Micha Waliski

Przyczynek do bada literatury tandetnej1

Ksik Janusza Dunina2 znanego zbieracza i badacza drukw tandetnych bierzemy do rki z niekamanym zainteresowaniem, potwierdza bowiem fakt, i badania nad trzeci literatur (i kultur) wychodz z dugoletniego impasu. Waciwie, naleaoby powiedzie, e konsekwentnej pracy badawczej w tym kierunku w ogle do pewnego okresu nie prowadzono u nas, a jedn z przyczyn niechci do penetrowania suteren pimiennictwa przez historykw literatury dawniejszej generacji jest prawdopodobnie spadek po tradycyjnych poetykach normatywnych. Nie liczc sporadycznych studiw czy te przedsiwzi zbierackich takich badaczy jak Kolberg, Brckner, jeszcze przed kilkunastu laty jedynie J. Krzyanowski konsekwentnie penetrowa owe wstydliwe jake jednak niezbdne dla uchwycenia caociowego i niezafaszowanego obrazu tradycji literackiej rejony pimiennictwa, tworzc gruntowne i solidne podwaliny pod studia nad zwaszcza starowieck formacj polskiej literatury popularnej, szczeglnie za prozy.3 Inna przyczyna owej niechci wie si zapewne ze spraw ustalenia kompetencji odpowiednich dyscyplin naukowych; niskie obiegi literackie wymagaj bada interdyscyplinarnych, poczenia wysikw badawczych folklorystyki, historii literatury, historii i teorii kultury, etnografii czy edytorstwa. Teksty tandetne rodz si bowiem i egzystuj na pograniczach literatur i stykach kultur i subkultur. Dopiero lata ostatnie przyniosy wzrost zainteresowania brukowo jarmarcznymi i trywialnymi obiegami literackimi. Mamy tu na uwadze w pierwszym rzdzie pionierskie studia Cz. Hernasa4, propozycje S. kiewskiego5 czy J. Maciejewskiego6, jak i podjcie bardziej systematycznej pracy zbierackiej, ktra
1 2

Tekst opublikowany w Literaturze Ludowej 1976, nr 3, s. 24-32. J. Dunin, Papierowy bandyta. Ksika kramarska i brukowa w Polsce. d 1974. 3 Romans polski wieku XVI. Warszawa 1965. 4 Potrzeby i metody badania literatury brukowej [w:] O wspczesnej kulturze literackiej, t. 1. Pod red. S. kiewskiego i M. Hopfinger. Wrocaw 1973. Por. te: W kalinowym lesie, t. 1 i 2. Warszawa 1965 i liczne artykuy badacza. 5 O badaniu dynamiki kultury literackiej [w:] Konteksty nauki o literaturze. Pod red. M. Czermiskiej. Wrocaw 1973. Por. te: Kultura literacka 1918-1932. Wrocaw 1973. 6 Obszary trzecie literatury. Teksty 1975, nr 4. Por. te: Folklor rodowiskowy. Sposb jego istnienia, cechy wyodrbniajce [w:] Problemy socjologii literatury. Pod red. J. Sawiskiego. Wrocaw 1971.

