SGR

Jerzy Wawro
SPOECZNA GOSPODARKA RYNKOWA RECEPTA NA KRYZYS
ksik dedykuj Mamie
Wydawnictwo Galicea,
Jarosaw-Rzeszw, 2012 rok
(C) Jerzy Wawro ISBN 978-83-63384-00-5
Printed in Poland Wydanie I wersja 1.0
Wydawnictwo "Galicea" Jarosaw-Rzeszw, 2012
Druk cyfrowy, wersja 1.0 Przygotowanie do druku: Jerzy Wawro, Projekt okadki i ilustracje: Dariusz Turkiewicz schematy: Jerzy Wawro
strona internetowa: www.galicea.org/sgr
SPIS TRECI
Spis treci
Od autora
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 2 4 4 4 5 8 9 10 11 12 13 15 16 18 18 18 19 19 20 25 26 27 28 30 30 31 31 32 34 36
Wstp - czyli przewodnik po ksice Wprowadzenie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spoeczna gospodarka rynkowa szans dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . Zamieszanie terminologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O potrzebie nowego paradygmatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Umowa spoeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W poszukiwaniu sprawiedliwego adu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . Synteza serca i rozumu w ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzwania wspczesnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problem eksternalizacji kosztw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordoliberalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolno a wasno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Infrastruktura czyli o odziach na wodzie . . . . . . . . . . . . . . .
Uwarunkowania
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Uwarunkowania spoeczno-ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapita spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problem zaufania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowoczesne struktury gospodarczo-spoeczne . . . . . . . . . . . . . . Rodzina i religia w budowaniu kapitau spoecznego . . . . . . . . . . . . . Znaczenie religii dla spoeczestwa polskiego . . . . . . . . . . . . . . Pastwo i rodzina a gospodarka oparta na wiedzy . . . . . . . . . . . Podsumowanie: specyka polskiej wersji SGR . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spoeczne nauczanie Kocioa Katolickiego
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Dziedzictwo Jana Pawa II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nie lkajcie si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Personalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nauczanie spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Solidarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Godno pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chrzecijaskie rozumienie wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akcjonariat pracowniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Niemiecki cud gospodarczy
36 37 39 40 41 42 44 44 47 47 47 49 53 54 55 55 56 57 57 58 59 59 60 61 61 61 64 69 69 77 78 81 81 85
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reformy Ludwiga Erharda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Od spoecznej gospodarki rynkowej do pastwa socjalnego . . . . . . . . . . Uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapitalizm nadreski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasady
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasady Euckena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zasady solidarnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zasada dobra wsplnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zasady etycznego biznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zasady udziau w dobrobycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Upowszechnienie wasnoci
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skd si bierze wasno? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wasno prywatna, a dobro wsplne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wasno w wiecie wspczesnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Dematerializacja kapitau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wasno intelektualna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Infrastruktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Spoeczna odpowiedzialno biznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola rodzin i wsplnot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Partycypacja pracownicza
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozwj idei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Europa: od solidaryzmu do samorzdnoci. . . . . . . . . . . . . . . . Rozwj akcjonariatu pracowniczego w USA . . . . . . . . . . . . . . . Akcjonariat pracowniczy w Polsce Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stan prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Co dalej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spoeczestwo inwestorw
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Amerykaskie spoeczestwo inwestorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spoeczestwo inwestorw w Polsce? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pene zatrudnienie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
86 86 86 89 91 92 94 94 95 96 97 98 99 101 101 101 102 103 104 105 105 107 107 107 114 114 116 116 116 116 117 117 118 119 120 120
Spory ekonomistw wok problemu bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . Wpyw inacji na bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wsplnotowy model rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wsplnota w dziaaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krytyka rozwiza rewolucyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stabilne ceny
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problem inacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka monetarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konikt interesw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stabilno cen jako postulat spoecznej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . Rynkowe ceny to nie wszystko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zwycistwo monetaryzmu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pastwo prawa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustrj gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spoeczna gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawo wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wolno gospodarcza i hierarchia wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . Rolnicze gospodarstwa rodzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prywatne podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawo gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Program dla Polski
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Program gospodarczo-spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sformuowanie programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowy model funkcjonowania spoeczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reguy gry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konsekwencje polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czego robi nie wolno? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziaania sprzyjajce upowszechnieniu wasnoci . . . . . . . . . . . .
Propozycje reform
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sprawiedliwe podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podatek liniowy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ujednolicenie podatkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Realizacja zasady pomocniczoci dziki podatkom lokalnym . . . . . . Analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System nansowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka inwestycyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Emisja i kreacja pienidza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przyczyny kryzysu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego liberalizm zatriumfowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deregulacja systemu nansowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kryzys zaduenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Projekt euro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak zaradzi kryzysowi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . System ubezpiecze spoecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reforma z 1999 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Solidarno midzypokoleniowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Emerytury jako element systemu nansowego. . . . . . . . . . . . . . Starzejce si spoeczestwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opodatkowanie pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Propozycje zmian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Propozycje innych autorw
121 121 122 123 124 124 125 126 127 128 128 129 131 132 133 134 134 138 138 138 139 140 142 142 143 145 145 145 147
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kapitalizm nadreski czy skandynawski? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postulaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Praca pozytywistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postulaty polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demokracja gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Upowszechnienie wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naprawa nansw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od czego zacz?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Solidarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Program gospodarczy jako apel - wyzwanie dla spoeczestwa . . . . . . . .

Indeks
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od autora
Pomimo tego, e spoeczna gospodarka rynkowa zostaa zadeklarowana w Konstytucji III RP, wiedza na temat tej idei jest nika. Nawet jeli w debacie publicznej pojawia si termin "spoeczna gospodarka rynkowa" - to w demagogicznym, zmanipulowanym znaczeniu. Z kolei w naukowych opracowaniach tego tematu brak jest odpowiedzi na pytanie: w jaki sposb urzeczywistni konstytucyjne zapisy? Niniejsza ksika jest prb wypenienia tej luki. prezentacja idei, a z drugiej: Czyli z jednej strony: reeksja na temat
konsekwencji jej akceptacji. Najwaniejsz tez, jak postawiem w tej ksice, jest konieczno zbudowania takiego adu gospodarczego, ktry zapewni godne ycie obywatelom, ograniczajc rwnoczenie - zgodnie z zasad pomocniczoci - biece interwencje pastwa. Takie byo pierwotne znaczenie terminu 'spoeczna gospodarka rynkowa'. przyczyn obecnego kryzysu. W trakcie pracy nad ksik publikowaem fragmenty tekstu na blogu , dziki czemu mona byo je podda publicznej krytyce. Dopiero pniej teksty zostay zebrane i opracowane tak, by tworzyy jedn, spjn cao. gadnieniami. Specjalne Owsiak, podzikowania chciabym skierowa do Marysi ktrej inspiracja pomoga mi podj zamiar napisania Chc w tym miejscu podzikowa wszystkim, ktrzy wzili udzia w dyskusji nad poszczeglnymi za1
Nato-
miast odstpstwo od tych zasad stao si moim zdaniem jedn z
ksiki oraz mojej onie Basi, ktra tworzy w naszym domu atmosfer sprzyjajc twrczej pracy.
http://netsociety.nowyekran.pl
Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.
1/148
Wstp - czyli przewodnik po ksice
Spoeczna gospodarka rynkowa zostaa z sukcesem wdroona w powojennych Niemczech (w latach 1948-1967). Ten sukces chcia powtrzy po 1989 roku Tadeusz Mazowiecki. Jednak polsk prb trudno uzna za udan, a konstytucyjny zapis stwierdzajcy, e spoeczna gospodarka rynkowa jest podstaw ustroju gospodarczego Polski
2
mona co najwyej traktowa jako wyzwanie. Spord wielu Wypracowana w Niemczech koncepcja ordoli3
przyczyn takiego stan rzeczy warto zwrci uwag czynniki historyczne i kulturowe. beralna si zestarzaa i wymaga aktualizacji . Niemcy podjli prace nad spoeczn gospodark rynkow w reakcji na rosncy ruch socjalistyczny i kryzys lat 30 XX wieku. Realizacja adu gospodarczego zgodnie z t koncepcj zostaa podjta po II wojnie wiatowej, gdy zachodzia szczeglna potrzeba odbudowy kraju take w sferze moralnej. My stoimy przed innymi wyzwaniami. Dlatego chcc wypeni konstytucyjne zobowizania, musimy podany ksztat adu gospodarczego wypracowa samodzielnie, uwzgldniajc aktualne uwarunkowania. Do najwaniejszych uwarunkowa zewntrznych, stay wzite pod uwag w niniejszym oraz rozwj zaliczy kryzys nansowy sieciowych jakie zonaley struktur opracowaniu,
spoeczno-gospodarczych. Uwarunkowania wewntrzne, to stosunkowo silne przywizanie Polakw do tradycji, rodziny i religii. Problemem moe by niski poziom zaufania, ktry utrudnia budowanie kapitau spoecznego. Polacy s te z pewnoci silniej ni Niemcy zwizani z Kocioem Katolickim, bardziej spontaniczni i bardziej ceni sobie indywidualn wolno. Biorc pod uwag wspomniany katolicyzm, uwzgldnienie stanowiska wyraonego w spoecznym nauczaniu Kocioa Katolickiego jest jeszcze bardziej zasadne, ni byo to w powojennych Niemczech. Jednak naley dy do wypracowania konsensusu, ktry byby do przyjcia take dla osb nie bdcych katolikami. Tylko wtedy uda si bowiem opracowa porozumienie spoeczne, ktre bdzie podstaw wsplnego dziaania, a nie ideologicznych sporw. Trwajcy kryzys sprawia,
2
e nasze poszukiwania lepszych
rozwiza spoeczno-ekonomicznych nabieraj szerszego znaczenia.

Artyku 20 Konstytucji RP: "Spoeczna gospodarka rynkowa oparta na wolnoci dziaalnoci gospodarczej, wasnoci prywatnej oraz solidarnoci, dialogu i wsppracy partnerw spoecznych stanowi podstaw ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej".
http://www.radiomaryja.pl/audycje.php?id=26811
liwiski, O palcej potrzebie odbudowy polskiej ekonomii, Radio Maryja, 2011-07-31,
2/148
Caa Europa szuka recepty na kryzys.
Sukces Polski moe by

4
potraktowany analogicznie, jak wynalezienie lekarstwa na chorob. Czasy s sprzyjajce dla tego typu poszukiwa . Pierwszy rozdzia niniejszej pracy prezentuje ide spoecznej gospodarki rynkowej, uzasadniajc jej wano (Spoeczna gospo-
darka rynkowa szans dla Polski ). W nastpnym rozdziale (W poszukiwaniu sprawiedliwego adu gospodarczego ), poruszono zagadnienie przenikania si etyki i ekonomii. W tym kontekcie pojawia si kluczowy problem wspczesnoci: eksternalizacja kosztw. Zjawisko to jest silnie zwizane z krytykowan czsto zasad "prywatyzacji zyskw i uspoecznieniem strat". Uwzgldnienie w gospodarce kosztw zewntrznych powinno sta si gwnym postulatem adu gospodarczego. Rol pastwa jest ksztatowanie tego adu w taki Tym trzem zagadnieniom powicono gwn sposb, by osign pene zatrudnienie, stabilne ceny i upowszechnienie wasnoci. cz ksiki. Ich opis poprzedzono prezentacj dwch rde inspiracji: spoecznej nauki Kocioa Katolickiego oraz reform Erharda w Niemczech. Ostatnia cz pracy zawiera prb sformuowania konkretnych postulatw wobec polityki spoeczno-gospodarczej w Polsce. Zarysowano take program badawczy, ktry powinien stanowi podstaw dalszych prac w tej dziedzinie.
zob. "Front za demokracj w Eurolandzie" w: Monitor ekonomiczny
http://www.monitor-ekonomiczny.pl/s15
3/148
Wprowadzenie
Spoeczna gospodarka rynkowa szans dla Polski

Na wstpie naley zwrci uwag na jeden istotny problem, ktry pojawia si przy okazji rnych projektw modernizacyjnych. W analizach systemw spoeczno-ekonomicznych pojawiaj si rne nowe pojcia, struktury, zasady i terminy majce opisa oraz wyjani funkcjonowanie tych systemw. Jeli wspomniane zasady i struktury zostay wypracowane przez inne spoeczestwa na drodze naturalnego rozwoju (oddolnie), projekty ich stosowania w odmiennych warunkach s bardzo ryzykowne . Przykadem moe by wdraany w Polsce neoliberalizm, ktry jak pisze Michael Prowse
6 5
- zakada przecie wyjtkowy, amerykaski, indywidualistyczny klimat, ktry nie ma odpowiednika ani w historii, ani na mapie. Przykadw tego typu mona poda wicej. Opisane przez M. Portera klastry gospodarcze, ktre powstaway wskutek wyboru odpowiednich strategii rozwoju przez przedsibiorcw, usiuje si w Europie wdraa poprzez nansowane ze rodkw UE programy. Zauwaone w rozwinitych krajach znaczenie metropolii dla rozwoju kraju, jest pretekstem do zaprzeczenia zasadom zrwnowaonego rozwoju. A wreszcie osignity wskutek rozwoju model pastwa dobrobytu utosamia si ze spoeczn gospodark rynkow, ktra umoliwia wspomniany rozwj.
Zamieszanie terminologiczne
Pierwotne rozumienie pojcia spoeczna gospodarka rynkowa zostao zakamane poprzez utosamienie go z pojciem pastwa socjalnego .
7
Niestety w ramach odkamywania zostaa zakwestionoTen terminologiczny gali-
wana zasadno okrelenia spoeczna.
matias moemy uporzdkowa, odnoszc si do fundamentalnych zasad, ktre legy u podstaw spoecznej gospodarki rynkowej:
1.
Zasada pomocniczoci. Mwi ona, e wsparcie ze strony pastwa powinno

pojawia si dopiero wwczas, gdy obywatel nie jest w stanie poradzi sobie samemu.
2.
Wolno i odpowiedzialno. Odpowiedzialno, to odwrotna strona wolnoci rozumianej jako wolno do (a nie jedynie wolno od).
5 6 7
Ta myl jest bliska pogldom F. A. Von Heyek'a zob.
Miowit Kuniski Wiedza,
etyka i polityka w myli F. A. Von Heyeka, Krakw 1999r Analityk Financial Times, cytat za: Zbigniew Macieszek, Spoeczna gospodarka rynkowa szans dla Polski,
http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?strona=biulspol&nr=6&p=
http://www.trybunal.gov.pl/OTK/teksty/otkpdf/2001/k1700.pdf
Dotyczy to take wyroku Trybunau Konstytucyjnego TKK17/00
4/148
3.
ad gospodarczy. Naley odrzuci zarwno nadmierne regulacje rynku,

jak i bezgraniczn wiar w niewidzialn rk rynku. eczestwa. Regulacje powinny dotyczy struktury systemu gospodarczego podporzdkowanego dobru spoW ramach tych struktur powinna funkcjonowa maksymalna wolno gospodarcza.
4.
Upowszechnienie wasnoci. To wasno powinna stanowi podstaw

bezpieczestwa ekonomicznego, a nie opieka ze strony pastwa (jak to ma miejsce w przypadku pastwa socjalnego).
Koncepcja adu gospodarczego uwzgldnia fakt, e czowiek jest spoecznie zorientowanym indywidualist .
8
Jest to alternatywa
zarwno wobec socjalizmu, jak i wspczesnego neoliberalizmu.
O potrzebie nowego paradygmatu

Wspczesna neoliberalizm . opozycji wobec
9
ekonomia
zostaa
zdominowana ekonomii,
przez jest w ktry
Dlatego
spoeczna gospodarka rynkowa

paradygmatu
obowizujcego
mona okreli jako kapitalizmu gwnego nurtu. Te zasady majce zapewni nam rozwj zebra Andrzej K. Komiski, okrelajc je mianem zoty standardu kapitalizmu
10
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Panowanie nad inacj i tworzenie warunkw wzrostu dziki waciwej policy mix, czyli mieszance polityki monetarnej i skalnej; Prywatyzacja i deregulacja, wycofywanie si pastwa z roli posiadacza i zarzdcy majtku; Zmniejszanie si pracochonnoci produkcji, wzrost kapitaochonnoci; Wzrost wydajnoci spowodowany nakadami na wyksztacenie, informacj, badania i kapita intelektualny; Wygaszanie przemysw, gazi i dziaa o niskiej wartoci dodanej i zastpowanie ich tymi, ktre zapewniaj wysok warto dodan; Stabilizacja cen i poday energii i podstawowych surowcw; Umidzynarodowienie i otwarcie rynkw dbr, usug, informacji, wartoci, kapitau i pracy.
Najmniej kontrowersji wzbudza zasada pierwsza (panowanie nad inacj) oraz szsta (stabilizacja cen). Prywatyzacja, deregulacja oraz otwarcie rynkw mog suy rozwojowi kraju, jeli s wykonywane roztropnie. Doktrynerskie narzucanie takich dziaa przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy stao si powodem krytyki tej
8 9
Okrelenie uyte przez Ludwiga Erharda za: P. Pysz, Spoeczna gospodarka rynSzeroko opisuje to zjawisko Grzegorz Koodko - midzy innymi w swojej ksice "WAndrzej K. Komiski Jaki kapitalizm dla Polski? w: Polski ustrj kowa. drujcy wiat".
10
spoeczno-gospodarczy. Jaki kapitalizm?
Warszawa 2003 Rada Strategii Spoeczno Gospo-
darczej przy Radzie Ministrw. Raport 22.
http://www.logincee.org/file/10267/library
5/148
instytucji. Wskazuje si, e brak warunkw do efektywnej realizacji tych procesw (na przykad brak odpowiednich instytucji) moe spowodowa, e zamiast spodziewanych korzyci, pojawi si wielkie trudnoci
11
Wbrew pozorom, najbardziej kontrowersyjne s zasady 3-5, ktre mona uj w postaci jednego zalecenia: modernizacji kraju. To zdumiewajce, e typowe dla komunistw cigoty do inynierii spoecznej s nadal tak ywe. Inne ni w czasach PRL'u s kryteria oceny, ale to samo przekonanie, e wielki projekt modernizacyjny jest wykonalny i konieczny.
Rysunek 1. Kryzys skania do porzucenia mitu o istnieniu jednego, optymalnego modelu rozwoju (TINA) .
Na szczcie te przekonania nie s powszechnie przyjmowane. Przytocz poniej dwie opinie krytyczne wobec propozycji Andrzeja K. Komiskiego.
Komentarz E. Mczyskiej
12 :
Zarwno prof.
A. Komiski, uywajc okre-
le kapitalizm gwnego nurtu, czy zoty standard kapitalizmu, jak i prof. W.
11 12
J. Stiglitz Globalizacja Polski ustrj spoeczno-gospodarczy. Jaki kapitalizm?, Warszawa 2003, Rada Stra-
tegii Spoeczno Gospodarczej przy Radzie Ministrw. Raport 22.
6/148
Wilczyski, mwic o powrocie do normalnoci, tym samym sugeruj, e jakoby rzeczywicie mona rozstrzygn, ktry model jest obecnie dla Polski najlepszy. Charakterystyczne przy tym jest, e ani razu w dyskusji na ten temat nie odniesiono si do kwestii globalizacji (i to mimo oglnego naduywania tego okrelenia). Tymczasem nowe zjawiska, zwizane wanie z globalizacj, wskazuj, jak trudno jest jednoznacznie oceni, ktry model gospodarki jest lepszy i w jakim wymiarze, w jakim aspekcie. Potwierdzaj to gbokie analizy, ktrych wyniki prezentowane s np. w ksice M. Alberta (z 2000 r.), dotyczcej modeli kapitalizmu. Take inne, publikowane w ostatnim okresie studia na ten temat dowodz, e obecnie w wiecie dokonuj si bardzo gbokie przemiany, ktre rnicuj rozwj poszczeglnych krajw, w tym rwnie modeli kapitalizmu. [...] Zatem problem polega na tym, aby z poszczeglnych rzeczywicie funkcjonujcych modeli wybiera te elementy, ktre s najbardziej odpowiednie dla warunkw polskich. Nie byoby bowiem najlepszym rozwizaniem, cho mogoby si [...] I tu powstaje pytanie, wane take dla tak wydawa, importowanie caociowego, gotowego modelu, ktry sprawdzi si ju gdzie indziej i jest spjny. Polski: czy, w jakim zakresie i ktre elementy instytucjonalnego ukadu ustroju gospodarczego atwiej jest zmienia w okresie niskiego tempa wzrostu, recesji i osabienia koniunktury, a ktre z kolei w okresie pomylnej koniunktury. Znajomo odpowiedzi na tak sformuowane pytanie ogranicza ryzyko popenienia bdu. Moe si bowiem okaza, e np. pewne rozwizania z zakresu reformy pastwa opiekuczego, czy w ogle rynku pracy mona lepiej i atwiej wdroy w okresie pomylnej koniunktury.
Komentarz Leona Podkaminera
13 : W moim rozumieniu to jest bardziej stan-
dard z tombaku ni zoty. Waciwy standard dla oceny kapitalizmu to standard historyczny. Odnosi si on do okresu, ktry nazywa si nazywa zotym okresem, zot er kapitalizmu. Jest okres lat od roku 1950 do 1970. Gdybymy standard profesora Komiskiego przyoyli do tego okresu, to okazaoby si, e to jest jaki straszny okres: interwencji, braku swobody przepywu kapitaw itd. itd. A przecie by to okres penego zatrudnienia przy tym, nieporwnanie wyszych stp wzrostu ni w standardzie tombakowym. Powinnimy historycznie popatrze na okres ostatnich 12-tu lat w Polsce. To nie jest jaka jednorodna magma: da si tu wydzieli podokresy. Jest w okresie transformacji take polski zoty okres transformacje. Datuj go na lata od 1992 do 19951996. W 1995 r. ju sprawy zaczy si psu. Przypomn par faktw o owym zotym okresie transformacji. Mielimy wtedy gwatowny wzrost dochodu narodowego, gwatowny wzrost produkcji i inwestycji, spadek inacji, spadek bezrobocia, spadek decytw budetowych. Bya wtedy dodatnia nadwyka w obrotach za granic, sigajca rednio 1 procent PKB rocznie, a w roku 1995 to byo jeszcze wicej. Najistotniejsze jednak, moim zdaniem jest, e to by okres zmniejszajcych si nierwnoci. [...] Sprawy pniej si popsuy, mimo, a moe wanie dlatego, e odstpiono od wielu elementw tej polityki. [...] Nasilia si prywatyzacja, nasilia si liberalizacja, dopyw kapitau zagranicznego wszystkie dobre rzeczy, zdawaoby si, zostay wprowadzone. Uwolniono kurs dewizowy. I, co byo najistotniejsze, zmieniono polityk spoeczn. Krok po kroku zmniejszano redystrybucj przez budet publiczny. To si zaczo niewinnie od obniki najwy-
13
tame
7/148
szych stp opodatkowania wysokich dochodw 1 procent, 2 procent, 4 procent itd. Do tego doczyy si rne pomysy zwizane z prywatyzacj i liberalizacj ochrony zdrowia, ubezpiecze spoecznych, szkolnictwa itd. Stawiam zatem tez, e zoty okres polskiej transformacji zosta zrujnowany w okresie pniejszym przez te wszystkie dobre posunicia propagowane przez mionikw liberalizacji wszystkiego i zawsze.
Umowa spoeczna
Jaki powinien by zatem nowy paradygmat, zgodny z koncepcj spoecznej gospodarki rynkowej? Potrzebna jest koncepcja rozwoju, ktra nie tylko bdzie efektywna, ale te bdzie zbudowana wok jednoczcej, wsplnej idei. Tylko taki projekt, bdcy jednoczcym wyzwaniem pozwoli bowiem na pene wykorzystanie zaangaowania Polakw i powstrzymanie fali emigracji. Dlatego patronem tych dziaa powinien by Jan Pawe II. Jest to bowiem odpowied na jego wezwanie
14
wypowiedziane u pocztku nowego
tysiclecia: By moe nadszed czas, aby podj now i pogbion
reeksj nad sensem ekonomii i nad jej celami. Konieczne wydaje si w tym kontekcie ponowne rozwaenie samego pojcia dobrobytu, aby nie by on postrzegany wycznie w ciasnej perspektywie utylitarystycznej, ktra spycha cakowicie na margines wartoci takie jak solidarno i altruizm.
Jak pisze Zbigniew Maciaszek w swym znakomitym tekcie Spoeczna gospodarka rynkowa szans dla Polski?
15
W Polsce
konieczne jest stworzenie nowej umowy spoecznej, jako podstawy deniujcej nowe standardy i zasady etyczne. [...] Mona zaryzykowa twierdzenie, e lozoa socjaldemokratyczna wyczerpaa swoje moliwoci efektywnego stymulowania rozwoju spoecznego i ekonomicznego. Z kolei neoliberalizm przeywa w wielu krajach wyrany kryzys, przejawiajcy si coraz wikszym rozwarstwieniem spoecznym i coraz czciej poddawany jest krytyce. Wspczesn alternatyw nie jest rynek lub jego brak, nie jest ni rwnie nowy model socjalizmu, ale taki model spoeczno-ekonomiczny, ktry czy wysok konkurencyjno z konsensusem spoecznym.
Prace nad tak umow zostay podjte z inicjatywy rzdu Jarosawa Kaczyskiego w roku 2006 (powoano do tego celu specjalny zesp
16
bya to jedna z pierwszych decyzji Premiera).
14 Jan Pawe II, Przemwienie na Dzie Pokoju 1 stycznia 2000 roku http://www.opoka. org.pl/biblioteka/W/WP/janpawelii/przemowienia/dzienpokoju01012000.html 15 Zbigniew Macieszek, Spoeczna gospodarka rynkowa szans dla Polski, http://www. wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?strona=biulspol&nr=6&p= 16 http://www.umowaspoleczna.gov.pl/?id=5&wyswietl=podanopodmenu&skad= poddzial
8/148
Rysunek 2. Umowa spoeczna = optymalizacja korzyci przy uwzgldnieniu wszystkich kosztw
Tego typu umowy spoeczne legy u podstaw sukcesw w innych krajach (np. Irlandii). Stay si one podstaw przeciwdziaania rozwarstwieniu spoeczestw, ktre w Polsce jest obecnie jedn z barier wzrostu
17
Przyjcie spoecznej nauki Kocioa Katolickiego, jako punktu odniesienia dla polskiej wersji spoecznej gospodarki rynkowej nie tylko pozwoli na oparcie prac na mocnych fundamentach etycznych. Bez powszechnego zaangaowania tego systemu nie uda si wdroy. Niemieckie reformy powiody si midzy innymi dlatego, e tamtejsze spoeczestwo jest bardzo zdyscyplinowane. W Polsce potrzebna jest mobilizacja spoeczna, ktrej osigniciu moe suy zaangaowanie Kocioa.
W poszukiwaniu sprawiedliwego adu gospodarczego

Trwajcy kryzys nie powinien przesania nam faktu, e w cigu ostatnich dziesicioleci dokona si na wiecie olbrzymi i wielopaszczyznowy postp. Jednym z jego efektw jest moliwo Nowoczesne metody zawskazania wsplnych, jednoczcych idei. ideami personalistycznymi.
17
metryczna
rzdzania promuj postrzeganie pracownikw w sposb zgodny z W socjologii doceniona zostaa war-
Jan Jacek Sztaudynger, Spoeczne problemy wzrostu gospodarczego analiza ekono-
http://www.jjsztaudynger.yoyo.pl/PTE-EtykaSztaudyngerart.pdf
9/148
to kapitau spoecznego. Skrajne stanowiska polityczne s odrzucane (zwaszcza w Europie), a potrzeba koncentracji na czowieku jako podmiocie polityki nie jest negowana. Pojawiajce si napicia moemy odczytywa, jako wynik nie dostosowania obecnych struktur spoeczno-gospodarczych do potrzeb tak rozumianego rozwoju. Zgodnie z logik tego rozwoju, gospodarka ma suy przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb spoeczestw. dominujcych nad ludmi. Nie mona w zwizku z tym traktowa struktur gospodarczych jako samodzielnych bytw
Synteza serca i rozumu w ekonomii

