkoy iprzedszkola bd gotowe na przyjcie modszych dzieci. Poza aspektem ilociowym, nie mniej wana jest jako opieki inauki wprzedszkolach iszkoach. Licz si zatem nie tylko pomieszczenia iprogramy, lecz take odpowiednio przygotowana kadra pedagogiczna4. Upowszechnienie przedszkoli jest wanym wstpnym warunkiem wyrwnywania szans, musz za nim jednak i kolejne zmiany jakociowe, ktre stworz szanse dzieciom zaniedbanym iyjcym wbiedzie.

grozi wykluczenie oni s wykluczeni. Jednak absencja jest tylko wierzchokiem gry lodowej.

Wobec niewielkiej liczby dzieci objtych opiek przedszkoln to szkoy podstawowe, gimnazja iszkoy ponadgimnazjalne powinny przyczynia si do wyrwnywania szans. Pierwsz kwesti jest pytanie czy polscy uczniowie rzeczywicie chodz do szk? Dane dotyczce szk podstawowych i rednich wydaj si optymistyczne. Ze wzgldu na ustawowy obowizek, oficjalnie bardzo niewielki jest odsetek uczniw, ktrzy nie kocz rozpocztej edukacji. Tak zwany odpad szkolny wynosi wedug danych GUS w2008r. zaledwie 0,2% wszystkich uczniw. Zraportw NIK wynika jednak, e dyrektorzy szk, ktrzy maj pilnowa przestrzegania obowizku ksztacenia, bardzo czsto znieksztacaj wyniki. Rnice midzy danymi przedstawianymi przez szkoy atymi, ktre zebrali kontrolerzy NIK w2003r., byway a dziesiciokrotne!5 Drugim znaczcym problemem jest opuszczanie lekcji przez uczniw. Problem wagarw jest jednym znajwikszych wpolskich szkoach. Ukrytym odpadem szkolnym okrela si ukrywanie absencji uczniw, przepychanie ich si do nastpnej klasy iostatecznie wydawanie wiadectw ukoczenia szkoy. Wefekcie szkoy mog koczy ludzie, ktrzy nie nabyli podstawowych umiejtnoci, take spoecznych. Im ju nie

Szkolny obowizek?

Spoeczne nierwnoci edukacyjne to zalenoci, ktre wystpuj pomidzy pochodzeniem spoecznym, statusem spoeczno-ekonomicznym rodzicw aosigniciami ucznia wszkole6. Ten typ nierwnoci wystpuje wkadym kraju, lecz od rodzaju prowadzonej polityki spoecznej iedukacyjnej zaley, jak wielkie one s oraz jak znaczny maj wpyw na kariery szkolne poszczeglnych dzieci. Ostatnia reforma edukacyjna wPolsce wprowadzia system zewntrznych egzaminw. Dziki niemu nierwnoci edukacyjne wida jak na doni. Po pierwsze, istnieje ogromna rozpito midzy wsi amiastem. Rwnie w samych miastach nastpuje coraz wiksze zrnicowanie pomidzy gimnazjami iwzmacnia si podzia na lepsze igorsze szkoy. Ju na poziomie szkoy podstawowej pojawia si bardzo dua grupa uczniw (wedle szacunkw: 1020%), ktrzy maj problemy zpodstawowymi umiejtnociami, jak czytanie czy liczenie. Osoby te trafiaj do gimnazjw, ktre utrwalaj podziay przyniesione ze szk podstawowych. Pod wzgldem innych cech spoecznych osoby te s podobne niezalenie od zamieszkiwania na wsi czy wmiastach. Najczciej to dzieci rodzicw zniskim wyksztaceniem, oniskich dochodach, bez pracy, korzystajcych zpomocy spoecznej. Jakkolwiek uczniowie tacy znajduj si wcaej Polsce, to istniej zagbia biedy, ktre pokrywaj si zzagbiami zych stopni7. Naley podkreli, e bieda jest podstawowym czynnikiem wpywajcym na obnienie zdolnoci edukacyjnych dzieci. Efektem wychowywania wrodzinach oniskich dochodach s opnienia wrozwoju fizycznym, wynikajce zniedoywienia lub nieodpowiednich posikw, zaburzenia pamici wywoane przez stres, brak odpowiedniej opieki lekarskiej (doskwierajcy zwaszcza teraz, gdy wzasadzie zlikwidowano medycyn szkoln), atake poczucie niszej wartoci iwefekcie spadek motywacji do nauki. Jest to olbrzymi polski problem, poniewa wedle statystyk liczba osb, ktre nie osigaj minimum socjalnego zwikszya si trzykrotnie midzy 1989 a2008r. tego poziomu dochodw nie osiga w Polsce 16 milionw obywateli, co oznacza, e 43% Polakw nie jest wstanie samodzielnie zaspokoi elementarnych potrzeb8.

Nierwne spoeczestwo

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

47

Wtakiej sytuacji nic dziwnego, e 45% gospodarstw domowych deklaruje, i nie sta ich na inwestowanie wwyksztacenie irozwj dzieci. Skutki biedy s szczeglnie dotkliwe wanie dla modszych obywateli. Wedug raportu Komisji Europejskiej, co czwarte dziecko wnaszym kraju yje wniedostatku lub na skraju ubstwa9. Poziom zagroenia ubstwem dzieci mamy najwyszy wUnii Europejskiej. Wynikaj ztego oczywiste konsekwencje: nawet jeli rodzinom yjcym wubstwie wystarcza na biece utrzymanie, to nie maj ju rodkw na zaspokojenie potrzeb zwizanych zrozwojem. Dotyczy to zakupu ksiek, dostpu do placwek kulturalnych, moliwoci rozwijania zainteresowa, wyjazdw na wakacje, aczsto nawet zakupu podrcznikw ipomocy szkolnych. Najwiksz szans na dotarcie do wyszych szczebli edukacji maj dzieci rodzicw zamonych idobrze wyksztaconych. Dzieci pochodzce zrodzin ubogich

rzadziej odnosz sukcesy wszkole iczciej wybieraj szkoy niszego szczebla. Nawet jeli kocz formalnie ten sam etap nauczania, to te zdomw oniszych dochodach zazwyczaj nie uczszczaj do szkl renomowanych, co take moe mie negatywny wpyw na ich sytuacj na rynku pracy10. Wrodzinach oniskich dochodach drastycznie sabn szanse edukacyjne iperspektywy yciowe potomstwa. Ztego powodu nierzadko dochodzi do dziedziczenia biedy i minimalizacji szans na awans spoeczny, niezalenie od posiadanych zdolnoci.

Na szczegln uwag zasuguje sytuacja na wsi. Dzieci ze rodowisk wiejskich gorzej radz sobie na egzaminach zewntrznych, atake podczas procesu edukacyjnego. Mniejsze s te ich szanse na dostp do edukacji, co przedstawia ponisza tabela:

Noyce edukacyjne

Miasto + 500 tys. Dzieci 06 lat korzystajce zprzedszkola/obka Dzieci 715 lat uczszczajce do szk Modzie 1619 lat uczszczajca do szk Modzie 2024 lata korzystajca zusug edukacyjnych wtrybie szkolnym ipozaszkolnym 31,5% 88% 96,5% 83%

Miasto 100-200 tys. 27% 93,5% 97,1% 66,9%

Miasto poniej 20 tys. 23% 92,2% 96,4% 58%

Wie 12,6% 89,8% 94,2% 47,6%

Tabela 2. Odsetek osb uczszczajcych do placwek edukacyjnych, wedle grup wiekowych, w2009r. Opracowanie wasne na podstawie Diagnoza spoeczna 2009r..

bna Bartek nie wypada, flickr.com/photos/no_leaf_clover

48
Szczeglnie due rnice wida na etapie nieobowizkowym, awic wwieku przedszkolnym iszkoy wyszej. Odsetek osb mieszkajcych na wsi ikorzystajcych zedukacji na tych poziomach jest dwukrotnie niszy. Nierwnoci wdostpie do edukacji na wsi uwarunkowane s wieloma czynnikami. Braki infrastruktury. Cz barier zwizana jest zfunkcjonowaniem systemu owiatowego. Naley do nich m.in. poziom kwalifikacji nauczycieli pracujcych na tych terenach, liczba placwek owiatowo-wychowawczych ifizyczna dostpno szk, zwaszcza ponadpodstawowych. Panuje tendencja do likwidacji szk wmaych miejscowociach. Problem niewystarczajcej infrastruktury edukacyjnej pojawia si jednak ju na poziomie przedszkoli. Mimo e od 2004r. nastpia zwikszona liczba urodzin, nie doszo do znacznego zwikszenia miejsc wobkach iprzedszkolach na wsi. Natomiast wmiastach znacznie rozwin si rynek tych usug, szczeglnie prywatnych. Stawia to wie wgorszej sytuacji, zwaszcza e usugi opiekucze na tym etapie, dostpne dla rodzicw wodpowiednio niskiej cenie, s skutecznym sposobem zmniejszania nierwnoci edukacyjnych11. Nierwnoci midzy miastem awsi pogbia take ograniczona dostpno do szk na poziomie ponadpodstawowym oraz wyszym. Najtrudniejsza jest sytuacja modziey wiejskiej, ktra chce si ksztaci wzawodach nierolniczych. Na terenach wiejskich najwicej jest bowiem szk zawodowych itechnikw rolniczych, bardzo mao natomiast licew oglnoksztaccych. Wroku szkolnym 2009/2010 wPolsce byy 2362 licea oglnoksztacce, z czego a 2161 w miastach itylko 201 na wsiach12. Zatem problemy dostpu do tego rodzaju placwek pogbiaj znaczne odlegoci od miejsca zamieszkania, ktrym czsto towarzyszy niedostosowana infrastruktura komunikacyjna. Naley te doda, e wydatki na dojazdy stanowi dodatkowe obcienie budetu rodzin wiejskich. Ztego powodu modzie wiejska owiele rzadziej uczszcza do szk uwaanych za dobre, ktre otwieraj moliwoci dalszej nauki iwstpu na elitarne kierunki studiw. Niewielki odsetek osb zainteresowanych szkoami wyszymi jest efektem biedy, mniejszych szans na dostp do dobrych szk na wczeniejszych etapach ksztacenia, atake braku perspektyw zatrudnienia po studiach13. Koszty ksztacenia. Kolejn powan barier jest obcienie gospodarstw wiejskich wydatkami na ksztacenie. Nawet nauka wbezpatnych szkoach publicznych pociga za sob znaczne koszty. S to wydatki na podrczniki, korepetycje, obowizkowe imprezy szkolne etc. Wprzypadku rodzin wiejskich czsto dochodzi do tego powany wydatek na opacenie dojazdw do szkoy lub zakwaterowanie poza domem. Od tego roku ksiki objte 5-procentowym podatkiem VAT bd jeszcze powaniejszym wydatkiem dla rodzin zdziemi wwieku szkolnym.

Naley podkreli, ebieda jest podstawowym czynnikiem wpywajcym na obnienie zdolnoci edukacyjnych dzieci.

Im gorsza jest sytuacja dochodowa, tym wiksza presja wkierunku ogranicze finansowych, udaremniajcych moliwoci dalszej nauki. Najczciej rodzice rezygnuj zzaj dodatkowych lub nie opacaj korepetycji dziecku, ktre tego potrzebuje14 co dodatkowo zwiksza jego dystans wobec dzieci, ktre maj moliwo dodatkowego ksztacenia. Cz rodzicw rezygnuje zzakupu dziecku obiadw (6,6% gospodarstw domowych na wsi w2007r. zdecydowao si na ten krok)15 , a wiadomo, e dzieci niedoywione o wiele gorzej radz sobie znauk. Zdarza si nawet, e ze wzgldw finansowych rodzice rezygnuj zposyania dziecka do szkoy ostatnie dostpne dane na ten temat, z2003r., wskazuj, e zdecydowao si na to 1,7% wiejskich gospodarstw domowych16. Dzieci na wsi czciej maj te gorsze warunki do nauki. W2007r. 7,6% znich nie miao wdomu miejsca do nauki. Warunki te pogarszaj si wraz ze wzrostem liczby osb wrodzinie. Wrodzinach, wktrych jest co najmniej troje dzieci, brak wasnego miejsca do nauki deklaruje dwukrotnie wicej dzieci ni wrodzinach zdwojgiem dzieci ia czterokrotnie wicej ni wmaestwach zjednym dzieckiem. Brak miejsca do nauki najczciej spotykany jest wrodzinach rolnikw, emerytw, rencistw ibezrobotnych17. Aspiracje edukacyjne. Kolejn barier na drodze do rwnoci szans dzieci wmiecie ina wsi s nisze aspiracje edukacyjne rodzicw tych drugich. Poziom aspiracji edukacyjnych wrd rodzicw reprezentujcych gospodarstwa domowe rolnikw, rencistw iutrzymujcych si ze rde niezarobkowych, jest niszy ni wrd innych grup zawodowych. W2009r. gospodarstwami domowymi, ktre jako podany poziom wyksztacenia swoich dzieci uznay ukoczenie technikum lub liceum zawodowego, najczciej byy gospodarstwa utrzymujcych si ze rde niezarobkowych irolnikw (40 i34%)18. Rnice w aspiracjach edukacyjnych odzwierciedla take poziom wyksztacenia rodzicw. Osoby owyksztaceniu rednim lub podstawowym czciej

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

49
deklaruj moliwo zakoczenia edukacji dziecka na poziomie szkoy redniej zawodowej lub technikum ni rodzice zwyszym wyksztaceniem. Jakkolwiek wostatnich latach zwikszy si odsetek osb legitymujcych si wyszym wyksztaceniem na wsi, to jednak rnice midzy miastem awsi s nadal wtej sferze ogromne. Przyczyna tak zwanych noyc owiatowych midzy wsi amiastem ma swoje rdo nie tylko wobiektywnych przesankach, takich jak brak odpowiedniej infrastruktury czy trudnoci finansowe, ale iwsferze mentalnej oraz wniszych aspiracjach edukacyjnych wobec swoich dzieci. rozwj bazy dydaktycznej szk iplacwek pooonych na obszarach wiejskich itp.19 Wroku 2010 ukazao si sprawozdanie zrealizacji tego programu. Pierwsze efekty mona uzna za zadowalajce: wzrs udzia dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym z42,7% w2008r. do 48,2% w2009r. Poprawiy si wyniki osigane przez uczniw na koniec szkoy podstawowej igimnazjum. Zwikszy si odsetek gospodarstw domowych posiadajcych komputer (z52,8% w2007r. do 68,6% w2009r.), wicej rodzin zobszarw wiejskich ma te dostp do Internetu. Wzrosa rwnie liczba osb zwyksztaceniem rednim oraz wyszym mieszkajcych na wsi: w2009r. wyksztacenie rednie miao 27,3%, natomiast wyksztacenie wysze 8,7% mieszkacw wsi20. Rwnie liczne organizacje pozarzdowe zwracaj uwag na problem nierwnoci edukacyjnych midzy miastem awsi iwdraaj programy olokalnej lub oglnokrajowej skali, cho efekty s wci niewystarczajce, aby mona byo mwi owyranej poprawie sytuacji.

29 lipca 2008r. Rada Ministrw przyja Rzdowy program rozwoju edukacji na obszarach wiejskich na lata 20082013. Pienidze zarwno zbudetu pastwa, jak izunijnego Programu Operacyjnego Kapita Ludzki s przeznaczone m.in. na rne formy wychowania przedszkolnego dzieci do lat 5 na wsi. Celem jest sprawienie, aby do 2013r. 50% dzieci na wsi zostao objtych opiek instytucjonaln. Oprcz tego przewiduje si opracowanie iwdroenie programw wsparcia maych szk publicznych iniepublicznych (mikroszk), prowadzonych przez samorzdy iosoby prywatne, upowszechnianie rnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradnictwa zawodowego dla uczniw zobszarw wiejskich,

Nie-syzyfowe prace?

Jak wyrwna?

Doskonaym przykadem pastwa, ktre dobrze radzi sobie zniwelowaniem nierwnoci edukacyjnych, jest Finlandia. Wkraju tym panuje przewiadczenie, e edukacja na wysokim poziomie nie tylko stymuluje rozwj gospodarki, ale take jest narzdziem zwalczania nierwnoci spoecznych izwikszania mobilnoci obywateli.

bna bies, flickr.com/photos/bies/536282794

50
WFinlandii edukacja jest bezpatna na kadym poziomie, ado ukoczenia przez uczniw 16. roku ycia kady ma prawo do bezpatnych podrcznikw, zeszytw, przyborw szkolnych, transportu do szkoy ijednego gorcego posiku dziennie. Rwnie dodatkowe zajcia s nieodpatne. Wkadej szkole znajduj si dostpne dla uczniw po lekcjach pracownie internetowe, multimedialne ikserokopiarki. Aby nie tworzy rnic midzy poszczeglnymi regionami, terytorium caego kraju pokryte jest sieci szk wyszych. Znajduj si one rwnie wniewielkich miejscowociach, takich jak 40-tysiczne Kajaani czy 60-tysiczne Seinjoki. Wszyscy uczniowie maj prawo do uzyskania stypendium, dodatku mieszkaniowego lub kredytu gwarantowanego przez pastwo. Wefekcie badania wskazuj, e fiscy uczniowie ktrzy osigaj wmidzynarodowych testach jedne znajwyszych wynikw nie rni si znacznie midzy sob w zalenoci od szkoy, jak ukoczyli. wiadczy to ozblionej jakoci ksztacenia wszkoach niezalenie od regionu oraz oniewielkim wpywie rnic wynikajcych zpochodzenia spoeczno-ekonomicznego uczniw21. Polsce bardzo daleko do Finlandii. Jednak zmiany, jakie przechodzi wostatnich latach polskie szkolnictwo, wprowadzane programy czy wyduanie okresu obowizkowej edukacji przez rozszerzenie go na szeciolatkw, stanowi pierwsze kroki ku wyrwnywaniu spoecznych nierwnoci edukacyjnych. Konieczne s jednak dalsze dziaania. Jednym z gwnych przedsiwzi powinno by stworzenie odpowiedniego systemu stypendialnego dla dzieci zrodzin najgorzej sytuowanych, take na wsi. Obecnych problemw wzaspokajaniu potrzeb edukacyjnych nie jest wstanie zniwelowa marginalna pomoc ze strony szkoy, jak uzyskuje niewielka cz rodzin uczniw. Konieczne s te zmiany winfrastrukturze edukacyjnej ikulturalnej, ktra jest na wsi niewystarczajca, niedofinansowana iniedowartociowana. Wskanik skolaryzacji to nie wszystko licz si take warunki realizacji obowizku szkolnego. Niezbdne jest podniesienie poziomu szk wiejskich, atwiejszy dostp do szk rednich oglnoksztaccych iwrezultacie take na studia wysze. Wtym celu naley dy do podwyszania atrakcyjnoci terenw wiejskich, tak by chtniej kierowali si tam wykwalifikowani nauczyciele. Im lepsze wyksztacenie bd osigay dzieci na wsi, tym mniejsze bdzie prawdopodobiestwo ich przyszego bezrobocia, akolejne pokolenia mieszkacw prowincji otrzymaj wiksz szans uzyskania odpowiedniego wyksztacenia. Wci najwiksze nierwnoci wpolskim systemie edukacyjnym wynikaj z rnic spoecznych, cywilizacyjnych oraz z miejsca zamieszkania. Szkolnictwo nie poradzio sobie jeszcze zniwelowaniem tego zjawiska. Icho zwiksza si wostatnich latach ilo mieszkacw wsi, ktre objte s opiek przedszkoln czy uzyskuj wyksztacenie wysze, to nadal dystans pomidzy prowincj amiastem wdostpie do edukacji wymaga miaych i gbokich rozwiza systemowych.

Janina Petelczyc
Przypisy: 1. M. Zahorska, Rwni, rwniejsi i najmniej rwni, czyli ospoecznych barierach w dostpie do edukacji, Polityka Spoeczna XXXVI nr 9, 2009r., s.52. 2. Ibidem, s.53. 3. Eurostat: Four-year-olds in education, Participation rate (%). http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table. do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00053& plugin=1 4. M. Zahorska, Rwni, rwniejsi op. cit., s.53. 5. Ibidem. 6. M. Zahorska, Spoeczne nierwnoci edukacyjne, konferencja 23 kwietnia 2009r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich 7. Ibidem. 8. E. Le, S. Bernini, Przemiany rodziny w Polsce i we Woszech iich implikacje dla polityki rodzinnej, Warszawa 2010r., s.258. 9. European Commission, Child poverty and Well-Being in the EU, Current status and way forward, The Social Protection Comittee, Luxemburg 2008. 10. E. Le, S. Bernini, Przemiany op. cit., s.274. 11. I. Grabowska, I, Kotowska, Edukacja, [w:] (red.) J. Czapiski, T. Panek, Diagnoza spoeczna 2009r., s.89. 12. GUS, Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009/2010, s.242. 13. K. Gutkowska, A. Murawska, Dzieci wiejskie rodowiskowe uwarunkowania dostpu do edukacji, Polityka spoeczna, nr9/2009r., s.22. 14. T. Panek, Ksztacenie dzieci, Diagnoza Spoeczna 2009, s.101. 15. K. Gutkowska, A. Murawska, Dzieci wiejskie op. cit., s.25. 16. Ibidem. 17. Ibidem, s.28. 18. T. Panek, Ksztacenie op. cit., s.101. 19. Rzdowy program rozwoju edukacji na obszarach wiejskich na lata 20072013. 20. Sprawozdanie z realizacji w 2009r. Programu rozwoju edukacji na obszarach wiejskich na lata 20082013r., Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2010, ss. 127131. 21. W. Woniak, System edukacyjny jako instrument wyrwnywania szans. Przypadek Finlandii, Polityka Spoeczna nr specjalny Wyrwnywanie szans, Warszawa 2008r., s.33.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

51

Dbajmy o siebie, czyli patriotyzm konsumencki (i wicej)

dr Joanna Szalacha dr Tomasz Jarmuek
aprezentowana wpoprzednim numerze cz Ianalizy zjawiska patriotyzmu konsumenckiego (pk) stawiaa nastpujc diagnoz: 1. Dotychczasowe kampanie promujce patriotyzm konsumencki w Polsce nie posiadaj zakadanej przez ich twrcw mocy mobilizacyjnej. Wielu konsumentw nie zna bowiem nadal kraju pochodzenia nabywanych produktw czy kraju pochodzenia marki. 2. Kampanie te, bazujc na bardzo wskim wachlarzu emocji, nie day adnych narzdzi konsumentom iwmaym stopniu podejmoway dziaania na rzecz wytworzenia automatyzmu kupowania krajowych produktw/marek. 3. Wrd polskich konsumentw do powszechnie wystpuje mylenie marki iproduktu, co wpoczeniu zbrakiem wyranej informacji okraju pochodzenia towarw oraz sprzeda marek firmom zagranicznym utrudnia wiadomy wybr. 4. Dua grupa konsumentw deklaruje jednak gotowo do wiadomej konsumpcji, zwaszcza wprzypadku ujawnienia nieetycznych dziaa producentw okrelonych dbr (wielu konsumentw chce kierowa si swoist moralnoci podczas zakupw).
bna *MarS, flickr.com/photos/markusschoepke/79775592

(cz II)

Co wtakiej sytuacji mona zrobi lepiej, bardziej efektywnie? Jak powinnimy dziaa? Jeli przyjmujemy zaoenie opotrzebie tworzenia skutecznego ruchu PK oraz osensownoci budowania potrzeby wiadomej konsumpcji wtym zakresie, to musimy uruchomi dziaanie, ktre stworzy mas krytyczn, wywoujc modyfikacj postaw wikszej grupy konsumentw. Dziaanie to na pewno powinno zapeni luk wiedzy okraju pochodzenia produktw, da szerszy wachlarz mobilizujcych emocji oraz pozwoli na wytworzenie skutecznych automatyzmw ukonsumentw iprzedsibiorcw.

Tradycyjnie pojmowana ekonomia wswoich miarach iopisach procesw ekonomicznych oraz decyzji handlowych pomija wiele czynnikw, ktre uchodz za zbyt subiektywne inieistotne. Nie byoby wtym nic dziwnego (kada dyscyplina akcentuje to, co uniwersalne, pomijajc cechy incydentalne), gdyby nie to, e procesy ekonomiczne nie dziej si wprni. Zachodz one wspecyficznych skupiskach jednostek ludzkich, ktre czy wprawdzie wsplna natura, ale dzieli wiele cech kulturowych, spoecznych,

Mobilizujce emocje przyczepny egoizm

52
wiatopogldowych, geograficznych, religijnych itd. Skoro te czynniki maj wpyw na ycie wszystkich grup spoecznych, to dlaczego nie miayby mie wpywu na decyzje handlowe/gospodarcze jednostek? Czemu jednostki miayby nagle wyzbywa si swojego spoecznego oprogramowania, gdy id do sklepu lub zakadaj firm? Jednym zczynnikw akceptowanych przez ekonomistw askaniajcych ich do minimalizowania spoecznego oprogramowania, jest egoizm. To wanie on ma nas popycha do maksymalizacji przyjemnoci iminimalizacji przykroci. To skierowanie wektora dziaa na nas samych jest gwnym motorem procesu szacowania kosztw izyskw. Jest bowiem czym jasnym, e kady podmiot wgospodarce prbuje zminimalizowa koszty oraz zmaksymalizowa zyski. Niestety, bardzo czsto owe koszty za zgod twrcw iwykonawcw prawa s przerzucane na podmioty zewntrzne, nie bdce beneficjentami transakcji (vide koszty spoeczne iprzyrodnicze). Czsto rwnie zysk jest rozumiany bardzo wsko, np. wwczas, gdy pastwo sprzedaje firm, aby uzyska szybki wpyw do budetu. Chocia doranie iwkalkulacji lokalnej decyduje tu zysk bezporedni, to jednak porednim zyskiem, ktry zosta utracony, s nie tylko podatki iwzrost potencjau kapitau miejscowego, czyli dochody pastwa, ale rwnie korzyci spoeczne, zwizane zzatrudnieniem oraz kooperacj firm miejscowych. Osobn kwesti jest oczywicie kwestia utraty kontroli wsferach tak newralgicznych, jak energia, przemys zbrojeniowy, media czy ochrona zdrowia lub edukacja. Wydaje si wic, e chocia egoizm ekonomiczny jest ide przyczepn, czyli naturaln, atwo akceptowaln, to wrachunku ekonomicznym oraz teorii ekonomicznej naley bra pod uwag co wicej ni tylko indywidualny egoizm. Ajeli nawet tylko jego, to nie wycznie wkontekcie potrzeb naturalnych, lecz wszerszym, biorcym pod uwag potrzeby spoeczne, kulturowe, religijne iinne. Od wiekw ludzie dyskutuj, ile wnas egoizmu, aile altruizmu. Altruici twierdz, e czsto dziaamy dla innych bez korzyci dla nas samych, anawet ze strat. Egoici zkolei mwi, i dziaamy dla wasnej przyjemnoci, pomagajc innym. Spr ten zapewne jest nierozstrzygalny. Na pewno jednak, oceniajc nasze decyzje nawet zperspektywy egoistycznej, musimy bra pod uwag co wicej ni wskie ego. Wnajgorszym razie kierujemy si egoizmem rozszerzonym na innych ludzi, na czas iprzestrze, ajednostki, ktre tak nie czyni, popadaj wpowane problemy prawne ispoeczne. Ma to rwnie swoj ekonomiczn manifestacj. Przykadowo, dobry (zwyky!) rodzic woli kupi caej rodzinie po lodzie (zhurtowym rabatem) po dwa zote za sztuk, ni samemu ipo kryjomu zje jednego loda wcenie detalicznej 3 PLN. Podejmujc tak decyzj wiele wsko spraw rozumiejc traci, bowiem zamiast wyda trzy zote, wydaje wielokrotno dwch, azatem przynajmniej cztery. Jego zysk ma jednak inny charakter, trudny do zmierzenia wkategoriach czysto ekonomicznych, ajednak oczywisty dla kadego, kto nie jest dewiantem lub nie kieruje si jeszcze innymi, szczeglnymi czynnikami. Ten przykadowy rodzic wie, e warto kierowa si rozszerzonym egoizmem. Owa wiedza jest mu na szczcie jeszcze dana. Ilu znas wie jednak, jak kierowa si szerszym egoizmem, ktry uwzgldnia nasz interes nie zawsze teraz, ale na pewno tu?

Salus Reipublicae Suprema Lex, czyli dobro Rzeczy Wsplnej najwyszym prawem tak mawiali nasi przodkowie, zarwno ci zI, jak izII Rzeczypospolitej. Rzymska maksyma podkrelaa republikaskie, wsplnotowe korzenie imyl przewodni, ktre towarzyszyy ich twrcom. Chocia rnym rodowiskom pojcie patriotyzmu wydaje si kontrowersyjne, to niewielu odrzuci pikne przesanie tego stwierdzenia. Mimo i jest to inny temat cho komplementarny wobec tego, oczym piszemy warto wspomnie, e niemal zawsze, awporwnaniu zinnymi pastwami niezwykle czsto, polska kultura, pastwowo ipolityka miay inkluzywny charakter. Oznacza to, e Polakiem, czyli wspwacicielem Rzeczy Wsplnej, by kady, kto nim chcia by, czyli ten, kto swj los ipowodzenie czy zRzeczpospolit ijej interesem. Zreszt powodzeniu i wielkoci Rzeczypospolitych przysuyo si niezliczenie wielu, ktrzy nie mieli polskich korzeni, ale politycznie suyli jej iprzez to faktycznie byli Polakami, polonizujc si z wasnej woli i wnoszc wkad wbogactwo naszej kultury oraz przejmujc cz odpowiedzialnoci za wsplnot ipastwo. Dopiero niedawno Polska staa si krajem etnicznie homogenicznym oraz ograbionym terytorialnie, kulturowo iosobowo wskutek dziaa mwic eufemistycznie niezbyt przyjaznych ssiadw. Ztej tradycji troski oRzeczpospolit mona bez problemu wywie jej wspczesne ekonomiczne skadowe. Patriotyzm mona rozumie jednak rnie, mona go te negowa. Nie mona jednak negowa tego, e w interesie kadego z nas jest zamono naszego pastwa izamono naszych ssiadw, rodakw, godno ich ycia oraz materialne bezpieczestwo. Jasne, e pienidze to nie wszystko, ale deficyt pienidzy w skali pastwa to rozwj patologii, ndza powszechna, ktra ucielenia si wbraku pienidzy na emerytury, ochron zdrowia, przyrody, edukacj ikultur, modernizacj infrastruktury. Zatem Rzecz Wsplna to sprawa kadego z nas. Moemy mie wpyw nie tylko na rzdy iwadze lokalne mamy go rwnie na generowanie zyskw, ktre pyn do kasy pastwa, samorzdu ido wspobywateli. Wpyw ten jest domen dziaa, ktre nazywamy patriotyzmem konsumenckim.

Mobilizujce emocje

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

53

bnd Peacock Modern, flickr.com/photos/peacockmodern/4974562286

Wspominalimy otradycji inkluzywnoci jako takim aspekcie patriotyzmu, ktry dopuszcza kadego do udziau wdbaoci odobro wsplne. Inaczej rzecz biorc, jest to podejcie, ktre namawia do kooperacji oraz tworzenia synergii poprzez wymian dbr, wspprac iprzepyw informacji, wanie dla dobra wsplnego. T stron ekonomicznej troski opastwo ispoeczestwo oraz sprzenie jej zekonomicznym interesem wasnych przedsiwzi nazywamy patriotyzmem gospodarczym. Oba te aspekty nazywamy z kolei patriotyzmem ekonomicznym. Uwaamy, e wobecnej globalnej grze opienidze iwadz, wktrej sabsze pastwa prbuje si sprowadzi do poziomu neokolonii, patriotyzm ekonomiczny jest pogldem, ktry kada rozsdna sia polityczna czy to prawicowa, czy lewicowa powinna popiera. Poniewa jednak to ludzie ksztatuj rynek, wic do kalkulacji koszty/zyski musimy doda kolejn zmienn: czy wsplnie nam si to opaca.

Wiedza: patriotyzm konsumencki

Kto nie wie, ten bdzi. Kto wie, ma szans wybiera. Wierzc, e nawet jeli czowiek nie jest znatury dobry, to przynajmniej ma potencja dobra, pozostaje nam

jedynie dawa mu wiedz oraz impuls do korzystania zniej, aby czyni dobro. Patriotyzm konsumencki powinien by ksztatowany poprzez wysyanie staych sygnaw, pokazujcych sprzenie pomidzy dokonywanymi wyborami konsumenta izaspakajaniem jego potrzeb aich wpywem na jego rodowisko spoeczno-pastwowe, na warunki ycia jego samego, rodziny, ssiadw itp. Sygnay te powinny by nadawane systematycznie, spjnie oraz szerok fal. Patriotyzm konsumencki jest motywowany przekonaniem, e wprzypadku, gdy towar iusuga s wpodobnej cenie, to bardziej opaca si kupi je od firmy zwizanej znaszym rodowiskiem, gdy wten sposb zyskujemy porednio. Wprzypadku zakupw samorzdowych czy pastwowych towar lub usuga drosza, chocia pochodzca od lokalnej firmy, moe si okaza bardziej korzystna ni zakup od midzynarodowej korporacji, ktra traktuje Polsk tylko jak kolejny rynek zbytu. Zarwno bowiem wnaszym prywatnym interesie, jak iwinteresie pastwa (czyli teoretycznie interesie caego narodu, awic caego zbioru interesw prywatnych) jest to, abymy mieli wasne firmy. One bowiem pac tutaj podatki, s odpowiedzialne za wasne dziaania, zatrudniaj obywateli naszego

54
pastwa, kooperuj zinnymi polskimi firmami, sponsoruj pozaekonomiczne inicjatywy wPolsce, awreszcie nie wstydz si kraju swego pochodzenia. Te wszystkie czynniki razem wzite buduj ekonomiczn podmiotowo kraju. Dziki tysicom maych decyzji konsumentw powstaje znaczca sia. Dziki niej wzrosn iprzywi si do naszego rynku firmy, ktre pracuj dla nas wszystkich. Dziki wsparciu konsumentw, firmy zmuszone bd rwnie do czystej ispoecznie uczciwej dziaalnoci, gdy to si im opaci, jeli ruch konsumencki bdzie dostatecznie silny. Wprojekcie patriotyzmu konsumenckiego potrzebni s tzw. maweni, czyli jak opisa to M. Gladwell osoby gromadzce wiedz konsumenck izchci dzielce si ni zinnymi. Maweni to dzisiaj ludzie gromadzcy si wok serwisw internetowych, jak zakupy grupowe, portale porwnujce ceny towarw lub dajce moliwo dyskutowania ojakoci usug wposzczeglnych branach. Maweni mog skutecznie rozpowszechni dany trend. Projekt powinien wic wyszukiwa mawenw wrnych rodowiskach iutwierdza ich watrakcyjnoci kupowania produktw std. Zadaniem koordynatorw ruchu patriotyzmu konsumenckiego jest rzetelne informowanie konsumentw, tworzenie zobiektywizowanych skal pomiaru pozytywnego wpywu firm na polsk gospodark oraz znakowanie usug iproduktw uczciwymi znakami informacyjnymi. Takimi znakami, ktrych warto nie sprowadza si jedynie do dziesiciu tysicy zotych, ktre naley zapaci, aby je mie. By moe nawet znaki te nie powinny nie ze sob przekazu elitarnoci (jak dotychczasowe Teraz Polska), lecz by sygnaem trwaej, potwierdzonej obecnoci danej firmy wkrajowej gospodarce oraz polskim budecie.

Sia wasnej ekonomii to nie tylko sia przywizania konsumentw do marek/firm oraz przywizania firm do swojego kraju ijego obywateli-konsumentw. Wnaszym interesie jest rwnie powszechna kooperacja firm, ktre popieramy konsumenckimi wyborami. To ona buduje gospodarcz niezaleno isamowystarczalno. Dlatego oile po stronie konsumentw ley patriotyzm wyborw, otyle po stronie firm ley patriotyzm wsppracy. Dla nas wszystkich lepiej jest bowiem budowa zaufanie pomidzy podmiotami, ktre jako konsumenci wspieramy, gdy wywouje to efekt synergii. Dziki niemu mniejsze podmioty mog podj si wikszych dziaa, co zkolei powinno spotka si zpozytywnymi reakcjami wiadomego rynku. Im bowiem wikszy przepyw towarw iusug pomidzy polskimi firmami, tym wiksza korzy dla spoeczestwa. Konieczne jest zatem poszukiwanie nie tylko kupujcych mawenw iprzekonywanie ich do idei PK, ale take poszukiwanie producentw posiadajcych cechy sprzedawcw. Czyli ludzi skonnych modyfikowa swoje dziaania pod wpywem pomysu, idei iprzekuwanie ich wdziaania. Projekt PK powinien koncentrowa si na usieciowieniu maych irednich firm, oczywicie nie porzucajc wsppracy zlokomotywami biznesu, duymi firmami zrodzimym kapitaem. Projekt musi tworzy mas krytyczn poprzez ilo firm/

Wsppraca: patriotyzm gospodarczy

bnd Matt Hintsa, flickr.com/photos/matt_hintsa/4104178189

Wprzypadku, gdy towar iusuga s wpodobnej cenie, to bardziej opaca si kupi je od firmy zwizanej znaszym rodowiskiem, gdy wten sposb zyskujemy porednio.
NOWY BYWATEL NR 4/2011

55
producentw dziaajcych na ma skal, ale przyjmujcych wizj wsppracy pomidzy podmiotami kierujcymi si patriotyzmem gospodarczym. Patriotyzm gospodarczy to take wsppraca i wciganie w nasz wymian podmiotw i osb zwizanych zPolsk, ale pozostajcych na trwae poza krajem. To poprzez te rodowiska, ktre sympatyzuj ze star ojczyzn, moemy przesta by postrzegani jako kraj wycznie eksportowych pielgniarek ihydraulikw zcaym szacunkiem dla przedstawicieli tych zawodw a sta si importerem towarw wyprodukowanych przez nas isprzedawanych pod nasz bander wkrajach, gdzie znajduje si polska diaspora lub wpastwach, wktrych po zmianach granic zostali potomkowie rodakw. Nie bez znaczenia wksztatowaniu patriotyzmu gospodarczego jest take tworzenie przejrzystego lobby polskiego interesu, gotowego iposiadajcego wystarczajce rodki, aby negocjowa zrzdem iparlamentem dobre warunki brzegowe dla propastwowego biznesu. To dziki takim zabiegom bdziemy mogli wymaga od kadej wadzy, aby reprezentowaa przede wszystkim nas, anie szemrane interesy lobbystw iich fasadowe organizacje, ktre rzekomo wimieniu spoeczestwa ipolskiego biznesu patrz, zczego by tu jeszcze ukrci lody do wywiezienia za granic. Zadaniem koordynatorw patriotyzmu gospodarczego powinno by usieciowienie firm propastwowych (a wic nie unikajcych pacenia podatkw, uczciwie rozliczajcych koszty zatrudnienia pracownikw, nie dziaajcych na szkod lokalnego rodowiska biznesowego), tworzenie forw przepywu informacji ozasobach ipotrzebach oraz budowanie zaufania czynnika wkapitalizmie bezcennego, awielokrotnie niszczonego przez ostatnich 70 lat. To skumulowane, systematyczne dziaania wspierajce ide PK rwnie s powodem tego, e rzdy takich pastw jak Japonia staj murem za swoimi przedsibiorcami, co skutkuje bogactwem wbudetach ispoecznym dobrobytem. To wreszcie poprzez promowanie wsppracy izaufania atwo jest takim pastwom strzec wasnych rynkw, ajednoczenie zalewa rynki sabszych pastw swoj nadprodukcj. Patriotyzm ekonomiczny nie jest fanaberi, lecz sprawdzon strategi narodowej wsppracy i solidarnoci. Jest take koniecznoci, jeli mamy przesta si zadua iliczy na cud gospodarczy. Samodzielno i niezaleno zdobywa si wasn prac. Owoce tej pracy skonsumujemy my sami, gdy prac organiczn zorganizujemy struktury patriotyzmu ekonomicznego. Do tego potrzebny jest ruch apolityczny, spoeczny, ktrego sia kiedy zmusi take politykw wszystkich opcji, eby zaczli pracowa dla nas, dla spoeczestwa. Pewien nasz rozmwca powiedzia, e zanim powstaa japoska korporacja Honda, gdzie kiedy jaki pan Honda musia mie may warsztat, wktrym ku np. podkowy. Naszym marzeniem jest, aby iwarsztat pana Kowalskiego urs kiedy do pozycji, ktra pozwoli mu zdum otworzy fili wKraju Kwitncej Wini, gdzie bdzie ona stanowia okrt flagowy polskiej gospodarki, manifestujc kraj pochodzenia.

Dziaania, ktre tu opisujemy, nie s fantazj. Wwielu krajach, ktre s podmiotowe iosigaj sukcesy gospodarcze (nawet jeli nie chc lub nie potrafi przeku ich wsukces spoeczny) maj one miejsce. Podobno japoska kadra zarzdzajca podtoruskiej strefy ekonomicznej w ysomicach, gdzie siedziby maj m.in. firmy Sharp i Orion, w pocztkach obecnoci w Polsce kupowaa wToruniu japoskie samochody Hondy iToyoty. Jeli to prawda, to tysice kilometrw od domu zadziaa utych osb automatyzm wybierania swoich produktw. Oczywicie mieli to szczcie, e ich produkt ma dobr renom, jest sprawdzony itd. Ale nie zmienia to faktu, e nie kupili renomowanych samochodw zNiemiec czy Francji. Nie skorzystali zokazji wyrwania si zkraju, aby poszale po europejskich drogach Mercedesem lub Renaultem. Automatyzm ten musi by jednak efektem wieloletnich dziaa pastwa, firm iinnych instytucji spoecznych.

Konieczno wstron pozytywnych automatyzw

Niniejszym artykuem chcemy zainicjowa dyskusj nad tworzeniem ruchu patriotyzmu ekonomicznego, czyli postawy spajajcej patriotyzm indywidualnych konsumentw oraz podmiotw gospodarczych. Przedstawilimy jego oglne ramy, wikszo szczegw wymaga spoecznych konsultacji. Nic bowiem nie moe powstawa na si, zwaszcza gdy ma realizowa potrzeby spoeczne, atak misj powinna przecie nie zarysowana inicjatywa. Zachcamy wic do refleksji m.in. nad takimi problemami, jak: Idea patriotyzmu konsumenckiego: odpowiedzialno konsumentw, rola mawenw wpromowaniu PK; PK jako zdrowy egoizm Saboci dotychczasowych kampanii wspierajcych polskie produkty skuteczne/nieskuteczne hasa, formy dziaania itp. Idea patriotyzmu gospodarczego wsppraca krajowych firm, usieciowienie maych irednich przedsibiorstw, atrakcyjno patriotyzmu gospodarczego dla firm Osoby zainteresowane dyskusj, wymian pogldw lub pomysw zapraszamy na stron www.patriotyzmekonomiczny.pl.

Propozycja

dr Joanna Szalacha dr Tomasz Jarmuek

56

Refleksje oautonomii lskiej

prof. dr hab. Marian Marek Drozdowski

W1997r. wojewoda lski poprosi mnie owygoszenie uzasadnienia przyznania pomiertnie przez Prezydenta RP Orderu Ora Biaego Wojciechowi Korfantemu. Gdy stanem na podium przed gmachem siedziby wadz wojewdztwa, zwolennicy autonomii regionu rozwinli transparent iwznosili okrzyki Precz zkolonializmem warszawskim na Grnym lsku. Jestem synem powstaca lskiego. Okrzyk ten potraktowaem jako zaprzeczenie sensu stara mego Ojca.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

ba Sir_Iwan, flickr.com/photos/siriwan/5431623239/

57
eneza autonomii Grnego lska zwizana jest z histori tego regionu i jego skomplikowan struktur narodowociow. Partia Centrum, partia niemieckiego katolicyzmu politycznego, dziaajca zduym udziaem kleru oraz poparciem wacicieli ziemskich iprzemysowcw, wystpia wczasach Kulturkampfu (18711878) przeciw polityce wyznaniowonarodowociowej kanclerza Bismarcka. Obrocy ludnoci polskiej na G. lsku, Karol Miarka iAdam Napieralski, przejciowo podkrelali potrzeb sojuszu obozu polskiego zCentrum. Jak czytamy w Encyklopedii Powsta lskich, 9grudnia 1918r. wKdzierzynie na konferencji partii politycznych dziaajcych na G. lsku wysunito postulat utworzenia samodzielnej republiki grnolskiej, zniemieckim ipolskim jzykiem urzdowym, otrwale neutralnym charakterze, gwarantowanym przez Niemcy, Polsk iCzechosowacj. Projektem tym usiowano zainteresowa Tomasa Garrigue Masaryka, prezydenta Czechosowacji. Wtym okresie Centrum sympatyzowao zruchem grnolskich autonomistw. Od poowy 1919r., kiedy wskutek podpisanego traktatu wersalskiego zniko niebezpieczestwo natychmiastowej inkorporacji Grnego lska do Polski, Centrum wysuno postulat nadania Grnemu lskowi statusu kraju zwizkowego wramach Rzeszy. Przypomnijmy, e w efekcie wystpie Romana Dmowskiego iIgnacego Paderewskiego na konferencji pokojowej, komisja ds. polskich pocztkowo przewidywaa przyczenie caego Grnego lska do Polski. Jednak pod wpywem premiera Wielkiej Brytanii, Lloyd Georgea, przeforsowano plebiscyt wrd mieszkacw regionu. Decyzja ta miaa istotny wpyw na zmian stanowiska Partii Centrum. Ide autonomii lskiej popularyzowa ks. Karol Ulitzka (18731953), jeden zprzywdcw Centrum, dajc utworzenia separatystycznego pastwa grnolskiego. Pniej, jako ekspert delegacji niemieckiej na konferencj pokojow prowadzi oywion dziaalno na rzecz utrzymania Grnego lska wgranicach tego kraju. Po klsce Niemiec autonomia lska miaa by dla niego etapem integracji regionu zRzesz. Zbada Bogdana Cimay wiemy, e na zorganizowanej przez Centraln Rad Ludow konferencji we Wrocawiu (20 XII 1919), powiconej zakresowi przyszych uprawnie autonomicznych G. lska, przygotowano projekt ustawy przewidujcy przyznanie Grnemu lskowi autonomii administracyjnej (sejmik grnolski) ikulturalnej (rwnouprawnienie jzyka polskiego iniemieckiego iwymagana zgoda sejmiku na wprowadzenie na lsku ustaw dotyczcych Kocioa). Przedstawiciele rzdu, przeciwni autonomii, poparli jedynie postulaty dotyczce Kocioa ireligii. Inicjatywa CRL upada. [] Centrum zarzucio propagowanie autonomii. Wwyniku uchwalenia 15 lipca 1920r. wPolsce statutu organicznego wojewdztwa lskiego, Niemcy na nowo podjli kwesti autonomii G. lska. Ustawa Reichstagu oGrnym

lsku z27 XI 1920 przewidywaa, e wdwa miesice po objciu wadzy na tym terenie przez administracj niemieck przeprowadzony zostanie plebiscyt wsprawie nadania prowincji grnolskiej statusu kraju zwizkowego Rzeszy. Plebiscyt przeprowadzono wpostaci referendum 3 IX 1922. Przy frekwencji 74,3% zdecydowana wikszo wyborcw wypowiedziaa si przeciw autonomii Grnego lska. Powstaa wic asymetria. Na niemieckim Grnym lsku nie byo autonomii, ktr mogaby wykorzysta ludno polska wobronie swych praw konstytucyjnych. Na polskim G. lsku istniaa autonomia wykorzystywana przez mniejszo niemieck. Autonomici grnolscy mieli wpierwszym okresie silne poparcie finansowe niemieckich wacicieli ziemskich iprzemysowych. Ich haso programowe Grny lsk dla Grnolzakw oznaczao wpraktyce zachowanie niemczyzny, jej pozycji politycznej, gospodarczej ikulturalnej oraz zahamowanie oddziaywania kultury polskiej ipolskich partii politycznych na nieuwiadomionych narodowociowo lzakw, bdcych pod wpywami Centrum iniemieckiej hierarchii kocielnej oraz wikszoci kleru lskiego. Ju w1918r. wyodrbniy si dwie grupy: autonomistw, ktrzy propagowali odrbno lska wramach Rzeszy Niemieckiej itzw. independentw, ktrzy opowiadali si za proklamowaniem samodzielnego, neutralnego pastwa lskiego. Grup pierwsz dowodzi Hans Lukaschek (18851960), prominentny dziaacz Centrum, wlatach 19161918 burmistrz Rybnika ikomisaryczny landrat rybnicki, znienawidzony przez polskich robotnikw, ktrzy na taczce wywieli go zurzdu wczasie listopadowej rewolucji 1918r. Lukaschek wsptworzy Freie Vereinigung zum Schutze Oberschlesiens (Wolne Stowarzyszenie dla Obrony Grnego lska). Organizacja walczya na dwch frontach: przeciw polskiemu ruchowi niepodlegociowemu iantyklerykalnej lewicy niemieckiej. Dysponujc olbrzymimi moliwociami finansowo-propagandowymi, stowarzyszenie skupio ok. 17 tys. tzw. mw zaufania, gwnie nauczycieli, urzdnikw iprzedstawicieli wolnych zawodw. Obok prasowych tytuw niemieckich, prbowao indoktrynowa lzakw za porednictwem Poradnika Domowego iDzwonu, setek tysicy ulotek oraz antypolskich wiecw, prelekcji, odczytw, seansw filmowych, przedstawie teatralnych izabaw ludowych. Zbierao take podpisy pod petycjami domagajcymi si pozostawienia G. lska wgranicach Rzeszy. Pod koniec 1919 r. organizacja przeksztacia si w Vereinigte Verbnde Heimattreuer Oberschlesier (Zjednoczenie Zwizkw Wiernych Ojczynie Grnolzakw), federacj stowarzysze niemieckich zsiedzib we Wrocawiu. Wgrupie lskiej organizacja skupia ok. 42 tys. sympatykw. Lukaschek by ekspertem delegacji niemieckiej na konferencj pokojow wParyu iaktywnym

58
wsppracownikiem niemieckiego komisariatu plebiscytowego, wlatach 19221927 przedstawicielem Niemiec wKomisji Mieszanej dla Grnego lska wKatowicach. Za szpiegostwo polityczne zosta w1927r. usunity zwoj. lskiego jako persona non grata. Grupa independentw natomiast zaoya wpoowie stycznia 1919r. Bund der Oberschlesier Zwizek Grnolski. Jak podaje B. Cimaa, ich programem byo natychmiastowe zniesienie pruskich ustaw wyjtkowych, przeciw polskim Grnolzakom, niezwoczne wprowadzenie rwnouprawnienia jzyka polskiego zniemieckim, powoanie na urzdy pastwowe Grnolzakw mwicych oboma jzykami, zapewnienie wolnoci wyznania, zaniechanie rozdziau Kocioa od pastwa, utworzenie odrbnej grnolskiej delegatury kocielnej, najszersze rozwinicie ustawodawstwa socjalnego, opieka nad owiat ludow, niepodzielno G. lska. Gwne haso: Grny lsk dla Grnolzakw. [] Wczasie kampanii plebiscytowej [zajmowali] stanowisko proniemieckie, po plebiscycie prba nawrotu do hasa neutralizacji. Autonomi lsk propagowa take Der Oberschlesier, tygodnik zaoony wOpolu jesieni 1919r. przez Georga Wenzla. Lansowa ide istnienia narodowoci grnolskiej, jednoczenie podkrela wyszo cywilizacyjn ikulturaln Niemiec. Do 1944r. kontynuowa prac upodstaw wduchu krzewienia kultury niemieckiej. Separatystyczny charakter mia rwnie Zwizek Obrony Grnolzakw, wktrym kluczow rol odgrywa Jan Kustos, aresztowany w1923r. pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec. Wniosek wypywajcy zpodanych informacji jest taki, e ruch na rzecz autonomii lska by forsowany przed plebiscytem (20 marca 1921r.) gwnie przez stron niemieck, apostulaty takie kierowano przede wszystkim do nieuwiadomionych narodowo Grnolzakw zmyl opozyskaniu ich zczasem dla sprawy wczenia G. lska do Rzeszy. Ruch ten finansowany by przez rzd niemiecki oraz wpywowe wowym regionie niemieckie koa ziemiaskie iwielkoprzemysowe. Twierdzenie orwnouprawnieniu wszystkich Grnolzakw uzupenia drugim: owyszoci cywilizacji ikultury niemieckiej nad polsk. Wplebiscycie lskim ruch ten wzywa zazwyczaj do oddawania gosw za opcj niemieck. lskiego, nakadanie podatkw iopat publicznych zgodnie z przepisami ustawy. Kwestie podatkowe, zinicjatywy Rzdu RP, miay by regulowane drog ustaw pastwowych, konsultowanych zSejmem lskim. Cz dochodw Skarbu lskiego miaa by oddawana na potrzeby oglnopastwowe, stosownie do liczby mieszkacw lska ijego siy podatkowej. Ustawa zapowiadaa wprowadzenie waluty polskiej jako jedynego prawnego rodka patniczego. Nie wprowadzaa pojcia autonomia lska. Suwerenno oznaczaa wtym przypadku rozbudow terytorialnego samorzdu lskiego, bez prawa do wasnego rzdu, reprezentacji midzynarodowej iinnych prerogatyw penej autonomii. Autorem wspomnianego aktu prawnego by prof. Jzef Buzek (18731936), stryjeczny dziadek Jerzego Buzka. By on wybitnym znawc polityki germanizacyjnej na lsku, czemu da wyraz m.in. wstudium Historia polityki narodowociowej rzdu pruskiego wobec Polakw (Lww 1909). Gwny autor ustawy ipolskie elity polityczne widziay wniej drog do powolnej integracji Grnego lska z reszt ziem polskich. Konstytucja kwietniowa z1935r. zniosa wiele jej ustale. Bya to konieczno pastwowa wobliczu powstania wNiemczech agresywnego systemu totalitarnego, zagraajcego integralnoci terytorialnej iistnieniu II RP, wobliczu nazistowskiej indoktrynacji wielu lzakw, szczeglnie modszego pokolenia, korzystajcego zrynku pracy IIIRzeszy. Co skonio rzd iSejm do uchwalenia ustawy ostatucie organicznym wojewdztwa lskiego? Przede wszystkim obawa owyniki plebiscytu wsytuacji, gdy wojska bolszewickie zbliay si do Warszawy. Ponadto decyzje delegatw polskich iczeskich wSpa z11 lipca, ktrzy zrezygnowali zplebiscytu izgodzili si na arbitra Rady Najwyszej, oraz przegrany wtym dniu plebiscyt na Warmii iMazurach. Polska baa si take skutkw wspdziaania sowiecko-niemieckiego. Kilkanacie tysicy niemieckich komunistw zasilio szeregi Armii Czerwonej. Niemieccy dokerzy Gdaska odmwili obsugi dostaw ywnoci, lekarstw iodziey zAmerykaskiej Administracji Pomocy dla Polski. Minister Spraw Zagranicznych Rzdu RP, Eustachy Sapieha, tak analizowa wielk propagandow inie tylko ofensyw niemieck na temat sezonowoci Polski: Przygotowujc swoj propagand prasow opini europejsk na nieuniknion klsk Polski, starali si Niemcy j przyspieszy [] przez dostarczenie bolszewikom efektywnej pomocy przez wyszkolonych oficerw, ochotnikw, inynierw itd. iwpewnym stopniu materiaw wojennych, przez zorganizowanie na rzecz bolszewikw suby wywiadowczej na terenach pogranicznych, [] przez szkodliw dla Polski interpretacj ogoszonej neutralnoci, [] przez niepokojenie opinii polskiej szeregiem incydentw granicznych, inscenizowanych w chwili najwikszych naszych niepowodze, [] przez owiadczenie kierujcych mw stanu, zapowiadajce przedsibranie rodkw celem zabezpieczenia

Wzwizku ztrwajcymi dzi dyskusjami warto te odpowiedzie, jaka bya geneza icharakter polskiej ustawy konstytucyjnej z 15 lipca 1920 r. o statucie organicznym wojewdztwa lskiego, na ktr powouje si obecnie Ruch Autonomii lska. Samorzd lski mia posiada prerogatywy wtakich m.in. kwestiach: ustawodawstwo wsprawie uywania jzyka polskiego i niemieckiego, ustrj i podzia wadz administracyjnych, organizacja si policyjnych iandarmerii, szkolnictwo podstawowe izawodowe, opieka socjalna, ustalanie dorocznego budetu

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

59
komunikacji zPrusami Wschodnimi iochrony doprowadzonej rzekomo do rozpaczy mniejszoci niemieckiej wPolsce, [] przez podjcie efektywnych prb obalenia traktatu przez wywoanie ruchu zbrojnego na lsku, ktry to ruch mg by atwym pretekstem do uregulowania sporu zPolsk drog ora. Obok wnioskw zanalizy stosunkw midzynarodowych w1920r., oprzyjciu statutu organicznego dla lska zadecydoway przesanki wynikajce zanalizy miejscowych stosunkw wewntrznych. Nie byo tu waciwie polskiej klasy posiadajcej, zwyjtkiem chopw na lsku Zielonym, czyli wpowiatach rolniczych. Nie byo polskich ziemian, przemysowcw, urzdnikw, policjantw, oficerw i wyszych duchownych: warstwy posiadajce ikierownicze prawie wcaoci byy niemieckie. Dysponoway one olbrzymimi rodkami na akcj plebiscytow, dobrze uzbrojonymi formacjami ochotniczymi, wikszoci lskich tytuw prasowych. Na lsku pisze Pawe Zaremba wHistorii Dwudziestolecia ksidz Polak, jeli chcia prowadzi polsk dziaalno kulturaln, walczy musia nie tylko zniemieckim urzdnikiem, nauczycielem, fabrykantem czy wacicielem ziemskim, lecz take zprzedstawicielami wasnej hierarchii, zpotnym arcybiskupem wrocawskim na czele. Byy wic niewtpliwie na lsku elementy czce denia narodowe zwalk klasow. Zwaszcza wrodowisku robotniczym. Lecz ite aspiracje narodowe nie znajdoway sprzymierzecw ani wopanowanych przez Niemcw zwizkach zawodowych, ani wstronnictwach politycznych. Przeciwnie, niemieckie kierownictwo ruchu robotniczego polskie aspiracje narodowe zwalczao nie gorzej, ana pewno skuteczniej ni ugrupowania prawicowe czy katolickie Centrum. Komunici niemieccy wporozumieniu zpolskimi prowadzili na G. lsku zacit propagand antypolsk. Wtakich warunkach bardzo trudne byo przekonanie do gosowania za Polsk robotnika polskiego, ktrego warunki egzystencji byy znacznie lepsze od egzystencji robotnikw ssiednich zagbi przemysowych dbrowskiego ikrakowskiego, iktry do niedawna korzysta zdobrej koniunktury izamwie wojennych. Polacy na Grnym lsku podkrela Zaremba musieli wic pokona przeszkody bez porwnania wiksze ni wkadej zpozostaych dzielnic Polski. Bo nie tylko stawali twarz wtwarz zpotg niemieck, ktra cho pokonana przez sprzymierzonych miaa wswej dyspozycji zarwno si fizyczn irodki nacisku gospodarczego, jak ibogaty arsena argumentw znajdujcych posuch wstolicach zachodnich. Musieli si take liczy zwrogim nastawieniem tak kracowo sprzecznych ze sob interesw, jak kapitau midzynarodowego idezyderatw politycznych orodkw rewolucji komunistycznej wRosji iBerlinie. Musieli si take liczy zfaktem, e ich danie przyczenia do Polski byo zupen nowoci wopinii wiatowej, lecz take wPolsce, gdzie dla wielu byo zupen nowoci, na pewno radosn, lecz trudn do wycenienia ido wycignicia politycznych wnioskw.

ba Ahorcado, flickr.com/photos/ahorcado/5952011645

60
Zaremba pisze ponadto, i danie zjednoczenia Grnego lska zodrodzon Polsk postawione zostao formalnie 21 padziernika 1918r. przez Wojciecha Korfantego na posiedzeniu parlamentu Rzeszy. Korfanty inspirowa uchwalenie statutu organicznego, realistycznie oceniajc trudnoci polskiej akcji plebiscytowej. Sprzeciwia si szybkiej integracji regionu zreszt ziem polskich. Stopniowo chcia pozyska przede wszystkim krajanw osabej wiadomoci narodowej, ktrych liczebno ocenia na mieszkacw Grnego lska. Statut, poprzez uszanowanie praw mniejszoci niemieckiej, mia uatwia im lojalno wobec pastwa polskiego. lskiej, mona znale wypowiedzi kwestionujce podstawowe twierdzenia historiografii polskiej, dotyczce dziejw lska, oceny Hakaty iKomisji Kolonizacyjnej, powsta lskich iplebiscytu. Polski wkad do kultury icywilizacji lska jest przez RA pomijany. Kwestionuje si take powojenny wysiek milionw napywowych mieszkacw przy odbudowie irozbudowie gospodarki ikultury na lsku. Przewodniczcy RA, Jerzy Gorzelik, deklarowa wrcz: Jestem lzakiem, nie Polakiem. Moja ojczyzna to Grny lsk. Nic Polsce nie przyrzekaem, wic jej nie zdradziem. Pastwo zwane Rzeczpospolit Polsk, ktrego jestem obywatelem, odmwio mi imoim kolegom prawa do samookrelenia idlatego nie czuje si zobowizany do lojalnoci wobec tego pastwa. Myl, e J. Gorzelik nie zna historii isensu ustawy ostatucie organicznym wojewdztwa lskiego, oktrej propolskiej genezie ju wspominaem. Nie przypadkiem bya ona popierana m.in. przez Jzefa Pisudskiego, Wincentego Witosa czy wybitnego dziaacza endecji, Wojciecha Trmpczyskiego. Wpierwszym artykule owej ustawy czytamy m.in., e Wojewdztwo lskie bdzie nieodczn czci skadow Rzeczypospolitej Polskiej. Rozwj demokracji terytorialnej i spoeczestwa obywatelskiego uzasadniaj wysiki zmierzajce do rozszerzenia uprawnie samorzdu wszystkich regionw III Rzeczypospolitej, atake pielgnowanie lokalnych tradycji, gwary czy zwyczajw. Jednak los Grnego lska iinnych regionw Polski jest cile zwizany zpolityk gospodarcz pastwa polskiego, zwielkim, oglnokrajowym wysikiem modernizacji infrastruktury, zdostosowaniem przemysu do wspczesnych wymogw energetycznych, zwdraaniem nowoczesnych technologii wwielu branach, zrozbudow wszystkich typw szkolnictwa iinstytucji kulturalnych. Te trudne zadania nie mog by zrealizowane pod hasem lsk dla lzakw. Na pytanie, czy istnieje nard lski, odpowiedziay negatywnie Sd Najwyszy iEuropejski Trybuna Praw Czowieka wStrasburgu. Poza tym musimy pamita oruchach ludnociowych na lsku wnastpstwie II wojny wiatowej oraz polityk ludnociowych PRL iRFN. lzacy wspczeni nie s mniejszoci narodow czy etniczn, lecz grup regionaln obogatej kulturze, podobn do grupy kaszubskiej czy gralskiej. Stanowi integraln cz narodu polskiego. Autonomia wwarunkach XXI wieku, penego trudnych decyzji zwizanych zkoniecznoci ograniczenia deficytu budetu pastwowego iterytorialnego, nieuchronnoci rewolucyjnych przemian wpolityce energetycznej, drogowej czy ywnociowej, byaby hamulcem tych zmian, generujc nowe konflikty wok regionalnych obcie. Wtakiej sytuacji trzeba odrni dwie kwestie: Co jest korzystne dla mieszkacw lska oraz Co jest korzystne dla liderw lskich ruchw autonomicznych.