zaowocowaa antologi St. Nyrkowskiego Karnawa dziadowski (1973; zbieracz ten przygotowuje kolejna antologi tekstw jarmarcznych) czy budzcymi niestety, spore zastrzeenia ze wzgldu na dobr materiaw Warszawskimi balladami podwrzowymi B. Wieczorkiewiczcza (1971). W tym kontekcie sprbujmy tedy przyjrze si pracy Dunina, ktry we wstpie powiada: Aby zrozumie, czym bya ta twrczo, trzeba przede wszystkim j pozna. Piszcy te sowa jest jak najdalszy od intencji zaludniania polskiego parnasu Nikiforami pira. Ot, po prostu przedstawiam may przyczynek do prehistorii wspczesnej kultury masowej, okraszony garci przypomnie oryginalnych tekstw i ich i fragmentw, aby wnioski byy czym spoecznie sprawdzalnym Wkraczajc na tropy gincego pimiennictwa, stawia te podstawowe dla badacza tych obszarw literatury pytanie: jak bada i pokaza polsk literatur tandetn, jak uchwyci i przekaza jej specyfik?. Odwied jednak, jakiej udziela, moe budzi pewne wtpliwoci. Oczywicie, e precyzyjne metody badawcze, jakie wobec dziea literackiego wypracowali polonici, nie na wiele si tu zdadz, i e nie byoby rzecz roztropn stosowa do literatury jarmarcznej arsenau rodkw analitycznych wypracowanych do badania arcydzie. Nieprzydatna te okae si konwencjonalna tekstologia [...]. W zwizku z czym przedmiotem bada winien by nie tyle utwr, co edycja, losy ksiki, dzieje jej kariery czy upadku. Tak wic podstawow metod powiada autor zaczerpnlimy z nauki ksigoznawstwa, przyjtego jako nauka o produkcji, rozpowszechnianiu i konsumpcji ksiki. A gwnym przewodnikiem bdzie bibliografia i statystyka ksigarska (z rozdz. II). I rzeczywicie, rzetelnoci a nawet pewnej nadgorliwoci widocznej w czstych powtrzeniach tych samych informacji bibliograficznych w opisie omawianych utworw kramarskich i brukowych nie sposb autorowi Papierowego bandyty odmwi. Dobra orientacja w techniczno ksigarskich problemach zwizanych z wydawaniem i rozpowszechnianiem literatury tandetnej (format, rodzaj papieru, czas i miejsce wydania, dziaalno wydawcw i drukarni, kolportowanie wydawnictw etc.) to jeden z najmocniejszych atutw pracy. Chciaoby si powiedzie, e szkoda, i ustale bibliograficznych nie zebrano w jakim oddzielnym fragmencie pracy, gubi si one bowiem pord innych informacji i dywagacji. Poruszamy t spraw dlatego, e jest Dunin znany w krgu zainteresowanych jako autor jednej z nielicznych bibliografii drukw tandentnych w Polsce, pozostajcej jednakowo w trudno dostpnym maszynopisie. Nie taki by zreszt cel opowieci edytorskiej o przypadkach papierowego bandyty. Dziki drugiemu z postulowanych przez siebie gwnych narzdzi badawczych statystyce ksigarskiej

wzbogaci Dunin nasz wiedz o literaturze tandentej wieloma cennymi danymi, dotyczcymi wielkoci nakadu i iloci wvda popularnych wrd mas bestsellerw, przynajmniej wszdzie tam, gdzie dotarcie do tych danych byo moliwe. Generalnie jednake nieatwo przyjdzie zgodzi si na tak jednostronnie zawon perspektyw badawcz; powiedzielibymy raczej ostroniej, e dane bibliograficzne czy statystyczne mog by zaledwie wstpem, pierwszym krokiem stojcym przed badaczem literatury straganowo-brukowej. Wspomniane zaoenia metodyczne krpuj wyranie, co atwo zauway, autora, ktry czstokro stawia tezy, szuka odpowiedzi na pytania wykraczajce poza kompetencje bibliografa i ksigoznawcy Do jakiego stopnia s to ustalenia i odpowiedzi suszne, to inna sprawa. Szkoda, e umkny sumiennemu tropicielowi drukw tandetynch midzy innymi uwagi Karela Krejego, ktry w studium Pie praskiej ulicy, jej stosunek do pieni jarmarcznej i do literatury, omawia rol jarmarku, kramu, wdrownych kramarzy, miejsc odpustowych i pielgrzymkowych, a wic czynnikw stanowicych o rynkowym, komercjalnym charakterze literatury trzeciej, stwierdza: Gdybymy jednak z tych faktw wyprowadzili ostateczne wnioski dotyczce pieni jarmarcznej jako rodzaju literackiego, postpowalibymy prawdopodobnie tak, jakbymy zastpowali pojcie literatury pojciem produkcji wydawniczej. Kreji postulowa konieczno ucilenia terminu pie jarmarczna, ktry w pracach czeskich badaczy literatury tandetnej jest w zasadzie odpowiednikiem terminu pie kramarska, i wskazywa na trudnoci, iakie sprawia ustalenie granicy oddzielajcej pie jarmarczn od pozostaych rodzajw pieni7. Swoj wdrwk po obszarach trzeciej literatury rozpoczyna Dunin od opowieci o rymach kramarskich i podwrkowych rytmach, by przez opowieci z jarmarcznego kramu, magi i wrby oraz powieci brukowe przej do komiksw i oglnej charakterystyki rynku tandetnych wydawnictw. Gbszego zastanowienia wymagaj ju dwa pierwsze z wymienionych wyej ustpw pracy. W rozdziale o rymach kramarskich omwiona zostaa grupa pieni okrelanych najczciej mianem jarmarcznych, kramarskich, straganowych, odpustowych czy dziadowskich. Z punktu widzenia edytorskiego, wydawnictwa te mona podzieli na ulotne 2-4 stronicowe druczki i wydania o charakterze przypominajcym ksiki ludowe, liczce 32-100 stron. Analizujc zawarte w nich teksty pod ktem wymowy ideologicznej, stwierdza Dunin przewag tekstw o chrakterze dewocyjnym i sakralno-modlitewnym. Z podobn sytuacj dodajmy mona
7