Poczwszy od Adama Smitha, ekonomia staraa si odkry i opisa obiektywne mechanizmy, wyjaniajce dziaanie gospodarki. Aby to byo moliwe, konieczne byo zaoenie racjonalnoci dziaa uczestnikw rynku. Piotr Pysz nazwa to rozumem rynku
18
. Na
drugim biegunie byo subiektywne poczucie sprawiedliwoci, ktre zostao okrelone mianem serca rynku. Z tej perspektywy mamy w ekonomii dwa konkurencyjne podejcia. Powszechnie uwaa si, e jest to spr midzy liberaami a socjalistami lub marksistami (cho takie postawienie sprawy prowadzi do ideologizacji sporu i obnia jego merytoryczn warto). Jak zauwaa Piotr Pysz
19
, 'marksi-
ci bagatelizujc znaczenie rozumu rynku, czyli jego zdolnoci do zapewnienia optymalnej alokacji zasobw i dbr w skali oglnogospodarczej, skoncentrowali wysiek badawczy wok problematyki rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej '. To bya jedna z przyczyn poraki
sowieckiego komunizmu. Wskutek tego wydarzenia rozum rynku W Polsce powszechne jest pocakowicie zdominowa jego serce.
strzeganie tak zwanych transferw socjalnych jako gwnej bariery rozwoju, ktr trzeba zniwelowa. Problem pogodzenia efektywnoci ze sprawiedliwoci ustpi ideologicznemu sporowi zwolennikw ekonomii popytowej (keynysizm) z ekonomi podaow i monetaryzmem. Jednak jest to spr w rodzinie. Obie jego strony zaka20
daj bowiem moliwo bezporedniego oddziaywania polityki na przebieg procesw gospodarczych. Jak zauwaa Piotr Pysz : Fa-
scynacja teoretykw ekonomii i polityki gospodarczej moliwociami bezporedniego oddziaywania od strony popytu (keynesizm) albo ze strony poday (ekonomia podaowa) na przebieg procesu gospodaro18 19 20
Piotr Pysz Ordoliberalna myl ekonomiczna a problemy wspczesnoci [w:] Polska dz.cyt. str 190 dz.cyt. str 191. Zobacz te: transformacja i jej przyszo. Tytu podrozdziau jest inspirowany tym artykuem.
Makroekonomiaispolecznagospodarkarynkowa.pdf
http://www.pte.pl/pliki/2/16/
10/148
wania odwracaa jednak ich uwag od ksztatowania adu gospodarczego, czyli oglnie obowizujcych szeroko rozumianych regu gry rynkowych podmiotw gospodarczych .
Potrzebne jest zatem nowe spojrzenie na ekonomi: poprzez pryzmat dziaajcych w gospodarce osb. Piotr Pysz wskazuje na niemiecki ordoliberalizm, twierdzc, i jest to jedyna realna alternatywa. Jednak podobne zaoenia (ekonomia ludzkiego dziaania) legy u podstaw oglniejszej koncepcji: nego
21
personalizmu ekonomicz-
. Z uwagi na historyczne uwarunkowania moemy kad kon-
cepcj ekonomiczn opart na idei pastwa ograniczajcego sw aktywno w gospodarce do ustalania regu (adu) nazwa ordoliberalizmem. Nie znaczy to jednak, e moemy skopiowa rozwizania niemieckie bez ich adaptacji.
Wyzwania wspczesnoci
W pocztkach kapitalizmu najwikszy problem stanowia relacja midzy kapitaem a prac. Dzisiaj ekonomici zwykli przedstawia rodzce si na tym tle konikty jako zagroenie marksizmem. Jednak prardem tego za by nieludzki wyzysk. W Stanach Zjednoczonych na przeomie wiekw XIX i XX idee marksizmu nie byy popularne. Ogrom niesprawiedliwoci stworzy za to dobre warunki rozwoju mai. Ta organizacja od zawsze posugiwaa si nielegalnymi metodami (z zabjstwami wcznie), ale cele byy pocztkowo wzniose: pomaga i chroni (gwnie rodzin) darczego stao si wyzwaniem cywilizacyjnym
22
W tej sytuacji znalezienie bardziej sprawiedliwego adu gospo23
. Burzliwy wiek XX
to okres przemian, w ktrym prbowano sprosta temu wyzwaniu. Prba skrtowego opisu takich przemian pociga za sob niebezpieczestwo uproszcze i szukania motywacji uzasadniajcych nawet dla trudnych do przewidzenia zjawisk (to tak zwana spiskowa teo-
ria dziejw ). Majc na uwadze te niebezpieczestwa, sprbuj jednak wskaza najistotniejsze zmiany ostatnich dziesicioleci. Przede wszystkim zostaa rozdzielona funkcja waciciela i zarzdcy.
21
klastry.org/teoria-klastrainmenu-15/31 22 Zob. http://www.u-s-history.com/pages/h1596.html.
Jerzy Wawro Krtkie wprowadzenie do personalizmu ekonomicznego,
http://www.
Pniej cakowita degenera-
cja doprowadzia do przeksztacenia mai w syndykat zbrodni. W midzyczasie jednak rozwiny si bliskie zwizki mai z rodzcymi si zwizkami zawodowymi. Zobacz: Rick Porrello Przestpczo zorganizowana i zwizki zawodowe (Organized Crime and Labor Unions)
http://americanmafia.com/FeatureArticles267.html
23
intelektualnej lub moralnej.
Nawiasem mwic, niektrzy liberaowie do dzisiaj twierdz, e swoboda zawierania
umw wystarczy dla uksztatowania takiego adu. Daj tym samym wiadectwo swej ndzy
11/148
duych przedsibiorstwach to zarzd a nie waciciel podejmuje kluczowe decyzje. Dziki giedzie wasno ulega rozproszeniu. Pojcie pracy zostao rozcignite tak, by obejmowao zajcia zwizane z utrzymywaniem tego systemu (nie uwzgldniono jednak pracy na rzecz rodziny). Wzrs te znaczco skalizm, a co za tym idzie wzrosa rola pastwa w gospodarce. Idealny model funkcjonowania wspczesnej gospodarki wyglda nastpujco: pracujc otrzymujemy wynagrodzenie, ktre w pewnej czci zwiksza nasze oszczdnoci; za porednictwem systemu nansowego waciciele oszczdnoci staj si inwestorami (spoeczestwo inwestorw), otrzymujc za to dodatkowe wynagrodzenie (odsetki, dywidenda); cz naszych dochodw przejmuje pastwo, ktre m.in. dba o osoby niezdolne do pracy. Ten system ma szereg wad. Przede wszystkim dysponujce olbrzymimi rodkami pastwa i instytucje nansowe nie s neutralne dla gospodarki. Powizania z wadz lub bankami mog przynie wiksze korzyci, ni najbardziej wytona praca. Z kolei zmniejszenie wpywu wacicieli kapitau na procesy gospodarcze powoduje ich odczowieczenie. Nieetyczne dziaania fabrykanta obciay jego sumienie. Menader za czuje si zdeterminowany przymusem osigania zyskw, co jest atwym usprawiedliwieniem dla dziaa niemoralnych. Te problemy s postrzegane w sposb do jednostronny. Eksponuje si gwnie rosnc rol pastw i systemw socjalnych. to dzisiaj tocz si najbardziej zaarte spory. O Tymczasem rozwj
potnych korporacji midzynarodowych oraz dominacja systemu nansowego nad realn gospodark sprawiy, e obecnie waniejszy wydaje si problem eksternalizacji kosztw, o ktrym bdzie mowa poniej.
Problem eksternalizacji kosztw

Koszty zewntrzne (externalized cost)
24
s to koszty ponoszone
przez otoczenie wskutek dziaalnoci jakiego czynnika. We wspczesnej ekonomii terminem tym okrela si koszty negatywnych skutkw transakcji gospodarczych, ktre dotycz osb nie uczestniczcych w tych transakcjach. Czyli ani kupujcy, ani sprzedajcy nie ponosi tych kosztw. Inaczej mwic, s to koszty spoeczne wynikajce z dziaalnoci biznesowej. Przykadem mog by zanieczyszczenia przemysowe, ktrych skutki odczuwa okoliczna spoeczno. Rosnca sia duych, ponadnarodowych korporacji sprawia, e de24
Pierwszy uy tego terminu A. Marshall w jego Zasadach ekonomiki.
12/148
nie przez nie do minimalizacji kosztw udaje si im realizowa take poprzez eksternalizacj. Proceder ten jest czsto krytykowany jako cz strategii prywatyzacji zyskw i uspoecznienia strat. Spoeczna gospodarka rynkowa nie moe rozwija si przy akceptacji takiej strategii. Dlatego uwzgldnienie w biznesie kosztw zewntrznych staje si jednym z gwnych postulatw. pastwowa. Niezbdne dla realizacji takiego postulatu zasady moe wprowadzi jedynie wadza
Rysunek 3. Problemy bytowe pracownikw wskutek eksternalizacji kosztw przejmuje pastwo.
Ordoliberalizm
Toczony obecnie spr o prawo do ingerencji pastwa w gospodark jest zatem le postawiony. Problem bowiem nie ley tylko w tym czy pastwo ma by obecne w gospodarce, ale te w tym, jaka ma by jego rola. Problem ten jest odmiennie postrzegany w rnych doktrynach politycznych:
liberalizm: pastwo nie powinno by obecne w gospodarce; socjalizm: obecno pastwa suy korygowaniu niekorzystnych wpyww gospodarki na spoeczestwo; ordoliberalizm: pastwo dba o to, by wpyw gospodarki na spoeczestwo by pozytywny.
Motywacj, dla ktrej liberalizm odmawia pastwu prawa aktywnoci w gospodarce, jest indywidualistyczne rozumienie wolnoci.
Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys. 13/148
Jednak nie mona abstrahowa od uwarunkowa natury antropologicznej i socjologicznej, jakie wpywaj na funkcjonowanie rynku. Czowiek stara si zdoby akceptacj i sympati czonkw wsplnoty. Jestemy spoecznie zorientowanymi indywidualistami. Dlatego podstaw ustroju pastwa powinna by umowa spoeczna
25
wprowadzajca ad gospodarczy ksztatujcy i promujcy takie postawy. Wolno jednostki podlega ograniczeniu nie tylko tam, gdzie zagraa wolnoci innych (liberalizm), ale rwnie wwczas, gdy zagraa istnieniu wolnociowego adu gospodarczego. Gwarantem i organizatorem tego adu jest pastwo. Ludwig Erhard - twrca niemieckiego cudu gospodarczego, pisa: "Pastwo
nie bdzie jednak ju nigdy wicej zepchnite do roli stra nocnego, gdy nawet najbardziej wolna gospodarka rynkowa, a w szczeglnoci ona, wymaga istnienia organw wadzy o charakterze ustawodawczym i organw pilnujcych respektowania prawa. [...] Uznawanie procesu ksztatowania si gitkich cen rynkowych w zalenoci od rozmiarw popytu i poday jako podstawy wolnociowego adu spoecznego oceni trzeba jako ciko wace niedocenienie, a nawet deformacj mylenia o gospodarce rynkowej."
winno zadba pastwo, stanowi: pene zatrudnienie, stabilne ceny, dywersykacja majtku. Dla Erharda wolny rynek to przede wszystkim rynek nabywcw kocowych. Std takie ustawienie priorytetw, ktre powinno prowadzi do zapewnienia "dobrobytu dla wszystkich" no obywateli. dobra. Granice wolnoci, ktrych przekroczenie upowania pastwo do interwencji, powinno wyznaczy sobie samo spoeczestwo, kierujc si poczuciem odpowiedzialnoci. Aczkolwiek wolno od czego jest naturalnym deniem ludzi, to bez docenienia wolnoci do czego grozi nam chaos. W tym kontekcie wida jasno saboci W pastwa opiekuczego, ktre Erhard nazwa "wspczesnym szalestwem", zarzucajc mu pozbawianie obywateli cech ludzkich.
25 26 27
Zgodnie z postulatami, wysunitymi niegdy jeszcze przez J.J. Rousseau cyt za P. Pysz Spoeczna gospodarka rynkowa Str 128,129 Wicej na ten temat: Piotr Pysz dz.cyt. 27 26
Fundamenty adu gospodarczego, o ktre wedug Erharda po-
. Pene za-
trudnienie i upowszechnienie wasnoci (majtku) maj chroni wolNatomiast stabilno cen (czyli unikanie inacji) przeciwdziaa ich uboeniu wskutek utraty wartoci przez posiadane
14/148
systemie, w ktrym pastwo dba o obywateli, wolno jako wyzwanie do powicenia traci sens. Pastwo powinno mie zupenie inne zadania. Odpowiada ono za cao gospodarki. Za realizacj umowy spoecznej. Powinno w zawizku z tym reagowa na wszelkie wypaczenia w tym na bogacenie si wybranych grup spoecznych kosztem reszty. Jak twierdz P. Pysz
28
: chocia L. Erhard explicite nigdy tego nie sformuowa,
z jego pogldw wynika porednio hipoteza, i w gospodarce istnieje pewien prg nierwnoci dochodowych i majtkowych, ktry w zasadzie nie powinien by przekraczany ".
Taka strategia zapobiega wypychaniu najsabszych jednostek poza rynek, umoliwiajc im podjcie odpowiedzialnoci dla siebie i swoj rodzin (a porednio za spoeczestwo). O ile kwestie stabilnoci cen i penego zatrudnienia dotycz przede wszystkim biecej polityki pastwa (kwestiom tym zostan powicone odrbne rozdziay), to sprawa wasnoci jest bardziej fundamentalna.
Wolno a wasno
Tradycja ekonomiczna szkoy austriackiej przeciwstawia totalitaryzmowi wolno gospodarcz. Twrcy ordoliberalizmu zdawali sobie spraw z tego, e sama wolno - bez wasnoci jest kcj. Erhard upowszechnienie wasnoci (wasnoci dla wszystkich) traktowa jako jedno z najwaniejszych zda. Suy temu miay ak29
cje pracownicze. To si jednak nie sprawdzio (tylko kilka procent pracownikw posiada akcje). Obecnie rozwaa si uwaszczania pracownikw. Jan Pawe II daje nam zupenie nowe rozwizanie tych dylematw. Nauczanie Kocioa Katolickiego opiera si na zasadzie kontynuacji i interpretacji. Nic wic dziwnego, e koncepcja pracy, jaka wyania si z encykliki "Laborem Exercens" jest zgodna z wczeniejszymi koncepcjami - znanymi choby z prac niemieckiego jezuity Nell-Breuninga. Jednak jak zauwaa Maciej Huas w pracy po30
powrt do idei
wiconej Nell-Breuningowi
, koncepcja niemiecka jest tomistyczna, Fenomeno-
natomiast Jan Pawe II stoi na stanowisku fenomenologicznym. Wbrew pozorom ta rnica ma olbrzymie znaczenie. logia ujmuje osob w dziaaniu
31
, pozwalajc na odkrycie konse-
28 P. Pysz Spoeczna gospodarka rynkowa 29 http://gielda.onet.pl/majatek-dla-kazdego,18727,3030188,1,prasa-detal 30 Maciej Huas, Ujarzmiony kapita. Praca-kapita wedug Oswalda
Nell-Breuninga
von
31
Zob. Jan Pawe II Osoba i czyn
15/148
kwencji postawy personalistycznej.
Jedn z takich konsekwencji
jest uznanie, e podstaw spoeczestwa powinny by wsplnoty. Niemiecki ordoliberalizm postrzega gospodark przez pryzmat regu (systemu). Tymczasem to udzia we wsplnocie daje bezpieczestwo, ktrego Niemcy poszukuj we wasnoci. Uczestniczc we wsplnocie, mamy udzia we wasnoci tej wsplnoty. Widzimy to doskonale na przykadzie rodziny. W pewnym stopniu takie zasady mog by uoglnione na stosunki gospodarcze w klastrach gospodarczych. Podmioty uczestniczce w klastrach maj udzia w jego kapitale intelektualnym. A co waniejsze - kapita ten nie jest materialny - dzielenie si nim nie powoduje jego uszczuplenia! Dotyczy to wielu aspektw dziaania rm. Przystpujc do dziaania w klastrze, dostajemy atwiejszy dostp do rynku, rde nansowania, powiza kooperacyjnych itd. To wanie takie warunki skaniaj do podejmowania strategii rozwoju przedsibiorstw zgodnych z ide biznesu spoecznie odpowiedzialnego. Zmniejsza si te prg inicjatywy gospodarczej, skaniajc do podejmowania dziaalnoci gospodarczej na wasny rachunek.
Infrastruktura czyli o odziach na wodzie

Istnieje jeszcze jeden, mocno nie doceniany sposb powikszania udziau we wasnoci. Jest to mianowicie dostp do infrastruktury. Szczeglnego znaczenia w dobie internetu nabiera infrastruktura teleinformatyczna. Dlatego naley napitnowa podejmowane w Polsce dziaania zmierzajce do zawaszczenia infrastruktury przez rne grupy interesu. Istnieje metafora majca uzasadni neoliberalne porzdki oparte na chciwoci. Rozwj pojedynczych biznesw wpywa na rozwj caej gospodarki, co daje korzyci wszystkim tak jak przypyw podnosi wszystkie odzie na wodzie. Wiemy, e ta regua si nie sprawdza, a szybki wzrost niektrych biznesw skutkuje uboeniem wielu grup spoecznych. Dlaczego ta metafora okazuje si faszywa i co zrobi, by to zmieni? Nie ma najmniejszych wtpliwoci, e wanie inwestycje w infrastruktur oraz w woln gospodark (wolne oprogramowanie, wolne media, wolna edukacja) pozwoli na autentyczne podnoszenie poziomu dla wszystkich. Analogicznie powinno si postawi problem znaczenia wielkich korporacji dla gospodarki. Takie korporacje bywaj poyteczne, gdy wspczesna cywilizacja nieraz mierzy si z przedsiwziciami, ktrym tylko one mog sprosta. Jednak spoeczestwo ma prawo
16/148
Rysunek 4. Wzrost dobrobytu podnosi poziom ycia wszystkich (jak przypyw odzie), ale tylko przy rozproszeniu wasnoci
wymaga od nich zarwno ludzkich warunkw pracy wewntrz, jak i integracji pozwalajcej na udzia w unoszeniu odzi na zewntrz.
17/148
Uwarunkowania
Uwarunkowania spoeczno-ekonomiczne Kryzys

Obecny kryzys skania do reeksji. Dzisiaj ju nikt nie mwi o kocu historii, a pogldy zbiene z nauczaniem Kocioa Katolickiego s coraz powszechniej prezentowane w pracach naukowych. Nie tylko postrzega si wspczesny liberalizm jako bdny, ale te nie brak gosw, e mamy do czynienia z bdami analogicznymi jak w przypadku socjalizmu. Przede wszystkim w obu tych systemach mamy do czynienia z utopi. Ale to nie wszystko. Niedawno ukaza si znakomity artyku profesora Macieja Batowskiego Kryzys nansowy od neoliberalizmu do (neo)socjalizmu?
32
, w ktrym czy-
tamy: Cho na pierwszy rzut oka koncepcja neoliberalna wydaje si
diametralnie odlega od koncepcji socjalistycznej, to w rzeczywistoci sprawa ma si inaczej, bowiem na gbszym poziomie, dotyczcym wiatopogldowej podstawy gospodarki, wystpuje istotna analogia midzy obiema koncepcjami. W [...] wypowiedziach, charakterystycznych dla liberalnej myli ekonomicznej przeomu XX w. i XXI w. pojawia si bezpodstawnie podobnie jak w marksistowskich wyobraeniach dotyczcych gospodarki socjalistycznej, o zbytnia ufno w moliwo i zdolno czowieka do kreowania wiata wedle wasnych wyobrae, nadmierny optymizm antropologiczny. Uywajc okrelenia F. von Hayeka odnoszonego wczeniej do doktryny socjalistycznej, pojawia si zgubna pycha rozumu, a wiec wiara o charakterze utopijnym, e moliwe jest stworzenie w sposb konstruktywistyczny idealnego systemu gospodarczego zapewniajcego dugookresow stabilno gospodarki i jednoczenie powszechn zasobno materialn . Dalej autor przytacza wicej krytycznych opinii rnych
autorw od N. Klein po G. Koodko, ktrzy zarzucaj przedstawicielom szkoy chicagowskiej mylenie i dziaanie analogiczne do marksistw. Pojawiaj si te konkretne przykady i zaskakujce analogie (na przykad amerykaski FED w roli omnipotentnego i racjonalnego regulatora odpowiednika socjalistycznego centralnego planisty).
32
//www.pte.pl/pliki/2/21/CZue-15.10-Kryzys-PTE-Baltowski-2.pdf
Maciej Batowski, Kryzys nansowy od neoliberalizmu do (neo)socjalizmu?
http:
18/148
Kapita spoeczny
W jaki sposb spoeczestwa mog wyzwoli si spod panowania tego nieludzkiego systemu i unikn katastrofy? Problem fasadowej demokracji i sprzedajnych elit, jaki obserwujemy w Polsce, nie jest tylko naszym udziaem. W znakomitym lmie Inside Job pokazano ten problem z perspektywy amerykaskiej. iwna. W dzisiejszym wiecie racj maj silniejsi. Wiara w demokratyczne, nie wymuszone przemiany tego systemu jest naNa szczcie istniej zasoby kapitau, ktrymi gardz rzdzcy, a ktre mog da demokratycznym spoeczestwom moc dokonania pozytywnych przemian. Jest to kapita spoeczny. Kapita ten stanowi cech spoeczestw, ktra moe by wykorzystana dla szeroko rozumianych ekonomicznych korzyci. Na przykad gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based economy) rozwija si dziki zasobom, ktre nie daj si bezporednio przeliczy na pienidze. Mog to by systemy edukacyjne, czy orodki naukowe budujce kapita intelektualny, ale przede wszystkim struktury spoeczne zbudowane na zaufaniu i lojalnoci. Spoecznoci budujce sieci powiza tworz rodowisko rozwoju, w ktrym niematerialne zasoby stanowi rdo przewagi konkurencyjnej. Taki rozwj jest zgodny z tendencj nazwan paradygmatem sieciowym (ang. network paradigm ). Wspczesne spoeczestwo zostao okrelone mianem spoeczestwa sieci
33
Nowy kontekst historyczny tworzy rewolucja naukowo techniczna oraz zwizana z ni globalizacja. Maleje rola kapitau gospodarczego i bogactw naturalnych, a ronie znaczenie zasobw okrelanych jako 'kapita ludzki' oraz 'kapita spoeczny' (wedug Banku wiatowego odpowiadaj one ju w ponad 60% za tworzenie wiatowego bogactwa). Termin kapita spoeczny jest niezbyt szczliwy, gdy nie jest osadzony w kulturze, a nawizuje do terminologii nansowej. termin. Jednak jest on w tak powszechnym uyciu e chyba prociej zadba o jego waciwe rozumienie, ni wprowadza nowy Kapitaem spoecznym nazywamy te cechy spoeczestw, ktre zwikszaj sprawno ich dziaania. Podstawy tego kapitau stanowi wizi spoeczne zbudowane na normach i zaufaniu.
Problem zaufania
Wykonywane w Polsce badania socjologiczne wskazuj na bardzo niski poziom zaufania do instytucji (co nie powinno dziwi) i innych ludzi. Jednak biorc pod uwag odpowiedzi na pytanie, czy
33
Okrelenie to rozpropagowa socjolog Manuel Castells
19/148
moemy liczy na innych wypadamy zupenie niele sieci (powiza) spoecznych w Polsce.
34
. Za przy-
czyn stosunkowo niskiego poziomu zaufania mona uzna sabo Wedug bada European Social Survey" wykonanych w latach 2006 2007, w sieciach kontaktw nieformalnych zaledwie 8% osb, wykazuje ufne nastawienie do znajomych, kolegw i ssiadw. Mamy te najnisz w Europie czstotliwo spotka towarzyskich
35
Zauwaono jednak, e midzy
sieciami spoecznymi a zaufaniem spoecznym wystpuje pozytywny zwizek, a w latach 2003-2007 doszo w polskim spoeczestwie do wzajemnego wzmocnienia midzy postaw zaufania a sieciami spoecznymi
36
Nowoczesne struktury gospodarczo-spoeczne