Po mierci Korfantego kontynuatorzy jego pogldw politycznych nie byli wstanie przewidzie sytuacji na G. lsku po zajciu go przez Armi Czerwon. lskiem administrowano wwczas pod dyktando polskich komunistw iich sowieckich kontrolerw, szczeglnie waparacie bezpieczestwa iwojsku. Zregionu wywieziono kilkadziesit tysicy grnikw do niewolniczej pracy wkopalniach sowieckich, narzucono Polsce darmowe dostawy wgla zkopal lskich do Kraju Rad. Dopiero dziki staraniom Gomuki, ktry wykorzysta osabienie Zwizku Sowieckiego, cz ztych grnikw wrcia do Polski oraz zrewaloryzowano warto wgla wywoonego do ZSRR. Grny lsk odegra kluczow rol wpowojennej odbudowie kraju, szczeglnie totalnie zniszczonej Warszawy, atake wzagospodarowaniu tzw. Ziem Odzyskanych. Jako region autonomiczny nie mgby speni takiej roli. Znaczna cz robotnikw lskich wyjechaa do RFN, ich miejsce zajli przybysze zprzeludnionych regionw Polski, rodzinnie imentalnie zwizani zMaopolsk, Mazowszem, Podlasiem iKresami Wschodnimi. Wielu rdzennych lzakw rozproszyo si po kraju, m.in. wskutek pracy zawodowej. Los mieszkacw G. lska jest dzi cile zwizany zreszt kraju. Lansowanie hasa Precz zkolonializmem warszawskim na Grnym lsku jest demagogi ambitnych politykw, ktrym marz si stanowiska ministerialne iurzdnicze wrzdzie lskim ijego administracji, diety poselskie wSejmie lskim czy reprezentowanie regionu na forum midzynarodowym. Gosiciele wspomnianego hasa zapominaj ohistorii tej czci kraju, oskutkach wojny przegranej przez hitlerowsk Rzesz, oskadzie narodowociowym ispoecznym dzisiejszego Grnego lska. Ruch Autonomii lska walczy oprzeksztacenie Rzeczypospolitej wpastwo regionalne, awdalszej perspektywie wpastwo federalne na wzr Niemiec. Zabiega oprzywrcenie Sejmu lskiego, regionalnego rzdu iSkarbu lskiego, ktry dbaby oto, by niewielka cz zgromadzonych rodkw zasilaa budet centralny. Zwolennicy ruchu godz si, by na razie wgestii wadz centralnych pozostaa dyplomacja, wojsko ipolityka monetarna. Na amach organu RA, Jaskki

Prof. dr hab. Marian Marek Drozdowski

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

61

dr Jarosaw Tomasiewicz

Marks mia racj! Mia racj twierdzc, e pastwo jest organizacj klas posiadajcych, poniewa w XIX stuleciu gdy nawet w krajach dysponujcych parlamentami obowizywa cenzus majtkowy taka bya rzeczywisto. Jednak od tego czasu wiele si zmienio. Bardzo wiele.

ajpierw postpujca demokratyzacja sprawia, e klasy nisze zyskay wpyw na pastwo. Zorganizacji klasowej stao si ono wwczas struktur midzyklasow. Oczywicie wjej ramach znaczenie rnych warstw nie byo wprost proporcjonalne do ich liczebnoci, jednak cho bardziej liczya si zamono czy wyksztacenie, mimo wszystko wpyw klas niszych na polityk pastwa stawa si realny. Mona tu rzecz jasna wybrzydza, e demokracja buruazyjna to demokracja pozorna, e niezliczone instrumenty manipulacji wrkach posiadaczy deformoway wol ludu. Fakt, e wadnym kraju drog parlamentarn nie zostaa przeprowadzona rewolucja socjalistyczna. Ale te trzeba by lepym, by nie dostrzec zwizku midzy rozszerzaniem praw wyborczych abudow welfare state wrozwinitych krajach Zachodu: od Bismarcka przez Roosevelta po Palmego. Pniej jednak nastpio zaamanie tego modelu. Pierwszym winowajc jest globalizacja, sprawiajca, e realna wadza usza poza pastwo: do organizacji midzynarodowych iponadnarodowych koncernw. Wrezultacie gos obywateli wwyborach staje si mniej wany od gosu rynkw finansowych. Wystarczy, e te gronie zmarszcz brew, asuwerenne rzdy uciekaj do budy zpodkulonymi ogonami. Wtakich warunkach wybory staj si fars. Wten sposb dokonao si to, co ju przed czterdziestu laty opisywali sytuacjonici: spoeczestwo spektaklu.

Drugi powd porednio wynika zpierwszego: globalizacja, turbokapitalizm przynosz ogromne zyski nielicznym. Pojawia si klasa spekulacyjnej hiperburuazji, yjcej ponad anachronicznymi strukturami pastwowymi. Duo liczniejsze od warstewki turbokapitalistw s zastpy klasy redniej, penicej wobec tych pierwszych tak rol, jak szlachecka klientela wobec magnatw. Bogatym pastwo przestaje by potrzebne. Maj do pienidzy, eby kupi sobie wszelkie usugi. Sta ich na prywatne szkoy, kliniki i ubezpieczenia, na wakacje spdzane zdala od hooty, na mieszkanie wluksusowej enklawie, na wynajcie agencji ochroniarskiej, bez porwnania skuteczniejszej ni policja. To prawdziwi obywatele Pierwszego wiata, ich paszportem jest karta kredytowa. Jacques Attali kreli wizj globalnego spoeczestwa przyszoci, wktrej klas panujc bdzie stanowia kosmopolityczna kasta wysoko kwalifikowanych nomadw. Na ask inieask tyche zdane s dzi rzdy. Zygmunt Bauman opisuje proces dobrowolnej abdykacji pastwa: zpremedytacj zrzeka si ono swoich prerogatyw na rzecz wdrownego kapitau ponadnarodowego. Rzdy maj ju tylko jeden cel: zapewni owemu kapitaowi jak najlepsze warunki. Natomiast obywatele, przypisani zkoniecznoci do ziemi, s stopniowo wyzuwani ze swych praw, azwaszcza zprawa stanowienia olosach pastwa. Wikszo pastw to (wedug

bn Jay Peebles, flickr.com/photos/jpeepz/220631940

Przerwa spektakl

62
okrelenia Baumana) okrgi policyjne, protektoraty wielkich koncernw. Co robi? Ruchy opozycyjne bd to bezradnie drepcz wmiejscu, bd to desperacko rzucaj si na olep wposzukiwaniu mniej lub bardziej fantastycznych rozwiza. Metoda pierwsza, preferowana przez neoreformistw (tj. socjaldemokratw ialterglobalistw typu Negriego), to ucieczka do przodu marzenia odemokracji kontynentalnej czy nawet globalnej. Przyznam, e pozostaj nieodmiennie sceptyczny wobec tej utopii. Jak by to miao dziaa? Demokracja bezporednia jest wtakiej skali nierealna. Kto powie, e demokracja bezporednia jest nierealna rwnie wskali wielu pastw narodowych. Odpowiadam: demokracja ma sens wtedy, gdy legitymizuje j wola jakiej samowiadomej zbiorowoci ludzi, ktrzy nie tylko mwi osobie my, ale te czuj si ze sob emocjonalnie zwizani idlatego skonni s do wzajemnych ustpstw. Nard tak zbiorowoci jest ludzko nie jest. Co wicej nie bdzie. Nie bdzie te takow przynajmniej wdajcej si przewidzie przyszoci Europa. Decyduje otym proste prawo psychologiczne: pojcie my definiowane jest zawsze wopozycji do pojcia oni, musimy wic czym si odrnia. Tymczasem Unia Europejska zbudowana jest na fundamencie wartoci pretendujcych (niewane, na ile realnie) do bycia uniwersalnymi. To piasek, nie skaa. W przeciwnym kierunku id anarchici, przynajmniej ta cz znich, ktra nie chce ani faktycznej kolaboracji zSystemem za parawanem Politycznej Poprawnoci, ani aspoecznego awanturnictwa. Chc oddolnej samoorganizacji spoeczestwa, ktre ma tworzy niezalene od pastwa ikapitau enklawy, stae strefy autonomiczne, ktre wprzyszoci, poczywszy si, obal obecny ustrj. Problem wtym, e i ta koncepcja jest utopijna, zpowodu dezintegracji spoeczestwa ikontroli mas przez media. Masy zostay zatomizowane ispacyfikowane. Upiono je. Co robi czowiek zamony po pracy? Idzie do pubu, na fitness, na tenisa, jedzie na wycieczk. Co robi czowiek biedny? Siada przed telewizorem. Biedni wycofuj si zycia spoecznego wduo wikszym stopniu ni bogaci. Wstydz si zabiera gos publicznie. Agdy ju to robi, to najczciej powtarzaj komunay zasyszane wmediach. rodki masowego przekazu pozbawiy ich intelektualnej autonomii, pozostaj oni pod ideologiczn okupacj. Ale brodzenie w czarnowidztwie jest bezpodne. Znw nawiemy do Marksa nie chodzi tylko oto, by wiat opisywa, lecz take oto, eby go zmienia. Nie wystarczy postawi diagnoz, trzeba zaproponowa kuracj. Kilkanacie lat temu opublikowaem wbrytyjskim periodyku Alternative Green krciutki tekst pt. Reclaim the State (nawizujcy do kampanii Reclaim the Streets). Stwierdziem wnim m.in., e naley odzyska pastwo iuczyni ze rodzaj strefy autonomicznej wobec ponadnarodowego kapitau. Poniewa pastwa peni dzi rol ywicieli dla kapitau spekulacyjnego, waciw strategi byoby odcicie pasoyta. Ale jak to uczyni, jak odzyska pastwo dla obywateli? Po pierwsze, naleaoby sformowa jak najszerszy sojusz wszystkich coraz liczniejszych! klas degradowanych przez turbokapitalizm. To nie tylko tradycyjny sektor pracowniczy, to take prekariat, to nowe warstwy rednie (biae konierzyki), to rwnie samozatrudniajcy si (wliczajc tu resztki rolnikw). Co takiego proponowali pod szyldem demokracji antymonopolistycznej eurokomunici wzamierzchych latach 70. XXw. Tu najtrudniej bdzie wyeliminowa zadawnione antagonizmy iresentymenty pomidzy poszczeglnymi skadowymi potencjalnego sojuszu, ale wobliczu wsplnego wroga jest to moliwe. Po drugie, w sojusz musiaby wstpi w szranki wyborcze, eby wykorzysta formalne, konstytucyjne prawa obywatelskie, zwaszcza prawo do stanowienia owasnym yciu iwasnym kraju. Demokracja nie dziaa, bo jest nieuywana trzeba j reanimowa, trzeba zpastwa na powrt uczyni instrument spoeczestwa. Tu pojawia si jednak trudno zasadnicza: korumpujcy wpyw wadzy. Ile to razy bylimy wiadkami, gdy popularni politycy, zdobywszy ster rzdu, realizowali polityk odwrotn od zapowiadanej, albo gdy ludowe ruchy protestu degeneroway si wsitwy karierowiczw. I dlatego, po trzecie, partia demokracji antymonopolistycznej powinna przyj formu bazujc na osigniciach anarchistycznej taktyki samoorganizacji. Miaby to by wedle hasa antyglobalistw ruch ruchw. Mwic konkretnie: ani amorficzny populizm, ani leninowska partia nowego typu, oparta na centralizmie demokratycznym. Waciw formu odkryli ju stulecie temu brytyjscy zwizkowcy, tworzc Parti Pracy, ktra bya federacj zwizkw zawodowych. Rwnie wspczesna partia demokracji antymonopolistycznej powinna mie tylko czonkostwo zbiorowe organizacji reprezentujcych konkretne grupy spoeczne. Zasada delegacji wpoczeniu zmandatem imperatywnym chroniaby ruch przed alienacj ioligarchizacj. Po czwarte niezbdny jest inter-nacjonalizm: obrona pastwa narodowego skoordynowana wskali midzynarodowej. Zwycistwo demokracji antymonopolistycznej wjednym kraju to za mao. Azatem: solidarno przy wzajemnym uszanowaniu tosamoci iautonomii. Czy taki ruch miaby szans zwyciy? Obieca nic nie mona, proroctwa szczliwego wiata rzadko si speniaj. Optymizm to tchrzostwo, jak mawia Spengler. Moemy mie tylko nadziej, e wydarzenia potoczyyby si tak, jak w Gwiezdnych wojnach, gdzie Obrocy Starej Republiki ostatecznie wygrali zImperium.

dr Jarosaw Tomasiewicz

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

63

Cztery dylematy demokracji radykalnej

Wojciech Czabanowski Baej Skrzypulec

Zwikszanie udziau obywateli wprocesach sprawowania ikontroli wadzy powoli staje si tematem modnym. Coraz wicej osb mwi odemokracji bezporedniej oraz innych mechanizmach partycypacyjnych. Trend taki bez wtpienia naley przyj zzadowoleniem. Jednak rozmaite demokratyczne postulaty mog sta ze sob wsprzecznoci lub nastrcza trudnoci innego typu. Warto im si przyjrze.
iekontrowersyjnym, jak by si mogo wydawa, projektem partycypacyjnym jest dziaajce wWielkiej Brytanii narzdzie Fix My Street (FMS). Pozwala ono obywatelom zgasza problemy, ktre zaobserwowali wnajbliszym otoczeniu. Wefekcie, pojawiaj si one na specjalnej mapie. Dostp do niej maj urzdnicy, ktrych zadaniem jest ich rozwizywanie. Zgodnie znazw chodzi oproblemy techniczne, polegajce na tym, e co zepsuo si lub zostao zdemolowane. Wprowadzeniem podobnego narzdzia wPolsce zajmuje si Pracowania Bada iInnowacji Spoecznych Stocznia. Wkoordynowany przez Stoczni projekt zaangaowanych jest wiele organizacji pozarzdowych, ktre wspuczestniczyy wopracowywaniu zaoe teoretycznych itechnicznych. Jednym znich jest Stowarzyszenie DoxoTronica, do ktrego obaj naleymy. Poniewa jestemy szczeglnie zainteresowani promocj demokracji bezporedniej irozwiza zwikszajcych partycypacj, regularnie uczestniczylimy wpracach przygotowawczych przedsiwzicia. Naley zaznaczy, e wpierwszych fazach projektu nie przesdzano jeszcze, czy tworzone narzdzie

bnd Lulu Vision, flickr.com/photos/lulutoo/2951107695

64
bdzie sprowadzao si jedynie do mechanizmu raportowania problemw administracji publicznej. Wdyskusji pojawiay si gosy za poszerzeniem jego funkcjonalnoci wstron umoliwiajc komunikacj take wdrugim kierunku aby wadze lokalne mogy rwnie pyta si ozdanie obywateli iinne pomysy. Ostatecznie zdecydowano si na wsk funkcjonalno, cho nie wykluczono wprzyszoci dziaa majcych na celu jej poszerzenie. Cho wszystkim osobom biorcym udzia we wspomnianych przygotowaniach zaleao na tym samym stworzeniu efektywnego, demokratycznego narzdzia to podczas spotka day si zaobserwowa ciekawe rnice ideologiczne. Midzy innymi na ich kanwie sprbujemy omwi dylematy, zktrymi warto si zapozna, jeli jestemy entuzjastami radykalnej demokracji. Bdziemy odnosi si jedynie do tych problemw, ktre mona okreli jako ideologiczne, nie poruszamy natomiast kwestii technicznych, chyba e ich techniczno byaby wtrna wobec roli politycznej. Mwic najoglniej, wtoku prac ujawnio si pi problemw: (1) czy waniejsza jest efektywno, czy potencja spoeczny narzdzia; (2) czy narzdzie powinno by oparte ojakie fundamentalne zasady/wartoci, czy te mie charakter jedynie formalny, zapeniajcy si dowolnymi treciami, dostarczanymi przez uytkownikw; (3) czy narzdzie powinno suy przede wszystkim deliberacji iwzajemnemu przekonywaniu si, czy te ma ono umoliwia uytkownikom wyraanie swojej woli; (4) czy narzdzie powinno przede wszystkim szanowa prawo mniejszoci do nie bycia wykluczonym, czy te prawo wikszoci do demokratycznego decydowania; (5) jak wizj wsplnoty powinno realizowa narzdzie. Poniewa problem pierwszy nie jest specyficzny dla mechanizmw partycypacyjnych, lecz dla wszelkich instytucji, omwimy go zwile, pozostae natomiast rozwiniemy. Nazwalimy je czterema dylematami demokracji radykalnej. e rozwizania zwikszajce efektywno zmniejszaj potencja spoeczny, iodwrotnie wzrost potencjau spoecznego odbywa si przy spadku efektywnoci. Wprzypadku FMS wzrost efektywnoci mona osign poprzez ustanowienie nadzoru urzdniczego w postaci moderatora. Odrzucaby on postulaty wykraczajce poza kompetencje wadz lokalnych lub takie, ktrych spenienie byoby zbyt trudne, kosztowne itp. Dziki temu do urzdnikw docierayby jedynie te sprawy, ktre rzeczywicie mog zaatwi sprawnie iwkrtkim czasie. Jednak tego rodzaju moderacja mogaby prowadzi do powstawania biurokratycznych artefaktw zgaszane postulaty s sprawnie rozpatrywane, jednak rozwizuje si tylko te problemy, ktrych podejmowanie jest wygodne dla urzdnika, nie za najistotniejsze dla obywateli. Przykadem rozwizania zwikszajcego potencja spoeczny FMS byoby wprowadzenie narzdzi, ktre pozwalayby nie tylko zgasza postulaty wadzom, ale take na dyskusje midzy uytkownikami systemu. Wwczas obywatele mogliby wypracowa optymalne rozwizanie problemu lub nawet zorganizowa si, aby samodzielnie zaatwi wan dla nich spraw. Tego rodzaju rozszerzenie narzdzia najprawdopodobniej przyczynioby si jednak do spadku jego efektywnoci. Urzdnicy otrzymywaliby zbyt wiele roszcze ipropozycji rozwiza, czsto wzajemnie sprzecznych lub niejasnych co do treci czy zgodnoci zprawem. Kady, kto powanie myli owprowadzeniu mechanizmw partycypacyjnych, musi znale sposb na uzyskanie akceptowalnego kompromisu midzy efektywnoci apotencjaem obywatelskim. Jednak to nie problemy techniczne s gwnym przedmiotem naszego zainteresowania. Postaramy si pokaza, e wbrew potocznym skojarzeniom, wprowadzenie nawet prostego mechanizmu wrodzaju FMS wymaga nie tylko rozwizania problemw technicznych, lecz take dokonania nieatwych wyborw ideologicznych.

Mechanizm partycypacyjny, jakim jest Fix My Street, wydaje si stosunkowo prosty. Wtrakcie dyskusji pomidzy czonkami organizacji pozarzdowych aprzedstawicielami administracji lokalnej na pierwszy plan wysuway si problemy techniczne. Spord nich szczeglnie istotny wydaje si konflikt pomidzy efektywnoci apotencjaem spoecznym wprowadzanego mechanizmu. Przez efektywno rozumiemy to, jak szybko oraz na ile skutecznie rozwizywane s problemy zgaszane przez obywateli za porednictwem systemu. Pod pojciem potencjau spoecznego kryje si zdolno mechanizmu do rozwizywania tych problemw, ktre maj najwiksze znaczenie dla lokalnej spoecznoci oraz do uczynienia tego zgodnie zpreferencjami obywateli. Niestety niejednokrotnie okazuje si,

Biurokratyczne artefakty kontra przewleke procedury

Pierwszy dylemat dotyczy tego, czy kada grupa obywateli powinna mie prawo do udziau wdyskusji oraz wpyw na rozwizanie dowolnego problemu. Negatywna odpowied na to pytanie moe przybra dwie gwne formy. Po pierwsze, mona argumentowa, e s pewne grupy, ktre nie powinny by dopuszczone do debaty nad jakkolwiek spraw. Za przykad, czsto spotykany wdyskusjach, mog posuy ugrupowania faszystowskie. Wiele osb uwaa, e aby mie dostp do udziau wdemokratycznych procedurach, trzeba samemu speni pewne minimalne kryteria, np. wyrzec si stosowania przemocy fizycznej. Argumentuje si, e demokracja jest moliwa tylko wokrelonych warunkach uywajc skrajnego przykadu, trudno prowadzi demokratyczn dyskusj, gdy nie mamy pewnoci,

Dylemat I: Obiektywne zasady czy prawo do narracji?

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

65
czy wygoszenie jakich pogldw nie bdzie skutkowao zagroeniem dla naszego ycia. Jeli grupa nie zamierza dziaa wsposb umoliwiajcy zaistnienie demokratycznego porzdku, to rwnie nie powinna mie udziau wprzywilejach, jakie ten porzdek oferuje. Patrzc z tej perspektywy, grupa podwaajca fundamenty demokracji nie powinna mie dostpu do mechanizmw partycypacyjnych, nawet gdy dotycz, jak wprzypadku FMS, kwestii ozasigu lokalnym. Przeciwnicy takiej wizji mogliby kontrargumentowa, e wyczenie jakiej grupy zmechanizmw partycypacyjnych jest zawsze zabiegiem ideologicznym. Punktem wyjcia nie powinny by odgrnie ustanawiane reguy rzekomo obiektywne, anaprawd wynikajce zpartykularnego wiatopogldu. Rozpocz naley raczej od prawa do narracji: kada grupa powinna mie szans przedstawienia wasnych pogldw ipodjcia prb przekonania innych do swojej wizji. Ponadto wykluczajc antydemokratyczne ugrupowania zdyskusji przyczyniamy si tylko do ich radykalizacji. Zamiast tego powinnimy stara si przekona ich przedstawicieli do zaakceptowania minimalnych zasad umoliwiajcych debat. Moliwa jest take inna forma negatywnej odpowiedzi: pewne grupy powinny by wykluczone zdecydowania opewnych sprawach, poniewa s np. nazbyt silne iich udzia wdyskusji przesdziby zgry spraw albo poniewa dana grupa jest przyczyn dyskutowanego problemu ijej udzia utrudniaby jego rozwizanie. Moemy wyobrazi sobie sytuacj, wktrej dyskutuje si nad zagospodarowaniem terenu wpobliu osiedla mieszkaniowego. Jedn zgrup interesu s przedstawiciele duej firmy, chccy wtym miejscu zrealizowa inwestycj. Ze wzgldu na posiadany kapita finansowy, atake wiedz prawnicz, znajomo technik erystycznych, penienie rl zwizanych zduym prestiem, prawdopodobnie bd zdolni do narzucenia mieszkacom swojej wizji, niekoniecznie najkorzystniejszej zperspektywy dobra wsplnego. By moe naleaoby ograniczy udzia takiej grupy wdyskusji ipodejmowaniu decyzji? Wemy zupenie odmienny przykad: grupa bezdomnych przesiaduje wpewnym miejscu osiedla, co wywouje poczucie zagroenia u wikszoci mieszkacw. By moe sami bezdomni nie powinni mie rwnego gosu wdyskusji, gdy we wasnym interesie bd dy do utrzymania stanu ocenianego przez wikszo jako problem? Ponownie przeciwnicy ograniczenia dostpu do mechanizmw partycypacyjnych mog uy argumentw zwizanych zideologicznym wykluczeniem iprawem do narracji. Szczeglnie naraeni na tego typu wykluczenie bd czonkowie grup stojcych nisko w hierarchii spoecznej, tacy jak bezdomni zprzywoanego przykadu. Znieuzasadnionych merytorycznie powodw traktuje si ich jako przyczyn problemu, anie jako cz jego rozwizania. Ponadto mona twierdzi, e osoby orzekajce, kto powinien mie ograniczony dostp do procesu decyzyjnego take stanowi grup interesu. Nie podejmie ona decyzji bezstronnie, lecz mniej lub bardziej wiadomie kierujc si wasnymi pogldami idobrem. Niezalenie jak form przybiera odpowied negatywna, opiera si ona na dwch przesankach. Po pierwsze, istniej obiektywne (lub przynajmniej intersubiektywne) warunki, ktre trzeba speni, aby uczestniczy wdemokratycznej debacie. Po drugie, istnieje moliwo bezstronnego stwierdzenia, ktre grupy te warunki speniaj. Zwolennicy odpowiedzi pozytywnej zajmuj stanowisko, ktre mona by nazwa postmodernistycznym. Ustalenie rzekomo obiektywnych warunkw dostpu do debaty jest nieuprawnionym zabiegiem ideologicznym kady powinien mie prawo do przedstawienia wasnej narracji, nie ma take trybunau zdolnego obiektywnie rozstrzyga, kto takie warunki spenia, bo rozstrzygnicie dokona si zawsze z jakiej wiatopogldowej perspektywy i w czyim politycznym interesie. Tego rodzaju postmodernizm czerpie wduej mierze zJ.-F. Lyotarda koncepcji wielkich i maych narracji wyraonej w Kondycji ponowoczesnej oraz tez na temat nierozwizywalnych sporw, przedstawionych w Pornieniu. Z tego punktu widzenia obrocw istnienia obiektywnych zasad ibezstronnych trybunaw mona okreli jako modernistw.

Sposb podejmowania decyzji wmechanizmach partycypacyjnych moe przyj dwie gwne formy. Wedle pierwszej, osoby zainteresowane rozwizaniem problemu wymieniaj pogldy i przekonuj si do swoich racji, aby ostatecznie wybra rozwizanie akceptowalne dla wszystkich lub przynajmniej dla wikszoci. Druga jest prostsza: dyskusja nie ma miejsca, zainteresowani anonimowo gosuj na preferowane rozwizanie, arealizowane jest to, co wybierze najwicej osb. Pierwszy, dyskusyjny sposb podejmowania decyzji, moe intuicyjnie wydawa si bardziej atrakcyjny. Pozwala na zapoznanie si zargumentami strony przeciwnej, zrozumienie cudzych racji, uzyskanie szerszej wiedzy nt. problemu, przezwycienie pocztkowych uprzedze, wreszcie na refleksj nad pierwotnym stanowiskiem ijego ewentualn modyfikacj. Mona jednak wskaza rwnie wady tego rozwizania, ktre nie wystpuj wdrugim, prostszym modelu. Model dyskusyjny uprzywilejowuje osoby, ktre maj wystarczajco duo czasu na angaowanie si wdebaty oraz posiadaj odpowiedni kapita kulturowy, pozwalajcy atrakcyjnie argumentowa na rzecz swoich racji. Pogldy takich osb nie musz by reprezentatywne dla spoecznoci. Co wicej, pewne pogldy, cho podzielane przez czonkw wsplnoty, mog nie zosta wypowiedziane wdyskusji, gdy s uznawane za

Dylemat II: Wyraenie woli czy wzajemne przekonywanie?

66
obciachowe lub za ich wyraenie mog spotka rne nieprzyjemnoci. Model zakadajcy anonimowo unika tego problemu. Idc dalej, mona twierdzi, e sam postulat refleksyjnoci stanowi wtpliwe narzdzie ideologiczne. Premiuje on pogldy umiarkowane i kompromisowe kosztem zdecydowanych i radykalnych, co nie musi prowadzi do optymalnego rozwizania danego problemu oraz moe wyklucza pewne stanowiska. Gwny konflikt wobrbie tego dylematu wydaje si wystpowa na linii refleksyjno wola. Zwolennicy modelu dyskusyjnego uwaaj, e sposb podejmowania decyzji powinien opiera si na przekonaniach odpowiednio przemylanych izmodyfikowanych po wysuchaniu rnorodnych argumentw. Przeciwnicy sdz, e najistotniejsze jest proste wyraenie autentycznej woli, anarzdzia wymuszajce refleksyjno wrzeczywistoci dyskryminuj pewne grupy iwideologicznie podejrzany sposb wpywaj na pogldy czonkw wsplnoty.

Nowoczesne mechanizmy partycypacyjne wnaturalny sposb czone s zuytkowaniem Internetu. Towarzyszy temu napicie zwizane zoczekiwan inkluzyjnoci danego narzdzia. Posuenie si Internetem umoliwia dotarcie wprosty sposb do wielu ludzi, co nie byoby wykonalne/tanie za pomoc innych narzdzi. Wykorzystanie Sieci automatycznie wyklucza jednak cay szereg grup pozbawionych dostpu do Internetu. Problem nie ogranicza si do wykorzystywania nowoczesnych technologii. Wykluczenie ekonomiczne, informacyjne czy symboliczne to rwnie problem tradycyjnych rozwiza demokratycznych, takich jak wybory powszechne czy prawo do sdu. Opisane napicie jest zazwyczaj rozwizywane przez wybr nadrzdnych wartoci przywiecajcych przedsiwziciu oraz okrelenie tego, ojak inkluzyjno chodzi. Moliwe s tutaj dwie postawy, akada daje si scharakteryzowa za pomoc piciu cech. Dla przyjmujcych pierwsz postaw najwaniejsz wartoci jest walka zwykluczeniem mniejszoci. Wramach tej postawy inkluzyjno rozumiana jest synchronicznie chodzi o to, by w danym momencie dziejowym jak najwicej podmiotw (optymalnie wszystkie) miao moliwo udziau wsprawowaniu ikontroli wadzy. Postulat synchronicznej inkluzyjnoci bywa najczciej realizowany za pomoc mechanizmw majcych na celu angaowanie grup wykluczonych lub poprzez rezygnacj zprostych, wikszociowych procedur demokratycznych. Jego konsekwencj antropologiczn jest posugiwanie si takimi konstruktami, jak profilowane za pomoc narzdzi socjologicznych klasy lub grupy. Poniewa realizowanie postulatu synchronicznej inkluzyjnoci wymaga rezygnacji znarzdzi, ktrych stosowaniu

Dylemat III: Walka zwykluczeniem czy prawo do decydowania?

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

ba Ed Yourdon, flickr.com/photos/yourdon/3077838200

moe towarzyszy wykluczenie, przedsiwzicia partycypacyjne opieraj si zwykle nie na bezporednioci, lecz na reprezentacji. Paradoksalnie, przyjcie tej postawy skutkuje premiowaniem aktywizmu. Dokonuje si ono na dwch poziomach. Do angaowania wykluczonych konieczni s ludzie. Ludzie ci posiadaj przekonania, ktre wyraaj si choby wtym, e zdecydowali si podj tak prac, posiadaj oni take wasne interesy. Na drugim poziomie premiowany jest aktywizm uczestnikw w przedsiwziciu bra bd udzia tylko ci, ktrzy maj chci iczas. Wodrnieniu od prostych rozwiza internetowych, branie udziau np. wspotkaniach dyskusyjnych jest mczce iczasochonne. Wreszcie, upodstaw walki zjakim wykluczeniem ley eksternalistyczny stosunek do sdw izachowa drugiego czowieka. Eksternalizm rozumiemy tu jako pogld, e aby przekonanie byo uzasadnione, musz zachodzi pewne fakty zewntrzne wobec podmiotu ywicego to przekonanie, oktrych wogle nie musi on wiedzie. Wanie eksternalizm umoliwia posugiwanie si pojciem faszywej wiadomoci, jak rwnie zdania typu oni nie wiedz, e tak naprawd potrzebuj. Pierwsza postawa daje si zatem okreli jako inkluzyjna synchronicznie, posugujca si konstruktami spoecznymi, oparta ozasad reprezentacji, premiujca aktywizm ieksternalistyczna. Dla postawy przeciwnej najwaniejszymi wartociami jest umoliwianie dostpu do wadzy kademu, kto chce wniej uczestniczy oraz poszanowanie prawa wikszoci do decydowania. Inkluzyjno jest rozumiana diachronicznie niekoniecznie wane jest, by wkonkretnym momencie kady mg rzeczywicie uczestniczy w danym mechanizmie partycypacyjnym. Inkluzyjno ma si raczej realizowa wprocesie

67
historycznym aby krg ludzi majcych dostp do wadzy by systematycznie coraz szerszy. Najbardziej oczywistym przykadem pogldu opartego opostulat inkluzyjnoci diachronicznej jest przekonanie, e demokracja parlamentarna powinna by zastpiona bezporedni demokracj internetow. Inaczej ni wprzypadku postawy wczeniejszej, niekonieczne jest tutaj posugiwanie si konstruktami spoecznymi atomem jest jednostka, adecyzja dokonuje si przez prost wikszo gosw. Inkluzyjno diachroniczna nie obywa si jednak bez innego rodzaju konstruktw fikcji prawnych. Jeeli faktycznie nie wszyscy maj dostp do danego narzdzia lub frekwencja jest raco niska, naley posuy si fikcj prawn wpostaci domniemania, e ci, ktrzy nie zabrali gosu, zgadzaj si na decyzj. Znw inaczej ni wpoprzednim przypadku przy okazji inkluzyjnoci diachronicznej nie jest premiowany aktywizm. Wszyscy bierni, majcy dostp do narzdzia, mog wprosty sposb klikn wybran opcj. Prg trudnoci moe by postawiony tak nisko, e domniemanie zgody nieuczestniczcych faktycznie bardzo przyblia si do rzeczywistoci. Wreszcie, zwolennicy omawianej postawy to internalici. Internalizm rozumiemy jako pogld mwicy, e do uzasadnienia przekona wystarcz wewntrzne stany mentalne osoby. Innymi sowy, naley jej wypowiedzi zawsze traktowa tak, jakby wiedziaa, co mwi iwiadomie wyraaa wol. Druga postawa daje si zatem opisa jako inkluzyjna diachronicznie, posugujca si konstruktami prawnymi, oparta ozasad bezporednioci iprostej wikszoci, nie premiujca aktywizmu iinternalistyczna. Jest jasne, e zwolennicy kadej zalternatywnych postaw uwaaj si za demokratw nierzadko radykalnych. Istot demokracji dla tych pierwszych jest walka zwykluczeniem, dla drugich natomiast prawo wikszoci do decydowania. Obie postawy mona okreli jako inkluzyjne, jest to jednak odmiennie rozumiana inkluzyjno. si raczej wiza zsilnym zaangaowaniem emocjonalnym. Jedyne, co czy jej czonkw, to procedura idenie do kompromisu wszystko inne moe ich dzieli. Jakkolwiek wsplnotom takim udaje si czsto unikn wykluczenia wynikajcego zprzeforsowania decyzji niekorzystnych dla grup mniejszociowych, charakteryzuj si one wykluczeniem grup oprzekonaniach zdecydowanych lub bezkompromisowych. Wsplnota demokratyczna oparta opostulat to taka, w ktrej centralnym punktem s podzielane przez wszystkich cele czy wartoci. Dla wsplnot tego typu nieistotne jest osignicie kompromisu lub rozwizania umiarkowanego. Waniejsze jest wcielanie wycie wasnych postulatw, urzeczywistnianie celw czy wartoci. Oczywicie, wprzypadku wsplnot opartych opostulat(y) atwiej ozaangaowanie emocjonalne. Wsplnoty takie za istot demokracji uwaaj walk polityczn, nie deliberacj. Charakterystyczne, e wrd wspczesnych teoretykw politycznych myliciele oprzekonaniach liberalnych skonni s popiera raczej model pierwszy, podczas gdy myliciele lewicowi skaniaj si ku drugiemu.

Ostatni dylemat zwizany jest zpojmowaniem wsplnoty. Cz stanowisk demokratycznych mona okreli jako opowiadajce si za wizj wsplnoty kompromisu, acz za wsplnot postulatu. Wsplnota demokratyczna oparta okompromis to taka, wktrej centralnym punktem jest uczestnictwo w powszechnie obowizujcych procedurach, majce na celu wypracowanie stanowiska odpowiadajcego wszystkim. Wramach takiej wsplnoty wane jest, aby dziki uczestnictwu wprocedurach wyzby si uprzedze idy do realizacji dobra wsplnego, rozumianego jako wypadkowa pogldw poszczeglnych jednostek lub rozwizanie najbardziej umiarkowane. Przynaleno do takiej wsplnoty nie bdzie

Dylemat IV: Wsplnota kompromisu czy wsplnota postulatu?

Odmienne odpowiedzi na dylematy II, III oraz IV wydaj si by wzajemnie powizane itworzy dwa spjne stanowiska. Po jednej stronie znajdzie si sposb podejmowania decyzji kadcy nacisk na refleksyjno, walk zwykluczeniem ikompromis. Natomiast po drugiej stronie ideologicznej barykady mamy pogld stawiajcy na pierwszym miejscu wyraanie woli, prawo wikszoci do decydowania ibudowanie wsplnoty na bazie postulatu. Dla zbudowania procesu decyzyjnego kadcego nacisk na refleksyjno potrzebne jest zapewnienie reprezentacji mniejszoci. W przeciwnym razie osoby biorce udzia wdebacie nie bd wstanie zapozna si zszerokim wachlarzem pogldw na dan spraw. Zdrugiej strony, walka zwykluczeniem bdzie fikcyjna bez refleksyjnego mechanizmu, gdy wwczas gosy przedstawicieli grup niszowych pozostan niezauwaone wmasie gosujcych. Ponadto poczenie tych elementw sprzyja budowie wsplnoty opartej na kompromisie, poniewa debatujcy musz zwrci uwag na wsplne cechy swoich stanowisk, na podstawie ktrych bdzie mona wypracowa stanowisko akceptowalne dla wszystkich. Model czcy refleksyjno, walk zwykluczeniem iwsplnot opart na kompromisie mona nazwa demokracj deliberatywn, ze wzgldu na centraln rol dyskusji iuzgadniania stanowisk midzy rnymi grupami. Zkolei nacisk na wyraanie woli dobrze wspgra zprawem wikszoci do decydowania. Wtakim ukadzie obywatele gosuj opierajc si na wasnych, nie zrewidowanych opiniach i zostaje podjta taka decyzja, za ktr stay przekonania najwikszej liczby

Demokracja deliberatywna kontra demokracja bezporednia

68
gosujcych. Prowadzi to do agonicznego budowania wsplnoty, wktrym dzieli si wspobywateli wedle schematu my (uznajcy te same postulaty) ioni (gosujcy odmiennie od nas). Modelowi kadcemu nacisk na wyraanie woli, prawo wikszoci oraz wsplnot postulatu mona nada nazw demokracji bezporedniej, gdy podjta decyzja wniezaporedniczony sposb wynika zpogldw wikszoci gosujcych. dziki czemu wjej ramach moliwe jest wykluczenie zdebaty publicznej faszystw czy wrogw demokracji. Wswojej czci deliberatywnej opiera si bdzie natomiast na wsplnocie kompromisu ipostulacie inkluzyjnoci synchronicznej. Stanowisko drugie postmodernistyczna demokracja deliberatywna podobne jest do poprzedniego. Jednak brak odwoania do jakiegokolwiek obiektywnego porzdku iuznanie prawa do narracji zjednej strony uniemoliwiaj wykluczenie faszystw, zdrugiej za zapewniaj peniejsz reprezentacj rnorodnych pogldw. Modernistyczna demokracja bezporednia odwouje si do obiektywnych zasad, ale realizuje postulat inkluzyjnoci diachronicznej, atake opiera si na mechanizmach podejmowania decyzji wikszoci gosw. Wreszcie stanowisko czwarte postmodernistyczna demokracja bezporednia nie odwouje si do adnego obiektywnego porzdku, opiera si na mechanizmach podejmowania decyzji wikszoci gosw oraz stanowi najpeniejszy wyraz manifestacji woli. Naley rwnie doda, e stanowisko pierwsze wydaje si najkosztowniejsze i najbardziej czasochonne wrealizacji oraz oparte onajbardziej rozbudowane konstrukty spoeczne. Dzieje si tak, poniewa konieczne jest uzasadnienie danych mechanizmw deliberacji (konstrukty) oraz pniejsze ich realizowanie (koszty iczas). Stanowisko czwarte jest najprostsze inajtasze wrealizacji (wystarcz proste gosowania), wymaga jednak oparcia onajbardziej rozbudowane fikcje prawne.

Wobec powyszych rozwaa, mona powiedzie, e dysponujemy dwoma podstawowymi kryteriami opisu stanowisk zwizanych zradykaln demokracj. Pierwsze kryterium wyznaczone jest za pomoc opozycji dylematu pierwszego obiektywne zasady albo prawo do narracji. Drugie natomiast przez opozycj demokracja bezporednia demokracja deliberatywna. Jeeli skrzyujemy te dwa kryteria, okae si, e mamy zasadniczo do czynienia zczterema typami stanowisk, spord ktrych kade stanowi jedn zwiartek kwadratu demokratycznego. Modernistyczna demokracja deliberatywna wswojej modernistycznej czci pozostaje wierna przekonaniu, e istnieje jaki obiektywny porzdek aksjologiczny,

Kwadrat demokratyczny

bnd txmx 2, flickr.com/photos/txmx-2/4369207285/

Wydaje si, e dzisiejsze spory toczce si wok dychotomii lewica prawica lub trychotomii socjalici konserwatyci liberaowie, bd musiay ustpi sporom bardziej fundamentalnym. Mianowicie takim pomidzy postpowymi zwolennikami demokracji radykalnej akonserwatystami spod znaku demokracji przedstawicielskiej. Warto jednak zauway, e nawet pord radykaw moliwe s rnice wynikajce zzasadniczych podziaw ideologicznych, ktre by moe bd stanowiy najwaniejsze podziay demokratycznej sceny politycznej wprzyszoci.

Co przyniesie przyszo?

Wojciech Czabanowski Baej Skrzypulec

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

69

GOSPODARKA SPOECZNA

Nr 11 MMXI

dodatek ekonomiczny do kwartalnika nowy obywatel

bnd Stevan Dohanos: Mining Village (Study for mural, Huntington, West Virginia forestry service building), Smithsonian American Art Museum, flickr.com/photos/americanartmuseum/3301955147

WOJNA I POKJ KLAS Rozmowa zdr. Janem Czarzastym TRUDNE KROKI W DOROSO Bartomiej Kozek WWYDANIU BEZROBOCIE: BRAK MIEJSC PRACY CZY BRAK KWALIFIKACJI? John Miller, Jeannette Wicks-Lim KREDYTY DLA ROZWOJU NIE DLA ZYSKU Krzysztof Mroczkowski DWA OBLICZA MIKROKREDYTU Piotr Chmielewski KAPITALIZM I PRZEKLESTWO WYDAJNOCI ENERGETYCZNEJ John Bellamy Foster, Brett Clark, Richard York

70 78 82 86 91 96

70

gospodarka spoeczna / wywiad

Wojna i pokj klas

z dr. Janem Czarzastym
rozmawia Micha Sobczyk
Jak Pan ocenia natenie konfliktu przemysowego wPolsce wostatnim dwudziestoleciu? Jan Czarzasty: Mielimy do czynienia zdwoma krtkimi okresami, wktrych dochodzio do wyranej erupcji tego konfliktu, mierzonego liczb strajkw. Pierwszy to lata 199293, czyli pocztkowa faza restrukturyzacji przemysu, ktra zgodnie zlogik zbiorowych stosunkw pracy musiaa by zarzewiem konfliktu. Nieprzypadkowo tu po nim nastpia pierwsza prba uruchomienia w Polsce instytucji dialogu spoecznego: podpisano Pakt oPrzedsibiorstwie Pastwowym jedyny do dzi pakt spoeczny wpenym tego sowa znaczeniu, ktry udao si zawrze; powoano te Komisj Trjstronn. Konflikt wlepszy czy gorszy sposb zosta zaagodzony iod roku 1994 widzimy wrd polskiej klasy pracowniczej malejc tendencj wkwestii takich postaw. Pniej mamy stosunkowo dugi okres ciszy zanomali w1999r., gdy reformy rzdu Buzka przyniosy chwilowy wzrost liczby konfliktw, zwaszcza wowiacie. Lata 20072008 to drugi okres wzmagania si konfliktu przemysowego, mierzonego liczb strajkw. By to czas wyjtkowo dobrej koniunktury na rynku zatrudnienia, zwizanej m.in. zodpywem prawie miliona ludzi do krajw UE. Bezrobocie rejestrowane po raz pierwszy spado poniej 10%, co dao bardzo mocny efekt psychologiczny. Wwikszoci regionw zjawisko nadpoday siy roboczej nagle znikno, dziki czemu pracownicy znaleli si wowiele lepszej sytuacji. Zadziaa tutaj, znany ze schematu strategii zachowa indywidualnych Hirschmana, mechanizm exit/voice wyjcie lub gos. Najpierw pracownicy korzystali raczej ztej pierwszej opcji, gdy ona si otworzya na szerok skal, ale ci, ktrzy pozostali, zaczli coraz mielej zabiega opopraw pooenia wmiejscowym kontekcie spoecznym, wtym wstosunkach pracy. Manifestowao si to wzrostem liczby strajkw. Pracownicy byli bardziej odwani, poniewa dostrzegli, e aktywne zabieganie owasne interesy ma szans powodzenia. Po roku 2008 dotaro do nas echo kryzysu wiatowego. Wzwizku ztym sytuacja na rynku pracy ulega pogorszeniu, ajednoczenie opcja exit wskutek stanu gospodarek krajw UE-15 staa si owiele mniej atrakcyjna. Wydaje si, e bdzie to ograniczao liczb strajkw. Powstaje pytanie, jak dobrze liczba zarejestrowanych strajkw odzwierciedla stopie zantagonizowania pracownikw ipracodawcw. Spadek tego wskanika po okresie pierwszej fali restrukturyzacji mona tumaczy nie tylko ustanowieniem instytucji dialogu spoecznego, ale take przejciem znacznej czci pracownikw duych zakadw do sektora prywatnego, wktrym nie byo zwizkw zawodowych. Aktywno strajkowa, rejestrowana przez statystyk publiczn, moe posuy do diagnozowania oglnej sytuacji wdziedzinie stosunkw przemysowych, ale oczywicie tworzenie obrazu zjawiska wycznie na jej podstawie jest niemoliwe. To, e udao si ustanowi instytucjonalny dialog trjstronny, miao niewtpliwie znaczenie. Jednak jak wietnie wiemy, zjawisko to dotyczy coraz wszej grupy pracownikw gwnie tych, ktrzy pozostali winstytucjach iprzedsibiorstwach bdcych wasnoci

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

71

publiczn, czyli obecnie ok. 20% ogu zatrudnionych. Zwrci pan uwag na bardzo wan rzecz: zmian struktury zatrudnienia. 96% dziaajcych w Polsce podmiotw gospodarczych zatrudnia do 9 osb. Midzy innymi wanie dlatego statystyka publiczna jest czsto zawodna, gdy te najmniejsze podmioty wwielu zestawieniach s pomijane, co daje znacznie zafaszowany obraz rzeczywistoci. Czsto popenia si take grzech pewnego lenistwa intelektualnego, gdy opisujc zbiorowe stosunki pracy wPolsce koncentruje si na firmach co najmniej rednich, czyli takich, ktre maj powyej 50 pracownikw. Wefekcie tracimy zoczu zdecydowan wikszo zatrudnionych, ktrzy nie maj dostpu do zorganizowanej reprezentacji swoich interesw: ani do zwizkw zawodowych, ani do rad pracownikw. Wefekcie stosunki pracy wtych miejscach przybieraj zupenie inn form mamy tam do czynienia zczym, co mona nazwa bardzo daleko posunit indywidualizacj stosunkw pracy. Nie zapominajmy take orzeszy samozatrudnionych jednoosobowych firmach, zktrych lwia cz jest nimi wycznie znazwy. Mona powiedzie, e odkd stosunki pracy zaczy by wsposb systematyczny badane, historia zatoczya koo. Wyszlimy od liberalnych stosunkw pracy zXIXw., wktrych relacja pracownika zpracodawc bya kontraktowa, regulowana wycznie prawem cywilnym (oprawie pracy nikt wtedy nie sysza), idotarlimy do punktu, wktrym s one pod wieloma wzgldami podobne. Oczywicie prawo pracy obowizuje inikt przy zdrowych zmysach nie postuluje jego zniesienia, przynajmniej nie oficjalnie. Warto przypomnie,

e Komisja Kodyfikacyjna Prawa Pracy przygotowaa dwa odrbne kodeksy, indywidualnego izbiorowego prawa pracy, jednak ten godny szacunku wysiek intelektualny grupy wybitnych prawnikw poszed na marne. Wefekcie mamy nadal do czynienia zprawem niedostosowanym do realiw. Wracajc do konfliktu przemysowego: przy obecnej strukturze zatrudnienia nie mona go sprowadza do strajkw isporw zbiorowych. Problem polega jednak na tym, e wmikrofirmach bardzo trudno bada to zagadnienie. S robione badania jakociowe, niestety istnieje problem zprzebiciem si zich wynikami do szerszego obiegu publikacyjnego, cho s media, ktre odgrywaj tutaj pozytywn rol, jak wasz kwartalnik. Takie badania maj wszake zasadnicz wad: zawsze mona zanegowa ich warto, twierdzc, e trudno woparciu onie pokusi si ogeneralizacje. Co innego badania ilociowe na duych, reprezentatywnych prbach. Przykadem mog by dwie edycje Polakw pracujcych, ktre realizowalimy wdrugiej poowie poprzedniej dekady. Pozwoliy one uchyli przynajmniej rbka tej kotary izajrze rwnie do wiata maych firm. Panuje tam specyficzny model kultury organizacyjnej, tzw. paternalizm maego przedsibiorcy. Pracownikom trudno artykuowa interesy, szczeglnie ponadjednostkowe, poniewa wszystko rozgrywa si na poziomie kontaktw interpersonalnych. Poza tym w mikroprzedsibiorstwie nie mamy rozdzielonej wasnoci i zarzdzania, bo to zbyt wczesny etap rozwoju firmy. Badania Polscy przedsibiorcy, ktre realizujemy obecnie, pozwol nam by moe

b FaceMePLS, flickr.com/photos/faceme/2015427556/

72
w bardziej precyzyjny sposb odpowiedzie na liczne pytania, jakie nasuwaj si wobec tego wiata nieprzedstawionego. Jednym zobszarw Paskich docieka jest wanie kultura organizacyjna, ktra nieraz bardzo znaczco wpywa na stosunki przemysowe. W naszych badaniach zaobserwowalimy wyranie szerszy zakres partycypacji pracowniczej wzakadach pracy typu szkoa czy nalecych do sektora publicznego, ni wsektorze prywatnym. Nie jest to nowa konstatacja. Wpoowie lat 90. prof. Witold Morawski stwierdzi, e wkrtce prawdopodobnie bdziemy mieli do czynienia zistnieniem dwch rwnolegych wiatw: korporatystycznego wsektorze publicznym (silna pozycja aktorw zbiorowych, awic reprezentacji interesw jednej idrugiej strony, aco za tym idzie powstawanie mechanizmw partycypacyjnych) oraz pluralistycznego wsektorze prywatnym (rozbicie, rozproszenie interesw, indywidualizacja stosunkw pracy). Nasze badania pokazay rwnie, e iwobrbie sektora prywatnego wystpuj pewne ciekawe zrnicowania. Swego czasu postawiem tez, e na naszych oczach formuje si podzia nie dychotomiczny, lecz na trzy odrbne wiaty: wramach sektora prywatnego szczegln enklaw miayby sta si przedsibiorstwa zudziaem kapitau zagranicznego. To oczywicie nie jest nowy, autorski pogld, ju dawno temu pojawiay si gosy, e firmy zagraniczne, szczeglnie zkrajw starej Unii, stworz kana transmisji wartoci charakterystycznych dla europejskiego modelu spoecznego. Wizano ztymi firmami nadzieje na ucywilizowanie stosunkw pracy rzeczywicie mona zaobserwowa takie zjawisko, gdy si poruszamy wwymiarze instytucjonalnym. Wprzedsibiorstwach zkapitaem zagranicznym instytucje reprezentacji interesw pracowniczych wystpuj bardziej powszechnie ni wrdzennie polskich. Czciej znajdziemy tam zwizki zawodowe, ukady zbiorowe, rady pracownikw prawdopodobnie te, cho akurat tego nie moglimy sprawdzi. Jednak jeli chodzi okultur organizacyjn, okazuje si, e obraz jest bardziej zoony. rednie idue firmy zudziaem kapitau zagranicznego zdradzaj pewne cechy, ktre zpunktu widzenia pracownikw trudno uzna za korzystne, jak np. popieranie indywidualnej konkurencji jako podstawowego mechanizmu regulacji stosunkw wmiejscu pracy. Jeli mamy rozwinity wewntrzny rynek pracy wfirmie, ludzie raczej rywalizuj. Taka sytuacja nie sprzyja powstawaniu postaw wsplnotowych, ani nawet tworzeniu trwalszych wizi spoecznych poza wiziami formalnymi. To jest taka kultura nowoczesnej autokracji. Zatem obraz partycypacji pracowniczej, uwasnowolnienia, upodmiotowienia pracownika wzakadach pracy rnego typu jest bardzo zoony. Podjby si Pan prby zgeneralizowania postaw pracownikw ipracodawcw wramach konfliktu przemysowego jeli chodzi ogotowo do kompromisu, umiejtno mylenia wkategoriach dugofalowych itp.? Mimo wszystkich zastrzee mona si pokusi otakie uoglnienia, tym bardziej, e mamy do nich pewne empiryczne podstawy. Zaryzykowabym stwierdzenie, e wwiadomoci zbiorowej, przynajmniej wtym jej wymiarze, ktry wie si ze stosunkami pracy, dokonuje si ewolucja. Odwoam si do wiedzy, ktr sam zgromadziem. Wlatach 20052006 badaem pracownikw sieci handlowych. Wyczuwao si unich silne przywizanie do konfliktowej wizji stosunkw pracy. Bardzo specyficznie definiowano rol zwizku zawodowego: jego racj bytu miao by pozostawanie wkonflikcie zpracodawc iprby realizowania interesw zbiorowych t wanie drog. Natomiast wubiegym roku, gdy realizowaem badanie powicone spoecznej odpowiedzialnoci biznesu w rodowisku pracy, 90% badanych uznao, e zwizki zawodowe powinny wsppracowa zpracodawc. Oczywicie trudno bezporednio porwnywa wyniki tych bada ze wzgldu na odmienne zaoenia metodologiczne, jednak wskazuj one na pewne przewartociowania roli reprezentacji pracowniczej.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

bna CmdrFire, flickr.com/photos/cmdrfire/3338209197

73
Wywoane kryzysem? Trudno powiedzie, na pewno mia on tutaj wpyw, ale to by czynnik ocharakterze biecym. Obstawabym przy twierdzeniu, e to, co wykazay badania, jest przejawem pewnej gbszej, trwalszej zmiany. Zczego ona moe wynika? By moe ztego, e wchodzenie wotwarty konflikt zpracodawc zostao przez pracownikw uznane za niezbyt produktywne. Oczywicie s pewne wyjtki, jak spki surowcowe czy sektor energetyczny, gdzie pracownicy odnosz sukcesy wbezporedniej konfrontacji, ale to niewielka enklawa wgospodarce, cho zajmuje ona nieproporcjonalnie duo miejsca wprzekazie medialnym. Wejcie wotwarty konflikt zpracodawc ma sens, jeli pracownicy posiadaj du si przetargow ze wzgldu na wysoki stopie uzwizkowienia irelatywn jednolito interesw. Jeeli natomiast reprezentacja pracownikw isami pracownicy s sabi wrelacji do pracodawcy, bardziej racjonalna wydaje si strategia wsppracy iuzyskiwania korzyci czy ustpstw tak drog. To powinno da do mylenia nie tylko zwizkom. Przyzwyczailimy si bowiem stawia znak rwnoci midzy zwizkiem zawodowym areprezentacj pracownicz. Tymczasem wpejzau instytucjonalnym pojawiy si rady pracownikw, a dodatkowo reprezentowania interesw pracowniczych wostatnich latach coraz czciej podejmoway si organizacje spoeczne. Pierwszym ispektakularnym przykadem byo Stowarzyszenie Poszkodowanych Przez Wielkie Sieci Handlowe Biedronka, du rol odgrywa Helsiska Fundacja Praw Czowieka. Podsumowujc, uwaam, e mamy do czynienia ze zmian wizji stosunkw pracy. Preferencja dla kooperacji zpracodawc jest wrd pracownikw wiksza, natomiast dyspozycja do konfliktu mniejsza. A czy mona mwi o jakiej zmianie, jeli chodzi opostaw pracodawcw wobec reprezentacji pracownikw? Myl, e ma miejsce ewolucja tego stosunku, ktry zmienia si na korzy strony pracowniczej. Jest to jednak proces bardzo powolny, ktry nie powinien nam przesoni tego, e wbardzo wielu sektorach, jak przedsibiorstwa rdzennie prywatne wktrych, wodrnieniu od np. spek giedowych, mamy do czynienia zkoncentracj wasnoci izarzdzania wjednych rkach miejsca na partycypacj oczywicie nie ma. Wtej sytuacji jakiekolwiek niezalene byty, jak zwizki czy rady pracownikw, nie bd postrzegane wkategoriach potencjalnego wsppracownika, lecz przeciwnika. Wduych przedsibiorstwach nastawienie na wspprac zreprezentacj pracownikw jest bardziej wyrane. Warto spojrze, jak preferencje zmieniay si pod wpywem kryzysu, czyli przesanek pragmatycznych. Pakiet antykryzysowy z2009r., negocjowany na forum Komisji Trjstronnej, jest przykadem tego, jak poczucie zagroenia pyncego zzewntrz pozwala odnale

CZA RZA STY

Jan Czarzasty (ur. 1975) absolwent Wydziau Zarzdzania Uniwersytetu Warszawskiego, doktor nauk ekonomicznych, pracownik Katedry Socjologii Ekonomicznej Szkoy Gwnej Handlowej. Specjalizuje si wproblematyce zbiorowych iindywidualnych stosunkw pracy, dialogu spoecznego ikultury organizacyjnej. Jako ekspert Instytutu Spraw Publicznych, wramach projektw EIRO iEWCO uczestniczy wmonitoringu stosunkw przemysowych iwarunkw pracy wPolsce. Wsppracuje zFundacj Eberta.

interesy czce obie strony. Przeczuwajc uderzenie recesji, przedsibiorcy bali si, czy firmy wogle uda si utrzyma przy yciu, apracownicy czy nie zlikwiduj ich miejsc pracy. To pozwolio okreli pole kompromisu, na ktrym obie strony si spotkay iwynegocjoway co, co byo moim zdaniem bardzo interesujce, bo by to pierwszy przypadek, gdy wPolsce na szczeblu krajowym zadziaa autonomiczny dialog spoeczny. Niestety, ta czysto pragmatyczna motywacja do wsppracy znikna zchwil, gdy stao si jasne, e kryzys nie jest taki straszny, jak si wydawao. Stra cili j przede wszystkim przedsibiorcy, dlatego zwizki zawodowe mogy si poczu rozczarowane, bo jako reprezentacja pracownicza wykazyway si bardzo du odpowiedzialnoci ipowcigliwoci. Prosz zwrci uwag, e wlatach 20092010 nie miay miejsca adne sytuacje konfliktowe odgrnie animowane przez centrale zwizkowe. To si zaczo zmienia waciwie wtym roku, wraz znasilaniem si presji spoecznej, eby zwizki wreszcie co zrobiy wobliczu pogarszajcego si poziomu ycia klasy pracujcej. Tego rodzaju zjawiska ka zada pytanie, do jakiego stopnia dialog spoeczny jest wstanie zastpi tradycyjny konflikt przemysowy jako narzdzie realizacji interesw pracownikw najemnych. Klasyczny podzia wyrnia dwie podstawowe kategorie stosunkw przemysowych: przetarg zbiorowy, awic negocjacje prowadzce do zawierania ukadw zbiorowych, oraz konflikt przemysowy. Istniej one rwnolegle: gdy negocjacje si zaami, wwczas aktorzy wchodz wkonflikt. Oczywicie moe on przybiera rne formy, to nie musi by od razu strajk, ale take spr zbiorowy, protesty, pikiety, strajk woski

74
czy wzmoona absencja chorobowa. Moim zdaniem nie ma co liczy, e zczasem dialog ito, co uznaje si za jego najwysze stadium rozwojowe, awic partnerstwo spoeczne, zastpi konflikt; te dwa procesy bd wspistnie. Zreszt zasig oddziaywania dialogu spoecznego, przynajmniej tego prowadzonego za porednictwem instytucji, dotyczy niewielkiej grupy. Niech pracownikw ipracodawcw do organizowania si to naprawd ogromny problem, jeli chodzi ozbiorowe stosunki pracy wPolsce. Uzwizkowienie mamy na poziomie 16%, jednak wsektorze prywatnym jest to ok. 3%. Wdodatku jedynie 2025% pracownikw jest zatrudnionych wpodmiotach zrzeszonych worganizacjach pracodawcw, co stanowi jeden znajniszych odsetkw wEuropie. Ztego powodu sia sprawcza organizacji, ktre ciesz si statusem reprezentatywnych partnerw spoecznych, jest ograniczona. Wefekcie, dialog spoeczny na poziomie centralnym oraz regionalnym ma do ograniczone skutki. Dialog na poziomie zakadu pracy jest czym zupenie innym ito na nim powinna si koncentrowa nasza uwaga. Nie wyeliminuje on cakiem konfliktu, ale by moe zyska stopniowo silniejsze podstawy wwyniku wspomnianego przewartociowania wwiadomoci pracownikw, e kooperacja realizuje si w dialogu, anie wsporze. Gwn barier dla jego rozwoju bdzie wanie niech Polakw do zrzeszania si. Specyficzny polski indywidualizm, ktry ma gbokie historyczne korzenie, bdzie niestety przesdza otym, e stosunki pracy wnaszym kraju zachowaj pluralistyczny charakter. Co za tym idzie duo wikszy wpyw bd miay powszechnie obowizujce normy prawa, ni porozumienia zawierane przez reprezentacje zbiorowe stron. Jeli ta tendencja si utrzyma, to pozycja pracownika bdzie ulega dalszemu osabieniu. Wrd Paskich zainteresowa znajduje si take tzw. spoeczna odpowiedzialno biznesu (CSR). Znw zapytam: do jakiego stopnia ten nowy instrument jest wstanie zastpi czy trwale zaagodzi naturalny antagonizm midzy pracownikiem apracodawc? Samo to pojcie jest modnym sowem-wytrychem, natomiast jego definicje czy indywidualne interpretacje s bardzo rne. Bez wtpienia jednak CSR moe by instrumentem wpywajcym cywilizujco na stosunki pracy. Wszystko zaley od tego, jak jest rozumiana. Wiele firm, szczeglnie duych, niestety bardzo spaszcza t ide, sprowadzajc j do jednego z narzdzi ksztatowania wizerunku. Poza tym mamy do czynienia zselektywnym stosunkiem do spoecznej odpowiedzialnoci biznesu: wybiera si to, co albo nie wie si z kosztami, albo te koszty bilansuj si zmoliwymi do uzyskania korzyciami, przede wszystkim wizerunkowymi. Dlaczego dbao orodowisko naturalne jest czym, do czego firmy zazwyczaj odwouj si wpierwszej kolejnoci? Bo to jest warto, wok ktrej panuje powszechny konsensus, przynajmniej na poziomie deklaracji; nie spotkamy chyba nikogo, kto negowaby konieczno takich zachowa przedsibiorstw, eby moliwie najmniej szkodziy rodowisku. Natomiast czsto si zapomina, e wrd kryteriw spoecznej odpowiedzialnoci biznesu znajduj si take np. stopie uzwizkowienia pracownikw czy istnienie zbiorowych ukadw pracy. Uwaam, e waciwie rozumiana CSR nie moe ogranicza si wycznie do, mwic jej jzykiem, interesariuszy (stakeholders), ktrzy s na zewntrz przedsibiorstwa, czyli np. konsumentw, aponadto wprzypadku spek publicznych akcjonariuszy. Powinna dotyczy take pracownikw, ktrzy zarazem s np. konsumentami iczonkami spoecznoci lokalnej. To pokazuje, jak dalece zoony jest problem stosowania CSR wpraktyce. Zdrugiej strony, CSR tworzy now paszczyzn aktywnoci nie tylko zwizkw zawodowych, ale rwnie innych reprezentacji interesw pracowniczych. Wsytuacji, gdy na caym wiecie obserwujemy odwrt pracownikw od zwizkw, mylc strategicznie powinny one szuka nowych nisz irde legitymizacji swego istnienia. Signicie po CSR jest zich punktu widzenia potencjalnie korzystne, gdy s naturalnym nonikiem zasad spoecznej odpowiedzialnoci biznesu. Uzyskane t drog umocnienie ich pozycji moe da wprzyszoci silniejszy mandat do zabiegania orealizacj partykularnych interesw samych pracownikw. Za pomoc jakich mechanizmw pastwo mogyby wzmocni instytucje reprezentujce interesy pracownicze? S rne postulaty, przy czym wikszo stanowi nawizanie do wzorw sprawdzonych gdzie indziej. WWielkiej Brytanii za rzdw Blaira zwizki zawodowe zostay przez pastwo wsposb celowy bardzo mocno wczone wrealizacj tego, co okrela si jako aktywn polityk rynku pracy. Powierzono im odpowiedzialne zadania publiczne, zwizane zksztaceniem ustawicznym, awlad za tymi zadaniami iodpowiedzialnoci poszy rwnie fundusze. Mona sobie wyobrazi przekazanie polskim zwizkom podobnych zada jak prowadzenie programw doksztacania czy przekwalifikowania, co stanowi obecnie jedno znajwaniejszych wyzwa polityki edukacyjnej ato by je znaczco wzmocnio. Na pewno wpynoby take na ich odbir spoeczny, gdy wci mocno zakorzenione jest postrzeganie ich jako instytucji destruktywnych. S rwnie inne zadania publiczne, ktre mog wykonywa zwizki. Skd si bierze tak wysoki wskanik uzwizkowienia wkrajach skandynawskich? Ztego, e czonkostwo wzwizku wie si tam zdodatkowymi ubezpieczeniami na wypadek bezrobocia. To znakomity przykad bardzo prostego rozwizania, ktre wietnie si sprawdza we wszystkich krajach, gdzie zostao wdroone. Jest zatem sporo instrumentw, brak

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

75

natomiast unas klimatu politycznego do wzmacniania partnerw spoecznych przez pastwo silne s raczej tendencje przeciwne. W Polsce ugruntowane wydaje si przekonanie, e silne zwizki zawodowe oraz istotna rola koordynacyjna pastwa wprzetargach interesw s hamulcami rozwoju. Ten argument mona bez trudu obali przykadem krajw skandynawskich, plasujcych si wczowkach rankingw zamonoci, innowacyjnoci, ale ijakoci ycia. Wemy take Niemcy, bdce lokomotyw gospodarki europejskiej. Stosunkowo dobrze obroniy si one przed skutkami kryzysu wanie dziki typowo korporatystycznemu modelowi stosunkw pracy oraz aktywnej polityce pastwa, wsptworzonej wtoku negocjacji zpartnerami spoecznymi.