Pie praskiej ulicy, jej stosunek do pieni jarmarcznej i do literatury [w:] Wybrane studia slawistyczne. Warszawa 1971.

si spotka i w innych krajach, w ktrych wyksztaci si typ literatury kramarskiej, szczeglnie w Czechach, Sowacji, na Morawach, w Niemczech, Austrii czy na Wgrzech. Z odpowiednich ustale badaczy czeskich wynika na przykad, e druki i pieni o tematyce wieckiej stanowi tu zaledwie ok. 25% wszystkich tekstw kramarskich: na 28 tysicy (sic) odnotowanych wydawnictw ok. 21 tysicy stanowi druki religijno-dewocyjne.8 Warto byoby wic pokusi si o zebranie przynajmniej prowizorycznych danych tekstw polskich (zdajemy sobie spraw z tego, e jest to rzecz bardzo trudna), chociaby z tego wzgldu, e stylistyka powanej czci poezji kramarskiej o tematyce wieckiej nosi wyrane znamiona wpywu literatury religijnej i hagiograficznej, czego wyrazem jest tendencja do daleko posunitej schematyzacji struktury, duy stopie petryfikacji tekstu, wybitny konserwatyzm frazeologiczny. Po nieco enigmatycznym opisie sposobu odbioru poezji kramarskiej przez suchacza (czytelnika) takich, jak wykonanie pieni przez pieniarza sprzedawc, indywidualny piew bd lektura bez towarzyszenia melodii, ksztatujce si trad ycje piewu kolektywnego bd wsplnego suchania (wydaje si, e spsb odbioru danej pieni uzaleniony jest silnie od gatunku, ktry reprezentuje; naleaoby to zbada), po konstatacji, e o zasigu i obiegu tych wydawnictw w okresie staropolskim wiemy na og niewiele (co jest w duym stopniu prawdziwe, i dlaczego i w tym kierunku naleaoby prowadzi badania), potwierdza autor znany na og fakt, e prawdziwa eksplozja wydawnictw kramarskich datuje si na drugie wierwiecze XIX wieku. Fakt, e pie jarmarczna lubuje si w scenach penych grozy tumaczy wycznie jej merkantylnym charakterem i jest to w naszym mniemaniu wniosek nieco uproszczony, jedynie po czci prawdziwy, pomija bowiem zupenie skomplikowane zagadnienia ideologii i moralistyki zwizane przynajmniej z pewn grup tych pieni. Odpowiedni sposb ustrukturalizowania tekstu suy tu cile jego wymowie ideogicznej; moralistyka nie ogranicza si jedynie do charakterystyczn ych formu zamykajcych utwory, jakby si na pierwszy rzut oka wydawao. Gwna funkcja tych tekstw polega zdaniem Dunina na wzruszaniu, zachwycaniu, intrygowaniu, zaniepokajaniu i przeraaniu czytelnika (suchacza), podobnie jak to jest w wypadku modnych dzisiaj na Zachodzie filmw grozy w typie Egzorcysty czy Szczk. Ludowy odbiorca nie pragn bowiem pisze aktualnoci, ale wzruszajcej lektury9. I znw mamy tu do czynienia ze zbyt powierzchownymi sdami. Problem aktualnoci i informatywnoci tych tekstw jest problemem bardziej zoonym. S. kiewski, co prawda, rozrniajc wysokie, trywialne i jarmarczno-brukowe obiegi literatury,
8 9