Wyrazem denia do wykorzystania kapitau spoecznego jest koncepcja biznesu spoecznie odpowiedzialnego. Pojawiaj si jednak rne bardzo kontrowersyjne interpretacje tego pojcia. Nie chodzi przecie o to, by przedsibiorstwo prowadzio dziaalno poza-biznesow, ani nawet o to, by przeznaczao rodki na cele spoeczne. Jak podkrela M. Porter, samo dawanie pienidzy jest pro-
ste, lecz jeli do tego sprowadza si spoeczne zaangaowanie rmy to rodzi ono cynizm: u udziaowcw, menederw i pracownikw
37
Chodzi o integracj biznesu ze spoeczestwem lokalnym. Tak moliwo daj klastry gospodarcze. Nie bez przyczyny ju przed laty klastry zostay uznane za szans dla regionw.
Klastry.
Globalizacja sprawia, e dostp do materiaw, surowcw Kluczowe znaczenie maj unikalne zasoby, po ktre Paradoksalnie pozwala to funk38
i technologii w coraz mniejszym stopniu decyduje o przewadze konkurencyjnej. trudno jest sign konkurencji.
cjonowa w globalnej gospodarce maym przedsibiorstwom, dziaajcym w oparciu o unikalne zasoby lokalne
34
. Podstaw rozwoju
korporacji staje si najczciej marketing z jednej strony, a praktyczDziaania Rozwoju na rzecz zwikszenia 2007-2015. kapitau Spoecznego powstaa na w ramach zlecenie aktualizacji ministerstwa Strategii rozwoju Kraju Ekspertyza
regionalnego http://www.mrr.gov.pl/rozwojregionalny/Politykarozwoju/SRK/ EkspertyzyaktualizacjaSRK1010/Documents/3kapitalspolecznyekspertyzaJJW26012011. pdf 35 http://www.ofakademia.pl/kapital-spoleczny-jak-ugryzc-1.html
36
Katarzyna Growiec Zwizek midzy sieciami spoecznymi a zaufaniem spoecznym
mechanizm wzajemnego wzmacniania ?
pdf
http://cbu.psychologia.pl/profile/growiec2.
37 38
cxo.pl/artykuly/50602/Konkurencyjna.odpowiedzialnosc.html
M. Porter nazwa to paradoksem lokalizacji
Cytat za Szymon Augustyniak, Konkurencyjna odpowiedzialno,//*http://ceo.
20/148
nie nieograniczone zasoby kapitau umoliwiajce przejcia i fuzje z drugiej. Mniejsze rmy tego typu ekspansji przeciwstawiaj strategie rozwoju organicznego. Strategia ta obejmuje tworzenie powiza kooperacyjnych opartych na zaufaniu. W ten sposb powstaj klastry gospodarcze. Zgodnie z powszechnie uywan denicj, klaster to grupa pooonych blisko siebie przedsibiorstw z jednej lub kilku pokrewnych bran, ktre rwnoczenie ze sob konkuruj i wsppracuj. Przypadki wspdziaania konkurujcych ze sob na co dzie przedsibiorstw s znane od dawna. Przykadem mog by konsorcja zawizywane w celu realizacji wikszych przedsiwzi. strategii rozwoju. Wspdziaanie w klastrach ma trwalszy charakter i wie si z wyborem wsplnej Zamiast rozbudowy struktur przedsibiorstwa, Przemona korzysta z zasobw sieci powizanych podmiotw.
pyw pracownikw i wiedzy midzy rmami pozwala na unikanie powielania prac, specjalizacj i rozwj organiczny przy minimalizacji kosztw. Pojawiaj si nowe szanse i z czasem zaczynaj powstawa nowe produkty, bdce efektem wspdziaania. W zwykych zwizkach kooperacyjnych osignity wynik jest najczciej jedynie sum dziaa poszczeglnych kooperantw. Uzyskanie efektu synergii wymaga zaufania. O zaufanie atwiej jest za wrd rm, ktre s zlokalizowane blisko siebie i utrzymuj stae kontakty formalne i nieformalne. O ile rozwj nowoczesnych technologii wie si z absorpcj przez gospodark osigni nauki, to rozwj nowoczesnych struktur gospodarczych, jakimi s klastry, wie si z wykorzystaniem wartoci okrelanych mianem kapitau spoecznego. zaufania jest jedn z podstawowych miar tego kapitau. Poziom
Spoeczestwo sieciowe. Spoeczestwa odrywaj si od miejsca i

czasu, tworzc sieci w ponadczasowej przestrzeni przepyww. Gospodarka przemysowa przeksztaca si w globaln gospodark informacyjn. Zarwno pozycja przedsibiorstw, jak i zdolno wadz do sprawowania rzdw zaley od ich pozycji w sieci. Jednak ta pozycja nie jest kwesti decyzji, ale rozwoju opartego na otwartoci. Pastwo stracio wikszo swej wadzy ekonomicznej. Zostaa ona przejta przez globaln sie. Odchodzi wic w przeszo idea pastwa opiekuczego. W globalnej sieci jest coraz mniej miejsca na takie rozwizania. W tej sytuacji rola polityki gospodarczej jest przeceniana. Pastwo moe atwo utrudnia rozwj, ale moliwoci jego pozytywnego dziaania s wtpliwe. Tradycyjnie dziaajcemu pastwu trudno zorganizowa w sieci sprawn wadz, polityczn i
21/148
gospodarcz. ograniczone.
Wycofywanie si pastwa rodzi nowe problemy.
To
proces zoony i dynamiczny, a nasze moliwoci sterowania nim s Polityka gospodarcza pastwa zachowuje nadal istotne znaczenie, powinna jednak uwzgldni paradygmat sieciowy. Podmiotem tej polityki musz by wanie struktury sieci (jakimi s klastry gospodarcze), a nie - jak dotd brane, regiony i przedsibiorstwa. Pastwo odgrywa nadal wielk rol w rozwoju infrastruktury uatwiajcej funkcjonowanie w globalnej sieci, czy zwikszaniu konkurencyjnoci poprzez przeciwdziaanie monopolom i zmowom. W Polsce nie do przecenienia jest take wpyw pastwa na media. To w mediach toczy si obecnie walka o wadz. Tak saba demokracja, z jak tu mamy do czynienia w naszym kraju atwo moe ulec destrukcji, gdy w mediach zabraknie pluralizmu. Sie nie jest i nigdy nie bdzie jednorodna
39
. Istnieje niebez-
pieczestwo jej degeneracji zarwno przez dziaanie pastwa, jak i wskutek dziaa prywatnych instytucji. Obecny kryzys jest wystarczajcym na to dowodem. Sieci powiza powinny by ksztatowane wskutek oddolnej aktywnoci.
Klastry jako struktury spoeczestwa sieciowego. Koncepcja gospodarczych struktur sieciowych, jakimi s klastry, jest kompatybilna z teori spoeczestwa sieci Manuela Castellsa. Sie nie jest w peni elastyczna. Lokalne uwarunkowania (zakotwiczenia) s i pozostan wane. Klastry gospodarcze nie zyskuj przewagi konkurencyjnej Ta staje si wycznie dziki dobrej integracji z globaln sieci.
coraz atwiejsza i bynajmniej nie tylko w metropoliach. Wygrywaj te klastry, ktre uzyskay stabilne podstawy rozwoju, w oparciu o unikalne zasoby lokalne, przy silnej konkurencji na lokalnym rynku. Wchodzc na rynek globalny, okazuj si najbardziej efektywne, bo s zaprawione w bojach, a mylce globalnie korporacje nie s w stanie zaskoczy ich czym unikalnym. Gwnym atutem korporacji staje si praktycznie nieograniczony dostp do kapitau. Jeli koncepcj spoeczestwa sieciowego potraktujemy nie jako rodek opisu, ale cel polityki gospodarczej, pojawia si due niebezpieczestwo. Chodzi o metropolizacj. Jak pisze M. Castells: los gospodarczy kraju w ktrym si znajduj, czy to bd Stany
Zjednoczone, czy Chiny zaley od osigni metropolii, niezalenie od prowincjonalnej mentalnoci otoczenia. Metropolie s nie tylko
39
cois Odmiennego Mitterranda, zdania ktry jest Jacques Attali, doradza byy Nicolasowi doradca Franobecnie Sarkozy'emu,
http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?p=&strona=biul_globmac&nr=16
22/148
orodkami innowacji kulturalnych i politycznych, ale przede wszystkim wzami pocze globalnych sieci .
strategii metropolizacji
40
Ta myl lega u podstaw Zauwaa on: o miejscu
, ktra jest propagowana przez Grzegorza
Gorzelaka z Uniwersytetu Warszawskiego.
Polski w gospodarce globalnej w znacznym stopniu decyduje miejsce Warszawy - i kliku innych duych miast - w globalnej sieci metropolii .
Takie podejcie jest moim zdaniem bdne z dwch zasadniczych powodw (powizanych ze sob):
1. Pastwo moe stwarza warunki rozwoju sieci jedynie poprzez rozwj infrastruktury i usuwanie barier. Prba wpywania na ni poprzez aktywn polityk gospodarcz szybciej stworzy bariery, ni pomoe w rozwoju 2.
41 .
Odgrne manipulacje sieci wi si z postrzeganiem jej jako wzw w miar jednolitych. Traci si z pola widzenia wielk rnorodno, ktra jest podstaw bezpieczestwa i rozwoju. Jeli sformuowana w oparciu o takie zaoenia polityka prowadzi do utraty zakorzenienia we wasnych unikalnych zasobach, to wzy sieci, ulegaj atwo dominacji silniejszych orodkw.
Tych niebezpieczestw atwo unikn, czc ze sob koncepcje spoeczestwa sieciowego (Castellsa) i klastrw (Portera). Faktem jest, e w metropoliach nastpuje koncentracja bogactwa i kapitau. Ale taki w gruncie rzeczy peryferyjny kraj jak Polska nie jest w stanie rozwija si w oparciu o strategi korporacyjn. Kraj zaduony i praktycznie pozbawiony kontroli nad swym systemem nansowym nie moe te peni na rynkach wiatowych aktywnej roli. Trudno te stawia Warszaw w roli centrum intelektualnego. Z drugiej strony, rmowany przez Gorzelaka eksperyment spoeczny rodzi przykre skutki uboczne. Koncentracja bogactwa i kapitau moe nastpi kosztem niszczenia tkanki spoecznej i pro-rozwojowego kapitau spoecznego. Gorzelak sam to dostrzega, piszc: Metropolie s centrami wymiany dbr, kapitau i idei.
Wy-
miana ta dokonuje si gwnie w wiatowej sieci metropolitalnej. W sieci tej kr take przedstawicie klasy metropolitalnej wysoko kwalikowanych menederw, nansw, uczonych, twrcw kultury i mediw. Przedmiotem wymiany s zasoby wysokiej jakoci, co powoduje, i wymiana ta jest znacznie bardziej intensywna midzy poszczeglnymi orodkami metropolitalnymi, ni midzy nimi a ich zapleczem regionalnym. W rezultacie, rnice terytorialne w wikszoci krajw rosn, bowiem metropolie - koncentrujc sektory o wy40 41
www.platforma.org/download/pl/defaultopisy/65/2/1 Jak pisze Castells: kada prba skrystalizowania pozycji w sieci jako kulturowego
kodu w okrelonym czasie i miejscu skazuje sie na degeneracj, poniewa staje si ona zbyt mao elastyczna w warunkach zmiennej geometrii narzucanej przez informacjonizm
23/148
sokim tempie wzrostu - rozwijaj si szybciej, ni wikszo obszarw pozametropolitalnych. Metropolie, bdc atrakcyjnymi lokalizacjami biznesu i stwarzajc dobre warunki ycia, przycigaj nowych mieszkacw. Wzrostowi liczby ludnoci towarzyszy powikszanie si terytorium metropolii, gwnie w wyniku suburbanizacji nie tylko mieszka, ale i usug. Wydueniu ulegaj dojazdy do pracy, placwek handlowych i kulturalnych. Rozbudowie ulegaj sieci infrastruktury komunalnej: energetyczne, wodnokanalizacyjne. Gospodarka odpadami obejmuje coraz to wiksze obszary. [...]
Silne zrnicowania na tle spoecznym, a w wielu europejskich metropoliach take na tle etnicznym, s staym podoem napi i koniktw. Trudno przypuszcza, e celem samym w sobie ma by osabianie wizi bogaccej si klasy metropolitalnej z lokaln spoecznoci, tworzenie ponadnarodowych struktur minimalizujcych wpyw indywidualnego bogactwa na wzrost poziomu ycia spoeczestwa, rozwj kosztem ekologii, osabianie wizi spoecznych i zmniejszenie iloci wolnego czasu (wyduenie czasu pracy i dojazdy). A przecie jest wielce prawdopodobne, e spodziewane korzyci nie nastpi, gdy tymczasem koszty wystpi z ca pewnoci. Sie nansowa jest zdominowana przez naprawd due metropolie: Nowy Jork, Londyn, czy Tokio. Podejmowanie z nimi konkurencji nie ma sensu. Kady mniejszy orodek powinien znale swoje miejsce w globalnej sieci i swj sposb wczenia si w ni. Spoeczne eksperymenty w tej dziedzinie mog skoczy si katastrof. Naszym atutem s stosunkowo silne wizi spoeczne. Nie wolno ich burzy przez metropolizacj. Centra innowacyjnoci nie powstaj Dominacja w obrbie wielkich miast, tylko w ich pobliu (Dolina Krzemowa w pobliu San Francisco, Kista pod Sztokcholmem). si zmniejsza. kapitau nad prac, o ktrej pisze w swoich tekstach Castells, moe A w takim modelu rozwoju, metropolia w najlepszym razie stanowi dogodne zaplecze, o znaczeniu malejcym wraz z rozwojem techniki.
Globalizacja jako utopia? Polityka gospodarcza formuowana w kontekcie globalnej sieci kryje w sobie jeszcze jedn niebezpieczestwo. By moe globalizacja, ktrej mechanizmy opisuje koncepcja spoeczestwa sieciowego, jest tylko nierealn utopi? gniew Macieszek
42
42
Jak uwaa Zbi-
Przecie rnorodno, tj.
tysice szczepw,
http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?p=&strona=biulglobmac&nr=16
Zbigniew Macieszek, Globalizacja ostatnia utopia?
ras, tradycji kulturalnych, jzykw i wierze (a nawet narodowych i regionalnych potraw i alkoholi) jest zagubionym rajem ludzkoci. Jest to duchowy rezerwuar, swoisty dostarczyciel paliwa, poniewa rnorodno jest rdem twrczej energii i rozwoju. Jednoczenie tak zwana wielokulturowo" (mieszanka kulturowa) jest faszyw rnorodnoci, po prostu krtkim przystankiem przed unikacj i mierci. Utopia globalizacji to unikacja, antyutopia globalna to pochwaa rnorodnoci
W erze globalizacji ludzie poszukuj sensu istnienia. Nie chc by trybikiem w maszynie. Poszukuj swej tosamoci. Ludzie co-
raz czciej buduj swe sensy nie wok tego co robi, ale wok tego kim s, lub wierz, e s. Jest to wic w pewnym sensie powrt do
solidarnoci mechanicznej (rozrnienie Durkheima
43
), charaktery-
stycznej dla wsplnot. W polskich realiach moe si uksztatowa
tosamo oporu
44
,na bazie ktrej moliwe jest twrcze poszukiwa45
nie optymalnej dla Polski organizacji spoeczestwa
Prba na-
ladowania obcych wzorcw rozwoju nie jest najszczliwszym pomysem. Wspczesne formy rozwoju (take w ekonomii) tylko do pewnego stopnia s uniwersalne. Sigajc po obce wzorce, musimy dokona wysiku indywidualizacji, dostosowania. Dylemat: metropolizacja albo zrwnowaony rozwj jest pozorny. Kryje si za nim przekonanie, e musimy skierowa nasze wysiki w jednym z tych dwch, wykluczajcych si kierunkw. Tymczasem naley dba o rozwj infrastruktury (w tym edukacj) i pozwoli spoeczestwu rozwija si bez kompleksw i dominacji przez wiatow sie.
Rodzina i religia w budowaniu kapitau spoecznego

Zadziwiajce jest to, e analizujcy kapita spoeczny uczeni rzadko doceniaj rol dwch podstawowych czynnikw integracji: rodziny i religii. Jednym z wyjtkw jest Gary Becker, ktry zauwaa, i rodzina to najbardziej efektywne rodowisko dla budowy kapitau spoecznego. W rodzinie kapita ten jest budowany dziki postawom altruistycznym. wiadczc usugi poza rynkiem, rodziny wytwarzaj oszczdnoci, ktre umoliwiaj koncentracj kapitau
43
Solidarno mechaniczna odpowiada porzdkowi wsplnotowemu Ferdinanda TnZob. Tadeusz Paleczny Socjologia niesa, lub weberowskiemu panowaniu tradycyjnemu. tosamoci Manuel Sia tosamoci:
44 Castells, Tosamo legitymizujca wytwarza spoeczestwo obywatelskie. Tosamo oporu prowadzi do ksztatowania si wsplnot lub wsplnotowych spoecznoci. Tosamo projektu wytwarza podmioty ch bycia jednostk, tworzenia osobistej historii, nadawania sensu caej sferze dowiadcze indywidualnego ycia 45
. Zob. Tomasz Warczok, W poszukiwaniu bezpieczestwa. traum globalizacyjn
http://www.sbc.org.pl/Content/11975/doktorat2853.pdf
Spoeczne zmagania z
25/148
i inwestycje. Wedug Beckera rodzina i wolny rynek stanowi dwa lary gospodarki przyszoci. Udowodniona zostaa korelacja midzy moralnoci, stanowic podstaw funkcjonowania wsplnot, a kapitaem spoecznym. Ciekawy eksperyment opisuje Jan Fazlagi w tekcie Budowa Gospodarki Opartej na Wiedzy w Polsce a kapita spoeczny
46
: Ame-
rykaskie towarzystwo biblijne przeprowadzili kiedy interesujcy eksperyment spoeczny. Wybrano pewien kwarta obejmujcy pi przecznic w dzielnicy, ktra charakteryzowaa si jednym z najwyszych poziomw przestpczoci w miecie. Na ulicach tego obszaru wyoono siedem tysicy egzemplarzy ksigi w. Jana z Nowego testamentu. W kadym egzemplarzu zawarto bezpatne zamwienie egzemplarza Nowego testamentu. Otrzymano okoo dwustu zamwie. Komisarz Policji odpowiedzialny za ten rejon zauway, e w cigu jednego miesica poziom przestpczoci w tym rejonie miasta dramatycznie si obniy. Taki sam eksperyment powtrzono kilkakrotnie w innych rejonach miast amerykaskich z podobnym rezultatem.
Mimo tego podwaa si znaczenie wsplnot rodzinnych i religijnych dla rozwoju spoeczestwa. rde takiej postawy mona dopatrywa si w lozoi Hegla, ktry traktowa rodzin jako co zewntrznego wobec spoeczestwa obywatelskiego. Z kolei Robert Putnam uwaa, e siy jednoczce wsplnoty mog tworzy bariery izolujce. Rozrnia on kapita wicy (integrujcy, dziaajcy Popularno tego typu koncepcji sprado rodka) od kapitau pomostowego warunkujcego otwarcie i spoeczne zaangaowanie. wia, e Polacy bdcy pod wpywem idei Jana Pawa II staj przed wielkim wyzwaniem. Moemy i powinnimy odrzuci uprzedzenia i potraktowa nasz katolicyzm oraz stosunkowo silne wizi rodzinne jako nasze atuty.
Znaczenie religii dla spoeczestwa polskiego

Popularna teza Andre Malraux'a: wiek XXI bdzie wiekiem
religii albo nie bdzie go wcale jest czsto uwaana jedynie za wytwr religijnej publicystyki. spychana na margines. W cywilizacji europejskiej religia jest Wedug socjologw wizi wsplnotowe (a
wic take religijne) ulegaj schodzeniu i nastpuje przechodzenie do ideologii autentycznoci i czystych relacji, promujcej do46
sce
http://fazlagic.pl/zarzadzanie-wiedza/ budowa-gospodarki-opartej-na-wiedzy-w-polsce-a-kapital-spoleczny/
a kapita spoeczny"
Jan
Fazlagi,
"Budowa
Gospodarki
Opartej
na
Wiedzy
Pol-
26/148
konywanie indywidualnych wyborw

wsplnot, prowadz do alienacji
48
47
. Ten proces trudno uzna za Trudno zaprzeczy temu, e Polska
pozytywny, gdy wizi karnawaowe, ktre nastpuj w miejsce . religia stanowi nadal potencjalnie wielk si integrujc. ci rodzinnych i religii
49
za wyrnia si na tle Europy wanie przywizaniem do warto. Pozytywna rola rodziny i religii jest po. Mielimy te Papiea Jana Pawa II, wszechnie akceptowana lakw
51 50
ktry jest uznawany za autorytet przez zdecydowan wikszo Po. Z drugiej strony badania Instytutu Statystyki Kocioa Ka52
tolickiego wskazuj na rozdwik midzy wyznawanymi pogldami a postaw moraln . Naturalne wic wydaje si potraktowanie wyzwania, jakim jest wdroenie spoecznej gospodarki rynkowej jako okazji do religijnego odrodzenia (moemy pod tym wzgldem naladowa Wgrw, ktrzy w 2006 roku podjli krucjat racow za Ojczyzn
53
). Podobne zdanie wyraa socjolog Maria Sroczyska
54
Wydaje si, e kapita spoeczny w Polsce ma przede wszystkim
charakter potencjalny. Pewna nadzieja tkwi w tym nurcie Kocioa partycypacji, ktry czy si z otwartoci. Promuje on moliwo oddziaywania na ycie wsplnotowe poprzez intelektualn i moraln odpowiedzialno i przedsibiorczo jednostkow. Generacja 4 R (Rodzina, Religia, Rozsdek, Rynek) rozumiana jako grupa etosowa (pokolenie Jana Pawa II) pozostaje szans dla katolicyzmu w warunkach polskiej modernizacji.
Pastwo i rodzina a gospodarka oparta na wiedzy
Wielu badaczy zwraca uwag na wyczerpywanie si neoliberalnego modelu gospodarki, jako systemu autonomicznego wobec spoeczestw
47
55
. Dostrzega si znaczenie zrwnowaonego i integralZarys teorii zmiany cyt. za: Maria Sroczyska, Kapita spoeczny a
Marody M., Giza-Poleszczuk A., Przemiany wizi spoecznych.
spoecznej, Scholar, Warszawa 2004.
wi religijna (moliwoci i ograniczenia),
Zeszyt10/4.pdf
48 49 50 51
tle Europy
http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/
Maria Sroczyska, Kapita spoeczny a wi religijna (moliwoci i ograniczenia) .... Aleksandra Jasiska-Kania, Co ceni Polacy? Wartoci uznawane przez Polakw na
http://www.academia.pan.pl/dokonania.php?id=493&jezyk=pl
CBOS dla tylko 1% Polakw stwierdzio, e Jan
http://www.rzeczywspolne.pl/2011/04/parafialny-republikanizm/
W badaniach nie by cydowanie
Grzegorz Grny Paraalny-republikanizm
JanPawelIIjestautorytetemdla93Polakow
52
19/2004 ,
nich
autorytetem.
http://www.centrumjp2.pl/news/5227/
Pawe
II
zde-
ukasz Kamierczak, "Sacrum - tak, ... ale z ludzkim obliczem, Przewodnik Katolicki
53 http://niepoprawni.pl/blog/3787/krucjata-rozancowa-w-intencji-ojczyzny 54 Maria Sroczyska, Kapita spoeczny a wi religijna (moliwoci i ograniczenia) .... 55 Z polskich uczonych mona wyrni zwaszcza prof. Jzen Hrynkieiwcz, czy Zbi-
http://www.przk.pl/nr/temattygodnia/sacrumtakalez.html
gniewa Maciaszeka
27/148
nego rozwoju.
Szybki i trway wzrost gospodarczy jest moliwy
tylko w spoeczestwach charakteryzujcych si wysokim poziomem kapitau spoecznego. W roku 2000 ukazaa si wana publikacja na temat przemian spoecznych zwizanych z globalizacj i rewolucj komunikacyjn: Martin Carnoy, Utrwalanie nowej gospodarki (polskie wydanie ukazao si w roku 2002). Ta ksika jest godna polecenia kademu, kogo interesuj przyczyny przemian wspczesnych spoeczestw. Autor pokazuje silny wwczas konikt midzy zwolennikami wolnego rynku kierujcymi si zasadami efektywnoci gospodarczej i zwolennikami socjalnego pastwa dobrobytu. Wzgldy gospodarcze zdaway si wwczas przewaa, co rodzio wakie problemy: Aby usprawiedliwi rozwizania rynkowe dla spoecznej integracji,
zwolennicy [wolnego rynku] wyszydzaj rol rzdu jako tak.
To
moe mie efekt zbawienny dla zwikszenia efektywnoci rzdu poprzez presj na zaangaowanych w polityk pastwa dobrobytu do przerwania anachronicznych, nieefektywnych wydatkw; lecz zmasowane ataki na wydatki rzdu nie majce legitymizacji zwikszaj cynizm obywateli w stosunku do interwencji rzdowych, nawet tych, ktre czyni spoeczestwa bardziej rwnymi i godnymi
56
Rozwizania tego koniktu M. Carnoy poszukuje w idei spoeczestwa wiedzy. Podkrela wag rozwoju lokalnego szkolnictwa, ktre powinno podejmowa coraz szersze zadania (m.in. ksztacenie dorosych). Postuluje te rozwj spoecznej aktywnoci w sferze publicznej, skutkujcej nowymi formami organizacyjnymi (do tej kategorii mona zaliczy lokalne klastry). Ju dzisiaj jednak wida, e nie wszystkie jego recepty i przewidywania si speniy. W szczeglnoci dobroczynne dziaanie imigracji i wielokulturowoci zostao zakwestionowane
57
Coraz czciej mwi si za to o powrocie do

58
korzeni spoecznej gospodarki rynkowej
Podsumowanie: specyka polskiej wersji SGR

Na podstawie dotychczasowych, wstpnych rozwaa moemy wskaza, na kluczowe dla spoecznej gospodarki rynkowej (SGR) w Polsce zagadnienia:
56 57 58
Martin Carnoy, Utrwalanie nowej gospodarki, str. 235 Gone byy wystpienia na ten temat Angeli Merkel zob. np. opublikowany przez Fundacj
(http://prasa.wiara.pl/doc/848978.Niemcy-kleska-multikulti) now spoecznej gospodarki rynkowej, (http://www.kas.de/wf/doc/kas16924-1522-8-30. Adenauera Apel z Jeny. O od-
pdf?090625160424)
28/148
Konieczno mobilizacji spoecznej. cj, eby si zaangaowa. Katolickiego.
Polacy musz uzyska siln motywa-
Pomocnym moe by tutaj wsparcie Kocioa
Silne przywizanie do rodziny i religii, ktre mona wykorzysta do budowy kapitau spoecznego oraz identykacji z celami wsplnymi (umowa spoeczna). Niski (aczkolwiek ostatnimi laty rosncy) poziom zaufania i utrudnione w zwizku z tym nawizywanie wsppracy. Konieczno uwzgldnienia przemian zwizanych z globalizacj i rozwojem spoeczestwa sieciowego.
Ponadto naley wzi pod uwag nastpujce kwestie:

Rozwinita struktura wadz lokalnych (moliwo oparcia na niej reform). Naley jednak zwrci uwag na to, e wadze te s silnie ukierunkowane na rozwizywanie lokalnych problemw. Saby system nansowy, ktry nie zapewnia nansowania innowacyjnych przedsiwzi (sabe warunki, cao ryzyka ponosi wykonawca)
59 .
59
Jerzy Wawro, Innowacyjno w sieciach przedsibiorstw informatycznych
http://www.klasterit.pl/download/gfx/klasterit/pl/defaultopisy/68/1/1
29/148
Spoeczne nauczanie Kocioa Katolickiego
Fundamentalne zasady spoecznej gospodarki rynkowej znajduj swe uzasadnienie w nauczaniu Kocioa Katolickiego. Jest to w peni zrozumiae, jeli uwzgldni si historyczn rol, jak odegrali niemieccy jezuici. Najsynniejszy z nich - Oswald von Nell-Breuning mia duy udzia w powstaniu encykliki Piusa XI Quadragesimo
anno . Naley jednak w tym miejscu zwrci uwag na szczeglny

wkad Jana Pawa II, zwaszcza w dwch aspektach: podkreleniu personalistycznego wymiaru pracy ludzkiej oraz roli wsplnot jako fundamentu organizacji spoeczestwa. Te koncepcje zostay wypracowane w obrbie tzw. lubelskiej szkoy personalistycznej, ktrej inicjatorem by kardyna Stefan Wyszyski
60
. Sdz, e w koncepcji
niemieckiej zarwno rodzina, jak i wsplnoty s traktowane jako dobro, o ktre naley dba, ale nie docenia si ich znaczenia dla rozwoju gospodarczego. Celem Kocioa nie jest stworzenie doktryny ekonomicznej, a tym bardziej konkretnego programu politycznego. Jednak jego nauczanie powinno by uwzgldnione w ksztatowaniu adu gospodarczego. Kiedy ukazaa si encyklika Laborem exercens, wydawao si, i wpisuje si ona w rodzcy si nurt nowej ekonomii. Rewolucja naukowo techniczna dawaa moliwoci realizacji personalizmu ekonomicznego. Mwiono o zajciu zamiast pracy, humanizacji, koniecznoci podmiotowego traktowania pracownikw. Niestety pniej nastpio szalestwo globalizacji, dominacja korporacji i zniewalajcych systemw nansowych. Guru szalonych architektw neoliberalnej gospodarki, M. Friedman mwi
61
dla dyrektorw
korporacji istnieje tylko jeden rodzaj odpowiedzialnoci spoecznej: zarabia dla udziaowcw jak najwicej pienidzy. Oto ich imperatyw moralny. Menederowie, ktrzy stawiaj cele spoeczne i ekologiczne ponad zysk, ktrzy staraj si postpowa moralnie, s w gruncie rzeczy niemoralni .
Dziedzictwo Jana Pawa II