Naturalnie, sia zwizkw zawodowych nie jest wadnym razie determinant sprawnoci gospodarki danego kraju. Mona natomiast przyj, e wokrelonych warunkach wysoki poziom uzwizkowienia sprzyja stabilnoci gospodarki, m.in. dlatego, e partycypacja pracownicza dziaa jako swego rodzaju bezpiecznik, ktry np. powstrzymuje zarzdy firm przed podejmowaniem zbyt ryzykownych decyzji inwestycyjnych. Bada Pan stosunki pracy wsieciach handlowych zjawisko niezwykle istotne iciekawe zwaszcza wkontekcie rosncego udziau szeroko rozumianych usug wstrukturze zatrudnienia. Whandlu jak wsoczewce ogniskuje si problem bardzo wyranego rozziewu pomidzy modelami stosunkw przemysowych wmaych iduych zakadach pracy.

bnd Fouquier, flickr.com/photos/fouquier/4945673508

76

Sieci handlowe konkuruj przede wszystkim poziomem cen, rentowno osigajc wduej mierze dziki bardzo rygorystycznej kontroli kosztw, wtym rwnie wysokoci wynagrodze.
bna Fouquier, flickr.com/photos/fouquier/5140067139

Mae sklepiki stanowi kwintesencj tego, co nazwa mona modelem paternalistycznym, zreszt czsto pracuj tam czonkowie rodziny waciciela. Wduych sklepach jest natomiast, przynajmniej potencjalnie, miejsce na budow reprezentacji pracowniczej. Przy czym naley pamita, e handel sieciowy nie powinien by ju utosamiany zhandlem wielkopowierzchniowym, gdy sieci stawiaj obecnie przede wszystkim na otwieranie mniejszych obiektw. Nieprzypadkowo zwizki zawodowe, prbujc penetrowa sektor prywatny, zaczy od sieci handlowych. Szczeglnie w ich duych sklepach panuj stosunki posiadajce wiele cech, ktre wczeniej wystpoway wzakadach przemysowych. Przykadowo, stosunkowo wysoki poziom zatrudnienia (personel przecitnego hipermarketu liczy ok. 200 osb) wwiecie, wktrym mamy do czynienia ztendencj do rozdrabniania, albo do jednolite interesy zatrudnionych, co sprzyja organizowaniu si. S to zakady, wktrych warunki pracy s naprawd trudne, co nie musi wynika znieprawidowoci czy zcelowego dziaania pracodawcy, lecz zsamego modelu. Wwikszoci przypadkw jest to cika, fizyczna praca ocharakterze zmianowym. Na dodatek jest marnie patna, skoro wymaga niewielkich kwalifikacji (co nie znaczy, e ludzie, ktrzy tam pracuj, kwalifikacji nie maj), asieci handlowe konkuruj przede wszystkim poziomem cen, rentowno osigajc w duej mierze dziki bardzo rygorystycznej kontroli kosztw, wtym rwnie wysokoci wynagrodze.

Czy wzrost uzwizkowienia wsieciach handlowych przeoy si na istotne zmiany wtym sektorze? Niewtpliwie wida, e pomogo to cywilizowa wzajemne relacje. Nie byo przypadku, gdzie przedsibiorstwo podjoby otwart prb wyrugowania zwizkw zawodowych poza swj teren; one nadal istniej, aich relacje zpracodawc s znormalizowane, wrcz weszy w pewn utart kolein. Zwizkom uda si proces infiltrowania wielkich sieci handlowych, bo stworzyy tam wasn infrastruktur. Problem wtym, e jak dotd nie przycigny na tyle duej czci pracownikw, eby wypracowa siln pozycj przetargow. Tym mona tumaczy stosunek pracodawcw do nich: jeeli s sabym partnerem, to waciwie nie ma powodu, eby podejmowa wobec nich dziaania jawnie konfrontacyjne, zwaszcza e akcja wymierzona wprost wreprezentacj pracownicz mogaby wyrzdzi przedsibiorstwu szkody wizerunkowe. Natomiast symptomatyczne jest to, e wadnej sieci handlowej nie udao si zwizkom wynegocjowa ukadw zbiorowych. Stosunki przemysowe, ktre wnich obecnie panuj, mona zatem uzna za cywilizowane, gdy s unormowane, problem jednak wbardzo wyranej dysproporcji si midzy stronami. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 28 czerwca 2011r.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

*********************************************************

* Pragniesz zmienia rzeczywisto na lepsz?

* Chcesz skutecznie i etycznie pozyskiwa fundusze dla Twojej organizacji?

* Marzysz o hojnych i wiernych darczycach?

Szukaj nas na

**********************************************************

78

gospodarka spoeczna

Trudne kroki wdoroso

Bartomiej Kozek

Osoby midzy 16. a25. rokiem ycia uwaane s za idealnych konsumentw, cieszcych si peni ycia. Rzeczywisto bywa jednak nieco mniej ciekawa, awadze publiczne nie podejmuj skoordynowanych dziaa, mogcych suy poprawie sytuacji modych. Problematyk tak podejmuje natomiast ciekawy raport brytyjskiej Fundacji Nowej Ekonomii.

ardzo rzadko wdebacie publicznej mwi si ospecyficznych potrzebach osb we wspomnianym wieku. Za istotn cezur uznaje si przewanie jedynie otrzymanie praw wyborczych, ewentualnie moliwoci swobodnego nabywania alkoholu i tytoniu. Cho zkulturowego punktu widzenia rozpoznaje si odmienno wzmiankowanej grupy wiekowej zarwno od osb modszych, jak iod wpeni dorosych, to jednak wpraktyce ycia spoecznego brakuje dziaa skierowanych przede wszystkim do niej. Tymczasem powszechnie wiadomo, e ryzyka zwizane zpoznawaniem ycia, wpadanie wnaogi czy te nie zawsze trafne wybory miosne, prowadzce m.in. do niechcianych ci czy zaraenia chorobami wenerycznymi, maj olbrzymi wpyw na to, czy szanse, jakie przed modzie stawia rzeczywisto, nie zostan ju na wstpie stracone. Dodajmy do tego czynniki socjalne iekonomiczne, na ktre osoby mode czsto nie maj wpywu. To, wjakiej rodzinie przyjdzie im si urodzi iwychowywa, posiada istotne znaczenie dla sposobu pniejszej komunikacji ze wiatem, aspiracji zawodowych iosobistych czy te nabywanego kapitau kulturowego. Niedostateczny poziom rozwoju tych czynnikw prowadzi czsto

do dziedziczenia statusu spoecznego iuniemoliwia wyrwanie si zzakltego krgu biedy. Na szanse modziey na przyszy dobrostan wdorosym yciu skadaj si tak zrnicowane kwestie, jak poziom edukacji, promowane wniej treci (kooperacja czy konkurencja, twrczo lub odtwrczo), dostp albo jego brak do szkolnej opieki zdrowotnej, zaj wyrwnawczych, jzykowych czy hobbystycznych, warunki egzystencji, blisko istopie interakcji zinstytucjami kulturalnymi. List t mona cign jeszcze dugo, szczeglnie wmomencie, gdy moda osoba trafia na studia. Co gorsza, polskie problemy coraz wyraniej odzwierciedlaj negatywne trendy zinnych pastw europejskich. Spoeczestwo igospodarka oparte na wiedzy ukazay swoje drugie, mniej ciekawe oblicze. Zamiast wielu interesujcych, dobrze patnych zawodw, na spor grup osb modych spada konieczno utrzymania si zpracy wsieciach fast foodw czy wtelemarketingu. Elastyczny rynek pracy, ktremu nie towarzyszy, inaczej ni wkrajach takich jak Dania czy Holandia, hojny system zabezpieczenia spoecznego, zosta nad Wis wykorzystany do przerzucenia duej rzeszy pracownikw szczeglnie modszych do sektora pozakodeksowych umw oprac.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

79

bna CharlesFred, flickr.com/photos/charlesfred/3736068435

Wszystkie te kwestie pochodz zrnych dziedzin ycia i ukazuj konieczno ich integracji. Trudno uzna, e ztak tendencj mamy do czynienia wPolsce. Zamiast tego widzimy istnienie skomplikowanej ataniny oderwanych od siebie polityk pastwowych, niemrawych zpowodu budetowych ogranicze dziaa samorzdw oraz szerokiej przestrzeni zostawionej na pastw niewidzialnej rki rynku. Przypatrzmy si zatem, jak mogoby wyglda tworzenie spjnej polityki na rzecz rozwoju osb modych na przykadzie intelektualnego eksperymentu zWysp Brytyjskich. Zzaoenia, e okres przechodzenia zdziecistwa wdoroso ma znaczenie kluczowe dla naszej przyszoci, wysza brytyjska organizacja Catch 22 (Paragraf 22). Poprosia ona Fundacj Nowej Ekonomii (NEF, The New Economics Foundation) owyliczenie, wjaki sposb brak spjnej polityki pastwa isamorzdw, skierowanej do tej grupy, negatywnie wpywa na rozwj spoeczny. Tak powsta raport Improving Services for Young People, zawierajcy wiele ciekawych informacji iwnioskw. Worbicie zainteresowa badaczy znalaza si kwestia spoecznej iekonomicznej wyceny usug publicznych, wiadczonych na rzecz osb modych (wwieku 1625 lat) przez pastwo isamorzdy. Ekonomiczne wyliczenia uzupeniy wywiady zmodymi ludmi zcaej Anglii, znajdujcymi si wjednej lub kilku grupach zagroonych wykluczeniem spoecznym, m.in. zosobami dotknitymi narkomani, bezdomnoci, popeniajcymi wykroczenia, samotnymi matkami. Przyjrzyjmy si wynikom. Na wstpie naley jednak podkreli, e wWielkiej Brytanii aktywne dziaania publiczne s znacznie bardziej rozbudowane ni wPolsce, cho inad Tamiz nierwnoci dochodowe stanowi istotny problem. Warto przytoczy takie np. dane zraportu, jak 19,1% bezrobocia wrd osb midzy 16. a25. rokiem ycia oraz

wyszy ni winnych krajach europejskich wskanik winiw wwieku 1821 lat (10,3% ogu osadzonych wobec 7,3% we Francji i3,2% wSzwecji). Mnogo programw wsparcia iniedostateczny przepyw informacji midzy realizujcymi je instytucjami, sztywne kryteria wiekowe, uniemoliwiajce otrzymywanie pomocy mimo faktu, e czynniki powodujce zagroenie wykluczeniem spoecznym nie zostay zlikwidowane, koszty wizienia dla osb popeniajcych przestpstwa czy te zapewniania opieki nad dziemi modych osb, ktre zrnych powodw nie s wstanie ich wychowywa wszystko to wie si zarwno znieefektywnym wydawaniem rodkw, jak izmniejszaniem szans ok.200 tys. osb wZjednoczonym Krlestwie, zmagajcych si ztakimi problemami, jak nag narkotykowy, bezdomno czy zagroenie przestpczoci. Inne dane zraportu wskazuj na bardzo wymierne koszty zachowania status quo wpolityce spoecznej iekonomicznej Wielkiej Brytanii. 8,1 miliarda funtw rocznie kosztuj spoeczestwo zasiki dla modych bezrobotnych oraz zwizane ztym koszty utraty produktywnoci gospodarki. Koszty spoeczne przestpczoci wrd osb modych to dalsze 4,4 mld, leczenia depresji 340 milionw (wraz zinnymi kosztami, jak np. utrata efektywnoci pracy, sigaj nawet 1,5 mld), kolejne 3 mld strat ponosi kraj wskutek uzalenienia dorosej modziey od narkotykw. Sumujc te liczby otrzymujemy cakiem pokan kwot oraz panoram wielu ludzkich problemw itragedii. Poniewa spora cz wspomnianych kosztw spoecznych pozostaje sprywatyzowana (koszty zych wyborw yciowych przeniesione s na jednostki iich najblisze otoczenie) inie figuruje wbudetach pastwa lub samorzdw, bywa lekcewaona przez politycznych decydentw. Tymczasem sumujc choby koszty indywidualnych problemw ze znalezieniem pracy,

80

bna Scott the Hobo, flickr.com/photos/dapperscoo/120145735

Zamiast wielu interesujcych, dobrze patnych zawodw, na spor grup osb modych spada konieczno utrzymania si zpracy wsieciach fast foodw czy wtelemarketingu.
ktry wychodzi znarkomanii prawie 8,5 tys. Natomiast kady znajdujcy prac, nawet t nisko patn, przynosi zkolei niemal 3,3 tys. wicej wpublicznym skarbcu wpostaci podatkw, adodatkowo 2,7 tys. funtw zaoszczdzonych na zasikach dla bezrobotnych. Mona zyma si na tego typu przeliczanie ludzkich problemw na pienidze, jednak to gwnie liczby trafiaj dzi do wyobrani zarwno osb stojcych nad wyborcz kartk, jak idecydentw, operujcych ograniczonymi zasobami finansowymi. Czas na popraw jakoci usug publicznych skierowanych do osb modych nie jest najlepszy konserwatywno-liberalny rzd brytyjski wdraa drakoskie cicia budetowe. Jednak, jak wskazuj NEF iCatch 22, istniej moliwoci poprawy jakoci wiadczonych usug, mogce zarazem zmniejszy wydatki odpowiednich instytucji. Aby to wykaza, autorki raportu Faiza Shaheen iHelen Kersley odbyy szereg dyskusji zmodymi ludmi, korzystajcymi zpublicznego wsparcia. Dla przykadu, doskwiera im saby obieg informacji ibrak integracji baz danych osb uprawnionych do rnego typu pomocy, co przyczynia si do wyduenia procesu jej przyznawania. Rwnie spenienie innego kluczowego postulatu raportu wydaje si niespecjalnie drogie. Chodzi mianowicie owielokrotnie wyraan przez modych ludzi potrzeb wsppracy zosob opiekujc si nimi, ktra zarwno poprowadzi je przez biurokratyczne meandry, jak ipodniesie na duchu, zachcajc np. do wykonania telefonu wposzukiwaniu pracy. S to sprawy pozornie drobne, lecz majce fundamentalne znaczenie. Same oszczdnoci ztytuu lepszej koordynacji dziaa mogyby, zdaniem autorek raportu, sign ponad 150 mln funtw rocznie. Wiksza elastyczno wdziaaniu urzdw zajmujcych si pomoc ludziom modym wWielkiej Brytanii byaby rwnie bardzo mile widziana przez osoby chcce skorzysta zich usug. Obecnie coraz czciej poszczeglne rodzaje wykluczenia (ze wzgldu na

otrzyma moemy pokan kwot, jak trac pastwo igospodarka na powstrzymywaniu si od bardziej aktywnych dziaa, takich jak wsparcie psychologiczne dla opuszczajcych zakady karne, uzalenionych od substancji psychoaktywnych czy modych matek. Jeli nie wizja bardziej szczliwych ludzi, radzcych sobie wyciu, to chocia perspektywa wzrostu wpyww zpodatkw czy wyszych wydatkw konsumpcyjnych powinna zachca politykw do dziaania niestety, dzieje si tak zbyt rzadko. Kilka lat temu NEF opracowaa system mierzenia Spoecznego Zwrotu zInwestycji (Social Return on Investment, SROI), uwzgldniajcy wwyliczeniach rwnie trudniej policzalne efekty danego dziaania. Wymaga on precyzyjnego zidentyfikowania zakresu analizy oraz interesariuszy, ktrych dotkn maj systemowe zmiany, dialogu znimi na temat potrzebnych przeobrae oraz ich skutkw wkrtkim idugim czasie. Nastpnie za zbadania prawdopodobnych kosztw izyskw zplanowanych zmian, ale take potencjalnych negatywnych skutkw. Trudno dotychczas byo np. zmierzy, jakie s finansowe efekty zwikszenia wludziach pewnoci siebie, kluczowej dla podjcia przez osoby wtrudnej sytuacji yciowej dziaa mogcych wpyn na popraw ich losu. Efekty te mona tymczasem oszacowa, choby liczc zyski ioszczdnoci spowodowane odpowiednim zmniejszeniem si wskanikw zych (np. statystyki uzalenionych od rodkw psychoaktywnych, bezrobotnych czy bezdomnych) izwikszeniem dobrych (wpywy zpodatkw). Jeli dana osoba przestaje czu si gorsza iotrzymuje wsparcie umoliwiajce zdobycie pracy, wwczas zamiast otrzymywa zasiki, zaczyna odprowadza pienidze zpodatkw. Wyapanie takich zalenoci na podstawie dostpnych bada iobliczenie ich wymiernych nastpstw to mudna praca, jednak raport pokazuje, i jest to moliwe. Dla przykadu, jedna osoba mniej wwizieniu oznacza rocznie 43 tysice funtw oszczdnoci wbudecie pastwa, akady czowiek,

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

81

status spoeczny, pe, ras, orientacj seksualn itp.) zazbiaj si ze sob np. 28% osb wwieku od 16 do 24 lat, zajmujcych si opiek nad dzieckiem, zarazem nie pracuje, nie uczy si ani nie zwiksza kwalifikacji. Propozycj NEF jest kumulowanie rnych rodkw finansowych wok osoby potrzebujcej pomocy, m.in. dziki lepszemu obiegowi informacji midzy instytucjami. Szybki dostp do danych osytuacji osoby zwracajcej si np. ozasiek pozwoliby jej uzyska peen pakiet przysugujcego wsparcia, zamiast zmusza do wielogodzinnego stania wkolejkach po kade uprawnienie osobno. Innym udogodnieniem byaby rezygnacja ze sztywnych kryteriw wieku, wobrbie ktrych mona otrzymywa pomoc. Wiele wiadcze koczy si po ukoczeniu 18. roku ycia. Trudno tymczasem uwierzy, by wraz zformaln penoletnioci koczyy si wszelkie materialne zmartwienia danej osoby. Wrcz przeciwnie, jeli mamy mwi orealnym awansie spoecznym, bd one rosy, choby wprzypadku studiowania na uniwersytecie, ktre wAnglii jest patne, arzd Camerona podwyszy niedawno trzykrotnie puap maksymalnej wysokoci czesnego. Poza wyliczeniami stricte finansowymi, niewtpliw wartoci tego typu analiz jest pokazanie, jak zoone s procesy ponownej integracji spoecznej osb

wykluczonych. Nie sposb prawi sloganw odawaniu wdki, anie ryby, gdy zaczyna si dostrzega duo bardziej subtelne efekty rnych dziaa moliwych do podjcia przez suby socjalne. Na przykad przyjmowanie zaoenia oistnieniu naturalnego instynktu macierzyskiego staje si wymwk dla odmawiania modocianym matkom wsparcia wwychowaniu dzieci, podczas gdy aktywna pomoc (od psychologicznej do finansowej) moe mie niebagatelne znaczenie dla losw takiej osoby. Zale one od tego, czy kobieta bdzie wstanie podoa psychicznie ifinansowo kontynuowaniu edukacji, czeniu opieki nad dzieckiem zprac czy te dobremu wychowaniu potomstwa, aby nie stracio ono szans rozwojowych. Dziaania takie wymagaj jednak zarwno wizji, jak iempatii, atych cech po polskich decydentach niestety si nie spodziewam. Jak na razie jedyn recept politykw na problemy modych ludzi, tak w Polsce, jak iwWielkiej Brytanii, jest podkrcanie wycigu szczurw.

Bartomiej Kozek
Raport mona pobra za darmo wwersji elektronicznej na stronie NEF: http://www.neweconomics.org/ publications/improving-services-for-young-people

bnd John Perivolaris, flickr.com/photos/dr_john2005/6024627313

82

gospodarka spoeczna

Bezrobocie: brak miejsc pracy czy brak kwalifikacji?

John Miller Jeannette Wicks-Lim

Politycy iekonomici prbuj przedstawia obecn zapa na amerykaskim rynku pracy jako skutek braku odpowiednich umiejtnoci upotencjalnych pracownikw. Czy tak jest wistocie?

b Alex E. Proimos, flickr.com/photos/proimos/5867600649

omimo i wchwili pisania tekstu mino niemal ptora roku od oficjalnego ogoszenia koca Wielkiej Recesji, miliony Amerykanw nadal pozostaj bez pracy. Oficjalny wskanik bezrobocia utrzymuje si na poziomie ok. 10%. Dlaczego? Wedug oficjalnie obowizujcej teorii, przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak wystarczajcych kwalifikacji wrd kandydatw na stanowiska oferowane przez pracodawcw. W nastpstwie najsilniejszego tpnicia krajowej gospodarki od czasw Wielkiego Kryzysu, niektrzy decydenci ikomentatorzy wrd nich rwnie ekonomici rozpoczli pewn kampani. Jej celem jest powizanie wysokiego bezrobocia zniewystarczajcymi umiejtnociami siy roboczej. Wargonie ekonomicznym zjawisko to nosi nazw bezrobocia strukturalnego, stanowicego przeciwiestwo bezrobocia cyklicznego, zwizanego zpowtarzajcym si spadkiem koniunktury gospodarczej. Powyszy pogld znajduje zwolennikw w wielu krgach. Pierwszy wrd decydentw, prezydent Obama, poinformowa Kongres wlutym 2009r., e wdzisiejszych czasach spord najbardziej dynamicznie rozwijajcych si zawodw wymaga kwalifikacji wyszych ni wiadectwo maturalne. Arzeczywisto jest taka, e niemal poowa naszych obywateli nie osigna tego poziomu wyksztacenia. Inaczej mwic: robotnicy musz wrci do szkoy, jeli chc znale zatrudnienie. Rwnie Bill Clinton, ostatni przedstawiciel Partii Demokratycznej zasiadajcy przed Obam w Biaym Domu, zosta zaraony tym wirusem. Wwywiadzie z wrzenia 2010 r. powiedzia: Ostatni raport

powicony bezrobociu wskazywa imiao to miejsce po raz pierwszy za mojego ycia, ado najmodszych przecie nie nale e obecnie, wmomencie wychodzenia zrecesji, liczba nowych ofert pracy ronie dwukrotnie szybciej ni liczba nowo zatrudnianych osb. Zdrugiej strony kady znas potrafi zatwoci przywoa przypadki, kiedy na jedn ofert pracy zgosio si kilkuset kandydatw. Jak to moliwe? Ludzie po prostu nie maj wymaganych kwalifikacji. Wszystko wskazuje, e rdem tej teorii s ekonomici oraz inni tzw. eksperci. Wsierpniu 2010r. Narayana Kocherlakota, szef oddziau Banku Rezerw Federalnych (FED) wMinneapolis, napisa wbiuletynie instytucji: Wjakim stopniu obserwowany wskanik bezrobocia rzeczywicie wynika zniedopasowania kwalifikacji, awic zczynnikw, na ktre FED praktycznie nie ma wpywu? Wydaje si, e odpowied brzmi: wznacznym. Kocherlakota zmierza do tego, e chocia polityka monetarna moe stymulowa wzrost gospodarczy, nie poprawi to sytuacji sabo lub niewaciwie wykwalifikowanych bezrobotnych: FED nie ma moliwoci przekwalifikowania robotnikw budowlanych wmechanikw precyzyjnych. Takie wyjanienie problemu bardzo odpowiada politykom iurzdnikom Banku Rezerw Federalnych. Zrzuca ono bowiem odpowiedzialno za dotkliw sytuacj ekonomiczn 17% Amerykanw bezrobotnych lub zatrudnionych wniepenym wymiarze na nich samych. Wskazuje ono, e nawet jeli politycy ibankowcy zrobiliby wszystko, co wich mocy, aby zwikszy poziom wydatkw publicznych, wskanik bezrobocia

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

83
najprawdopodobniej pozostaby na niezmienionym poziomie dopki bezrobotni nie podnieliby kwalifikacji. Szkopu wtym, e powysze wytumaczenie jest bdne. Istnieje wiele dowodw, e gwn przyczyn kryzysu na rynku pracy nie s nieodpowiednie kwalifikacje pracownikw, lecz brak odpowiedniej liczby ofert pracy. dodatkowego zajcia. Idotyczy to bran, na ktre przypada wzgldnie duo nowych ofert pracy, jak edukacja, opieka zdrowotna, produkcja dbr trwaych (np. sprztu AGD) czy grnictwo. Problem ten najlepiej wida wprzypadku pbezrobotnych zatrudnionych na cz etatu, ale chccych pracowa wpenym wymiarze. Jak pokazuj dane przytoczone przez Arjuna Jayadeva iMikeaKonczala wniedawnej publikacji Roosevelt Institute, obecnie odsetek takich osb wkadym zpodstawowych sektorw jest wikszy ni w okresie 20002007. Nawet wgaziach generujcych najwiksz liczb ofert pracy, takich jak edukacja iopieka zdrowotna, doradztwo iusugi dla biznesu, transport iusugi publiczne, turystyka iwypoczynek oraz brane produkcyjne wskanik pbezrobocia wrd pracujcych utrzymuje si na poziomie dwukrotnie wyszym ni przed recesj. Gosicielom teorii niedopasowania byoby trudno wyjani, dlaczego osoby, ktre chciayby pracowa wpenym wymiarze godzin, nie posiadaj wystarczajcych kwalifikacji, aby na cay etat wykonywa prac polegajc na tym samym, co obecnie robi przez np. 20 godzin wtygodniu.

Tylko dla specjalistw?

Dane przytoczone przez Obam, wskazujce, e nowe miejsca pracy wymagaj coraz wyszych kwalifikacji, mogyby by argumentem popierajcym tez oluce umiejtnoci. Jednak jego interpretacja cakowicie omija sedno sprawy. Wswoim wystpieniu prezydent opar si na przewidywaniach Departamentu Pracy, dotyczcych struktury zatrudnienia wlatach 20062016. Mowa wnich, e spord 30 najszybciej rozwijajcych si profesji, 22 zasadniczo wymaga wyksztacenia wyszego ni ukoczona szkoa rednia. Do zawodw tych zaliczono m.in. specjalistw ds. zarzdzania sieciami komputerowymi, fachowcw zsektora telekomunikacji, programistw idoradcw finansowych. Obama jednak ani sowem nie wspomnia, e te 22 profesje stanowi mniej ni 3% caego rynku pracy wUSA. Duo wiksze znaczenie dla 27 mln obywateli bezrobotnych lub zkoniecznoci zatrudnionych na niepeny etat maj raczej zawody, wramach ktrych ma szans powsta najwicej nowych miejsc pracy. Spord 30 takich zawodw, 70% (21) zwykle wymaga co najwyej ukoczenia szkoy redniej. Aby by wpeni gotowym do rozpoczcia ich wykonywania, wystarczy przeszkolenie bezporednio wmiejscu pracy. Wedug prognoz Departamentu, te 21 zawodw, do ktrych zalicza si m.in. sprzedawcw, pracownikw brany gastronomicznej oraz osoby zatrudnione jako pomoc domowa lub pielgniarska, bdzie miao udziau wrynku pracy w2016r. Co wicej, prognozy zatrudnienia zakadaj, e ponad (68%) miejsc pracy w2016r. bdzie wymagao od pracownika wyksztacenia redniego lub nawet niszego. Wpoczeniu zfaktem, e obecnie prawie 2/3 aktywnych zawodowo dorosych (62%) brao udzia wjakich zajciach prowadzonych na wyszych uczelniach, teza orzekomym rozdwiku pomidzy kwalifikacjami pracownikw awymaganiami rynku pracy jako gwnej przyczynie utrzymywania si wysokiego poziomu bezrobocia, nie brzmi przekonujco.

Jeeli rzeczywicie mielibymy do czynienia z sytuacj, wktrej pracodawcy napotykaj na ogromne trudnoci wposzukiwaniach na oferowane miejsca pracy osb o odpowiednich kwalifikacjach, to osoby speniajce te wymagania byyby rozchwytywane na pniu. Statystyki wskazuj jednak, e zastj wzatrudnieniu dotyczy take bezrobotnych dowiadczonych zawodowo oraz osb, ktre pracujc na cz etatu szukaj

Niewykwalifikowani?

bn Grantuking, flickr.com/photos/grantuking/3356141739

Wwyniku Wielkiej Recesji zatrudnienie stracili pracownicy rozmaitych specjalnoci, nie tylko robotnicy budowlani. Wielu znich wci szuka zatrudnienia. Wkadym spord 16 najwaniejszych sektorw gospodarki wskanik bezrobocia we wrzeniu 2010 r. by wci znacznie wyszy ni na pocztku kryzysu wgrudniu roku 2007. Wprzypadku bran znajwiksz liczb ofert pracy wokresie wychodzenia zkryzysu, awic edukacji isuby zdrowia, doradztwa iusug dla biznesu, oraz produkcji wykwalifikowani pracownicy musz si zmierzy ze wskanikami bezrobocia

84
dwukrotnie wyszymi ni w grudniu 2007 r. Wielu dowiadczonych pracownikw wci szuka pracy wbranach, gdzie bez przerwy pojawiaj si nowe oferty zatrudnienia. Aby obroni swoj tez, Kocherlakota i inni zwolennicy teorii niedopasowania musieliby wykaza, e te osoby, ktre nie dalej jak trzy lata temu pracoway wprzemyle, obecnie nie posiadaj ju umiejtnoci pozwalajcych na ich zatrudnienie wtej samej brany. Wydaje si to mao prawdopodobne.

Jak zatem wyjani zjawisko przywoane przez Billa Clintona oraz licznych ekonomistw? Skoro liczba oferowanych miejsc pracy ronie wprzyzwoitym tempie, liczba nowo zatrudnianych osb znacznie wolniej, astatystyki bezrobocia nie zmieniaj si, to moe rzeczywicie pracodawcy maj problemy ze znalezieniem osb o odpowiednich kwalifikacjach. Powysze wytumaczenie jest jednak przekonujce tylko dopki nie przyjrzymy si statystykom. Po pierwsze, zmiany wczasie liczby ofert pracy oraz zatrudnianych osb nie s waciwymi parametrami opisujcymi tendencje rynku pracy. Tym, co powinno nas interesowa, jest porwnanie liczby miejsc pracy, na ktre nie udao si znale pracownikw, zliczb wykwalifikowanych pracownikw przyjtych wtym samym miesicu. Jeeli pracodawcy rzeczywicie mieliby problem, oktrym mwimy, wwczas liczba wakatw na koniec miesica powinna by wzgldnie dua wporwnaniu zliczb osb przyjtych do pracy. Innymi sowy, jeeli stosunek liczby wakatw do liczby osb nowo zatrudnionych byby wyszy ni podczas minionych okresw wychodzenia zkryzysw gospodarczych, to mogoby to stanowi potwierdzenie wikszych ni zwykle problemw pracodawcw znaborem pracownikw. Tymczasem okazuje si, e wspomniana proporcja jest dzi niemal taka sama, jak wtrakcie wychodzenia zkryzysu w2001r. We wrzeniu 2010r., awic 15 miesicy po oficjalnym zakoczeniu kryzysu irozpoczciu wychodzenia zniego, stosunek nieobsadzonych miejsc pracy do liczby nowych zatrudnie wynosi 69%, awic by bardzo zbliony do wartoci 67% zlutego 2003 r., 15 miesicy po poprzednim kryzysie gospodarczym. Dane te wiadcz, e miejsca pracy s dzisiaj obsadzane wtym samym tempie, jak miao to miejsce wprzeszoci. Porwnywanie wycznie wskanika bezrobocia, apomijanie wanalizie liczby nowych zatrudnie grozi wjeszcze wikszym stopniu wycigniciem bdnych wnioskw. Poniewa liczba nowych zatrudnie silnie wzrasta na pocztku wychodzenia zkryzysu, osoby, ktre przestay ju aktywnie szuka pracy, wracaj na jej rynek. Wten sposb zasilaj oni oficjalne statystyki bezrobotnych, co powoduje, e wskanik bezrobocia nie ulega zmniejszeniu, pomimo wzrostu liczby ofert pracy irosncego zatrudnienia.

Bdy statystyczne

Rzeczywisto rynku pracy obejmujce coraz szersze krgi bezrobocie poczone zdugim, bezowocnym poszukiwaniem zatrudnienia przez wykwalifikowanych pracownikw pokazuje jasno, e podstawowym problemem jest brak wystarczajcej liczby miejsc pracy wgospodarce, anie brak umiejtnoci wrd osb szukajcych zajcia. Cho na koniec kadego miesica pozostaje pewna liczba ofert pracy, do ktrej nie udao si znale odpowiednich osb, cakowita liczba miejsc pracy stworzonych w okresie wychodzenia z recesji jest zwyczajnie niewystarczajca, by przywrci zatrudnienie wszystkim, ktrzy je uprzednio stracili. Nawet gdyby na wszystkie wolne etaty na koniec wrzenia 2010r. udao si przyj nowych pracownikw, to wci prawie 12 mln zarejestrowanych bezrobotnych pozostawaoby bez pracy. Obecne wychodzenie zkryzysu charakteryzuje si znacznie mniejsz liczb tworzonych miejsc pracy nawet od tzw. bezpracowego okresu odbudowy po zapaci zroku 2001. Lawrence Mishel, Heidi Shierholz iKathryn Edwards, ekonomici zEconomic Policy Institute, podaj, e czna liczba nowych miejsc pracy stworzonych wpierwszym roku przeamywania ostatniego kryzysu jest ook. mniejsza ni wanalogicznym okresie po recesji 2001r. Oznacza to 10 mln miejsc pracy mniej. Nawet wprzypadku gazi gospodarki generujcych obecnie najwicej nowych miejsc pracy ich liczba pozostaje daleko wtyle wporwnaniu zmiejscami pracy utworzonymi przez te brane wramach wychodzenia zzapaci dekad wczeniej. Wyjtkami s przemys wydobywczy idrzewny, na ktre jednak w2007r. przypadao zaledwie ok. 0,5% cakowitego zatrudnienia. Dlaczego wzrost zatrudnienia po Wielkiej Recesji jest wolniejszy ni zwykle? Prosta odpowied brzmi: gdy kryzys by gbszy ni zwykle. Nagy iostry spadek produkcji oraz zatrudnienia bardzo negatywnie wpyn na popyt wewntrzny ludzie po prostu nie mieli pienidzy na zakupy. Skutkiem tego by spadek sprzeday, co zkolei znacznie ograniczyo inwestycje izatrudnienie; bdne koo si domkno, doprowadzajc do trwaego spadku popytu. Powolny wzrost zatrudnienia nie wynika bynajmniej zbraku zyskw przedsibiorstw. Wedug danych na koniec drugiego kwartau 2010r., byy one (po uwzgldnieniu inflacji) o ok. 60% wysze w porwnaniu do doka zkoca 2008r. oraz na dobrej drodze do osignicia poziomu zpoowy 2006r., gdy byy najwysze. Co wicej, na pocztku 2010r. firmy dziaajce poza sektorem bankowo-finansowym posiaday ok. 2 bilionw dolarw wgotwce. Istniaa zatem moliwo nowych inwestycji itworzenia miejsc pracy. Zabrako natomiast zachty do tego, czyli pewnoci wkwestii wzrostu popytu isprzeday. Jak dobrze wiadomo, mae irednie przedsibiorstwa odpowiadaj za lwi cz rynku pracy. Tymczasem przedsibiorcy ztego sektora

Deficyt miejsc pracy

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

85

bna Rob Chandanais (Blue Robot), flickr.com/photos/bluerobot/5507964073

od pocztku Wielkiej Recesji konsekwentnie wskazy wali na sab sprzeda jako swj kluczowy problem. Najprawdopodobniej jest to w ich przypadku take czynnik ograniczajcy wzrost zatrudnienia.

Niezalenie od braku dowodw potwierdzajcych teori niedopasowania, przebia si ona do medialnych relacji na temat stanu gospodarki. Wemy niedawn seri audycji woglnokrajowym radiu publicznym pt. Brak kwalifikacji: przyczyna stagnacji na rynku pracy. Wjednym zodcinkw reporterka Wendy Kaufman prezentowaa liczne przykady pracodawcw zmuszonych odrzuca rekordowe wrcz liczby poda na nowe miejsca pracy, ktre czsto pozostaj nieobsadzone. W odpowiedzi, ekonomista Peter Capelli zauway, e 20 lat temu byoby nie do pomylenia oczekiwa, e osoba przyjmowana na stanowisko wymagajce ponadprzecitnych umiejtnoci od razu wykae si ponadprzecitnymi osigniciami. To zupenie nowy rodzaj wymaga. atwo zauway, e ten komentarz wadnym miejscu nie wskazuje na to, i dzisiejsi pracownicy maj mniejsze umiejtnoci lub wiedz. To raczej pracodawcy podnieli poprzeczk: stali si bardziej wybredni. Takie wytumaczenie wydaje si sensowne. Jak ju wiemy, pracodawcom udaje si przyjmowa pracownikw na nowo tworzone miejsca pracy wpodobnym tempie, co wnieodlegej przeszoci. Rnica polega

Rola popytu

jednak na tym, e dzisiaj ojeden wakat ubiega si szeciu bezrobotnych. To zdecydowanie najwyszy wskanik od 2000r. Wczasie spowolnienia gospo darki, do ktrego doszo w2001r., rednio dwie osoby bezrobotne ubiegay si ojedno miejsce pracy. Wpierwszych latach przezwyciania skutkw owej recesji proporcja ta wprawdzie nadal rosa, ale nigdy nie przekroczya poziomu 3:1. Dane te uprawniaj do przedstawiania alternatywnej interpretacji problemw rynku pracy wUSA. Niestety, Kaufman nie bierze jej nawet pod uwag. To wielka szkoda. Uwiadomienie sobie, e to brak popytu na dobra iusugi jest istotn przyczyn dramatycznego bezrobocia, prowadzi do wniosku, i pika jest po stronie rzdu oraz Banku Rezerw Federalnych. Maj oni moliwoci pobudzenia popytu, aprzez to zagodzenia problemu bezrobocia, jeli tylko istniaaby wola polityczna takich dziaa. Miliony bezrobotnych, zorganizowanych wgrupy nacisku iuzbrojonych wadekwatn diagnoz sytuacji, mog sta si si zdoln wymusi tak wol. Nie mog jednak da si zmyli interpretacji, ktra uporczywie kae im szuka winnych ich problemu wnich samych.

John Miller, Jeannette Wicks-Lim

tum. Sebastian Makowski

Tekst ukaza si pierwotnie wmagazynie Dollars & Sense, styczeluty 2011.

86

gospodarka spoeczna

Kredyty dlarozwoju nie dla zysku

Krzysztof Mroczkowski

Uwid polskiego przemysu oraz trwale wysokie bezrobocie wskazuj napotrzeb zmian miar sukcesu ekonomicznego naszego kraju oraz odmiennych metod dziaania. Mogaby to zmieni ponowna industrializacja Polski. Kredyt non profit jest narzdziem dostarczajcym potrzebnej maszynerii finansowej do tego zadania.

iedawno Polskie Lobby Przemysowe opublikowao raport na temat przyczyn ikonsekwencji wiatowego kryzysu finansowo-gospodarczego. Zawarto wnim take rekomendacje dla polskiego rzdu, ktrych wdroenie, zdaniem ekspertw, powinno odwrci obecny trend obniania poziomu ycia iwysokiego bezrobocia. Wrd rekomendacji na pierwszym miejscu znalaza si taka: Podjcie emisji obligacji Skarbu Pastwa upowaniajcych pastwowe banki do udzielania niskoprocentowego kredytu non profit, nie dla finansowania deficytu budetowego, jak to ma miejsce obecnie, lecz wcelu rozbudowy potencjau gospodarczego kraju wokrelonych dziedzinach gospodarki (w przemyle, budownictwie, energetyce, infrastrukturze). Udzielane kredyty byyby narzdziem zwikszajcym popyt rynkowy, zatrudnienie ikrajowy wolumen dbr iusug. Realizacja tego postulatu staaby si, jak postuluj weksperci PLP, instrumentem reindustrializacji kraju. Wtej iinnych rekomendacjach wspomnianego raportu kluczowe jest poczynienie umownego rozrnienia midzy realnym awirtualnym sektorem

87

bn 96dpi, flickr.com/photos/96dpi/3227807209/in/photostream/

gospo darki. W jednym z punktw postulowana jest regulacja derywatw (instrumentw finansowych), ktrych brak odseparowania od realnej gospodarki itradycyjnej bankowoci depozytowo-kredytowej sta si wielkim obcieniem dla sektorw produkujcych oraz dla podatnikw, ponoszcych koszty spekulacji. Tym samym autorzy raportu wskazuj na potrzeb zredefiniowania wartoci wgospodarce. Wartoci nie s bowiem bilionowe kwoty instrumentw finansowych, rosnce wtym samym czasie, gdy spada wytwrczo rolnictwa iprzemysu. Wartoci jest to, co przyczynia si do powikszenia siy idobrobytu pastwa. Kwalifikatorem wartoci jest wic sam system kredytu. Przykadowo, inwestycje whazard nie mogyby liczy na kredyt non profit. Natomiast inwestycje, ktre powikszaj ilo fizycznych dbr, mostw, maszyn czy megawatw przesanej energii, mogyby taki kredyt uzyska. To, oczym zapomnieli analitycy zWall Street, iniestety take wielu nauczycieli akademickich, to fakt, i rozwj mierzy si jako wzrost produktywnoci, atwiejsze tworzenie wikszej iloci ilepszej jakoci nowych dbr. Kluczowa zatem jest leibnizowska fraza

billiges Feuer (tani ogie) ihamiltoska artificial labor (sztuczna praca). Model pastwowego kredytu non profit rni si znaczco od dzisiejszej metody dokonywania przez pastwo zreszt nader rzadko wielkich projektw infrastrukturalnych. W systemie pastwowego kredytu non profit, pastwo byoby nie poyczkobiorc, lecz poyczkodawc! Decyzj rzdu, zatwierdzan przez parlament, tworzony byby kredyt ookrelonej wartoci. Rne transze kredytu miayby rny okres trwania i wielko, zalene od przeznaczenia, czyli typu projektu, ktry byby finansowany wtaki sposb. Instytucj udzielajc kredytu byby bank pastwowy. Zwolennicy monetarnej ortodoksji wskazuj, i jakakolwiek pastwowa ingerencja, tworzca zwikszenie agregatw monetarnych, moe atwo powodowa inflacj. Wrzeczywistoci mechanizm kredytu non profit jest na tyle nie-monetarny wswych zasadach, ktre opiszemy poniej, i taki efekt nie wystpuje. Natomiast przyrost ilociowy ijakociowy krajowych dbr iusug wskutek jego zastosowania, eliminuje jakkolwiek inflacj pienin.

88
Amerykaski systemu kredytu
pastwa w warto (kredyt), dziki ktrej pastwo bdzie mogo dokonywa inwestycji wwytwrczo i infrastruktur. Przekonywa, e odpowiednie inwestycje mog pomnoy bogactwo pastwa, co jest zaprzeczeniem brytyjskiej idei niewidzialnej rki. Wprzypadku, gdy pastwo nie posiada gotwki, aby uruchomi ubogacajce obywateli inwestycje powinno ono wytworzy na bazie dugu kredyt. Zostanie on wprzyszoci spacony dziki wytworzeniu bogactwa, ktre wmomencie emisji kredytu jeszcze nie istniao. Ten optymistyczny, postpowy ton, przeciwny teorii gospodarki jako gry osumie zerowej, jest charakterystyczny dla polityki Hamiltona ijego duchowych nastpcw. Ju w1791r., jak pisa Noah Webster: Ustanowienie funduszy dla utrzymania publicznego kredytu daje wspaniay efekt dla interesw icaego kraju. Handel odywa ikraj jest cakiem zaopatrzony. Manufaktury wielce wzrastaj, awduych miastach wielkie ulepszenia s czynione wdrogach ichodnikach. Zwroty zinwestycji regularnie przekraczay 10% rocznie, ito po odliczeniu odsetek dla kupujcych obligacje1. System kredytu by fundamentem, na ktrym zbudowano potg USA. Ta potga, wskazywa Hamilton, budowana jest poprzez manufaktury wspierane odpowiedni infrastruktur, wtym finansow. Poniewa ugruntowanie zaufania dla amerykaskich obligacji nie rozwizywao problemu niewystarczajcego kredytowania dla krtkoterminowych przedsiwzi prywatnych, zadanie to mia spenia Pierwszy Bank Stanw Zjednoczonych, powoany w1791r. przez Kongres zinicjatywy Hamiltona. Parlament USA zosta uznany wadnym do przegosowywania aktw emisji kredytu, ktre nastpnie za porednictwem Banku przeznaczano na cele inwestycyjne. Sam Bank szczyci si (czciowo pastwowym, czciowo prywatnym) kapitaem zaoycielskim 10 milionw dolarw, gwnie wformie pastwowych obligacji. Wprzeliczeniu na dzisiejsze kwoty pozwolioby mu to zosta wacicielem ponad poowy firm zindeksu giedowego Dow Jones2. Poszczeglne decyzje oprzyznaniu kredytu naleay do Banku, jednak bezporedni intencj wkadym przypadku by wzrost produktywnoci oraz tzw. ulepszenia wewntrzne, jak nazywano szeroko rozumian infrastruktur. Pastwowy Bank wsppracowa rka wrk zDepartamentem Skarbu, udzielajc czsto rzdowi poyczek. Bank pastwowy zprawem do emisji kredytu by, obok taryfy celnej irzdowych inwestycji infrastrukturalnych, jednym ztrzech kluczowych filarw tzw. Systemu Amerykaskiego, zwanego rwnie Szko Amerykask ekonomii politycznej. Istnienie Banku od pocztku napotykao, podobnie jak inne zaoenia Systemu Amerykaskiego, na wielki opr arystokratycznych wacicieli ziemskich zPoudnia. Latyfundyci, opierajcy sw pozycj na pracy niewolnikw, niechtnie patrzyli na wspieranie zfederalnego budetu postpowych gazi produkcji, innowacyjnoci iulepsze. W1811r. Kongres nie przeduy

Jeden z Ojcw Zaoycieli Stanw Zjednoczonych ipierwszy Sekretarz Skarbu tego kraju, Alexander Hamilton, jest susznie uwaany za kreatora nowoytnego systemu kredytu narodowego. Wswych raportach dla kongresu (Raport oPublicznym Kredycie, Raport oBanku, atake definiujcy warto Raport oManufakturach) Hamilton propagowa ide zamiany dugu

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

bnd WSDOT (Washington State Department of Transportation), flickr.com/photos/wsdot/5936964989/in/photostream/

89
Karty inkorporacyjnej Pierwszemu Bankowi Stanw Zjednoczonych, ktry tym samym zakoczy istnienie. Jednak ju po piciu latach, ze wzgldu na koszty wojny 1812r. inarastajcego dugu, zdecydowano si powoa Drugi Bank Stanw Zjednoczonych, ktry funkcjonowa przez dwie dekady (18161836) do wyganicia Karty. Mimo i zgodno zkonstytucj pastwowego Banku zostaa potwierdzona przez proces McCulloch kontra Maryland w1819r., przeciwnikom Banku (gwnie nowojorskim bankom komercyjnym) udao si storpedowa dziki wetu prezydenta Jacksona przeduenie jego funkcjonowania. Przeniesienie pastwowych depozytw do zainteresowanych zyskiem bankw komercyjnych ikoniec Drugiego Banku spowodoway kryzys 1837r., aprzede wszystkim, co gorsza, praktycznie unieruchomiy rozwj wielkich inwestycji infrastrukturalnych. Kolejne dekady to okres tzw. dzikiej bankowoci, nacechowany wielkimi wahniciami iloci pienidza wobiegu. Dopiero nowe prawo bankowe Lincolna uporzdkowao ten sektor, odbierajc lokalnym bankom stanowym prawo wydawania banknotw, tworzc system maych bankw narodowych, powizanych zDepartamentem Skarbu. To pozwolio, mimo wojny domowej, finansowa wielkie inwestycje infrastrukturalne, zktrych najwiksz bya Kolej Transkontynentalna, czca oba krace USA. Niestety, planowany jeszcze przez Daniela Webstera Trzeci Bank Stanw Zjednoczonych nie rozpocz nigdy dziaalnoci, za wytworzone przez bankierw kryzysy pynnoci spowodoway, e administracja Grovera Clevelanda skapitulowaa przed potg domu bankowego JP Morgan, oddajc de facto wjego rce kontrol nad pienidzem. Utworzona kilka dekad pniej Rezerwa Federalna jest niekontrolowan przez Kongres groteskow parodi hamiltoskiego Banku. Swymi liniami kredytowymi suy dziaalnoci spekulacyjnej, awykupujc toksyczne instrumenty finansowe pogra gospodarki wchaosie. byo jedynie wypaczenie dobrze zaprojektowanego systemu poprzez ukierunkowanie wysiku inwestycyjnego wstron zbroje oraz wprowadzenie pracy przymusowej. Niemcy wczasie Wielkiego Kryzysu, wobawie przed powtrk dowiadcze hiperinflacyjnych, zdecydoway si pod kierownictwem kanclerza Heinricha Brninga (19301932) na polityk deflacji. Rzd bezczynnie patrzy na rosnce szeregi bezrobotnych, wierzc, i kryzys ten jest jedynie zwyczajowym cyklem gospodarczym. Paradoksem jest i polityka nie-interwencji i ograniczania wydatkw pastwa, powikszaa deficyt budetowy zamiast spowodowa jego spadek. W warunkach depresji, cicia pastwowych wydatkw okazyway si mie zgubny wpyw na sektor prywatny, skutkiem czego rzesze bezrobotnych szybko rosy. Do 3milionw bezrobotnych wroku 1930 doczyo wcigu zaledwie dwch lat kolejne 2,5 miliona bezrobotnych. Drastyczne pogorszenie warunkw ycia iwszechogarniajce poczucie niestabilnoci spowodowao, e poparcie dla partii narodowych socjalistw zaczo bardzo szybko rosn take wrd grup do tej pory bdcych gwarantami agodnego kursu Repu bliki Weimarskiej, takich jak nauczyciele czy sklepikarze. Liczba gosujcych na NSDAP zwikszya si zok. 6,4miliona wwyborach zwrzenia 1930r. do niemal 14 milionw wlipcu 1932r. Oczywista katastrofa polityki nie-interwencjonizmu gospodarczego i spowodowane przez ni bezrobocie stay si przedmiotem krytyki niemieckich zwizkowcw (m.in. V.S. Voitinsky), ktrzy doma gali si zarzdzenia przez pastwo wielkich inwestycji wprzemyle iinfrastrukturze wcelu wytworzenia impulsu zmniejszajcego bezrobocie. Tego rodzaju polityk gospodarcz wkrtce wprowadzono wUSA przez Franklina D. Roosevelta. Tymczasem rodowiska niemieckich przemysowcw iekonomistw przedstawiy wasne propozycje. Pierwsz przygotowa ekonomista, urzdnik ministerstwa finansw, Wilhelm Lautenbach. We wrzeniu 1931 r., ju po reakcji acuchowej powodujcej upadek kluczowych bankw komercyjnych, Lautenbach zaproponowa na zebraniu Stowarzyszenia Fryderyka Lista metod oywienia gospodarki poprzez kredyt. Jak wskazywa, taki kredyt byby dostpny jedynie na uytek projektw potrzebnych gospodarce. Mia on by wzamierzeniu autora pomysu rdem finansowania ambitnego programu budowy i modernizacji infrastruktury, co odrodzioby gospodark idao zatrudnienie bezrobotnym3. Jego propozycje byyby finansowane poprzez emisj pastwowych weksli, wymienianych midzy skadajcym zamwienie (pastwowym przedsibiorstwem) apodwykonawc. Banki byyby zmuszone do uznania takich weksli, podwykonawca za otrzymywaby wzamian gotwk, cho ta nie byaby potrzebna wwikszoci transakcji (tylko do

Hamiltoski system kredytu, ze sw wyznaczon wRaporcie oManufakturach definicj wartoci, by jednym zkluczowych czynnikw, dziki ktrym mode amerykaskie pastwo stao si jeszcze wXIXw. najbogatszym pastwem wiata. Standard ycia obywateli przekracza tam uzyskiwany przez Wielk Brytani dziki swemu wolnohandlowemu imperium. Nie by to jednak wcisym sensie model emisji kredytu non profit. Jak wskazuj autorzy raportu Polskiego Lobby Przemysowego, tzw. eksperyment niemiecki z lat 30., polegajcy na kredytowaniu produktywnych inwestycji w przemys oraz infrastruktur zainteresowa ekonomistw (m.in. Michaa Kaleckiego) swym nowatorskim mechanizmem. Warto jednak przypomnie, i to nie nazici byli autorami tego programu. Ich wtpliw zasug

Kredyt kontra nazizm

90
patnoci pracowniczych). Dziki temu zwikszyaby si krtkoterminowa pynno, za weksle byyby po okresie 1215 miesicy wymieniane na obligacje skarbu pastwa4. Efektem byaby zwikszona aktywno gospodarcza wzrost iloci dbr iusug oraz rozwj infrastruktury. Uproszczenie powyszego schematu zostao zaproponowane przez przemysowca Heinricha Draegera. Przewodzc Grupie Studiujcej Pienidz iGospodark Kredytow, Draeger zaproponowa wiosn 1932r. system kredytu non profit. Weseju Stwarzanie pracy poprzez stworzenie systemu produktywnego kredytu przekonywa do wsparcia szerokiego programu rozbudowy infrastruktury, energetyki imiast za pomoc kredytu dla trwaych iproduktywnych przedsiwzi. Wjego propozycji weksle skadane byyby wbanku pastwowym Reichsbanku, ktry nie daby od skadajcego przedsibiorstwa zysku wpostaci odsetek, tym samym dodatkowo wynagradzajc przedsiwzicia twrcze5. Propozycje Draegera znalazy posuch wrd najwyszych krgw rzdowych wNiemczech po dojciu do wadzy kanclerza Schleichera. Program zosta niestety rozpoczty zbyt pno, bo 28 stycznia 1933r., czyli dwa dni przed objciem wadzy przez Adolfa Hitlera. Sukces programu przyczyni si do legitymizacji ipopularyzacji rzdw nazistw, cho ci bardzo szybko zmienili jego zaoenia, nie stawiajc na pierwszym miejscu wzrostu produktywnoci, lecz przygotowania wojenne. Bezrobocie zdyo ju jednak znaczco spa, awidoczne znaki poprawy (takie jak autostrady) day zmczonemu spoeczestwu krtkotrwae poczucie stabilizacji.

Uwid polskiego przemysu oraz trwale wysokie bezrobocie wskazuj na potrzeb redefinicji miary sukcesu ekonomicznego naszego kraju. Brak silnego inowoczesnego przemysu wytwrczego odbija si na sytuacji materialnej przecitnego Polaka. Jak wskazywa prezydent USA, William McKinley, tanio wyprodukowanych za granic produktw jest relatywna wzgldem zasobnoci krajowego portfela. Zatem kluczowe dla dobrobytu spoeczestwa jest posiadanie rozwinitych gazi przemysu, oferujcych dobre miejsca pracy dziki produkcji wysokiej wartoci dodanej. Zwraca na to uwag rwnie grono ekspertw PLP, wskazujc na potrzeb intencjonalnej interwencji pastwa zzamiarem reindustrializacji kraju. Kredyt non profit jest narzdziem znakomicie dostarczajcym potrzebnej maszynerii finansowej do realizacji tego zadania. Rekomendacje raportu to przypomnienie, e obowizkiem kadej generacji jest zostawi przyszym pokoleniom co trwaego, aobecnym oferowa dobrobyt.

Lekcja dla Polski

Krzysztof Mroczkowski
Przypisy: 1. Robert E. Wright i David J. Cowen, Financial Founding Fathers: The Men Who Made America Rich, University OfChicago Press, 2006, ss. 1037. 2. Tame. 3. Webster Griffin Tarpley, Surviving The Cataclysm: Your Guide through the greatest Financial Crisis in Human History, Progressive Press, 2009, ss. 1015. 4. Tame. 5. Frank Hahn, Where Do We Get The Money To Pay For Great Infrastructure Projects?, The American Almanac, stycze1992.