B. Bene, Svtska kramska pse. Brno 1970. S. 47. J. Dunin, op. cit., s. 37.

publiczno literack zwizan z tym trzecim obiegiem okrela mianem czytelnikw przedgazetowych: Wystarczy im opowiadanie np. o zbrodni w ogle. Nie informacja aktualna, ale mitologiczna [...]. Wystarczy legenda badyty, jej rdo moe by mniej lub bardziej mitologiczne10. Jest to sd trafny, jednakowo owe modele mitologiczne literatury informacyjnej odnosi mona, jak si wydaje, jedynie do literatury tandetnej w jej bardziej nowoczenym ksztacie, a wic przede wszystkim ballady ulicznej, powieci brukowej itd. Dlatego w doniesieniu do najpowaniejszej grupu utworw z krgu poezji kramarskiej, o ktrych pisze we wspomnianym rodziale Dunin, a ktr stanowi pieni nowiniarskie, naleaoby mwi raczej o modelach realistycznych albo quasirealistycznych, i dlatego polemicznie w stosunku do sdw autora Papierowego bandyty sugerowalibymy przeakcentowanie funkcji, nacisk kadc w pierwszym rzdzie na funkcj informacyjn i splecion z ni cile funkcj ideologiczno-moralistyczn, pniej za dopiero rozrywkowo-ludyczn. Naleaoby te spyta ewentualnie o funkcj estetyczn. Przytoczone wtpliwoci dowodz, jak wane jest, gdy wgbiamy si problematyk spoecznej sytuacji komunikacyjnej utworw kramarskich, uwzgldnianie specyfiki krgu ich odbiorcw, ich ycze i oczekiwa; samo postawienie pytania: d l a c z e g o masy suchaj (czytaj)? Badania literatury tandentnej winny tedy podj take i kwesti tzw. wirtualnego odbiorcy. Nie jednak w formie Goldmanowskiej, uproszczonej konstatacji, jak to si przydarza Duninowi, gdy o balladach ulicznych mwi, i mog budzi nasze zainteresowanie jako mimowolny zbiorowy portret odbiorcy11. Pie jarmarczna prbuje odpowiedzie nie tylko na pytanie: co si stao , ale rwny nacisk kadzie na pytanie: jak to si stao . To, ktra z wymienionych funkcji ideologiczna czy informacyjna wysuwa si na pierwszy plan, zaleao od rnych czynnikw. Pie nowiniarska i wczeniejsze od niej nowiny kolportowane proz stanowi pierwowzr nowoczesnej gazety, i o tym warto pamita. Jeli wspomnielimy o jej realizmie, nie chodzio nam, rzecz jasna, o ten rodzaj realizmu, do jakiego przyzwyczaili nas Prus czy Balzak. Tendencje naiwnorealistyczne najwczeniejszych nowin pieniowych mogy z biegiemm czasu w momencie rozwoju innych rde informacji ulega stumieniu czy nawet zatarciu i zapewnie proces ten zachodzi; bardziej ni o w i e r n relacj z autentycznych wydarze takich, jak wypadki dziejowe, wojny, klski ywioowe, zbrodnie, a wic bardziej ni o rzeczywisto mogo masom ludowym chodzi (i pewnie chodzio) o pewien typ do wiadczenia, z ktrym si identyfikowali: Ludowy realizm nie jest poznawaniem rzeczywistoci, ale
10 11

St. kiewski, O badaniu dynamiki, op. cit., s. 72. J. Dunin, op. cit., s. 74.