Krytykujc encyklik Fides at ratio, Jan Woleski pisa o obojtnoci, z jak przyjto j wrd uczonych
60 61
62
. Mona powiedzie,
nauczanie/ksiazki/dpl/
Cytat za:
Kard.
Stefan
Wyszyski
Duch
pracy
ludzkiej
http://www.nonpossumus.pl/
http://gielda.onet.pl/nie-ma-sri-bez-csr-paradoks-friedmana,18874,3173995,1, poradnik-detal
62
Jan Woleski, FIDES, RATIO I RATIO RECTA, Znak, Nr 527,
Izabela Kwiatkowska Nie ma SRI bez CSR. Paradoks Friedmana,
Kwiecie 1999
30/148
i dzieo Papiea sytuowano poza wczesnym paradygmatem szeroko rozumianej nauki. Jan Woleski poniekd mia racj. Jan Pawe II porywa tumy, ale niewielu byo uczonych skonnych pochyli si nad jego pismami. Czy to jednak wina braku wakich i oryginalnych treci, czy te istotne przeoczenie mdrcw? Papie da nam o wiele wicej ni duszpasterskie nauczanie religijnego przywdcy.
Nie lkajcie si
Wiek dwudziesty by okresem ostrej krytyki lozocznych spekulacji. Krytyki na tyle skutecznej, e dla wspczesnego czowieka wiele ze staroytnych i redniowiecznych pomysw brzmi niedorzecznie. Nauka i technika rozwija si znakomicie bez rozstrzygania (a nawet poruszania) fundamentalnych kwestii lozocznych. Filozoa z kolei podzielia si na dziedziny nieomal cakowicie niezalene. Filozoa analityczna prbowaa zbudowa podstawy metodologiczne nauki (na co chyba nie byo w sumie zapotrzebowania). Wielu lozofw zajo si jedynie analiz wytworw ludzkiej kultury. Metazyka przetrwaa w kontekcie historycznym (kontynuowanie dzie Wielkich Mistrzw) lub religijnym. Empiryzm oczyszczony z metazycznych naleciaoci zdawa si by lozo nowoczesnych materialistw. Trzeba byo naprawd wielkiej odwagi, by w tej sytuacji way si na jak now syntez. Jednak Jan Pawe II nie bez powodu powtarza nie lkajcie si. Dokona on rzeczy zaiste niezwykej. Wikszo jego dzie zostao napisane prostym, zrozumiaym dla kadego jzykiem. Odwouj si one do naszych elementarnych intuicji, powszechnie znanej tradycji lub Biblii, ale kryj si za tym prostym przekazem przemylenia, tworzce trway fundament. Odkrycie tego fundamentu wymaga dogbnych studiw. Piszc swoj encyklik Fides et ratio, Papie nie da rzeczy niemoliwych. Wiedzia, e rozum oywiony wiar moe obj kwestie fundamentalne. Wiedzia, e to moliwe, gdy sam tego dokona.
Personalizm
U pocztkw intelektualnej podry, w ktr chciabym teraz zabra czytelnika, mamy do czynienia z reeksj na temat istoty czowieczestwa. Mona rozrni dwa jego ujcia:
1. 2. Kosmologiczne: czowiek jako istota rozumna, cz kosmosu/wiata. Personalistyczne: akcentujca nieredukowalno osoby do wiata/kosmosu.
31/148
Karol Wojtya rozpoczyna sw reeksj nad czowiekiem od ujcia personalistycznego. Analizujc przeycia osoby, stara si zgodnie Dokonuje w ten spoz metod fenomenologii dotrze do rzeczy.
sb integracji "lozoi wiadomoci" i "lozoi bytu". Idc ladami Schelera, odkrywa istotne przeoczenie tego lozofa. Pomin on mianowicie w swych rozwaaniach kwesti sumienia
63
. Dopiero analiza
fenomenu sumienia pozwolia na zmierzenie si z problemem dobra i za. Przyjo si uwaa, e ocena czynu jest wynikiem obiektywnego wartociowania odniesienia dokonanych czynw do wiata wartoci. To wedug Karola Wojtyy za pno. Trzeba si cofn do chwili podejmowania czynu, gdy dobro i zo si rodzi. Nastpuje wwczas w naszym sumieniu konfrontacja normy z dziaaniem. Warto jest rezultatem oceny i polega na konfrontacji z norm, wynikajc z prawdy o dobru. To poprzez czyny stajemy si osob. Moralnie dobr (jeli czynimy dobro) lub moralnie z (gdy czynimy zo). W swoim dziele Osoba i czyn, Karol Wojtya nie poprzestaje na analizie czowieka w dziaaniu. jako istoty spoecznej. cjalizmowi) s bdne. Odkrywa warto wsplnoty. Wskazuje przy tym na dwa istotne bdy w rozumieniu czowieka Zarwno postawa indywidualistyczna, jak i kolektywistyczna (odpowiadajce odpowiednio liberalizmowi i so-
Nauczanie spoeczne
Filozoczne prace Karola Wojtyy miay zasadniczy wpyw na pniejsze dziea Jana Pawa II. Jest to take widoczne w trzech encyklikach, zaliczanych do spoecznej nauki Kocioa: Laborem exer-
cens,
Sollicitudo rei socialis
Centesimus annus.
Cho wiele
z poruszonych w nich idei jest jedynie przypomnieniem nauczania poprzednich papiey, s take zaskakujco ostre sformuowania dotyczce biecej sytuacji spoeczno-ekonomicznej. Tematyka ta bya take czsto przedmiotem wygaszanych homilii i przemwie. Analizujc pozostawione przez Papiea dziea, moemy uzyska spjny obraz spoecznej nauki Kocioa. Do najwaniejszych z poruszanych zagadnie nale:
1. Personalistyczna koncepcja pracy. Imperatyw kategoryczny Kanta w interpretacji Karola Wojtyy brzmia Ilekro w twoim postpowaniu osoba jest
przedmiotem dziaania, tylekro pamitaj, e nie moesz jej traktowa tylko jako rodka do celu, jako narzdzia, ale licz si z tym, e ona sama ma lub
63
zob. Andrzej Ptawski Filozoa Karola Wojtyy a fenomenologia
32/148
bodaj powinna mie swj cel
64 . W konsekwencji praca nie moe by trakto-
wana jak towar. Naley bowiem zawsze pamita o podmiotowoci czowieka j wykonujcego. Praca jest waniejsza od kapitau, z czego wynika konieczno zagwarantowania podmiotowoci spoeczestwa ludzi pracy. 2. Wasno prywatna. Wasno prywatna lub pewne dysponowanie dobrami
zewntrznymi daj kademu przestrze koniecznie potrzebn do autonomii osobistej i rodzinnej i naley je uwaa za poszerzenie niejako wolnoci ludzkiej
65 . Jan Pawe II krytykowa socjalistyczne negowanie tego prawa, jego
ograniczanie w imi rzekomej rwnoci wszystkich w spoeczestwie . Nie

mona jednak absolutyzowa prawa wasnoci. Tradycja chrzecijaska
nigdy nie podtrzymywaa tego prawa jako absolutnej i nienaruszalnej zasady. Zawsze rozumiaa je natomiast w najszerszym kontekcie powszechnego prawa wszystkich do korzystania z dbr caego stworzenia: prawo osobistego posiadania jako podporzdkowane prawu powszechnego uywania, uniwersalnemu przeznaczeniu dbr
3. Subsydiarno.
66 .
Zasada subsydiarnoci zostaa przedstawiona pierwszy raz
w encyklice Piusa XI Quadragesimo Anno w roku 1931: Jest niesprawie-
dliwoci, powanym zem i zakceniem waciwego porzdku, jeli dua i wyszego rzdu organizacja przypisuje sobie funkcje, ktre skutecznie mog by wykonywane przez ciaa mniejsze i niszego rzdu .
4. Pomocniczo: ...co jednostka z wasnej inicjatywy i wasnymi siami moe
zdziaa, tego nie wolno jej wydziera na rzecz spoeczestwa; podobnie niesprawiedliwoci, szkod spoeczn i zakceniem ustroju jest zabieranie mniejszym i niszym spoecznociom tych zada, ktre mog speni, i przekazywanie ich spoecznociom wikszym i wyszym. Kada akcja spoeczna ze swego celu i ze swej natury ma charakter pomocniczy; winna pomaga czonkom organizmu spoecznego, a nie niszczy ich lub wchania
5.
67 .
Krytyka pastwa opiekuczego. Krytyka ta wynika wprost z zasady pomocniczoci: Interweniujc bezporednio i pozbawiajc spoeczestwo odpowie-
dzialnoci, pastwo opiekucze powoduje utrat ludzkich energii i przesadny wzrost publicznych struktur, w ktrych przy ogromnych kosztach raczej dominuje logika biurokratyczna, anieli troska o to, by suy korzystajcym z nich ludziom .
6. Solidarno. Jest to postawa (cnota) moralna i spoeczna: mocna i trwaa
wola angaowania si na rzecz dobra wsplnego, czyli dobra wszystkich i kadego

7.
68 .
Trzecia droga. Nauka spoeczna nie jest jak trzeci drog midzy liberal-
nym kapitalizmem i marksistowskim kolektywizmem ani jak moliw alternatyw innych, nie tak radykalnie przeciwstawnych wobec siebie rozwiza: stanowi ona kategori niezalen
69 .
A jednak odrzucajc ide trzeciej
drogi, jako zadania konstrukcji nowego systemu gospodarczego, Papie de facto wskazuje trzeci drog pomidzy liberalizmem i socjalizmem. Kry-
64 65 66 67 68 69
Karol Wojtya, Mio i odpowiedzialno Centesimus annus Laborem exercens Pius XI, Quadragesimo Anno Sollicitudo rei socialis Jan Pawe II, Sollicitudo rei socjalis, nr 41-45.
http://www.nonpossumus.pl/encykliki/PiusXI/quadragesimoanno/II.php
33/148
tykuje zarwno socjalizm jako system nadmiernej biurokratycznej centralizacji, jak i liberalny indywidualizm. Alternatyw jest wolno dziaania we wsplnocie: prawo do inicjatywy gospodarczej jest wane nie tylko dla jednostki, ale take dla dobra wsplnego
70 . Celem przedsibiorstwa jest
samo jego istnienie jako wsplnoty ludzi, ktrzy na rny sposb zdaj do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb i stanowi szczegln grup suc caemu spoeczestwu. Odpowiadajc na pytanie o to, czy klska komunizmu oznacza triumf kapitalizmu, Papie odpowiada
71 : 'Jeli mianem
kapitalizmu okrela si system ekonomiczny, ktry uznaje zasadnicz i pozytywn rol przedsibiorstwa, rynku, wasnoci prywatnej i wynikajcej z niej odpowiedzialnoci za rodki produkcji, oraz wolnej ludzkiej inicjatywy w dziedzinie gospodarczej, na postawione wyej pytanie naley z pewnoci odpowiedzie twierdzco, cho moe trafniejsze byoby tu wyraenie ekonomia przedsibiorczoci, ekonomia rynku czy po prostu wolna ekonomia. Ale jeli przez kapitalizm rozumie si system, w ktrym wolno gospodarcza nie jest ujta w ramy systemu prawnego, wprzgajcego j w sub integralnej wolnoci ludzkiej i traktujcego jako szczeglny wymiar teje wolnoci, ktra ma przede wszystkim charakter etyczny i religijny, to wwczas odpowied jest zdecydowanie przeczca '.
8. Krytyka neoliberalnego, odpersonalizowanego systemu gospodarczego: ko-
niecznie napitnowa istnienie mechanizmw ekonomicznych nansowych i
72 . Al73 ternatyw jest personalizm ekonomiczny, przedsibiorczo ludzi wolnych :

automatyczny, umacniaj stan bogactwa jednych i ubstwa drugich
W ten sposb staje si coraz bardziej oczywista i determinujca rola zdyscy-
spoecznych, ktre chocia s kierowane wol ludzi, dziaaj w sposb jakby
plinowanej i kreatywnej pracy ludzkiej oraz jako cz istotna tej pracy rola zdolnoci do inicjatywy i przedsibiorczoci. Ten proces, ktry w sposb konkretny i jasny ukazuje prawd o osobie, prawd nieustannie potwierdzan przez chrzecijastwo, zasuguje na uwag i przychylno. Istotnie, gwnym bogactwem czowieka jest wraz z ziemi sam czowiek .
Solidarno
Solidarno to mocna i trwaa wola angaowania si na rzecz
dobra wsplnego, czyli dobra wszystkich i kadego, wszyscy bowiem jestemy naprawd odpowiedzialni za wszystkich"
74
. W tym ujciu
solidarno staje si podstaw funkcjonowania godnego spoeczestwa: "Solidarno znaczy sposb bytowania w wieloci ludzkiej, na
przykad narodu, w jednoci, przy uszanowaniu wszystkich rnic, wszystkich odmiennoci, jakie pomidzy ludmi zachodz. A wic jedno w wieloci, a wic pluralizm. To wszystko mieci si w pojciu solidarnoci. Sposb bytowania ludzkiej wieloci, mniejszej lub
70 71 72 73 74
Jan Pawe II, Sollicitudo rei socjalis Jan Pawe II, Centesimus annus Jan Pawe II, Sollicitudo rei socialis Jan Pawe II, Centesimus Annus Jan Pawe II, Sollicitudo Rei Socialis
34/148
wikszej, caej ludzkoci, poszczeglnego narodu, bytowania w jednoci godnej czowieka "
75
Pomimo tego, e Papie mwi o solidarnoci w czasach panowania zupenie innego systemu ekonomiczno-spoecznego, jego sowa zachowuj zadziwiajc aktualno. Dlatego warto je odczyta na nowo. Poniej obszerne fragmenty przemowy podczas Mszy witej dla wiata pracy z 1987 roku
76
Za prac ludzk trzeba zapaci i rwnoczenie: na prac czowieka nie sposb odpowiedzie sam zapat. Przecie jako osoba jest on nie tylko wykonawc, lecz jest wsptwrc dzie a, ktre powstaje na warsztacie pracy. Ma zatem prawo do stanowienia rwnie o tym warsztacie. Ma prawo do pracowniczej samorzdnoci czego wyrazem s midzy innymi zwizki zawodowe: niezalene i samorzdne, jak podkrelono wanie tu, w Gdasku. [...] Czowiek nie jest sam, yje z drugimi, przez drugich, dla drugich. Caa ludzka egzystencja ma waciwy sobie wymiar wsplnotowy i wymiar spoeczny. Ten wymiar nie moe oznacza redukcji osoby ludzkiej, jej talentw, jej moliwoci, jej zada. Wanie z punktu widzenia wsplnoty spoecznej musi by do przestrzeni dla kadego. Jednym z wanych zada pastwa jest stwarzanie tej przestrzeni, tak aby kady mg przez prac rozwin siebie, swoj osobowo i swoje powoanie. Ten osobowy rozwj, ta przestrze osoby w yciu spoecznym jest rwnoczenie warunkiem dobra wsplnego. Jeli czowiekowi odbiera si te moliwoci, jeli organizacja ycia zbiorowego zakada zbyt ciasne ramy dla ludzkich moliwoci i ludzkich inicjatyw nawet gdyby to nastpowao w imi jakiej motywacji spoecznej jest, niestety, przeciw spoeczestwu. Przeciw jego dobru przeciw dobru wsplnemu. Jeden drugiego brzemiona nocie to zwize zdanie Apo-
stoa jest inspiracj dla midzyludzkiej i spoecznej solidarnoci. Solidarno to znaczy: jeden i drugi, a skoro brzemi, to brzemi niesione razem, we wsplnocie. A wic nigdy: jeden przeciw drugiemu. Jedni przeciw drugim. I nigdy brzemi dwigane przez czowieka samotnie. Bez pomocy drugich. Nie moe by walka silniejsza nad solidarno. [...] Nie moe by program walki ponad programem solidarnoci. Inaczej rosn zbyt cikie brzemiona. I rozkad tych brzemion narasta w sposb nieproporcjonalny.
75 76
Jan Pawe II w Gdyni, podczas Mszy w. dla ludzi pracy 11 czerwca 1987 r. Gdask, 12 VI 1987 r
35/148
Godno pracy
Solidarno ma (zwaszcza w Polsce) kluczowe znaczenie dla dziaa na rzecz godnoci pracy ludzkiej. Dziaa przeciwko de-
gradacji czowieka jako podmiotu pracy, poczonej z niesychanym wyzyskiem w dziedzinie zarobkw, warunkw pracy i troski o osob pracownika. [...] Potrzebne s nowe formy solidarnoci ludzi pracy, a take solidarnoci z ludmi pracy
77
Jest to przeniesienie zasad wsplnotowych w obszar gospodarki. O ile jednak dawniej miay one zastosowanie jedynie w walce robotnikw o swe prawa, to obecnie mog by si wykorzystywan w organicznym rozwoju przedsibiorstw. Sprzyjaj temu zasady partycypacji pracowniczej, czy lune formy zatrudnienia (jeli poczone s z dobrowoln samodzielnoci pracownika, przy ktrej bezporedni nadzr zastpowany jest osobistym zaangaowaniem).
Chrzecijaskie rozumienie wasnoci

Powszechno prawa wasnoci jest w chrzecijastwie mocno akcentowana. Jan Pawe II mwi
78
Raz jeszcze naley przypo-
mnie typow zasad chrzecijaskiej nauki spoecznej: dobra tego wiata zostay pierwotnie przeznaczone dla wszystkich. weczy.
Dla chrzecijan prawo wasnoci oznacza udzia w darze pochodzcym od Boga: Bg da ziemi caemu rodzajowi ludzkiemu,
Prawo do
wasnoci prywatnej jest suszne i konieczne, ale tej zasady nie ni-
aby utrzymywaa wszystkich jego czonkw, nie wykluczajc ani nie wyrniajc nikogo. To stanowi uzasadnienie powszechnego przeznaczenia dbr ziemi. [...] W imi sprawiedliwoci i prawdy nie wolno dopuci do tego, aby podstawowe ludzkie potrzeby pozostay nie zaspokojone i do wyniszczenia z tego powodu ludzkich istnie
79
. Czyli
mamy prawo korzysta z dbr w celu utrzymania siebie i rodziny z zachowaniem zasady sprawiedliwoci. W imi sprawiedliwoci naley przyj powszechno wasnoci. Bez wasnoci nie ma bowiem we wspczesnym wiecie wolnoci, ktra jest fundamentalnym prawem kadej osoby. Ile tej wasnoci powinien posiada kady z nas? Pius XI w encyklice Quadragesimo anno poda konkretne wskazania: Tak za naley te dobra wymierzy, by czowiekowi wystarczyy
nie tylko na zaspokojenie koniecznoci yciowych i potrzeb pewnej

77 78 79
Jan Pawe II, Laborem exercens Jan Pawe II, Sollicitudo rei socialis Jan Pawe II, Centesimus annus
36/148
godnoci, ale take by mu pozwoliy wznie si na wyszy stopie dobrobytu i kultury, ktry pod warunkiem roztropnego korzystania z nich nie bdzie przeszkadza cnocie, ale j owszem uatwi.
Czyli celem jest by, a wasno (mie) moe by tylko drog do tego celu. Naruszenie porzdku moralnego nastpuje wwczas, gdymie jednej osoby odbywa si kosztem by tej lub innej osoby. Niestety, jak zauwaa Jan Pawe II, dzisiaj moe wyraniej
ni kiedykolwiek dostrzega si wewntrzn sprzeczno rozwoju ograniczonego tylko do dziedziny gospodarczej atwo podporzdkowuje on osob ludzk i jej najgbsze potrzeby wymogom planowania gospodarczego lub wycznego zysku
80
Papiee nie ograniczali si jedynie do teoretycznych rozwaa, starajc si wskaza konkretne rozwizania problemw. Leon XIII jako pierwszy skrytykowa zarwno socjalizm jak i liberalizm. Sfor-
muowa on koncepcj praw czowieka w oparciu o prawo naturalne, ktre stanowi podstaw dla spoecznego i politycznego adu. Na nim te formuowa swoje tezy bronice praw robotnikw do wasnoci, do partycypacji w zyskach przedsibiorstwa, do posiadania prawa zrzeszania si i do uczestnictwa w demokratycznym podejmowaniu decyzji w sprawach, ktre ich dotycz.
Akcjonariat pracowniczy
Dla pracownikw najemnych form udziau we wasnoci kapitau moe by akcjonariat pracowniczy. Jeli posiadanie akcji daje prawo zarzdu, mamy do czynienia z partycypacj pracownicz. Wyrnia si take partycypacj nansow (gdy udzia w majtku daje jedynie korzyci nansowe). Kwestia partycypacji pracowniczej zostaa poruszona przez papiea Piusa XI w encyklice Quadragesimo Anno 62.
82 81
Dlatego winno si wszystkimi siami dy do tego, aby
przynajmniej w przyszoci nowo wytworzone dobra w susznej mierze znalazy si u tych, ktrzy daj kapita, ale tak samo w dostatecznej iloci przeszy na tych, ktrzy daj prac swoj, nie po to, by si rozleniwili - urodzi si bowiem czowiek do pracy, jak ptak do lotu - lecz aby mienie swoj oszczdnoci pomnoyli; pomnoonym za roztropnie gospodarzc, bd mogli atwiej i swobodniej wypeni obowizki rodzinne. Wydobywszy si tak z niepewnoci codziennego ycia, ktra jak fala miota proletariuszami, zdoaj stawi
80 Encyklika Sollicitudo rei socialis 81 Piotr Wrbel Demokracja jako ustrj wadzy pastwa w encyklikach 82 http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/piusxi/encykliki/
Jana Pawa II
quadragesimoanno15051931.html
37/148
czoo nie tylko zmiennym losom ycia, ale take po zejciu z tego wiata pozostaej rodzinie z ufnoci bd mogli przekaza jakie zabezpieczenie. 67. kow. Sdzimy jednak, e obecne warunki gospodarcze usilnie polecaj zagodzenie, o ile mona, umowy pracy przez umow spRne podjto ju w tej sprawie prby ku wielkiej korzyci i pracobiorcw i wacicieli kapitau. W ten sposb robotnicy i urzdnicy staj si wspwacicielami lub wsprzdcami, albo w jaki bd sposb uczestnicz w zyskach. To stanowisko zostao potwierdzone przez Jana Pawa II cyklice Laborem exercens: 12. Wobec wspczesnej rzeczywistoci, w ktrej struktur wpisao si gboko tyle koniktw spowodowanych przez czowieka, i w ktrej rodki techniczne - owoc ludzkiej pracy - graj rol pierwszoplanow (wchodzi tu w gr take perspektywa kataklizmu o wymiarach wiatowych w wypadku wojny przy uyciu rodkw techniczno-nuklearnych o niewyobraalnych wrcz moliwociach zniszczenia), naley przede wszystkim przypomnie zasad, ktrej Koci stale naucza. Jest to zasada pierwszestwa "pracy" przed "kapitaem". 14. [...] W tym wietle nabieraj wymowy szczeglnej susznoci liczne propozycje wysuwane przez przedstawicieli katolickiej nauki spoecznej, a take przez sam Nauczycielski Urzd Kocioa. S to propozycje mwice o wspwasnoci rodkw pracy, o udziale pracownikw w zarzdzie lub w zyskach przedsibiorstw, o tak zwanym akcjonariacie pracy itp. Niezalenie od konkretnej stosowalnoci tych rnych propozycji, jasn pozostaje rzecz, i uznanie waciwej i pracy i czowieka pracy w procesie produkcji domaga si rnych adaptacji w zakresie samego prawa wasnoci rodkw produkcji [...]. Akcjonariat pracowniczy zosta wic przez naszego Papiea doceniony take z tego powodu, e dawa najlepsze podstawy do godnej organizacji pracy. en-
38/148
Niemiecki cud gospodarczy
W poprzednim rozdziale opisano ideowe podstawy spoecznej
gospodarki rynkowej. Materializacja tych idei nastpia w powojennych Niemczech. Niniejszy rozdzia powicono tym historycznym wydarzeniom. Gdy w powojennych Niemczech rodzia si chrzecijaska demokracja, pierwszy jej program sformuowa dominikanin Eberhard Welty. Jak pisze Wolfgang Ockenfels, program ten czyta si "jak
skoncentrowane zasady katolickiej nauki spoecznej, jednak w interpretacji uwarunkowanej czasowo ". Jednak najwyraniej nie by to
program dajcy recept na rzdzenie. Tymczasem potrzebne byy konkretne rozwizania problemu odbudowy po wojennych zniszczeniach, a nie teoretyczne dywagacje. Dlatego ju w roku 1947 w Ahlen CDU przyjo nowy program inspirowany socjalizmem, cho uznajcy prawo do wasnoci i prywatnej inicjatywy. Goszono haso "Sicherheit - Keine eksperyment!" (Bezpieczestwo - adnych eksperymentw). Realna alternatywa zarwno dla socjalizmu jak i liberalizmu jednak istniaa. By to "ordoliberalizm" wypracowany przez my83
licieli "szkoy fryburskiej". Jak susznie zauwaa Jacek Bartyzel
uycie sowa "liberalizm" jest w tym wypadku bardzo mylce: "z
(klasycznym i neoklasycznym) liberalizmem ekonomicznym czy go tylko wiara w moraln, spoeczn i gospodarcz warto wasnoci prywatnej i wolnej przedsibiorczoci ".
O wiele bardziej trafne okazao si okrelenie "spoeczna go-
spodarka rynkowa ", zaproponowane przez czoowego przedstawiciela

szkoy fryburskiej Alfreda Mller-Armacka w 1946 roku. Nieporozumieniem jest prezentacja koncepcji Alfreda Mller-Armacka jako "powizania swobodnego dziaania na rynku z zasad wyrwnywania
rnic spoecznych ". Takie postawienie sprawy sugeruje rozwinit

redystrybucj. Nic bardziej mylnego. To sprawiedliwe i rwne dla wszystkich reguy wolnoci gospodarczej miay zapewni rozwizanie kwestii spoecznych. Nie mona jednak take w peni zgodzi
84
si z Januszem Lewandowskim, ktry pisa
"W programie or-
doliberaw istniaa take korekta socjalna, ktra miaa utwierdza nawyk samopomocy, przygotowa moliwie szerokie krgi ludnoci do samodzielnego zabezpieczenia swej egzystencji, w formach nie angaujcych instytucji publicznych. (. . . ) wiadoma polityka sukcesu
1991, cytaty za: "Or-
83 http://www.legitymizm.org/recenzja-ordoliberalizm 84 Lewandowski J., Neoliberaowie wobec wspczesnoci, Gdynia

doliberaowie i niemiecki cud gospodarczy" Tomasz Cukiernik
39/148
gospodarczego i dbao o to, by jego owoce przypady wszystkim oto jedyna realna metoda rozwizania kwestii socjalnej i zharmonizowania interesw rnych grup ludnoci. Spoeczna" tre projektu ordoliberaw miaa wic dochodzi do skutku nie poprzez dziaania pastwa, lecz przez dobrowolny consensus, ustalajcy si pomidzy wolnymi jednostkami, utwierdzanymi w swej niezalenoci, ale zmierzajcymi do wsplnego dobra."
Reformy Ludwiga Erharda

Erhard wsppracowa z wadzami okupacyjnymi, przygotowujc operacj wymiany pienidzy. Postanowi on skorzysta z okazji i wprowadzi w ycie wolnorynkowe reformy. O skali panujcej w Polsce ignorancji mog wiadczy opinie na te temat napotykane w internecie. Na przykad taka: aby nie straszy wyborcw, koncepcj gospodarcz realizowan przez niego nazwano socjaln gospodark rynkow. Tymczasem Erhard wiadomie obra zasady ordoliberalizmu, ze spoeczn gospodark rynkow na czele. Nawet znajomo podstawowych faktw jest u nas bardzo powierzchowna. Oto jak przebieg reform opisuje Piotr Semka w "Rzeczpospolitej": "Ludwig Erhard przygotowa wymian waluty poczon z likwidacj
systemu kartkowego w absolutnej tajemnicy.
Take przed Amery-
kanami, Brytyjczykami i Francuzami." A przecie to alianci zaoyli bank emisyjny (Bank Krajw Niemieckich - Bank Deuthcher Lnder), a pierwsze banknoty wydrukowali Amerykanie. Nie wyobraam sobie zreszt, by Erhard podj samodzielnie decyzj o tak olbrzymich konsekwencjach midzynarodowych (ona przypiecztowaa podzia Niemiec). Erhard przekona czonkw niemieckiej rady gospodarczej (ktra penia rol parlamentu), by wraz z wymian pienidzy wprowadzi w ycie ustaw likwidujc zasady planowej gospodarki (odziedziczone po III Rzeszy), system reglamentacji kartkowej i kontrol cen. Ustaw uchwalono 18 czerwca 1948 roku (pitek), a jej obowizywanie ogosi Erhard przez radio w niedziel 20 czerwca - rwnoczenie z wymian pienidzy. innego jak to zaaprobowa. Poprawa nie nastpia od razu. Przed wieloma ludmi stano widmo ndzy. Wymiana pienidzy nie bya operacj bezbolesn. Pace i ceny nie byy przeliczane, ale za 1 Reichsmark dawano jedynie 1/10 Deutsche Mark (przy duych kwotach 10/0.65) Przeciw reformom w listopadzie 1948 roku wybuch strajk generalny. Jednak Aliantom nie pozostao nic
40/148
wadze si nie wycofay, a wkrtce osignito efekt podobny do tego, jaki obserwowalimy w Polsce w roku 1990. Podobne byy te obserwowane zmiany zachowa (na przykad gwatowny spadek absencji pracownikw). Niemcy pamitali hiperinacj po pierwszej wojnie wiatowej (podobno w czasie jedzenia obiadu w restauracji jego cena potraa wzrosn dwukrotnie). reguy gospodarcze. Doceniono stabilno cen i jasne
85
Jak pisze Karl-Heinz Peschke
"Podstawo-
wym wymogiem sprawiedliwoci jest utrzymanie stabilnoci pienidza. Wysoka inacja stanowi bardzo niesprawiedliw redystrybucj majtku ze szkod dla ubogich " .
Na tym niestety podobiestwa midzy polskimi reformami z roku 1989 i niemieckimi z roku 1948 si kocz. inacj oraz oparciem gospodarki na imporcie. Najbardziej brzemienne w skutkach rnice wizay si z wysok i dugotrwa
Od spoecznej gospodarki rynkowej do pastwa socjalnego

Konstytucja z 23 maja 1949 roku wprowadza "socjalne pastwo prawne". Na kongresie 15 lipca w 1949 w Dsseldore, CDU porzuca socjalizm. Pod hasami wolnorynkowymi ta partia wygrywa wybory na 14 sierpnia z 1949. Powstaje rzd Adenauera z Erhartem jako ministrem. Prowadzi on aktywn polityk gospodarcz. We wrzeniu 1949 dewaluuje mark o 20%, co sprawia e ju w 1952 roku Niemcy uzyskuj nadwyk handlow. Rosnca sia polityczna Niemiec bya widoczna ju w roku 1950 podczas koniktu z Wysok Komisj Alianck ("Allied High Commission for Germany" w skrcie Hicom). Hicom zawetowa dwie ustawy: o subie cywilnej i o podatku dochodowym. Ustawa podatkowa przewidywaa obniki podatku dochodowego dla osb o rednich i wyszych dochodach. Pojawia si przy tym znana nam argumentacja o wikszym odsetku uczciwych zyskw
86
. Amerykanie oponowali, e byo to "jak przeJednak prawdziwym motywem
kupienie ludzi, aby byli uczciwi".
weta bya obawa, e te pozostawione w rkach Niemcw zyski zostan zainwestowane w rozwj niekoniecznie zgodny z amerykask wizj. Niemieccy politycy si zbuntowali, argumentujc, i Hicom amie wasne obietnice wolnoci gospodarczej. Pytali: "co podatki maj wsplnego z bezpieczestwem sojuszu lub likwidacj nazizmu i militaryzmu?.
85 86
Hicom ustpi, pod warunkiem, e nie bdzie to
miao negatywnych skutkw dla budetu.