Przeka darowizn na fundusz wydawniczy: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Piotrkowska 5, 90-406 d Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi, nr konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 (tytu: Darowizna Nowy Obywatel)

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

gospodarka spoeczna

91

Dwa oblicza mikrokredytu

Piotr Chmielewski

Gdy w2006r. gwny propagator idei mikrokredytu profesor Muhammad Yunus izaoony przez niego Grameen Bank otrzymali Pokojow Nagrod Nobla, rola mikrofinansw wrozwoju najbiedniejszych spoeczestw staa si niezwykle popularnym tematem.

oncepcja mikrokredytu stanowia wyjtkowo interesujce zagadnienie wkontekcie licznych poraek dotychczasowej polityki rozwojowej wkrajach ubogich oraz dyskusji oefektywnoci zewntrznej pomocy, wiadczonej przez kraje rozwinite. Nie opieraa si bowiem na zasadach pomocy charytatywnej, nie pochodzia zkrajw bogatych, charakteryzowaa si natomiast niespotykan dotd skutecznoci wwalce zubstwem. Wswojej przemowie przed komisj noblowsk prof. Yunus stwierdzi, i znalaz skuteczny sposb walki zbied ijest wstanie sprawi, e nasze wnuki bd znay to pojcie jedynie zlekcji historii. W kilka lat po wygoszeniu tych sw bengalski bankier ubogich zosta oskarony odefraudacj zagranicznych dotacji, wysysanie krwi ubogich pod przykrywk walki zubstwem, arzd Bangladeszu

bnd IFPRI-IMAGES, flickr.com/photos/ifpri/4860364992

92
usun go ze stanowiska prezesa Grameen Banku. Te same media, ktre kilka lat wczeniej ogaszay rychy koniec biedy, zaczy donosi ofali samobjstw wrd zaduonych klientw instytucji mikrofinansowych, amikrokredyt okrzykny wspczesn lichw. Czy suszna jest tak brutalna rewizja pogldw? Historia wspczesnego systemu mikrofinansw siga pocztku lat 70. iklski godu, ktra wwczas nawiedzia Bangladesz. Yunus, wwczas wykadowca na Uniwersytecie Chittagong, opuci mury uczelni, by przeprowadzi badania terenowe wpobliskiej wsi Jobra. Pomysodawca Grameen Banku dostrzeg bezuyteczno wykadanych przez siebie teorii ekonomicznych wobec realnych problemw najuboszej czci spoeczestwa Bangladeszu. WJobrze spotka Sufi Begum mod matk, ktra zarabiaa na ycie wyplatajc bambusowe stoki. Rozmowa zni uwiadomia mu, jak wane jest zapewnienie ubogim dostpu do usug finansowych. Zapocztkowaa take formuowanie teorii, ktra kilka lat pniej zrewolucjonizowaa systemy finansowe wkrajach rozwijajcych si. Begum do wytworzenia stokw potrzebowaa materiaw owartoci 5 taka (0,22 USD), lecz wskutek braku kapitau niezbdnego do tej niewielkiej inwestycji zawieraa niekorzystn umow zdostawc poyczaa od niego materiay izobowizywaa si sprzeda pod koniec dnia gotowe produkty za 50 paisa (0,02 USD). Tak may dzienny zarobek nie pozwala na jakiekolwiek oszczdnoci. Brak rwnowartoci 22 centw uniemoliwia jej zatem wyrwanie si zbdnego koa niekorzystnych umw. Wcigu tygodnia naukowiec znalaz wJoroba 42 osoby wpodobnej sytuacji. Caa grupa potrzebowaa wsumie 856 taka (27 USD), by wyrwa si zzalenoci od porednikw. Dla ubogich zJobry jedynym rdem kapitau na inwestycje byo zapoyczenie si ulokalnych lichwiarzy. Takie nieformalne rdo kredytu nie cieszyo si popularnoci, poniewa pozyskawszy nowego klienta lichwiarz robi wszystko, by nie mg on si uniezaleni. Zkolei komercyjne banki wBangladeszu nie uznaway ubogich za godnych zaufania, zuwagi na brak majtku do porczenia iniskie dochody. Dlatego nie udzielay im poyczek. Przez wiele lat dominowao przekonanie, e kredyty dla ubogich gospodarstw domowych s skazane na porak. Koszty takich transakcji s za wysokie, ryzyko zbyt due, aoszczdnoci tych gospodarstw zbyt mae. Na przekr tym opiniom, Muhammad Yunus postanowi przekona menedera lokalnego banku do eksperymentu polegajcego na przyznawaniu ubogim mikrokredytw. Projekt rozpocz si w1976r. Na pocztku eksperymentem objty by tylko jeden oddzia Krishi Banku wJobrze. Wpierwszym dniu oddzia, Grameen, udzieli poyczek na 52 000 taka (1 500 USD) 24 mieszkacom wsi. Wcigu kilku miesicy suma ta zwikszya si do 15 tys. USD dla 400 osb, zczego stanowiy kobiety. Eksperymentalna faza projektu (19771979), przeprowadzona wrejonie Chittagong, zakoczya si wielkim sukcesem. Projektem obejmowano coraz to nowe czci Bangladeszu, awpadzierniku 1983r. Grameen zosta przeksztacony wniezaleny bank, ktry wsw misj wpisa likwidacj ubstwa. Ideolodzy Grameen Banku uwaali, e biedni pozostaj biedni nie dlatego, e nie maj umiejtnoci lub unikaj cikiej pracy, lecz przez instytucjonalne rozwizania, ktre nie pozwalaj wydosta si zubstwa. Pomoc charytatywna, uzaleniajc ubogich, nie tylko nie rozwizuje problemu biedy, lecz go pogbia. Wszyscy ludzie maj potencja przedsibiorczoci ijedyne, czego potrzebuj, to sprzyjajcych okolicznoci, eby go uwolni. Poczwszy od lat 80., na caym wiecie zaczy powstawa repliki bengalskiej instytucji, a idea walki zubstwem poprzez udzielanie mikropoyczek zyskiwaa coraz wicej zwolennikw. Jednak przejcie od mikrofinansowej ewolucji do dynamicznej rewolucji wyznacza rok 1997, wktrym zorganizowany zosta pierwszy World Microcredit Summit. Uczestniczyo wnim ponad 3000 politykw, szefw organizacji midzynarodowych, dziaaczy spoecznych, ludzi biznesu iprzedstawicieli agencji rozwojowych ze 137 krajw. Wyznaczono wwczas cel zapewnienie do 2005r. dostpu do mikrokredytu 100 mln najbiedniejszych rodzin na wiecie. Zadeklarowano take rodki na jego realizacj: 21,6 mld dolarw na pomoc wzakadaniu organizacji typu Grameen Bank. Od tamtej pory mikrokredyt sta si wiatowym narzdziem walki zubstwem. Prof. Muhammad Yunus podczas ceremonii otwarcia World Microcredit Summit podkrela donioso tego momentu: Ten szczyt jest okazj do poegnania si zfinansowym apartheidem. Tym szczytem udowodnilimy, e kredyt to co wicej ni biznes. Tak jak jedzenie, kredyt jest prawem czowieka. Szczyt z1997r. rozpocz proces scalania globalnego ruchu mikrofinansw, ktry wyszed naprzeciw olbrzymiemu zapotrzebowaniu na usugi finansowe dla ubogich. W1998r. Zgromadzenie Oglne ONZ wuznaniu dla roli mikrokredytu wzwalczaniu ubstwa ogosio rok 2005 Midzynarodowym Rokiem Mikrokredytu. Tym samym ONZ uznaa mikrokredyt za jeden zgwnych rodkw do osignicia Milenijnych Celw Rozwoju, szczeglnie celu nr 1: Zmniejszenia o poow liczby ludzi, ktrych dochd nie przekracza 1 dolara dziennie izmniejszenia opoow liczby ludzi, ktrzy cierpi gd. Wroku 2007 osignito cel ustanowiony dziesi lat wczeniej na midzynarodowym szczycie mikrokredytu. Przyjmujc, e rednia wielko rodziny wkrajach rozwijajcych si to pi osb, oznacza to, e instytucje mikrofinansowe wpyny na ycie ponad p miliarda najuboszych ludzi. Pomimo tego, e cel zosta zrealizowany zdwuletnim opnieniem, byo to przeomowe osignicie wwalce zubstwem. Wzrost z7,6 mln

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

93

klientw w1997r. do ponad 106 mln w2007r., oznacza, e wcigu dekady sektor mikrofinansw powikszy si oponad 1300%. W2006r. prof. Yunus izaoony przez niego Grameen Bank otrzymali Pokojow Nagrod Nobla. Komitet Noblowski uzasadnia decyzj wielkim wpywem nagrodzonych na ycie milionw ludzi oraz pozytywnymi zmianami, ktre idea mikrokredytu wywoaa we wspczesnym systemie bankowym. Zanim Yunus wprowadzi wycie sw koncepcj, poyczki dla najbiedniejszych wydaway si czym nierealnym. Wcigu trzech dekad naukowiec za porednictwem Grameen Banku przeksztaci mikrokredyty wjeden znajwaniejszych instrumentw wwalce zubstwem. Trway pokj nie moe by osignity, pki wielkie grupy spoeczne nie znajd drogi ucieczki od ubstwa. Mikrokredyt jest jedn ztych drg. Oddolny rozwj spoeczestw suy umacnianiu si demokracji ipraw czowieka. Kada jednostka na wiecie ma zarwno potencja, jak iprawo do dostatniego ycia. Dziaajc wrnych krgach kulturowych icywilizacyjnych Yunus iGrameen Bank udowodnili, e nawet najbiedniejsi zbiednych mog skutecznie pracowa dla swojego rozwoju usyszeli uczestnicy ceremonii wrczenia nagrody. Obecnie na caym wiecie dziaa olbrzymia liczba prywatnych ipastwowych, komercyjnych inie nastawionych na zysk instytucji, ktre maj na celu pomoc ubogim poprzez udostpnianie usug finansowych.

Sektor mikrofinansw nieustannie si rozszerza idziaa coraz bardziej profesjonalnie iefektywnie, nawet konwencjonalne banki zaczynaj otwiera si na usugi dla ubogich. Od pocztku historii mikrokredytu nie brakuje jego krytykw, ktrzy podwaaj skuteczno tego narzdzia. Nie zgadzaj si oni zpodstawowym dla wizji prof. Yunusa twierdzeniem, e kady czowiek ma wsobie przedsibiorczy potencja, ktry mona uwolni zapewniajc mu jedynie rodki na inwestycje. Wedug wielu ekonomistw, moliwo korzystania zusug mikrofinansowych nie stanowi gwarancji sukcesu nowo powstaego mikroprzedsibiorstwa. Ich zdaniem, bez powiza na rynku oraz odpowiednich szkole wiele inicjatyw ekonomicznych osb ubogich skazanych jest na porak. Ponadto wedug krytykw wizji prof. Yunusa samozatrudnienie nie stanowi remedium na problem ubstwa, poniewa tylko niewielka cz spoeczestwa ma tzw. zmys przedsibiorczoci ijest wstanie prowadzi wasn dziaalno gospodarcz. Dlatego osoby ubogie, zamiast otwiera wasne przedsibiorstwa, zazwyczaj wol zosta zatrudnione. Sukces Grameen Banku czsto przypisywany jest wyjtkowym zdolnociom przywdczym icharyzmie jego zaoyciela, anie rewolucyjnym rozwizaniom nowoczesnego sektora mikrofinansw. Krytycy tego systemu zarzucaj mu rwnie uzalenianie ubogich od kredytu, porwnujc organizacje mikrofinansowe do

bnd Michael Foley, flickr.com/photos/michaelfoleyphotography

94
nie brak instytucji, gdzie w wskanik znacznie przekracza 30%. Tak wysokie oprocentowanie mikrokredytu usprawiedliwiane jest specyfik sektora, ktra implikuje znaczn liczb transakcji oniewielkiej wartoci. Koszty administracyjne s wic znacznie wysze ni wtradycyjnych bankach, co rekompensowane jest wysokim oprocentowaniem. Nie ulega jednak wtpliwoci, e taka praktyka stwarza due pole do naduy wobec najuboszych, ktrzy pozbawieni s innych rde finansowania. Istnieje rwnie pewien dysonans midzy ideami, ktre zapocztkoway nowoczesny system mikrokredytowy, arzeczywistoci. Wwikszoci przypadkw najubosi zubogich ( poorest of the poor) nadal znajduj si poza zasigiem usug finansowych. Instytucje mikrofinansowe kieruj produkty przewanie do osb, ktre ju prowadz jak dziaalno gospodarcz. Wpraktyce mikrokredyt sprawia, e biedni staj si odrobin zamoniejsi, natomiast osoby najubosze pozostaj ekonomicznie marginalizowane. Finansowy apartheid, ktrego upadek prof. Yunus ogosi w1997r., nadal istnieje. Wodpowiedzi na te zarzuty w2003r. Grameen Bank wprowadzi tzw. beggar loan nieoprocentowany mikrokredyt przeznaczony dla osb, ktrych jedynym rdem dochodu jest jamuna. Produkt nadal znajduje si wfazie eksperymentalnej, jednak dotychczasowe wyniki (m.in. stopy zwrotu oraz wpyw na status materialny beneficjentw) s optymistyczne. Najpowaniejszym oskareniem wobec wspczesnego systemu mikrofinansowego jest wykorzystywanie najuboszych, ktrych wpdza wspiral dugw zamiast emancypowa ekonomicznie. Na pocztku 2011 r. wiat obiegy doniesienia o fali samobjstw klientw indyjskich instytucji mikrofinansowych. Od tego czasu coraz czciej dao si sysze, e idea, za ktr prof. Yunus zosta wyrniony Nagrod Nobla, jest zakamuflowan form lichwy. Weryfikacja takiego zarzutu nie jest moliwa bez analizy pierwotnej idei mikrokredytu izmian, jakie wniej zaszy wcigu 30 lat. Po pierwsze, wzaoeniu mikrokredyt przeznaczony by przede wszystkim dla kobiet. Wedug Yunusa, koncentrowanie si na udzielaniu poyczek kobietom ma nie tylko kluczowe znaczenie dla rwnouprawnienia pci, lecz jest rwnie poparte przesankami ekonomicznymi. Zdowiadcze Grameen Banku wynika, e kredyt udzielany kobietom jest wykorzystywany efektywniej. Kobiety lepiej radz sobie podczas procesu samozatrudnienia, dlatego przyznawane im rodki szybciej przyczyniaj si do poprawy sytuacji materialnej rodzin. Ponadto, kobiety czciej inwestuj wgospodarstwo domowe oraz wedukacj dzieci. Dlatego kredyt korzystnie wpywa na sytuacj ekonomiczn caej rodziny oraz gospodarstwa domowego, anie tylko osoby kredytobiorcy, co czsto zdarza si w przypadku rodkw przyznawanych mczyznom.

lichwiarzy. Ponadto, zdaniem przeciwnikw mikropoyczek nie s one zazwyczaj przeznaczane na inwestycje, lecz na biec konsumpcj, co przyczynia si do wzrostu popytu na dobra oferowane przez zamoniejszych przedsibiorcw iwiatowe koncerny. Dlatego ich zdaniem cay system nie wspiera najuboszych, lecz pomaga umocni hegemoni bogatych. Paradoksalnie, z najwiksz krytyk Grameen Bank spotyka si wkraju, oktrego rozwj walczy od ponad 30 lat. Przedstawiciele bengalskiego rzdu oficjalnie zarzucaj Yunusowi naduycia finansowe oraz brak efektywnoci jego instytucji. Ich zdaniem, jeli Grameen Bank faktycznie skutecznie zwalczaby ubstwo, to po trzech dekadach dziaalnoci na tak wielk skal, Bangladesz nie pozostawaby wci jednym znajbiedniejszych krajw wiata. Od pocztku 2011r. wadze prowadz otwart wojn z instytucj prof. Yunusa, do ktrej rozpoczcia sygna day oskarenia duskich dziennikarzy odefraudacj niemal 100 mln dolarw zdotacji rzdu Norwegii. Icho norweskie ledztwo wtej sprawie, oktre zaapelowa sam podejrzany, nie wykazao adnych nieprawidowoci, rzd Bangladeszu nie zszed zwojennej cieki. Yunus na pocztku 2007r. stwierdzi, e dramatyczna sytuacja ekonomiczna Bangladeszu jest wynikiem nieudolnoci tamtejszych politykw. Prezes Grameen Banku zarzuci im nepotyzm, korupcj, egoizm ikrtkowzroczno wdziaaniu. Od tamtego czasu nie mg liczy na przychylno miejscowej klasy rzdzcej. Wmarcu 2011r. decyzj Sdu Najwyszego zosta usunity ze stanowiska prezesa Grameen Banku. Oficjalnym powodem by jego wiek zgodnie z bengalsk konstytucj, 71-latek powinien przej na emerytur 11 lat temu. Oprcz zarzutw skierowanych pod adresem Grameen Banku, nie brak rwnie krytycznych uwag co do samego systemu mikrofinansowego. Jednym zgwnych zastrzee jest wysoko oprocentowania poyczek. Te oferowane przez Grameen Bank oprocentowane s zazwyczaj wwysokoci ok. 20%, lecz na wiecie

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

ba World Economic Forum, flickr.com/photos/worldeconomicforum/4312996007

95
Po drugie, gwn form zabezpieczenia spaty mikrokredytu nie jest porczenie majtkowe. Co wicej, wsystemie zaprojektowanym przez prof. Yunusa osoby, ktrym nie udaje si spaci zobowiza, nie ponosz konsekwencji prawnych. Wsppraca Grameen Banku zklientami opiera si przede wszystkim na zaufaniu oraz staym ibliskim kontakcie. Dlatego wprzypadku problemw ze spat bank renegocjuje warunki umowy (zmniejsza raty, wydua czas spaty). Jeli ito nie przyniesie skutku, kredyt zostaje odpisany bez moliwoci egzekucji komorniczej lub udziau bengalskiego aparatu wykonawczego. Poza tym wsystemie wymylonym przez Yunusa to nie klienci przychodz do banku, lecz bank wychodzi do klienta. Dziki temu pracownicy instytucji mikrofinansowych mog upewni si, e mikrokredyt przeznaczany jest na cel inwestycyjny, anie konsumpcyjny. Poprzez czste kontakty zklientem oraz wywiady rodowiskowe bank dba, aby jego klienci nie zaduali si wkilku instytucjach jednoczenie oraz nie spacali rat kredytu poprzez zaciganie kolejnego. Instytucje mikrofinansowe, ktre odpowiedzialne s za fal samobjstw swoich klientw, czy ztakim modelem jedynie niewielka wysoko kredytu. Troszcz si one wycznie ozysk zdziaalnoci poyczkowej, dlatego rubuj oprocentowanie oraz stosuj agresywne metody cigania nalenoci, cakowicie pomijajc wszystkie zasady, na ktrych zbudowany zosta system mikrofinansw. Muhammad Yunus nazywa je wilkami wowczej skrze, ktre pod szyldem pomocy ubogim niszcz reputacj caego sektora. Jego zdaniem, wydarzenia zpocztku 2011r. nie s wynikiem bdnej koncepcji systemu mikrofinansw, lecz patologicznych zmian, jakie zaszy wnim przez koncentrowanie si tylko na jednym celu maksymalizacji zysku. Nie jestemy cierpliwi. Nie jestemy powcigliwi. Nie potrafimy si postawi wsytuacji drugiego czowieka. Wykorzystujemy go do robienia pienidzy. To nas olepia wwiecie, wktrym liczy si gwnie pienidz. Musimy zacz widzie ludzi, nie zysk przekonywa Yunus wjednym zwywiadw. Nie ulega wtpliwoci, e dziaalno organizacji mikrofinansowych powinna by rentowna. Odrnia j to od pomocy charytatywnej ima cisy zwizek zniespotykan dotd wpolityce rozwojowej skutecznoci. Jednak coraz czciej koncept stanowicy fundament caego systemu jest znieksztacany iwykorzystywany przez instytucje, dla ktrych walka zbied pozostaje pustym zapisem w statucie. Ostatnie 30 lat pokazao, e mikrokredyt stanowi niezwykle skuteczn bro wwalce zbied, lecz jest to bro obosieczna instytucje mikrofinansowe zamiast emancypowa najuboszych mog rwnie pogbia zjawisko ubstwa. Skuteczno produktw mikrofinansowych zalena jest od rwnowagi pomidzy ekonomicznymi ispoecznymi celami instytucji, ktre je oferuj. Dlatego warunkiem koniecznym stabilnego rozwoju sektora mikrofinansw jest zahamowanie jego komercjalizacji. Instytucje mikrofinansowe musz na powrt bardziej koncentrowa si na najuboszych ni na chci zysku.

Piotr Chmielewski

ktry zosta zamordowany przez szwadrony mierci.

Portret prawdziwego wiadka Ewangelii, ktry pomimo skiwanych. Za swoj niezomn postaw zapaci yciem. -

handel@boskieksiazki.pl 12 413 19 21

96

gospodarka spoeczna

Kapitalizm

iprzeklestwo wydajnoci energetycznej

John Bellamy Foster Brett Clark Richard York

Przeklestwo wydajnoci energetycznej, znane jako paradoks Jevonsa, to zjawisko opisane po raz pierwszy przez Williama Stanleya Jevonsa w XIXw. Zjawisko polega na tym, e wzrost wydajnoci energetycznej, a take bardziej wydajne wykorzystywanie zasobw, nie prowadzi do zachowania tyche, lecz do ich zwikszonego zuycia.
hocia teoria ta bya zapomniana przez wiksz cz XX wieku, wostatnich dziesicioleciach zostaa odkryta na nowo ijest istotnym gosem wdebacie dotyczcej ochrony rodowiska. Wiek XIX by wiekiem wgla. To wanie wgiel napdza brytyjski przemys, a wic i cae Imperium. W1863r. przemysowiec sir William George Armstrong wmowie skierowanej do Brytyjskiego Stowarzyszenia Popierania Rozwoju Nauki zastanawia si, czy wiodca wskali wiata pozycja Wielkiej Brytanii wprodukcji przemysowej nie jest zagroona perspektyw wyczerpania si dostpnych rezerw wgla. Wtamtych czasach nie prowadzono jeszcze rozlegych bada na temat zuycia wgla ijego wpywu na wzrost gospodarczy. Odpowiedzi Armstrongowi udzieli William Stanley Jevons, jeden ztwrcw neoklasycznej szkoy ekonomii, wksice Problem wgla. Rozwj narodowy aprawdopodobne wyczerpanie si zasobw naszych kopal (The Coal Question: An Inquiry Concerning the Progress of the Nation, and the Probable Exhaustion of Our Coal-Mines, 1865). Jevons twierdzi, e rozwj brytyjskiego przemysu jest uzaleniony od taniego wgla. Wzrost cen surowca spowodowany koniecznoci sigania po niego coraz gbiej doprowadzi prawdopodobnie wcigu jednego pokolenia do utraty dominacji handlowej iprodukcyjnej,

awcigu stulecia do bezruchu wgospodarce. Nie zmieni tego jego zdaniem ani postp technologiczny, ani zastpowanie wgla innym rdem energii. Ksika Jevonsa zyskaa szeroki rozgos. John Herschel, wana posta brytyjskiej nauki, zgadza si zJevonsem, piszc: Wstale rosncym tempie trwonimy nasze zasoby i podwyszamy poziom ycia prdzej czy pniej musi nadej straszny dzie zapaty. Wkwietniu 1866r. John Stuart Mill chwali Problem wgla wIzbie Gmin, skaniajc si jednoczenie ku pomysowi Jevonsa, by wodpowiedzi na kurczenie si z tego wanego surowca zmniejszy dug publiczny. Spraw podj rwnie wczesny minister skarbu William Gladstone, ktry wezwa parlament do dziaa na rzecz zmniejszenia zaduenia, uzasadniajc to obaw przed rychym wyczerpaniem si zasobw wgla. Nic zatem dziwnego, e ksika Jevonsa szybko staa si bestsellerem. W swoich obliczeniach autor jednak bardzo si pomyli. Produkcja wgla wWielkiej Brytanii zwikszya si wcigu 30 lat od publikacji ksiki wraz ze wzrostem popytu ponad dwukrotnie. Wtym samym czasie wStanach Zjednoczonych wzrosa ona dziesiciokrotnie, pozostajc jednak nadal na poziomie niszym ni wWielkiej Brytanii. Mimo to, na przeomie wiekw nie wybucha adna panika na tle obaw przed

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

97

bn anbar, flickr.com/photos/54625520@N00/353214613

wyczerpaniem si dostpnych zasobw surowca. Zasadniczym bdem Jevonsa wktrym nie by osamotniony wrd wybitnych postaci swoich czasw bya nieumiejtno przewidzenia takich alternatywnych rde energii dla przemysu, jak ropa naftowa czy elektrownie wodne. W1936r., siedemdziesit lat po sensacji, jak wparlamencie wzbudzia ksika Jevonsa, John Maynard Keynes odnis si do wizji autora, oceniajc, e prognozy na temat spadku dostpnoci wgla byy nacigane i przesadzone. Mona by jeszcze doda, e perspektywa Jevonsa bya do wska.

Sam paradoks Jevonsa jest jednak wekonomii ekologicznej wci uwaany za przeomowy. Wrozdziale sidmym Problemu wgla, zatytuowanym Oekonomii paliwa, Jevons odnis si do popularnego pogldu, e nowe, bardziej efektywne ioszczdne sposoby wykorzystania wgla rozwi problem zmniejszajcej si dostpnoci tego surowca, oraz e poytek zwgla mona zwielokrotni, utrzymujc jego zuycie na takim samym poziomie lub nawet je zmniejszajc. Jevons zdecydowanie odrzuci ten pogld, stwierdzajc, i bardziej efektywne wykorzystywanie wgla prowadzi wbrew temu, czego mona by si spodziewa jedynie do zwikszonego popytu na ten surowiec.

Paradoks Jevonsa

Wraz ze wzrostem wydajnoci nastpuje bowiem dalsza ekspansja ekonomiczna. To wielkie nieporozumienie przypuszcza, e oszczdne wykorzystywanie paliwa rwna si jego zmniejszonemu zuyciu. Jest wprost odwrotnie. Nowe, bardziej ekonomiczne sposoby gospodarowania prowadz do zwikszonego zuycia danego zasobu. Pokazuj to dowiadczenia zwielu podobnych przypadkw. [] Tym bardziej tyczy si to tak powszechnie wykorzystywanego surowca jak wgiel. To wanie bardziej efektywne gospodarowanie wglem prowadzi do jego zwikszonego zuycia pisa. Opisujc szczegowo rozwj silnikw parowych, autor Problemu wgla wskazywa, i kade usprawnienie w ich produkcji sprawiao, e byy bardziej wydajne pod wzgldem termodynamicznym. Wraz z ulepszeniami wzrastao jednak zuycie wgla. Silnik Saveryego, jeden zpierwszych silnikw parowych, mia tak nisk wydajno, e jak stwierdzi Jevons nie opacao si go uywa; jego wspczynnik spalania by tak wysoki, e nie zuywa on wgla wcale. Kolejne modele, takie jak synna maszyna parowa Watta, byy bardziej wydajne, co sprawiao, e zapotrzebowania na wgiel roso. Za kadym razem, gdy do uytku zostaje wprowadzony ulepszony silnik, zuycie wgla wzrasta. Jest to bowiem bodziec dla kadej gazi przemysu praca robotnikw zastpowana jest przez prac maszyn,

98
adue przedsiwzicia, ktre wczeniej byy nieopacalne ze wzgldu na wysoki koszt energii parowej, mog zosta zrealizowane. Chocia Jevons uwaa, e paradoks ten dotyczy nie tylko wgla, wswej ksice skoncentrowa si wanie na tym surowcu, ktry postrzega jako gwny czynnik industrializacji i bodziec dla bran dbr inwestycyjnych. Wgiel by nie tylko paliwem dla nowoczesnych silnikw parowych. Wpoowie XIXw. stanowi take gwny surowiec wykorzystywany wwielkich piecach wytapiajcych elazo najwaniejszy produkt przemysu i fundament dominacji gospodarczej1. Z racji ogromnego rozwoju tej brany, w1870r. Wielka Brytania, nazywana warsztatem wiata, odpowiedzialna bya za produkcj mniej wicej poowy elaza na ziemi. Wzrost wydajnoci wwykorzystaniu wgla sprawi, e mona byo wyprodukowa wicej elaza. To doprowadzio do rozwoju caego przemysu, awic do wzrostu zapotrzebowania na wgiel. Jevons uj to wnastpujcy sposb: Jeli ilo wgla zuywanego wwielkim piecu zmniejszy si wstosunku do iloci gotowego produktu, zysk sektora wzronie, przycignie to nowy kapita, cena surwki spadnie, ale popyt na ni wzronie. Wraz ze wzrostem liczby piecw mimo wikszej wydajnoci kadego znich zuycie wgla zwikszy si. Nawet jeli nie zawsze dzieje si tak wprzypadku pojedynczej gazi przemysu, naley pamita, e rozwj dowolnej gazi jest bodcem dla nowej aktywnoci wwikszoci pozostaych. To prowadzi porednio, jeli nie bezporednio, do zwikszonego wydobycia naszego wgla. Takie spostrzeenie byo wwczas niezwykle istotne. Zdawano sobie bowiem spraw, e rozwj przemysowy uzaleniony jest od moliwoci taniej produkcji elaza. Mniejsza ilo wgla potrzebnego wpiecach oznaczaa ekspansj przemysow, zwikszenie zdolnoci produkcyjnej, zawadnicie nowymi rynkami, atake wefekcie wzrost zapotrzebowania na czarne zoto. W1869r. zuycie wgla przez brytyjski przemys elazny istalowy wynosio 32 miliony ton iprzekraczao poziom jego cznego zuycia wprodukcji oglnej (28 mln ton) oraz na potrzeby kolei (2 mln ton)2. Bya to era kapitau iprzemysu. Osile gospo darki decydowaa wwczas ilo produkowanego wgla isurwki. Produkcja wgla ielaza rosa wtym czasie wWielkiej Brytanii wjednakowym tempie pomidzy 1830 a1860r. potroia si. Jak stwierdzi Jevons: Zaraz po wglu [] fundamentem naszej potgi jest elazo. To krgosup naszego systemu wytwrczego. Pisarze polityczni susznie uznawali wynalezienie wielkiego pieca na wgiel za najwaniejsze rdo naszego bogactwa [] Produkcja elaza, surowca, zktrego zbudowane s nasze maszyny, jest najlepszym miernikiem naszego bogactwa ipotgi. Czytajc ksik Jevonsa nie mona nie dostrzega wpywu, jaki na przemys miaoby bardziej wydajne uycie wgla ijego zwikszone wydobycie, do ktrego by wrezultacie doszo. Ekonomiczno pisa Jevons pomnaa warto iwydajno naszego najwaniejszego surowca; nieskoczenie zwiksza nasze bogactwa iilo rodkw potrzebnych do ycia, prowadzi do wzrostu populacji, rozwoju naszych manufaktur ihandlu to wszystko daje nam wtym momencie zadowolenie, ale nie bdzie trwao wiecznie.

Opisujc wgiel jako najwaniejszy surowiec dla brytyjskiego przemysu, Jevons zwrci uwag na zastpienie jednego produktu podstawowego dla przemysu przez inny. Wielki spr wok ustaw zboowych pokaza (zwraca na to uwag ju m.in. ojciec Jevonsa, Thomas), e nisza cena produktu podstawowego napdza popyt iostatecznie prowadzi do niedoborw, co wprzypadku zboa oznaczao konieczno jego importu. Pod koniec XIXw. oniedoborze wsensie maltuzjaskim mwiono ju jednak nie wkontekcie zboa, lecz wgla. Jevons postawi wswojej ksice tez zwraca uwag Keynes e warunkiem utrzymania dobrobytu iprzywdztwa gospodarczego przez Wielk Brytani jest stay rozwj przemysu cikiego, co przeoy si na geometryczny wzrost zapotrzebowania na wgiel. Jevons zaproponowa t zasad jako uzupenienie statycznej teorii zasobw Malthusa inazwa j naturalnym prawem rozwoju spoecznego [] Std ju tylko krok do zastpienia wteorii Malthusa zboa wglem. Jevons podkrela, e oile liczba ludnoci wzrosa od pocztku XIXw. czterokrotnie, to zuycie wgla wzroso szesnastokrotnie. Wzrost produkcji wgla by jego zdaniem konieczny dla szybkiego rozwoju przemysowego, ktry prdzej czy pniej musi si skoczy. Autor Problemu wgla nie powici uwagi zasadniczej sprzecznoci, ktra jest sednem opisywanego przez niego paradoksu dynamice akumulacji lub rozszerzonej reprodukcji, waciwym dla kapitalizmu. Jako jeden zpierwszych ekonomistw neoklasycznych, Jevons wodrnieniu od ekonomistw klasycznych nie skupia si na klasach iakumulacji. Jego analiza ekonomiczna przybraa form statycznej teorii rwnowagi. Jevonsowi brakowao zatem odpowiedniego aparatu pojciowego, by poradzi sobie zproblemami akumulacji iwzrostu gospodarczego. Przyrost liczby ludnoci, rozwj przemysu, atake wzrost zapotrzebowania na wgiel (jako gwnego surowca wprzemyle) by zdaniem Jevonsa, ktry bazowa na teorii Malthusa, po prostu wynikiem abstrakcyjnego naturalnego prawa rozwoju spoecznego. Autor Problemu wgla postrzega kapitalizm nie jako pewien twr spoeczny, lecz wkategoriach czego naturalnego. Nic wic dziwnego, e wytumaczenia wci rosncego popytu szuka on wjednostkowym zachowaniu, maltuzjaskiej demografii imechanizmie cenowym. Zamiast skupi si na motywie zysku, odwoywa si do abstrakcyjnego prawa siy, sformuowanego

Prawo naturalne

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

99
przez Justusa von Liebiga: Cywilizacja, twierdzi baron Liebig, to ekonomia siy, anasz si jest wgiel. Jevonsowi brakowao te realistycznego spojrzenia na ekonomi ispoeczestwo kapitalistyczne. wiadczy otym fakt, e siy stymulujce ekspansj gospodarcz iindustrializacj awic prowadzce do wzrostu zapotrzebowania na wgiel przedstawi on, odziwo, jako sabe inierozwinite. sprowokowaa nieracjonaln reakcj, i potrzebne jest szybkie obnienie dugu publicznego martwego. Caa uwaga wiata polityki skupia si, jak na ironi, na przedostatnim rozdziale ksiki Jevonsa, zatytuowanym Podatki idug narodowy. Jevons oraz inne osoby podzielajce jego pogld, jak Mill czy Gladstone, nigdy nie opowiedzieli si za zachowaniem z wgla. Engels pisa wjednym zlistw do Marksa, e przemysowy kapitalizm trwoni energi soneczn zprzeszoci, czego dowodem jest, e marnotrawi on nasze zapasy energii, nasz wgiel, kruszec, lasy itd. Wanalizach Jevonsa prno szuka podobnych tez. Obcy by mu pogld, e spoeczne stosunki produkcji powinny by ksztatowane nie przez pogo za zyskiem, lecz przez ludzkie potrzeby oraz spoeczn iekologiczn rwnowag. Uycie innych ni wgiel paliw kopalnych (jak ropa igaz ziemny) oraz elektrowni wodnych, atake wykorzystywanie zasobw caej planety, sprawio, e problemy, ktre przewidzia Jevons, zostay odsunite wczasie. Dzi, gdy stajemy przed globalnym problemem ekologicznym, paradoks Jevonsa powraca.

Jevons nie przejmowa si ekologi. Zamiast tego martwia go perspektywa utraty przez Wielk Brytani dominujcej pozycji na wiecie. Chocia powici duo uwagi problemowi kurczenia si zasobw, nie zastanawia si nad konsekwencjami, jakie dla rodowiska bdzie miao wyczerpanie si zasobw energii. Ignorowa nawet spowodowane przez produkcj wgla zanieczyszczenie powietrza, ziemi iwody. Milcza rwnie wkwestii chorb zawodowych iniebezpieczestw czyhajcych na robotnikw kopalni ifabryk, wktrych jest on spalany. Jevons zakada po prostu, e masowa degradacja powierzchni ziemi jest czym naturalnym. Chocia perspektywa wyczerpania si wgla prowokowaa pytanie omoliwo zatrzymania wzrostu gospodarczego, autor ten nie podj nigdy kwestii zrwnowaonego rozwoju. Odnawialne rda energii, jak woda iwiatr, byy wopinii Jevonsa niepewne, ograniczone do konkretnego czasu iprzestrzeni. Gospodarka musi jego zdaniem przecie pozostawa wcigym ruchu. Wgiel zapewnia natomiast kapitaowi uniwersalne rdo energii zasilajce produkcj inie zakcajce dotychczasowego modelu dziaalnoci. Autor Problemu wgla nie zna odpowiedzi na opisany przez siebie paradoks. Wielka Brytania moga postpi ze swoim tanim rdem energii na dwa sposoby: zuy wgiel szybko lub wolniej. Jevons opowiada si za pierwszym rozwizaniem: Jeeli bdziemy ponadprzecitnie pomnaa nasze bogactwa, zarwno materialne jak iintelektualne, trudno nie doceni korzystnego wpywu, jaki obecnie moemy wywiera [na reszt wiata]. Utrzymanie takiej pozycji jest jednak fizycznie niemoliwe. Musimy dokona historycznego wyboru pomidzy krtkotrwa, ale prawdziw potg, adugotrwa przecitnoci. Jeeli stawia si spraw wtaki sposb, wiadomo, co wybra: ciek chway dzi i drastyczne obnienie poziomu ycia jutro. Jevons nie wiedzia jak zaradzi nieuniknionemu iszybkiemu jak sam twierdzi wyczerpaniu si krajowych z wgla. Brytyjski kapita irzd nie widziay za alternatywy dla business as usual. Ostatecznie, co ciekawe, ksika Jevonsa posuya jako argument na rzecz ograniczenia zaduenia pastwa. Wobliczu spodziewanego zahamowania wzrostu gospodarczego mia to by rodek zapobiegawczy. Jak pisa Keynes: Teza, e trwonimy nasz kapita naturalny

Przemysowa dominacja tak, zrwnowaony rozwj nie

Paradoks Jevonsa by zapomniany przez trzy czwarte XXw. werze ropy naftowej. Powrci wlatach 70. wraz z rosncym niepokojem wywoanym perspektyw wyczerpania si zasobw. Obawy te przybray na sile podczas kryzysu naftowego lat 197374. Wraz z wprowadzeniem pomiarw efektywnoci energetycznej, ekonomici zaczli zastanawia si nad ich skutecznoci. To sprawio, e na przeomie lat 70. i80. ponownie zwrcono uwag na zasadnicz wparadoksie Jevonsa kwesti, ktr nazwano efektem zwrotnym. Jest to pogld, e wraz ze wzrostem wydajnoci produkcyjnej cena efektywna danego towaru spada, co prowadzi do zwikszonego popytu na ten towar. Wten oto sposb korzyci zwzrostu wydajnoci nie przekadaj si na zmniejszenie zuycia towaru. Paradoksem Jevonsa nazywano czsto skrajn posta efektu zwrotnego, gdzie wraz zoszczdnociami wprodukcji nastpuje nie spadek, lecz wzrost zuycia danego zasobu. Optymici przekonywali, e efekt zwrotny jest niewielki, co oznacza, i problemy ekologiczne mona rozwiza wduej mierze dziki innowacjom technicznym. Doprowadz one do bardziej wydajnego zuycia energii isurowcw (dematerializacja). Istniej jednak mocne dowody na to, e efekt zwrotny jest znaczny. Na przykad techniczne usprawnienia w pojazdach silnikowych doprowadziy po 1980r. wUSA do 30-procentowego wzrostu redniej liczby mil przejechanych na jednym galonie paliwa. Cakowite zuycie energii przez te pojazdy jednak nie spado. Oile zuycie paliwa przez jeden pojazd pozostao na tym samym poziomie, otyle wzrost wydajnoci sprawi nie tylko, e zwikszya si liczba samochodw iciarwek na drogach (iprzebytych mil), ale te ich wielko iosigi (przyspieszenie, prdko itd.). Na autostradach

Ponowne odkrycie paradoksu Jevonsa

100
wUSA krluj teraz samochody sportowo-uytkowe (SUV) iminivany. Wskali makro paradoks Jevonsa ujawnia si wtym, e chocia wydajno energetyczna (oszczdno zuycia prdu przez dane urzdzenia) wStanach Zjednoczonych po 1975r. wzrosa dwukrotnie, drastycznie zwikszyo si zuycie energii. Juliet Schor zauwaa, e przez ostatnie 35 lat: zuycie energii na dolara PKB zmniejszyo si opoow. Zapotrzebowanie na energi, zamiast spa, wzroso jednak o40%. Warto doda, e popyt wzrasta najszybciej wtych sektorach, wktrych odnotowano najwikszy wzrost wydajnoci w transporcie igospodarstwach domowych. Wydajno lodwek zwikszya si o10%, ale liczba tych urzdze wzrosa o20%. Wlotnictwie zuycie paliwa na mil spado oponad 40%, lecz wzwizku ze wzrostem liczby osobomil, cakowite zuycie paliwa wzroso o150%. Podobnie wyglda sytuacja wprzypadku samochodw. Wzrostowi popytu towarzyszy za wzrost emisji dwutlenku wgla wtych dwch sektorach wynis on 40%. Ekonomici iekolodzy, ktrzy prbuj oceni bezporedni wpyw wydajnoci na obnienie ceny iwystpowanie efektu zwrotnego, uwaaj zazwyczaj, e w efekt jest stosunkowo niewielki. Ich zdaniem, wynosi on 1030% wbranach, wktrych zuywane jest duo energii, takich jak chodnictwo iciepownictwo czy motoryzacja. Gdy jednak wemie si pod uwag porednie efekty na poziomie makro, paradoks Jevonsa okazuje si bardzo istotny. To wanie na poziomie makro daj si we znaki efekty skali zwikszenie wydajnoci energetycznej moe obniy efektywny koszt rnych produktw, napdzajc ca gospodark izwikszajc cakowite zuycie energii. Mario Giampietro iKozo Mayumi, ekonomici zajmujcy si ekologi, twierdz, e paradoks Jevonsa moe by zrozumiany tylko poprzez model makroewolucyjny, gdzie lepsza wydajno prowadzi do zmian wtablicach przepyww, co ostatecznie prowadzi do wzrostu skali itempa systemu jako caoci. Analizy paradoksu Jevonsa s zazwyczaj do oglne. Autorzy skupiaj si wnich na pojedynczych skutkach technologicznych, nie uwzgldniajc kontekstu historycznego. Tak samo jak Jevons, ignoruj oni charakter industrializacji. Brakuje im rwnie realistycznego spojrzenia na rozwj kapitalistyczny, napdzany przez akumulacj. System ekonomiczny nastawiony na zysk, akumulacj i ekspansj, bdzie bez koca wykorzystywa kady wzrost wydajnoci oraz kad redukcj kosztw, by zwikszy skal produkcji. Technologiczna innowacyjno jest podporzdkowana tym samym ekspansywnym celom. Kady ze sztandarowych wynalazkw wiekw XVIII, XIX iXX (tj. silnik parowy, kolej, samochd) by dlatego przeomowy, e stymulowa akumulacj kapitau iprowadzi do wzrostu caej gospodarki. Efekty skali, bdce rezultatem ich rozwoju, zkoniecznoci przewyszyy wzrost wydajnoci technologicznej. Zachowanie zasobw jest co prawda wkapitalizmie niemoliwe, stosunek wyjcie/ wejcie moe jednak wprocesie produkcji danego dobra zosta zwikszony. Dzieje si tak, poniewa wszystkie oszczdnoci s bodcem dla dalszych inwestycji, oczywicie jeli dostpne s rynki zbytu. Prawidowo ta dotyczy zwaszcza zasobw ozasadniczym znaczeniu dla przemysu produktw podstawowych, jak pisa Jevons.

Paradoks Jevonsa to wytwr systemu kapitalistycznego, ktry wskali makro jest niezdolny do zachowania zasobw naturalnych. System ten dy wci do maksymalizacji przepywu energii imateriau od rda do cieku. Energia zaoszczdzona wkapitalizmie, wykorzystywana jest na dalszy jego rozwj. Jak uj to Alfred Lotka, zamiast minimalnej produkcji energii, system ten powoduje jej maksymaln cyrkulacj. Bezwzgldna oszczdno energii (wodrnieniu od wzgldnej) nie ley w naturze kapitalizmu. System ten zaprzeda si bogom produkcji izysku. Jak szydzi Marks: Akumulujcie, akumulujcie! Tak rzecze Mojesz iprorocy! Jeeli spojrzymy na paradoks Jevonsa wkontekcie spoeczestwa kapitalistycznego, zobaczymy, i demaskuje on wspczesny mit, e problemy ekologiczne trapice ludzko mog zosta rozwizane wycznie dziki technologii. Ekonomici ekologiczni gwnego nurtu odwouj si czsto do zjawiska dematerializacji lub rozdzielenia (ang. decoupling) wzrostu gospodarczego od zuycia energii izasobw. Wzrost wydajnoci energetycznej jest czsto traktowany jako elazny dowd na to, e problemy ochrony rodowiska przechodz do przeszoci. Oszczdnoci materiau ienergii wkontekcie danego procesu produkcji nie s, jak widzielimy na powyszych przykadach, czym nowym; s one wpisane wrozwj kapitalizmu. Kady nowy silnik parowy, podkrela Jevons, by bardziej wydajny od poprzedniego. Jak zauway socjolog ochrony rodowiska, Stephen Bunker, Dziaania majce na celu oszczdno surowcw s starsze ni rewolucja przemysowa iewoluoway na przestrzeni dziejw kapitalizmu. Kady pogld, e wysza wydajno energetyczna zazwyczaj prowadzi do oszczdnoci energii, nie bierze pod uwag faktu, na ktry zwraca uwag Jevons. To, co zostaje zaoszczdzone, suy dalszym inwestycjom imnoeniu towarw, co zkolei prowadzi do zwikszonego zapotrzebowania na zasoby. Fakt, e wzrost wydajnoci skutkuje zwikszeniem zuycia energii isurowcw, nie jest wsystemie wadzy kapitau czym nadzwyczajnym. Jak stwierdzaj autorzy Wagi narodw (The Weight of Nations, 2000), wanego dziea prezentujcego badania na temat przepyww materiaowych w ostatnich dekadach w piciu krajach przemysowych (Austrii, Niemczech, Holandii, USA iJaponii), Wzrosty wydajnoci, bdce efektem rozwoju

Mit dematerializacji

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

101
technologii inowych sposobw zarzdzania, byy rwnowaone przez skal wzrostu gospodarczego. Wefekcie mamy do czynienia zwci rosncymi grami towarw, zmniejszajcymi si kosztami jednostkowymi ijeszcze wikszym marnotrawstwem zasobw. Wkapitalizmie monopolistycznym towarom nadawana jest sztuczna warto uytkowa substytut dla autentycznych ludzkich potrzeb. Odpowiada za to potna machina marketingowa, acelem jest zwikszenie popytu na te towary iwzrost znaczenia ich wartoci wymiennych dla konsumentw. Produkcja zbytecznych dbr suy jedynie osiganiu lepszych wynikw ekonomicznych iodbywa si kosztem rodowiska naturalnego. Wobecnym systemie kada prba zahamowania procesu degradacji rodowiska oznacza jednak ekonomiczn katastrof. Zdaniem Jevonsa, historyczny wybr wwarunkach business as usual jest prosty: albo krtkotrwaa, ale prawdziwa potga, albo dugotrwaa przecitno. Jevons opowiada si za pierwsz opcj maksymaln cyrkulacj energii. Ptora wieku pniej wnaszej duo wikszej, bardziej globalnej gospodarce stawk wgrze nie jest ju tylko narodowa supremacja, lecz los caej planety. Oczywicie s tacy, ktrzy utrzymuj, e powinnimy y na wysokiej stopie ipozwoli, by przysze pokolenia same osiebie zadbay. Taka cieka prowadzi jednak do globalnej katastrofy. Jedynym skutecznym rozwizaniem dla ludzkoci (wtym przyszych pokole) icaej planety jest zmiana spoecznych stosunkw produkcji istworzenie systemu, wktrym wydajno nie jest ju przeklestwem lepszego systemu, wktrym rwno, rozwj spoeczny, wsplnota izrwnowaony rozwj s najwyszymi celami.

John Bellamy Foster Brett Clark Richard York

tum. Mateusz Batelt
Przedruk za Monthly Review, listopad 2010r. Poczyniono drobne skrty oraz pominito wikszo przypisw, przewanie majcych charakter stricte bibliograficzny iodnoszcych si do literatury anglojzycznej.

Przypisy: 1. Jeszcze w1842r. piece wbrytyjskich domach odpowiaday za krajowego zuycia wgla. Gdy Jevons pisa ksik dwie dekady pniej ju tylko za 15. Dlatego autor Problemu wgla nie powici temu duo uwagi. Skoncentrowa si za na wykorzystaniu wgla wprzemyle gwnym rdle popytu na ten surowiec. Pisa on: Nie mwi tu ozuyciu wgla wgospodarstwach domowych. Mona je bowiem zredukowa, ajedyna szkoda byaby taka, e zmniejszyaby si nasza wygoda izmieniy nasze narodowe przyzwyczajenia. 2. Do 1903r. proporcje te zmieniy si zuycie wgla przez przemys elazny istalowy wynioso 28 mln ton (mniej ni wczasach Jevonsa), wprodukcji oglnej wzroso do 53 mln ton, ana potrzeby kolei do 13 mln ton.

b Joost J. Bakker, flickr.com/photos/joost-ijmuiden/3614651362

b Joost J. Bakker, flickr.com/photos/joost-ijmuiden/3613829273

b Les Chatfield (Elsie Esq.), flickr.com/photos/elsie/2237105780

102

Polska satelicka

Jerzy Wawrowski

Satelicko jako stan ipostaw zwyko si unas wiza zokresem sowieckiego panowania. Niekiedy zauwaa si, e miaa ona miejsce ju wczasach zaborw, gdy nadzieje na dalszy byt narodowy wizano bd zjednym zmocarstw zaborczych, wobec ktrego zajmowalibymy pozycj satelity, bd, jak to byo np. wepoce napoleoskiej, zmocarstwem pozostajcym znimi wkonflikcie, wobec ktrego zajmowalibymy analogiczn pozycj. Jednak satelicko ma sens nie tylko polityczny. Waciwe jej wzory mylenia izachowa ksztatoway si wPolsce na dugo przed utrat niepodlegoci.

aley je wiza z uwarunkowaniami gospodarczymi ispoecznymi, stanowicymi konsekwencj odmiennej od zachodniej drogi rozwoju, na ktr wkroczylimy na przeomie XV iXVIw. Od tego czasu wniektrych krajach ksztatuj si kapitalistyczne formy produkcji iodpowiadajce im stosunki spoeczne, winnych proces ten przebiega wolniej lub ulega zahamowaniom. To zrnicowanie doprowadzio do wyodrbnienia si obszarw charakteryzujcych si suwerennym wzrostem gospodarczym oraz takich, ktre cechowa wzrost satelicki. Rezultatem tego ostatniego byo wytworzenie si stosunkw zalenoci.

Zperspektywy procesw akumulacji, co jest rwnoznaczne zmoliwociami inwestycji, XVII-wieczn Europ mona podzieli pod wzgldem tempa wzrostu gospodarczego na trzy grupy krajw.

Centra iperyferie

Do pierwszej nale Anglia iNiderlandy, gdzie najszybciej przebiega rozkad stosunkw feudalnych iksztatowanie si kapitalizmu. Anglia, nie wyrniajca si jeszcze wXVIw. niczym szczeglnym, ju wwieku XVIII bya potg gospodarcz osilnym przemyle inajbardziej rozwinitym handlu wEuropie. Dominoway produkcja sukiennicza imetalurgiczna. Na coraz wiksz skal zagospodarowywano mineray. Zajciami przemysowymi objto take wie, co sprzyjao usuwaniu przeszkd spoecznych wrozwoju kapitalizmu. Zwikszano area upraw dziki coraz powszechniejszemu stosowaniu melioracji. Ulepszano narzdzia isystemy rolnicze. Postpowaa specjalizacja gospodarstw. Jedn zgwnych przesanek rozwoju stanowio to, e wytwrczo mona byo oprze tylko na najemnej sile roboczej. Wprzeciwiestwie do szlachcica wschodnioeuropejskiego, dysponujcego chopem paszczynianym, ktremu mg zwiksza obcienia, angielski

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

103

waciciel ziemski czy przedsibiorca mg znaczco obnia koszty pracy tylko poprzez innowacyjno. W efekcie gospodarka wytwarzaa coraz wicej lepszych ibardziej konkurencyjnych towarw, aAnglia skutecznie wypieraa rywali z rynkw wiatowych. Kraj ten osiga take zyski zkolonii. Najistotniejsza bya tutaj nie tyle ich wysoko, lecz to, e pomnaay nadwyk ekonomiczn, ajej przyrost, od razu wformie skoncentrowanej, trafia do kapitalistw, ktrzy przeznaczali go na inwestycje. Analogicznie wygldao to znadwyk zhandlu. Taka droga uczynia Wielk Brytani najwiksz potg wiata wXIXw. Najpierw jednak przewag miay Zjednoczone Prowincje Niderlandw. Impulsem dla ich rozwoju byo najgstsze zaludnienie na kontynencie, co sprzyjao intensyfikacji upraw. Charakterystyczn cech bya rolnicza specjalizacja poszczeglnych regionw. Rozwija si przemys sukienniczy irolno-spoywczy. Holandia bya take najwiksz potg handlow itransportow. Jednak tempo wzrostu jej handlu ju na pocztku XVIIIw. byo nisze ni od angielskiego iby moe francuskiego. Cho rozwj poszczeglnych dziaw gospodarki by wXVIIw. do proporcjonalny, pniej nastpio zachwianie na rzecz dominacji kapitau kupieckiego wprodukcji przemysowej irolniczej, co negatywnie odbio si na zdolnoci konkurowania zAngli. Drug grup stanowiy w XVII w. Francja, kraje skandynawskie, Niemcy, Czechy iAustria. Sabiej

uczestniczyy wekspansji kolonialnej lub wogle nie bray wniej udziau. Rozkad stosunkw feudalnych by mniej zaawansowany, co sprawiao, e dynamika wzrostu bya nisza. Wprawdzie zniszczenia wwyniku wojny trzydziestoletniej byy ogromne, ale generowaa ona take wzrost zapotrzebowania na rne dobra, co oywiao produkcj iwymian. Odbudowa po wojnie dokonaa si ju woparciu onowoczeniejsze formy gospodarowania. Te dobre tendencje hamowaa szlachta, ktra, wczajc si wnurt stosunkw towarowo-pieninych, nie dopucia do zamknicia dopywu korzyci pochodzcych zprzywileju feudalnego. Jednak rosnce mieszczastwo coraz skuteczniej zmniejszao jej przewag. Trzecia grupa to wXVIIw. kraje stagnacji iregresu Hiszpania, Portugalia, Wochy iTurcja, atake Polska.

Zapocztkowany wXVIw. podzia na rolniczy izrefeudalizowany Wschd oraz rozwijajcy kapitalizm iindustrializujcy si Zachd umoliwi temu drugiemu znacznie szybszy wzrost gospodarczy iuzalenienie Europy Wschodniej. Jednak wpierwszym etapie funkcjonowania dualizmu rozwojowego to wanie kraje rolnicze, wtym przede wszystkim Rzeczpospolita, wycigay ztego ukadu wicej bezporednich korzyci. Wiek XVI by bowiem wcaej niemal Europie okresem znakomitej koniunktury na produkty rolne. Spowodowane

Zudna koniunktura

p Wojciech Gerson, Gdask w xvii w., commons.wikimedia.org/wiki/File:Wojciech_Gerson_-_Gda%C5%84sk_in_the_XVII_century.jpg

104

to byo rozwojem gospodarki towarowo-pieninej, przemianami demograficznymi iwzrostem zamonoci mieszczastwa. Nie naley zapomina, e produkty rolne byy wwczas take gwnym surowcem energetycznym pomijajc energi zwody iwiatru, wszystko, co pracowao, chodzio na ywno. Wzrost cen wPolsce najszybszy by wanie dla produktw rolnych, np. na rynkach Krakowa iGdaska ceny ywnoci wzrosy wXVIw. ook. 300%, aodziey tylko ook. 100%. Zarwno koniunktura krajowa, jak ioglnoeuropejska stanowiy onajwikszej opacalnoci produkcji rolnej. Aby zwiksza dochd, producent musia dy do poszerzania areau iobniania kosztw pracy. Ziemi, ktra czekaa na zagospodarowanie, byo duo. Jednak ta okoliczno sprzyjaa gospodarce ekstensywnej. Szybko okazao si te, e znaczcego obnienia kosztw pracy mona dokona bez stosowania nakadw na usprawnienia. Szlachta, zracji przewagi wstanowej strukturze ustrojowej, powikszaa folwarki gwnie poprzez zagarnianie folwarkw sotysich igospodarstw chopskich (poddanych przenoszono na gorsze grunty) oraz zabieranie pustych anw. Moga rwnie korzysta zdarmowej pracy poddanych, atake udao jej si uzyska taniego robotnika poprzez ograniczenie praw tzw. ludzi lunych. Przez cay XVIw. model folwarczny by bardzo dochodowy. Jeden an ziemi folwarcznej przynosi wacicielowi 3555 zotych polskich, gdy z anu ziemi chopskiej pan osiga wpostaci wiadcze 2,53,5 zp.

Dlatego w cigu XVI w. w gospodarce Rzeczpospolitej dominujc pozycj zdobyo rolnictwo, awjego ramach zarysowaa si silna tendencja do monokultury zboowej. Folwark paszczyniany sta si podstawow form gospodarki. Jego upowszechnienie spowodowao pocztkowo szybki wzrost produkcji. Na eksporcie podw rolnych opiera si dodatni bilans whandlu zagranicznym. Ten, jak si wydawao, znakomity interes zboowy stworzy jednak solidne fundamenty naszej gospodarczej icywilizacyjnej satelickoci, ktra trwa do dzisiaj.

Od lat 80. XVIw. ulegy zahamowaniu zwyki cen najpierw na miso, apniej na zboe. Wdrugiej poowie XVIIw. nastpia natomiast ich znaczna obnika najpierw wEuropie Zachodniej, jednak zuwagi na rol eksportu zboa wgospodarce Rzeczpospolitej, to na tej ostatniej odbia si szczeglnie negatywnie. Natomiast spadek cen na wyroby rzemielnicze iprzemysowe by znacznie mniejszy, wic relacja stawaa si coraz mniej korzystna dla rolnictwa. Szlachta zareagowaa zgodnie z feudaln logik. Zwikszya produkcj, ale nie poprzez zmodernizowanie procesu wytwrczego, co wymagaoby nakadu kapitaw, lecz przez poszerzanie areau ziemi folwarcznej, czsto zagarniajc grunty chopskie. Koszty pracy ponownie ograniczano poprzez zwikszenie paszczyzny ztygodniowego poziomu 3 do 4 lub wicej dni zanu. Redukowano te personel folwarczny,

Regres

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

p Herman Heyenbrock, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:1890heyenbrock.jpg

105

przerzucano na poddanych trosk o narzdzia i inwentarz pocigowy oraz zmniejszano hodowl, co pogbiao monokultur zboow. Doranie osigano cel. Wpierwszych dziesicioleciach XVIIw. notowano najwikszy eksport. W1618r. wyeksportowano przez Gdask rekordowe 115 521 asztw. Jednak wskutek pogorszenia nawoenia oraz obnienia jakoci pracy, wynikajcego ze zwikszonych obcie, doprowadzono do wyjaowienia gleb ispadku plonw, awic iglobalnej produkcji. Zmniejszya si ona wstosunku do poziomu zkoca XVIw. ook. 30%. Musiao si to odbi negatywnie na midzynarodowej pozycji Polski. Oile wczeniej wojny dotykay tylko terenw peryferyjnych, to od 1648 do 1720r. dochodzio do pustoszenia centralnych czci kraju. Fakt ten by przejawem saboci pastwa, niezdolnego ju wtedy do obrony granic. Ogromne zniszczenia wojenne pogbiay t sabo. Momentem krytycznym bya wojna ze Szwecj zlat 16551660. Wybucha ona, gdy wojska rosyjskie opanoway wiksz cz Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ana Ukrainie bardzo silna bya pozycja Chmielnickiego. Po raz pierwszy zosta realnie zagroony byt pastwa oraz pojawia si koncepcja rozbioru. Utrata wikszoci Inflant izwierzchnoci nad Prusami Ksicymi powanie osabiy nasz pozycj nad Batykiem. Doszed do tego gd izarazy. Liczba ludnoci spada o wstosunku do pocztku XVIIw. Mimo ujawnienia si saboci ustroju, nie zdobyto si na adne reformy. Wrcz przeciwnie. Zmiany, ktre si wtedy dokonay, zamkny przed Rzeczpospolit

jakiekolwiek perspektywy rozwojowe. Rozpocz si proces koncentracji produkcji rynkowej wfolwarku, co prowadzio do zwikszania dystansu ekonomicznego midzy magnateri aredni szlacht. Straty, jakie ponioso chopstwo, doprowadziy do jego ostatecznego przeksztacenia wklas quasiniewolnicz. Oznaczao to utrat ogromnego potencjau pracy, poniewa praca niewolnika nie jest tak efektywna jak wolnego czowieka, ktry ma perspektywy podniesienia poziomu ycia. Straty wrd mieszczastwa przesdziy oupadku miast iwyeliminowaniu czynnika podatnego na prowzrostowe rozwizania kapitalistyczne. Wspomniany wzrost dystansu ekonomicznego wobrbie szlachty sprawia, e od II poowy XVIIw. miao miejsce pogbianie si klientelizmu politycznego. Suc magnatowi, redni szlachcic mg osign sukces. Magnat, uczestniczcy wfakcyjnych walkach owadz, nagradza popierajcego go klienta lukratywnymi urzdami idzierawami oraz zapewnia ochron przed moniejszymi konkurentami. Tego rodzaju system powodowa, e rodek cikoci podnoszenia wasnej pozycji ekonomicznej przez redniego szlachcica przesuwa si zniezalenej aktywnoci gospodarczej wkierunku aktywnoci politycznej klienta. Pod powierzchni demokratycznych irepublikaskich form ustrojowych ksztatowaa si niemal klasyczna drabina feudalna. redni i drobny szlachcic zwizany by zmagnatem ibardziej lojalny wobec niego ni wobec krla ipastwa. Jednoczenie co moniejszy klient budowa swj lokalny ukad zdrobniejszej

p Jzef Chemoski, Orka

106
szlachty. Potwierdzaa si zasada, i ustrj determinuj rzeczywiste stosunki gospodarcze, anie jego prawny opis. Wpocztku XVIIIw. nasz eksport spad do 10 tys. asztw rocznie, azdolnoci produkcyjne Rzeczpospolitej wkocu XVIIIw. byy mniejsze ni 200 lat wczeniej! Wtej sytuacji nie tyle fakt likwidacji pastwa przez ssiadw musi budzi zdumienie, lecz raczej to, e dokonano jej tak pno idrukarstwo. Powanie rozwijao si grnictwo ihutnictwo, na co znaczcy wpyw miay kapita ienergia przedsibiorcw mieszczaskich. Jednak skierowanie wysiku zdecydowanej wikszoci spoeczestwa na produkcj roln wpyno negatywnie na rozwj miast, rzemiosa iprzemysu. Gospodarka zostaa zdominowana przez rolnictwo, austrj ksztatowa si pod ktem interesw wacicieli ziemskich. Wefekcie mielimy do czynienia nie tylko zzahamowaniem wyaniania si stosunkw kapitalistycznych, ale take zrecydyw feudalizmu.