uznawaniem rzeczywicie obowizuych konwencji yciowych i prawide12 . Z tych to wzgldw moemy mwi o niejako mitologicznym modelu wiata, ktry projektuje np. ballada uliczna, podejmujca zreszt najczciej tradycyjny schemat pieni nowiniarskiej: informacja o wydarzeniach, akcja jest tu jedynie pretekstem do wyraenia czego znacznie waniejszego, gbokiej mdroci yciowej, moralnej. A u rda mitu tkwi zawsze przynajmniej odrobina prawdy. Nie wystarczy tedy skwitowa funkcji pieni kramarskich konstatacj, e maj zaciekawi, wzruszy i przestraszy. Zastpowanie pojecia literatury pojeciem produkcji wydawniczej, przed czym przestrzegali Kreji, a u nas Cz. Hernas, na co wiadomie zdecydowa si J. Dunin, ma, jak wida, wielorakie negatywne konsekwencje. Skania np. badacza do pogldu, i z terminw, ktrymi okrelano te pieni [...] jnajdogodniejsza wydaje si nazwa (w Polsce co prawda mniej uywana, a ustalona w Czechosowacji) pie kramarska. Okrelenie to jest bardzo pojemne, kramarze bowiem sprzedawali pieni na jarmarkach i odpustach, obnosili je po wsiach, a take kolportowali je stale na miejsch pielgrzymek. Z tego te wzgldu odrzuca wprowadzone przez Hernasa pojcie pie dziadowska jako mniej precyzyjne, dodajc nieco dalej, e termin pie kramarska jest cilejszy13. Pytanie: czy to, c jest bardziej pojemne, moe by jednoczenie bardziej cise? Nie miejsce tu na dokane rozpatrzenie tego problemu; zdewaluowanie terminu pie dziadowska potraktowa naley jako przedwczesne i pochopne. Zupenie nie do przyjcia jest postulat autora Papierowego bandyty, aby termin pie dziadowska stosowa jedynie do tych pieni, ktrych tematem jest samo rodowisko dziadowskie (np. Dawniej krlowa w dziadu si kochaa) . Autotematyczne pieni dziadowskie maj najczciej odcie ironiczno-parodystyczny; powstaway one prawdopodobnie w czasach, kiedy funkcja spoeczna dziadw jako kolporterw nowin i swego rodzaju autorytetw moralnych malaa, niemniej przecie potwierdzaj t funkcj, tak jak potwierdzaj j od zarania sowizrzalskie parodie i satyry na rodowisko dziadowskie. Nie mona tu autorytatywnie, bez dowodw, jak to czyni Dunin, stwierdzi, i twrcy utworw dziadowskich nie mogli si rekrutowa ze rodowiska dziadowskiego14. Robocze przynajmniej na razie przyjcie terminu pie dziadowska jest jak najbardziej wskazane i uprawomocnione, gdy zainspiruje niezbdne badania typu genologicznego w odniesieniu do poezji kramarskiej i pieniowego folkloru miejskiego . Wiadomo, e genologia wysokoliteracka jest tu podobnie jak w odniesieniu do

12 13

K. apek, Kalendarze. Teksty 1975, nr 4, s. 164. J. Dunin, op. cit., s. 26-27. 14 Inaczej widzi to J. S. Bystro. Por. Pieni ludu polskiego. Krakw 1924, s. 85.