Karl-Heinz Peschke "Gospodarka z chrzecijaskiego punktu widzenia" zob. Krzywa Laera
41/148
Liberaw, ktrych z pewnoci powysze fakty uciesz, chciabym nieco ostudzi informacj, o jakich stawkach podatkowych bya wwczas mowa. Najwysza stawka podatku dochodoUstawa z roku 1950 zmniejszaa wego wynosia 95% (w roku 1949 zwikszono jedynie dla niej progi podatkowe z 60tys do 250 tys). stawki dla dochodw poniej 2400DM do 18%. Rosnce bogactwo kraju i dobrobyt mieszkacw sprawiy, e rosy te oczekiwania wobec pastwa. Gdy w drugiej poowie lat 60-tych zakoczy si "zoty wiek kapitalizmu " i na powrt zaczo rosn bezrobocie (do 2% w 1967 roku), do gosu doszli socjalici, proponujcy poczenie spoecznej gospodarki rynkowej z motywowanym teori Keynesa interwencjonizmem. socjalnego. Erhard poda si do dymisji, a w Niemczech rozpoczo si wdraanie zasad pastwa
Uwarunkowania
Aby uzyska peen obraz sytuacji, naley wzi pod uwag uwarunkowania historyczne. Przede wszystkim skutki wojny i Planu Marshalla. 1. Zniszczenia wojenne. Niemcy byy po wojnie bardzo zniszczone. Dotyczyo to jednak gwnie wielkich miast. Tymczasem hitlerowcy prowadzili polityk decentralizacji gospodarki. Ocalaa te w duym stopniu infrastruktura (pomimo i Hitler wyda rozkaz jej niszczenia). Mwic o minimalizacji obecnoci pastwa w gospodarce, naley wzi pod uwag to i wspomniana infrastruktura zostaa wybudowana przy mocnym zaangaowaniu pastwa Polski) oraz utrat lska. 2. Reparacje wojenne i demonta fabryk. Alianci podjli decyzj, by poprzez reparacje i demonta fabryk cofn Niemcy gospodarczo do czasw przedwojennych. Jednak nie byo w tych dziaaniach konsekwencji. Postanowienia te zostay wykonane jedynie czciowo. Reparacje wojenne miay podobne znaczenie jak zaduenie Polski w 1989 roku. Kade zaduenie pastwa wpywa negatywnie na opisany powyej wolny rynek. Spoeczestwo jako cao pracuje nie tylko na siebie, ale na spaty
87
Wicej na temat gospodarki III Rzeszy w raporcie Przyczyny i konsekwencje globalnego kryzysu nansowo-gospodarczego i jego przejawy w Polsce. Sposoby jego przezwycienia oraz podane kierunki prorozwojowej polityki gospodarczej w Polsce Opracowanie zbiorowe pod redakcj Jerzego Horodeckiego i Pawa Soroki 87
. Do wanych skutkw wojny na-
ley zaliczy take napyw kilku milionw przesiedlecw (m.in. z
42/148
zaduenia. Mdra polityka midzynarodowa Niemiec (wykorzystanie okolicznoci) pozwolia szybko odbudowa pozycj Niemiec w Europie. 3. Zagrabiony przez Niemcw w czasie wojny majtek. Warunki wolnoci gospodarczej byy potrzebne, by uaktywni zasoby gospodarcze. Ale tak wielki sukces nie byby zapewne moliwy, gdyby tych zasobw wczeniej nie zgromadzono. Wedug niektrych szacunkw Niemcy w czasie wojny mogli zagrabi nawet 2 biliony euro prywatne. 4. Plan Marshalla. By to program nansowania przez USA eksportu do Europy Zachodniej. Pienidze na nansowanie tego eksportu pozostaway wasnoci Amerykanw, ale byy przechowywane na koncie w niemieckim banku centralnym. Erhard uwaa, e wpyw planu Marshalla na wolny rynek jest niekorzystny. W latach 1949/1950 Amerykanie zdecydowali si przekaza wadzom niemieckim wspomniane konto, na ktrym byo 6mld DEM. Pienidze te mogy by wykorzystane wycznie na wspieranie dziaalnoci gospodarczej w ramach
88
! Znaczca cz tych zdobyczy zasilia majtki
European Recovery Program (Europejskiego Programu Odbudowy)

w skrcie ERP. Program ten funkcjonuje do chwili obecnej. Mae i rednie przedsibiorstwa maj dziki niemu dostp do wsparcia w postaci nisko oprocentowanego kredytu. 5. Ograniczenia naoone na gospodark niemieck. Demilitaryzacja Niemiec sprawia, e gospodarka zostaa przestawiona na produkcj dbr konsumpcyjnych. Byo to zgodne z Taka strukzaoeniami twrcw spoecznej gospodarki rynkowej. czestwu.
tura sprawia bowiem, e gospodarka jest podporzdkowana spoeTo spoeczestwo bowiem stanowi mas konsumentw, Ceny maj przeoenia na pace, ktre z kolei z ktrym suy gospodarka. Teoretyczny model takiej gospodarki jest bardzo prosty. jednej strony stanowi najwaniejszy element kosztw, a z drugiej generuj popyt. Tak skonstruowany rynek atwo znajduje sam stan rwnowagi. Celem wadz byo zblianie si do tego ideau. 6. Uwarunkowania spoeczne. Niemiecka dyscyplina przyczynia si do tego, e dobrze przemylane struktury prawne i instytucjonalne funkcjonoway dokadnie tak, jak przewidzieli to ich twrcy. ad gospodarczy by przez reformatorw traktowany jako naturalny element adu spoecznego.
88
www.wprost.pl/ar/?O=112706&pg=0.
zob. Krzysztof Rak, Mariusz Muszyski "Komu Niemcy ukradli dobrobyt".
http://
Kwot 2bln przytoczono za Gtz Aly, Pastwo Hitlera.
43/148
Zgodnie z chrzecijask etyk spoeczn, postawa moralna jednostek jest koniecznym warunkiem wstpnym do stworzenia sprawiedliwych struktur i sprawiedliwego adu. Dziki temu opisane przez Maxa Webera zwizki midzy chrzecijask etyk, a efektywnoci gospodarki okazay si funkcjonowa take w spoeczestwie w znaczcej czci katolickim. 7. Doskonae czenie teorii z praktyk gospodarcz. Ludwig Erhard by praktykiem, doskonale rozumiejcym funkcjonowanie mechanizmw gospodarczych. Stale wsppracowa on jednak z rad naukow, ktra funkcjonowaa ju od 1943 roku ("Sto-
warzyszenie Erwina von Beckerath ").
W styczniu 1948 powstaa
rada liczca 17 czonkw zaoycieli, w tym takich mylicieli jak Franz Bhm, Walter Eucken, Alfred Mller-Armack, Oswald von Nell-Breuning, Erich Preiser i Karl Schiller.
Kapitalizm nadreski
Niemiecki ad gospodarczy stanowi spjny element ustroju pastwa. Funkcjonujcy w XX wieku Europie podzia na pastwa socjalistyczne i kapitalistyczne prowadzi do zbyt silnej polaryzacji pogldw. W obrbie kapitalizmu funkcjonuje bowiem wiele rnych modeli. Jedna z pierwszych (i chyba najbardziej znanych) prb ich rozrnienia pochodzi od M. Alberta pitalizmu:
89
Opisa on dwa typy kaNa podstawie tej pracy

90
nadreski i neoamerykaski.
Grzegorz Szulczewski dokona zestawienia
(zobacz Tablice 1 i 2),
ktre pozwala zrozumie zasadnicze rnice.
Podsumowanie
Najwaniejszym czynnikiem sukcesu Niemcw byo ukierunkowanie na cele, z ktrego wynikao prowadzenie aktywnej polityki gospodarczej. Liberaowie maj skonno do mylenia magicznego: zrbmy wolny rynek, a on dokona reszty. Niemcy tymczasem zaakceptowali liberalne argumenty na rzecz wolnoci gospodarczej, odrzucajc rwnoczenie irracjonaln niech do wszelkich interwencji. "To rni j zarwno od kapitalizmu/ liberalizmu, jak te od socjali-
zmu/marksizmu, ktre te chc pokazywa drog do stworzenia spra89 90

M. Albert "Kapitalizm kontra kapitalizm" Grzegorza Szulczewski "Rnica w problematyzacji etycznych aspektw ycia gospo-
darczego w Stanach Zjednoczonych i w Europie na tle odmiennych tradycji lozocznych"
44/148
Kapitalizm nadreski
1.
Otwarty typ spoeczestwa, uwzgldniajcy imigracj, pozwalajcy na zachowanie tosamoci kulturowej przez mniejszoci.
Kapitalizm neoamerykaski
Zamknity typ spoeczny. Aby si zintegrowa, naley przyj obywatelstwo niemieckie a waciwie uzna swoj przynaleno do narodowoci niemieckiej. W Japonii nawet taki rodzaj asymilacji osoby z poza azjatyckiego krgu kulturowego jest mao moliwy.
2.
Ubstwo traktowane negatywnie, jako sprawa braku chci do pracy lub braku osigni, Tendencja do redukcji wiadcze socjalnych.
Ubstwo jako choroba spoeczna, wyrzut sumienia, rozbudowa wiadcze socjalnych przerastajcych moliwoci gospodarki
3.
Bezpieczestwo socjalne sprawa indywidualnej umowy z pracodawc, moliwo szybkiej utraty pracy
Bezpieczestwo socjalne spraw ustaw pastwowych, regulacje gwarancji socjalnych kontraktach pomidzy zwizkami zawodowymi a pracodawcami, regulacje wypowiedzenia.
4.
Ustawodawstwo podatkowe sprzyjajce zaciganiu dugw, maa stopa oszczdzania, ycie na kredyt, oszczdnoci lokowane na giedzie
Oszczdzanie, system podatkowy i pomoc pastwa wprowadzajca preferencje dla oszczdzajcych, oszczdnoci lokowane w bezpiecznych funduszach Prby zmniejszania rozpitoci dochodw przez system umw, podatkw i dodatkw
5.
Niebotyczne rnice pac dochodzce do skali 1:4 000, a nawet je przekraczajce
6.
Pomimo znacznej roli pastwa w gospodarce niski stopie bezporedniej reglamentacji. Przemys procesowy zatrudniajcy wicej ludzi ni rolnictworolnictwo
Mnogo przepisw i ogranicze, rozwinity zmys przestrzegania prawa, adwokatura jako wolny zawd, znaczco mniejsza ilo procesw
7.
Spektakularny wzrost roli giedy dla rozwoju przedsibiorstw, wzrastajca przewaga operacji nansowych nad dugofalowymi projektami gospodarczymi
Stabilizujca przewodnia rola bankw, cisa ich wsppraca z przemysem, podejmowanie dugofalowych przedsiwzi gospodarczych w oparciu o kredyty bankowe
8.
Przedsibiorstwo towarem, ktrym dysponuje akcjonariusz, wyniki nansowe przedsibiorstwa najwaniejsze,
Przedsibiorstwo elementem ycia spoeczno-gospodarczego, prba poszukiwania consensusu pomidzy interesami akcjonariuszy i zarzdu powoywanego przez banki i pracownikw
Tablica 1. Kapitalizm nadreski a kapitalizm neoamerykaski (c.d. w tabeli 2)
45/148
Kapitalizm nadreski
9.
Rynek pracy wymusza doskonalenie, zawodowe, ktre jest indywidualn spraw pracownikw, 'owcy gw' zapewniaj rmom najlepszych
Kapitalizm neoamerykaski
Podnoszenie kwalikacji, wspierane przez przedsibiorstwa i pastwo, tworzenie miejsc pracy hasem wyborczym
10
Ubezpieczenia spraw indywidualnej przezornoci, ich warto wyznacza sytuacja rynkowa, zdolno rm ubezpieczeniowych do gospodarowania funduszami
Umowy ubezpieczeniowe regulowane przez prawo, nadzorowane przez pastwo, gwarancje ubezpieczeniowe .
Tablica 2. Kapitalizm nadreski a kapitalizm neoamerykaski c.d.
wiedliwych struktur i gosz, e struktury te kiedy ju powstan bd funkcjonowa same "

bie.
91
ad gospodarczy by rodkiem, a nie celem samym w soCele byy inne - cho uwzgldniay koncepcj wolnorynkow. Wynikay one ze zrozumienia, e aby gospodarka funkcjonowaa dla dobra caego spoeczestwa, konieczne jest: zrwnowaenie budetu pastwa, dbao o pene zatrudnienie i stabilno cen. trwaego wzrostu gospodarczego. Okazao si, e to rzeczywicie dziaa i dziki temu moliwe jest uzyskanie
91
zob. Bernhard Vogel (wyd.) W centrum: godno czowieka. Dziaalno polityczna
na gruncie odpowiedzialnoci chrzecijaskiej. Etyka chrzecijaska jako drogowskaz
46/148
Zasady
Prezentacja kadej idei powinna zaczyna si od wyliczenia fundamentalnych zasad, jakie si z t ide wi. Przyjmuje si, e zasady lece u podstaw spoecznej gospodarki rynkowej sformuowa Walter Eucken
92
. Niniejsz prezentacj tych zasad poprzedzono
opisem uwarunkowa historycznych i ideowych, gdy tylko w tym kontekcie mona je w peni zrozumie. Dla przykadu, gdy Eucken zaleca prymat polityki pieninej, moglibymy przypuszcza, i jest to pochwaa monetaryzmu, co nie jest prawd. Wspomniane uwarunkowania pozwalaj take na stwierdzenie, e zasady Euckena nie wystarczaj dla zdeniowania polskiej wersji spoecznej gospodarki rynkowej . Dlatego w nastpnym podrozdziale zaproponowano stosowne uzupenienie.
Zasady Euckena
Eucken zaproponowa siedem zasad konstytuujce i czterech zasad regulujce. W tablicach 3-5 zestawiono te zasady. Aby je lepiej zrozumie, podano komentarze interpretujce je w rzeczywistoci gospodarczej.
Tablice 6 i 7 pokazuj ocen dziaa podjtych w ramach polskiej transformacji ustrojowej w wietle zasad Euckena.
Zasady solidarnoci
Zasady sformuowane przez Waltera Euckena nie wystarczaj dla zdeniowania spoecznej gospodarki rynkowej dla Polski. Naley je uzupeni tak, by: a. Uwzgldni biec sytuacj spoeczno-gospodarcz. b. Uzyska program, jaki polskie spoeczestwo mogoby przyj za swj. Dokonana na wstpie analiza pozwala na zaproponowanie takich uzupenie. Wszystkie wynikajce std propozycje mona sprowadzi do jednej zasady: zasady solidarnoci. Z niej wynika docenienie rodzin i innych struktur wsplnotowych, zasady etycznego biznesu i prawo uczestnictwa w dobrobycie.
92
Proponuje si zatem
przyjcie nastpujcych zasad motywowanych solidarnoci:

Wicej na ten temat: Karolina Kicior, Mirosawa Klamut Spoeczna gospodarka rynkowa - zasady jej funkcjonowania w ujciu Waltera Euckena.
47/148
Zasada
Warunki
Sposb wdroenia
1. Uwolnienie cen
Wolne ceny s celem, a nie rodkiem do celu (potrzebna rozwaga) Pastwo zrzeka si regulowania cen, ale tym bardziej nie maj tego prawa inne podmioty. Uwolnienie musi wic nastpowa w warunkach zblionych do idealnej konkurencji Zasada ta mwi, e celem podstawowym jest stabilizacja wartoci pienidza, a nie dominacja instytucji nansowych nad gospodark. Polityka pienina nie moe odbywa si kosztem gospodarki.Odwrotnie: stabilizacja wartoci pienidza jest moliwa poprzez procesy gospodarcze. Otwarcie rynku na zagraniczn konkurencj ma sens wwczas, gdy prowadzi do wzmocnienia konkurencji, a nie wwczas, gdy jest jednoznaczne z jej wyeliminowaniem. Wasno prywatna prowadzi do ekonomicznie i spoecznie akceptowanego rezultatu jedynie wwczas, gdy prawo wasnoci jest rozproszone (na wszystkich obywateli). Zdecentralizowane planowanie i dziaanie na konkurencyjnym rynku wymaga decentralizacji praw wasnoci. Prywatyzacja ma sens, gdy poprawia struktur wasnoci (nie prowadzi do powstawania monopolw)
To rynek powinien ksztatowa ceny. A wic naley przeciwdziaa monopolom, zmowom cenowym, etc Uwalnianie cen regulowanych przez pastwo powinno nastpowa w sytuacji, gdy moe zadziaa mechanizm rynkowy Autonomia dziaania systemu nansowego (bez biecych regulacji). Czyli to rynek reguluje popyt i poda, a nie rzd z bankiem. Rynek poprzez mechanizm konkurencji powinien zapewni stabilno cen. Rol banku emisyjnego jest za dostarczenie takiej iloci pienidza, ktra umoliwi wymian Zakaz dziaa powodujcych ograniczanie konkurencji (take ze strony rm prywatnych kartele, koncesje etc). Eliminacja ogranicze importowych ale pod warunkiem, e nie s to towary dotowane. Przy spenieniu wskazanych warunkw, prywatna wasno rodkw produkcji przynosi korzyci wszystkim (nie tylko wacicielom). Jeli wic zostay stworzone warunki wolnej konkurencji - powinien zapanowa konsensus co do celowoci prywatyzacji zwizanej z rozproszeniem wasnoci
2. Prymat polityki pieninej
3. Otwarcie rynkw
4. Prywatna wasno rodkw produkcji
Tablica 3. Zasady Euckena: Zasady konstytuujce
48/148
Zasada
Warunki
Sposb wdroenia
5. Swoboda zawierania umw 6. Waciciele musz ponosi ryzyko bdnych decyzji 7. Stabilno polityki gospodarczej
Zakaz ograniczania wolnoci gospodarczej
Swoboda zawierania umw, musi by powizana z zakazem ograniczania wolnoci gospodarczej (kartele) Przeciwdziaanie liberalnym tendencjom do prywatyzacji zyskw i uspoecznienia strat (czyli przenoszenia ryzyka na spoeczestwo). Minimalizacja niepewnoci w gospodarce. Zwizane z minimalizacj i stabilnoci prawa gospodarczego
Wyeliminowanie moliwoci prawnych przenoszenia ryzyka na innych
Polityka musi by spoecznie akceptowalna
Tablica 4. Zasady Euckena: Zasady konstytuujce c.d.
1.
Zasada dobra wsplnego.
Dobro wsplne jest podstaw funkcjonowania
wsplnot, ktre skadaj si na spoeczestwo. Jednostk podstawow jest rodzina. Mog jednak powstawa take wiksze struktury wsplnotowe (ssiedzkie, paraalne). Pastwo w swej polityce powinno uwzgldnia rozwj wsplnot. Przede wszystkim dlatego, e tylko wsplnota jest w stanie doceni dziaalno, ktra nie ma wymiernej wartoci rynkowej, ale wpywa na dobrobyt spoeczestwa w sposb poredni. wychowywanie i ksztacenie dzieci. 2. Zasady etycznego biznesu. Solidarno skania do postrzegania dziaalnoci gospodarczej w kontekcie spoecznym. Przejawia si to w zasadach poPozytywna konkurencja zytywnej konkurencji oraz organicznego rozwoju. Jest to przede wszystkim
moe znale swe odzwierciedlenie w prawie gospodarczym (przeciwdziaanie nieuczciwej konkurencji, przeciwdziaanie monopolom, uczciwa reklama). Strategie organicznego rozwoju mog by promowane w inny sposb - na przykad poprzez zasady partnerstwa publiczno-prywatnego. 3. Zasady udziau w dobrobycie. Pozwalaj one ustali rozsdne granice bogacenia si (koncentracji kapitau). Nie moe odbywa si to kosztem pozbawiania innych osb warunkw godnej egzystencji.
1. Zasada dobra wsplnego

Ta zasada pojawia si u w. Tomasza z Akwinu (bonum com-
mune ) i rozwinita zostaa w postaci rnych chrzecijaskich koncepcji lozocznych i spoecznych lidaryzm chrzecijaski (np.
93
cioa 93
Najwaniejsza z nich to soWedug
Oswald von Nell-Breuning).
solidaryzmu spoeczestwo jest rodkiem rozwoju osobowoci ludzi.

Ks. Jzef Kupny Zasady adu spoecznego i gospodarczego w wietle nauczania Ko-
49/148
Zasada
Warunki
Sposb wdroenia
Istniejce monopole powinny zosta rozdzielone. Jeli nie jest to moliwe, powinny by nadzorowane przez instytucje kontrolne, niezalene od rzdu
1. Kontrola monopoli
Zgodnie z zasad pomocniczoci Progresywny podatek 2. Redystrybucji dochodw Ubezpieczenia spoeczne powinny by wyrazem solidaryzmu zwizanego z rozoeniem ryzyka, a nie narzdziem redystrybucji dochodowy. Jednak redystrybucja powinna by ograniczona, gdy wpywa na spadek inwestycji i efektywnoci ekonomicznej Koszty dziaalnoci gospodarczej powinny obejmowa koszty spoeczne, niszczenie rodowiska 3. Uwzgldnienie kosztw zewntrznych (otoczenia) naturalnego, wyczerpywanie zasobw naturalnych, ujemne skutki dla zdrowia i bezpieczestwa Naley zapobiega sytuacjom, w ktrych koszty przedsibiorstwa (prywatne) mog by niskie, ale koszty zewntrzne (spoeczne) wysokie Jeli spadek pac powoduje wzrost poday siy roboczej (pracownicy yj na granicy 4. Paca minimalna egzystencji i s gotowi podj prac za kad stawk), ceny nie s regulowane prawem poday i popytu (ceny i pace spadaj, produkcja i poda ronie, ale nie ronie popyt) Tablica 5. Zasady Euckena: Zasady regulujce W tej sytuacji rzd powinien ustanowi minimalne stawki wynagrodzenia Takich regulacji lepiej unika z uwagi na presj pacow ze strony prywatnych lub publicznych grup nacisku
50/148
1. Uwolnienie cen
Ceny uwalniano bez dbaoci o rozwj wolnorynkowej konkurencji (wolne ceny miay by lekarstwem na brak wolnego rynku). Z drugiej strony rzd silnie wpywa na ceny poprzez system podatkowy (np. akcyza). Sprzyjano rozwojowi monopoli (vide TPSA)
2. Prymat polityki pieninej
Za jeden z wyznacznikw polskiej transformacji uwaa si "przejcie od rzeczowego do nansowego ujmowania i analizowania procesw gospodarczych". Niestety w praktyce ta zasada prowadzia do prowadzenia polityki pieninej kosztem gospodarki, przed czym przestrzega Eucken. W Polsce panuje przekonanie, e polityka pienina polega na manipulowaniu stopami procentowymi
3. Otwarcie rynkw
Otwarcie zwizane z likwidacj konkurencji (a nie w celu zwikszania konkurencji) albo poprzez przejcia, albo eliminacj dziki nierwnym warunkom dziaania (w szczeglnoci nierwny dostp do kapitau). Brak instytucji, ktre dbayby o zapewnienie adu gospodarczego. W Polsce najbardziej ucierpiao na tym rolnictwo, ktre musiao konkurowa z dotowanym rolnictwem UE
4. Prywatna wasno rodkw produkcji
Niemdre przekonanie, e wasno prywatna prowadzi sama z siebie do zwikszenia konkurencyjnoci. Celem SGR jest upowszechnienie wasnoci. Celem polskich 'reformatorw' - tylko zmiana waciciela z pastwowego na prywatnego
5. Swoboda zawierania umw
Swobod zawierania umw czsto traktuje si jako wito, akceptujc wymuszenia, ktre w sytuacji rwnoci podmiotw na rynku nie miayby miejsca (np. uprzywilejowana sytuacja bankw). Z drugiej strony wielo regulacji sprawia, e swoboda gospodarcza jest bardzo ograniczona. Sytuacje wykrycia i likwidacji karteli nale do rzadkoci
6. Waciciele rodkw produkcji musz ponosi ryzyko bdnych decyzji 7. Stabilno polityki gospodarczej
Ta kwestia w Polsce jest przemilczana. Uzalenienie gospodarki od obcego kapitau sprawia, e stwarza si dla niego warunki minimalizacji ryzyka
Pomimo werbalnej akceptacji tej zasady, polskie wadze nigdy nie pozbyy si chci 'rcznego sterowania'. U nas pracowito wadzy do dzisiaj mierzy si iloci wyprodukowanych w cigu roku ustaw i rozporzdze!!! Ostatnie 22 lata, to nieustajce pasmo reform
Tablica 6. Zasady konstytuujce Euckena - ocena polskiej transformacji
51/148
1. Kontrola monopoli
Dziaania polskich wadz w tej dziedzinie mona uzna za co najmniej niekonsekwentne. Z jednej strony podjto szereg krokw antymonopolowych. Z drugiej jednak w ramach prywatyzacji dochodzio do przejcia caych segmentw rynku, co wie si z utrwaleniem monopolu. Wymownym przykadem jest tu prywatyzacja TPSA
2. Redystrybucja dochodw
W Polsce nigdy nie potraktowano powanie zasady pomocniczoci. Dla uzyskania zgody spoeczestwa na swe dziaania wadze kultywuj do dzi odziedziczone po PRL przekonanie, i ludziom 'si naley' od pastwa. Wskutek tego gr s ci, ktrzy najgoniej domagaj si tego, co im si naley. Za prawdziwe kuriozum mona uzna akcje pracownicze rozdawane przy okazji prywatyzacji. Znaczca cz spoeczestwa zostaa wypchnita poza wolny rynek wskutek nie przemylanych dziaa wadzy. Ludzie ci stali si klientami opieki spoecznej i nadmiarowymi benecjentami systemu ubezpiecze spoecznych
3. Uwzgldnienie kosztw zewntrznych (otoczenia)
Polscy odhumanizowani ekonomici uwaaj, e zasada ta dotyczy co najwyej rodowiska naturalnego. Pomijaj koszty zwizane wprost z ludmi: zagroenie dla zdrowia i bezpieczestwa. Polskim nieszczciem jest czenie etatyzmu z deklarowan dbaoci o spoeczestwo. Zdeklarowani obrocy wolnoci broni w rzeczywistoci funkcjonujcego systemu
4. Paca minimalna
W Polsce anomalie wystpuj z uwagi na patologie rynkowe (blokowanie przedsibiorczoci i niszczenie konkurencyjnoci przez pastwo lub biznes z udziaem pastwa) i bdn polityk gospodarcz (opart na imporcie) Wskutek tego funkcjonuje stae, wysokie bezrobocie. Nierzadko te przedsibiorcy wykazuj si zerowym poziomem moralnoci. Bez zmiany sytuacji trudno bdzie zrezygnowa z pacy minimalnej
Tablica 7. Zasady regulujce Euckena - ocena polskiej transformacji
52/148
Dobro wsplne jako wsplna warto przejawia si w zinstytucjonalizowanej pomocy osobie. Blisze polskim ideaom Solidarnoci jest rozumienie dobra wsplnego jako przedmiotu troski wielu osb, kierujcych si imperatywem moralnym. Przy takim podejciu rozwizania instytucjonalne mog si pojawi (gdy s potrzebne), ale nie zawsze s konieczne. W nauczaniu Kocioa Katolickiego dobro wsplne pojawia si jako zobowizanie do tworzenia warunkw penego rozwoju wszystkim czonkom wsplnoty. Zobowizanie to moe by rozcignite na wiksze jednostki organizacji spoeczestwa. Czowiek jest zobowizany do dziaania na rzecz dobra wsplnego rodziny, a w nastpnej kolejnoci wsplnot lokalnych i pastwa jako dobra wsplnego caego spoeczestwa. Zobowizanie to moe mie charakter formalny, ale zawsze opiera si na zasadzie solidarnoci.
2. Zasady etycznego biznesu