Dysproporcje tempa. Produkt spoeczny wzrasta tym szybciej, im wiksza jest stopa akumulacji oraz wydajno rodkw produkcji. WXVIw. rnice midzy poszczeglnymi krajami pod tym wzgldem s ju widoczne. Stay si one jeszcze wiksze wwieku XVII. Tempo rozwoju istopa wzrostu gospodarczego byy najwysze tam, gdzie najszybciej rozwijaa si akumulacja kapitalistyczna, za akumulacja drobnotowarowa miaa tendencj znikow na rzecz kapitalistycznej, czemu towarzyszy wzrost wydajnoci rodkw produkcji. Dziao si tak wkrajach wspomnianej pierwszej grupy. W krajach drugiej grupy, gdzie wystpoway akumulacja feudalna, kapitalistyczna idrobnotowarowa, tempo rozwoju istopa wzrostu byy mniejsze. Najnisze jednak byy wtrzeciej grupie, do ktrej zaliczaa si Rzeczpospolita ze swoj zrefeudalizowan gospodark. Waciwoci bowiem gospodarki feudalnej s niski poziom akumulacji dla inwestycji produkcyjnych oraz niewielka wydajno rodkw produkcji, utrzymujca si wskutek moliwoci korzystania zdarmowej lub taniej pracy poddanych. Dysproporcje adu. Wfazie startowej kapitalizmu kluczowe znaczenie miay waciwe proporcje midzy produkcj rolnicz iprzemysow. Wkrajach, wktrych zostay one zachwiane na rzecz rolnictwa, ksztatowanie si kapitalistycznych, prowzrostowych stosunkw produkcji rozcigao si na znacznie duszy okres. Prowadzio to take do zacofania rolnictwa. Rynek wewntrzny bowiem, wskutek braku przyrostu ludnoci trudnicej si zajciami pozarolniczymi, nie generowa potrzeby zwikszania nadwyek wrolnictwie idoskonalenia produkcji rolnej. Sabo przemysu powodowaa take gorsze wyposaenie techniczne rolnictwa, co obniao jego wydajno. Saby by rwnie czynnik kulturowy przedsibiorczoci oraz innowacyjnoci wsferze technicznej iorganizacyjnej, niewielka bya wreszcie presja na zmiany ustrojowe wkierunku rozwiza prowzrostowych. Na pocztku ksztatowania si gospodarki folwarcznej kondycja miast irzemiosa wPolsce nie bya za, a nawet notowano rozwj produkcji rzemielniczej. Okoo 23% ludnoci mieszkao wmiastach. Dominowaa produkcja cechowa, ale na niektrych obszarach iwpewnych dziedzinach pojawiay si ju formy nakadu. Powstaway wiksze warsztaty ipierwsze manufaktury. Pojawiy si nowe dziedziny, jak papiernictwo

Dysproporcje

Pozornie wybr orientacji rolniczej by racjonaln isuwerenn odpowiedzi na uwarunkowania rynkowe. Jednak uwarunkowania te nie ksztatuj si same, lecz wynikaj zokrelonych procesw rozwojowych. Wgospodarce europejskiej XVIw. zaczy odgrywa rol czynniki, ktre wczeniej nie miay a tak istotnego wpywu na rozwj: pooenie geograficzne, warunki klimatyczne, cechy ludnoci itp. Pastwa, ktre pod tymi wzgldami znalazy si wsytuacji uprzywilejowanej, posiaday premi startow. Dawaa ona lepsz pozycj na rynku. Dziki temu uzyskiwano rodki, ktre mogy by inwestowane. Itutaj dochodzimy do kwestii, jak potrafiono owe rodki zagospodarowa. W dobie odkry geograficznych, rozwoju eglugi oceanicznej iekspansji kolonialnej, do krajw najbardziej uprzywilejowanych naleaa Hiszpania. Premia startowa ztego tytuu bya ogromna iprzesdzaa ojej pozycji wEuropie. Jednak wchwili rozpoczcia ekspansji kolonialnej nie uksztatowa si jeszcze ukad si spoecznych igospodarczych umoliwiajcy racjonalne inwestowanie tej premii. Wefekcie Hiszpania szybko stoczya si do poziomu kraju satelickiego iperyferyjnego. Premi nie tylko stracono, ale wrcz przyczynia si do regresu gospodarczego wanie przez to, e przechwyciy j izagospodaroway kraje rozwijajce przemys ihandel. Odwrotnie Anglia iZjednoczone Prowincje Niderlandw. Do ekspansji kolonialnej wystartoway, gdy wytworzy si ju unich ukad si spoecznych ityp stosunkw gospodarczych umoliwiajce racjonalne wykorzystywanie nadwyek. Kraje te potrafiy take znakomicie wykorzysta premi hiszpask na rzecz wasnego rozwoju. Rwnie Francja doczya do beneficjentw ekspansji kolonialnej ihiszpaskiego sukcesu wmomencie, gdy ju uksztatowa si tam ukad spoeczno-gospodarczy pozwalajcy racjonalnie korzysta znadwyek ekonomicznych ztego tytuu. Wprzeciwiestwie do Hiszpanii, wtych krajach premia kolonialna napdzaa rozwj isprzyjaa ewolucji wkierunku prowzrostowym. Nawet najwiksze uprzywilejowanie geograficzne nie dawao trwale silnej pozycji. Dawa j natomiast wczeniejszy izakrojony na szersz skal start kapitalistyczny. Ksztatujce si struktury sprzyjajce

Kto od kogo zalea

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

107
wzrostowi imodernizacji, tempo samego wzrostu oraz coraz silniejsza orientacja na wytwrczo przemysow i handel sprawiay, e kraje wczeniejszego startu niejako narzucay pozostaym majc najwikszy wpyw na rynek midzynarodowy okrelon specjalizacj produkcyjn. W Polsce pojemno rynku wewntrznego, ktra wzrosa powanie na przeomie XV iXVIw., odegraa ogromn rol. Nie naley jednak nie docenia czynnika zewntrznego. Po pierwsze, stopie zaawansowania rozwoju produkcji rzemielniczej iwczesnoprzemysowej by wXVIw. na Zachodzie wyszy ni unas. Postpujcy tam wzrost cen na korzy produktw rolnych obj rwnie nasze ziemie, wskutek powiza handlowych Polski zwieloma krajami zachodnimi. Azatem na niezwyk koniunktur zboow decydujcy wpyw miay procesy gospodarcze na Zachodzie. Po drugie, w tych warunkach Polska moga osiga dodatni bilans handlowy ztymi krajami przede wszystkim korzystajc zkoniunktury na zboe, anie konkurujc zich produkcj przemysow. Dziki dodatniemu bilansowi, do kraju napyway kruszce szlachetne, niezbdne do realizacji wojskowych iadministracyjnych funkcji pastwa oraz umoliwiajce gromadzenie bogactwa. Zwikszajcy si ponad potrzeby wczesnej gospodarki obieg pienidza skutkowa jego deprecjacj ioglnym wzrostem cen. Import towarw zkrajw zachodnioeuropejskich, stopniowo po coraz wyszych cenach, take osabia si nabywcz pienidza. Stabilno walutowa kraju zaleaa wic ostatecznie od eksportu produktw rolnych. Gdy szlachta polska orientowaa si na eksport zboa, podporzdkowywaa si uwarunkowaniom okrelonym przez kraje wczeniejszego startu. Azatem wybr specjalizacji produkcyjnej by przejawem satelickiej pozycji gospodarki Rzeczpospolitej wzgldem gospodarek bardziej zaawansowanych. Jak si okazao, wybr ten prowadzi do uzalenienia dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, od eksporterw wyrobw przemysowych, po drugie od popytu na zboe, ksztatowanego przez procesy gospodarcze wkrajach, ktre rozwijay stosunki kapitalistyczne. Utrzymywanie si takiego stanu skutkowao utrwalaniem stosunkw gospodarczych, spoecznych ipolitycznych, ktre uniemoliwiay reorientacj gospodarcz wprzypadku zmiany koniunktury. Tego rodzaju niemono pogbiaa uzalenienie. Wzrost satelicki, uzaleniony od wzrostu suwerennego, nie zawsze jest mniejszy od tego drugiego. Gdy relacje cen ksztatoway si korzystnie dla produkcji zboowej, mona mwi wrcz opewnym uprzywilejowaniu geograficzno-klimatycznym iosiganiu premii ztego tytuu. Premia ta moga by inwestowana wrozwj przemysu ihandlu, co sprzyjaoby szybszemu ksztatowaniu si kapitalizmu. Jednak korzystna dla rolnictwa relacja cen sprawiaa, e nie byo wystarczajcego impulsu, aby inwestowa wrozwj przemysu, skoro jego produkty mona byo kupi za granic

p Jacob Gerritz. Loef, Ships on the coast, http://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Schepen_onder_de_kust_-_Ships_on_the_coast_%28Jacob_Gerritz._Loef,_1670%29.jpg

108
za dochody ze sprzeday podw rolnych. Zyski zpolskiego eksportu byy zatem inwestowane w rozwj przemysu winnych krajach. Taka sytuacja sprzyjaa umacnianiu si pozycji rolnictwa kosztem wytwrczoci rzemielniczej iprzemysowej, co pogbiao nasz satelicko. Umacniaa si te pozycja szlachty, posiadajcej dobra ziemskie. Bezporedni interes klasy rzdzcej iwsko rozumiany interes kraju, nakazujcy powiksza dochd zdobrej koniunktury, doskonale wspgray zatem zlogik uzalenienia gospodarczego. Wtego rodzaju gospodarce nie ma wystarczajcej iloci czynnika ludzkiego, ktry charakteryzowaby si waciwym kapitalizmowi typem przedsibiorczoci rwnoznacznej zinnowacyjnoci. Nie ma wystarczajco silnych motorw modernizacji, awic brak skutecznej presji na gospodarcze iustrojowe formy prowzrostowe. Nie ksztatuje si te kultura kapitalistyczna, ktra indukowaaby procesy modernizacyjne wrolnictwie. To take sprawiao, e szlachta bogacca si na produkcji zboa nie inwestowaa nadwyek wmodernizacj, lecz przeznaczaa je na luksusow konsumpcj (napdzajc wzrost gospodarczy krajw, zktrych importowano towary luksusowe) lub tezauryzowaa, przez co nie pracoway one na rzecz rozwoju. Podobnie jak wprzypadku Hiszpanii, szlachta polska wchodzc wXVIw. do gry gospodarczej zkrajami bardziej zaawansowanymi wrozwoju stosunkw kapitalistycznych nie posiadaa jeszcze rozwinitego zmysu rzeczywistej przedsibiorczoci. Premia startowa zostaa zatem przechwycona przez innych. Kraje rozwijajce stosunki kapitalistyczne modernizoway rolnictwo, czego konsekwencj bya rosnca zdolno zaspokojenia wasnych potrzeb. Polski waciciel ziemski musia na rynku midzynarodowym konkurowa zcoraz bardziej efektywnym zachodnim przedsibiorc rolnym, atake zrosyjskimi dostawcami jeszcze taszego zboa, ktrzy wanie pojawili si na tym rynku. Jednoczenie wkrajach rolniczych rynek wewntrzny kurczy si wskutek upadku miejskiej wytwrczoci. Brak kapitalistycznych mechanizmw rozwojowych oraz odpowiednich wzorw mylenia izachowa powodoway, e szlachta ratowaa swoje przedsiwzicia poprzez natenie eksploatacji poddanych igospodark prowadzc do wyjaowienia gleb. Wydajno iprodukcja globalna systematycznie spaday. Dodatni bilans handlowy Rzeczpospolitej zkrajami zachodnimi trwa do pierwszej poowy XVIIw., awdrugiej by ju melodi przeszoci. Satelicki wzrost gospodarczy zamieni si wtrway ipostpujcy satelicki regres. Wdodatku niemal wszystkie towary zPolski byy eksportowane morzem przez Gdask na statkach kupcw holenderskich. Darmowa praca chopw sprawiaa, e waciciel folwarku, dla ktrego liczy si globalny dochd, anie zysk wynikajcy zrelacji do wartoci kapitau woonego wprodukcj, mimo wysokich kosztw transportu godzi si na ceny proponowane przez kupcw gdaskich iholenderskich. Koszty te itak rekompensowa sobie wiksz eksploatacj poddanych. Holendrzy przechwytywali cz zyskw zkoniunktury zboowej. Wten sposb tracilimy szans na powstanie wielkiego rodzimego kapitau kupieckiego, ktry byby inwestowany woperacje handlowe, finansowe i przemysowe oraz tworzy przesanki dla rozwoju stosunkw kapitalistycznych. Napdzalimy za rozwj takich stosunkw w Niderlandach. Rwnie importujc sukno holenderskie przyczynialimy si do rozwoju tamtejszego przemysu sukienniczego. Przez lsk do krajw niemieckich eksportowalimy skry, futra, wen, len ikonopie. Nieraz po przerbce towary te wracay do Polski wpostaci wyrobw gotowych. Iwtym wypadku napdzalimy przemys poza naszymi granicami. Oglnie polska wymiana handlowa wygldaa nastpujco: eksport zboe, drewno, popi, smoa, skry, futra, wena, len, konopie, woy; import stal, narzdzia metalowe, noe, kosy, sierpy, sukna, ptna, barchan, jedwab, wina. Taka struktura prowadzia do pogbiania zalenoci naszej gospodarki od zagranicznego przemysu. Dla szlachty sytuacja taka bya niezwykle korzystna, gdy nie ksztatowaa si dziki temu silna klasa handlowo-przemysowa, zagraajca jej pozycji ekonomicznej oraz politycznej.

Pojawia si pytanie, czy wtamtych czasach istniaa wiadomo konsekwencji przebiegu procesw rozwojowych, czy te wszystko odbywao si wsposb niejako spontaniczny. Odpowiedzi naley szuka wideach ekonomicznych iich zwizkach zpraktyk poszczeglnych pastw. Bodaj najstarszym teoretycznym ujciem zjawisk gospodarczych by bulionizm, wczesna koncepcja merkantylistyczna. Wedle niej, bogactwo byo rwnoznaczne ze szlachetnymi kruszcami, ktrych obfito zapewnia dodatni bilans handlowy. Ju wtedy uwiadamiano sobie, e wprzeciwiestwie do dbr ywnociowych, ktre s nietrwae, kruszce s wartoci trwa iich posiadanie decyduje opotdze kraju. WPolsce stanowisko takie reprezentowali m.in. Wojciech Gostkowski, Szymon Starowolski iStanisaw Cikowski. Popierali gospodark folwarczn, gdy ta kreowaa dodatni bilans wobrotach zzagranic, co zapewniao napyw kruszcw. Merkantylici zachodni jednak, obserwujc, e wHiszpanii kruszce nie umacniay gospodarki, lecz byy przeznaczane na import dbr konsumpcyjnych, sformuowali zaoenia teoretyczne, ktre miay trwale zapewni dodatni bilans handlowy izabezpieczy przed wypywem kruszcw zkraju. Istot tej koncepcji byy zjednej strony orientacja na rozwj wytwrczoci wasnej ijej ochron przed obc konkurencj, zdrugiej interes kupca, ktrego aktywno ma bezporednio zapewni dodatni bilans handlowy. Realizacj tych zasadniczych celw naleao osiga przez protekcjonizm

Idee izudzenia

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

109
celny, zwolnienia podatkowe isubwencje umoliwiajce rozwj szczeglnie nowych przemysw ocharakterze antyimportowym, denie do samowystarczalnoci wzakresie produkcji surowcw strategicznych na potrzeby armii i floty, uniezalenienie si od importu zboa, popieranie polityki kolonialnej, aby zabezpieczy dostawy surowcw itowarw, stymulowanie wzrostu liczby ludnoci, denie do optymalnego wykorzystania potencjau pracy, sprowadzanie fachowcw zzagranicy izakaz emigracji fachowcw wasnych, aktywne ksztatowanie gustw iprzyzwyczaje konsumpcyjnych spoeczestwa, aby byy zorientowane na wyroby krajowe. Odmian rozwijanego od drugiej poowy XVI do pierwszych dziesicioleci XVIIIw. merkantylizmu by uschyku wspomnianego okresu kameralizm, praktykowany wkrajach niemieckich. Przyjmujc wszystkie zasady merkantylizmu, skupia si na dochodach osoby panujcej, uosabiajcej pastwo. Wzrost tych dochodw mona byo zapewni poprzez takie zorganizowanie gospodarki, aby moliwie najpeniej wykorzysta krajowy potencja pracy. Dono zatem do penego zatrudnienia ludnoci oraz uczono j pracowitoci ioszczdnoci. Kameralizm usprawnia dziaania praktyczne ipodporzdkowywa ycie gospodarcze administracji centralnej, na czele ktrej sta monarcha. Stosowano rwnie skrajny protekcjonizm, co miao oywi przemys krajowy. Te idee uwidaczniaj, e kwesti centraln byo osignicie suwerennoci gospodarczej, ajednoczenie denie do narzucenia wasnej dominacji gospodarkom sabszym. Wwarunkach rozwijajcego si kapitalizmu idee te odpowiaday bezporednim interesom przedsibiorcw przemysowych, rolnych ikupcw, ktrzy wdeniu do maksymalizacji zyskw potrzebowali takich narzdzi do skutecznego zwalczania obcej konkurencji. Siy spoeczne zwizane zkapitalistycznymi formami produkcji, wzrastajc podporzdkowyway pastwo swoim interesom. Jednoczenie powodzenie tych interesw zwikszao potg pastwa. Nie mona wic powiedzie, e problemy suwerennoci czy satelickoci gospodarczej, aczkolwiek niekoniecznie wyraane tego rodzaju terminami, byy poza zasigiem refleksji teoretycznej, lub e refleksja ta nie przekadaa si na praktyczne dziaania. W Rzeczpospolitej szlachta dya do wprowadzenia swobody handlowej, ale tylko wodniesieniu do eksportu produktw rolnych. Ju w1496r. zostaa zwolniona zopat celnych za wywz towarw wytworzonych wswoich dobrach iza import na wasne potrzeby. Skutecznie ograniczaa wolno handlu polskiego mieszczastwa, zwaszcza jeli chodzi o eksport zboa. Ca nie byy wPolsce narzdziem polityki gospodarczej, lecz miay charakter wycznie fiskalny. Mona powiedzie, e Rzeczpospolita rozwina swoisty liberalizm dla uprzywilejowanych. Duy wpyw na to mia brak konsekwentnej polityki gospodarczej pastwa sabego ipodporzdkowanego interesom wacicieli ziemskich. Podsumowujc, od przeomu XV iXVIw. Polska, majca wwczas solidne perspektywy rozwojowe, zacza przeksztaca si wperyferyjny isatelicki rejon eksploatacji gospodarczej dla krajw bardziej rozwinitych. Wefekcie, ju wIpoowie wieku XVIII charakteryzowaa si wskim rynkiem wewntrznym, gospodark ekstensywn, opart na niewolniczej pracy poddanych, monokultur eksportow, stosunkami spoeczno-gospodarczymi ipolitycznymi utrwalajcymi satelicko oraz rzdami klasy wacicieli ziemskich, zhierarchizowanej wedug zasad klientelizmu, majcej interesy bezporednio skorelowane zlogik zewntrznej zalenoci gospodarczej.

Pocztek akumulacji pierwotnej, a wic takiej, gdy zgromadzone rodki zostaj zaangaowane w inwestycje suce ksztatowaniu si ukadu kapitalistycznego, przypada unas dopiero na drug poow XVIIIw. Wtym okresie wzrasta koniunktura na ywno. Polski eksport osiga wielko 100 tys. asztw. Zaczynamy ponownie notowa wzrost gospodarczy. Jednak jego tempo byo dwukrotnie nisze ni wAnglii czy Francji, aon sam uwarunkowany rosncym uprzemysowieniem, wzrostem liczby ludnoci ipowtarzajcymi si wojnami na Zachodzie. Wokresie tym, chocia dominuje paszczyzna, postpuje jej zamiana na czynsz pieniny. Zjawisko to, wpoczeniu znarastajcym zrnicowaniem ekonomicznym na wsi, zapocztkowao rynek pracy wPolsce. Wtedy te powstay wnaszym kraju zalki przemysu, zwizane ztworzeniem manufaktur. Wwikszoci naleay do wielkiej wasnoci ziemskiej, ktra dysponowaa wystarczajcymi rodkami do uruchamiania takich przedsiwzi. Ale fakt zatrudniania wnich chopw paszczynianych sprawi, e wzrost poday siy roboczej nie dynamizowa procesu industrializacji. Korzystna dla mieszczastwa polityka pastwa przywrcia mu moliwo uczestnictwa whandlu zewntrznym, azmiana systemu celnego sprzyjaa aktywnoci. W drugiej poowie XVIII w. podejmoway dziaalno instytucje kredytowe, coraz czciej udzielajce poyczek na cele przemysowe. Wywodzce si zwczesnokapitalistycznych operacji handlowych spki szlachecko-mieszczaskie, tworzone w celu przyspieszenia akumulacji, unas zaczy powstawa take dopiero wtym okresie. Chocia kapita handlowy ibankowy nie przejawia tak duej aktywnoci jak na Zachodzie, to manufaktury mieszczaskie, wktre inwestowano ostronie, miay stosunkowo trway ywot, oparty na dobrej kalkulacji rynkowej. Natomiast inwestycje magnatw, oparte na eksploatacji surowcw, wyzyskiwaniu taniej siy roboczej izapewnieniu sobie odbiorcw wrd poddanych, niekiedy zawodziy. Std krtkotrway ywot wielu tego typu przedsiwzi.

Ostatni etap

110
WPolsce nie byo subwencji pastwowych dla manufaktur prywatnych, co na Zachodzie stanowio norm. Nie moe to dziwi, skoro dochody skarbowe Rzeczpospolitej nie dorwnyway nawet poowie wpyww skarbu brytyjskiego zpapieru stemplowego, ana tle efektownego wzrostu dochodw skarbowych Rosji iPrus wokresie od 1700 do 1788r., nasz skarb gwatownie uboa. Warto te pamita, e ta forma wytwrczoci pojawia si ju wXIIIw. we Flandrii iwe Woszech, rozwijaa si wpoudniowych Niemczech (XIVw.), Francji, Niderlandach iAnglii. Dotara wprawdzie wXVIw. do Rzeczpospolitej, jednak wwarunkach zrefeudalizowanej gospodarki nie miaa szans na rozwj. Gdy wPolsce tego rodzaju przedsiwzicia byy szczytem nowoczesnoci, po skonstruowaniu maszyny parowej Europa Zachodnia staa uprogu produkcji fabrycznej. Nasza satelicko staa si czym oczywistym, niemal immanentn cech naturalnego porzdku wiata. wiadczyo otym take przekonanie bardziej owieconej czci elity, e wdziele uzdrawiania stosunkw wkraju naley oprze si bd na Rosji Katarzyny II (Familia przed pierwszym rozbiorem), bd korzystajc zantagonizmu midzy Prusami aAustri iRosj odwoa si do poparcia Prus (obz reform po pierwszym rozbiorze). w bazujcy na iluzjach ichwilowych zmianach koniunktur irracjonalizm polityczny wynika zjednej strony zkoniecznoci liczenia si zsatelick rzeczywistoci, zdrugiej za zprzewiadczenia, e na drodze samej gry si wewntrznych nie da si wprowadzi kraju na tory rozwoju. Powysza sytuacja generowaa satelickie mylenie izachowania, wic nawet gdy dziaania podejmowano wimi susznych celw, przyczyniaa si do zakorzeniania takich wzorw wkulturze.

Pogbienie zacofania gospodarki musiao da skutki polityczne, tym bardziej, e naszymi ssiadami byy, cznie zRosj, kraje szybko si modernizujce iunowoczeniajce potencja militarny. Dominacja magnaterii kierujcej si wasnymi interesami, postpujca anarchizacja typu feudalnego, walki fakcyjne, instytucje wolnej elekcji i liberum veto, sprzyjajce bezprecedensowej korupcji politycznej, sabo wadzy wykonawczej oraz instytucji egzekwowania prawa stwarzay doskonae moliwoci ingerencji obcych potg wwewntrzne sprawy kraju.

Satelicko polityczna

Najtrafniej zacofanie Rzeczpospolitej mona okreli odnoszc je do stadiw rozwoju, autorstwa ekonomisty Walta Rostowa. Stadium spoeczestwa przejciowego datuje on na koniec XVII ipierwsz poow XVIII w. Charakteryzowao si ono postpem w rozwoju narzdzi produkcji (inwestycje w produkcj manufakturow) i handlu wiatowego, zmianami wstrukturze spoecznej, upowszechnianiem si idei racjonalizmu, wyanianiem elit kreujcych programy

Konsekwencje

Karykatura Europy z 1870 roku, autor nieznany. Ze zbiorw biblioteki uniwersyteckiej Uniwersytetu Vre w Amsterdamie. rdo: http://imagebase.ubvu.vu.nl/getobj.php?ppn=330027220

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

111
rozwoju spoeczno-gospodarczego. W tym czasie Rzeczpospolita wykazywaa wszelkie cechy spoeczestwa igospodarki tradycyjnej: dominacja rolnictwa, ograniczone moliwoci produkcyjne, wynikajce zniedostatecznego poziomu postpu technicznego, sabe wykorzystanie zasobw ludzkich ibogactw naturalnych, skupienie wadzy w rkach posiadaczy ziemskich, maa mobilno iinicjatywa ludzi, hierarchiczna struktura. Tak drastyczne przesunicie wfazie rozwojowej mogo tylko pogbi wnowej epoce nasz satelicko, tym bardziej, e utracilimy wasn pastwowo, czynnik kluczowy wtworzeniu iwdraaniu wszelkich strategii niwelowania dystansu. Wepoce nowoytnej, wktrej nastpio rozejcie si drg rozwojowych midzy obiema czciami Europy, wykrystalizoway si kulturowe fundamenty wspczesnych narodw. Wtoku historycznego procesu uzaleniania ksztatoway si waciwe satelickoci wzory mylenia ipostpowania. Mona mwi owzorach dwojakiego rodzaju. Pierwsze odnosiy si do relacji gospodarczych zinnymi krajami. Relacje te, obiektywnie satelickie, przez dugi czas nie byy postrzegane jako takie. Mogy by nawet rozumiane jako wiadczce owyszoci Rzeczpospolitej ijej urzdze ustrojowych. Do nierozpoznania satelickiego charakteru relacji gospodarczych zkrajami bardziej zaawansowanymi przyczyniao si to, e nie dotyczyy one sfery bezporednio politycznej. Jeli za nie uwiadamiano sobie tego na co dzie, tym silniej satelickie wzory utrwalay si wkulturze. Drugi rodzaj wzorw mylenia izachowa nie dotyczy bezporednio relacji zewntrznych, lecz odnosi si do wewntrznych stosunkw gospodarczych ispoecznych, determinowanych wistotnym stopniu przez satelicki status naszej gospodarki. Stanowic barier dla procesw modernizacyjnych, wzory te uniemoliwiay tym samym zmian owego statusu. Wytworzona konfiguracja wyuczonych zachowa stopniowo obejmowaa kolejne sfery ycia, a od pewnego momentu bya przekazywana zpokolenia na pokolenie. Przekazywane byy take, poprzez kontakt spoeczny isystem stosunkw midzyludzkich, okrelone dyspozycje psychiczne. Wten sposb formoway si, utrwalay ibyy internalizowane normy ireguy waciwe satelickoci. Widoczna wXVIIIw. przewaga obszaru metropolitalnego budzia ju wtedy wczci naszych elit prowincjonaln fascynacj. Wyraao si to wdeniu do naladowania zewntrznych przejaww kultury metropolii, nie za wabsorpcji jej istotnych iuytecznych elementw. Wten sposb redukowano napicia generowane przez dysonans poznawczy, ktrego rdem by nasz obiektywnie niszy status cywilizacyjny. Taka postawa skutkowaa zanikiem zdolnoci do samodzielnego kreowania nowych wartoci, umacniajc kulturow imentaln satelicko. Symptomatyczne, e podobna postawa cechuje elity ispoeczestwo III RP. Istotnym czynnikiem ksztatowania kultury satelickiej byo to, e XVIII-wieczni reformatorzy nie tworzyli swoich koncepcji w sposb intelektualnie suwerenny, lecz czerpali inspiracje iwzory zkrajw centrum. Dobre ito. Wkraju tak zacofanym, jak XVIII-wieczna Rzeczpospolita, tendencja do wzorowania si na lepszych jest naturalna. Po pierwsze dlatego, e lepsze rozwizania ju istniej, s sprawdzone iatwiej sprbowa je skopiowa, ni trudzi si nad poszukiwaniem rozwiza oryginalnych. Zwaszcza, e wzrefeudalizowanym kraju rolniczym, awic statycznym, nawet wrd wiatej czci elit mobilno intelektualna jest nisza ni wkraju nalecym do czowki rozwojowej. Wtym drugim bowiem elity nieustannie musz szuka odpowiedzi na problemy, ktre nigdy inigdzie wczeniej si nie pojawiy. Wreszcie, odwoywanie si do istniejcych wzorw obcych pozwala ywi wkraju zacofanym iluzj, e jest si czowiekiem nowoczesnym ipracuje na rzecz podniesienia wasnej ojczyzny. Tego rodzaju postawa rwnie stanowi przejaw mentalnoci satelickiej, aprzez to, e jest reprezentowana przez warstw kulturotwrcz, upowszechnia tak mentalno wspoeczestwie. Niestety, od elity kraju takiego, jak Polska wtedy idzi, naley wymaga suwerennoci intelektualnej, ktra jest matk wszystkich rodzajw suwerennoci. Kraj zacofany, chcc nadrobi dystans, potrzebuje rozwiza skuteczniejszych ni te, ktre funkcjonuj wkrajach zaawansowanych. Jeeli elita kraju takiej suwerennoci nie wykazuje, jest tylko lokalnym pasem transmisyjnym wadzy krajw tworzcych centrum danej cywilizacji do krajw stanowicych jej peryferia. Okres zaborw owe negatywne zjawiska tylko pogbi. WPRL-usatelickie mylenie izachowania osigny rang dogmatu. Dzisiaj bez protestw przyjmujemy narzucany nam kapitalizm zaleny i godzimy si na peryferyjny status, traktujc to jako rzecz normaln. Niepokoju elit ispoeczestwa nie budzi to, e wramach wspczesnego dualizmu rozwojowego zbudowanego na rnicach midzy starymi inowymi dziedzinami wytwrczoci oraz na rnicach wzdolnoci do kreowania nowych technologii plasujemy si wobszarze produkcji oniskiej wartoci dodanej. Charakteryzuje si ona niskimi wskanikami innowacyjnoci, atym samym intensywnym wykorzystaniem niskopatnej siy roboczej. Natomiast stosunek importu do eksportu przyczynia si do dynamicznego wzrostu zaduenia, ato, co jest jeszcze istotne dla rozwoju cywilizacyjnego, pozostaje wrkach lub pod kontrol obcego kapitau. Taka postawa nie powinna dziwi. Satelicko ma bowiem wPolsce bardzo star genez imocne korzenie.

Jerzy Wawrowski

112

Marks, dug publiczny ineoliberalizm

dr Edward Karolczuk

Wielu ludzi sdzi, e dug publiczny jest dugiem nas wszystkich. S oni przekonani, i wszyscy ponosimy jednakow odpowiedzialno za jego powstanie oraz odnosimy podobne korzyci lub straty wzwizku zjego istnieniem. Tak jednak nigdy nie byo.

ug publiczny nie jest zjawiskiem wiecznym, ani niezmiennym wswej genezie istrukturze. Warto przypomnie, co na ten temat sdzili Karol Marks iFryderyk Engels. Ten ostatni pisa, e wspoeczestwie opartym na ustroju rodowym nie byo podatkw. Organy ustroju rodowego cieszyy si szczerym, powszechnie uznawanym autorytetem. Jednak wraz zrozwojem cywilizacji, urzdnicy stanli ponad spoeczestwem, apodatki przestay wystarcza. Zatem, pastwo wystawia weksle na przyszo, zaciga poyczki dugi pastwowe1. W republice demokratycznej bogactwo zaczo sprawowa wadz porednio, przy wykorzystaniu powszechnego prawa wyborczego, m.in. poprzez sojusz giedy irzdu. Sta si on tym atwiejszy, im bardziej rosy dugi pastwa itowarzystwa akcyjne opanowyway coraz to nowe sfery produkcji. Marks zamiennie uywa poj dug publiczny i dug pastwowy, gdy o jego powstaniu decydoway rzdy pastw, wwczas jeszcze bez udziau samorzdw czy towarzystw ubezpieczeniowych. Marks, niezalenie od tego, jaki by ustrj wdanym pastwie, widzia ogromn polityczn rol dugu publicznego. Okrela go jako wyprzeda pastwa, ktra wyciska swe pitno na erze kapitalistycznej. Poniewa dug publiczny przekadany by przez rzd na

cae spoeczestwo, zironi pisa on: Jedyn czci tak zwanego bogactwa narodowego, ktra istotnie unowoczesnych narodw znajduje si wposiadaniu zbiorowym, jest ich dug pastwowy2. Cz narodu tym bardziej wzbogacaa si, im bardziej cay nard pogra si wdugach. Zdaniem Marksa, dug publiczny by jedn znajpotniejszych dwigni akumulacji pierwotnej kapitau. Pozwoli buruazji na zdobycie przewagi nad szlacht iwacicielami ziemskimi. Nie by on jednak obojtny dla funkcjonowania systemu politycznego. Kady ustrj staje si zaleny od tego, kto mu poycza. Dziki dugowi publicznemu, nieproduktywny pienidz by zamieniany wkapita, bez ryzyka typowego dla inwestycji przemysowych. Jednoczenie obligacje posiadane przez wierzycieli funkcjonoway wich rkach, jak gdyby byy gotwk. Powstaa prniacza klasa rentierw, spki akcyjne, nowoczesna bankokracja. Bogacili si dzierawcy podatkowi, kupcy, prywatni fabrykanci, za finansici zaczli odgrywa rol porednikw midzy rzdem anarodem. Dug publiczny pozwoli na rozwj aiotau, czyli spekulacji na giedzie, polegajcej na wywoywaniu i wykorzystywaniu rnic kursw papierw wartociowych. Rosy wwczas kursy akcji bankw, wierzycieli rzdw. Powstay banki narodowe ju nie tylko

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

113
znazwy, ale rwnie ze wzgldu na zasig swojej dziaalnoci. Jedn rk daway, aby drug wicej wzi zpowrotem, staway si depozytariuszami krajowych zapasw zota. Pienidz leg upodstaw istniejcych stosunkw spoecznych. W tym samym czasie, gdy wAnglii przestano pali czarownice, zaczto wiesza faszerzy banknotw3. Dug publiczny nie peniby funkcji redystrybucyjnej i nie byby rdem akumulacji pierwotnej, gdyby przejrzyste iuczciwe byo wszystko, co znim zwizane. Specjalici od finansw iskarbowoci stosowali wczasach Marksa iEngelsa cay szereg rodkw, eby zamaskowa prymitywne chwyty. Marks okrela te metody jako obrzydliw scholastyk giedow ialchemi finansow4. Wraz zdugiem publicznym powsta midzynarodowy system kredytowy. Rwnie on zacz suy pierwotnej akumulacji kapitau. Marks znajdowa przykady na to, e wierzycielami pastw byy inne pastwa, ktre same przeyway kryzysy. Dug publiczny uatwia budow systemw represji wewntrznej oraz prowadzenie wojen handlowych ipodbojw kolonialnych. Torowa przejcie od starowieckiego do nowoczesnego sposobu produkcji5. Nadzwyczajne wydatki rzdu, finansowane zdugu pastwowego, nie byy od razu odczuwane przez podatnikw. Rzdy zacigay jednak cigle nowe kredyty. Wczeniej czy pniej musiao to wywoa konieczno podniesienia podatkw. Podwyki podatkw porednich i bezporednich stay si ogln zasad. Dug publiczny mia daleko idce konsekwencje dla klasy robotniczej iogu ludzi pracy. Zdaniem Marksa, wczeni mowie stanu doskonale zdawali sobie ztego spraw. Uwaali oni wszake, e by to najlepszy system, aby uczyni robotnika najemnego ulegym, skromnym, pracowitym i przecionym prac6. Zpunktu widzenia pierwotnej akumulacji kapitau, Marksa bardziej interesowao jednak spowodowane przeze przymusowe wywaszczenie chopa, rzemielnika, sowem, wszystkich warstw skadajcych si na drobn buruazj7. Analizujc dowiadczenia Wiosny Ludw, Marks wskazywa, e dug publiczny by jedn zjej przyczyn porednich. Trudnoci finansowe rzdu uzaleniy monarchi lipcow (ustanowion w1830r.) od wielkiej buruazji, to za doprowadzio do cigego pogbiania kryzysu finansowego. Dug publiczny wpyn na demoralizacj aparatu pastwowego. Dopki nie byo rwnowagi budetowej, trudno byo budet podporzdkowa interesom produkcji narodowej. Zaduenie pastwa leao winteresie wielkiej buruazji finansowej. Deficyt pastwowy by akurat waciwym przedmiotem jej spekulacji igwnym rdem jej bogacenia si. Co roku nowy deficyt. Co 45 lat nowa poyczka. Akada nowa poyczka dawaa arystokracji finansowej now sposobno ograbiania pastwa, sztucznie utrzymywanego na skraju bankructwa pastwo musiao zawiera umowy zbankierami na najbardziej niekorzystnych

bnd eyewash, flickr.com/photos/eyewash/3002054152

dla siebie warunkach. Kada nowa poyczka nastrczaa dalsz sposobno ograbiania publicznoci lokujcej swe kapitay wpastwowych papierach procentowych8. Jest bardzo charakterystyczne, e arystokracja finansowa nie bya zainteresowana wydobyciem kraju ze stanu zapaci finansowej. Ta zapa bya bowiem rdem jej dochodw iwysokiej pozycji wpastwie. Politycy wykorzystywali wprywatnych interesach tajemnice pastwowe, wahania kursw papierw pastwowych. Rezultatem tych zjawisk bya ruina mnstwa drobniejszych kapitalistw ibajecznie szybkie bogacenie si wielkich graczy9. Oskali procederu wiadczy to, e nadzwyczajne wydatki za panowania Ludwika Filipa dwukrotnie przewyszay nadzwyczajne wydatki zczasw Napoleona, gdy Francja prowadzia wojn zfeudaln Europ. Ogromne sumy przechodzce wten sposb przez rce pastwa daway nadto sposobno do zodziejskich kontraktw na dostawy, do przekupstw, defraudacji iwszelkiego rodzaju oszustw. Okradanie pastwa, odbywajce si hurtowo przy poyczkach, powtarzao si detalicznie przy robotach wykonywanych na zlecenie pastwa10. Wrezultacie wykorzystania mechanizmu dugu publicznego iopanowania wczesnych rodkw masowego przekazu, monarchia lipcowa Ludwika Filipa bya

114
swoistym towarzystwem akcyjnym do eksploatacji francuskiego bogactwa narodowego; dywidendy szy do podziau pomidzy ministrw, obie izby, 240 000 wyborcw iich klik11. Produkcja przemysowa bya niewielka wporwnaniu zdugiem publicznym, wic buruazja przemysowa bya najbardziej zainteresowana obnieniem kosztw produkcji iobnik podatkw, wprzeciwstawieniu si spekulantom finansowym, ktrzy dyli do pomnoenia bogactwa wsposb nieprodukcyjny. Po wybuchu rewolucji lutowej w1848r., Rzd Tymczasowy dla podniesienia wiarygodnoci w oczach wierzycieli pastwa, wypaci im dywidendy jeszcze przed upywem terminw. Koszty operacji finansowej ponieli wszyscy drobni ciuacze. Ich drobne oszczdnoci skonfiskowano i zamieniono na nie podlegajc spacie poyczk pastwow12. Rzd Tymczasowy zacz rwnie ratowa przed bankructwem Bank Francji izezwoli na podporzdkowanie mu bankw lokalnych. Bankructwo banku nie byoby dla rewolucyjnej Francji ze staoby si potopem, ktry wjednej chwili zmitby zfrancuskiej ziemi arystokracj finansow tego najpotniejszego inajgroniejszego wroga republiki []. Apo bankructwie to isama buruazja musiaaby przyzna, e stworzenie przez rzd banku narodowego ipodporzdkowanie kredytu pastwowego kontroli narodu jest ostatni, rozpaczliw prb ratunku. [] Tak wic rewolucja lutowa bezporednio umocnia irozszerzya t bankokracj, ktr miaa obali 13. Poniewa wokresie Wiosny Ludw we Francji rozmiary produkcji byy nieproporcjonalnie mae do rozmiarw dugu publicznego, renta pastwowa pozostawaa gwnym rynkiem lokaty kapitaw, pragncych pomnoy si wsposb nieprodukcyjny wtakim kraju niezliczona masa ludzi ze wszystkich klas buruazyjnych ipburuazyjnych musi by zainteresowana wdugu pastwowym, grze giedowej, finansach14. Aby zmniejszy dug publiczny, naleaoby zmniejszy wydatki rzdowe imoliwie mao administrowa, jednak partia porzdku nie moga pj t drog wokresie zaostrzania si sprzecznoci izwikszania protestw spoecznych: musiaa ona tym bardziej zwiksza swe rodki represyjne, tym bardziej wzmaga oficjalne ingerowanie we wszystko wimieniu pastwa isw wszechobecno poprzez organy pastwowe, im bardziej wielostronnie zagroone byo jej panowanie iwarunki egzystencji jej klasy. Niepodobna zmniejsza stanu andarmerii wtym samym czasie, gdy mno si przestpstwa przeciw osobom iwasnoci 15. Mona byo rwnie zmniejszy dug publiczny obarczajc nadzwyczajnymi podatkami klasy najbogatsze. Ale czyby partia porzdku pyta Marks miaa dla wybawienia bogactwa narodowego od wyzysku giedy zoy wofierze swe wasne bogactwo na otarzu ojczyzny? Pas si bte! [Nie ma gupich]16. Wspczesne rzdy, hodujce doktrynie neoliberalizmu, obniajc podatki dla zamonych warstw przyczyniy si do destabilizacji finansw publicznych. Zmusio to pastwa do emisji papierw wartociowych i rozbudowy rynkw finansowych. Istniej obecnie dwa podstawowe sposoby likwidacji dugu publicznego. Pierwszy, neoliberalny, polega na ograniczaniu wydatkw: ciciach wbudecie, redukcji administracji, pac, rent iemerytur. Istnieje jednak pewna granica, poza ktr wydatki s nieredukowalne. Dalsze ich zmniejszanie prowadzi bowiem do degradacji iloci ijakoci obiektw uytecznoci publicznej isub publicznych, co powoduje obnienie jakoci ycia ludnoci izagroenie adu spoecznego przez niekontrolowany wybuch. Drugi sposb polega na zwikszaniu dochodw Skarbu Pastwa, zwaszcza poprzez podnoszenie podatkw, dodatkowe opodatkowywanie niektrych towarw, znoszenie ulg podatkowych. Drugi sposb jest niepopularny, gdy czsto oznacza odebranie przywilejw najlepiej sytuowanym klasom iwarstwom. Alain Bihr, wyjaniajc powstanie dugu publicznego, odwraca argumentacj stosowan przez neoliberaw. Jego zdaniem, dug publiczny nie bierze si std, e pastwo nie jest wystarczajco bogate, nie produkuje czy nie zdobywa wystarczajcej iloci dbr wstosunku do jego koniecznych biecych wydatkw, ale std, e, zwoli albo raczej zbraku woli politycznej, pastwo nie ciga wformie podatkw tej czci bogactwa, ktra pozwoliaby stawi czoa tym wydatkom [], pastwo jest zaduone, poniewa postanowio ograniczy swoje dochody dla celw politycznych. Dug publiczny jest tworem czysto politycznym17. Ulgi podatkowe dla zamonych warstw spoeczestwa umoliwiaj gromadzenie oszczdnoci, ktre su z kolei sfinansowaniu dugu publicznego, powodowanego przez te same ulgi podatkowe. Zamona cz spoeczestwa uzyskuje wic dziki dugowi publicznemu dodatkowy sposb, eby si jeszcze bardziej wzbogaci. Pastwo nie zacigaoby dugw, gdyby nie miao od kogo poycza. To oszczdnoci najlepiej sytuowanych warstw, cho wydaje si to paradoksalne, generuj dug publiczny. Zaduenie publiczne stanowi odpowied na popyt na rnego rodzaju bony skarbowe, stanowice bezpieczn lokat oszczdnoci. Ten samonapdzajcy si mechanizm kady rzd prbuje zamaskowa cigle modyfikowanymi irozbudowywanymi, wmyl doktryny neoliberalizmu, planami ci budetowych. Funkcjonowania tej machiny nie wyjani Leszek Balcerowicz ze swoim zegarem pokazujcym wzrost zaduenia. Woli straszy nim

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

115
spoeczestwo wcelu kontynuowania neoliberalnej polityki, pomimo jej historycznej poraki. Alain Bihr pisze, e rozwizanie problemu zaduenia publicznego jest tylko jedno: trzeba po prostu anulowa wszystkie dugi publiczne, nie tylko pastw peryferyjnych, ale icentralnych. Iniech wielcy wierzyciele pastwa nie protestuj przeciwko zbrodni wywaszczenia; wyganicie ich wierzytelnoci nie bdzie niczym innym ni cigniciem podatkw, ktrych pastwo od dawna miao prawo si domaga. Niech si ciesz, e nie kae im si paci kar za zwok18. Marks iEngels sformuowali oglne zaoenia strategii itaktyki rewolucyjnego ruchu robotniczego wobec podatkw idugu publicznego wwarunkach rewolucji buruazyjno-demokratycznej. wiadomi robotnicy zawsze powinni by okrok do przodu wstosunku do da liberalnych demokratw. Jeeli demokraci proponuj podatek proporcjonalny, to robotnicy daj progresywnego; jeeli demokraci sami proponuj umiarkowanie progresywny podatek, robotnicy powinni domaga si takiego podatku, ktrego progresja musiaaby zabi wielki kapita; jeeli demokraci daj uregulowania dugw pastwowych, robotnicy powinni zada bankructwa pastwa19.
3. ibidem, s.896. Marks pisze, e panowanie buruazji finansowej uzyskao sw pierwsz sankcj przez zaoenie banku, wprowadzenie dugu pastwowego. K. Marks, Recenzja broszury F. Guizota [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea t. 7, Warszawa 1963, s.244. 4. K. Marks, Nowy trick finansowy, czyli Gladstone ipensy [w:] K.Marks, F. Engels, Dziea t. 9, Warszawa 1965, s.52. 5. K. Marks, Kapita op. cit., s.898. 6. ibidem, s.897. 7. ibid., ss. 897-898. 8. K. Marks, Walki klasowe we Francji 1848-1850 [w:] K. Marks, F.Engels, Dziea t. 7, ss. 13-14. 9. ibidem, s.14. 10. ibid. 11. ibidem, s.15. 12. ibidem, s.25. 13. ibidem, s.26. 14. ibidem, s.89. 15. ibid. 16. ibidem, s.90. 17. A. Bihr, Nowomowa neoliberalna. Retoryka kapitalistycznego fetyszyzmu, Warszawa 2008, ss. 44-45. 18. ibidem, s.49. 19. K. Marks, F. Engels, Apel Komitetu do Zwizku Komunistw (marzec 1850) [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea t. 7 op. cit., s.298.

dr Edward Karolczuk
Przypisy: 1. F. Engels, Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej ipastwa [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea t. 21, Warszawa 1969, s.188. 2. K. Marks, Kapita. Krytyka ekonomii politycznej t. 1 [w:] K.Marks, F. Engels, Dziea t. 23, Warszawa 1968, s.895.

Banksy, Foto: bn caruba,, flickr.com/photos/

Ksiki, ktre kady OBYWATEL powinien zna

Gwiazdozbir w Solidarnoci

niepoprawna politycznie publicystyka alternatywna ekonomia tradycje myli spoecznej radykalna ekologia

Joanna i Andrzej Gwiazdowie w rozmowie z Remigiuszem Okrask

Obszerny zapis rozmw z legendami opozycji antykomunistycznej, wzbogacony o wybr unikalnych materiaw dotyczcych ich ycia. Wrd tematw PRL, Wolne Zwizki Zawodowe, Solidarno, stan wo jenny, okrgy st i III RP. W barwnych, penych anegdot opowieciach sporo jest opinii zwanych kontrowersyjnymi, ito dla wielu uczestnikw ycia publicznego, nie tylko tych, z ktrych krytyk Gwiazdowie s kojarzeni. Do ksiki doczono pyt DVD z filmem o niezalenych obchodach 25. rocznicy powstania Solidarnoci, wsporganizowane m.in. przez J. i A. Gwiazdw oraz Obywatela. 512 stron plus 32 strony wkadki zdjciowej oraz pyta DVD Cena 44 z uwydawcy 49z w ksigarniach

Braterstwo, solidarno, wspdziaanie Edward Abramowski

Po raz pierwszy w historii w osobnym tomie zebrane wszystkie artykuy Abramowskiego powicone kooperatyzmowi, wsppracy, stowarzyszeniom, oddolnym inicjatywom spoecznym, w tym kilka niepublikowanych od roku 1938! Legendarny polski myliciel przypomniany po latach. Jako bonus unikatowy artyku Jana Wolskiego Z przemwie Edwarda Abramowskiego oraz obszerne posowie Remigiusza Okraski. 280 stron Cena 24 z uwydawcy 29z w ksigarniach

wiat wedug Monsanto Marie-Monique Robin

Zapis szokujcego ledztwa dziennikarskiego na temat dziaalnoci wielkiego koncernu biotechnologicznego. Autorka opierajc si na bogatej dokumentacji (relacje wiadkw, odzyskane cile tajne pisma itp.) przedstawia agresywne praktyki korporacji bdcej najwikszym producentem rolin modyfikowanych genetycznie (GMO). Do publikacji doczona jest pyta DVD zawierajca cztery filmy powicone zagroeniom zwizanym z GMO. 480 stron + pyta DVD Cena 34 z uwydawcy 39z w ksigarniach

Kultura a natura Jan Gwalbert Pawlikowski

Pierwsze w historii wznowienie caoci unikatowego tekstu pierwotnej edycji ksiki Kultura a natura zroku 1913 pionierskiego w Polsce manifestu ochrony przyrody. Oprcz niego ksika zawiera dwa inne wane teksty tego autora Tatry parkiem narodowym (1923) i W obronie idei parku narodowego (1936), a take obszern przedmow Remigiusza Okraski. Poznaj tradycje polskiej myli ekologicznej! 150 stron Cena 17 z u wydawcy 19 z w ksigarniach

Razem! czyli Spoem Romuald Mielczarski

Wybr najwaniejszych tekstw wsptwrcy i wieloletniego lidera nowoczesnej spdzielczoci spoywcw w Polsce, powiconych jej zasadom, wizjom i celom. Zawarte w nim artykuy nie byy wznawiane od roku 1936! Towarzyszy im jedna z najbardziej szczegowych prezentacji biografii autora, jakie kiedykolwiek opublikowano, pira Remigiusza Okraski. 164 strony Cena 18 z u wydawcy 20 z w ksigarniach

Zamawiajc dwie ksiki zapacisz o 2 z mniej za kad z nich, przy zakupie trzech o 3 z taniej za kady egzemplarz, jeli wemiesz wszystkie otrzymasz rabat w wysokoci 4 z od ceny kadej pozycji. Do kadej wysyki doczamy drobny podarek od redakcji Nowego Obywatela.

Wpaty przyjmujemy na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001

Zamwienia w Internecie: nowyobywatel.pl/sklep Kontakt: tel.: 42 630 22 18 e-mail: sklep@nowyobywatel.pl

NASZE TRADYCJE
Nasze tradycje

117

dugie imocne korzenie naszych idei

Dyktatura nad proletariatem

Karl Kautsky

olszewicy przeciwstawiaj demokracji danie dyktatury. Ale okrelaj j tak sprzecznie, e trudno nabra wyobraenia, co waciwie rozumiej pod mianem dyktatury. Powouj si oni na Marksa iEngelsa, ktrzy mwili odyktaturze proletariatu. Niestety znaczenia tego swego powiedzenia bliej nigdzie nie okrelili. Posugiwali si nim bowiem tylko wdorywczych uwagach. Bolszewicy natomiast podnieli je do godnoci programu. [] Engels owiadcza wr.1831 wswojej przedmowie do trzeciego niemieckiego wydania Wojny domowej we Francji: Komuna Paryska bya dyktatur proletariatu. Sam za Marks kreli wtym pimie zasady, na ktrych opiera si ustrj Komuny: Pierwszy dekret Komuny by zniesieniem armii staej izastpieniem jej przez uzbrojony lud (gwardi narodow). Komun utworzyli radni miejscy wybrani wrnych okrgach Parya na podstawie powszechnego prawa wyborczego Policj, dotychczas narzdzie rzdu pastwowego, pozbawiono natychmiast jej waciwoci politycznych izamieniono wodpowiedzialne, wkadej chwili

dajce si usun narzdzie komuny Komuna miaa by form polityczn najmniejszej nawet wioski, amiejsce wojska staego na wsi zaj miaa milicja ludowa onadzwyczaj krtkim czasie suby Nieliczne, lecz wane czynnoci, ktre pozostay jeszcze rzdowi centralnemu, nie miay by zniesione, lecz przekazane urzdnikom komunalnym, to znaczy wwysokim stopniu odpowiedzialnym. Tak wyglda ustrj, wktrym urzeczywistni si miaa dyktatura proletariatu. [] cytowane tu wywody wiadcz niezawodnie otym, e Marks da dla fazy, ktr Engels nazwa dyktatur proletariatu, nader sabego rzdu centralnego, bez staej armii, bez policji politycznej izniewielkim tylko zakresem dziaania, oraz wyboru urzdnikw drog powszechnego prawa gosowania. Jeli to nie jest demokracj ito skrajn demokracj, to naprawd nie wiem ju, co by ni miao by. Ale ta tak daleko idca demokracja nie jest bynajmniej pokonem przed anarchizmem. Pod wpywem bada nad rewolucj francusk, doszed by Marks wswych socjalistycznych

118
pocztkach do zapatrywania, ktre wwielu rzeczach zbliao si do pogldu jakobiskiego iblankistycznego. Pod tym wpywem pisa jeszcze wr.1850 wodezwie wadz centralnych do zwizku komunistw oich zadaniach wspodziewanym wnajbliszym czasie ponownym wybuchu rewolucji: Demokraci dy bd albo wprost do republiki federacyjnej, albo jeli jedna niepodzielna republika nie da si omin, bd si starali przynajmniej paraliowa rzd centralny przez moliwie najwiksz samodzielno iniezaleno gmin iprowincji. Robotnicy natomiast musz dziaa wprzeciwiestwie do tego planu, nie tylko wkierunku jednej iniepodzielnej repu bliki niemieckiej, lecz wjej obrbie wkierunku stanowczej centralizacji wadzy wrkach pastwa. Niech nie pozwol si baamuci demokratycznym gadaniom owolnoci gmin, samorzdzie itp. Jak we Francjir.1793, tak dzisiaj wNiemczech przeprowadzenie jak najcilejszej centralizacji jest zadaniem istotnie rewolucyjnej partii. Do tego sposobu pojmowania doskonale mona zastosowa sowo odyktaturze proletariatu. Ale dalsze studia, jako te dowiadczenia angielskie sprowadziy zasadnicz zmian wpogldach Marksa na uksztatowanie si rewolucyjnej wadzy pastwowej, jak wiadcz ju powyej przytoczone zdania jego oKomunie zr.1871. Aiwinnych wypadkach wystpuje Marks wpniejszych latach jako przeciwnik kadej silnej wadzy pastwowej. Tak na przykad pisze wsynnym licie, powiconym krytyce socjalno-demokratycznego programu partyjnego zr.1875: Wolno polega na przeksztaceniu pastwa zorganu stojcego ponad spoeczestwem worgan spoeczestwu podporzdkowany. Ana innym miejscu znw czytamy: Zupenie niedopuszczalne jest wychowywanie ludu przez pastwo. Naley raczej jednakowo wykluczy koci ipastwo od wpywu na szkoy (Neue Zeit IX, 2). Jeli Marks wystpuje tak stanowczo za demokracj, aprzeciw silnej wadzy pastwowej, to nie nawraca si naturalnie tym samym na wiar wcuda demokracji, ktr wydrwiwa wyranie; na wiar wow regularn demokracj, ktra wdemokracji widzi pastwo tysicletnie inie ma pojcia otym, e wanie wtej ostatniej formie ustrojowej spoeczestwa buruazyjnego naley stoczy ostateczn walk klasow. Niemniej jednak stanowczo zwraca si przeciw poddaczej wierze sekty Lassalowskiej wpastwo. Rwnolegle ze zmian pogldu na wadz pastwow sza druga zmiana, oktrej mwi Engels wprzeddzie mierci, wsynnej swej przedmowie do Walk klasowych we Francji Marksa, na ktr tylu si powouje. Wykaza tam, e pod wpywem powszechnego prawa glosowania oraz techniki wojskowej (take irozwoju komunikacji) gruntownie zmieniy si warunki rewolucyjnej walki proletariatu. Okoor.1848 sdzili jeszcze rewolucjonici

KOMENTARZ

LEWICA PRZECIWKO ZSRR

Od lat istnieje teza znana gwnie osobom ponadprzecitnie zainteresowanym dziejami tej opcji politycznej ktra mwi, e nikt nie wyrzdzi lewicy tyle za, co nominalnie przecie lewicowy komunizm. Komunistyczne zbrodnie, brutalne deptanie nawet podstawowych praw obywatelskich, niewydolno gospodarcza wszystko to poszo na konto lewicy. Kadej lewicy. Oczywicie sporo osb wie, e nie kada lewica to komunici, e komunizm by tylko jedn zkilku odng myli lewicowej, e lewica niekomunistyczna bya przez realny komunizm zwalczana. Ale tylko garstka dokonuje tego rodzaju dokadnych rozrnie. Dla pozostaych natomiast nierzadko co jest na rzeczy, to znaczy uwaaj, i granice midzy komunizmem areszt lewicy s umowne iniejasne, aod socjalizmu czy socjaldemokracji nie jest

wcale daleko do bolszewizmu isowietyzmu. Jeszcze gorzej wyglda wszak sprawa ze zwykymi ludmi wkrajach takich jak Polska, ktre maj za sob kilkadziesit lat zamordyzmu przyobleczonego wczerwone sztandary. Tutaj kojarzenie lewicy zkomunizmem jest powszechne. Przede wszystkim dlatego, e poczynajc od Bieruta iBermana, przez Gomuk iKliszk, ana Jaruzelskim iRakowskim koczc, wodarze PRL-uprzedstawiali si jako lewica najprawdziwsza inajbardziej lewicowa ze wszystkich lewic. Abywao wrcz, e jako lewica jedyna, wszystko inne bowiem byo wedle komunistycznej propagandy mniej lub bardziej reakcyjne czy oportunistyczne (zarzut wustach partyjnych kacykw ibiurokratw-karierowiczw doprawdy komiczny). Wdodatku te rodowiska, ktre wPRL-ubyy opozycj wobec reimu, azarazem odwoyway si do demokratycznego socjalizmu czy do antykomunistycznych iantytotalitarnych wtkw myli lewicowej, po roku 1989 niemal gremialnie porzuciy takie identyfikacje. Znakomita wikszo tej formacji, zGazet Wyborcz na czele, ma dzi dla wszelkiej lewicowoci pomijajc pomstowanie na

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

119
wraz zMarksem iEngelsem, e rewolucja moe by tylko rewolucj mniejszoci. Powstanie proletariatu po zwycistwie zamienioby si ju wrewolucj wikszoci: Historia nie potwierdza susznoci pogldw nas wszystkich, ktrzymy podobnie myleli. Dzi przeciwnie socjalici przekonuj si coraz dobitniej, e nie mog spodziewa si trwaego zwycistwa, chyba e pozyskaj przedtem wielkie masy ludu. Pomimo tych wielkich igboko sigajcych zmian, Marks iEngels pniej jeszcze mwili odyktaturze proletariatu. Ale niewtpliwie nie mona jej rozumie wduchu jakobiskim. Jake tedy wolno si dzi powoywa bolszewizmowi na Komun Parysk ina Marksa zr.1871? Komuna iMarks domagali si zniesienia wojska staego izastpienia go milicj. Rzd sowietw zacz od zniesienia staej armii, stworzy natomiast czerwon armi, najsilniejsze stae wojsko wEuropie. Komuna iMarks dali zniesienia policji pastwowej; republika sowietw rozwizaa star policj po to tylko, aby stworzy czerezwyczajk, policj oznacznie wikszym zakresie dziaania, bardziej wszechwadn iokrutn anieli ta, ktr posugiwa si bonapartyzm francuski lub carowie rosyjscy. Komuna iMarks dali zastpienia biurokracji pastwowej przez urzdnikw wybieranych przez lud powszechnym gosowaniem. Republika sowietw usuna star biurokracj cesarsk, ale wjej miejsce postawia now, rwnie scentralizowan, ze

ciemnogrd oraz wspominanie etosowej modoci zczasw KOR-u jedynie pogard, streszczajc si wetykietowaniu niemal kadej postawy prospoecznej lekcewacym terminem homo sovieticus. Tym sposobem, atake namaszczajc postkomunistw na demokratyczn lewic, dawni opozycjonici przykadaj rk do skojarze, e komunizm ilewica to wzasadzie co wpodobnym stylu. Rozmaici nostalgicy PRL-ulubi si pociesza sondaami, ktre wskazuj na stosunkowo niez ocen realiw sprzed roku 1989. Nie potrafi jednak odrni wspominania wyidealizowanej przeszoci (kt pomyli le oczasach, gdy by mody, zdrowy iwczeniej ni ssiad dosta talon na malucha?) od chci realnego powrotu do niej. Ta ostatnia postawa jest niszowa. Ztego te wzgldu prawicy jest na rk utosamienie wszelkiej lewicowoci zPRL-em. Wwczas mona przedstawia lewicowe pomysy jako ch przywrcenia dawnych rozwiza, za ktrymi mao kto tskni, adodatkowo nieustannie obarcza lewic odpowiedzialnoci za przerne bdy iwypaczenia czy po prostu zbrodnie komunizmu. Ile to razy wdyskusjach opolityce prospoecznej, choby jej zwolennicy proponowali

b Anosmia, flickr.com/photos/jenniferboyer/5984943385

rozwizania nowoczesne iznane znajbogatszych krajw Zachodu, wodpowiedzi wysyano ich na Kub ido Korei Pn. oraz posdzano och przywrcenia sklepw penych jedynie octu. Polska prawica co prawda czasem wspomni, e zamiast postkomunistw chciaaby silnej lewicy prawdziwej takiej jak Bugaj albo dawny PPS, ale gdy ktokolwiek formuuje postulaty wanie wstylu dawnego PPS-uczy zachodnich socjaldemokracji, to itak wodpowiedzi syszy oguagach, gierkowskich dugach, kartkach na ywno, wielkim godzie na Ukrainie, ubekach iKatyniu. Jednak niezalenie od biecych sporw, pomwie itandetnej propagandy politycznej, sprawa ta ma wymiar znacznie waniejszy. Prawica lubi powtarza za jednym ze swoich guru, e tylko prawda jest ciekawa. Tymczasem prawda mwi co dokadnie przeciwnego ni prawicowa agitacja iskojarzenia wikszoci opinii publicznej. Ta ciekawa prawda mwi mianowicie, e jednymi zpierwszych inajbardziej dobitnych krytykw komunizmu byli wanie socjalici. Wdodatku, inaczej ni wikszo prawicy, nie krytykowali komunistw wsposb dla nich nieszkodliwy, czyli za pomoc gorzkich alw,