tradycyjnego folkloru mao przydatna. Sam Dunin potwierdza implicite istnienie duego zrnicowania gatunkowego poezji kramarskiej, mwic o kolportowanych poprzez stragany i na odpustach utworach satyrycznych, moralizatorskich, parodiach, utworach o genezie literackiej w typie synnego Dialogu Gorzaki i Michaa, pieniach o przewadze elementu baniowego, legendowego bd hagiograficznego, pieniach wiatowych itd. Przyjcie terminu pie dziadowska wymaga, oczywicie, odpowiedzi na wiele pyta i rozstrzygnicia wielu, niejednokrotnie bardzo trudnych, problemw. Zbada naley przede wszystkim sam instytucj dziada jako wykonanawcy zawodowego, nastawionego wic oczywicie na zysk, spyta o genez tego wykonawstwa (redniowiecze i tradycje minstrelw, trubadurw, wagantw, akw etc.?). Zwrci uwag na sposb, miejsce i warunki wykonywania pieni, na repertuar rodkw aktorskich piesniarza. Poetyka tekstw sugeruje wyranie, iz byy wykonywane na sposb aktorski, co podkresla Hernas. Przeanalizowac trzeba stylistyk utworw, spyta o funkcj samej budowy tekstu, dobr tematu i sposb go opracowania, w aspekcie wanie u s t n e g o wykonania. Czy pie dziadowska ciy silniej ku tradycji oralnej, czy te tradycji ksztatujcej si od chwili wynalezienia druku? Ktre ze stosowanych tropw poetyckich sugeruj (potwierdzaj), e utwr by przeznaczony do ustnego kolportau; sugerowalimy ju wyej, e nie tylko formuy inicjalne i eksplicity. Zbada naleaoby genez tej pieni w relacji do rozwoju wiekowej tradycji nowiniarskiej. Postawione wyej pytania pozwol, by moe, zaoy, e jej powstanie i egzystencja wcale nie musi by uwarunkowana rozwojem druku, e pieni te funkcjonoway ju wczeniej. Wyeliminowana zostaaby tym samym sprawa tytuu, jako dodatku epok postGutenbergowskich, czynnika wtrnego. Cytowany ju Bene mwi o potencjalnym tnieniu stylu kramarskiego przed wynalezieniem druku, stawiajc tym samym niejako zagadnienie na gowie. Dunin wie powstanie rymw kramarskich z epok druku. Ostroniej i uwaniej podchodz o tego zagadnienia anglosascy badacze tzw. Broadside Ballads, mwic, e s one kombinacj dwch elementw: zadrukowanego arkusza apieru (Broadside) i ballady ongi tradycyjnej specyficznej pieni, lecz obecnie ju kadego rodzaju popularnej i nastawionej na aktualno poezji. Podkrelaj, e pieni tych niegdy nie zapisywano i nie drukowano, a lud uczy si ich i wykonywa tradycyjnie: akt druku, mona owiedzie, naoy si po prostu na tradycj oraln, ktra tym samym dnalaza nowych adresatw15. Wracajc do naszych uwag kolejno naleaoby dokona

15

L. Shepard, The Broadside Ballad: a study in Origins and meaning. London 1962, s. 48.

prby typologii ballad dziadowskich (np. pod ktem prawdopodobiestwa akcji, przewagi pierwiastkw rzeczywistych bd nadprzyrodzonych), zbada ich struktury narracyjne i porwna chociazby ze trukturami narracyjnymi innego gatunku, jakim jest pniejsza chronologicznie ballada uliczna; podj wic pytanie o problematyk przemiany gatunkowej, zastanowi si nad rol kliszy w pieni dziadowskiej i funkcji stereotypu oraz schematu w balladzie ulicznej. Pierwsze polskie ballady uliczne pochodz ju z koca XVIII wieku, co odkry Hernas, a wic przez dugi okres (do jakiego momentu?) oba gatunki rozwijay si rwnolegle. Zbadania wic wymaga i chronologia tych gatunkw (w rozwaaniach Dunina o pieniach miejskich panuje dua dowolno). Zastanowi naleaoby si take w zwizku z powyszymi uwagami nad zasadnoci i uytecznoci postulowanego przez Hernasa pojcia folklor dziadowski, traktowanego jako odmiana folkloru rodowiskowego. Swoj drog, nawet te pieni, ktre pojawiy si w formie drukowanej, mogy ulega, i niewtpliwie tak wanie byo, procesowi folkloryzacji. Spyta by trzeba w kocu o repertuar dziadowski: czy wypeniay go jedynie pieni nowiniarskie i historyczne? Wreszcie naleaoby zbada zwizki pieni dziadowskiej z twrczoci ludow i oficjaln. Jeszcze jedna sprawa, ktra budzi zastrzeenia w omawianej prac y: sprawa genezy i zasigu chronologicznego polskiej pieni nowiniarskiej. Dunin odrzuca bezporedni wpyw wzorw staropolskich, kadc nacisk na wzory importowane, gwnie z Niemiec. Pisze:
Pieni nowinkarskie, o ktrych tu mwimy, pojawiy si w Polsce prawdopodobnie w poowie wieku XIX, jako spnione odbicie zjawiska ktre w Niemczech byo znane przez cae wieki, a ktre okrelano mianem Bnkelsang [...]. Na naszym terenie nie stwierdzono istnienia typowej formy Bnkelsang chocia znano j na lsku i w Czechach. Pie nowiniarska rozwija si u nas wwczas, gdy jej germaska poprzedniczka koczya wacic swj ywot16.