Etyczny biznes powinien funkcjonowa przy zastosowaniu pozytywnej konkurencji
1.
94
Zasada niezalenej inicjatywy. Wszystkie podmioty gospodarcze wystpuj niezalenie, we wasnym imieniu. Nie naley uywa cudzych znakw i podszywa si pod konkurenta.
2. 3.
Zasada dziaa konstruktywnych.
Oparcie rozwoju na dziaaniach twr-
czych, a nie na prbach zniszczenia konkurencji. Zasada formalnej rwnoci. Nie czynienie poytku z posiadanych przywilejw i przewag, nie wynikajcych z wolnej gry rynkowej (monopole, uprzywilejowany dostp do informacji). 4. 5. Zasada poszanowania regu. Postpowanie zgodnie z obowizujcym prawem i dobrymi obyczajami. Zasada szacunku dla podmiotw zewntrznych. Konkurowanie bez nieuczciwoci (faszerstwo, apownictwo) oraz bez rozpowszechniania faszywych informacji (czarny PR w odniesieniu do konkurencji, faszywa reklama)
Zasady te w mniejszym lub wikszym stopniu znajduj odzwierciedlenie w polskim prawie. Powinny one by te brane pod uwag przy opracowaniu rnych branowych opracowa typu 'zbir dobrych praktyk', czy 'kodeks etyczny'. pastwo adu gospodarczego. Mniej formalne, ale rwnie wane s zasady organicznego rozwoju. Koresponduj one z zasad uwzgldniania kosztw zewntrznych Euckena. Jaskrawym pogwaceniem tych zasad jest tak zwana
94
wg G. Hansena
Niemniej ich realizacja to
raczej kwestia codziennej praktyki ni element regulowanego przez
53/148
eksternalizacja
95
, czyli przenoszenie kosztw zewntrznych na spoe-
czestwo. Dlatego naley si temu przeciwstawia. W chwili obecnej w USA nastpuje silny rozwj tak zwanego biznesu ekologicznego. Z uwagi na kluczowe znaczenie USA w wiatowym systemie gospodarczym, mona si wic spodziewa radykalnej zmiany w podejciu do ekologii. Jednak organiczny rozwj to nie tylko ekologia. To take inwestycje w prace rozwojowe, stae podnoszenie kwalikacji przez pracownikw, innowacyjno.
3. Zasady udziau w dobrobycie

Kluczowe znaczenie ma tutaj takie gromadzenie oszczdnoci i kapitau ('mie'), ktre nie dominuje rozwoju osobowego ('by') i nie prowadzi do pozbawienia warunkw rozwoju innych osb. regua moe i powinna zosta stanowczo postawiona. Ta Jednak jej
realizacja jest kwesti sumienia i rozsdku kadego czowieka. Pastwo nie moe jej wprowadzi formalnie bez naruszania prawa wolnoci. Zorganizowane we wsplnoty spoeczestwo moe wymusza jej stosowanie nawet przez sam ocen dziaa biznesowych. W tym miejscu naley jednak potpi postawy roszczeniowe. Zacieraj one bowiem rnice midzy domaganiem si sprawiedliwoci a roszczeniami motywowanymi zazdroci. Inn kontrowersyjn kwesti jest modernizacja, ktra nie wynika z naturalnego rozwoju spoeczestwa. Gdy na przykad dokonuje si gwatownej modernizacji na kredyt, ktrego spaty bd wymaga wielu wyrzecze przez dugie lata. Takie dziaania mog skutkowa budow dobrobytu kosztem przyszych pokole.
95
Zob. Elbieta Mczyska, Niszczca sia korporacji - recenzja ksiki Joela Bakana pt.
Korporacja
54/148
Opisane w poprzednim rozdziale zasady tworz ramy dziaania, ale nie one s gwnym celem. Jak napisano we wstpie, celem pastwa jest ksztatowanie adu gospodarczego w taki sposb, by gospodarka zaspokajaa potrzeby spoeczne poprzez upowszechnienie wasnoci, stabilne ceny i pene zatrudnienie. Niniejszy rozdzia powicony jest pierwszemu z tych trzech centralnych zagadnie. Zaczynamy od kwestii wasnoci, gdy ona wydaje si najwaniejsza. Oswald von Nell-Breuninga gospodarka staje si 'spoeczn gospodark rynkow', gdy paca jest drog do upowszechnienia wasnoci kapitaowej
96
Skd si bierze wasno?

Wasno nie zawsze oznaczaa posiadanie. Od czasw rzym-
skich a do osiemnastego wieku poprzez wasno rozumiano ycie, wolno i majtek jako niepodzieln cao, ale owa wasno nie oznaczaa bynajmniej posiadania z caym kontekstem swobodnego dysponowania, gromadzenia i akumulowania tego, co si posiada. [...] Wszystko, co wykraczao poza cise potrzeby domu, uwaane byo, za Arystotelesem, za hybris, czyli niepotrzebny nadmiar. Zatem jeli wwczas gromadzono jakie rodki wynikajce z nieskonsumowanych zasobw, to czyniono to w celu zabezpieczenia si na przyszo. wadzy
97
A mie oznaczao wwczas po prostu mie wadz,
gdy sia wynikajca z wasnoci nie implikowaa jeszcze posiadania

Dopiero z chwil rozwoju kapitalizmu, wasno zacza odgrywa kluczow rol. Ona decydowaa o podziale na kapitalistw i pracownikw. Kapitalista uzyskiwa naturaln wadz nad pracownikiem. ywioowy rozwj przemysu prowadzi do pogbiania rnic spoecznych. Powstay wczeniej liberalizm dawa dobre uzasadnienie dla takiego stanu rzeczy. Jeden z twrcw liberalizmu, John Locke nia dla wasnoci prywatnej w pracy:
98
szuka uzasadnie-
Cokolwiek zatem wydoby
on ze stanu ustanowionego i pozostawionego przez natur, zczy ze sw prac i przyczy do tego, co jest jego wasne, uczyni sw wasnoci. Do tego, co zostao przez niego wydobyte ze wsplnego
96 97 98
zob. Maciej Huas, "Ujarzmiony kapita. Praca - kapita wedug Oswalda von Nell-Breuninga" ks. Piotr Wrbel ,Demokracja jako ustrj wadzy pastwa w encyklikach Jana Pawa Zob. Tomasz Dzigiel Prawo do wasnoci prywatnej II
55/148
stanu, w jakim zostao umieszczone przez natur, jego praca doczya co, co wyklucza ju do tego powszechne uprawnienie innych .
Nietrudno jednak zauway, i jest to nie tyle analiza prawa, ile usprawiedliwienie - dosy zreszt marne. Nic wic dziwnego, e takie rozumienie prawa wasnoci spotkao si z krytyk. Jan Jakub Rousseau zauwaa
99
, e co prawda czowiek dziki pracy pomnaa
wsplne bogactwa, ale czynic to bez zgody innych, nie nabywa praw wasnoci. Prawo wymaga bowiem zgody innych. Jeszcze dalej poszed Marks, ktry uzna, i to wasno prywatna jest rdem za. Stworzy w ten sposb podstawy do socjalistycznej utopii, ktrej skutki moglimy pozna w Polsce.
Wasno prywatna, a dobro wsplne

Wasno nie jest przywilejem. Jest zwizana z indywidualn odpowiedzialnoci czowieka w kontekcie wsplnotowym. Tak przynajmniej sdz konserwatyci, ktrzy nie szukaj (wzorem liberaw) usprawiedliwienia praw wasnoci. Nie ma czego takiego jak 'wite prawo wasnoci'. Panuje za to zgoda co do jednego: jeli nie zdobye swej wasnoci drog przestpstwa, to masz do niej prawo. Jednak jest to prawo warunkowe, podporzdkowane zasa100
dzie sprawiedliwoci. Nawet doktryna liberalna zmienia si pod tym wzgldem i prawo wasnoci przestaje si traktowa jak wito . Prawo to ustpi musi takim wzniolejszym wartociom jak umoli-
wienie obywatelom rozwoju osobowoci w warunkach swobody i rwnoci

101
W podobnym duchu wypowiada si John Rawls, ktry zachowanie maksymalnie sprawiedliwych udziaw dys-
postuluje
102
trybucyjnych za pomoc podatkw i niezbdnych korekt w prawach wasnoci ", gdy rozproszenie wasnoci jest warunkiem koniecznym wolnoci politycznej i rwnych szans. Take chyba najchtniej cytowany obroca wasnoci prywatnej F. A. von Hayek uwaa, e wane jest eby ta wasno bya dostatecznie rozproszona, tak eby
jednostka nie bya uzaleniona od konkretnych osb, zdana wycznie na zaopatrywanie si i zatrudnianie u nich
103
. Aczkolwiek nie
uwaa on, by istotna bya powszechno wasnoci: jest jednym z

99 ks. Waldemar Irek, Spoeczno w wietle rozumu i wiary 100 zob. Tadeusz Kowalik, Sprawiedliwosc spoeczna a nowy ad
http://www.pte.pl/pliki/2/12/TryKonTK610_03.08.2010.pdf spoeczny,
101 102 103
B. Ackerman, Przyszo rewolucji liberalnej, prze.
H. Grzegoowska-Klarkowska,
Warszawa 1996, cyt. za Tadeusz Kowalik, Sprawiedliwo spoeczna a nowy ad spoeczny J. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, op. cit., Warszawa 1994 F.A. Von Hayek Konstytucja wolnoci, Warszawa: 2006. Cyt za Friedrich August
von Hayek o wlasnosci prywatnej
56/148
osigni wspczesnego spoeczestwa, e z wolnoci moe korzysta osoba nie majca praktycznie adnej wasnoci. Akceptacji takiego
stanu rzeczy moemy dopatrze si w encyklice Jana Pawa II Laborem Exercens. Doceniajc rol wasnoci, Papie postulowa aby w sytuacji pracy najemnej stwarza takie warunki, by pracownik mg mie poczucie, e pracujc nawet na wsplnym, pracuje zarazem "na swoim". Odmienne stanowisko zajmuj twrcy koncepcji spoecznej go-
spodarki rynkowej. Ludwig Erhard gosi hasa 'wasno dla wszystkich' i 'spoeczestwo akcjonariuszy'. staci udziaw w prawach wasnoci
104
Oswald von Nell-Breuning
postulowa, by w tym celu cz wynagrodzenia za prac bya w po. Jednak odnieli oni pod tym wzgldem umiarkowany sukces, gdy jedynie w przypadku okoo 2% niemieckich przedsibiorstw akcjonariuszami s pracownicy.
Wasno w wiecie wspczesnym 1. Dematerializacja kapitau

Obecna atwo zmiany formy oszczdnoci ma wielk zalet. Posiadacz odpowiedniej iloci rodkw pieninych moe sta si bez problemw posiadaczem innych dbr w tym udziaw w kapitale produkcyjnym. By moe jest to jedna z przyczyn, dla ktrej brak jest ze strony pracownikw najemnych determinacji w deniu do posiadania udziaw przedsibiorstwach. Jednak ta sytuacja kryje w sobie take powane zagroenie. Wspczesny system nansowy zyska du autonomi i wypracowa mechanizmy mnoenia rodkw nansowych bez wzrostu iloci dbr, jakie mona za zgromadzone fundusze otrzyma. Prowadzi to do relatywnej utraty wartoci posiadanego majtku, koncentracji kapitau i wielu innych patologii, ktre z ca moc ujawniy si w zwizku z obecnym kryzysem. Jego prardem jest wanie uniezalenienie systemu nansowego od wszelkich norm, poza imperatywem bogacenia si. Przed zgubnymi skutkami takich rozwiza przestrzega od dawna Koci Katolicki
105
. Pawe VI w encyklice
Populorum progressio pisa: Ta forma nieskrpowana ` liberalizmu ' torowaa drog pewnemu rodzajowi tyranii, susznie potpionemu przez Poprzednika Naszego Piusa XI, gdy std wywodzi swj po104 105
Maciej Zob. Huas, Ujarzmiony czowieka i kapita. dobro Praca wsplne w kapita wedug Oswalda w von Nell-Breuninga Godno nauczaniu papieskim latach 19581978
57/148
cztek `internacjonalizm pienidza, czyli imperializm midzynaro-
dowy'.
Nie mona do mocno potpi tego rodzaju naduy goAle chocia trzeba
spodarczych, skoro co z naciskiem znw przypomnie chcemy ekonomia jedynie czowiekowi suy powinna. przyzna, e z pewnej formy kapitalizmu zrodzio si tak wiele cierpie, tyle niegodziwoci i walk bratobjczych, ktrych skutki jeszcze teraz odczuwamy, byoby jednak niesuszne, gdyby wzrostowi uprzemysowienia przypisywano nieszczcia, jakie wyniky z bdnych i szkodliwych pogldw ekonomicznych z tyme wzrostem zwizanych. Co wicej, sprawiedliwo wymaga, abymy uznali, e nie tylko organizacja pracy, ale rwnie postp przemysowy stanowi konieczn pomoc w przyspieszaniu rozwoju.
2. Wasno intelektualna
Coraz wicej dbr, ktre tworz kapita o znaczeniu gospodarczym, ma charakter niematerialny. S to: wiedza (konw-how), technologie, algorytmy, oprogramowanie, utwory artystyczne itp. Maj one czsto t waciwo, e atwo je powiela. Przy czym w przeciwiestwie do wasnoci materialnej, dzielenie si wasnoci intelektualn nie powoduje zmniejszenia stanu posiadania (cho moe zmniejsza dochody moliwe do uzyskania). Mamy tu do czynienia z kilkoma wanymi problemami, na ktre warto zwrci uwag w kontekcie praw wasnoci:
1. Zgodnie z przewidywaniami wyraonymi u progu rewolucji naukowo technicznej w raporcie dla Klubu Rzymskiego
106 , kraje uprzemysowione wyko-
rzystuj wasno intelektualn do pogbienia swej przewagi nad krajami mniej rozwinitymi. Sprawa jest na tyle wana, e wypowiedzia si na ten temat Papie Benedykt XVI w encyklice Caritas in veritate: Mamy do
czynienia z nadmiernymi formami ochrony wiedzy ze strony krajw bogatych przez zbyt sztywne korzystanie z prawa wasnoci intelektualnej .
2. Na dodatek mamy tu do czynienia z pewn form zawaszczenia dorobku ludzkoci (zgodnie z zasad J. Locke o ktrej mowa powyej). Poprzez komercjalizacj wytworw intelektu, USA uzyskay lepsze warunki ich dalszego rozwoju. Std ich przewaga technologiczna. Jednak dla przykadu w kadym programie komputerowym jest jedynie uamek oryginalnej twrczoci. Nikt nie paci opat licencyjnych za wykorzystanie caego dorobku cywilizacji europejskiej (np. rozwijanej przez wieki matematyki). 3. W tej dziedzinie powsta fenomen otwartej twrczoci (open source). Umoliwia to przeciwdziaanie tendencjom, o ktrych mowa powyej. Due korporacje sigaj w tej sytuacji po metody, ktre trudno nazwa moralnymi.
106
skiego
Mikroelektronika i spoeczestwo.
Na dobre czy na ze?
Raport dla Klubu Rzym-
58/148
Byo to doskonale wida przy okazji walki Microsoftu z otwartym standardem ODF. W tej sytuacji podejrzenia budz programy typu "Partnerstwo dla Przyszoci" 4. produkty, ktrych otwarte odpowiedniki szkoy mogyby mie za darmo. Internet umoliwia sprzeda utworw artystycznych przez twrcw - bez porednictwa wytwrni i organizacji zarzdzajcych prawami autorskimi. Ta forma mogaby znaczco zmniejszy piractwo, umoliwiajc artystom godziwe zarobki. Jest ona blokowana przez wspomniane organizacje, ktre maj z artystami spisane umowy.
107 , w ktrych rma udostpnia po bardzo niskich cenach
3. Infrastruktura
Znaczenie infrastruktury stale ronie. Dotyczy to zwaszcza
infrastruktury teleinformatycznej. To ona umoliwia atwe wczenie si w globaln sie nawet z najbardziej peryferyjnych lokalizacji. Rozwj infrastruktury jest najprostszym sposobem rozproszenia wasnoci. Na przykad dla prowincjonalnego malarza jego obrazy mog stanowi trudno zbywalny produkt. Dziki internetowi zyMao warty skuje on dostp do rynku obejmujcego cay wiat. si wany trakt komunikacyjny. Z tego powodu naley napitnowa dziaania, jakie miay miejsce przy okazji tzw. 'prywatyzacji' TPSA. Nastpio wwczas przywaszczenie infrastruktury telekomunikacyjnej obejmujcej cay kraj. Pastwo powinno dy do tego, by dostp do infrastruktury by w miar moliwoci rwny i jak najtaszy. W ten sposb tworzy si bowiem warunki rozwoju nowoczesnej przedsibiorczoci, co moe zrekompensowa z nawizk koszty poniesione na rozwj i utrzymanie infrastruktury.
kawaek ziemi moe zyska wiele na wartoci, gdy w pobliu znajdzie
4. Spoeczna odpowiedzialno biznesu

Z uwagi na wzrost znaczenia kapitau spoecznego z jednej strony oraz wiadomoci konsumentw z drugiej, coraz wicej rm uwzgldnia w swym rozwoju zasady spoecznej odpowiedzialnoci. Ma to znaczenie dla upowszechnienia wasnoci, gdy rozwj kapitau spoecznego wpywa na wzrost wartoci elementw struktury. Dla przykadu nawizanie wsppracy przedsibiorstw ze szkoami wpywa w sposb znaczcy na wzrost wartoci tych jednostek edukacyjnych.
107
in realizowanego przez Microsoft w 110 krajach. http://tech.wp.pl/kat, 1009791,title,Ministerstwo-Edukacji-Narodowej-razem-z-Microsoftem,wid,11501099, wiadomosc.html?ticaid=1d230 Learning" "Partnerstwo dla Przyszoci" jest czci oglnowiatowego programu "Partners
59/148
W niektrych rmach spoeczne zaangaowanie osiga tak duy stopie, e zaciera si rnica midzy dziaalnoci non-prot i typowym dziaaniem dla zysku. Wspomina o nich Benedykt XVI piszc
108
Naley wyrazi yczenie, aby te nowe formy przedsibiorstw
znalazy we wszystkich krajach odpowiedni konguracj prawn i skaln.One to, nie pomniejszajc znaczenia i poytecznoci gospodarczej i spoecznej tradycyjnych form przedsibiorczoci, dokonuj przeobraenia systemu w kierunku bardziej przejrzystego i faktycznego podjcia obowizkw ze strony podmiotw ekonomicznych. nie tylko. I Sama wielorako instytucjonalnych form przedsibior-
czoci stwarza rynek bardziej cywilizowany i jednoczenie bardziej konkurencyjny.
Rola rodzin i wsplnot

W rodzinie formalnie wasno naley do czci jej czonkw. Jednak stanowi ona podstaw bezpieczestwa ekonomicznego dla caej rodziny i moe by na ustalonych zasadach wykorzystywana przez wszystkich. W pewnym zakresie analogiczna sytuacja ma miejsce w wikszych wsplnotach (jak parae). Nie naley do rzadkoci syMoe to by tuacja, gdy w paraach powstaj wsplne przedsiwzicia, ktrych efekty mog by wykorzystywane przez wszystkich. inne lokalne inicjatywy spoeczne i gospodarcze. realizacja obiektw uytecznoci publicznej, tworzenie spdzielni i
108
Encyklika Caritas in veritate
60/148
Partycypacja pracownicza
Jednym ze sposobw upowszechniania wasnoci jest pozyskiwanie przez pracownikw udziaw w przedsibiorstwach, w ktrych oni pracuj. Moe si z tym wiza udzia pracownikw w zarzdzaniu. Nazywa si to partycypacj pracownicz. Rozwj partycypacji pracowniczej jest zwizany z wieloma czynnikami spoecznymi, makroekonomicznymi oraz biznesowymi:
1. Poczucie sprawiedliwoci oraz ch przeciwdziaania komunizmowi, ktry erowa na niesprawiedliwoci kapitalizmu. Wydawao si, e rzecz suszn jest, by korzyci z przedsiwzicia byy udziaem zarwno nansujcego go kapitalisty, jak i realizujcych go pracownikw. 2. Rozwj ubezpiecze spoecznych. rytur. 3. atwy dostp do kapitau na rozwj przedsibiorstwa. pozycji zarzdu. 4. Nowoczesne metody organizatorskie. Praca na swoim jest bardziej efektywna. Partycypacja jest wic lepszym rozwizaniem, ni zwyka praca najemna. Uatwia ona efektywne zarzdzanie oraz dialog spoeczny Wykup akcji przez pracownikw powoduje, e cz dochodw pracowniczych pozostaje do dysUdziay w przedsibiorstwie, w ktrym pracuje przyszy emeryt, s bardzo dobrym sposobem oszczdzania na eme-
109 .
Rozwj idei Europa: od solidaryzmu do samorzdnoci.

Za prekursora solidaryzmu chrzecijaskiego mona uzna niemieckiego biskupa Wilhelma Emmanuela von Kettelera
110
, ktry
111
zmierzy si z kwesti spoeczn w poowie XIX wieku. pierwsza encyklika spoeczna.
W roku -
1891 ukazaa si synna encyklika Rerum novarum Leona XIII
Wane jest to, e Leon XIII zaak112
ceptowa kapitalizm, wzywajc jedynie do jego naprawy. Natomiast socjalizm zosta uznany za system zy w swej istocie . W tym czasie niemiecka myl spoeczna bya rozwijana nadal przez jezuit i ekonomist Heinricha Pescha i jego uczniw Gustava
109 110
Rafa Towalski Partycypacja nansowa w maych i rednich przedsibiorstwach w: Zob. Ks. Tomasz Baszczyk Biskup Wilhelm Emmanuel von Ketteler (1811-1877) Dialog 4/10 wobec XIX-wiecznych doktryn politycznych i kwestii spoecznej
pl/perspectivaLSTHpdf/pdf/p6/Ks.TomaszBlaszczyk405.pdf
111
Zob. Recenzja Piotra Dardziskiego, ksiki: doktrynie papiea Leona XIII,
http://www.perspectiva.
Pastwo w
Mirosaw Sadowski,
http://www.teologiapolityczna.pl/assets/numerytp/tp1/24-Pozapanstwem-P1. Dardzins.pdf
112
EWOLUCJA NAUCZANIA O DEMOKRATYCZNYM KAPITALIZMIE. X Seminarium w Castel Gandolfo 57 VIII 1997
http://www.tertio.pl/index/site/id/291
61/148
Gundlacha i Oswalda von Nell-Breuninga. Pesch uwaa, e system solidaryzmu to trzeci system porodku midzy oboma ekstremami absolutnej centralizacji i absolutnej decentralizacji
113
. Oswald von
Nell-Breuning sformuowa program deproletaryzacji, ktry mia polega na upowszechnieniu wasnoci. Miao si to odbywa midzy innymi poprzez wypat czci wynagrodze w formie udziaw w przedsibiorstwie
114
Gazolina i encyklika Quadragesimo Anno. Encyklika Rerum nova-
rum bya jedn z lektur, ktre uksztatoway pogldy polskiego inyniera Mariana Wieleyskiego
115
. Zbudowa on przedsibiorstwo
Gazolina S.A., ktre stanowio praktyczn realizacj idei solidaryzmu. Bya to spka, w ktrej udziay mieli pracownicy. Stali pracownicy co roku przeznaczali jedne pobory na wykup akcji. Z chwil odejcia z pracy, otrzymywali odpraw, w wysokoci wkadw (dodatkowo czyli pracownik uzyskiwa podwjn warto udziaw). Akcje byy zgrupowane. Pracownicy wybierali swego reprezentanta, ktry ich reprezentowa jako udziaowcw. Akcje pracownicze byy imienne i niezbywalne w okresie zatrudnienia. Ta zasada jest obecnie powszechnie stosowana (w Polsce niestety nie). To niezwyke przedsibiorstwo wzbudzio spore zainteresowanie. Dowiadczenia Mariana Wieleyskiego prbowali wykorzysta prezydent Mocicki i minister Kwiatkowski. Take Stanisaw Grabski by pod wraeniem Gazoliny. Chyba najwaniejsze jednak dla rozwoju koncepcji byy kontakty Mariana Wieleyskiego z nuncjuszem w Polsce Achille Ratti. Pniej, gdy ten duchowny zosta Papieem Piusem XI, konsultowa si z polskim znajomym przy pisaniu encykliki Quadragesimo Anno
116
. Powszechnie si uwaa, e
kluczow rol w powstaniu tej encykliki odegra jezuita niemiecki Oswald Nell-Breuning. Gdy czytaem j pierwszy raz, byem pod wraeniem odwagi zawartych w niej tez. Pamitam nauczyciela w technikum, do ktrego uczszczaem, ktry powtarza czsto, i teoria to 0, a praktyka 1 - ale razem tworz 10. Formuowanie kategorycznych tez bez praktycznej ich werykacji jest bardzo trudne i wymaga wielkiej odwagi (lub gupoty co w tym wypadku nie wcho113
PESCH. Solidarismus. s. 38., cyt. za: Ks. Zbigniew Waleszczuk, SYSTEM SOLIDARYZMU HEINRICHA PESCHA,
p10/kswaleszczuk.pdf
114
Maciej Nell-Breuninga
http://perspectiva.pl/perspectivaLSTHpdf/pdf/
Praca kapita wedug Oswalda von
Huas,
Ujarzmiony
kapita.
115 Jan Koziarz, Gazolina S.A., http://www.golysz.pl/wp-content/uploads/2010/ 10/Gazolina.pdf 116 http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/piusxi/encykliki/ quadragesimoanno15051931.html
dzi w rachub). Dopiero historia Gazoliny, pozwolia zrozumie, i rdem tej odwagi bya pewno, i takie rozwizania sprawdziy si w praktyce!!!
Mitbestimmung. Katolicka nauka spoeczna bya jedn z inspiracji dla rozwoju akcjonariatu pracowniczego w Niemczech. Idea ta zostaa uwzgldniona przy konstruowaniu reform Erharda. W roku 1974 uchwalono ustaw, ktrej celem jest jeszcze wiksze upowszechnienie partycypacji pracowniczej. Staa si ona jednym ze 'znakw rmowych' niemieckiej gospodarki. Jednak udzia w zarzdzaniu nie wie si w tym przypadku z udziaem we wasnoci. Rozwinita w RFN partycypacja pracownikw w zarzdzaniu rmami zaczyna by doceniana w caej UE. Efektem tego jest na przykad powstanie europejskich rad zakadowych. W Polsce zwolennikiem takich rozwiza bya Solidarno. Niestety jak nie bez racji zauwaa Tadeusz Kowalik
117
, 'terapia szokowa' miaa za gwny
cel zama krgosup zwizkom zawodowym. W ramach tych dziaa

przeciwstawiono si wszelkim formom partycypacji (rozwaane byy modele: niemiecki i szwedzki). Ze wzgldu na wag i zoono tych zagadnie, zostan one dalej opisane bardziej szczegowo.
Europejska rada zakadowa. Dyskusje na temat Europejskich rad zakadowych toczyy si w UE bardzo dugo. Oczywicie wan rol odegrali w tych pracach Niemcy. Pod przewodnictwem niemiecRada kiego ministra pracy, Norberta Blma, we wrzeniu 1994 r.
Ministrw UE uchwalia dyrektyw 94/95 w sprawie ustanowienia europejskich rad zakadowych (ERZ). Implementacja tej dyrektywy zaley od krajw czonkowskich.
Stan obecny. W roku 2010 roku Komitet Ekonomiczno-Spoeczny