120
znacznie rozleglejszymi prawami ni poprzednia, albowiem reguluje ona cae ycie gospodarcze iwada nie tylko wolnoci obywateli, lecz take irdem ich egzystencji. Nigdzie spoeczestwo nie jest bardziej podporzdkowane pastwu, anieli wRosji. [] Bolszewicy mogliby odpowiedzie, e ustrj Komuny, ktry Marks tak chwali, nie da si przeprowadzi wnowoczesnym wielkim pastwie. Otym daoby si niejedno powiedzie. Ale pospolitym faszerstwem zich strony jest powoywanie si na Marksa iKomun wobronie dyktatury, ktr wykonuj. Marks iKomuna bowiem dali wrcz przeciwiestwa tego, co przeprowadzi bolszewizm. [] Bolszewickie pojmowanie dyktatury jest niejasne izawie, gdy uchodzi chce za dyktatur klasow, dyktatur proletariatu. Staje si jednak jasnym iprostym, jeeli rozumie si je wutartym znaczeniu, jako dyktatur rzdu. Rzd jest wtedy dyktatorskim, gdy panuje bez ograniczenia. Nadto istot dyktatury jest jej przejciowo. Rzd nieograniczony, ktry sta si instytucj sta, nazywa si despotyzmem. Wstaroytnym Rzymie, skd pochodzi ta instytucja ijej nazwa, dyktator mg urzd swj peni nie duej, ni sze miesicy. Bolszewicy zapowiadali rwnie, e dyktatura ich bdzie przejciowa, e skoczy si wchwili, gdy socjalizm bdzie przeprowadzony izabezpieczony. Niestety owiadczyli sami, e to moe potrwa nie sze miesicy, lecz ca generacj ludzk. Tak okrelili sami jeszcze wokresie najbujniejszego rozkwitu swych iluzji, czas trwania dyktatury. [] Despotyzm stanowi punkt szczytowy wwalce wadzy pastwowej zpierwotn demokracj. Kapitalistyczny przemys ijego komunikacja wraz znastpstwem ich, to jest wzrastajcym ipotniejcym proletariatem oraz rozwojem inteligencji mas, niepowstrzymanie podkopuje rzdy despotyczne. Tylko wnajzacofaszych krajach mog si dzi jeszcze utrzyma. [] Niepowstrzymanie kroczy demokracja naprzd; zdobywa i pomnaa jedn wolno za drug. Jednym zjej najwaniejszych zada jest zabezpieczenie mniejszoci ijednostki przed pogwaceniem ich praw ze strony organw wadzy pastwowej. [] Powiada Trocki: Aby jednostka staa si witoci, trzeba znie ustrj spoeczny, ktry t jednostk skazuje na ukrzyowanie. Zadanie to moe by speniane tylko elazem ikrwi (Terroryzm ikomunizm). Wojna domowa iterroryzm, rzezie bez koca, oto drogi, ktrymi Trocki obudzi ipogbi pragnie poszanowanie dla ycia ludzkiego. Zaiste, przedziwne s drogi Paskie! [] Nawet wRosji marksizm utorowa sobie drog, pomimo olbrzymich trudnoci, ktre sprawiao mu tam tak ekonomiczne, jak ipolityczne zacofanie. Zacofanie ekonomiczne mwio marksicie, e Rosja daleka jest jeszcze od dojrzaoci do socjalistycznej wsplnoty. []

i nie przejmuj si wit wasnoci burujw lub samopoczuciem wraliwych wacicielek ziemiaskich dworkw. Socjalici natomiast krytykowali komunistw za to, e ich poczynania stanowi zaprzeczenie samego sedna idei lewicowych, marksizmu nie wyczajc. Pozbawiaj spoeczestwo nawet tych swobd obywatelskich, ktre oferowaa demokracja buruazyjna, zamiast robotniczej kontroli nad rodkami produkcji tworz klas nowych posiadaczy biurokratw partyjnych, rwno ibraterstwo pod rzdami komunistw okazuj si systemem wodzowskim iterrorem policyjnej paki, awydanie gospodarki na up biernych, miernych, ale wiernych prdzej czy pniej prowadzi do jej zapaci. Historia lewicowej krytyki komunizmu jest bardzo duga. Ju anarchista Bakunin punktowa takie zaoenia teoretyczne marksizmu itaktyki jego zwolennikw, ktre niosy ryzyko, e lepszy wiat okae si wiksz tyrani. Polski teoretyk socjalizmu wolnociowego, Edward Abramowski, ju pod koniec XIXw. wskazywa zniemal prorocz przenikliwoci, i socjalizm odgrny czy pastwowy moe si przerodzi wustrj jeszcze gorszy ni kapitalizm, bowiem uczyni ludzi niewolnikami kasty

biurokratw, panujcej nad nimi wkadej sferze ycia. Przykady takie mona mnoy. Dzi przypominamy trzy takie gosy. Celowo pominlimy rozwaania teoretyczne sprzed bolszewickiego przewrotu. Chcemy bowiem pokaza, i lewica dokonaa szybkiej idogbnej krytyki wanie tego, co przeszo do historii jako pierwsze pastwo robotnikw ichopw. Nie by to, jak wprzypadku choby Bakuninowskiej krytyki marksizmu, spr na gruncie idei, wizji czy po prostu personaliw itemperamentw, lecz analiza zaistniaych faktw. Analiza pozbawiona zudze, niemal natychmiast celnie wskazujca, e sowiecka Rosja ma niewiele wsplnego zrealizacj ideaw lewicowych. Pominlimy take teksty autorstwa polskich mylicieli idziaaczy lewicowych, ktrzy bolszewizm iZwizek Radziecki atakowali wielokrotnie ibez pardonu. Pojawiaj si czasem opinie, e lewicowi Polacy krytykowali ZSRR jako kontynuacj Rosji dowiadczenia zepoki zaborw miay rzutowa na umiejtnoci waciwej oceny Kraju Rad, nasycajc j uprzedzeniami ifobiami. Ztego te wzgldu oddajemy gos autorom zZachodu iz samej Rosji. Pierwszym znich jest Karl Kautsky (18541938), jeden znajwybitniejszych dziaaczy imylicieli

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

121
Trwaa podstawa dla ruchw masowych powstaa wRosji dopiero zrozwojem jej przemysu iwzmocnieniem proletariatu. [] Pojawienie si proletariackiego ruchu masowego przy braku wszelkich swobd politycznych, nie uczynio tajnej organizacji zbyteczn, przeciwnie, pomnoyo wydatnie jej zadania. [] tajne organizacje rosyjskiej socjalnej demokracji miay to wsplne ze spiskowcami, blankistami ibakuninistami, e rekrutoway si wwikszoci zinteligentw, idlatego wystpoway wobec nieuwiadomionych mas zprzewag ludzi wyksztaconych. Zgry ju mogli si czu powoanymi przywdcami proletariatu. Ponadto nowe organizacje tajne zataczay szersze krgi, ni dawniejsze. Partia coraz wicej potrzebowaa si izyskiwaa te rodki, aby je utrzymywa. Std te powsta przy tajnym charakterze ruchu typ zawodowego konspiratora. [] Olbrzymie trudnoci pracy partyjnej wRosji, pocigny za sob wieczne szukanie ikroczenie po omacku. Przy tym wszystkim jednak krystalizoway si rne pogldy coraz to wyraniej wdwch okrelonych tendencjach: jedna bardziej odpowiadajca stosunkom rosyjskim, wnoszca do marksizmu metody isposoby rodowiska spiskowego mylenia, idruga ocharakterze raczej zachodnioeuropejskim, ktra marksizm poja wduchu jego zaoycieli. Szermierzem pierwszego kierunku sta si Lenin. Po wieloletniej wsplnej pracy zAkselrodem iMartowem, zwrci si przeciwko nim wr.1903, na drugim kongresie socjalnej demokracji wLondynie. Rozwin on pniej stanowisko swoje wksice pt. Jeden krok naprzd adwa wstecz, ktr omwia dokadnie Ra Luksemburg wNeue Zeit (XXII, 2). Podajemy tu jej wywody. Daj one znakomit, nadzwyczaj bystr charakterystyk tendencji Leninowskich iokazuj, e licz one ju prawie dwa dziesiciolecia. Wczenie si jednak na nich poznano ije zwalczano, aczyniy to ywioy, ktre rwnoczenie stay wnajbardziej stanowczej walce ze wszystkim, co wygldao na oportunizm. Ra Luksemburg pisaa (wr.1904): Leca przed nami ksika Lenina, jednego znajwybitniejszych przywdcw iszermierzy Iskry, wczasie jej przygotowawczej kampanii przed rosyjskim kongresem, jest systematycznym wyoeniem pogldw ultracentralistycznego kierunku partii rosyjskiej. Zapatrywanie, ktre znalazo tu peny iwyczerpujcy wyraz, to najbezwzgldniejszy centralizm, ktrego zasad yciow jest zjednej strony ostro zarysowane wydobycie iwyodrbnienie zorganizowanych kadr uwiadomionych iczynnych rewolucjonistw spord otaczajcego ich, wprawdzie niezorganizowanego, ale rewolucyjnego rodowiska; zdrugiej za strony surowa dyscyplina ibezporednie, rozstrzygajce istanowcze mieszanie si wadz centralnych we wszystkie

wdziejach lewicy, czoowy popularyzator marksizmu (szczeglnie ekonomicznych aspektw tej doktryny) iteoretyk rozwijajcy jego rozmaite wtki, jeden zliderw niemieckiej socjaldemokracji, organizator wielu inicjatyw lewicowych. Kautsky to swoista ikona lewicy wogle, aszczeglnie lewicy zarazem konsekwentnej wswych przekonaniach, jak idemokratycznej, nie godzcej si na zamordystyczne rzekome drogi na skrty do socjalizmu, bo jak trafnie ocenia, drogi takie wiod nieodmienne na manowce. Wydana na pocztku lat 20. ksika Kautskyego, ktrej fragment zamieszczamy, nie bya jego pierwsz krytyczn publikacj obolszewizmie ipastwie sowieckim, co oznacza, e lewica wierna swoim pryncypiom dostrzega wzasadzie od razu, i nic dobrego ztego nie bdzie. Warte uwagi jest to, e Kautsky podda system sowiecki krytyce wksice stanowicej polemik zTrockim. Ten ostatni wrodowiskach ludzi naiwnych uchodzi do dzi za szlachetnego dysydenta, ktry chcia uchroni ZSRR przed bdami Stalina, za co zapaci najwysz cen, zamordowany na jego polecenie. Wrzeczywistoci by to jedynie spr wrodzinie, bowiem jak wykazuje Kautsky, Trocki by arliwym apologet tych cech systemu sowieckiego, na

bazie ktrych wrcz musia wyrosn stalinizm. Jeli Trocki przedwczenie spocz wgrobie, to tylko dlatego, i sam go sobie wykopa. Drugi zpublikowanych tekstw wyszed spod pira Otto Bauera (18811938). Znw jest to posta wybitna ibardzo zasuona dla lewicy, wieloletni lider socjaldemokracji austriackiej, ekonomista ifilozof, jeden zgwnych przedstawicieli austromarksizmu, akcentujcego etyczne aspekty socjalizmu. Przedrukowane tu fragmenty jego ksiki, wczeniejszej jeszcze ni rozwaania Kautskyego, bowiem napisanej na pocztku roku 1920, powicone s kwestii niezwykle wanej, astosunkowo rzadko poruszanej wanalizach reimu sowieckiego. Bauer wskazuje, e uzarania ZSRR nastpio odejcie nie tylko od takich podstawowych zasad socjalizmu, jak swoboda przekona iwolno organizowania si, co bolszewicy tumaczyli wojn prowadzon zreakcj. Ju niemal na starcie porzucili oni rwnie swoisty dogmat myli lewicowej, tj. przekonanie, i socjalizm oznacza spoeczn wasno rodkw produkcji, zarzdzanie zakadami pracy przez robotnikw oraz egalitaryzm ekonomiczny. Austriacki myliciel ipolityk opisuje, jak wcigu zaledwie dwch lat istnienia nowego systemu zasady te zostay

122
przejawy yciowe partii. Wystarczy zwrci na to uwag, e na przykad Komitet Centralny ma prawo wmyl tego pogldu organizowa wszystkie inne komitety, awic take oznacza skad osobisty kadej poszczeglnej organizacji lokalnej, poczwszy od Genewy iLige, a do Tomska iIrkucka, nadawa jej uoony przez siebie statut lokalny; rozwiza j swoim wyrokiem zupenie ina nowo j wskrzesi, awkocu wpyn wten sposb porednio na skad najwyszej instancji partyjnej, zjazdu partyjnego. Wten sposb Komitet Centralny przedstawia si jako waciwe czynne jdro partii, podczas gdy wszystkie inne organizacje s wycznie jego wykonawczymi organami. Ra Luksemburg stwierdza dalej, e marksizm da wprawdzie pewnej centralizacji partyjnej, ktra jednak musi by zgoa inn, anieli ta, ktr Lenin proponuje. Ruch socjalno-demokratyczny jest pierwszym wdziejach spoeczestw klasowych, ktry we wszystkich swych momentach iwcaym swym przebiegu obliczony jest na organizacj isamodzieln bezporedni akcj mas. Pod tym wzgldem socjalna demokracja wytwarza zupenie inny typ organizacyjny, anieli dawniejsze ruchy socjalistyczne, jak np. typu jakobisko-blankistycznego. Lenin zdaje si nie docenia tego, jeli wksice swojej twierdzi, e rewolucyjny socjalny demokrata nie jest przecie niczym innym, jak tylko nieodcznie zorganizacj uwiadomionego proletariatu zwizanym jakobinem. Worganizacji iwuwiadomieniu klasowym proletariatu, wprzeciwiestwie do spisku maej mniejszoci, widzi Lenin wyczerpujce cechy, odrniajce socjaln demokracj od blankizmu. Zapomina, e zwizane ztym jest jeszcze gruntowne przewartociowanie poj oorganizacji, nowa zupenie tre dla pojcia centralizmu icakowicie nowe pojmowanie wzajemnego stosunku midzy organizacj awalk. Po dalszych wywodach na ten temat, Ra Luksemburg mwi dalej: Std wynika ju, e centralizacja socjalno-demokratyczna nie moe opiera si na lepym posuszestwie, na mechanicznym podporzdkowaniu bojownikw partyjnych centralnej wadzy ie zdrugiej strony nie mona zbudowa przegrody midzy zorganizowanym ju wpartii ikadrach klasowo uwiadomionym proletariatem, aznajdujc si dokoa warstw stojc ju wwalce klasowej iprzechodzc proces uwiadomienia klasowego. Budowanie centralizacji wsocjalnej demokracji na tych dwch podstawach na lepym podporzdkowaniu wszystkich organizacji partyjnych, a do najdrobniejszych szczegw jednej wadzy centralnej, ktra sama jedna za wszystkich myli, dziaa irozstrzyga, jako te

brutalnie zamane. Zamiast robotnikw fabrykami rzdz biurokraci zpartyjnej elity, wyzysk pracownikw najemnych dokonuje si wedle regu znanych zbrutalnego kapitalizmu, awrcz wprowadzany jest przymus pracy, co oznacza de facto powrt niemal do niewolnictwa. Zamiast wyzwolenia ludzi pracy jest ich zniewolenie pod butem garstki komunistw, posiadajcych wadz icie tyrask. Ostatni zprezentowanych tekstw to rozdzia ksiki Victora Sergea(Wiktora Kibalczicza, 18901947). Posta to niezwykle barwna urodzony wBelgii wrodzinie rosyjskich emigrantw politycznych, najpierw anarchista, we Francji uwiziony za rzekomy udzia wdziaaniach grupy polityczno-rabunkowej, w1919r. przyby do Rosji, gdzie wstpi do partii bolszewickiej. By wysokiego szczebla dziaaczem Kominternu, wpoowie lat 20. zwiza si ze skupionym wok Trockiego rodowiskiem opozycyjnym wobec Stalina. Wyrzucony zpartii, kilkakrotnie wiziony, w1936r. uwolniony po protestach zachodnich lewicowych intelektualistw. Wyemigrowa do Belgii, anastpnie do Francji, za po zajciu jej przez Niemcy do Meksyku. Pocztkowo pozosta sympatykiem Trockiego, jednak zerwa znim wskutek niezgody na niemal bezkrytyczn ocen przez

tego ostatniego przedstalinowskiej fazy wdziejach ZSRR. Serge po opuszczeniu Rosji sowieckiej opublikowa kilka obszernych analiz degeneracji tamtejszego ustroju. Publikowany tutaj rozdzia jednej ztych prac uderza wsam rdze wszelkich postaw filosowieckich. Nawet pord lewicowcw krytycznych wobec ZSRR spotyka si opinie, e owszem, bolszewicy bezpardonowo pogwacili liczne zasady iwartoci socjalistyczne, jednak przynajmniej zapewnili ludnoci Rosji awans materialny, byli wic mniejszym zem wobec carskiego feudalizmo-kapitalizmu. Victor Serge, ktry realia porewolucyjnej Rosji zna zautopsji, pozosta odporny na tego rodzaju wywody, zazwyczaj bdce pochodn sowieckiej propagandy. Wroku 1937, awic dwie dekady po triumfie rewolucji padziernikowej, opisuje on szar, araczej czarn rzeczywisto radzieckich ludzi pracy: ich wyzysk, bied, zaart walk obyt oraz ogromn rozpito dochodw midzy robotnikami a partyjnymi karierowiczami. C jeszcze mona doda oprcz tego, e lewica autentyczna, wierna swoim przekonaniom izasadom, staa wpierwszym szeregu krytykw komunizmu? Wszystko jest jasne. R.O.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

123
na stanowczym wyodrbnieniu zorganizowanego jdra partii spord otaczajcego go rodowiska rewolucyjnego, jak tego broni Lenin, wydaje nam si przeto mechanicznym zastosowaniem zasady organizacyjnej blankistycznego ruchu k spiskowych do socjalno-demokratycznego ruchu mas robotniczych Zalecany przez Lenina ultracentralizm nie jest zdaniem naszym wswej istocie owiany duchem pozytywnie twrczym, lecz ogranicza si do roli bezpodnej nocnej stray. Bieg jego myli przystosowany jest gwnie do kontroli dziaalnoci partyjnej, nie za do jej zapodnienia, do zacienienia, anie zatoczenia szerszych krgw, do sptania si, nie do skupienia ruchu. [] Tak usunito demokracj zobrbu bolszewickiej organizacji izastpiono j dyktatur komitetu centralnego, ze wszystkimi towarzyszcymi jej zjawiskami, na dugo zanim bolszewizm wyda wojn demokracji jako formie ustroju pastwowego. Popiera j wpastwie ito jak najusilniej, jak dugo sam nie osign wadzy pastwowej. Kiedy wlistopadzie roku 1917 udao mu si zdoby t wadz drog zamachu, wzi si natychmiast do przystosowania ustroju pastwowego do ustroju partii, ktr nazwano komunistyczn. Do tej chwili chciaa uchodzi za jedyn, rzeczywist parti socjalno-demokratyczn wRosji, teraz jednak nazwa ta nie daa si pogodzi ze zniesieniem demokracji. Mona byo zlepszym ni dotd wynikiem przystpi do zniszczenia innych partii proletariackich teraz, gdzie obok oszczerstw ikorupcji zastosowa si take da bezporedni ucisk oraz zupene zdruzgotanie fizyczne, wdrodze terroru, inaczej mylcych socjalistw. Co prawda, jeeli spodziewano si dziki rozwizaniu wszelkich innych socjalistycznych organizacji partyjnych podda rozptane przez rewolucj masy robotnicze cakowicie wpywowi partii bolszewickiej ijej komitetu centralnego, tak, aby wszechmoc, czyli dyktatura robotnikw sama przez si przerodzia si wdyktatur centralnego komitetu, to gorzko si rozczarowano. Aby sprowadzi t dyktatur, nie pozostawao nic innego, jak uciec si do dawnych metod carskich, cho zrazu pod zudn oson. [] Wpastwie wprowadzono cakiem now biurokracj, cile wedle wzoru, ktry wr.1904 Lenin opracowa by dla partii. Jeli wedug wzoru tego centralna wadza partyjna miaa nadzorowa wszelkie przejawy ycia partyjnego iwogle ruchu robotniczego, kierowa nimi idecydowa owszystkim, to teraz nowa biurokracja miaa nadzorowa wszelkie przejawy yciowe ogu ludnoci, kierowa nimi ionich decydowa nie tylko wyciu pastwowym, lecz take wobrbie procesu produkcji iwymiany, anawet wstosunku do caego ycia spoecznego, wszelkiej mylowej iuczuciowej dziaalnoci mas. []

bna abrinsky, flickr.com/photos/abrinsky/5923137995

124
By uniemoliwi wszelki opr przeciw temu potwornemu polipowi, stworzono sta milionow armi oelaznej dyscyplinie oraz olbrzymi aparat policyjny nadzwyczajnych komisji (czerezwyczajek), ktry wyposaono we wadz usuwania bez ceremonii zdrogi kadego, kto dyktatorom wydaby si niewygodnym lub choby tylko podejrzanym. Iprzenisszy wten sposb dyktatur centralnego komitetu zpartii do pastwa, usiuje si przekroczy jeszcze dane granice pastwowe. Napada si wrd pokoju niepodlege narody ssiednie ipoddaje wniewol moskiewskiej dyktatury (patrz pastwa kaukaskie). Rwnoczenie za usiuje si tymi samymi rodkami, jakimi bolszewicy przed swym zamachem stanu zwalczali inne socjalistyczne partie Rosji, wprowadzi dyktatur wmidzynarodwce. Tylko e teraz szerzenie korupcji wrd skonnych do tego ywiow przybiera olbrzymie rozmiary, rozporzdza si bowiem rosyjskim skarbem pastwa. Iznowu spisek chce porwa wswe rce kierownictwo masami. Nieznani, przed nikim nieodpowiedzialni wysacy Moskwy kontroluj komunistyczne partie pozarosyjskie ikieruj nimi. To, przeciw czemu Engels zwraca si wr.1870, teraz zostao osignite wtrzeciej midzynarodwce: poddano j rosyjskiej komendzie dyktatorw, ktrych ona sama nie zna. Jeeli bolszewizm wRosji jest dyktatur nad proletariatem, to wmidzynarodwce jest on spiskiem przeciw proletariatowi. [] Hasu pierwszej idrugiej midzynarodwki, e wyzwolenie klasy robotniczej moe by dzieem samej tylko klasy robotniczej, zadaje kam praktyka trzeciej midzynarodwki, ktra opiera si na zasadzie, e wyzwolenie klasy robotniczej wiata caego moe dokona si tylko drog dyktatury centralnego komitetu komunistycznej partii Rosji. Zerwanie zdemokracj, rozpdzenie konstytuanty, zniszczenie wszystkich partii, nawet proletariackich, prcz panujcej komunistycznej, wprowadzenie krwawych rzdw policyjnych iwkocu zupeny zastj wprodukcji ikomunikacji: gd indza we wszystkich zaktkach kraju, wszystkie te skutki reymu bolszewickiego tylko zwolna dotary do wiadomoci Europy inie znajdyway przewanie wiary usocjalistw europejskich, ktrzy witali bolszewizm zentuzjazmem, jako pierwszy czysto proletariacki rzd wwielkim pastwie iprzyjmowali wszystko, co przemawiao na niekorzy rewolucyjnego rzdu zniewiar, jako kamstwo buruazyjne, lub starali si przynajmniej agodniej to oceni. Wprawdzie zniesiono formaln demokracj, formalne rwnouprawnienie wszystkich, ale za to, wedle wiadomoci moskiewskich zbudowa miano demokracj wszystkich, pozbawi za tylko pasoytw praw obywatelskich. [] Aby unikn kamstw buruazyjnych, wierzono chtnie bolszewickim bajkom ozdradzie mienszewikw iprawicowych socjal-rewolucjonistw, ktrzy jakoby przeszli do obozu kontrrewolucji jako biaogwardzici, co po dzi dzie twierdzi jeszcze Trocki. Wierzono wstan rozkwitu Rosji, we wspaniay rozwj jej rad robotniczych iswobod ich dziaania. Ale gdy nie mona ju byo przysoni rzeczywistoci igdy bolszewicy sami cho wczci musieli j przyzna, pocieszano si tym, e ndza gospodarcza jest tylko nastpstwem wojny, tak zewntrznej, jak idomowej, oraz blokady, ie wraz zniemi ustanie. Co si za tyczy terroru, no to przecie rami niepodobna usa rewolucji. Proletariat znis ju wiele ndzy iprzelewu krwi. Jednake, stale dotd znosi to wszystko winteresie swych wyzyskiwaczy iciemizcw, teraz za cierpi wswoim wasnym interesie: bierze na si gd, niweczy demokracj, niszczy przeciwnikw terrorystycznym rzdem gwatw, aby sprowadzi stan, wktrym panowaby dobrobyt iwolno dla wszystkich, awszelki gwat znik raz na zawsze. Wrzeczy samej, gdyby bolszewickie rzdy krwi ielaza, godu itrwogi, posuny nas choby ojeden krok naprzd na drodze do takiego stanu spoecznego, to moglibymy, nawet musielibymy si pogodzi znimi, jako zbolesn operacj, ktra jedynie jednak potrafiaby wrci ciko choremu pacjentowi zdrowie isiy. Niestety, postpowanie bolszewickie naley do owych systemw kuracyjnych, uktrych koca powiada si: Operacja wietnie si powioda, ale pacjent umar. [] Byo to moliwe, tylko dlatego, e utracili wszelkie poszanowanie dla jednostki ludzkiej, dla jej ycia iswobody. Pogarda dla jednostki ludzkiej, oto cecha znamienna bolszewikw. Nieposzanowanie indywidualnoci wasnych zwolennikw, ktrych ocenia si jedynie jako narzdzia imiso armatnie, bezwzgldne poniewieranie tymi, ktrzy nie pozwalaj si uy za narzdzie, ktrych bez rnicy uwaa si za przeciwnikw istara wszelkimi rodkami ugi lub zama. [] Ten wteorii ipraktyce zdecydowanie reakcyjny charakter, ktry nie prowadzi wkierunku do socjalizmu, lecz od niego odwodzi, on to obok brutalnoci ichci panowania odpycha coraz szersze krgi proletariatu od bolszewizmu. Sprawi to, e zejdzie on zwidowni, nie zostawiajc po sobie nic prcz ruin iprzeklestw. Karl Kautsky
Powyszy tekst to fragmenty ksiki Karla Kautskyego Od demokracji do niewolnictwa pastwowego. Odprawa Trockiemu, polskie wydanie nakadem Ludowego Spdzielczego Towarzystwa Wydawniczego, Lww 1922. Tytu fragmentu pochodzi od redakcji Nowego Obywatela, uwspczeniono pisowni wedle obecnych regu.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

Nasze tradycje

125

Fabryki dla aparatczykw

Otto Bauer

ade zwycistwo polityczne klasy robotniczej wpywa te na postaw robotnikw wprzedsibiorstwach. Kiedy po rewolucji padziernikowej proletariat zapanowa nad buruazj, robotnicy wfabryce rwnie uwaali si za wadcw przedsibiorstwa. Pierwsz prb wyraenia tej zmiany stosunku wadzy wfabryce, wformie ustawy, jest dekret okontroli robotniczej zdn. 16 listopada 1917. Dekret ten nie wprowadza uspoecznienia przemysu iprzedsibiorca pozostaje wacicielem przedsibiorstwa ikierownikiem produkcji, bierze na siebie ryzyko izysk, jednake dziaalno przedsibiorcy poddana jest kontroli robotnikw. Kontrol t wykonuje wkadym przedsibiorstwie rada fabryczna, wkadej guberni rada kontroli robotniczych, zoona zzastpcw rad fabrycznych, stowarzysze zawodowych ispdzielczych. Rada fabryczna kadego przedsibiorstwa ma prawo nadzorowa prowadzenie przedsibiorstwa, mie wgld wksigi handlowe, wkorespondencj handlow iprzeprowadza uchway ws. prowadzenia przedsibiorstwa. Uchway te s dla przedsibiorcy obowizujce; ma tylko prawo wnie protest przeciwko uchwaom rady fabrycznej do rady kontroli robotniczych, ktra rozstrzyga decydujco. Kontrola robotnicza musiaa wnajkrtszym czasie zupenie sparaliowa przedsibiorstwa kapitalistyczne. Niemoliwoci jest bowiem pozostawi przedsibiorcy funkcje kierowania zakadem, odpowiedzialno za wyniki iryzyko przedsibiorstwa, ajednak przy tym wszystkim podda go wzupenoci kontroli rady fabrycznej. Najostrzejsze konflikty midzy przedsibiorcami aradami fabrycznymi byy nieuniknione. Wwielu wypadkach koczyy si one tym, e robotnicy wypdzali przedsibiorc ikierowniczych urzdnikw zakadu iobejmowali sami kierownictwo. Naturalnie bardzo prdko brako robotnikom kapitau do prowadzenia przedsibiorstwa. Musiao interweniowa pastwo. Rzd

musia si zdecydowa na unarodowienie przedsibiorstwa. Wpierwszych szeciu miesicach republiki sowieckiej, unarodowienie postpuje zupenie bezplanowo. Rzd nie chce nacjonalizowa; decyduje si na t akcj tylko pod przymusem ywioowej akcji mas. Nacjonalizacja na podstawie dekretu idzie dopiero wlad za dzik socjalizacj, dokonywan przez samych robotnikw. Dlatego nie unaradawia si caych gazi przemysu, lecz tylko poszczeglne przedsibiorstwa, wktrych nie udao si zaegna konfliktu midzy przedsibiorc arad fabryczn. [] Zrozmait si ogarn ruch ten poszczeglne gazie przemysu; najsilniej przemys metalowy, nieznacznie tekstylny, wielu za wanych pod wzgldem gospodarczym gazi przemysu, jak kopal wgla kamiennego, nie dotkn wcale. Zarzd gospodarczy powierzony zosta ludowym radom gospodarczym. Utworzono naczeln ludow rad gospodarcz ilokalne ludowe rady gospodarcze wposzczeglnych guberniach, obwodach iokrgach, zoone zzastpcw wadz sowieckich, zwizkw zawodowych istowarzysze spdzielczych. Te ludowe rady gospodarcze miay teraz zorganizowa zarzd znacjonalizowanych przedsibiorstw. Rzecz prosta, byo niemoliwoci stworzenie porzdnego zarzdu dla zakadw najrnorodniejszych, nie zwizanych zsob, unarodowionych zpobudek przypadkowych. Unarodowione przedsibiorstwa popady wzupen dezorganizacj, jednake itym, ktre pozostay wposiadaniu kapitau, nie lepiej si wiodo. Bo praca systematyczna niemoliwa bya tam, gdzie przedsibiorca nie wiedzia, czy najbliszego dnia nie skonfiskuj mu jego przedsibiorstwa. Wmiejsce bezplanowej nacjonalizacji, musiano przystpi do pracy planowej, systematycznej. Zapatrywania co do rozmiaru irodzaju nacjonalizacji byy nawet wewntrz partii rzdzcej podzielone.

126
Ju przy obradach wstpnych nad dekretem okontroli przedsibiorstw przez robotnikw, wyoniy si dwa kierunki: radykalny, syndykalistyczny, ktry chcia punkt cikoci kontroli robotniczej przenie do poszczeglnych rad fabrycznych, nie ograniczajc niczym ich kompetencji ikierunek umiarkowany, pastwowo-socjalistyczny, ktry kontrol robotnicz chcia wykona przez organy centralnej wadzy sowieckiej, azakres jej dziaania cile oznaczy iograniczy drog rozporzdzenia. Wwczas, wdniach zawieruchy rewolucyjnej, zwyciy kierunek radykalno-syndykalistyczny. Przy ustalaniu planu nacjonalizacji wynurzyo si znw to samo przeciwiestwo. Radykalno-syndykalistyczny kierunek da natychmiastowego unarodowienia wszystkich wikszych przedsibiorstw iprzeniesienia kierownictwa znacjonalizowanych gazi przemysu wrce samych robotnikw danych gazi przemysu. Natomiast umiarkowany, pastwowo-socjalistyczny kierunek domaga si ograniczenia nacjonalizacji do niewielu dojrzaych do tego, tzn. silnie scentralizowanych ipod wzgldem gospodarczo-spoecznym szczeglnie wanych gazi przemysu izarzdu tych znacjonalizowanych gazi przemysu przez organy centralnej wadzy sowieckiej. Kongres rad gospodarczych wmaju 1918 wybra drog poredni. Akcja nacjonalizacji miaa by ograniczona do kilku wielkich gazi przemysu. Pojedynczych zakadw nie miano ju nacjonalizowa. Zarzd zakadw unarodowionych mia by zorganizowany wsposb nastpujcy: przedsibiorstwem kieruje zarzd przedsibiorstwa, ktrego 2/3 czonkw mianuje rada gospodarcza, 1/3 za wybieraj zorganizowani zawodowo robotnicy danego przedsibiorstwa. [] Zarzd caej gazi przemysu organizuje, zalenie od okolicznoci, albo najwysza rada gospodarcza, albo rada gospodarcza guberni, amianowicie wten sposb, e dla kadej gazi przemysu tworzy si centralny zarzd przemysowy, zoony zzastpcw rady gospodarczej zwizkw zawodowych izdelegatw zarzdw przemysowych. Poszczeglne zarzdy przemysowe podlegaj centralnemu igubernialnemu zarzdowi danej gazi przemysu; przysuguje im prawo czynienia propozycji co do mianowania kierujcych urzdnikw zakadu do zarzdu, anawet niekiedy mianowania ich wbrew woli zarzdu przedsibiorstwa. Caa organizacja zarzdu we wszystkich swych rozgazieniach opiera si na jednolitym kierownictwie przemysu przez wadz pastwow, reprezentowan przez rady gospodarcze, wraz zrobotnikami danej gazi przemysu. [] Bardzo prdko jednak rzd sowiecki ujrza si zmuszonym znowu pj dalej, ni zamierza. Robotnicy, wadcy wpastwie, nie chcieli znie niczyjej przewagi wfabryce. Przedsibiorcy, zupenie wydani przez pastwo wrce klasy robotniczej, nie mogli wtych warunkach sprawowa kierownictwa. Wkilka tygodni po majowym kongresie rad gospodarczych musiano si ju zdecydowa na unarodowienie prawie caego wielkiego przemysu. Nastpio to na skutek dekretu z28 czerwca 1918r. Skoro wic wten sposb prawie cay wielki przemys przeszed wrce wadzy sowieckiej, kwestia zarzdu unarodowionego przemysu nabraa powanego znaczenia. Przemysowiec kapitalista staje wobec robotnikw wpodwjnej roli. Kieruje on spoecznym procesem pracy, zarazem jednak wyzyskuje go. Rewolucja proletariacka wyrzuca kapitalist zprzedsibiorstwa, by spoeczny proces pracy uwolni od wyzysku. Traci jednak zarazem kierownika przedsibiorstwa, ktry zespala indywidualne prace, organizuje je inadzoruje. [] Kapitalizm nie daje masie robotniczej sposobnoci do nabycia koniecznych do kierownictwa iorganizowania spoecznej pracy wiadomoci, dowiadcze izdolnoci. Jednake kapitalizm wyawia zklasy robotniczej pewn szczegln sort zarobnikw (Marks), ktra wimieniu kapitalizmu spenia funkcj kierownictwa iorganizowania pracy, jako te wjego imieniu zarzdza produkcj. Proletariat moe tylko wwczas uj we wasne rce funkcje kierownictwa iorganizacji pracy, jeeli zdoa t odrbn kategori zarobnikw pozyska na swe usugi. Tylko wten sposb moe po wyzwoleniu swym zkapitalistycznego wyzysku utrzyma wruchu idalej rozwija spoeczny proces pracy. Wpierwszej fazie rosyjskiej rewolucji proletariatu nie byo tych warunkw. Wielu dyrektorw, inynierw itechnikw opucio swe placwki. Niekiedy czynili to dobrowolnie, jako przeciwnicy wadzy sowieckiej. Czsto byli do tego zmuszeni przez robotnikw, poniewa robotnicy nie chcieli si podporzdkowa ludziom, ktrzy niedawno jeszcze rzdzili wimieniu kapitau. [] Tak wic brakowao unarodowionym przedsibiorstwom owego fachowego idostatecznym autorytetem wyposaonego kierownictwa, bez ktrego aden spoeczny proces pracy nie jest moliwy. Kooperacja robotnikw najemnych mwi Marks jest dzieem samego kapitau, ktry tych robotnikw rwnoczenie zatrudnia. Zwizek pomidzy ich funkcjami, ich jedno jako zbiorowego ciaa wytwrczego, le poza nimi, wkapitale, ktry ich razem zbiera iczy. Zwizek pomidzy ich funkcjami przedstawia im si przeto idealnie jako plan, praktycznie jako autorytet kapitalisty, jako sia obcej woli, ktra ich dziaalno podporzdkowuje swemu celowi. Dopiero na wyszym stopniu rozwoju organizacji kulturalnej dojrzaoci proletariatu umie robotnik ocenia zwizek swojej funkcji zfunkcjami reszty towarzyszy pracy, nie tylko jedynie pod ktem nakazu kapitau, lecz take zpunktu wymogw pracy spoecznej; swoje za

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

127

podporzdkowanie si ciau zbiorowemu ocenia nie tylko jako poddanie si pod obc wadz, lecz jako przystosowanie si do produktywnej wsplnoty pracy. Proletariat rosyjski, historycznie mody, ktry dopiero wostatniej generacji wyoni si zchopstwa, niezorganizowany iniewyszkolony za czasw caratu, nie osign jeszcze tego stopnia rozwoju organizacji ikulturalnej dojrzaoci. Zupadkiem autorytetu kapitalisty produkcja doznaa powanego wstrznienia wskutek tego, e robotnicy nie umieli naleycie ocenia zwizku swych funkcji zcaoksztatem spoecznego procesu pracy. Skoro zabrako obcej woli, poddajcej prace robotnikw swemu celowi, wwczas harmonia tego jednolitego, produkujcego ciaa zbiorowego rozlunia si. Dawna kapitalistyczna dyscyplina pracy utracia sw moc, nowa za, proletariacka, opierajc si na wyrozumiaoci, ochocie isolidarnoci, nie zacza jeszcze dziaa, zatem wprzedsibiorstwa wkrad si brak dyscypliny, dezorganizacja, anarchia. Katastrofalny spadek intensywnoci iproduktywnoci pracy sta si najwikszym niebezpieczestwem dla republiki sowietw. Rzd sowietw musia powoa wszystkie siy do walki przeciwko anarchii wprocesie produkcji. Przede wszystkim stara si sprowadzi na powrt

do przedsibiorstw dyrektorw, inynierw itechnikw przez zapewnienie im wyszych pac isamodzielnego zakresu dziaania. Rwnoczenie rozpocza si owa wielka kampania sowna, wktrej rzecznicy wadzy sowieckiej starali si przekona robotnikw okoniecznoci przywrcenia znw dyscypliny pracy, wzmoenia intensywnoci pracy iuznania autorytetu kierownikw przedsibiorstwa. Przede wszystkim za wprzgnito zwizki zawodowe do spenienia tych zada. Wznacjonalizowanym przemyle zmienia si rola zwizkw zawodowych. Zorganw walki pracy przeciwko kapitaowi, przemieniaj si worgany zarzdu pastwa proletariatu, ktre reprezentuje zjednej strony interesy ludu pracujcego poszczeglnych gazi przemysu wludowych radach gospodarczych icentralnych zarzdach przemysu, zdrugiej za strony musz wprowadzi proletariack dyscyplin pracy wposzczeglnych przedsibiorstwach. [] Przekonywanie irodki dyscypliny zawodowej nie wystarczyy jednake do pokonania anarchii wznacjonalizowanym przemyle. Wadza sowiecka zdecydowaa si zatem pj okrok dalej. Spr midzy kierunkiem pastwowo-socjalistycznym isyndykalistycznym wybucha na nowo. Ju przed majowym kongresem rad gospodarczych, kierunek

p Borys Kustodijew, Bolszewik, en.wikipedia.org/wiki/File:Kustodiev_The_Bolshevik.jpg

128
pastwowo-socjalistyczny popiera zasad, e kierownik przedsibiorstwa, ustanowiony przez najwysz rad gospodarcz, ma samodzielnie prowadzi techniczne kierownictwo, za radzie fabrycznej przysuguje we wszystkich sprawach technicznej strony kierownictwa zakadem tylko gos doradczy, nie decydujcy. T zasad przyjto do pierwotnego dekretu oadministracji znacjonalizowanych przedsibiorstw. Ale na majowym kongresie rad gospodarczych musiano t zasad powici na rzecz kierunku syndykalistycznego, reprezentowanego przez masy. Kolegialna administracja przedsibiorstwa, zoona zzastpcw rady gospodarczej irobotnikw, stana ponad kierownikiem przedsibiorstwa. Jednak wwalce przeciwko anarchii wprzedsibiorstwach chwyta si rzd sowietw na powrt pierwotnego programu. Zdaniem rzdu, anarchia nie da si ju waden inny sposb pokona, jak tylko przez powoanie na powrt najenergiczniejszych inajbardziej dowiadczonych organizatorw do przedsibiorstw iwyposaenie ich nieograniczonymi, dyktatorskimi penomocnictwami. Zezwala si im na powrotne wprowadzenia systemu akordowego, systemu Taylora, na natychmiastowe oddalenie wszystkich nieudolnych robotnikw, klas za robotnicz zobowizuje si do bezwzgldnego podporzdkowania si pod jednolit wol kierownikw procesu pracy (Lenin). Gdy za jedna warstwa robotnikw broni si przeciwko przywrceniu dyktatury kierownika przedsibiorstwa, nie cofa si rzd sowietw, wsparty oczerwon armi, przed gwatownym zmuszaniem robotnikw do posuszestwa. [] Jeeli si jednak wreszcie zdecydowano na zwalczanie anarchii wprzemyle rodkami gwatu iprzymusu, to zastosowanie najsilniejszego rodka przymusu, armii, dla osignicia postawionego sobie zadania byo ju tylko naturaln konsekwencj. Nie cofnito si iprzed tym. Napisane przez Trockiego Tezy Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii wskazuj drog. Wprzejciowym stadium rozwoju spoeczestwa, ktre przejo dziedzictwo po cikiej przeszoci czytamy tutaj nie mona wprowadzi planowo zorganizowanej spoecznej pracy bez zastosowania rodkw przymusowych, tak wstosunku do ywiow, ktre prowadz ywot pasoytw, jak iwodniesieniu do zacofanych ywiow chopskich irobotniczych. rodkiem przymusowym, ktrym pastwo rozporzdza, jest jego sia militarna. Zmilitaryzowanie pracy, bez wzgldu na zakres lub form, bdzie przeto nieuchronn koniecznoci dla kadego gospodarstwa przejciowego, zbudowanego na zasadzie powszechnego obowizku pracy (Teza 21). Do tego celu proponuje Trocki nastpujce rodki: 1) Militaryzacja poszczeglnych przedsibiorstw lub caych gazi przemysu, majcych wdanym momencie szczeglnie wane znaczenie, albo zbyt silnie dotknitych ogln dezorganizacj, nastpuje na wniosek sowietu obrony ima za zadanie, zabezpieczy przedsibiorstwu robotnikw na czas przejciowy iwprowadzi bardziej sprysty zarzd, przy czym, oile uzdrowienie przedsibiorstwa nie da si osign na innej drodze, odpowiednie organa otrzymuj daleko idce prawa dyscyplinarne (teza 24). Jest to dobrze znana robotnikom zczasw wojny militaryzacja, wjej najostrzejszej formie, znoszca swobody robotnikw ioddajca ich pod dyscyplinarn wadz wojskow. 2) Dla usunicia braku robotnikw, przy naprawie rodkw komunikacyjnych, rbaniu iznoszeniu drzew, wydobywaniu torfu iupku, przy robotach wobszarach wglowych, kruszcowych inaftowych, przy odbudowie zniszczonych obszarw iobrabianiu lecych odogiem pl, mog by wszyscy obowizani do pracy mczyni ikobiety zmobilizowani. Powoanie nastpuje wedug powiatw, rocznikw izawodw. Wnajbliszym czasie

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

b mediafury, flickr.com/photos/mediafury/4535325816

129
naley przede wszystkim powoa te kategorie, ktre byy najmniej dotknite mobilizacj wojskow; naleaoby wic wedle monoci powoa przede wszystkim wiele kobiet. (Teza 17). Zpowoanych utworzone bd Organizacje pracy militarnego typu (Teza 25), ktre naley przeznaczy do poszczeglnych koniecznych robt. [] 3) Wkocu, nie naley demobilizowa formacji onierskich, niepotrzebnych ju dziki postpowi operacji wojennych, ale przemienia je warmie pracy. Taki program przyj III kongres rad gospodarczych wstyczniu 1920. Obecnie wciela si go wycie. [] Co za olbrzymia droga od kontroli robotniczej wlistopadzie 1917, a do militaryzacji pracy wstyczniu 1920r.! Rozwj ten dzieli si wyranie na dwie czci. Wpierwszej, ktra obejmuje czas od rewolucji padziernikowej prawie a do lipca 1918 r.; wypadki rozgrywaj si pod wpywem siy popdowej samych mas proletariackich. Jest to ywioowy ruch mas. Przejawia si wkontroli robotniczej wprzedsibiorstwach, wdziki sposb wyrzucajcej znich przedsibiorcw wymusza na opierajcym si rzdzie sowietw najpierw nacjonalizacj poszczeglnych przedsibiorstw, potem caych gazi produkcji, wreszcie caego wielkiego przemysu przeprowadza przy pomocy robotnikw wspzarzd znacjonalizowanych gazi przemysu, wbrew pastwowo-socjalistycznym planom organizacyjnym sowieckich fachowcw. Sia twrcza mas nadaje temu okresowi swoiste pitno. Jest to rzeczywisty proletariat, cay proletariat, wymuszajcy wwielkim rewolucyjnym ruchu ustawy, ktre sowiety maj tylko ogosi. Wadza sowiecka bya wtej fazie tylko wykonawczym organem klasy robotniczej, jej dyktatura bya rzeczywicie dyktatur proletariatu. Jednak od poowy 1918r. obraz zmienia si stopniowo. Rzd sowiecki wzmocni si, wytworzy biurokratyczny aparat, armia jego staa si potn si. Nie jest ju bezbronny wobec ywioowych ruchw mas. Moe si im oprze, przeciwstawi im przemoc. Jednak gdy aparat wadzy rzdu sowieckiego sta si owiele silniejszy, znika rwnoczenie sia proletariackiej masy. Osabia si pod wzgldem liczebnym, zpowodu ucieczki zmiast mnstwa robotnikw. Oddaa swe najdzielniejsze inajenergiczniejsze ywioy biurokracji sowieckiej iczerwonej armii, brak jej przeto wasnych, nie wprzgnitych do aparatu rzdowego, przywdcw. [] Tak wic zmieni si istotnie stosunek si pomidzy przywdcami amas, pomidzy rzdem sowieckim aproletariatem. Historyczna inicjatywa przechodzi od poowy roku 1918 zrk masy do rzdu. Wobec dezorganizacji przemysu, sam rzd musi si zwrci przeciwko robotnikom. Musi ich krok za krokiem przymusza do zwikszenia wydajnoci pracy ipodporzdkowania si woli kierownikw przedsibiorstw. Musi ich wkocu zmilitaryzowa, przyku do przedsibiorstwa, podda ostrzejszemu regime militarnego prawa karnego. Jeeli si idzisiejszy ustrj republiki sowieckiej okrela jako dyktatur proletariatu sowa te maj widocznie cakiem inne znaczenie, ni wpierwszej fazie rozwoju, po rewolucji padziernikowej. Wwczas byy to rzeczywicie szerokie, dzikie masy istotnych, rosyjskich proletariuszy, ktre dyktoway, arzd sowiecki by rzeczywicie tylko organem wykonawczym tej woli mas. Dzisiaj jest oczywicie inaczej. Dzi wrzeczywistoci rzdz Rosj czonkowie komunistycznej partii, ktra, jak podaje Lenin, po oczyszczeniu zniegodnych intruzw, mogaby liczy jakich 100 000 do 200 000 towarzyszy. Naturalnie wikszo ztych 100000 do 200000 ludzi skada si zrobotnikw. Jednak tych 100 000 do 200 000 ludzi jest tylko bardzo ma czci rosyjskiego proletariatu inie stanowi oni klasy, na ktrej usugach stoi wielki aparat rzdowy wadzy sowieckiej, lecz s sami tym aparatem wadzy. Ztych 100000 do 200000 ludzi skadaj si wanie rzdzce frakcje sowieckie, sowiecka biurokracja, administracje przemysowe, zwizkw zawodowych, przedsibiorstw isztaby komendy czerwonej armii. Jaki jest wic stosunek tej rzdzcej warstwy do proletariatu? Czysto wykonawczym organem woli szerokiej masy proletariatu, zaiste, ona ju nie jest; daleka od tego, by spenia wol proletariuszy, widzi si raczej zmuszon, podporzdkowywa proletariuszy swojej woli, przy pomocy rodkw militarnego przymusu. [] Adyktatura taka rozporzdza najstraszniejszymi rodkami przemocy. Podlega jej bezporednio cay przemys, grnictwo, komunikacja, organizacja rozdziau towarw. Dysponuje ona ca si robocz kraju. Wedle swego upodobania gromadzi mczyzn ikobiety iuywa ich pod militarnym rygorem do robt, jakie pragnie wykona. Przedsibiorstwa poddaje militarnej dyscyplinie. Straszn broni terroru pokonuje kad opozycj, kad krytyk. Potnym pastwem, ktre podporzdkowuje jednostki swemu programowi we wszelkich ich stosunkach yciowych, nie pozostawiajc im jakiejkolwiek sfery dziaalnoci wolnej od ingerencji pastwa, rzdzi maluczka mniejszo stumilionowego narodu, wedle wasnej woli. Jest to nowy, straszliwy despotyzm, ktry powsta t drog. Otto Bauer
Powyszy tekst to fragment ksiki Otto Bauera Bolszewizm asocjalna demokracja, polskie wydanie nakadem Ludowego Spdzielczego Towarzystwa Wydawniczego iKsigarni Robotniczej, Warszawa Lww 1920. Tytu fragmentu pochodzi od redakcji Nowego Obywatela, uwspczeniono pisowni wedle obecnych regu.

130

Nasze tradycje

Dola pracownikw wZSRR

Victor Serge

iadomo, e dyktatura proletariatu pod rzdami partii komunistycznej czyni zklasy robotniczej klas rzdzc idy do stworzenia nowego, bezklasowego spoeczestwa. Mino 19 lat od wybuchu rewolucji. Sytuacja robotnika jest zalena od stopnia wyksztacenia fachowego, od przekona politycznych (czy naley do partii lub organizacji modziey; prawomylny czy niepewny; krewny lub przyjaciel wybitnego komunisty czy osoby podejrzanej), od przedsibiorstwa, od miejscowoci. Przy wykonywaniu tej samej pracy robotnicy wielkich przedsibiorstw s na og lepiej patni ni wwarsztatach mniejszych. Wiksze centra wstosunku do odlegych prowincji s uprzywilejowane. Niejednostajno pac myli obserwatora iumoliwia rne fikcje statystyczne, zktrych najniewinniejsza polega na przedstawieniu redniego zarobku znacznie wyszym, ni wynosz istotne pobory wikszoci pracownikw. Dzi ju nieyjcy Kujbyszew przedoy Komisji Planu sprawozdanie, ktre opublikowano dnia 3 stycznia 1935. Wedug niego, redni zarobek wMoskwie wynosi 149rb. 30kp. miesicznie. Natomiast wedug moich obserwacji osobistych, wtym samym czasie olbrzymia wikszo robotnikw moskiewskiej elektrowni (elektrozawod) zarabiaa po 120140rb. miesicznie. Pastwowy fundusz pac od tego czasu nie zwikszy si, natomiast ilo zarobkujcych wzrosa. Dzi moemy uwaa za rednie nastpujce zarobki miesiczne: siy pomocnicze 100 120 rb.; robotnik niewykwalifikowany 150 200rb.; robotnik wykwalifikowany 250 400rb.; stachanowiec 500rb. iwicej, a do 1500rb., anawet wwyjtkowych wypadkach 2000rb. Pace kobiet s zazwyczaj mniejsze, zwaszcza na niszych szczeblach, ate obejmuj olbrzymi wikszo pracownic. Setki tysicy robotnic sowieckich zarabiaj 70 do 90rb. miesicznie. Jest to uposaenie godowe, zupenie niewystarczajce na wyywienie. Std wniosek, e pastwo-pracodawca uwaa, i zarobki kobiece winne odgrywa

wbudecie rodzinnym jedynie rol pomocnicz. Teoria gosi piknie: jednakowa praca, jednakowa paca. Jednake bolszewicy maj na to odpowied, e praca pracy nierwna. Pace wLeningradzie iMoskwie na pocztku roku 1937 wynosiy: pracownik naukowy wielkiego zakadu studiw wyszych 300 400rb.; maszynistka biurowa, znajca jzyki obce okoo 200rb.; redaktor dziennika 230rb.; rni urzdnicy 90 120rb. Wielu robotnikw zarabiao ostatnio wprzemyle wkienniczym wMoskwie (Krasnaja Presnia) 100 120rb. Na prowincji, gdzie mieszkaem, zarobki kobiece wahaj si przewanie od 70 90rb. Ekonomista (kalkulator) zarabia 350rb. (dzie pracy nieograniczony); buchalter (dzie pracy nieograniczony iodpowiedzialno materialna za funkcjonowanie przedsibiorstwa) 250350rb.; odpowiedzialny funkcjonariusz partyjny 250rb. iwyej; dyrektor przedsibiorstwa lub szef biura (komunista) 400 800rb.; wysi funkcjonariusze (komunici) iwybitni fachowcy od 10005000rb. Wstolicach znani fachowcy osigaj od 5000 do 10000rb. miesicznie. Podobne s zarobki pisarzy. Wielcy dramaturdzy oficjalni, malarze odznaczeni, ktrzy stale portretuj wodzw, poeci ipowieciopisarze, zatwierdzeni przez Komitet Centralny, mog osign, anawet przekroczy milion rubli rocznego dochodu. Dane powysze wymagaj pewnych wyjanie dodatkowych: wsppracownik instytutu naukowego zarabia zaledwie 300400rb., lecz pracuje w2 lub 3 instytucjach, co mu daje wkocu miesica 1200rb. Redaktor dziennika, pobierajcy 250rb. miesicznie, wsppracuje przy publikacjach, ktre potrajaj jego dochd. Dyrektor fabryki zpensj 500 1500rb. przyznaje sobie zokazji wit iobchodw rocznie premi za wykonanie planu. Dziaacze partyjni ikierownicy komunistyczni otrzymuj kupony dobrych materiaw na ubrania, partia daje im luksusowe mieszkania, korzystaj oni zdomw wypoczynkowych na Kaukazie iKrymie, bezpatnie lub po cenach

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

131

ulgowych. Natomiast olbrzymia wikszo pracownikw, awic tych, ktrzy yj zniskich pac, jest pozostawiona sama sobie. To znaczy yje wndzy. Obliczmy tylko potrcenia od zarobkw: podatek, poyczki przymusowe (15 dni pacy rocznie od zarobkw najniszych, Imiesic dla pozostaych), skadki na parti, na spdzielni, na obron lotniczo-gazow, Fundusz Obrony Komunizmu itd. Poza tym wiadczenia dobrowolne (wrzeczywistoci przymusowe) na pomoc midzynarodow (Mopr), na budow sterowcw, samolotw itd. Potrcenia faktyczne od pac dochodz od 1520%. Znaem wszpitalu (1935r.) sanitariuszki, ktre otrzymyway 26rb. za dwutygodniwk wczasie, gdy chleb kosztowa po rublu za kilogram. Kazano im jeszcze, oile byy zdrowe, ubezpiecza si. Wfabrykach iwytwrniach kwitnie system kar pieninych: grzywny za niedbalstwo, opnienie, przerw wpracy, brak dyscypliny itd. To powoduje tragedie. Kto spodziewa si dosta setk rubli wkocu miesica, adyrekcja przedstawia rachunek kar na 30rb. Ze smutkiem musz przy tej okazji przypomnie, e Lenin na Syberii rozpocz swoj karier publicystyczn broszur, ktra bya oskareniem: Okarach pieninych. Propaganda oficjalna wyolbrzymia tzw. uposaenia porednie, skadajce si zubezpiecze socjalnych, opieki bezpatnej na wypadek choroby, korzystania zdomw wypoczynkowych, emerytur. Ztego wszystkiego jako tak warto przedstawiaj uposaenia (ito niepene) na wypadek choroby oraz zapomogi wypacane wokresie ciy ikarmienia. Jednak ilo bonw zapomogowych, ktre otrzymuj lekarze do rozdania midzy chorych, jest ograniczona. Bezpatne wydawanie lekarstw zostao ostatnio zniesione. Pobyt wlepszych uzdrowiskach jest bezpatny jedynie dla dziaaczy specjalnie dobrze notowanych, ktrym miejsca wdomach wypoczynkowych przyznaje syndykat. Wpraktyce podr na Krym lub Kaukaz jest marzeniem nieziszczalnym dla

pracownika pobierajcego 80 150 rubli uposaenia. Taki bowiem wyjazd pociga za sob wydatek okoo 700rb.; poza tym trzeba dosta bon, do trudny do zdobycia. Cyfry, ogoszone oficjalnie, potwierdzaj wtym wzgldzie moje spostrzeenia osobiste, gdy z24000000 pracownikw zaledwie 181000 korzystao wroku 1934 zmiejscowoci kuracyjnych. Jak warto przedstawiaj te zarobki? Sia nabywcza rubla odpowiada mniej wicej frankowi francuskiemu lub belgijskiemu. Jedynie chleb jest wZSRR taszy (1 kg kosztuje 90 kop.1rb.). Natomiast buki s niedostpne zpowodu ceny (4,50 7,50rb. za kilogram). Oto przykady cen na pocztku roku 1936: woowina 6 8rb. za 1 kg; wieprzowina 9 12; maso 1418; ser 24; ledzie 6 10; kawior 3240; kawa 40 50; cukierki 9 40; herbata 60 100rb.; czekolada 50; alkohol (wdka) 12rb. za litr. Manufaktura: paszcze 100 500 rb.; obuwie ze skrzan podeszw 80 150rb.; garnitur baweniany 200rb.; weniany 600 1000rb.; sukienka perkalowa 70 100rb.; bluzka weniana 200rb. 1 m3 drzewa opaowego zdostaw do domu iporbaniem 4050rb. By opali zim skromne mieszkanie, trzeba zuy co najmniej 6 m3. Komorne za pokj wynajty zwolnej rki wynosi na prowincji 4050rb. miesicznie; kt przy rodzinie kosztuje nie mniej ni 30rb. Wduych miastach ceny mieszka s wysze. Doda wypada, e nie tylko ceny s wygrowane, ale isamo zdobycie produktw, manufaktury, obuwia iopau jest utrudnione. Czsto musi si wdrowa do innego miasta, by naby par bucikw lub koc, zktrego uszyje si palto. Brak towarw jest przyczyn zwyki cen na nielegalnych rynkach sprzeday. Tych stosunkw nie mog uzdrowi ani areszty, ani zsyki spekulantw, ktre stosowano przez cae lata, adochodzce np.wroku 1936 nieraz do stu dziennie wsamej Moskwie, jak podaway gazety oficjalne.

bna Ibai Lemon, flickr.com/photos/ibailemon/3112328091

132
Przecitne pensje wdw po polegych na wojnie domowej wynosz 30rb. (!) miesicznie. Wroku 1926 ryche osignicie poziomu przedwojennego wydawao si moliwe. Dzi jest do tego niesychanie daleko. eby przywrci obecnie stan materialny zr. 1926, naleaoby podwoi wszystkie niskie uposaenia. Wedug za szefa rzdu, Mootowa, nie mona si spodziewa wcigu najbliszych 34 lat podwyki ponad par dziesitkw procent (powiedzmy nawet 30%). Arystokracja robotnicza, zarabiajca ponad 150rb. miesicznie, stanowia wcigu 10 lat zaledwie 6%. Przy najlepszej woli moemy przyj, e stanowi ona dzi 10%, pomimo i nowe przedsibiorstwa, wwysokim stopniu zmechanizowane, wymagaj przewanie si roboczych pwykwalifikowanych. Ajednak dziewi dziesitych robotnikw sowieckich yje zniskich zarobkw. Jak im si to udaje? Komorne stanowi zaledwie okoo 10% budetu. S to raczej nory ni mieszkania. Norma powierzchni zamieszkaej wynosi wwielkich miastach po 8 m2 na gow obywatela, awcentrach regionalnych wadze miejscowe obniaj jeszcze to minimum do 5 m2. To znaczy, e zreguy caa rodzina mieci si wjednej izbie, e sypia si na korytarzach istrychach, wspichrzach ipiwnicach. Poniewa za mieszkania nie s dostosowane do takiego przeludnienia, jedni zajmuj le przewietrzanie pokoje, przez ktre musz przedostawa si inni, by wyj lub wej do siebie. Prosz sobie uzmysowi wtym natoku skutki braku bielizny, sprztw, ubra; skutki ciemnoty, alkoholizmu idonosw. Albo te wyobramy sobie zaarte walki, toczce si oizb, wktrej kona dotychczasowa lokatorka. Robotnicy zatrudnieni wwielkich warsztatach mieszkaj wbarakach, wjeszcze gorszych warunkach. Na prowincji iprzedmieciach ludzie hoduj krliki, wini lub krow. Zwierzta te trzeba lokowa na korytarzach, pod oknem lub te wsamej izbie, gdy kradzie jest zjawiskiem powszechnym. Pomimo to sil si ludzie na stworzenie sobie, nawet wtych warunkach, zacisza domowego. Widziaem wntrza wprost wzruszajce swoj czystoci ischludnoci. Powiedziabym, e byy one prawie przytulne. Ndza przystroia si tam wrodzaj bieli. Jedyne umeblowanie stanowiy achmany dobrze naprawione, wyprane inarzucone na stare skrzynie. Szko od lampy zaklejono papierem pergaminowym; ka przykryto przecieradami, ktre zdejmowao si na noc, gdy byy one jedyne inie do zastpienia. Ale najtragiczniejsze, co widziaem, to cierpienia dzieci le ubranych podczas silnych mrozw zimowych. Potworn plag jest alkoholizm. Mczyni, kobiety, starcy iwyrostki wszyscy pij. Widuje si

p Ivan Simakov, Pamitajmy o godujcych!, en.wikipedia.org/wiki/File:Pomni.jpg

Pracownik wic 100-rublowy zarabia miesicznie za 24 dni pracy niewiele wicej ni 5 kg masa lub te 100 kg chleba. Poniewa mona y samym chlebem, przynajmniej przez pewien duszy czas, dzi wic robotnik nie jest ju godny ipowinien by zadowolony ztego polepszenia bytu. Pewien robotnik francuski, ktry mieszka przeszo 10 lat wZSRR, wpad na pomys sporzdzenia wroku 1936 dla Moskwy iParya tabeli porwnawczej, ktra pozwalaa na obliczenie czasu potrzebnego dla jednego robotnika do zarobienia na artykuy codziennej potrzeby. Okazuje si, e wSowietach sia pomocnicza pracuje 172 minuty na 1 kg biaego chleba, co odpowiada 36 minutom czasu francuskiego bezrobotnego. Robotnik sowiecki pracuje na 1 kg masa 1548 min. (sia pomocnicza), 930 min. (robotnik przecitny) czy te 632 min. (robotnik wykwalifikowany). We Francji zarabia to kilo masa sia pomocnicza w180 min., arobotnik wykwalifikowany w114 min. Wyliczenia s najzupeniej cise. Czy yo si lepiej przed rewolucj? Wszyscy liczcy po czterdziestce twierdz jednomylnie, e tak. Przynajmniej co si tyczy trzech rzeczy: jedzenia, mieszkania iubrania. Statystyka to potwierdza. Robotnik zfabryki wkienniczej, ktry wroku 191214 zarabia 300 kg chleba miesicznie, lub grnik, ktry zarabia 600 otrzymuje dzi przecitnie 150rb., tj. 150 kg chleba. Nieraz syszaem, jak matki uboleway nad tym, e ich dzieci nie znay tych dobrych czasw, kiedy to zokazji wit religijnych przyrzdzao si tyle smacznych rzeczy: ciastka, konfitury, kremy. Syszaem narzekania starych kobiet, e dzi nie maj nawet herbaty do picia.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