I w tym wypadku wskazana byaby wiksza ostrono w ferowaniu wyrokw: nie negujc wpywu importw niemieckich czy czeskich, naleaoby w wikszym stopniu uwzgldni oryginaln polsk tradycj pieniarstwa nowiniarskiego. Co za si tyczy tzw. Bnkelied (odpwiednik rosyjskiej ubocznoj kartinki) praca Svtsk krmaska pise Benea stanowica do pewnego stopnia podsumowanie caego dorobku bada czeskich folklorystw nad literatur kramarsk nie wspomina o istnieniu tej formy pieni w Czechach.

16

J. Dunin, op. cit., s. 42-43.

Wida wic, e autor Papierowego bandyty kadc nacisk na edytorskie problemy zwizane z literatur tandetn zbyt powierzchownie potraktowa hipotezy i sugestie zawarte w pracach innych badaczy. W uwagach niniejszych zasygnalizowalimy tylko cz problemw i pyta, na ktre odpowiedzie musi badacz literatury drugiego rynku wydawniczego i czynilimy to gwnie w odniesieniu do poezji brukowej i jarmarcznej. Podjcia szczegowych bada wymaga poetyka polski powieci brukowej (zeszytowej i woluminowej), o ktrej Dunin podaje wiele niezmiernie ciekawych danych. Gbszych studiw wymaga komiks, przeywajcy w Polsce w ostatnich latach swj renesans. Jakkolwiek wiele z powyszych uwag polemizuje z ustaleniami Dunina, ksika jego stanowi przecie wany wkad do studiw nad trzeci literatur. Z uwag wykraczajcych poza meritum sprawy nasuwaj si nastpujce: Pewnym naduyciem ze strony autora Papierowego bandyty jest fakt pozbawienia bezporednich przypisw cytowanych fragmentw prac innych badaczy (obszerna, cho na pewno niepena, bibliografia podana na kocu pracy nie ratuje sytuacji). Praca zyskaaby na przejrzystoci, gdyby materiay suce egzemplifikacji zebrane zostay oddzielnie w formie, powiedzmy, wyborowej antologii. Do tematu pracy to ju n wina autora niewiadomie dostosowali si wyjtkowo niechlujni wydawcy, stylizujc ksik przy pomocy kilkudziesiciu bdw korektorskich na wydawnictwo tandetne. Micha Waliski

A CONTRIBUTION TO GUTTER PRESS STUDY

(Summary) The article contains some thoughts about Janusz Dunins book Papierowy bandyta. Ksika kramarska i brukowa i w Polsce (1974). Dunin belongs to the moast popular collectors of gutter press in Poland, and he is an expert in the editorial and bibliographical problems related to this literature; he expressed all his ideas concerning the problem in his book. The book deals in turn with the fair tales, street ballads, instalment stores publications, gutter press, horoscopes, street ballads, instalment stories publications, fortune-telling and comics. We cannot, unfortunately, agree with all the authors arguments; (there are too many superficial opinions. The author deals mainly with the problem of tales about murdes, floods, pests, important historic events which were told or sing in Poland during the season and church fairs from the sixteenth century until 1939. With reference ito this category Dunin employs, somewhat uncritically, the term hucksters tales borrowed from the Czech folklorists (the counterpart of the Anglo-Saxon broadsheets) questioning, for instance, the term the wanderers tale which was postulated and justified by Czesaw Hernas in his article Potrzeby i metody badania literatury brukowej (The Needs and Methods of Research work of Gutter Press). This term can also be found in the works of J. St. Bystro. The rejection of this term is inconsiderate: Czesaw Hernas pointed to the necessity of genological type assignations in reference to unofficial and literary trash. The term hucksters tale is too general and entirely editorial. The author of the article present the whole variety of problems which should be studied, and questions which should be answered before one can talk about the wanderers tale as a genre. The origin of this tale reaches back to the medieval tradition of gossip-mongering prose; its younger, chronologically, sister is the street ballad which should be treated as a separate genre, and which developed in Poland at least from the end of the eighteenth century. Hernas has proved in his pioneer study W kalinowym lesie (In Cranberry Wood), containing an antology of Polish folk and street tales written down before ninetenth century. The so called wanders folklor, a from of milieu folklore, also demands studying. Translated by Anna Spit

10

11