(EKES) uzna, e partycypacja pracownicza jest czynnikiem wspierajcym spjno gospodarcz i spoeczn Europy woju Europy
119 118
. Partycypacja
zostaa wic uznana za jeden z gwnych elementw strategii roz:
Celem jest zachcenie Europy do wypracowania
koncepcji ramowej, ktra promo waaby spjno gospodarcz i spoeczn Europy poprzez uatwianie partycypacji nansowej pracownikw na rnych szczeblach. [...] Jednym z priorytetw strategii Europa 2020 jest nadanie centralnej rangi wdraaniu programu Small
117 118 119
http://www.pte.pl/pliki/2/21/03.12.10_PTE_Stenogram02.pdf Compendium. Participatory Democracy: a retrospective overview of the story written Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego w sprawie partycypapracownikw w Europie (opinia z inicjatywy wasnej), (2011/C 51/01)
by the EESC (Kompendium. Demokracja partycypacyjna w przekroju). cji nansowej
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:051:0001:0007:PL:PDF
63/148
Model niemiecki
Rada zakadowa skada si z przedstawicieli pracownikw
Model francuski
Rada zakadowa skada si z przedstawicieli pracownikw i pracodawcw
Przewodniczcym jest osoba wybrana przez reprezentacj pracownikw Sprawy wewntrzne omawiane s w trakcie zwyczajnych posiedze rad zakadowych Pracodawca zapraszany jest na poszczeglne punkty posiedze i przygotowuje sprawozdanie Rada zakadowa rozlicza wszystkie konieczne wydatki z pracodawc Wyczenie z obowizkw subowych w zalenoci od potrzeby
Przewodniczcy ze strony pracodawcy, pracownicy wybieraj przedstawiciela(=sekretarza) Sprawy wewntrzne omawiane s w trakcie rozmw wstpnych po stronie pracownikw Pracodawca zapraszany jest na posiedzenie i przygotowuje sprawozdanie Rada zakadowa otrzymuje roczny budet, ktrego nie moe przekroczy. Zakres wyczenia z obowizkw subowych jest dokadnie okrelony dla konkretnej osoby
Tablica 8. Porwnanie modeli europejskiej rady zakadowej: niemieckiego i francuskiego.
Business Act, zwaszcza jeli chodzi o popraw sytuacji nansowej MP. Partycypacja nansowa pracownikw moe by jednym z mechanizmw sucych wspieraniu tego celu, a tym samym wzmacnianiu konkurencyjnoci europejskich MP .
Rozwj akcjonariatu pracowniczego w USA
Akcjonariat pracowniczy w USA zacz si dynamicznie rozwija ju w latach 20-tych XX wieku. W 1927 roku 800tys. pracownikw byo posiadaczami akcji (ogem okoo 1%). Jednak pniej nadszed kryzys, ktry spowodowa kompletne zaamanie si tych tendencji. Po II wojnie wiatowej nastpi rozwj pracowniczych planw emerytalnych. W roku 1958 Louis Kelso wyda ksik "The Ca120
pitalist Manifesto"
, w ktrej zdiagnozowa dwa gwne problemy Rozwizaniem bya
kapitalizmu: koncentracja kapitau i wysokie opodatkowanie sfery produkcyjnej na rzecz sfery nieprodukcyjnej.
120
wedug niego upowszechnienie wasnoci wrd pracownikw (praKsika jest dostpna w wersji elektronicznej (po angielsku): http://www.kelsoinstitute.org/pdf/cm-entire.pdf
64/148
cownik staje si kapitalist). Potrzebny by "program nansowania nowych kapitalistw". Tak zrodzi si pomys zmaterializowany w ESOP (Employee Share Ownership Plan). ESOP dziaa na zasadzie trustu (organizacji powierniczej), zarzdzajcej kapitaem, zasilanym przez pracodawc. Za te pienidze s nabywane akcje przedsibiorstwa, ktre traaj na indywidualne konta pracownikw. Prawo do udziaw nabiera pracownik dopiero po kilku latach pracy. Akcje s imienne i niezbywalne w okresie zatrudnienia. Dopiero odchodzc z przedsibiorstwa pracownik moe je sprzeda. ESOP moe by lewarowany tzn. moe nansowa dodatkowe zakupy akcji z kredytu bankowego. ESOP moe wspistnie z innymi formami oszczdzania. Na przykad dywidendy mog by przeznaczane na udziay w funduszach emerytalnych. Ponadto rozrnia si ESOP demokratyczny (dajcy prawo zarzdu) i niedemokratyczny. Schemat dziaania ESOP:
Rysunek 5. Schemat dziaania ESOP. rdo rysunku: Jens Lowitzsch "Oblicza
zrwnowaonego kapitalizmu: akcjonariat pracowniczy w MSP" [w:] "Investment tribune" nr 2/2011
W 1973 roku Kelso dotar do senatora Russella Longa (przewodniczcy Komisji Finansw Senatu 1966-81). Senat wanie pracowa nad ustaw o zabezpieczeniach emerytur i dochodw pracowniczych (Employee Retirement and Income Security Act of 1974 -
65/148
Gazolina ESOP nie demokratyczny Finansowanie Przedsibiorstwo / ulgi podatkowe Zblokowanie Prawo gosu Tak Zarzd ESOP ESOP demokratyczny Przedsibiorstwo / ulgi podatkowe Tak Pracownicy Tak Pracownicy (przez wybranego przedstawiciela) Zarzdzanie Okres nabywania prawa (do odprawy) vesting Tablica 9. Porwnanie ESOP z zasadami jakie obwizyway w Gazolinie. rdo: opracowanie wasne na podstawie ksiki Jana Koziara "Gazolina" Trust 7 Trust 7 Zwizki zawodowe 5 lub 10 Pracownicy
ERISA). Kelso przekona Longa, e to doskonaa okazja na wprowadzenie partycypacji pracowniczej do amerykaskiego prawa
121
W cigu nastpnego dziesiciolecia rozwj ESOP sprawi, e opracowywano nowe przepisy - specjalnie dla ESOP. Dziki ulgom podatkowym ESOP odegra znaczc rol we wzrocie wasnoci akcji pracowniczych. Wedug bada z roku 1989 i 1990, akcje przedsibiorstw posiadao 8,6 milionw pracownikw, co stanowi 10% siy roboczej w sektorze prywatnym. Warto akcji pracowniczych przekraczaa 4% cakowitej wartoci rynkowej rm. W latach 90-tych odnotowano spadek zainteresowania ESOP. W to miejsce upowszechniay si prostsze rozwizania - gwnie opcje na akcje dla pracownikw. Wrd mniejszych prywatnych korporacji, jedPorwnanie ESOP z nak ESOP utrzymuje znaczn popularno. systemem w Gazolinie zawiera tablica 9.
Inspiracje w katolickiej nauce spoecznej.
Fragment przemwienia
122
z 1983 roku senatora Russella Longa w Kongresie USA
: Jak wia-
domo, papie Jan Pawe II ogosi w dniu 15 sierpnia 1981 encyklik zatytuowan Laborem Exercens (...).
121 122
Poza obron praw
robotnikw do zakadania zwizkw zawodowych, jako nieodzownego

Murphy, Michael E., "ESOP at Thirty: A Democratic Perspective" http://www.golysz.pl/wp-content/uploads/2010/10/Russell-Long.pdf http://www.willamette.edu/wucl/pdf/review/41-4/murphy.pdf
66/148
elementu nowoczesnego spoeczestwa i jako rodka walki o sprawiedliwo spoeczn, encyklika papieska sugeruje, i kady czowiek na podstawie swej pracy powinien by w peni uprawniony do uwaania si za wspgospodarza wielkiego warsztatu pracy, przy ktrym pracuje wraz ze wszystkimi. Droga do osignicia tego celu mogaby by drog poczenia, o ile to jest moliwe, pracy z wasnoci kapitau.
Ten dalekowzroczny i odwany papie kontynuuje swoj encyklik, podkrelajc w niej potrzeb solidarnoci i sugeruje zwizkom zawodowym, i powinny dy rwnie do tego, aby ze wzgldu na dobro wsplne spoeczestwa naprawi i to wszystko, co jest wadliwe w systemie posiadania rodkw produkcji oraz w sposobie zarzdzania i gospodarowania (...).
Jeeli chcemy, aby inne kraje poday za nami, musimy sami zademonstrowa, w jaki sposb rzd moe stymulowa dziaania zapewniajce ludziom pracy moliwo stania si aktywnymi partnerami w postpie ekonomicznym kraju .
Warto przeczyta cao tego przemwienia, aby wyrobi sobie opini na temat znaczenia, jakie przypisywali partycypacji pracowniczej jej zwolennicy (do ktrych nalea Ronald Reagan).
Znaczenie ESOP w polityce USA. W 1984 roku powstaje CESJ
123
- organizacja dziaajca na rzecz "ekonomicznej sprawiedliwoci ". Partycypacja pracownicza jest dla niej jednym z centralnych zagadnie. W roku 1987 czonkowie CESJ przedstawili sprawozdania Grupy Zadaniowej, High Road to Economic Justice prezydentowi Ronaldowi Reaganowi i papieowi Janowi Pawowi II. Tezy raportu zawarto w ksice Every Worker an Owner , ktra zostaa przetumaczona na jzyk polski i przekazana Solidarnoci okazji R. Reagan wygosi wane przemwienie
125 124
. Przy tej
, w ktrym wy-
razi swe przekonanie o zalenoci postpu od wolnoci politycznej. Potraktowa on rozwj gospodarczy, dajcy wzrost poziomu ycia wszystkich obywateli, jako cz misji propagowania wolnoci przez USA - take wobec krajw komunistycznych. Na popularno poszczeglnych form oszczdzania wpywa wiele rnych czynnikw. Niewtpliwie najwaniejszym s uwarunkowania prawne.
123 124
aney, Norman A G. Just
Dynamiczny rozwj ESOP zosta zahamowany,

Kurland, Free Dawn K. Solution Brohawn, for Michael Saving D. GreSecu-
The Center for Economic and Social Justice, http://www.cesj.org Market Social
rityhttp://www.globaljusticemovement.org/subpages_online_library/donnersocialsecurity.pdf
125
http://www.cesj.org/homestead/strategies/regional-global/pej-reagan.html,
http://www.youtube.com/watch?v=06vP84SqnS4
67/148
Rysunek 6. Zasady zrwnowaonej gospodarki wedug CESJ.rdo rysunku:
CESJ
gdy w roku 1989 zmiany przepisw ograniczyy przywileje podatkowe. Z kolei powszechnie dostpne dla pracownikw opcje przestay by popularne prawdopodobnie z tego powodu, e zgodnie z zasadami rachunkowoci opcje trzeba ksigowa w wartoci rynkowej. Czasem wdroenie programu stanowi dla pracodawcy zbyt due obcienie albo kci si z przyjt przez niego strategi zarzdzania. Na przykad ESOP zakada brak dyskryminacji, gdy pracodawca chce traktowa udziay w rmie jako nagrod. Warto jednak w tym miejscu zwrci uwag na jeszcze inne uwarunkowania. Lata 90-te ubiegego wieku to okres rozlunienia zasad w amerykaskiej gospodarce, ktre szczeglnie uwidocznio si w narastajcej bace spekulacyjnej (internetowej). By to te czas powszechnej "restrukturyzacji" i przenoszenia produkcji do Azji. Gospodarka-kasyno nabieraa rozpdu, szykujc podstawy do dzisiejszego kryzysu nansowego. Dla pracownikw czsto bardziej atrakcyjny stawa si udzia w tej grze poprzez inwestycje w szybko rosnce akcje (na przykad dot-comw) ni we wasne przedsibiorstwo. Rosnca dominacja sektora nansowego i upadek ZSRR sprawiy, e ESOP przesta by te postrzegany jako kluczowy element
68/148
polityki USA. Spektakularna poraka tej idei miaa niestety miejsce w naszym kraju.
Akcjonariat pracowniczy w Polsce Historia

W PRL'u wszelkie formy reprezentacji pracownikw miay fasadowy charakter. Jak pisze Stefan Bratkowski
126
"Socjalistyczna"
wadza szczerze nienawidzia tematu - po dowiadczeniu 1956 r. baa si robotnikw (i jak si okazao susznie, poniewa to oni, przysadziwszy si do niej po raz kolejny, koniec kocw j rozsadzili) . Dyskwalikowaa nawet zainteresowanie praktyk Zachodu - demaskowaa i "human relations", i niemieckie "mitbestimmung", "wspdecydowanie", i amerykask wasno pracownicz jako przemylne oszustwa, majce stpi ostrze walki klasowej. Niczym tak si nie brzydzia jak "kapitalizmem ludowym".
Po roku 1980 wzroso znaczenie zwizkw zawodowych. Samorzdy pracownicze zyskay na znaczeniu i podmiotowoci. Na ich bazie mona byo z chwil odzyskania niepodlegoci dokona przemian, przy zaangaowaniu i wspudziale pracownikw. Ta szansa nie zostaa wykorzystana. Ju w 1981 roku byo wida, i zwizkowcy nie rozumiej znaczenia aktywnego udziau pracownikw w gospodarce. W tym czasie miaa si ukaza encyklika Laborem Exercens. Jej wydanie opnio si z powodu zamachu na Papiea (13 maja 1981). Jednak zdajc sobie spraw z jej wagi, Papie przekaza j niezwocznie Solidarnoci. Jak podaje prof. Jzef Wysocki
127
Ojciec wity, jeszcze przed wydrukowaniem encykliki w Polsce,
przesa jej jeden egzemplarz do uczestnikw Zjazdu "Solidarnoci" w roku 1981. Tak zwani doradcy "Solidarnoci" uznali, e encyklika nie nadaje si do rozpatrywania na Zjedzie. Do dzi tkwi ona gdzie w archiwum "Solidarnoci". Z uwagi na to, kim byli doradcy, mona miao twierdzi, e oni jako jedyni wiedzieli, co robi.
Lata 1981-1989 mona uzna za zmarnowane. Solidarno nie wypracowaa adnej sensownej alternatywy dla komunistycznych wadz. Dlatego Leszek Balcerowicz mg twierdzi, e nie byo dla realizowanego przez niego 'planu' alternatywy. Jednak blisza analiza pokazuje, e nie jest to twierdzenie prawdziwe. Nie byo adnej
126 127
http://archiwum.rp.pl/artykul/92773Miedzypracaakapitalem.html http://www.naszdziennik.pl/index.php?dat=20090119&typ=my&id=my12.txt
Prof. Jzef Wysocki Stocznie w polskich rkach, "Nasz Dziennik",
Stefan Bratkowski Midzy prac a kapitaem
69/148
cudownej recepty, ale Balcerowicz te jej nie posiada (cho nikt inny nie odway si twierdzi, i tak recept ma). Byy natomiast alternatywne koncepcje transformacji, uwzgldniajce rne formy partycypacji. Lata 1989/1990 byy wyjtkowe w dziejach Polski. Bez wielkiej przesady mona powiedzie, e na naszym kraju koncentrowaa si uwaga caego wiata. W zasadzie nie mielimy wrogw poliNie naley si tycznych i wszystkim zaleao na naszym sukcesie.
wic dziwi, e zaoferowano nam pomoc w wypracowaniu polskiego modelu transformacji. Nie znaczy to, e nie byo przy okazji prby realizacji innych celw. Naiwnoci byoby sdzi, i gwnym motywem dziaa bya ch bezinteresownej pomocy Polsce. Jednak dla Amerykanw sukces Polski mia wwczas kluczowe znaczenie geopolityczne. Take w interesie Niemiec bya Polska na tyle silna, by uniezaleni si od ZSRR. Na dodatek przemiany prowadzce do zblienia obu gospodarek mogy by impulsem wzrostu obu pastw. Prezydent USA Ronald Reagan w dniu 15 wrzenia 1990 roku przemawia do ludzi Solidarnoci w Stoczni Gdaskiej. Byo to wydarzenie bez precedensu. Ronald Reagan, amic wszelkie konwenanse, stara si wskaza waciw jego zdaniem drog przemian. Mwi on wwczas: A co tymczasem z pracownikami tych pa-
stwowych monopoli, ktre s wystawiane na sprzeda? Przypomina mi si metoda wasnoci pracowniczej, ktra sprawdza si w wielu amerykaskich spkach. Przybiera ona rne nazwy, ale najbardziej znan jest " Program Akcjonariatu Pracowniczego" ( ESOP). Zgodnie z tym program pracownicy spki tworz trust, ktry poycza pienidze z banku, aby kupi akcje giedowe spki.
Dlaczego go nie posuchano? nastpujce wyjanienie
128
Poyczka jest
spacana przez par lat z zyskw akcji spki pracowniczej.

Krzysztof Ludwiniak podaje : Rekomendacje prezydenta Reagana po-
stulujce uczestnictwo pracownikw w procesie prywatyzacji drog akcjonariatu pracowniczego zaakceptowane zostay przede wszystkim przez rodowiska samorzdowe NSZZ Solidarno. Paradoksalnie doradcy ekonomiczni zwizku o orientacji najczciej neoliberalnej nie zaakceptowali przesania amerykaskiego prezydenta. Formuujc stanowisko NSZZ Solidarno w sprawie poselskiego projektu ustawy o przeksztaceniach wasnociowych pismem z dnia 3 maja 1990 r. sugerowali oni Sejmowi odrzucenie projektu w caoci. Ar128
czy Krzysztof Ludwiniak Kapitalizm na rozdrou - spoeczestwo redystrybucyjne wasnoci [w:] Spdzielczo i spoeczestwo akcjonariat pracowniczy jako ele-
spoldzielczosciakcjonariat.doc
menty bezpieczestwa spoecznego i trwaego rozwoju,
http://www.plp.info.pl/dokumenty/
70/148
gumentem przemawiajcym za odrzuceniem projektu formuujcego polsk wersj akcjonariatu pracowniczego miay by rzekomo wyniki ich konsultacji z ekspertami AFL-CIO, ktrzy sugerowali, i rzd USA popiera ESOP-y, aby osabi ruch zwizkowy, a poowa ESOP-w jest organizowana przez pracodawcw do walki ze zwizkami pracowniczymi. Stanowisko to wyraone jako ocjalne w imieniu Biura Polityki Ekonomicznej i uzupenione opiniami ekspertw, jakkolwiek absurdalnie umotywowane, na dugo sparaliowao polityk Solidarnoci wzgldem wasnoci pracowniczej.
W sprawie polskiej transformacji wypowiedzia si take L. Kelso, ktry by w tym czasie w Polsce. Jak podaje Stefan Bratkowski niestety, nasi wysocy urzdnicy prywatyzacji nie raczyli ze
starszym panem [...], rozmawia, kiedy udao si go do Polski zaprosi.

129
. Wedug Bratkowskiego Kelso proponowa, by decyzje o
poszukiwaniu partnerw kapitaowych przekaza, z dnia na dzie, samym przedsibiorstwom. Zwaszcza tym redniej wielkoci i maym. W mechanizmie do prostym: dobra konkursowo, a skrupulatnie, menederw jako przyszych gwnych wsplnikw lub wacicieli. Skredytowa im na zasadach LBO gwny pakiet imiennych udziaw lub wasno caego przedsibiorstwa - nie do sprzeday przed spat kredytu z zyskw przedsibiorstwa! W spce komandytowej taki gwny waciciel odpowiadaby caym majtkiem za cao interesu. Cz kredytowano by tak samo do spaty z zyskw przedsibiorstwa - spce dobranych pracownikw jako komandytariuszowi, z odpowiedzialnoci do wysokoci wkadu. Gwni akcjonariusze sami wyszukiwaliby strategicznych partnerw kapitaowych do zakupu akcji pozostawionych Skarbowi Pastwa - pod kontrol przedstawicieli Skarbu Pastwa jako wsplnika.
Z kolei zaangaowanie prezesa CESJ, Normana Kurlanda ukazuje fragment wywiadu
130
: Kredyt z banku komercyjnego donan-
sowany przez bank centralny, a nie z podatkw.
Taki system do-
prowadziby do umocnienia pienidza istniejcym twardym kapitaem zamiast mniej pewnymi podatkami - a taki system obowizuje w wielu krajach. A jeli bank centralny byby wasnoci kadego obywatela na takich samych zasadach jak infrastruktura, wtedy system
Stefan Bratkowski ...dla tych, ktrzy nie wiedz, e nic si nie da zrobi, http: //alfaomega.webnode.com/news/dlatych,ktorzyniewiedzenicsiniedazrobi 130 Norman Kurland: Nie jestemy bezradni wobec kryzysu http://www.polskatimes. pl/opinie/wywiady/87331,norman-kurland-nie-jestesmy-bezradni-wobec-kryzysu,id,t. html
129
71/148
monetarny i skalny byby bardziej czytelny. Taki model mia by wprowadzony w Polsce. [...] W lutym 1987 r. przedstawiaem go Janowi Pawowi II wraz z wsppracownikami z Centrum na rzecz Sprawiedliwoci Gospodarczej i Spoecznej. Bylimy tam z przedstawicielami Solidarnoci Piotrem Jegliskim i Chrisem Ludwiniakiem. Papie nas gorco zachca, bymy ten model promowali. Chcia, bymy si wymieniali ideami i informacjami.
W zasadzie trudno sobie wyobrazi wiksze zaangaowanie ze strony USA bez naruszania suwerennoci Polski. O ile rzd USA mg machn rk na poyczone Polsce miliardy, o tyle trudno byo oczekiwa tego po bankierach. G. Soros i inspirowany przez niego Sachs dziaali w interesie tych bankierw. Stawiao ich to w opozycji do pomysw uwaszczenia pracownikw. Istniej take inne podejrzenia co do intencji midzynarodowych instytucji nansowych. Wobec pojawiajcych si problemw, ze znalezieniem rynkw zbytu na towary produkowane w krajach wysoko rozwinitych, redukcja 'nadmiaru' potencjau produkcyjnego w krajach postkomunistycznych stwarzaa nowe moliwoci. jedna z ciekawych opinii na ten temat
131
Oto
: Majc, wprawdzie w wy-
naturzonej formie, jednak uspoecznion gospodark, nasze wadze oportunistycznie przyjy narzucon drog transformacji w kierunku uwaszczenia zagranicznych korporacji na naszym majtku. W polskiej publicznej telewizji w czasie nieogldalnoci mona byo zobaczy Japoczyka, ktry w profesjonalnym programie o japoskiej gospodarce pokaza restrukturyzacj japoskiego przemysu cikiego w kierunku wysokich technologii, zarazem krytykujc skandaliczn polsk drog transformacji na gruzach, przez likwidacj i upado.
Pokaza system kapitalizmu bez kapitalistw jako alternatyw wilczego systemu budowanego w Polsce, wskazujc na utracone szanse transformacji uspoecznionej gospodarki w kierunku akcjonariatu pracowniczego. Rol Georga Sorosa man Kurland. oraz Jereya Sachsa przedstawia Nor-
Opowiadajc o odbiorze wspomnianej wczeniej
ksiki Pracownik wacicielem mwi on:
Ten pomys spodoba
si wielu ludziom, bo byo to stosunkowo mikkie przejcie z systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej do wolnorynkowej. Polska mogaby zmniejszy koszty transformacji, a przede wszystkim zbudowa fundament gospodarki. Ten, ktry teraz tak bardzo jest potrzebny. Bo
131 http://www.plp.info.pl/publikacje/publikacja16/03.pdf
72/148
przecie Polska jest uzaleniona od kredytw zagranicznych. Ale rozumiao to wielu doradcw Lecha Wasy i jak mi mwiono on te.
Na pytanie o to, co si stao, e do tego nie doszo, odpowiada on: Przyjecha prof.
Jerey Sachs i potem George Soros i stwier-
dzili, e to pomys bolszewicki. To zniechcio wielu. A szkoda, jeli zostaby wprowadzony, to Polska wystrzeliaby jak rakieta w ramach tego systemu.
Podobnie przedstawia to wczesny pose Mieczysaw Gil
132
Mwi on, e dyskusje trway, pki Sachs nie dotar do Wasy. Obieca on, e p roku 'zaciskania pasa' wystarczy, by zbudowa w Polsce dobrobyt. Od tej pory kady, kto mia wtpliwoci, stawa si podejrzany. Dyskusje si skoczyy. Tadeusz Kowalik informuje w swojej ksice, e zapytano niedawno Sachsa o to spotkanie. Powiedzia, e nie pamita, ale niemoliwe, eby co obieca w terminie kilku miesicy. Decydujca rozgrywka odbya si w trakcie prac nad ustaw prywatyzacyjn. Projekt prywatyzacji przygotowany przez rzd na pocztku 1990 roku oczywicie nie uwzgldnia ESOP. Grupa posw z Andrzejem Mikowskim na czele stworzya inicjatyw ustawodawcz. Zwrcono si z prob o napisanie odpowiedniej ustawy do Krzysztofa S. Ludwiniaka i Huberta Izdebskiego z UW. Ich propozycja zawieraa, oprcz zagadnie dotyczcych akcjonariatu pracow-
niczego (jego nansowania, tworzenia itp.), take zapisy dotyczce Skarbu Pastwa jako instytucji, ktra organizowaaby i chronia majtek narodowy. [...] Byy tam te propozycje regulacji dotyczcych innych instytucji, ktre miayby organizowa majtek narodowy w warunkach transformacji."
133
. Wedug K. Ludwiniaka w sejmie do-
szo do ostrego sporu midzy zwolennikami dwch rnych koncepcji prywatyzacji: "Wtedy byo kilkanacie propozycji rzdowych ustawy
o przeksztaceniach wasnociowych, opartych na neoliberalnej lozoi, wedle ktrej naleao wszystko wyprzeda i ktokolwiek bdzie mia jakie pienidze, niech przyjdzie i kupi nasze przedsibiorstwa. Myl przewodnia naszej ustawy bya natomiast taka, e rynek kapitaowy w Polsce jest bardzo "pytki" mwic krtko, ludzie nie mieli pienidzy. [...] Nam chodzio o to, eby ludzie w naszym kraju te uczestniczyli w prywatyzacji i co z tego wszystkiego mieli dla siebie."
132 133
Znam t spraw z jego bezporedniej relacji. Zob. wywiad z K. Ludwiniakiem
73/148
Przeciw partycypacji ostro wystpi rzd, a konkretnie ministerstwo nansw pod wodz Leszka Balcerowicza. Dowiadujemy si o tym z poniszej relacji Tadeusza Kowalika
134
: Uczestnicy ruchw
samorzdw pracowniczych przystpili do opracowania rnych koncepcji niepastwowych, ale i nie czysto prywatnych form wasnoci. Spotkao si to ze sprzeciwem wadz, ktre pocztkowo opowiaday si za dogmatycznie pojmowan prywatyzacj rm pastwowych w postaci spek akcyjnych (lub mniej chtnie z ograniczon odpowiedzialnoci). Najbardziej konsekwentnym zwolennikiem tej formy by penomocnik rzdu ds. przeksztace wasnociowych Krzysztof Lis. Jego stosunek do opracowanego wwczas przy wspudziale ekspertw brytyjskich projektu spek pracowniczych znalaz dobitny wyraz w licie do ambasady brytyjskiej, w ktrym protestowa przeciwko nansowaniu ekspertw z brytyjskiego funduszu know-how i utrzymywa, e spki pracownicze s sprzeczne z polityk rzdu. Zwalcza je rwnie L. Balcerowicz, twierdzc, e s one wyrazem denia do spdzielczego socjalizmu, gdy celem powinna by prywatna gospodarka rynkowa .
Kluczowe znaczenie miaa zmiana stanowiska Solidarnoci, ktra uznaa projekt ESOP za szkodliwy. do ESOP
135
Jak pisze David P. El-
lerman w swoim tekcie na temat stosunku zwizkw zawodowych : Na niedemokratyczno ESOP-w i ich czsto anty-
zwizkowy rodowd powoywa si m.in. Tomasz Stankiewicz. Tymczasem poparcie Solidarnoci dla tej wasnoci w punkcie wyjcia, tworzyoby jej demokratyczn posta. Brak zatem w powyszej argumentacji logiki .
Zwrciem si z prob o komentarz do Tomasza Stankiewicza. Wedug niego Najwicej szkody ESOP-owi w Polsce wyrzdzi
p.
Ludwiniak tym, e sugerowa KK Solidarnoci, jakoby w USA
wrcz zaczyna dominowa w gospodarce. Gdy w KK zorientowali si, e to margines w USA (i to chudncy), gwatownie si od tego odwrcili czujc si oszukiwanymi.
Oczywicie zwizkowcy sami nie doszli do takich wnioskw. Tomasz Stankiewicz przyzna, e to on uwiadomi czonkom KK Solidarnoci, e s oszukiwani. wczesne szacunki wskazyway, e w rkach pracownikw jest jedynie 2% kapitau amerykaskich przedsibiorstw.
134 135
Wedug dostpnych obecnie danych byo to 4%.
Jak
zauwaa Tomasz Stankiewicz, te 4% to wielko daleka od dominacji