133
ich czsto pijanych do nieprzytomnoci, lecych na niegu lub wkurzu, wpolu lub na wielkich arteriach miasta. Wdni wypoczynku lub wita co trzeci przechodzie zatacza si, podpiewuje lub wykrzykuje co na ulicy. Wdzie pogrzebu Kirowa zakazano sprzeday alkoholu. Czy rozumiecie mwi mi na ten temat pewien komunista, kierownik spdzielni e gdyby si ludzie dzi popili, mogliby powiedzie zbyt wiele rzeczy Alkoholizm ludu rosyjskiego wypywa zjego ndzy. Ani domu, ani dobrobytu, mao rozrywek, ycie pynie bez wszelkiej radoci. Pozostaje alkohol, ktry daje otumanienie iwyzwala wczowieku bydl zpt przyzwoitoci. Itene alkoholizm jest przyczyn niedoywienia iniezliczonych dramatw. Wszpitalach, wktrych przebywaem, personel robi wwigili dnia odpoczynku niezbdne przygotowania, by przyjmowa pacjentw orozbitych gbach, zmasakrowanych irannych na wszelkie moliwe sposoby Mieszkaem zbiedakami tego kraju, jednake nie mam im za ze, e si upijali. Znam zbyt dobrze ogrom smutku ycia bez jutra ibez radoci. Ze wzrostem dobrobytu alkoholizm si zmniejszy. Niskie uposaenia zazwyczaj wpywaj ujemnie na wydajno pracy. Szewc ze spdzielni rzemielnikw, otrzymujcy 150rb. miesicznie, stara si wszelkimi sposobami opoboczne dochody. Ze skry, ktr potajemnie wynosi, robi kilka naprawek wdomu ito przynosi mu wicej ni pensja. Klient za jest zadowolony, gdy obstalunek jest wykonany mniej wicej moliwie. Taki szewc obawia si znacznie wicej przecienia obowizkow prac ni bezrobocia. Spekulacja, to znaczy odsprzeda artykuw kupowanych od pastwa bd dziki wyjtkowym stosunkom, bd te po prostu po nocy spdzonej wogonku przed drzwiami sklepu, ywi miliony ludzi. Odsprzeda pary bucikw przynosi wcigu jednego przedpoudnia tyle dochodu, co osiem dni pracy wfabryce. Ludzie chodz do pracy, by by zarejestrowanym jako robotnik lub robotnica, lecz ywi ich wrzeczywistoci spekulacja. Poza tym kradzie: ciga si wszdzie iwszystko, co si da. Partia podejmuje co pewien czas wielk kampani przeciwko kradziey wprzedsibiorstwach przemysowych iskadach. Wytacza si procesy dla przykadu, idla przykadu zapadaj jak najsurowsze wyroki skazujce. Nic jednak nie zdoa powstrzyma sprzedawczyni chleba (110rb. miesicznie) od nadgryzie kromki chleba iwyniesienia ukradkiem drugiej dla swego dziecka; nawet oile za to przestpstwo grozi kara dwch lat przymusowych robt. Nic te nie powstrzyma robotnika otrzymujcego 150rb. miesicznie przed wyniesieniem pod po zprzdzalni nici, ktre nastpnie atwo sprzeda po trzy ruble za szpulk Ukryte bezrobocie milionw ludzi daje si wytumaczy wanie spekulacj. Gnbi ona masy, ale rwnoczenie przynosi im ulg. Konsument toleruje j, poniewa wwielu wypadkach jedynie na ni moe liczy, zreszt sam spekuluje iodnosi ztego wrezultacie wicej korzyci ni strat. Kradnc troch, sprzedajc co si da, maestwo robotnicze onominalnych poborach 200rb. (m 130, ona 70), ktre ma dwoje dzieci, oile potrafi wzi si do rzeczy, podwaja mniej wicej swoje dochody. ywi si warzywami wieymi latem, solonymi zim, odrobin misa raz lub dwa wtygodniu nabiaem jeeli nie jest zbyt drogi. Kto ma krow lub koz, yje prawie wdostatku, pomimo odoru nawozu, ktry wypenia mieszkanie. Zagadnienie ubrania iopau jest wane. Na prowincji robi iwynosz drzewa zparkw, rozbieraj parkany. Widziaem, jak podczas paru zim zrzdu znikao ogrodzenie wojskowej ujedalni. To pewne, e opakany stan wczgw gwnie przyczynia si do znikania transportw. Jedynie linie kolejowe opoczeniach midzynarodowych s dobrze utrzymane. Poza tym jeszcze par linii centralnych. Zchwil jednak, gdy oddalimy si od Moskwy, zobaczymy pocigi stale przepenione i brudne; konduktorzy to nieszcznicy, ktrych samo zjawienie si ju wywouje rozpaczliwe oburzenie. Wczdzy znajduj dodatkowy zarobek, oddajc niedozwolone przysugi podrnym iprzewoc towary przeznaczone na drobn spekulacj. Utaro si mniemanie, e wZSRR nie ma ani bezrobocia, ani niepewnego jutra pracownika. Prawd jest, e odczuwa si raczej brak rk roboczych, ale dzieje si to jedynie dlatego, e wynagrodzenia s bardzo sabe. Ktokolwiek szuka pracy wjakimkolwiek bd sowieckim miecie, wie, e wkocu zawsze j znalaz na bardzo zych warunkach. Kto podrowa po ZSRR, wie, jakie tumy przesiedlecw wypeniaj stacje. S to ludzie, ktrzy nie pjd nazajutrz ani do fabryki, ani do biura, ani wpole. Istotnie masy nie odczuwaj bezrobocia takiego, jak wpastwach kapitalistycznych. S jednak inne formy bezrobocia, obejmujce miliony pracownikw, lecz statystyka pastwowa wiadomie to przemilcza. Niepewno jutra wtych warunkach przybiera rwnie inne formy ni na Zachodzie. Nikt nie posiada ani zapasw, ani oszczdnoci. yje si stale wwielkim niedostatku, tote pozbawienie pracy bez zasiku, nawet na krtki czas, staje si klsk. Zreszt, zsamej pracy wyy nie mona, std wizienie stao si dla wszystkich czym powszednim. Wrd szerokich mas maestwo obarczone rodzin wiedzie ywot bardzo ciki. Mczyzna musi

134
pracowa, eby mie legalne stanowisko, po czym dopiero musi si stara ozdobycie rodkw utrzymania obki dziecice, pralnie iinne instytucje uytecznoci publicznej su jedynie uprzywilejowanej mniejszoci. Sytuacja mas jest beznadziejna, ycie przygniatajco prymitywne. Reasumujc: Nierwno zarobkw jest uderzajca, dochodzc wklasie robotniczej do stosunku 1:15. Zarobki wikszoci s bardzo niskie, znacznie nisze ni rednie pace podane przez statystyki, izupenie nie wystarczaj do utrzymania. Paca tzw. rednia (powtarzamy, jest ona wysza od tego, co otrzymuje wikszo pracownikw) pozwala na poziom ycia niszy od przedwojennego wRosji, znacznie niszy od skali ycia wikszoci robotnikw na Zachodzie. Pastwo, ktre tak mao troszczy si oistotne interesy klasy robotniczej, powinno doprowadzi wkrtkim czasie pace do poziomu zr. 1914, prawie osignite wr. 1926. Ustrj biurokratyczny woli jednak, pogbiajc rnice socjalne, stwarza zkrzywd dla mas rne nowe uprzywilejowane warstwy. Technicy s wsytuacji znacznie lepszej ni robotnicy. Ich uposaenia rzadko kiedy s nisze ni 300rb., aczsto przekraczajce t kwot. Inynierowie owybitnych kwalifikacjach zarabiaj po kilka tysicy rubli miesicznie. Dostaj gratyfikacje. Dla nich specjalnie buduje si luksusowe mieszkania. Maj kluby. Instytuty naukowe, zakadane obecnie wwielkich ilociach, umoliwiaj im ulepszenia techniczne. Jednake inynierom tym nie wolno si zrzesza. Wszelkie ich poczynania s nadzorowane. Zdawaoby si, e sytuacja ich jest wietna, gdyby nie przytaczajca odpowiedzialno karna, cica na nich stale. Kierownicze stanowiska nale do komunistw, ci za s jedynie wykonawcami zarzdze wadz centralnych. Moe dyrektywy te oka si niewykonalne? Moe pocign one za sob skutki nieprzewidziane iprzykre? Moe niskie pace wpyn ujemnie na wydajno pracy? Moe plan jest nieudolny? Wreszcie, by moe inynier pozwoli sobie na wypowiedzenie pewnych zastrzee? Amoe nic nie powiedzia przez nadmiar ostronoci wprzededniu prby, ktra si nie powioda? Wtych iwielu innych wypadkach personel techniczny, oskarony onieudolno, niedbalstwo, z wol, dziaalno kontrrewolucyjn lub spisek, jest przedmiotem masowych kar, ktre zazwyczaj polegaj na aresztowaniu ikocz si a nazbyt czsto egzekucj. Victor Serge
Powyszy tekst to rozdzia (oryginalnie zatytuowany Dola pracownikw) ksiki Victora SergeaLosy pewnej rewolucji. ZSRR wlatach 19171936, polskie wydanie Instytut Wydawniczy Biblioteka Polska, Warszawa 1938.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

b ryan remillard (The Raggedy-man), flickr.com/photos/92349434@N00/395836097

ZPOLSKI RODEM
EKONOMIA IMORALNO
Ks. Jan Piwowarczyk
krzewiciel katolicyzmu spoecznego

135

dr hab. Rafa tocha

pord duego grona katolickich myli cieli spoecznych wPolsce midzywojennej na szczegln uwag zasuguje posta ks. Jana Piwowarczyka. Pozostawi olbrzymi spucizn kilkanacie wikszych prac iok. 5 tys. artykuw wic miao mona powiedzie, e wywar intelektualny wpyw na cae pokolenie dziaaczy imylicieli zwizanych ztym nurtem ideowym. Jerzy Turowicz, nastpca ks. Piwowarczyka na stanowisku redaktora naczelnego Tygodnika Powszechnego, napisa, i by on czowiekiem wysokiej prby, arliwym chrzecijaninem ikapanem, dalekim od jeli tak wolno si wyrazi klerykalnej kastowoci. Czowiekiem mocnego charakteru, odwagi przekona, wyranie skrystalizowanych, wiernoci sprawie, ktrej suy. By wnim jaki chopski upr, stanowczo, nieustpliwo jeli chodzio oortodoksj religijn czy opogldy spoeczne. Arwnoczenie autentyczny szacunek dla cudzych przekona iwielka

lojalno. Namitny szermierz ipolemista nie dawa si ponosi emocjom. Cechowa go obiektywizm izdrowy rozsdek, konkretno irzeczowo wsowie ipimie1.

Jan Piwowarczyk urodzi si 27 stycznia 1889r. wBrzenicy niedaleko Wadowic, wmaorolnej rodzinie chopskiej. WWadowicach ukoczy gimnazjum, pniej podj studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagielloskiego. W1910r. otrzyma wicenia kapaskie. Pracowa jako wikariusz wPodgrzu iwparafii w. Szczepana wKrakowie, mansjonarz Kocioa Mariackiego oraz katecheta wkrakowskich szkoach. W1922r. zosta czonkiem redakcji zwizanego zchrzecijask demokracj krakowskiego dziennika Gos Narodu, wktrym wlatach 19361939 peni funkcj redaktora naczelnego. Od 1921r. by czonkiem Polskiego Stronnictwa Chrzecijaskiej

136
Demokracji, dla ktrego opracowa zasady programowe. Czynnie uczestniczy rwnie wdziaalnoci chrzecijaskich zwizkw zawodowych. Jego zainteresowania polityczne miay jednak charakter raczej teoretyczny, nie angaowa si wbiec polityk. Rwnoczenie kontynuowa studia na UJ, ktre w1933r. zwieczy doktoratem na podstawie pracy pt. Kryzys spoeczno-gospodarczy wwietle katolickich zasad. Rozprawa ta bya jednym zwaniejszych opracowa spod znaku katolicyzmu spoecznego wPolsce midzywojennej. Na Wydziale Teologicznym UJ wykada te od 1928r. nauki spoeczne, jednak w1933r. odebrano mu prawo wykadania, na co wduym stopniu wpyny jego pogldy krytyczne wobec wadz sanacyjnych. W1934r. utworzono Rad Spoeczn przy Prymasie Polski, wskad ktrej obok m.in. ks. Antoniego Szymaskiego, Leopolda Caro, Ludwika Grskiego, Czesawa Strzeszewskiego czy ks. Stefana Wyszyskiego wszed ks. Jan Piwowarczyk. Instytucja stawiaa sobie za cel propagowanie programu spoecznego encykliki Quadragesimo anno2. Na tym polu ks. Piwowarczyk pooy szczeglne zasugi choby jako tumacz encykliki, ktra zjego znakomitym, dogbnym komentarzem ukazaa si wroku 1935. W1939r. opuci redakcj Gosu Narodu w zwizku z nominacj na proboszcza parafii w. Floriana wKrakowie. Wczasie okupacji peni obowizki rektora krakowskiego Seminarium Duchownego. Na przeomie 1941 i1942r. zosta aresztowany przez Gestapo ispdzi kilka miesicy wwizieniu, odzyskujc wolno dopiero dziki zabiegom abp. Adama ks. Sapiehy. W1945r. powoa do ycia Tygodnik Powszechny jego redakcj de facto zawiadywa, penic wnim oficjalnie funkcj asystenta kocielnego. Wcigu pierwszego roku istnienia pisma przekaza obowizki redaktora naczelnego Jerzemu Turowiczowi. W1951r. ustpi zredakcji TP iwyjecha do Zebrzydowic, gdzie przebywa do 1955r. Zwizane to byo, jak twierdzi Turowicz, przede wszystkim zcig inwigilacj Piwowarczyka przez sub bezpieczestwa, anie jak twierdz niektrzy zkonfliktem zpozostaymi czonkami redakcji. Nie ulega jednak wtpliwoci, i zbiegiem czasu coraz bardziej dystansowa si od linii przyjtej przez pismo. W1946r. Stanisaw Stomma opublikowa wZnaku programowy artyku rodowiska zwizanego zTP pt. Maksymalne iminimalne tendencje spoeczne katolikw. Odrzucono wnim maksymalne tendencje wrd katolikw chccych urobi na wasn mod dziedziny ycia spoecznego. Uwaano, i wsytuacji, wjakiej znalaz si kraj, naley zrezygnowa zwasnego programu spoecznego iograniczy si do pracy formacyjnej, pielgnujc katolick religi, moralno ikultur3. Ks. Piwowarczyk na amach Tygodnika wystpi przeciwko takiemu realizmowi politycznemu, zdobywajcemu wrd katolikw coraz wiksz popularno. Podkrela, i katolicyzm jest nie tylko dogmatem religijnym, ale take ideologi wyjaniajc inormujc ycie spoeczne, akatolicy nie mog rezygnowa zdenia do penej realizacji ideau pastwa chrzecijaskiego4. Piwowarczyk nie zrezygnowa jednak ze wsppracy zzaoonym przez siebie pismem, publikowa wnim do 1959r. (zprzerw na lata 19531956, gdy zostao zamknite przez wadze, anastpnie przejte przez Pax Bolesawa Piaseckiego). Wtamtym czasie powstao te jego opus magnum, dwutomowa Katolicka etyka spoeczna, wydana najpierw wformie skryptu, adopiero po mierci autora wpostaci ksikowej wLondynie. Zmar 29 grudnia 1959r. wKrakowie.

Kluczowy wpogldach ks. Jana Piwowarczyka jest problem relacji midzy ekonomi aetyk. Jak podkrela, maj one ten sam przedmiot materialny, ktrym jest ycie gospodarcze. Rny jest natomiast przedmiot formalny, poniewa etyka bada ycie gospodarcze zpunktu widzenia moralnoci, ekonomia za gospodarki, usiujc odnale prawidowoci kierujce t sfer. Przestrzeganie praw etycznych ma ycie gospodarcze uczyni zgodnym zobiektywn moralnoci. Przestrzeganie praw gospodarczych ma zapewni dostateczno dbr zaspakajajcych potrzeby spoeczestwa5. Mamy wic do czynienia zdwoma rnymi celami inaukami, ale czy tak rnymi jak etyka inp. chemia? Na to pytanie ks. Piwowarczyk zdecydowanie odpowiada nie. wiat chemii jest dziedzin, wktrej rzdz wycznie waciwe jej prawa, ktre czowiek moe jedynie wykrywa iledzi, natomiast prawida gospodarcze nie maj charakteru ostatecznego. Czowiek moe bowiem na nie wpywa, istnieje wic wspzaleno zjawisk ekonomicznych ietycznych oraz nauk, ktre tymi dziedzinami si zajmuj. Ich wzajemny stosunek najczciej ujmowany jest wpostaci dwch skrajnych rozwiza, tzn. uznania prymatu ekonomii nad etyk lub odwrotnie. Ks. Piwowarczyk nie przyjmowa adnego znich, podkrela natomiast, i moemy mwi odwch rodzajach zalenoci ekonomii od etyki: powszechnej (bezporedniej) iczciowej (poredniej). Zaleno pierwszego rodzaju nie istnieje, gdy mamy do czynienia zcaym wielkim zespoem zjawisk ekonomicznych, ktre wymykaj si spod wszelkiego wpywu etyki, np. zagadnienia przyrodnicze lub techniczne wgospodarstwie spoecznym. Ekonomia stara si zrozumie ich mechanizm, dochodzc wten sposb do ustalenia tzw. praw gospodarczych. Wtym zakresie jest wpeni

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

137
autonomiczna wstosunku do etyki. Istnieje jednak take drugi rodzaj zalenoci czciowa, czyli dotyczca zagadnie, ktre maj okrelony aspekt moralny. Zdaniem ks. Piwowarczyka nie mona przyj argumentw ocakowitej niezalenoci ekonomii od etyki (wkadej sferze), powoujc si na jakoby absolutne inienaruszalne prawa czy mechanizmy rzdzce t dziedzin ycia. Ekonomia klasyczna, tworzc teori praw gospodarczych, wychodzia ze susznych zaoe, jednak wycigna faszywe wnioski. ycie gospodarcze, cho skada si ze zjawisk indywidualnych iod siebie odrbnych, jednak tworzy pewn jedno, wktrej poszczeglne elementy s od siebie wspzalene ijakby zdeterminowane bez udziau woli ludzkiej. Jest to spostrzeenie suszne, ale faszywym byo wyjanienie go przez ekonomi klasyczn. Mianowicie ekonomici tego kierunku rozumieli owo zdeterminowanie ycia gospodarczego jako mechanizm, [] poczli si dopatrywa przyczyn determinujcych ycie gospodarcze wprawach gospodarczych, ktre kieruj nimi, jak prawa przyrodnicze, absolutne ipowszechne kieruj chemi lub fizyk6. Skoro przyjmuje si tego rodzaju pogld, to oczywisty jest wniosek, i ycie gospodarcze musi by wolne od oceny etycznej oraz wszelkiej ingerencji ze strony pastwa; e niead, zamieszanie isamowola, implikowane przez nieskrpowan wolno rynku, to jedynie etap przejciowy. Wkrtce bowiem mechanizm ten sam si wyreguluje, doprowadzi do powszechnego dobrobytu ipokoju. Ustrj gospodarczy wprawiaj jednak wruch, jak podkrela ks. Piwowarczyk, nie jego wewntrzne prawa, lecz jednostki, ktre wskutek powizania ze sob wytwarzaj zjawisko usuwajce si ju spod ich wpyww, ale przez nie utworzone. Ich stosunek do niego nie jest ani stosunkiem jednostki do dziea bezporednio wytworzonego, ale inie stosunkiem jednostki do przyrody, lecz stosunkiem jednego ze wsptwrcw do dziea wielkiej iloci jednostek. Na skutek tego prawa rzdzce tym dzieem [] nie s ani prawami jednostki tworzcej okrelone dzieo, zktrym ona moe uczyni co zechce, ani te prawami przyrody, skoro wytwarza je zbiorowo ludzka, lecz prawami spoecznymi, ktre mona ustali obserwujc reakcje mas ludzkich, czyli na podstawie statystyki. Jednym ztych praw, najgoniejszym, jest prawo poday ipopytu, ktre mwi: im wiksza poda, tym nisza cena, im wikszy popyt, tym wysza cena, ina odwrt. Zapytajmy: jak doszo do sformuowania tego prawa? Odpowiadamy: przez obserwacj zachowania si ludzi, przez statystyk7. S to wic prawa spoeczne, wyrastajce zokrelonego podoa politycznego, gospodarczego

Banksy, Foto: bna Jan Slangen, flickr.com/photos/janslangen/5556907046

ikulturalnego, anie prawa uniwersalne iostateczne, jak te wwiecie przyrody. Wniosek ztego, i ycie gospodarcze nie reguluje si samoczynnie. Reguluj je dziaania ludzi, ajako dziedzina dziaalnoci ludzkiej jest ono poddane wpywom namitnoci iegoizmu; dlatego czynnik, ktry jak pastwo ma troszczy si odobro ogu, ma take prawo iobowizek wkraczania wycie gospodarcze, ile razy dobro ogu byoby na szwank naraone8. ycie gospodarcze winno podlega ocenie moralnej oraz interwencji pastwa, uzasadnionej dobrem wsplnym. Wzwizku ztym, piszc odominujcym wjego czasach modelu ycia spoeczno-gospodarczego, ks. Piwowarczyk nie waha si nazwa go pogaskim. Stwierdza, i wpojciu tym mieci si zarwno ateizm jako jego naczelna zasada, naturalizm imaterializm jako wnioski, wreszcie za autonomia poszczeglnych dziedzin ludzkiego ycia jako skutek9. Po chrzecijaskim redniowieczu nastpuje jego zdaniem reakcja pogaska, ktra daje osobie zna ju wrenesansie, jednak pogbianie si tego procesu przypada na II poow XVIIIw. Dwie postaci,

138
zdaniem ks. Piwowarczyka, odegra miay wowym procesie szczegln rol: Rousseau iAdam Smith. Roussowski indywidualizm iprzekonanie owrodzonej dobroci czowieka, idea umowy spoecznej miay doprowadzi do atomizacji, zaniku ycia spoecznego, narastania podziaw klasowych oraz do likwidacji rnego rodzaju cia poredniczcych, wczeniej wypeniajcych przestrze midzy jednostk apastwem. Te same zaoenia sta si miay podwalin ekonomii politycznej Adama Smitha. Poganizm, oktrym pisa ks. Piwowarczyk, uwidacznia si przede wszystkim woddzieleniu ekonomii od etyki, wmaterializmie inastawieniu na konsumpcj, zapatrywaniu na instytucj wasnoci, ktra traktowana jest wsposb skrajnie indywidualistyczny, czego konsekwencj jest przyznanie wacicielowi prawa do jej naduywania. Temu ostatniemu zagadnieniu powici zreszt szczeglnie wiele uwagi, uznajc je za gwn przyczyn postpujcego proletaryzmu oraz wszelkich innych niedomaga ycia spoeczno-gospodarczego. Powoujc si na Wilhelma von Kettelera, stwierdzi nawet, i osawiony pogld Pierre-Josepha Proudhona, i wasno jest kradzie, obok oczywistego kamstwa zawiera wodniesieniu do wspczesnoci rwnie wielk prawd, prawd, ktr naley zniszczy, aby w bon mot sta si jedynie kamstwem10. Filozofom liberalizmu, jak pisa, udao si odkry wczowieku kilku ludzi, jak homo oeconomicus, ktry yje tylko motywami gospodarczymi, homo religiosus, homo politicus itp. Ite koncepcje czowieka przenieli na ycie zbiorowe. Dlatego wedug nich ycie gospodarcze kieruje si wasnymi prawami (poday ipopytu), apastwo lub etyka nie ma wnim nic do powiedzenia wasnymi prawami rzdzi si take ycie polityczne (cel uwica rodki) obyczajowe itd. Liberalizm, jak zatomizowa spoeczestwo czynic zniego tylko sum suwerennych jednostek, tak znw rozbi ycie spoeczestwa na szereg dziedzin od siebie niezalenych, rzdzcych si wasnymi rzekomo prawami, azwizanych zsob co najwyej negatywnie przez ide wolnoci11. Wswych pogldach na organizacj ycia spoeczno-gospodarczego ks. Piwowarczyk jawi si jako zwolennik trzeciej drogi. Zdecydowanie odrzuca rozwizania socjalistyczne, polegajce na penej nacjonalizacji rodkw produkcji. Wyraa jednoczenie przekonanie, e ustrj kapitalistyczny odchodzi wprzeszo, e wielki kryzys gospodarczy to nie tylko chwilowe przesilenie czy zaamanie koniunktury, ale ostateczny krach tego systemu. rda kryzysu widzia wkoncentracji wasnoci, atomizacji spoeczestw wskutek panowania indywidualistycznego wiatopogldu oraz wodejciu od chrzecijaskiej nauki onaturze ludzkiej ispoeczestwie12. Ustrj przyszoci by wjego wizji oparty ozasad prywatnej wasnoci, jednak miaaby ona posiada podwjny charakter icel, zarwno indywidualny, jak ispoeczny. Naczelnym zadaniem miaa by likwidacja proletaryzmu poprzez uwaszczenie pracy, zarwno indywidualne wrolnictwie czy drobnej wytwrczoci, jak izbiorowe poprzez system akcjonariatu pracowniczego czy spdzielczo. Wasno publiczna natomiast ograniczona miaa by do tych przedsibiorstw idziaw gospodarki, wktrych prywatne posiadanie wywiera zbyt wielki wpyw na ycie spoeczne, tam, gdzie wymaga tego dobro ogu (przemys zbrojeniowy, poczta, komunikacja, bankowo itp.). Jak niemaa liczba mylicieli katolickich tamtego okresu, ks. Piwowarczyk by zwolennikiem ipropagatorem idei korporacjonizmu, zaproponowanej przez Piusa XI wencyklice Quadragesimo anno. Zdaniem kapana, gwn cech jego czasw jest odwrcenie si od zasad liberalizmu, zczym idzie wparze szukanie instytucji, ktre by pastwu zapewniy

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

bnd GenBug , flickr.com/photos/genbug/4006300924

139
stao, yciu spoecznemu rwnowag, ayciu gospodarczemu celowo13. Walka oprzysze pastwo, odocelowy ustrj, rozegra si pomidzy trzema koncepcjami: liberaln, totaln oraz korporacyjn. Jak wierzy, zwycistwo przypadnie wudziale tej ostatniej14. wiadom tego, e wkontekcie korporacjonizmu nasuway si okrelone skojarzenia, zwaszcza zfaszystowskimi Wochami, podkrela, i nie jest on skonkretyzowan wszczegach doktryn, ajedynie kierunkiem spoecznym igospodarczym, oprogramie dalekim od skostnienia15. Wyrnia wzwizku ztym dwa typy korporacjonizmu: autorytarny idemokratyczny. Pierwszy jest charakterystyczny dla pastw, wktrych mamy do czynienia zrzdami dyktatorskimi. Korporacje stay si tam organami administracji, anawet pastwa policyjnego. Su specjalnym celom politycznym czy partyjnym, dc do podporzdkowania caego spoeczestwa wadzy pastwowej, jego ubezwasnowolnieniu itumieniu inicjatywy prywatnej. Korporacjonizm demokratyczny jest natomiast zwizany zinstytucj samorzdu, chroni zbiorowo przed omnipotencj pastwa, suy celom oglnospoecznym, pobudza inicjatyw prywatn istoi na stanowisku personalistycznym16. Oczywicie ten drugi typ zgodny jest znauczaniem chrzecijaskim. Wiele uwagi powici ks. Piwowarczyk take reformie rolnej. Wraz zLeopoldem Caro analizowali ipodnosili to zagadnienie na forum Rady Spoecznej przy Prymasie Polski, zajmujc zreszt wtych kwestiach najbardziej radykalne stanowisko wrd jej czonkw. Stao si to przyczyn znacznych kontrowersji podczas prac nad Deklaracj wsprawie stanu gospodarczo-spoecznego wsi polskiej, wydanej ostatecznie w1937r. Naprzeciw ks. Piwowarczyka iLeopolda Caro stana bardziej konserwatywna wikszo wosobach ks. Antoniego Szymaskiego, Ludwika Grskiego czy Czesawa Strzeszewskiego iostatecznie to ich opinie znalazy odzwierciedlenie wdokumencie. Zasadnicz tez deklaracji byo wspieranie przez pastwo ikontrolowanie parcelacji prywatnej, wrazie jej nieskutecznoci nie wykluczano przymusowych wywaszcze za naleytym odszkodowaniem17. Ks. Piwowarczyk, wbrew pojawiajcym si wrodowiskach katolickich gosom krytycznym wobec pomysu parcelacji, zdecydowanie j popiera. Uzasadnia, i nie ma adnych przesanek, aby przewaszczenie uwaa za niezgodne zkatolick nauk spoeczn, poniewa ustrj posiadania nie jest czym znatury niezmiennym, za pastwu przysuguje prawo do regulowania go wpewnym stopniu. Przymusowa parcelacja jest uprawniona, gdy grunty s niewykorzystywane lub le uprawiane, albo ich nadmierna koncentracja sprzyja sproletaryzowaniu ludnoci wiejskiej. Ks. Piwowarczyk uwaa, i ztak sytuacj mamy do czynienia wanie wPolsce ie wzwizku ztym nie ma innego wyjcia, poniewa wie nasza formalnie dusi si. Nie tylko od wasnego przyrostu naturalnego, ale izpowodu tych mas bezrobotnych, ktrzy straciwszy prac wprzemyle zpowodu zastoju wracaj do swych rodzin wiejskich izpowodu powrotnej fali emigrantw zFrancji, zCzechosowacji itd.18 Jednoczenie mia wiadomo, i sama parcelacja nie stanowi panaceum na bolczki wsi. Obok niej musi bowiem doj do caego szeregu innych dziaa, jak rozwj przemysu, polszczenie handlu, spdzielczo, melioracja, podnoszenie techniki ikultury rolnej itp.19

Zbogatej spucizny, ktr pozostawi ks. Piwowarczyk, to oczywicie tylko wybrane zagadnienia, ktrym powica uwag. Kwestie pracy, jej praw, ochrony czy te spoecznego iindywidualnego charakteru, sprawiedliwej pacy, zysku, handlu, pienidza, kredytu, redystrybucji dbr, dobroczynnoci, problemy polityczne oraz wychowawcze zajmoway rwnie wane miejsce wjego dorobku. Cho nie stworzy wpeni autorskiego systemu, spjnego programu dotyczcego zagadnie spoeczno-gospodarczych, lecz realizowa si jako komentator ikrzewiciel spoecznego programu Kocioa, by postaci nietuzinkow, jedn ztych, ktre wywieray przemony wpyw na kierunek iksztat debaty publicznej wswoich czasach. Inicjowa powane dyskusje, zapadnia umysy, wychowywa uczniw inastpcw. Jego przemylenia iwskazania cigle stanowi mog punkt odniesienia i rdo inspiracji. To nie tylko wiadectwo epoki, ale jake czsto analizy przystajce do czasw nam wspczesnych, zachowujce aktualno, ktra musi niepokoi. dr hab. Rafa tocha
Przypisy:
1. J. Turowicz, Sowo wstpne [w:] ks. J. Piwowarczyk, Wobec nowego czasu (z publicystyki 1945-1950), Krakw 1985, s.10. 2. E. Kozowski, Aktualne zadania dla katolickich stowarzysze robotniczych, Przewodnik Spoeczny nr 12/1933. 3. S. Stomma, Maksymalne i minimalne tendencje spoeczne katolikw, Znak nr 3/1946. 4. Zob. m.in. ks. J. Piwowarczyk, Koci i pastwo, Tygodnik Powszechny nr 47/1947, idem, Pastwo chrzecijaskie, Tygodnik Powszechny nr 28/1947. 5. Idem, Katolicka etyka spoeczna, t. II, Londyn 1963, s.22. 6. Ibid., s.28. 7. Ibid., s.29. 8. Ibid., s.31. 9. Idem, Pogastwo i chrzecijastwo w yciu gospodarczym, Ruch Katolicki nr 3/1933.

140

Z POLSKI RODEM

Przez demokracj dosocjalizmu

Kamil Piskaa

tracilimy nie tylko Czowieka pisa Adam Prchnik wpierwsz rocznic mierci Mieczysawa Niedziakowskiego ktry zdoby sobie jedno zpierwszych miejsc wmoralnej hierarchii spoeczestwa. Poegnalimy wNim rok temu symbol tego, co najcenniejsze wpolskim socjalizmie itego, co najcenniejsze wpolskiej kulturze politycznej. Jako socjalista M. Niedziakowski podkrela wcaej swej dziaalnoci publicystycznej ipolitycznej warto elementu humanistycznego. Idea socjalistyczny czy nierozdzielnie zideaem wolnoci ikultury. Wizja socjalistycznej przyszoci wiata bya dla wizj czowieka szczliwego, wolnego, wiatego idobrego [].

postulat socjalizmu by czym zasadniczym inie dajcym si oddzieli od postulatu odrodzenia narodowego iwalki oniepodlego. Do drugiej grupy, czcej niepodlego isocjalizm, nalea rwnie Niedziakowski.

Urodzi si w1893r. wWilnie. Pochodzi zrodziny inteligenckiej, wywodzcej si ze zuboaego ziemiastwa. Wychowywano go watmosferze kultu powstania styczniowego oraz wszechstronnego zainteresowania sprawami publicznymi. Czas jego dojrzewania to okres szczeglnie intensywnego ibogatego ycia politycznego wrodowisku polskiej modziey. Jako 16-latek, zafascynowany ide walki oniepodlego ipostulatami sprawiedliwoci spoecznej, Niedziakowski zaangaowa si wdziaalno modzieowego ruchu filareckiego, inspirowanego przez PPS. Filareci czyli hasa czynnej walki zzaborc woparciu omasy ludowe zpostulatami gbokiej demokratyzacji ireform spoecznych wodrodzonej Polsce. Aleksander Hertz, wspominajc po latach zaangaowanie wruch filarecki, pisa: Nie ulega wtpliwoci, e postulat walki oniepodlego narodow dominowa wmotywacjach wielu moich kolegw organizacyjnych. Bez wikszej walki wewntrznej wysiedli oni zczasem na przystanku niepodlego. Jednak dla wielu innych
NOWY BYWATEL NR 4/2011

W1912r. ukoczy wileskie gimnazjum iprzenis si do Petersburga. Tam podj studia na wydziale prawa miejscowego uniwersytetu. Oczytany iwszechstronnie uzdolniony zwrci uwag prof. Leona Petrayckiego, uczonego oeuropejskiej sawie. Wpyw Petrayckiego jest wyranie widoczny w pniejszych pogldach Niedziakowskiego. Bliska bya mu szczeglnie sformuowana przez niego teoria pastwa, przy ktrej, jak pisa po latach, leninowskie pojmowanie pastwa trci jaskrawym konserwatyzmem umysowym. Podziela take pogldy Petrayckiego nt. koniecznoci rozumnej polityki prawa, ktra realizowana wprzemylany sposb przez wadze pastwowe mogaby sta si katalizatorem imoderatorem podanych zmian spoecznych. By ju wwczas bardzo aktywny jako publicysta, regularnie wsppracowa zredakcjami kilku pism, m.in. zopiniotwrczym Przegldem Wileskim. Cech charakterystyczn tych wczesnych tekstw jest duy dystans wobec inspirowanego myl K. Kautskyego tzw. marksizmu II Midzynarodwki, bdcego wwczas oficjaln doktryn wikszoci europejskich partii socjalistycznych. Niedziakowski wkoncepcjach Kautskyego pitnowa nadmierny wpyw pozytywistycznego dziedzictwa oraz przekonanie oobiektywnym iniepodwaalnym charakterze raz ustalonych praw rozwoju spoecznego. Zdecydowanie blisi byli mu Sorel iBrzozowski, zaktywizmem swojej filozofii, kultem pracy iczynu oraz krytyk alienacji inteligencji.

141
Wybuch Iwojny wiatowej zmusi Niedziakowskiego do przerwania studiw. Na wezwanie wadz filarecji wyruszy do Warszawy, eby wzmocni wtych jak si wwczas wydawao przeomowych chwilach siy obozu niepodlegociowego. Wstolicy od razu zaangaowa si wprace PPS, szybko awansujc do grona czonkw cisego kierownictwa partyjnego. Czciowe odmodzenie wadz PPS iusunicie si niektrych dziaaczy zwizanych zPisudskim wpyno korzystnie na sytuacj partii. Socjalici potrafili wykorzysta narastajcy wpolskim spoeczestwie opr wobec rabunkowej gospodarki austriackich iniemieckich okupantw. PPS propagowaa wwczas hasa niepodlegej idemokratycznej Polski, wktrej dziki gbokim spoecznym reformom poprawie ulec mia byt warstw pracujcych. Postulaty te znajdoway rwnie odbicie wpublicystyce Niedziakowskiego, ktry by m.in. wspredaktorem Jednoci Robotniczej (legalnego organu PPS), atake legendarnego Robotnika. Wgoszonym wwczas hale najpierw niepodlego, pniej socjalizm wyraay si pogldy Niedziakowskiego na taktyk, jak powinna stosowa PPS. Konkurentom zSDKPiL oraz PPS-Lewicy zarzuca, e poprzez schematyczne iuproszczone interpretacje myli Marksa odrywaj si od faktycznych potrzeb spoeczestwa. Uwaa, e pierwszym celem polskiej lewicy powinno by rozwizanie kwestii narodowej. Dopiero wwarunkach demokratycznego iniezalenego pastwa polskiego socjalici bd mogli rozpocz stopniow budow ustroju spoecznej sprawiedliwoci.

Jesieni 1918r. PPS stan przed dylematem: czy decydowa si na budow socjalizmu drog rewolucyjn, podobn do obranej przez bolszewikw, czy pj ladem zachodnioeuropejskich socjaldemokratw, nastawiajc si na ewolucyjne, dugotrwae przemiany spoeczne. Wdyskusji tej, zakoczonej zdecydowanym zwycistwem zwolennikw rozwiza bardziej umiarkowanych, znaczcy udzia mia rwnie Niedziakowski, bdcy ju wwczas jednym znajwaniejszych publicystw PPS. Niedziakowski zdecydowanie odrzuca lansowany przez rewolucyjn lewic pogld ojednoznacznie klasowym charakterze instytucji pastwa. Triumf idei demokratycznych iupowszechnienie prawa wyborczego sprawiay jego zdaniem, e dziki umiejtnej polityce partii socjalistycznej moliwe jest stpienie antyrobotniczego ostrza rzdw buruazyjnych. Wramach systemu demokratycznego proletariat staje si jedn zklas posiadajcych faktyczny wpyw na kreowanie skadu instytucji sprawujcych wadz. Dziki liczebnoci, zdyscyplinowaniu, atake umiejtnej polityce koalicyjnej socjalici

maj realn szans sta si jedn znajwaniejszych si wyciu politycznym kraju. Tym samym pastwo buruazyjne nie tylko realizuje interesy klasy panujcej, ale wcoraz wikszym stopniu peni funkcje oglnospoeczne, czy wrcz staje si wrkach klasy robotniczej narzdziem przygotowujcym przejcie do ustroju socjalistycznego. Zamiast rewolucyjnego zniszczenia pastwa buruazyjnego Niedziakowski preferowa wic stosowanie przez socjalistw polityki stopniowego odsuwania klas uprzywilejowanych od wpywu na pastwo iposzerzania wtym wzgldzie moliwoci warstw pracujcych. Innym problemem budzcym kontrowersje wrd polskiej lewicy, by stosunek do tzw. kwestii narodowej iwzajemnej relacji poj patriotyzm iinternacjonalizm. Niedziakowski ywo polemizowa ztymi, ktrzy uwaali, i nie mona by jednoczenie patriot izwolennikiem midzynarodowej solidarnoci proletariatu. Polskim komunistom, ktrzy wPPS widzieli parti socjalpatriotw isocjalzdrajcw, zarzuca uproszczone inaiwne interpretowanie synnych sw zManifestu komunistycznego, mwicych, e robotnicy nie maj ojczyzny. Jego zdaniem, to niefortunne zdanie odnosio si do kapitalizmu zpoowy XIXw., istniejcego wwarunkach rzdw monarchicznych iprzy bardzo ograniczonej wiadomoci politycznej proletariatu. Wcigu 70 lat, ktre miny od publikacji manifestu, gospodarcza ipolityczna rola proletariatu ulega znacznemu powikszeniu, sta si on aktywnym ipenoprawnym uczestnikiem ycia narodowego. Jak pisa, proletariat ma ojczyzn ibdzie j zdobywa, odkrywa

p Mieczysw Niedziakowski, http://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Mieczys%C5%82aw_Niedzia%C5%82kowski_%28pose%C5%82%29.jpg?uselang=pl

142
j wsobie coraz bardziej wmiar wsikania jego wasnych wartoci duchowych do skarbnicy kultury narodowej iwzrostu wpyww na ycie spoeczno-pastwowe. Niedziakowski odrzuca pogldy mwice, e narody to jedynie sztuczne konstrukty, wymylone przez klasy panujce dla umocnienia uprzywilejowanej pozycji. Bliski by za to stanowisku Otto Bauera, ktry widzia wnarodzie wsplnot losu historycznego, awsocjalizmie najwysz form patriotyzmu. Idea socjalistyczna pisa Niedziakowski czy si cile zpatriotyzmem, ukochaniem ojczyzny, przyszej Polski socjalistycznej, teraniejszej Polski walczcej. Przewidywa, e powszechny triumf idei socjalistycznej nie tylko nie przyniesie unifikacji kultur, ale raczej zaowocuje ich jeszcze wikszym zrnicowaniem ibraterskim dialogiem. Wpracy Teoria ipraktyka socjalizmu wobec nowych zagadnie retorycznie pyta: Dlaczego pikniejszy ma by bukiet jednego tylko gatunku kwiatw, ni harmonijnie uoony zrnych? Dlaczego kultura wszechludzka nie ma by wspania, jeeli obejmie bajeczn skal bujnych kultur narodowych? Jednostajno, chociaby imponujca ogromem, zawsze prdzej czy pniej nuy izawsze zabija postp. Wrozwaaniach nad drogami wiodcymi do socjalizmu Niedziakowski nie mg pomija dowiadcze rosyjskich itaktyki stosowanej przez bolszewikw. Wprzeciwiestwie do wielu partyjnych kolegw, pozostawa wswoich sdach bardzo wywaony iumiarkowany. Zduym uznaniem traktowa pocztkowo Lenina ijego zwolennikw, widzc wnich jedyn si wrewolucyjnej Rosji, ktra konsekwentnie ibezwarunkowo stoi na stanowisku uznania prawa narodw do samostanowienia. Std te zpewnym zadowoleniem przyj przewrt padziernikowy, arok 1917 wokolicznociowym artykule ochrzci nawet mianem pierwszego roku demokracji europejskiej. Polemizujc zburuazyjn pras, pisa: mwicie, panowie, omordach rozptanej tuszczy, ochaosie ianarchii. Zaprawd, jeeli istotnie maj miejsce wRosji ekscesy, to nie rewolucja bya ich matk. Zrodzia je caa przeklta historia pastwa carw, zrodziy tortury mczonych chopw, rzdy ochronki, katorgi, szubienice izesania, egoizm szlachty, samowola biurokracji. Podkreli trzeba jednak, e nigdy nie by zwolennikiem przenoszenia dowiadcze rosyjskich na polski grunt. Zreszt zczasem jego nadzieje zwizane zprzejciem wadzy przez bolszewikw okazay si zudne, aon sam znalaz si wrd najbardziej przenikliwych krytykw radzieckiej rzeczywistoci. Jego zdaniem, Rosja w1917r. nie bya pastwem, wktrym dojrzay warunki do budowy socjalizmu. WTeorii ipraktyce socjalizmu pisa, e dokonywanie przebudowy gospodarstwa narodowego za pomoc centralizmu komisarskiego jest tak samo skuteczne, jak naprawianie zegarka biciem pici iprzesuwaniem gwatem naprzd opornych wskazwek. Inny cytat ztej pracy wyraa istot pogldw Niedziakowskiego: [] wmyl sposobu mylenia szkoy marksowskiej rozumiemy, uywajc pojcia rewolucji spoecznej, pewien okres historyczny ocechach okrelonych. Porwnalimy go zwojn. Lata 1917-1924 wRosji byyby wtakim razie jedn zkampanii bojowych, prowadzon przez sztab szalecw, zarozumiaych pgwkw, niekiedy zdrajcw, prowadzon ocele nieziszczalne rodkami bd nierealnymi, bd zbrodniczymi, z lekkomylnoci bez precedensu. Niewtpliwie ita kampania wchodzi wskad wojny, wroli przykadu, jak prowadzi akcji nie naley. Wtoczonych na lewicy debatach na temat optymalnego ksztatu ustrojowego odradzajcej si Rzeczypospolitej, Niedziakowski zdecydowanie sta na stanowisku demokracji parlamentarnej. Polemizujc zzapatrzonymi wRosj komunistami, wskazywa, e Polska kraj sabo rozwinity gospodarczo, zniszczony wwyniku dziaa wojennych izniezbyt licznym proletariatem nie dojrzaa jeszcze do socjalistycznej przebudowy. Na zegarze dziejw wskazwka nie dosza jeszcze do godziny socjalizmu polskiego. Asztuczne popychanie jej czy to metod komunistw, czy te oportunistw, koczy si klsk pisa. Niedziakowski uwaa, e Europa po Iwojnie wiatowej wesza wswoisty okres przejciowy midzy kapitalizmem isocjalizmem. Icho ostateczne zwycistwo byo pewne, to proletariat powinien przygotowa si na dugotrwa walk. Ustrj socjalistyczny nie bdzie owocem jakiej uchway parlamentu albo postanowienia rzdu robotniczego. Zwolna, stopniowo dojrzewa nowe ycie wonie spoeczestwa dzisiejszego, krok za krokiem, wyom za wyomem amie socjalistyczny ruch robotniczy twarde mury kapitalizmu, wielkie wypadki, rewolucje, wojny, przewroty popychaj jeno szybciej naprzd bieg strumienia historii. Historia pracuje dla socjalizmu. Wowym okresie przejciowym za najbardziej podan form rzdw uwaa republik demokratyczn, zrwnym ipowszechnym prawem wyborczym oraz dominujc rol jednoizbowego sejmu. Demokracja przede wszystkim pozwala wszystkim obywatelom bra realny udzia wsprawowaniu rzdw. Umoliwia kompromis pomidzy antagonistycznymi grupami iklasami. Stanowi rwnie szko przygotowujc dotychczas odsunite od spraw publicznych masy ludowe do udziau we wadzy, co wzmacnia integracj narodu,

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

143

atake otwiera przed klas robotnicz moliwoci zdobycia parlamentarnej wikszoci itym samym legalnej przebudowy ustroju. Feliks Perl, tumaczc istot stanowiska PPS, uku synne powiedzenie orewolucji wmajestacie prawa, Niedziakowski za, majc na myli ten sam proces, formuowa haso: przez Sejm iRzeczpospolit Ludow do socjalizmu.

Wasn propozycj konstrukcji ustroju odrodzonej Rzeczypospolitej przedstawi wprzygotowanym przez siebie projekcie konstytucji. Wstyczniu 1919r. zosta wybrany do Sejmu Ustawodawczego (zasiada wawach poselskich do 1935r.), aIgnacy Daszyski skierowa go jako przedstawiciela PPS do pracy wKomisji Konstytucyjnej, ktrej zosta sekretarzem. Przenikliwy sprawozdawca sejmowy, Bernard Singer pisa onim: Gdy [] naleao wczasie oglnej debaty konstytucyjnej zabra gos wimieniu PPS, wwczas przemawia pose Niedziakowski. Mwi jak profesor, cytowa uczonych po francusku, niemiecku iangielsku. [] By ozdob iskarbem partii. Przygotowana przez Niedziakowskiego Tymczasowa Ustawa Konstytucyjna Rzeczypospolitej Polskiej stanowia rozwinicie pogldw formuowanych przez niego ju wczeniej na amach prasy socjalistycznej. Art. 2 projektu wyranie mwi, e Wadz najwysz sprawuje wRzeczypospolitej

Sejm, wybrany przez og obywateli, pod bezporedni kontrol narodu. Projekt socjalistw przewidywa szeroki katalog praw iswobd obywatelskich oraz takie instytucje demokracji bezporedniej, jak referendum ludowe ispoeczna inicjatywa ustawodawcza. Ponadto, co warto podkreli, przewidziane byo uspoecznienie dojrzaych gazi produkcji, apastwo miao przystosowywa formy wasnoci do potrzeb spoecznych iinteresw pracy. Tym jednak, co najbardziej wyrniao projekt Niedziakowskiego, by rozdzia Praca ijej przedstawicielstwo. Zawiera on gwarancje wielu praw socjalnych ipracowniczych, atake omawia organizacj isposb wyboru Izby Pracy. Miao to by specjalne ciao powoane dla reprezentowania iobrony potrzeb ide wszystkich obywateli Rzeczypospolitej, utrzymujcych si zpracy najemnej. Wtrakcie debaty konstytucyjnej mwi: Przez Izb Pracy mymy Polsk chcieli wprowadzi na t drog, oktrej od 2 lat mwimy robotnikom polskim, na drog rewolucji wmajestacie prawa [] bylibymy dumni za Polsk iszczliwi zsiebie, gdyby caa droga naszej Ojczyzny do socjalizmu moga si odby wmajestacie prawa. Stosunkowo umiarkowany projekt Niedziakowskiego, ochrzczony przez jednego zposw prawicy mianem drogi do eldorado sowieckiego, nie mia wikszych szans na zdobycie sejmowej wikszoci.

p Redakcja Robotnika w latach 30., http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title= Plik:RedakcjaRoba.jpg&filetimestamp=20090629183823

144
Jednak dziki zrcznej taktyce sejmowej lewicy, ktrej jednym znajlepszych polemistw by wanie Niedziakowski, udao si oddali wikszo najbardziej reakcyjnych postulatw prawicy iuchwali nowoczesn, na wskro demokratyczn konstytucj. rodkami sztucznymi, ustawowymi ograniczeniami itp. niepodobna. Odpowiedzi Niedziakowskiego na niedomagania demokracji wtrudnych, penych spoecznych konfliktu czasach byo jeszcze wicej demokracji. Jest ona bowiem form najbardziej elastyczn, najbardziej subteln, przy ktrej gra si klasowych atwo znajduje swj wyraz []. Demokracja parlamentarna uzalenia polityk pastwow wsprawach wielkich imaych od fluktuacji opinii publicznej []. Przypieszone niepomiernie, nerwowe, wytone ttno ycia wspczesnego wymaga wanie takiej konstrukcji ustrojowej; im subtelniej odbrzmiewa machina rzdowo-parlamentarna na ton kadorazowy spoeczestwa, jego poszczeglnych klas spoecznych igrup politycznych tym wiksze szanse pokojowego na wewntrz ina zewntrz rozwoju pastwa inarodu. Zduym dystansem przyj zamach majowy, azczasem sta si jednym zsurowych krytykw rzdw sanacyjnych. Odawnym przywdcy PPS, aobecnym dyktatorze pisa, wbrew ywym wci wrd socjalistw sentymentom, e jest wodzem Gasncego wiata starej Polski, Polski zwizku ziemian, Lewiatanw, biurokracji isanacji moralnej. Tamten Pisudski [sprzed 1918 K.P.] jest

Pierwsze wybory wwarunkach stabilizacji politycznej kraju iuksztatowanych granic przeprowadzono jesieni 1922r. Wrd posw wybranych zlisty PPS znalaz si Niedziakowski imimo modego wieku szybko sta si jedn zcentralnych postaci sejmu. Dziki erudycji irozlegej wiedzy zdoby uznanie zarwno partyjnych towarzyszy, jak ireprezentantw sejmowej prawicy icentrum. Wwolnej Polsce szybko awansowa take do grupy uznanych publicystw politycznych. Wredakcji Robotnika przez dugi czas by praw rk nestora socjalistycznej prasy, F. Perla. Zygmunt Zaremba, wybitny dziaacz PPS, azarazem daleki kuzyn Niedziakowskiego, wspomina: Powcigliwy wwyraaniu swoich uczu, wodezwaniach zawsze rzeczowy, anawet suchy, obdarzony by rozlegym talentem pisarskim, pozwalajcym mu wada kadym rodzajem publicystyki, od teoretycznego wywodu do lekkiego felietonu, anawet okolicznociowego wiersza. Po mierci Perla w1927r. wadze partyjne jednogonie powierzyy Niedziakowskiemu piecz nad redakcj Robotnika, bdcego jednym znajwaniejszych inajlepiej redagowanych dziennikw wkraju.

Spektakularny triumf idei demokracji po Iwojnie wiatowej okaza si krtkotrway. Rzdy parlamentarne wwielu pastwach Europy wykazay si du nieskutecznoci wzwalczaniu nabrzmiaych problemw spoecznych igospodarczych. Coraz goniej zaczto mwi okryzysie parlamentaryzmu, awadz poczy przejmowa mniej lub bardziej represyjne reimy autorytarne. Niedziakowski, jeden ztwrcw powszechnie krytykowanej konstytucji marcowej, dostrzegajc pewne wady polskiej konstrukcji ustrojowej, nalea do najbardziej zagorzaych obrocw demokracji. Niestabilno polskiego ycia politycznego wiza zoglnym kryzysem politycznym, charakterystycznym jego zdaniem dla okresu przejciowego midzy kapitalizmem asocjalizmem. Pisa na ten temat: kryzys parlamentaryzmu istnieje wsamej rzeczy otyle, oile pozostaje wcisym zwizku zoglnym kryzysem politycznym, spoecznym, gospodarczym, kulturalnym naszej epoki. Okolicznoci specjalne nadaj mu wrnych pastwach swoiste zabarwienie [], nie rozstrzygaj wszake ozagadnieniu. Usun go cakowicie

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

p Kukieki teatralne przedstawiajce Mieczysawa Niedziakowskiego i marszaka Jzefa Pisudskiego

145
czci historii PPS. Ten Pisudski jest taranem, ktry uderza wSocjalizm iDemokracj. wpisywania konkretnych scenariuszy do partyjnego programu. Drog gwatownej rewolty uwaa jednak za ostateczno. Jeeli kto do mnie strzela tumaczy partyjnym towarzyszom nie bd mu prawi omioci bliniego, ale te wystrzel. Jednoczenie w prywatnych rozmowach trzewo zauwaa: nie moemy si szarpa, bo staniemy si poligonem na podobiestwo Hiszpanii. Bez wtpienia by natomiast zdecydowanym przeciwnikiem dyktatury proletariatu wformie znanej zbolszewickiej Rosji. Twierdzi, e dugotrwaa dyktatura jest nie do pogodzenia zdemokracj, stanowic jego zdaniem istot socjalizmu. Powtarza przy tej okazji czsto stare powiedzenie Kautskyego, e socjalizm to nie tylko chleb dla wszystkich, socjalizm to take wolno dla wszystkich. Ponadto podkrela, i dyktatura caej klasy (tj. proletariatu) jest niemoliwa do praktycznej realizacji. Faktycznie bowiem wadza spoczywa zawsze wrkach wskiej rewolucyjnej elity, ktra albo jest kontrolowana przez spoeczestwo (awtedy nie mamy do czynienia zdyktatur), albo te ulega zamkniciu iizoluje si od spoeczestwa. Co ciekawe, wtym wypadku myl Niedziakowskiego sza podobnym tropem, co prognozy J.w. Machajskiego, a take popularne w pniejszym okresie wrd sowietologw teorie nowej klasy. Teoretyk PPS w1934r. pisa: Nowa biurokracja prdzej czy pniej zaczaby y yciem samoistnym, system dyktatorski rzdzenia koncentrowaby si wniej, anie wmasach pozostaych po fabrykach, warsztatach, folwarkach. Masy byyby faktycznie obiektem wadzy dyktatorskiej, reprezentujcej wswoim przynajmniej przekonaniu ich potrzeby oraz pragnienia. Oczywicie krytyka dyktatury proletariatu nie bya dla Niedziakowskiego rwnoznaczna znawoywaniem do kapitulacji przyszego rzdu socjalistycznego przed atakami ze strony si kontrrewolucyjnych. Protestowa przeciwko podnoszeniu dyktatury do rangi trwaego systemu, natomiast wwarunkach zbrojnego wystpienia przeciwko wadzy robotniczo-chopskiej krtkotrwae ustanowienie wadzy dyktatorskiej byo dla niego czym koniecznym.

Ostateczna likwidacja wPolsce resztek demokracji, przypiecztowana uchwaleniem konstytucji kwietniowej z1935r., zbiega si zwielkim kryzysem gospodarczym iwzrostem popularnoci wcaej Europie idei faszystowskich. W1933r. wadz wNiemczech obj Hitler, rok pniej za prawicowa dyktatura zlikwidowaa siln parti socjalistyczn wAustrii. Dla przywdcw PPS by to szok, ulice bdcego dla nich wzorem Czerwonego Wiednia spyny krwi tysicy socjalistw. Obserwujcy te przemiany Niedziakowski zniepokojem notowa, e faszyzm uwici gwat jako jedyn skuteczn bro wwalkach spoeczno-politycznych. Redaktor Robotnika traktowa ruch faszystowski jako narzdzie wrkach klas posiadajcych, suce obronie niewydolnego systemu kapitalistycznego. Wielki kryzys dowodzi jego zdaniem jednoznacznie, e ostateczny krach kapitalizmu nastpi niebawem pisa, e spoeczestwa nie mieszcz si ju [] wramach ustroju kapitalistycznego. Zaostrzajca si od pocztku lat 30. atmosfera walki politycznej sprzyjaa narastaniu wszeregach PPS nastrojw radykalnych irewolucyjnych. Zwolennikw zdobyway hasa dyktatury proletariatu ijednolitego frontu zkomunistami. Rwnie Niedziakowski dostrzega zmian wstanowisku zajmowanym przez komunistw, docenia ich gotowo do powicenia, zdawa sobie te spraw, e sama PPS nie jest wstanie skutecznie walczy oobalenie sanacji idemokratyzacj kraju. Mimo to jednak pisa: Nie wierz wjednolity front Socjalizmu ikomunizmu; wymagaby on ze strony komunistw nie tylko zmiany ideologii, ale irzeczy trudniejszej zmiany psychologii. Wierz natomiast, e robotnicy, dzi komunistyczni, otrzsn si kiedy zobdnej taktyki swych przywdcw. Pisa take, i Wspprac PPS iKPP uznajemy za wrcz niemoliw, dziel nas rnice nie tylko praktyczne, ale rwnie ideowe, orodek organizujcy iskupiajcy ruch masowy iwalki masowe wPolsce musi by orodkiem dziaajcym wPolsce. Wlatach 30. szczeglnie duo uwagi powica Niedziakowski polemice ze zwolennikami wpisania do programu PPS postulatu dyktatury proletariatu. Traktowa rewolucj spoeczn jako dugotrway proces, ktrego pomylne zakoczenie osignite moe zosta przy uyciu rnych rodkw. Redaktor Robotnika uwaa, e decyzja otym, czy przejcie wadzy przez socjalistw nastpi za pomoc kartki wyborczej, czy te drog konfrontacji zbrojnej, jest kwesti taktyki idecyzji podejmowanych wzalenoci od warunkw; nie uwaa za zasadne

Wlatach 30. ostatecznie ustalia si pozycja Niedziakowskiego jako jednego zgwnych liderw PPS. Kierowa redakcj Robotnika, by zdecydowanie najwaniejszym teoretykiem ipublicyst partii, jej reprezentantem wstosunkach zsocjalistami zinnych krajw, atake wrozmowach zliderami pozostaych obozw politycznych wPolsce. Jemu te powierzono przygotowanie nowego programu PPS.

146
Projekt jego autorstwa zosta jednogonie przyjty na kongresie wRadomiu na pocztku 1937r. Tzw. program radomski jest niewtpliwie jednym znajwaniejszych punktw wideowym dorobku midzywojennej PPS. Stanowi on dojrza iprzemylan prb odpowiedzi na najwaniejsze wyzwania stojce przed rodzimym ruchem socjalistycznym. Wobszernym dokumencie poddano analizie aktualn kondycj kapitalizmu iprzesanki przyszej ustrojowej transformacji, wskazano drogi prowadzce do zwycistwa socjalizmu izarysowano bardzo interesujc wizj przebudowy spoeczno-ekonomicznej. Partia miaa wedug Niedziakowskiego dy do utworzenia Polskiej Rzeczypospolitej Socjalistycznej, zwszystkich ziem polskich zoonej, zczonej zinnymi Republikami Socjalistycznymi wzami staego pokoju icisej braterskiej wsppracy gospodarczej, politycznej ikulturalnej. Aktualnoci nie stracio przesanie zawarte wostatnim akapicie tego dokumentu. Socjalizm pisa Niedziakowski przesta by tylko celem, sta si zadaniem praktycznym. Niesie on ze sob ludziom nieograniczone moliwoci pochodu naprzd ku najdumniejszym ideaom ludzkoci. Zwycistwo Socjalizmu oznacza wyzwolenie caej ludzkoci. Socjalizm stworzy nie tylko nowy ustrj gospodarczy ispoeczny, ale take wysz kultur iwysz moralno wolnego czowieka. rezultatw. Ten iw widzia wnich nawet podstpn prb zawaszczenia przez opozycj owocw przyszego zwycistwa (!). Gdy wojna wybucha, Niedziakowski wyrs ponad ludzk miar. By to szczeglny rodzaj bohaterstwa. Wci spokojny, beznamitny, niemal chodny, aprzecie posgowy wspomina Adam Ciokosz. Sam Niedziakowski, wczsto cytowanym artykule z2 wrzenia, pisa: Nie wywoalimy tej wojny inie chcielimy jej. Zostaa nam narzucona. Bdzie to wojna ocae jutro wiata. S tylko dwie drogi rozwojowe: albo podporzdkowanie si Trzeciej Rzeszy wjej planach hegemonii, albo zamanie tych planw iocalenie zarazem wolnoci narodw, wolnoci ludw iwolnoci ludu polskiego. Wkroczylimy na drog drug. To jest polski dziejowy szlak. Redaktor Robotnika, obok Stefana Starzyskiego igen. Waleriana Czumy sta si jednym zsymboli bohaterskiej obrony stolicy. Wsplnie zdziaaczami PPS organizowa Robotnicze Bataliony Obrony Warszawy, doradza prezydentowi Starzyskiemu, do samego niemal koca redagowa te Robotnika ostatnie pismo wydawane wwolnej Warszawie. Kadego dnia wspomina Szmul Zygielbojm artykuy Niedziakowskiego wRobotniku budziy na nowo odwag. Akady Jego artyku przeniknity by wiar wjak wysz sprawiedliwo, tchn przekonaniem, e adna kropla krwi nie pjdzie na marne. Nazajutrz po kapitulacji Niedziakowski zaangaowa si wtworzenie pierwszych podziemnych organizacji. Stan na czele Gwnej Rady Politycznej przy komendancie Suby Zwycistwu Polsce, gen. Tokarzewskim-Karaszewiczu. Praca ta jednak nie potrwaa dugo. Odrzuci oferty potajemnego wyjazdu na Zachd, nie chcia te ukrywa si przed Niemcami. Gestapo aresztowao go wgrudniu, a21 czerwca 1940r. zosta rozstrzelany wzbiorowej egzekucji wPalmirach.

Tymczasem jednak nad Europ zbieray si ciemne chmury Hitler odbudowywa militarn potg Niemiec. Niedziakowski od dawna ju przestrzega przed rewizjonistycznymi zapdami Trzeciej Rzeszy izwalcza realizowan przez ministra Becka polityk odprenia wstosunkach polsko-niemieckich. Polska, wcignita worbit wiatowego prdu faszystowskiego, uderza piersi osprzeczno zasadnicz; ten prd wswojej obiektywnej treci historycznej musi by skierowany przeciwko Polsce przestrzega na amach Robotnika. Pogarszajce si pooenie kraju budzio wszeregach PPS duy niepokj. Zczasem odrzucono twarde, konfrontacyjne wobec obozu pomajowego stanowisko, proponujc zamiast tego zgod iwspprac. PPS postulowaa powoanie rzdu obrony narodowej, ktry reprezentujc wszystkie liczce si siy polityczne mgby, wzorem rzdu Witosa-Daszyskiego z1920r., skutecznie pokierowa walk zewentualnym agresorem. Jednak wizyta przedstawicieli PPS, awrd nich Niedziakowskiego, uprezydenta Mocickiego nie przyniosa adnych

Wdziejach polskiej lewicy jest Niedziakowski niewtpliwe jedn znajwybitniejszych postaci. Uosabia wszystko to, co najlepsze wtradycji PPS: przywizanie do niepodlegoci Polski, szczery igboki demokratyzm oraz arliw wiar wmoliwo zbudowania lepszego wiata. Wartoci te nie straciy do dzi nic ze swojej aktualnoci. ycie imyl Niedziakowskiego mog wci by inspiracj wich realizacji. Kamil Piskaa

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

RECENZJA

147

Rozprawa zliberalnym kapitalizmem

Dorota Janiszewska

Faszyzm zawdziczamy liberalnemu kapitalizmowi. Rynek to dzieo wiadomej iczsto gwatownej ingerencji pastwa, nie za spontanicznych si. Transformacja systemowa jest nierzadko tosama ze spoeczn katastrof. To jedne zciekawszych tez Karla Polanyiego, ktrego synn ksik Wielka transformacja wreszcie wydano wPolsce.

gierski filozof iprawnik zawar wswym dziele przenikliw analiz narodzin i upadku XIX-wiecznej cywilizacji opartej na ideach Adama Smitha idoktrynie wolnego rynku. Jednak ksika ta nie powinna by traktowana tylko jako rys historyczny, cho zostaa napisana wlatach 40. XXw. Stanowic bezkompromisow krytyk liberalizmu gospodarczego, jest wci aktualna iprzydatna m.in. wobecnych debatach wok kryzysu gospodarczego. Dostarcza bowiem solidnych argumentw do dyskusji nad kondycj systemu ekonomicznego, ktry po roku 1989 zawojowa cay wiat. Polanyi rozpoczyna rozwaania od tezy, e idea samoregulujcego si rynku jest skrajn utopi. Aby to udowodni, trzeba si cofn do kolebki kapitalizmu XVIII-wiecznej Anglii. Do tego czasu na wsi powszechna bya wsplna wasno ziemi. Dopiero boom na przemys weniany, ktry wymaga wielkich obszarw dla wypasu owiec izwizana ztym dza zysku, spowodoway rugowanie chopw zziemi wprocesie zwanym grodzeniem (enclosure). Rolnicy pozbawieni

podstaw egzystencji zostali zmuszeni do migracji do miast, gdzie zatrudniali si jako niskopatni robotnicy wwielkich fabrykach. Miasta przemysowe Anglii stay si siedzib stoczonych, zdesperowanych ludzi, yjcych i pracujcych wwarunkach uwaczajcych godnoci. Rzeczywisto tych miast powodowaa, e ludzie ze wsi ulegali demoralizacji, rodziny rozpaday si, a przemys na wielk skal niszczy rodowisko naturalne. Nie bez przyczyny, jak pisze autor, robotnicy postrzegali fabryk jako miejsce tortur iponienia. Tak dokonaa si pierwsza transformacja whistorii powstanie rynku pracy. Nie obyo si to bez znaczcej interwencji pastwa. Aby mogy zosta przeprowadzone grodzenia, wprowadzio ono prawo prywatnej wasnoci ziemi, asukcesy kupcw wspierao cami, premiami eksportowymi czy subwencjonowaniem pracy przez zasiki. Wolny rynek nigdy by nie powsta, gdyby sprawy pozostawiono ich wasnemu biegowi. Gospodarka leseferystyczna (wolnorynkowa) bya produktem celowego dziaania pastwa.

148
Wtamtych czasach powszechnie uwaano, e tania sia robocza umoliwia rozwj produkcji, bo kto, jeli nie zdesperowani ubodzy, zacigaby si do pracy wfabryce, na statki czy szed na wojn. Twierdzono ponadto, e robotnik pracujcy ponad siy ibezustannie poniewierany, porzuci wszelkie prby stowarzyszania si zludmi wpodobnym pooeniu: tylko taki czowiek nie prbowaby przerwa stanu osobistej niewoli. Awszystko to udawao si osign grob kary najwyszej: bicza godu. Jak wiadomo, zgodu czowiek zrobi wszystko. Polanyi przyrwnuje sytuacj robotnikw angielskich do Murzynw wkoloniach, zktrych wwyniku niewolnictwa uczyniono ludzkie mieci. Angielscy robotnicy stali si Murzynami we wasnym kraju. Wtym momencie obrocy liberalizmu zwykli przytacza argument, e przecie przez cae XIX stulecie pace iliczba ludnoci rosy, aceny ywnoci spaday. Prbuj wten sposb sugerowa, e pieko wczesnego kapitalizmu nigdy nie istniao, azwykli robotnicy nie tylko nie byli wyzyskiwani, lecz stali si beneficjentem przemian. Opierajc si na oglnie przyjtych miernikach ekonomicznego dobrobytu, liberaowie pomijaj fakt, e przemiany poskutkoway ruin rolnictwa, wielkimi migracjami ze wsi do miast, niszczcymi tkank spoeczn, atake wysok umieralnoci pozbawionych wszelkiej ochrony socjalnej robotnikw. Polanyi wskazuje, e zwizana zt transformacj spoeczna katastrofa musi by rozpatrywana jako szerokie zjawisko kulturowe, anie ekonomiczne. Dlatego te nie moe by po prostu mierzona wskanikami ekonomicznymi. Podobn katastrof mona zaobserwowa wkoloniach pod panowaniem wielkich mocarstw. Wczasach przedkolonialnych rzdziy plemiona, ktrych system gospodarczy opiera si na motywacjach nie majcych charakteru ekonomicznego. Najwyszym dobrem bya ochrona grupy i utrzymywanie wizi spoecznych, awsplna praca na rzecz ogu przynosia tak znaczny presti, e inne zachowania po prostu si nie opacay. Innymi zaletami tego ustroju bya sprawiedliwa redystrybucja dochodu wrd wszystkich czonkw spoecznoci. Zbiorowoci te nie znay ubstwa, gdy ktokolwiek potrzebowa pomocy, otrzymywa j bezwarunkowo. System ekonomiczny by tylko wypadkow organizacji spoecznej, nie dominowa nad ludmi. Kolonialni najedcy unicestwiali te osignicia, niszczc cae podbite cywilizacje iich systemy ekonomiczne. Narzdziami kolonialnej przemocy byo albo bezporednie uycie siy, albo masowe przekupywanie wadz. Umoliwio to transformacj pierwotnych spoeczestw zgodnie zcelami kolonizatorw wpostaci gwatownej, narzuconej zzewntrz zmiany, ktra bya obca naturze spoeczestwa ijego normalnemu funkcjonowaniu. Dlatego, jak utrzymuje Polanyi, handel zagraniczny wicej ma wsplnego zpodbojem iwojn ni zpokojem izasad dwustronnoci. Polanyi wskazuje, e spotkanie kultur wdobie kolonializmu okazao si niekorzystne dla sabszego podmiotu, ktry reprezentowaa kultura pierwotna, nie nastawiona na podbj tak, jak Zachd. Jakkolwiek podbj ekonomiczny moe by narzdziem destrukcji, to przyczyn kulturowej dezintegracji stao si dopiero zniszczenie instytucji, ktre organizoway ycie spoeczne przegranego. Skutkiem utraty tradycyjnych instytucji jest utrata wzorcw, aprzez to szacunku do wasnej kultury. Natomiast dostp do kultury iinstytucji biaych kolonizatorw by dla tubylcw zamknity zpowodu rasistowskich uprzedze. Jak podkrela Polanyi, dotyczyo to nie tylko jednej klasy czy grupy spoecznej, ale icaych narodw. Pniej podobny los spotka angielskich robotnikw ich wasna cywilizacja zwrcia si przeciwko nim. Dlatego Polanyi utrzymuje, e udoskonalenia ipostp cywilizacyjny s zreguy osigane dziki oczekiwaniom bogatych iwycznoci ich korzyci, kosztem racej destabilizacji spoecznej. Autor Wielkiej transformacji zauwaa, e system wolnorynkowy dy do uzyskania penej kontroli nad si robocz, aco za tym idzie nad psychiczn imoraln istot czowieka. Wysuwa wniosek, e liberalizm posuguje si zuboonym iwyrywkowym modelem natury czowieka, gdy zgodnie ze Smithowskim twierdzeniem gosi, i ludzie kieruj si gwnie dz zysku. To zbyt wskie rozumienie interesu prowadzi musi do spaczonej wizji historii spoecznej ipolitycznej. Polanyi twierdzi, e czowiek jako istota spoeczna jest wswej naturze niezmienny, zmieniaj si tylko warunki ycia. Dlatego wedug niego osoba ludzka wrelacjach spoecznych nie dy wpierwszej kolejnoci do ochrony indywidualnego interesu ekonomicznego, lecz stara si wzmacnia pozycj spoeczn dobra materialne s tylko rodkiem do tego celu. Innymi sowy, czowiekowi bardziej zaley na zdobyciu spoecznego uznania iprestiu ni na gromadzeniu majtku. Polanyi nazywa liberaln obsesj wiar, e tylko czysto finansowe interesy s skutecznym bodcem do dziaania. Kolejn liberaln obsesj jest idea stworzenia Jednego Wielkiego Rynku, ktry poczy wszystkie rynki wjedn cao. Aby to zrealizowa, powstaa koncepcja utowarowienia pracy iziemi, ktre dotd nie podlegay transakcjom kupna isprzeday. Polanyi twierdzi, e sprowadzanie ziemi tylko do funkcji ekonomicznej jest racym naduyciem iignoruje zwizane zni inne wartoci. Ziemia bowiem nadaje yciu ludzkiemu stabilno, jest miejscem, gdzie osiadamy ibudujemy dom, awic daje poczucie fizycznego bezpieczestwa iterytorialny charakter suwerennoci. Komercjalizacj ziemi iprzejcie czerpanych zniej dochodw wymusia rewolucja industrialna wcelu zapewnienia wyywienia rosncej populacji miast, zaspokojenia potrzeb rozbudowujcego si przemysu, ktry lokowa na niej nowe fabryki iczerpa surowce naturalne. Uzyskiwan wten sposb nadwyk produkcyjn eksportowano do innych, najczciej sabszych ekonomicznie krajw. Zalewano ich

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

149
rynki subsydiowan ywnoci itowarami, ktre przyczyniay si do spadku cen, niszczc rodzim produkcj. Ztego wzgldu chopstwo stao si bastionem oporu przeciw postpujcemu uprzemysowieniu, azwizki zawodowe robotnikw, ktre popieray niskie ceny ywnoci, okopay si na pozycji antyagrarnych. Utowarowienie pracy, a wic czowieka, ktry yje ze sprzeday pracy wasnych rk, spowodowao uprzedmiotowienie osoby ludzkiej. Oddzielenie pracy od innych rodzajw aktywnoci czowieka miao na celu zastpienie starych form egzystencji now form organizacji spoecznej indywidualistyczn izatomizowan. Wtradycyjnym rozumieniu nie da si bowiem rozdzieli ziemi ipracy. Praca to cz aktywnoci yciowej czowieka, ziemia to cz przyrody, a ycie iprzyroda stanowi nierozerwaln cao. Kolejn obsesj liberaowie maj na punkcie wolnoci. Odrzucaj takie, nie oparte na umowach instytucje spoeczne, jak wizy pokrewiestwa, ssiedztwa czy zawodu. Zgodnie zliberaln wiar wnieingerencj, wymagay one od jednostki posuszestwa, azatem ograniczay wolno. Liberalizm opiera gospodark na formalnych umowach, ktre utosamiane s zwolnoci. Nie zajmuje si on jednak kwesti, e takie efekty uboczne powstania rynku, jak bezrobocie iubstwo, to race ograniczenia wolnoci. Zamiast tego, postuluje oparcie spoeczestwa tylko na woli czowieka. Zgodnie bowiem zfilozofi liberaw, wadza iprzymus s ze, awolno wymaga, eby znikny. Jednak dla Polanyiego oczywistym pozostawa fakt, e funkcjonowanie spoeczestwa nie jest moliwe bez wadzy iprzemocy. Autor argumentuje, e planowanie ikontrola nie musz by zaprzeczeniem wolnoci. Natomiast to wanie blokowanie przez liberaw wszelkich prb regulacji rynku, tworzenia przepisw ikontroli sprawio, e zwycistwo faszystw stao si nieuniknione. Wielki Kryzys przeomu lat 20. i 30. mia t moc stwrcz, e na gruzach dawnego porzdku narodziy si lub zyskay si odmienne idee organizacji spoeczestwa igospodarki. Byy nimi socjalizm, faszyzm i keynesowski Nowy ad. Wszystkie te doktryny czyo odrzucenie zasad leseferyzmu, wktrym upatrywano przyczyny zaamania spoeczno-gospodarczego. Byy one odpowiedzi na impas, jaki pojawi si wstrukturach spoeczestwa igospodarki ju wlatach 20. igrozi paraliem tej ostatniej. Sporne kwestie midzy interesami wielkiego przemysu oraz partiami robotniczymi isocjaldemokratycznymi, ktre wtedy wEuropie prawie wszdzie miay udzia we wadzy, okazay si bowiem nie do rozwizania. Ten wze gordyjski przeci dopiero faszyzm, ktry jak pisze Polanyi, by reform gospodarki rynkowej za cen wyplenienia wszystkich instytucji demokratycznych w gospodarce ipolityce. Wedug niego faszyzm, tak samo jak socjalizm, by gboko zakorzeniony wspoeczestwie, ktre odmwio funkcjonowania. Sta si ruchem skierowanym zarwno przeciw konserwatyzmowi, jak

isocjalizmowi. Wedle autora, przyczyn pojawienia si faszyzmu nie naley przypisywa zjawiskom lokalnym, mentalnoci narodowej czy uwarunkowaniom historycznym. Genez narodzin faszyzmu bya niekontrolowana ekspansja liberalnego kapitalizmu ijej poraka, zakoczona Wielkim Kryzysem. Polanyi utrzymuje, e zaamanie si XIX-wiecznej cywilizacji opartej na wolnym rynku to wynik nie ataku zewntrznych czy wewntrznych barbarzycw, lecz dziaa podjtych przez spoeczestwo. Bronio si ono przed samounicestwieniem przez skutki dziaalnoci rynku. Okazao si, e nienaturalnym wypaczeniem jest opieranie gospodarki ispoeczestwa tylko na zasadzie interesu jednostek. Autor argumentuje, i jedynie kontrolowana cywilizacja przemysowa nie doprowadzi do zniszczenia czowieka. Proces ten nazywa Polanyi odbudow swojego domostwa po stuleciu lepego postpu. Wedug niego, zaamanie si wolnorynkowego adu nie oznacza zagady, cho wielu j wiecio. Polanyi patrzy zoptymizmem wprzyszo, piszc, e cywilizacja przemysowa bdzie trwaa dalej, natomiast utopijny eksperyment samoregulujcego si rynku pozostanie tylko wspomnieniem. Prognozuje take, i charakterystycznymi dla najbliszej nowej przyszoci cechami bd wsppraca midzynarodowa pomidzy zaprzyjanionymi krajami oraz wprowadzenie regulacji rynkw przez pastwa. Wgierski uczony jakby przewidzia

150
epok, gdy ksika zostaa opublikowana, kiedy zwyciski pochd keynesizmu dopiero si rozpoczyna. Patrzc zdzisiejszej perspektywy, cywilizacj XIX-wieczn moemy uzna za pierwsze stadium globalizacji. Polanyi utrzymuje, e wielkiej rnorodnoci, ktra stanowi pochodn nieskoczonej liczby ludzkich osobowoci, towarzyszya wtej epoce zastanawiajca jednolito rozwiza instytucjonalnych. Podobne problemy trapiy te europejskie spoeczestwa. Wsferze wewntrzpastwowej bolesnym napiciem pozostawaa przede wszystkim kwestia bezrobocia ikonflikty ocharakterze klasowym. Wsferze midzynarodowej natomiast byy to problemy bilansu patniczego inacisku na waluty oraz imperialna rywalizacja. Polanyi twierdzi, i due bezrobocie oznacza sabo pastwa ifakt ten bdzie powodowa, e inne kraje nie bd respektowa nalenych mu praw prbujc narzuci mu zewntrzn kontrol cakowicie niszczc jego aspiracje narodowe. Uwaa on zatem, e wrd najwaniejszych regulacji prawnych powinno si znajdowa prawo jednostki do pracy wgodnych warunkach. Tymczasem liberaowie traktuj pastwo jako anachronizm, akwesti suwerennoci narodowej postrzegaj jako kwintesencj zaciankowego mylenia. S wic lepi na fenomen pastwa. rda kryzysu iupadku cywilizacji XIX-wiecznej tkwi wedug Polanyiego wutopijnych deniach liberalizmu gospodarczego do stworzenia samoregulujcego si systemu rynkowego iprbie budowy cywilizacji opartej na dzy zysku. Moemy odczyta to jako ciekaw analogi take idzisiaj, wdobie kryzysu gospodarczego. Ponownie doktryna liberalna, we wspczesnym wydaniu neoliberalnym, prbowaa narzuci wiatu logik wolnorynkow ipodporzdkowa jej wszystkie dziedziny ycia. System ten ponis porak, gdy okaza si niestabilny, podatny na zaamania, atake dziaajcy na szkod spoeczestwa. Okazao si te, e ronie spoeczny opr przeciwko neoliberalizmowi, aludzie wobliczu zagroenia negatywnymi skutkami wolnego rynku potrafi si organizowa wcelu obrony swoich interesw. Mimo czstego poczucia braku nadziei na zmian panujcych stosunkw spoeczno-gospodarczych, warto pamita oprzesaniu Polanyiego, e tempo zmian zdecydowanie zaley od nas samych. Dlatego jego ksika moe by odczytywana nie tylko jako wnikliwa krytyka doktryny wolnego rynku, ale te jako zachta do dziaania. Wtrakcie lektury zdamy sobie ponadto spraw, e kady system ma czas swego powstania, rozkwitu iupadku, ale aden nie trwa wiecznie. Zwaszcza jeli jest systemem niesprawiedliwego nieadu, jak wspczesny neoliberalizm.

Wtrakcie lektury zdamy sobie spraw, e kady system ma czas swego powstania, rozkwitu iupadku, ale aden nie trwa wiecznie. Zwaszcza jeli jest systemem niesprawiedliwego nieadu, jak wspczesny neoliberalizm.

bna David_Raverchon, flickr.com/photos/david_reverchon/2244550449/

Dorota Janiszewska
Karl Polanyi, Wielka transformacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, tum. Maria Zawadzka.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

RECENZJA

151

Wielko imao Solidarnoci

Krzysztof Woodko

Ta ksika jest ankiet, przeprowadzon zczonkami Solidarnoci na temat przyczyn, ktre umoliwiy powstanie ruchu spoecznego otakim znaczeniu, nieporwnywalnego ztym, co wydarzyo si wroku 1956 pisa w1989r. Alain Touraine we wstpie do pierwszego polskiego wydania ksiki Solidarno. Analiza ruchu spoecznego 19801981. Jej wspautorami s Jan Strzelecki, Franois Dubet iMichel Wieviorka. Kolejnego wydania doczekalimy si po ponad 20 latach, wzupenie innych realiach.
owo ankieta moe by mylce. Francuski socjolog proponuje bowiem jedn znajgbszych analiz pierwszej Solidarnoci i swoistej epoki tego ruchu, krtkiej, lecz jake brzemiennej wydarzeniami ikonsekwencjami. We wprowadzeniu autor stawia nastpujce kwestie: Trzeba stara si wyjani, dlaczego iwjaki sposb trzy porzdki dziaania, zwizkowy, demokratyczny oraz narodowy, splataj si wSolidarnoci, czynic zniej to, co mona nazwa totalnym ruchem spoecznym, dcym do przeksztacenia wszystkich dziedzin ycia spoecznego. Druga, zwizana zni, brzmi: czy Solidarno jest ruchem zbiorowym zrywem [] czy te jest narzdziem rekonstrukcji caego spoeczestwa, jego instytucji, anawet tych si ekonomicznych ispoecznych, ktre byyby zdolne wej znim wkonflikt? Trzecia wreszcie ukazuje, e system wzetkniciu zSolidarnoci ukazuje sw inercj isabo, przy rwnoczesnej agresywnej, konfliktogennej naturze. Co istotne, ksika Touraine powstaa na kanwie bada socjologicznych dziaaczy szczebla zakadowego

wramach szeciu grup badawczych. Wszdzie wrd nich problemy dotyczce wolnoci politycznych, niepodlegoci, kierowania gospodark czy sprawiedliwoci spoecznej byy rwnie nieustanne obecne jak na obradach Komisji Krajowej Solidarnoci. Francuski badacz pokazuje wten sposb, jak bardzo samorzdne ioddolne byy solidarnociowe relacje spoeczne wlatach 198081. Ruch wyraa idee, wybory, zbiorow wol. Tu pojawia si kwestia wana rwnie obecnie. Ksika godzi wdo silny wPolsce kompleks antyinteligencki. Pokazuje, e pierwsza Solidarno, jakkolwiek by nie ocenia dzi dawnych dziaaczy KOR, roli ekspertw czy zdrady etosu, ktra si dokonaa pniej, miaa silne, intelektualne zaplecze. Bya swoistym sojuszem ludzi pracy znaukowcami, humanistami, intelektualistami iinteligencj techniczn. Rwnoczenie wida przez jej pryzmat, e inteligencki, wduej mierze lewicowy etos by wczasach PRL silnie zakorzeniony wmyleniu idziaaniu sporej czci elit, e waciwie dopiero realia III RP przyniosy jego erozj. Wtym sensie ksika moe stanowi znw

152

ba Pobiedziski, commons.wikimedia.org/wiki/File:Znaczek_solidarno%C5%9Bci.jpg

punkt wyjcia do dyskusji nad zaprzepaszczonym dorobkiem ipotencjaem intelektualnym ruchu. Bo to wanie idee, obok masowoci ikonkretnych dziaa, stanowi wan cz dziedzictwa Solidarnoci. Trzy pierwsze grupy badawcze powstay wiosn 1981r. wGdasku, Katowicach, Warszawie, pozostae jesieni wSzczecinie, odzi, Wrocawiu. Badania nie mogy pomin dwu wielkich portw batyckich ani obu czci lska, stanowicych najwaniejsze orodki przemysowe Polski. d, jako stolica przemysu tekstylnego imiejsce marszu godowego wlecie 1981r., interesowaa nas ze wzgldu na opinie licznie tu zatrudnionych kobiet. Warszawa narzucaa si zarwno dlatego, e jednym zorodkw, wktrych narodzi si ruch, by zakad Ursus, jak izuwagi na to, e region Mazowsze sam sytuowa si na czele najbardziej radykalnego skrzyda Solidarnoci. Wskad poszczeglnych grup, obok autora publikacji, weszli m.in. Grayna Gsicka, Wodzimierz Pakw (dzi czonek Rady Honorowej Nowego Obywatela), Ireneusz Krzemiski, Jan Strzelecki, Anna Kruczkowska, Pawe Kuczyski. Pierwsza cz ksiki, zatytuowana Ruch, opowiada histori oporu przeciw wadzy komunistycznej wEuropie rodkowej, podejmuje zagadnienie relacji midzy klas spoeczn, narodem ademokracj iopowiada histori samoograniczania si tego ruchu. Druga, Uwolnienie spoeczestwa, dotyczy ewolucji Solidarnoci, autoanalizy dziaalnoci zwizkowej wGdasku, na lsku iwWarszawie. Cz trzecia, Wstron zerwania, omawia m.in. problem wadzy zwizkowej (piciu przywdcw: Zbigniew Bujak, Andrzej Gwiazda, Marian Jurczyk, Jan Rulewski, Lech Wasa), kwestie radykalizmu ikompromisu wruchu na przykadzie orodkw wodzi, Wrocawiu, Szczecinie, atake zagadnienia solidarnociowego oporu (m.in. ruch demokratyczny czy walka rewolucyjna?). Warto przytoczy, by zrozumie lepiej ducha tamtego czasu, komu m.in. szczeglnie dzikowali autorzy ksiki: Uczestniczcy wtych badaniach czonkowie Solidarnoci, robotnicy, pracownicy umysowi, technicy

iinynierowie, s bardziej ich autorami ni obiektami. [] My, ktrzy znimi pracowalimy, moemy im dzi powiedzie, e s chlub robotniczego wiata, godnymi synami swej Ojczyzny ie reprezentuj jedn znajszczytniejszych postaci demokracji. [] Ich przykad pozostanie natchnieniem dla wszystkich, ktrzy pragn, aby jak powiedzia jeden zrobotnikw Ursusa ludzie przestali by biern mas, stajc si podmiotem wasnej historii. Sama metoda interwencji socjologicznej, wktrej badacz staje si mediatorem midzy czonkami ruchu spoecznego, miaa na celu skoni dziaaczy Solidarnoci do refleksji nad ich dziaalnoci, proponujc im pewne hipotezy, ktrymi mogli si posugiwa, sprawdzajc, czy odpowiadaj one ich wasnym analizom sytuacji. Zdaniem Touraine, dystans pomidzy wiadomoci uczestnikw ruchu a proponowanymi przez socjologw analizami okaza si niewielki. Tote pisze francuski badacz nasze badania nigdy nie byy blisze swego praktycznego celu: temu, aby prezentujc dziaajcych, wspiera ich dziaalno ico za tym idzie szanse demokracji. Jednym zpolskich marze wczasach PRL zwraca uwag Touraine byo wyrwa si zobowizujcych konwencji, zpozorw iabsurdw, wrci do rzeczywistoci, uywa sw, ktre maj sens, powrci do nauczania prawdziwej historii narodu, racjonalnie zarzdza przedsibiorstwami. [] Wsierpniu 1980 roku prnia spoeczna nagle wypenia si treci iPolska staje si sob. Jakkolwiek patetycznie musz brzmie te sowa, maj one nader praktyczny wymiar. Touraine pokazuje m.in. klasowy iekonomiczny charakter dziaa zwizkowych: sowo wyzysk pojawia si czsto wrozmowach zrobotnikami na lsku. Analiza materiau tamtejszych dwch grup badawczych pokazaa, e grnicy maj wiadomo walki oprawa pracownicze, zajmuje ich obrona robotnikw przed arbitralnoci, niekompetencj ikorupcj ich zwierzchnikw. Rwnoczenie, co dzisiaj jest czsto negowane albo przemilczane jako cecha pierwszej Solidarnoci, ruch robotniczy umie uznawa

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

153

wsplnot interesw istawia j wyej ni partykularne sprawy poszczeglnych zakadw pracy. Widzielimy, jak wGdasku wsierpniu 1980 roku stoczniowcy wyrzekli si znacznych korzyci materialnych, gdy pracownicy innych zakadw [] poprosili ich owsparcie swoich roszcze. Obok klasowej istnieje jednak wruchu Solidarnoci silna dominanta narodowa, poczona zpierwiastkiem religijnym, katolickim. Zjednej strony Koci stanowi element tosamoci narodowej, zdrugiej strony badacze zwracaj uwag, e bardzo wyranie manifestuje si wola utrzymania niezalenoci zwizku od Kocioa oraz niech do jego bezporedniej ingerencji wsprawy polityczne. Inny istotny element tego ruchu to tsknota za demokracj, ktra tak silnie ujawnia si wsamej Solidarnoci. Ma ona fundament etyczny: argumentacja ludzi zSolidarnoci nigdy nie jest czysto polityczna. [] Jest to argumentacja moralna, przeciwstawiajca uczciwo korupcji, jawno zwizkowych obrad sekretnym decyzjom partii, szczero dziaaczy krtactwu biurokratw zaparatu. Nawet jeli wemiemy poprawk na uoglniony charakter takich stwierdze, trzeba pamita, e wynikay one zbada socjologicznych, prezentoway pewien solidarnociowy paradygmat. Ostatecznie, ruch spoeczny iprogram uwolnienia spoeczestwa wzajemnie si uzupeniaj, stanowic rwnoczenie dwa rne aspekty dziaania Solidarnoci. Zjednej strony pojawiaj si nastroje populizmu, tyle nacjonalistycznego, co robotniczego (byaby to zatem wpewnych warunkach zrozumiaa, ale destruktywna postawa), zdrugiej, co do swej istoty, Solidarno jest afirmacj wsplnoty spoecznej inarodowej [], wol stworzenia ma nowo warunkw dla demokracji wyciu gospodarczym, wpolityce ikulturze. Zoona tosamo i wieloaspektowo Solidarnoci ukazana w rzeczowej analizie socjologicznej, broni przed uproszczonym, sentymentalnym czy mitycznym obrazem ruchu. Stanowi te argument wdyskusji ztakim obrazem zwizku, ktry chciaby

wnim widzie wyidealizowany byt, albo przeciwnie omiesza pierwsz Solidarno jako do cna skcon uzarania. Ksika ukazuje, jak wielki wysiek woyli ludzie pierwszej Solidarnoci wstworzenie tak zoonej, heterogenicznej strukturalnie iideowo organizacji, powstaej wskrajnie trudnych warunkach. Za najistotniejsz cz swej pracy uznaje Touraine rozdzia Dziaacze analizuj swoje dziaania: prowadzone wzespoach dyskusje s czci wielkiej debaty, dziki ktrej Solidarno stara si doj do rozwizania trudnego problemu: jak rozszerzajc swoje dziaanie nie utraci jednoci, nie zosta rozerwan pomidzy konkurujce ze sob cele? Zdzisiejszej perspektywy zapis dyskusji wgronie poszczeglnych zespow moe sprawia wraenie banalnego, naiwnego. Wtedy jednak, przeywany zca si, zprzyszoci jako ogromn niewiadom, powodowa wielkie napicia, budzi zarwno nadzieje, jak i poczucie zwtpienia. Odpowiedzialno za ruch ipodjt spraw oraz caa gama czynnikw generujcych ksztat otaczajcej rzeczywistoci, opisana wsuchym, analitycznym jzyku socjologicznego sprawozdania, moe traci swoj wag. Ale to tylko pozr. Fascynujca wtej czci ksiki jest perspektywa odmiennoci poszczeglnych zespow przy zrozumieniu, e wsptworz oni ten sam ruch isi znim utosamiaj.

154
od przedsibiorstwa, ale nie wierz, aby mona byo osign to wdrodze negocjacji zparti. Nie chc dziaa stricte politycznych, ani przemocy, jednak s dalecy od strategii opozycyjnych intelektualistw, ktrzy staraj si czy miao zostronoci. Jeszcze inaczej przedstawia si specyfika grupy warszawskiej: zesp nie ma za sob tego dowiadczenia historycznego, jakim by dla Gdaska sierpniowy strajk z1980 roku, nie ma te takiej jak wKatowicach wiadomoci wsplnoty, czcej pracownikw produkujcych gwne bogactwo kraju. Grupa ze stolicy uznaje, e Solidarno jest syntez celw spoecznych, politycznych inarodowych, jednak skupia si przede wszystkim na nastpujcym zagadnieniu: wjaki sposb ten ruch spoeczny moe zrekonstruowa ycie spoeczne, stworzy swobodnie dziaajce instytucje, zwaszcza wyciu gospodarczym, oraz jakie s szanse na przezwycienie wrogoci partii? To do istotna cecha grupy warszawskiej: zesp nie pozostaje obojtny na oferty porozumienia czy sojuszu pochodzce od liberaw partyjnych, takich jak na przykad Stefan Bratkowski, tym bardziej, e rwnoczenie wydaj si wzrasta wpywy Solidarnoci wewntrz partii. Ponadto, wWarszawie miejsce zagadnie zwizkowych, robotniczych zajmuje problematyka samorzdowa: przyszo Solidarnoci zaley od tego wopinii zespou ze stolicy czy uda si znale now syntez wic obron interesw robotnikw zreform instytucji gospodarczych. Ostatecznie narasta poczucie nacisku geopolitycznego irealiw gospodarczych. Zdaniem Touraine, sytuacja grupy warszawskiej najlepiej oddaje metamorfoz caego ruchu: latem 1981 r. okrelaj j wcoraz mniejszej mierze ywione nadzieje iwyznawane wartoci, staje si coraz bardziej si oporu wobec grb iprowokacji. Trzecia cz ksiki obejmuje m.in. opis ianaliz IZjazdu Solidarnoci we wrzeniu 1981r. Wedug autora, zwizkowy wymiar ruchu rzadko dochodzi do gosu na Zjedzie. Solidarno objawia si tu przede wszystkim jako ruch dcy do uwolnienia spoeczestwa, ale wtle narasta ju ostry spr, jak go okrela Touraine, midzy nacjonalistami ademokratami. Wdzisiejszych realiach ten sposb rnicowania odsya do wielu znanych izgranych, mainstreamowych klisz, sucych dyskredytacji osb irodowisk le widzianych przez opiniotwrcze salony ibudzi pewn rezerw wobec nomenklatury autora wietnej przecie ksiki. Francuski socjolog przedstawia czytelnikowi take sylwetki liderw ruchu Zbigniewa Bujaka, Andrzeja Gwiazdy, Mariana Jurczyka, Jana Rulewskiego i Lecha Wasy. Ciekawy, zwaszcza zperspektywy czasu, jest portret Gwiazdy: naley do tych, ktrzy od dawna przygotowywali iobmylali przysze metody dziaania, odegra te wan rol w momencie, gdy trzeba byo organizowa strajk iwypracowa strategi negocjacji zrzdem. [] Uosabia cise powizanie wruchu nurtu

Zesp gdaski ma silne poczucie utosamienia zpierwotnym obrazem ruchu, [] ktrej symbolem byy Porozumienia Gdaskie. Dyskusje prowadzone wtrakcie bada ukazuj, e aspiracje [zespou gdaskiego] nie zatrzymuj si na etapie uzyskania wolnoci zwizkowych. Ambicje s wiksze, lecz istniejce poczucie rnorodnych ogranicze oraz kryzys wewntrzny powoduj, e dziaacze nie maj pewnoci, czy celem ich jest aktywno typowo zwizkowa, czy polityczna. Kurs na aktywno polityczn jako sedno dziaalnoci neguje istotow, ponad-polityczn natur ruchu. Inaczej przedstawia si sytuacja na lsku. Tamtejsi grnicy nie mieli takiego poczucia jednoci dziaania zwizkowego z problemami demokracji, jakie istniao wGdasku czy wtakich zakadach jak Ursus. Maj przede wszystkim wiadomo, e s wyzyskiwani przez swoich zarzdcw uzalenionych od zagranicy. [] Koncepcja ruchu majcego zarwno wyodrbniony, jak ioglny cel, bdcego jednoczenie ruchem robotniczym iruchem uwolnienia caego ycia spoeczestwa, znajduje zrozumienie iswj wyraz wzespole katowickim. Jednak ju pierwsze dyskusje [] dowodz, e jego czonkowie wysuwaj na pierwszy plan zjednej strony denia narodowe, azdrugiej walk zwyzyskiem robotnikw. Natomiast problematyka demokratyzacji stanowi jak gdyby etap poredni. Zesp lski ma silne poczucie robotniczej tosamoci (robotnicy s bogactwem Polski; bogactwo to jest marnowane przez obecne zarzdzanie, przez zy stan maszyn, przez absurdalny system planowania) iwagi zagadnie gospodarczych. Silne s tu napicia midzy radykalnym nacjonalizmem apojednawczoci, midzy politycznym izwizkowym buntem awiadomoci ogranicze narzuconych przez sytuacj. Ostatecznie, ukresu interwencji socjologicznej, lscy robotnicy trwaj niezmiennie w zasadniczym sprzeciwie wobec wadzy. Pragn zreorganizowa gospodark, poczynajc

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

b Stefan Cielak, Sierpie 1980. Sala obrad w Stoczni Szczeciskiej, commons.wikimedia.org/wiki/File:Sala_obrad_szczecin_1980.JPG

155
robotniczego znurtem demokratycznym. [] Nie wierzy wdziaania zmierzajce do przejcia wadzy wpastwie, opowiada si po stronie tych, ktrzy nie majc zupenie zaufania do partii s przeciwni wszelkim ustpstwom. Wjego przekonaniu prowadz one do konfrontacji. Trzeba dy do kompromisu ambitnego, odpowiadajcego aspiracjom spoeczestwa. [] Wmiar jak wzrasta wewntrzne napicie midzy populizmem adeniami demokratycznymi, Andrzej Gwiazda waha si midzy pragnieniem kompromisu aprzekonaniem, e wadza czyni wszystko, aby ten kompromis uniemoliwi. To tumaczy ma liczb gosw uzyskanych przez niego [9% przyp. K.W.], mimo sympatii tych, ktrych irytuje autokratyzm Wasy, azwaszcza tych, ktrzy widz wGwiedzie szczerego demokrat, stojcego znacznie bliej KOR-uni prawdziwych Polakw. Wnioski zbadania wrd zespow dzkiego, szczeciskiego iwrocawskiego zawiera rozdzia Radykalizm iduch kompromisu. Stanowi one zapis dualizmu midzy wiadomoci robotnicz jako daniem susznych praw dla robotnikw apopulistyczn obron sabych przed silnymi, wiadomoci narodow jako afirmacj tosamoci kulturowej aagresywnym nacjonalizmem, wol demokratyczn jako obron wszelkich wolnoci awezwaniem skierowanym do ludu, do mas czy do na p wojskowej dyscypliny wimi ocalenia zagroonego narodu. Jak przedstawia si sytuacja wodzi? Kryzys gospodarczy skania robotnikw do manifestacji ulicznych. [] Dziaalno zwizku przeradza si wwyczerpujc dziaaczy akcj pomocy socjalnej. Wskutek m.in. kryzysu nastpuje staa dezorganizacja produkcji, aSolidarno przestaje by zwizkiem zawodowym, staje si ciaem mistycznym narodu: po raz pierwszy wnaszych dziaaniach dziaacze od razu odwouj si do patriotyzmu. Na paszczynie politycznej dominuje zagubienie: pytanie opostaw wadzy ijej skonno do rzeczywistego kompromisu, nie brutalnej konfrontacji, budzi postawy przerne, od gotowoci zajcia si gospodarczymi problemami kraju iuczestnictwa wtworzeniu demokracji politycznej, do radykalnego niezadowolenia, ale bez uciekania si do przemocy. We Wrocawiu zesp badawczy zostaje okrelony przez terminy nacjonalizm irobotniczy solidaryzm: wiadomo narodowa bierze gr nad wiadomoci robotnicz ipozostawia jedynie drugorzdne miejsce deniom do demokratyzacji. WSzczecinie silnie zaakcentowany jest robotniczy wymiar ruchu. Wchodzcy wskad zespou robotnicy s cile zwizani ztradycj walki przeciwko partii, uwaanej za przeciwnika klasy robotniczej idemokracji. Duch sierpnia ipostulaty Porozumienia Szczeciskiego nadal tkwi gboko wich wiadomoci. Ci zwizkowcy s zdecydowanie przeciwni dziaaniom czysto defensywnym i nie maj zrozumienia dla radykalizmu wyraajcego si wmarszach godowych. Pojawia si jednak pytanie o kierunek, wjakim zmierza ma Solidarno: wstron ruchu spoecznego (najblisze typowym zwizkowcom) czy demokratyzacji politycznej, amoe podj wezwanie wduchu narodowym oparte na odczuciu wsplnotowym. Ostatecznie jednak czonkw grupy ogarnia poczucie obezwadnienia, narastajca wiadomo, e nie panuj nad wypadkami, lecz daj si unosi ich biegowi. [] Odrzucaj strategi przemocy iwojny, ale rwnoczenie [] przywouj pami tych, ktrzy wPowstaniu Warszawskim podjli walk wimi tradycji robotniczej, wimi niepodlegoci narodu iwimi demokratycznych swobd. Dla laika iosoby ogldajcej pierwsz Solidarno ze znacznej ju perspektywy, najcenniejsze wksice Touraine wydaj si fragmenty pokazujce zoono wczesnej sytuacji, przedstawionej bez martyrologicznych upiksze. Whistorii opowiedzianej na kartach recenzowanej ksiki, ukryte jest te smutne ziarno. Widzimy zalki upadku Solidarnoci, wewntrzne sprzecznoci, ktre okazay si nieprzekraczalne wnowych okolicznociach ustrojowych iekonomicznych. Ksika Touraine nie pozostawia zudze: Solidarno okazaa si zbyt krucha wswej zoonoci, by nie ulec strukturalnemu iideowemu rozbiciu czy rozproszeniu. To nie tylko czynniki zewntrzne, wrodzaju stanu wojennego czy dziaa esbecji, przyniosy kres pierwszej Solidarnoci. Mwic wpewnym uproszczeniu: Gwiazdowie, Walentynowicz, Michnik, Kuro, Wasa byli nie tyle podmiotami, co uosobieniem strukturalnych i ideowych prdw w obrbie samego ruchu, byli zarazem autorami, ale istatystami na scenie wielorakich uwarunkowa iogranicze Solidarnoci. Zagadnienie Solidarnoci, opisane socjologicznie, to nie tylko kwestia chc czy nie chc, wyborw jednostkowych i nastawienia poszczeglnych czonkw, nawet prominentnych. Losy Solidarnoci to opowie o wzajemnych zalenociach midzy jednostk ahistori czy prawidami ycia spoecznego. Wiele ztych bada, rozmw, sytuacji, musiao by dla ich uczestnikw bardzo trudne. Wszak widzimy Solidarno wjej wielkoci iwjej maoci. Ajednak caociowo otrzymujemy prac pen empatii, szacunku ipodziwu dla ludzi pierwszej Solidarnoci. Ich niedoskonao, problemy itrudnoci s niczym wobec wysiku, jaki omielili si podj.

Krzysztof Woodko
Alain Touraine, Solidarno. Analiza ruchu spoecznego 19801981, Europejskie Centrum Solidarnoci, Gdask 2010, przeoy Andrzej Krasiski. Ksik mona naby wsprzeday wysykowej uwydawcy: Europejskie Centrum Solidarnoci, ul. Doki 1, 80-958 Gdask, tel. 58 7677971, e-mail: ecs@ecs.gda.pl, www.ecs.gda.pl

156

AUTORZY NUMERU
Rafa Bakalarczyk (ur. 1986)
absolwent polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim isocjologii politycznej wHgskolan Dalarna (Szwecja); od 2010r. doktorant na Wydziale Dziennikarstwa iNauk Politycznych UW. Interesuje si szeroko rozumian polityk spoeczn, zwaszcza problemami opieki, edukacj, skandynawskim modelem dobrobytu oraz mechanizmami dialogu spoecznego. Publikowa m.in. wGosie Nauczycielskim, Dzi iPrzegldzie. Wspautor ksiki Jaka Polska 2030?, wydanej przez Orodek Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea, zktrym stale wsppracuje. Zwolennik wspdziaania iwymiany dowiadcze midzy rnymi rodowiskami prospoecznymi. Bliski jest mu duch ksiek eromskiego, zwaszcza posta Szymona Gajowca zPrzedwionia. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Wojciech Czabanowski
(ur.1986) student prawa iMISH na UJ, wspautor projektu Nowe Polis. Interesuje si demokracj bezporedni, postmodernizmem, Ojcami Kocioa, popkultur ispoeczestwem konsumpcyjnym. Publikowa m. in. wPressjach, Znaku iDzienniku Polskim. Prezes Stowarzyszenia DoxoTronica. Od roku 2010 czonek redakcji pisma Pressje.

John Bellamy Foster (ur. 1953)

redaktor czasopisma socjalistycznego Monthly Review. Profesor socjologii na Uniwersytecie Stanowym wOregonie. Wkrgu jego zainteresowa naukowych znajduje si ekonomia polityczna, socjologia rodowiska imarksizm. Autor kilku ksiek, m.in. The Great Financial Crisis: Causes and Consequences, What Every Environmentalist Needs to Know about Capitalism, Critique of Intelligent Design: Materialism versus Creationism from Antiquity to the Present, The Ecological Revolution: Making Peace with the Planet, The Ecological Rift: Capitalisms War on the Earth (zBrettem Clarkiem iRichardem Yorkiem).

Marian Marek Drozdowski

(ur. 1932) profesor doktor habilitowany, historyk ispoecznik, emerytowany profesor Instytutu Historii PAN (przewodniczcy Komisji Badania Dziejw Warszawy) oraz Uniwersytetu Opolskiego; jest te przewodniczcym Komisji Biografistyki przy Polskim Towarzystwie Historycznym. Zajmuje si histori Polski XVIII-XXw. (gwnie II RP iPolsk Walczc), wtym histori gospodarcz oraz dziejami Warszawy. Opublikowa monografie powicone m.in. I. Paderewskiemu, E. Kwiatkowskiemu,w. Grabskiemu, S. Starzyskiemu, G. Narutowiczowi, S.Wojciechowskiemu, I. Mocickiemu,w. Raczkiewiczowi iJ. Pisudskiemu; wdruku znajduje si biografia Juliusza Poniatowskiego. Wdziaalno spoeczn zaangaowany od kilkudziesiciu lat, czynnie angaowa si m.in. wlikwidacj analfabetyzmu wrd pabianickich robotnikw, odbudow Warszawy ze zniszcze wojennych oraz Padziernik 56. Jeden zinicjatorw budowy wstolicy pomnika H. Sienkiewicza oraz popiersia E. Kwiatkowskiego. Jest Przewodniczcym Stowarzyszenia Budowy Pomnika T.Kociuszki wWarszawie. Odznaczony Medalem im. krla Stanisawa Augusta, ktry stanowi wyraz spoecznego uznania dla osb najbardziej zasuonych wbudowie Majestatu Stolicy Rzeczypospolitej. Syn powstaca lskiego, czonek Zarzdu Towarzystwa Przyjaci lska.

Dorota Janiszewska (ur. 1984)

politolog, absolwentka Uniwersytetu Gdaskiego idoktorantka wSzkole Nauk Spoecznych przy Instytucie Filozofii iSocjologii PAN. Pracuje nad doktoratem Spoeczna gospodarka rynkowa jako koncepcja polityki gospodarczej wprocesie transformacji Polski. Stypendystka Fundacji Pami, Odpowiedzialno iPrzyszo, DAAD, Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyszego oraz Prezesa Rady Ministrw. Czonkini Polskiego Towarzystwa Demograficznego Oddzia wGdasku. Wroku 2011/2012 przebywa na stypendium im. Johannesa Raua wDuesseldorfie.

Piotr Chmielewski (ur. 1985)

absolwent ekonomii iafrykanistyki. Sercem idusz wodzi, amylami wkrajach biednego Poudnia. Wierny kibic pikarski.

Brett Clark socjolog na Uniwersytecie Stanowym Karoliny Pnocnej. Interesuje si ekologi iekonomi polityczn. Autor kilku ksiek: The Science and Humanism of Stephen Jay Gould, The Ecological Rift: Capitalisms War on the Earth (wraz zJohnem Bellamym Fosterem iRichardem Yorkiem). Publikowa m.in. na amach Social Problems, Social Science Research, Theory and Society, Sociological Inquiry, The Sociological Quarterly, Organization & Environment, Population & Environment, Global Environmental Politics, International Journal of Comparative Sociology, Monthly Review.

Tomasz Jarmuek (ur. 1974)

doktor filozofii. Czyta Obywatela od pierwszego numeru, bez pominicia nawet jednego wydania. Ma konto wSKOK-uod 10 lat. Od dawna popiera idee ochrony dzikiej przyrody, nie apie si jednak na tanie sztuczki gabinetowych postpowcw zmainstreamu, ktrzy yj ze szkodzenia interesom spoecznym. Zwiekiem sta si bardziej konserwatywny, ale bez przesady.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

157

Tradycja, historia iwsplnota to dla niego wicej ni sentyment.

mieszka wMylenicach ibardzo jest ztego zadowolony. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Carl Rowlands czonek

brytyjskiej Partii Spdzielcw (Co-operative Party), zwizany zParti Europejskich Socjalistw. Zasiada wzarzdzie London Industrial Common Ownership Movement. Autor licznych artykuw powiconych tematyce spoeczno-ekonomicznej.

Edward Karolczuk doktor

nauk humanistycznych, interesuje si problemami teorii polityki, historii najnowszej oraz spoeczno-politycznymi skutkami transformacji ustrojowej. Publikowa na amach Dzi iPrzegldu, posiada publikacje naukowe wwydawnictwach krajowych izagranicznych, autor ksiki Owrogu. Szkice filozoficzno-historyczne (2010). Interesuje si eglarstwem, latem mona spotka go na Mazurach.

John Miller profesor ekonomii wWheaton College. Wpracy naukowej zajmuje si Rezerw Federaln, bezrobociem, polityk fiskaln, zagadnieniami makroekonomicznymi ibudetowymi. Publikowa na amach Dollars & Sense, Guardiana oraz Review of Radical Political Economics.

Baej Skrzypulec (ur. 1986)

absolwent filozofii isocjologii, doktorant wInstytucie Filozofii Uniwersytetu Jagielloskiego, czonek Collegium Invisibile, wspautor projektu Nowe Polis. Publikowa m.in. wPressjach, Christianitas, Lampie iDzienniku Polskim. Prezydent Stowarzyszenia DoxoTronica. Od roku 2010 czonek redakcji pisma Pressje.

Krzysztof Mroczkowski
(ur.1987) publicysta, absolwent historii iekonomii wUniversity of Manchester. Aktualnie studiuje stosunki midzynarodowe wSzkole Gwnej Handlowej wWarszawie oraz wspprowadzi portal EkonomiaPolityczna.pl, zajmujcy si przyblianiem ipromowaniem nieortodoksyjnej cieki osigania rozwoju gospodarczego.

Bartomiej Kozek student

wiedzy okulturze na Uniwersytecie Warszawskim. Czonek Zarzdu Krajowego Zielonych ikoordynator grupy roboczej ds. polityki spoecznej iusug publicznych wpartii. Autor bloga Zielona Warszawa (zielonawarszawa.blogspot.com). Publikowa m.in. na witrynach Krytyki Politycznej iFeminoteki. Wsppracownik Zielonego Instytutu. Publicysta gazety Zielone Wiadomoci.

Micha Sobczyk (ur. 1981)

absolwent ochrony rodowiska, jednak zawodowo zwiza si zdziaalnoci wydawnicz. Sympatyk idei spdzielczej (wspzaoyciel Spdzielni Socjalnej ISSA) oraz ruchu pracowniczego. Od urodzenia mieszka na Bautach, kibic dzkiego Klubu Sportowego. Czonek zespou Nowego Obywatela, prezes Stowarzyszenia Obywatele Obywatelom wydawcy pisma.

Janina Petelczyc (ur. 1985)

absolwentka polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim, od 2010r. doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa iNauk Politycznych UW. Zawodowo interesuje si zabezpieczeniem spoecznym, polityk rodzinn imidzynarodow porwnawcz polityk spoeczn. Pozazawodowo pochania j astronomia. Warszawianka od urodzenia, cigle znajduje wtym miecie co nowego iprowadzi onim bloga mojawarszawa.blox.pl. Lubi rower, podre imalarstwo holenderskie.

Rafa tocha (ur. 1973) politolog ireligioznawca. Doktor habilitowany nauk humanistycznych, zastpca Dyrektora wInstytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego, profesor wInstytucie Politologii Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej wOwicimiu. Autor ksiek Katolicyzm aidea narodowa. Miejsce religii wmyli obozu narodowego lat okupacji (2002), Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (2006) iOdobro wsplne. Szkice zkatolicyzmu spoecznego (2010). Publikowa m.in. we Frondzie, Glaukopisie, Nomosie, Nowej Myli Polskiej, Pastwie iSpoeczestwie, Pro Fide Rege et Lege, Studiach Judaica, Templum Novum. Od urodzenia

Joanna Szalacha (ur. 1979)

socjolog, absolwentka stosunkw midzynarodowych, adiunkt wWyszej Szkole Bankowej wToruniu, badacz wzespole prof. Andrzeja Zybertowicza. Autorka tekstw analizujcych zakulisowe ipodmiotowe wymiary globalizacji, m.in. rozprawy doktorskiej Podmiotowe aspekty globalizacji. Poza-pastwowi aktorzy iglobalna wadza strukturalna. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Kamil Piskaa (ur. 1988)

student V roku historii na Uniwersytecie dzkim. Interesuje si dziejami polskiej lewicy, midzywojenn Polsk ihistori myli politycznej. Swoje najlepsze lata spdza warchiwach ibibliotekach. Socjaldemokrata. Zwizany zKlubem Krytyki Politycznej wodzi.

158

AUTORZY NUMERU
Jarosaw Tomasiewicz
(ur.1962) doktor nauk politycznych, pracownik naukowy Instytutu Historii Uniwersytetu lskiego, publicysta, autor ksiek Terroryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny) (2000), Midzy faszyzmem aanarchizmem. Nowe idee dla nowej ery (2000), Ugrupowania neoendeckie wIIIRzeczypospolitej (2003) iZo wimi dobra. Zjawisko przemocy wpolityce (2009), atake wielu tekstw publicystycznych inaukowych. Stay wsppracownik Nowego Obywatela. Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, praca licencjacka Regionalizacja kolei. Kierunki reformy kolei regionalnych wPolsce (2007), praca magisterska Stacja Woszczowa Pnoc. Studium lobbingu irozwoju lokalnego. Przeciwnik reformowania transportu publicznego poprzez likwidacj pocze. Mieszka wWarszawie. Nie posiada prawa jazdy. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Jeanette Wicks-Lim
pracownik naukowy wInstytucie Bada nad Ekonomi Polityczn na Uniwersytecie Massachusetts Amherst. Bada rynki pracy iprawa nimi rzdzce. Zajmuje si bezrobociem, wpywem pci irasy na wysoko pensji oraz wpywem pacy minimalnej na gospodark.

Krzysztof Woodko (ur.1977)

na og publicysta, bloger (www.consolamentum.salon24.pl). Pisa i/lub pisze m.in. do Trybuny, Pressji, Znaku, portalu ngo.pl. Uczestnik cyklu dokumentalnego System 09 i System: rewolucja Solidarnoci. Stay wsppracownik Nowego Obywatela.

Jerzy Wawrowski (ur. 1957)

studiowa histori na UW. Od 1980r. do pocztku lat 90. dziaacz Solidarnoci, od 1986r. wKPN, najpierw wczasach reimu wcentralnym kolportau, pniej wlatach 90. szef biura prasowego KPN, zastpca redaktora naczelnego Gazety Polskiej KPN, czonek Zarzdu Krajowego iRady Politycznej KPN. Od momentu ustania dziaalnoci partii na politycznym urlopie. Obecnie wsppracuje zTemplum Novum. Mionik kultury antycznej, piki nonej, muzyki dawnej, jazzu istarego dobrego rocka (Led Zeppelin is the best!). Poszukiwacz sprzecznoci wliteraturze, filozofii iyciu. Mieszka wWarszawie.

Karol Trammer (ur. 1985)

redaktor naczelny niezalenego dwumiesicznika ZBiegiem Szyn, powiconego kolei na Mazowszu (internetowe archiwum periodyku www.zbs.kolej.net.pl). Jego teksty ikomentarze na temat transportu publicznego ukazyway si na amach m.in. Techniki Transportu Szynowego, wiata Kolei, ycia Warszawy, Gazety Stoecznej Wprost, Wsplnoty, biuletynu Biura Analiz Sejmowych Infos. Absolwent gospodarki przestrzennej na Wydziale Geografii iStudiw

Richard York socjolog na Uniwersytecie Stanowym wOregonie. Bada wpyw czowieka na zmiany klimatu. Prowadzi zajcia zsocjologii rodowiska, statystyki imetod badawczych. Wspautor zJohnem Bellamym Fosterem iBrettem Clarkiem ksiki The Ecological Rift: Capitalisms War on the Earth.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

159

10. Idem, Wielkie zagadnienie wasnoci, Tygodnik Powszechny nr 8/1945. 11. Idem, Spr o liberalizm, Tygodnik Powszechny nr 20/1950. 12. Idem, Kryzys spoeczno-gospodarczy w wietle katolickich zasad, Krakw 1932, s.5. 13. Idem, Korporacjonizm i jego problematyka, Pozna 1936, s.7. 14. Idem, Przyszo myli katolicko-spoecznej i moliwoci jej realizacji w Polsce, Ruch Katolicki nr 9-10/1937. 15. Idem, Korporacjonizm op. cit., s.11. 16. Ibid., ss. 32-33. 17. Deklaracja Rady Spoecznej przy Prymasie Polski w sprawie stanu gospodarczo-spoecznego wsi polskiej, Przewodnik Spoeczny nr 11/1937. 18. ks. J. Piwowarczyk, Katolicyzm a reforma rolna, Pozna 1938, s.29. 19. Ibid., s.35.

1. z  apacisz a 10 z taniej za kolejne cztery numery prenumerata roczna to koszt 50 z, za cena 4 numerw pisma wynosi 60 z 2. w  esprzesz finansowo nasze inicjatywy (porednicy pobieraj nawet do 50% ceny pisma!) 3. m  asz szans na ciekawe icenne nagrody 4. c  zsto dostaniesz drobny upominek doczony do numeru 5.  prenumerata to wygoda Nowy Obywatel wTwojej skrzynce pocztowej

50 z

Opa roczn prenumerat wbanku lub na poczcie iczekaj, a Nowy Obywatel sam do Ciebie przywdruje :-) Moesz te skorzysta znaszego sklepu wysykowego, dostpnego nastronie nowyobywatel.pl/sklep Wpat wwysokoci 50z naley dokonywa na rachunek: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Prenumerat mona rozpocz oddowolnego numeru.

Ksik Oskar Romero. Pasterz owiec iwilkw wylosowali: Pawe Dwojak z Warszawy Micha Gawroski z Pawna Magorzata Zabiegaa ze Szczurowa Agnieszka Kamiska z Biaegostoku

Ksik wiat wedug Monsanto wylosowa: Piotr Stankiewicz z Torunia

Celem, do ktrego dymy, jest pastwo, spoeczestwo ikultura zorganizowane wok idei dobra wsplnego. Przywiecaj nam nastpujce wartoci: Samorzdno, czyli faktyczny udzia obywateli wprocesach decyzyjnych we wszelkich moliwych sferach ycia publicznego. (Re)animacja spoeczestwa. Sprzeciwiajc si zarwno omnipotentnemu pastwu, jak iliberalnemu egoizmowi, dymy do odtworzenia tkanki inicjatyw spoecznych, kulturalnych, religijnych itp., dziki ktrym zamiast biernych konsumentw zyskamy aktywnych obywateli. Demokracja przemysowa. Dymy do zwikszenia wpywu obywateli na gospodark, poprzez np. akcjonariat pracowniczy, ruch zwizkowy, rady pracownikw. ycia spdzamy wpracy to zbyt wiele, aby nie mie na ni wpywu. Sprawiedliwe prawo ipraktyka jego egzekwowania, aby suyo spoeczestwu, nie za interesom najsilniejszych grup. Media obywatelskie, czyli takie, ktre wwyborze tematw isposobw ich prezentowania kieruj si interesem spoecznym zamiast oczekiwaniami swoich sponsorw. Wolna kultura. Chcemy takiej ochrony wasnoci intelektualnej, ktra nie bdzie ograniczaa dostpu do kultury idorobku ludzkoci. Rozwj autentyczny, nie pozorny. Kultowi wskanikw ekonomicznych iwzrostu konsumpcji, przeciwstawiamy denie do podniesienia jakoci ycia, na ktr skada si m.in. sprawna publiczna suba zdrowia, powszechna edukacja na dobrym poziomie, wartociowa ywno iczyste powietrze. Ochrona dzikiej przyrody, ktra obecnie jest niszczona ilekcewaona wimi indywidualnych zyskw iprymitywnie pojmowanego postpu. Jeli mamy dowyboru now autostrad inowy park narodowy wybieramy park. Solidarne spoeczestwo. Egoizmowi iuznaniowej filantropii przeciwstawiamy spoeczestwo gotowe do wyrzecze wimi systemowej pomocy sabszym iwykluczonym oraz stwarzania im realnych moliwoci poprawy wasnego losu. Sprawiedliwe pastwo, czyli takie, wktrym zrnicowanie majtkowe obywateli jest moliwie najmniejsze (m.in. dziki prospoecznej polityce podatkowej) iwynika zrnicy talentw ipracowitoci, skromne dochody nie stanowi bariery wdostpie do edukacji, pomocy prawnej czy opieki zdrowotnej. Gospodarka trjsektorowa. Mechanizmom rynkowym iwasnoci prywatnej powinna towarzyszy kontrola pastwa nad strategicznymi sektorami gospodarki, sprawna wasno publiczna (oglnokrajowa ikomunalna) oraz prny sektor spdzielczy. Nie zawsze prywatne jest najlepsze zpunktu widzenia kondycji spoeczestwa. Gospodarka dla czowieka nie odwrotnie. Zamiast pochwa globalnego wolnego handlu, postulujemy dbao oregionalne ilokalne systemy ekonomiczne oraz domagamy si, by pastwo chronio interesy swoich obywateli, nie za ponadnarodowych korporacji izagranicznych inwestorw. Przeszo irnorodno dla przyszoci. Odrzucamy jaowy konserwatyzm isentymenty za starymi dobrymi czasami, ale wierzymy wmdro gromadzon przez pokolenia. Kady kraj ma swoj specyfik mwimy tak dla wymiany kulturowej, lecz nie dla lepego naladownictwa.

NOWY

BYWATEL NR 4/2011

Wykorzystano fotografi: bnaTamurello, http://www.flickr.com/photos/travellingwithoutmoving/56088286/

Wsptworzysz organizacj pozarzdow, ktra chce rozpocz dziaalno odpatn lub gospodarcz? Realizujesz programy szkoleniowe? Wsppracujesz z orodkiem wsparcia ekonomii spoecznej?
Skorzystaj z oferty szkoleniowej praktykw, od lat czcych dziaalno gospodarcz z dziaalnoci poytku publicznego. Komunikacja spoeczna (marketing i public relations) w organizacjach pozarzdowych iprzedsibiorstwach spoecznych Branding i identyfikacja wizualna Dziennikarstwo obywatelskie Polskie korzenie przedsibiorczoci spoecznej Zakadanie spdzielni socjalnych przez stowarzyszenia i fundacje Szkolenia, profesjonalne usugi (w tym kreatywne), partnerstwo w projektach to tylko niektre z form wsparcia, jakie moe uzyska od nas Twoja organizacja.

Intrygujce? Zobacz nasz pen ofert: www.soo.org.pl/oferta

Kooperatywa.org to spdzielnia dobrego dizajnu, forpoczta skrzydlatych idei. Specjalizujemy si w obsudze marketingowej i poligraficznej organizacji pozarzdowych i biznesu odpowiedzialnego spoecznie. Mamy mzgi i dowiadczenie pracownikw agencji reklamowych i serca spoecznikw. To rzadkie poczenie.

Tworzymy identyfikacje wizualne projektw, plakaty, ulotki, estetyczne i proste w obsudze serwisy internetowe, gry edukacyjne, filmy animowane... Opracowujemy kompleksowe strategie marketingowe, skadamy ksiki (te powane i te szalone) i inne publikacje.

Jestemy czci Organizacji Poytku Publicznego. Cay nasz dochd zasila dziaalno statutow Stowarzyszenia Obywatele Obywatelom.