Tadeusz Kowalik www.polskatransformacja.pl David P. Ellerman, "Rola zwizku zawodowego w duych przedsibiorstwach pracow-
niczych",
http://www.golysz.pl/wp-content/uploads/2010/10/Ellerman.pdf
74/148
w gospodarce USA, to wielko marginesowa, t wielko Ludwiniak ukrywa przed KK sugerujc dominacj i to sugerujc na tyle sugestywnie, e gdy przyparty do muru musia poda prawdziwy procent, u wikszoci dziaaczy KK wywoao to szok i poczucie, e byli oszukiwani. Tomasz Stankiewicz przyznaje, e to on przyczyni si do
tego,e mu pytanie o ten procent publicznie, w sejmie zadano. Uwaa bowiem, e nasza Solidarno zasuguje na to, by zna prawd. Czy chodzio jedynie o prawd, czy te wykorzystano (by moe) koloryzowanie K. Ludwiniaka, by pozby si zapisw ustawy, ktre nie pasoway do rzdowych koncepcji? Na moje pytanie o motywy dziaania, a zwaszcza o ewentualne powizania ze rodowiskiem Leszka Balcerowicza (jego nazwisko jest wymieniane wrd "ludzi CASE"), T. Stankiewicz mi nie odpowiedzia. W kadym razie posdzenie, e K. Ludwiniak sugerowa nieprawd i ukrywa dane, jest mao wiarygodne. We wspomnianej ksice Pracownik wacicielem, K. Ludwiniak poda dokadne informacje: e w USA przedsibiorstwa stosujce ESOP zatrudniaj okoo 11mln pracownikw, co stanowio 10% siy roboczej. to mao? Czy Wszak mielimy do czynienia z najpotniejsz gospo-
dark globu, cakowicie zdominowan przez wasno prywatn, z du iloci przedsibiorstw maych. Dobr wspczynnika wasnoci kapitau jest tendencyjny i niewiele mwi. Mona go zinterpretowa tak: amerykascy przedsibiorcy podzielili si w cigu kilku lat a kilkoma procentami swego kapitau z pracownikami. Kluczowym wydaje mi si fakt (ktremu nikt nie przeczy), e doceniajc
znaczenie tego problemu zarwno w aspekcie spoecznym jak i ekonomicznym, rzd Stanw Zjednoczonych uczyni w 1983 roku rozszerzenie wasnoci kapitau przedmiotem Narodowej Polityki USA poprzez uchwalenie ustawy o akcjonariacie pracowniczym (Emploee Stock Ownership Act of 1983), ktra dao pocztek uchwaleniu szeregu dalszych ustaw
136
Ustpstwem wobec Solidarnoci miaa by prywatyzacja pracownicza maych przedsibiorstw. Twrcy ustawy liczyli na to, e ta kontrowersyjna forma prywatyzacji nie znajdzie wielu zwolennikw
137
, ale si pomylili. Jeszcze bardziej kontrowersyjne byy
zapisy wprowadzajce akcje pracownicze (15%). Krzysztof Ludwiniak twierdzi, e powsta projekt kompromisowy. Gdy jednak przyjrzymy si przyjtej ustawie (i jej skutkom),
136 137
Jacek Kuciski, Wasno pracownicza w sektorze High-Tech, materiay z konferencji Maria Jarosz [red.] Puapki prywatyzacji SOOIPP
75/148
to wida, e trudno mwi o jakim kompromisie. Zwolennicy akcjonariatu pracowniczego ponieli klsk: "W tym akcie, uchwalo-
nym w 1990 r., znalazy si zapisy o tzw. leasingu pracowniczym, wyjte jak gdyby wybirczo z naszej propozycji ustawowej, a take zapis o 20-procentowym akcjonariacie pracowniczym w przypadku przeksztace kapitaowych. Nie uwzgldniono naszego pomysu, eby akcje pracownicze, ktre rkach w przypadku prywatyzacji w kapitaowej znalazyby si w zag, organizowa formie funduszy inwestycyjnych,
emerytalnych. Chodzio o to, eby nie byy dawane tak po prostu, lecz w odpowiedni sposb zagospodarowane, poniewa z dowiadcze m.in. amerykaskich byo wiadomo, i w sytuacji silnego wygodzenia konsumpcyjnego one natychmiast zostan zamienione na telewizory czy dywany, o co zreszt trudno mie do ludzi pretensje, i rozpocznie si wok nich wielka spekulacja."
przez T. Stankiewicza. Mona powiedzie, e by to sukces T. Stankiewicza, L. Balcerowicza, K. Lisa, L. Wasy, G. Sorosa, J. Sachsa. Porak ponieli zwolennicy akcjonariatu pracowniczego. Z perspektywy czasu mona stwierdzi, e by to te sukces bankierw i poraka polskiego spoeczestwa, ktra przyczynia si do olbrzymich kopotw z systemem emerytalnym. W imi ideologii, ktrej najbardziej znaczcym prorokiem by (i jest) Leszek Balcerowicz zaprzepaszczono wielk szans na zrwnowaony i szybki rozwj kraju. Patrzc z perspektywy czasu, myl, e najbardziej trafne jest okrelenie Leszka Balcerowicza jako agenta midzynarodowej nansjery. Nie wiem (i nie uwaam tego za istotne), czy rzeczywicie ma on jakie niejawne powizania. Wiem, e gdyby MFW chcia w Polsce zainstalowa swojego agenta i poleci dziaa na swoj korzy, nie liczc si z dobrem tubylcw, to jego dziaania nie mogyby zbytnio odbiega od tego, co robi i robi Leszek Balcerowicz. O tym, gdzie wedug Leszka Balcerowicza tkwi realne centrum decyzyjne, najlepiej wiadczy donos, jaki napisa na wasny rzd (chodzio o restrukturyzacj grnictwa przez rzd Jerzego Buzka). Partycypacja pracownicza bya w jawnej sprzecznoci z celami nansjery.
138
138
Po stronie rzdu
stana Solidarno 'uratowana' przed kamstwem K. Ludwiniaka
Udzia pracownikw w zarzdzaniu przedsibior-
stwami mgby znaczco utrudni ich przejmowanie. Wymownym

zob. cytowany wywiad; podkrelenie moje
76/148
jest przedwojenny przykad Gazoliny, gdy pracownicy nie zdecydowali si odsprzeda obcemu kapitaowi swoich akcji, mimo e oferowana cena bya astronomiczna i ta transakcja uczyniaby ich bogatymi. Za podsumowanie niech posu wspomnienia Krzysztofa Ludwiniaka
139
: Rekomendacje prezydenta Reagana postulujce uczest-
nictwo pracownikw w procesie prywatyzacji drog akcjonariatu pracowniczego zaakceptowane zostay przede wszystkim przez rodowiska samorzdowe NSZZ Solidarno. Paradoksalnie doradcy ekonomiczni zwizku o orientacji najczciej neoliberalnej nie zaakceptowali przesania amerykaskiego prezydenta. Formuujc stanowisko NSZZ Solidarno w sprawie poselskiego projektu ustawy o przeksztaceniach wasnociowych pismem z dnia 3 maja 1990 r. sugerowali oni Sejmowi odrzucenie projektu w caoci. Argumentem przemawiajcym za odrzuceniem projektu formuujcego polsk wersj akcjonariatu pracowniczego miay by rzekomo wyniki ich konsultacji z ekspertami AFL-CIO, ktrzy sugerowali, i rzd USA popiera ESOP-y, aby osabi ruch zwizkowy, a poowa ESOP-w jest organizowana przez pracodawcw do walki ze zwizkami pracowniczymi. Stanowisko to wyraone jako ocjalne w imieniu Biura Polityki Ekonomicznej i uzupenione opiniami ekspertw, jakkolwiek absurdalnie umotywowane, na dugo sparaliowao polityk Solidarnoci wzgldem wasnoci pracowniczej.
Stan prawny Rady pracownicze. Uregulowania partycypacji pracowniczej w polskim prawie mona uzna za potwierdzenie tego, e proces niszczenia zwizkw zawodowych po roku 1989 zakoczy si sukcesem. Trudno w inny sposb wyjani bezsens tych przepisw. Partycypacj wprowadza artyku 182 Kodeksu pracy : Pracownicy uczestnicz
w zarzdzaniu zakadem pracy w zakresie i na zasadach okrelonych w odrbnych przepisach. W komentarzach do Kodeksu mona spotka zastrzeenia, e to pozostao dawnego ustroju. Jeli jako te odrbne przepisy, o ktrych mowa w Kodeksie, uznamy ustaw
O samorzdzie zaogi przedsibiorstwa pastwowego

139
czy Krzysztof ludwiniak wasnoci Kapitalizm [w:] na rozdrou i spoeczestwo Spdzielczo akcjonariat
140
, to bez wtredystrybucyjne jako ele-
spoeczestwo
spoldzielczosciakcjonariat.doc
140
(DzU nr 23, poz. 123 ze zm.)
menty bezpieczestwa spoecznego i trwaego rozwoju,
http://www.plp.info.pl/dokumenty/
pracowniczy
Ustawa z 25 wrzenia 1981 r. O samorzdzie zaogi przedsibiorstwa pastwowego
77/148
pienia s to echa PRL'u. Dla przykadu zapis: Rada pracownicza
przedsibiorstwa ma prawo kontroli caoksztatu dziaalnoci przedsibiorstwa, ze szczeglnym uwzgldnieniem dbaoci o racjonaln gospodark mieniem przedsibiorstwa wspgra z przekonaniem, i
majtek przedsibiorstw naley do ludu pracujcego. Podobnie jak w PRL'u, te bardzo szerokie kompetencje maj charakter pozorny. Kocz si one w zasadzie na wyraaniu opinii i podejmowaniu uchwa. Ustawa ta wyraa bardziej ducha socjalistycznego kolektywizmu ni reguy udziau w ksztatowaniu dobra wsplnego. Rozwizania niemieckie i japoskie (TQM) wynikaj z przekonania, e wzrost zaangaowania pracownikw jest zjawiskiem pozytywnym. W Polsce to zo konieczne, ktre jest tolerowane w przedsibiorstwach pastwowych do czasu ich prywatyzacji
141
Dla Europy wszystko. Gdy Polska rozpocza przygotowania zwizane z wejciem do Unii Europejskiej, nastpio zderzenie prymitywnego liberalizmu nadwilaskiego z europejsk ide zrwnowaonego rozwoju. Unia Europejska nie jest w stanie wymusi na Polsce podmiotowego traktowanie swych obywateli (komu zreszt na tym zaley?). Jednak przynajmniej wobec przedsibiorstw midzynarodowych musielimy przyj pewne uregulowania. Na tej zasadzie 5 kwietnia 2002 r. Uchwalono ustaw o europejskich radach zakado-
wych (DzU nr 62, poz. 556 ze zm.), ktra obowizuje od 1 maja

2004 r. (zgodnie z dyrektyw Rady 94/45/WE z 22 wrzenia 1994 r. w sprawie ustanowienia europejskiej rady zakadowej lub trybu informowania i konsultowania pracownikw w przedsibiorstwach lub w grupach przedsibiorstw o zasigu wsplnotowym). kwietnia 2008 r.) Pniej (25 uchwalono Ustaw o uczestnictwie pracownikw
w spce powstaej w wyniku transgranicznego poczenia si spek

(DzU nr 86, poz. 525), ktra obowizuje od 20 czerwca 2008 r.
Co dalej?
Raport
142
Extended Country Report. Financial Participation
of Employees in Poland wymienia a trzy instytucje wspierajce

wdraanie wasnoci pracowniczej w Polsce. Autorzy zauwaaj jednak, e wpyw tych instytucji jest bardzo ograniczony.
141
z 2002 r. zob. Ustawa z dnia 25 wrzenia 1981 r. O przedsibiorstwach pastwowych (DzU nr 112, poz. 981 ze zm.), ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych (DzU z 2002 r. nr 171, poz. 1397 ze zm.).
142 http://www.intercentar.de/fileadmin/files/PEPPERIII/ ExtendedCountryReportPoland.pdf

78/148
Podczas ostatniego Forum Gospodarczego w Krynicy, minister Jolanta Fedak zapewnia, e jest wielk entuzjastk partycypacji pracowniczej. Wystpienie Minister pracy i polityki spoecznej, nie wzbudziy zainteresowania mediw (wzmiank o tym zamiecia jedynie Rzeczpospolita w angielskojzycznej relacji
143
. By moe
dlatego, e Jolanta Fedak podwaya rwnoczenie jedn z zasad, ktre stanowi niepisane normy ustrojowe III RP. Zaznaczya mianowicie, e nie naley myli z rozdawanymi przy okazji prywatyzacji akcjami, ktre s apwk dla pracownikw. Niby wszyscy o tym wiedz, ale eby zaraz gono o tym mwi? (Podobnie wyglda problem wpywu OFE na decyt budetowy). W dniu 22 wrzenia 2011 odbya si w Warszawie konferencja pod tytuem "Odpowiedzialna partycypacja pracownicza" wyraniej ich postawa nie jest "odpowiedzialna" ;-).
144
Nie Naj-
zaproszono ani Krzysztofa Ludwiniaka, ani Jana Koziara.
A moe po
prostu partycypacja pracownicza staa si kolejnym wytrychem do unijnych pienidzy i dlatego powinni si tym zaj powani gracze..... Gwny cel konferencji organizatorzy okrelili nastpujco: "Dyskutowana bdzie moliwo i celowo implementowania ame-
rykaskich rozwiza do polskiego systemu prawnego. Ze wzgldu na priorytet Komisji Europejskiej nadany rozwojowi akcjonariatu pracowniczego, konieczna jest take w Polsce odpowied na pytanie czy obowizujce przepisy prawa s wystarczajce dla upowszechnienia wasnoci wrd pracownikw, a przede wszystkim czy s korzystne dla przedsibiorcw i pracownikw."
By moe historia zatoczy kiedy koo i wypracowane przed 100 laty w Polsce rozwizanie dostaniemy do wdroenia z UE. Wypada mie jedynie nadziej, e nie bdziemy paci z tego tytuu opat licencyjnych ;-). Skd taki silny opr przeciw partycypacji? Skecz, w ktrym komicy John Bird i John Fortune objaniaj przyczyny kryzysu
145
koczy pytaniem: co si stanie, jeli bankierzy nie dostan pienidzy od rzdu. Odpowied "bankierw" jest prosta: to nie my ucierpimy, tylko wasz fundusz emerytalny. Zakadajc, e Polsk rzdz rozsdni ludzie, zdolni do przewidzenia wynikw swych dziaa, naley
143
http://www.rp.pl/artykul/533990.html 144 http://www.vistula.edu.pl/Wydarzenia-i-konferencje/ Konferencja-pod-auspicjami-Komisji-Europejskiej, http://www.allerhand.pl/ konferencje-programkonferencji,1000159,pl.html 145 http://www.youtube.com/watch?v=sA7lURtsNnU
Relacja z forum gospodarczego w Krynicy: Employees as owners
79/148
uzna, e takie wanie uzalenienie nas od bankw byo gwnym ich celem. Determinacj w deniu do tego celu jest widoczna nadal. Zamy, e w 1990 roku rzeczywicie wypracowano by jak form partycypacji pracowniczej, poczonej ze wspwasnoci i planami emerytalnymi. Obecnie nawet 10% kapitau obecnego w Polskiej gospodarce mogoby by zabezpieczeniem emerytur (i nie byoby takiego problemu z ZUS ale to inna kwestia). Nie bank, pastwo i inwestorzy byliby gwarantem, ale osadzone w realnej gospodarce przedsibiorstwa. Te przedsibiorstwa, ktre przetrway kryzys w miar bezbolenie z powodu nikego zaduenia. To sprawia, e s one duo bardziej odporne na szanta bankw ni pastwo, ktre musi poycza, poycza, poycza.... Tymczasem rozdano akcje pracownicze i cae przedsibiorstwa, a benecjenci tego rozdawnictwa nadal oczekuj wysokich emerytur od pastwa.
80/148
Spoeczestwo inwestorw
Inwestycje w akcje wasnego przedsibiorstwach przy wielu zaletach maj jedn powan wad: wysokie ryzyko utraty wszystkich oszczdnoci w razie bankructwa. Ryzyko to zmniejsza si poprzez branowe programy oszczdzania. Maksymaln dywersykacj uzyskuje si dziki penej swobodzie inwestowania przez poszczeglnych pracownikw. Do tego potrzebna jest jednak elementarna wiedza o rynku usug nansowych. Na okrelenie spoeczestwa, w ktrym aktywno inwestycyjna jest dua, przyjto pojcie spoeczestwo inwestorw (The Stakeholder Society). Okrelenie to spopularyzowa Bruce Ackerman Paine,
146
. W nawizaniu do myliciela z XVIII Toma
zaproponowa on, by po ukoczeniu szkoy redniej kada

147
osoba otrzymaaby 80 tysicy dolarw, z czego 2 % przeznaczone byyby na skadk zdrowotn pastwa opiekuczego. mao realne. roku program, . Miaa to by alternatywa dla Jednak rozdawanie tak duych kwot jest
W Wielkiej Brytanii Tony Blair uruchomi w 2002 w ramach ktrego kady nowonarodzony brytyjski
obywatel otrzymuje konto bankowe, na ktrym rzd deponuje 500 funtw. Kolejne wpaty maj by dokonywane na sidme i dwunaste urodziny. Dziki akumulacji odsetek w wieku 18 lat kady mody Brytyjczyk otrzyma par tysicy funtw - kwot moe niezbyt wielk, ale pomocn w opaceniu studiw, zdobyciu kwalikacji zawodowych czy zaoeniu wasnego biznesu
148
W zamierzeniu program ten
mia sprzyja edukacji spoeczestwa w dziedzinie inwestycji nansowych, zwiksza oszczdnoci i pomaga w wyrwnywaniu szans.
Amerykaskie spoeczestwo inwestorw

Podobne jak w Wielkiej Brytanii prby podjto w USA. Nie udao si jednak uchwali odpowiednich ustaw inne sposoby upowszechnienia wasnoci.
146 147
Bruce Ackerman and Anne Alscott, The 149
. Rozwaano take
Na przykad czciow
Society
milkeninstitute.org/publications/review/19996/Q299bookexcerpt.pdf
Agata i Zygmunt, Postulat Unii rwnoci pci w sferze w teorii praktyce pastw Europejskiej i w Polsce
Stakeholder
http://www.
i pracy
pl/Content/4438/doktorat2665.pdf, economy.socialexclusion 148 http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/211024, blair-byl-ostatnim-gigantem-polityki.html 149 http://www.govtrack.us/congress/bill.xpd?bill=h110-242. Zobacz te: Jagadeesh Gokhale, Michael Tanner, KidSave. Real Problem, Wrong Solution http://www.cato. org/pubs/pas/pa562.pdf
http://www.sbc.org. http://www.guardian.co.uk/politics/2003/apr/11/
zatrudnienia
81/148
prywatyzacj (podobnie jak u nas) ubezpiecze spoecznych
150
. Jed-
nak tak uzyskane aktywa mog by tylko zabezpieczeniem emerytury. Nie czyni obywateli inwestorami w czasie aktywnoci zawodowej. Michael Lind opisuje obecn sytuacj Amerykanw nastpujco
151
Wikszo Amerykanw ma jakie pienidze zainwesto-
wane na giedzie z reguy poprzez pracownicze plany emerytalne ale nie s to znaczce rodki. Oszczdnoci emerytalne 43 proc. Amerykanw nie przekraczaj 10 tysicy dolarw, a 36 proc. w ogle nie oszczdza na ten cel.
A jednak bardzo wielu przecitnych Amerykanw zainwestowao w akcje swoje wasne pienidze. Zwaszcza w okresie koniunktury z lat 90-tych. Zmniejszya si popularno ESOP, a inwestycje na giedzie zdaway si dawa pewny zysk. Rewolucja naukowo techniczna, zwycistwo w wycigu zbroje z ZSRR i globalizacja sprawiy, e zapanowa niebyway optymizm. Zaczto pisa o kocu cywilizacji i nowej ekonomii (nieustannego wzrostu). System nansowy zaprojektowany w Breton Woods zupenie nie przystawa do nowych czasw. Jednak dla USA okaza on si doskonaym sposobem na czerpanie korzyci ze wzrostu nie tylko wasnego, ale te innych krajw. Rosnce gospodarki potrzeboway wicej pienidzy, a ich emisja bya zwizana najczciej z zakupem amerykaskich obligacji. Wydawao si, e pastwo moe y na kredyt (kosztem innych) i wszystko jest moliwe. Jeden z amerykaskich ekonomistw nazwa ten mechanizm opatami franczyzowymi, jakie cay wiat paci za wspaniay amerykaski system nansowy. Gieda staa si sposobem, w jaki spoeczestwo mogo uczestniczy w tym boomie. Wkrtce jednak ten amerykaski sen zacz powoli zmienia si w koszmar. Warto w tym miejscu przypomnie kilka kluczowych zdarze z tego okresu: 1. W roku 1995 na gied wchodzi Netscape Communications. Ten debiut staje si praprzyczyn pniejszej baki internetowej. Firma bya producentem pierwszej (i wwczas jedynej) gracznej przegldarki internetowej. Nie speniaa jednak warunkw formalnych, pozwalajcych na debiut giedowy. Specjalnie dla niej te warunki zostay zagodzone. Debiut okaza si niesychanym sukcesem
150
1/2007]
151
http://www.hlpronline.com/Vol1No1/lind.pdf
Michael Lind, Mit klasy redniej, [w:
Michael Lind, "The Smallholder Society [w:
Harvard Law and Policy Review
newsweek.pl/artykuly/sekcje/Europa/mit-klasy-sredniej,64154,1
Newseeek, wrzesie 2010]
http://www.
82/148
(cena akcji zostaa podwojona). Wydawao si, e dziki nowej technologii rma ta pokona nawet Microsoft (z ktrego pracownicy Netscape zaczli publicznie kpi). Po odmowie wsppracy, Bill Gates zebra swoich ludzi i powiedzia, i odtd liczy si tylko zniszczenie Netscape. Microsoft zbudowa wasn przegldark i wypuci j na rynek za darmo, a handlowcy tej rmy zagrozili producentom sprztu zerwaniem kontraktw, jeli bd instalowa Netscape Navigator
152
. Po debiucie w roku 1997 Windows 95 z przegldark In153
ternet Explorer 4, byo ju po zawodach
. Firma Netscape wkrtce
upada. Jej waciciele zdyli zarobi na giedzie fortun, a euforia wok dotcomw trwaa w najlepsze. Baka pka w roku 2000. Jednak podsumowujc zyski i straty, amerykascy politycy doszli do wniosku, e byo warto. Std atmosfera sprzyjajca narastaniu nastpnej baki na rynku nieruchomoci. Bill Clinton przyzna pniej, e uwaano, i nieruchomoci bd bezpieczniejsze, gdy nie ulotni si jak dotcomy. 2. Nie wszyscy byli zadowoleni z amerykaskiego systemu nansowego, a niektrzy postanowili take na nim skorzysta. Prawdopodobnie to byo jedn z motywacji, dla wprowadzenia w okresie od roku 1999 do 2001 waluty euro. Pod koniec 2000r. Saddam Hussein postanawia sprzedawa rop za euro. Jak wiadomo po odejciu od wymienialnoci dolarw na zoto, USA zawaro porozumienie z dostawcami ropy naftowej, na mocy ktrego walut rozliczeniow mia by dolar. To sprawio, e mimo braku wymienialnoci dolar zachowa dominujc pozycj jako waluta rezerwowa wiata. prawda zbrojna napa USA na Irak zniweczya plany Hussaina jest to w 1/4 walut rezerwow wiata
155
Co
154
ale inny 'bandycki kraj' (Iran) poszed w jego lady. Obecnie euro .
3. Pod koniec 2001 roku upada wskutek oszustw nansowych olbrzymia rma Enron (22 tys pracownikw). By to pocztek caej serii tego typu skandali. Prac stracio miliony Amerykanw, a z
156
kont ich funduszy emerytalnych 'wyparowao' a 175mld USD By to ogromny wstrzs dla wszystkich.
152 Dobra lekcja dla tych, ktrzy jeszcze wierz w niewidzialn rk 153 http://www.dobreprogramy.pl/133053,mati810,Blog.html 154 Zob. Komentarz R. Gwiazdowskiego 155 156
rynku.
http://www.blog.gwiazdowski.pl/index.php?subcontent=1&id=382
projekt euro moe upa s niedorzeczne. http://globaleconomy.pl/content/view/209/10/
Z tej perspektywy wida, e pomysy rnych komentatorw i z powodu maej Grecji
83/148
4. W roku 2008 pka baka spekulacyjna na rynku amerykaskich nieruchomoci. Tym razem jednak jest to pocztek wiatowego kryzysu nansowego. Dzieje si tak przede wszystkim dlatego, e przy pomocy inynierii nansowej i manipulacji, spekulacyjne wzrosty zostay wielokrotnie wzmocnione. A szybki rozwj wiatowego systemu nansowego w oparciu o technologie informatyczne pomg w eksporcie ryzyka na cay wiat. Michael Lind podsumowuje
157
powsta sytuacj nastpujco:
Po dwch krachach giedowych w cigu niecaej dekady wikszo
Amerykanw bdzie bardziej ni kiedykolwiek uzaleniona od Social Security, jeli chodzi o wiadczenia emerytalne. Tak w rzeczywistoci wyglda kraj kapitalistw i spoeczestwo inwestorw.[...] Miliony Amerykanw, ktrzy wedug obiektywnych kryteriw nale do klasy pracujcej albo niszej klasy redniej, wmwiy sobie, e s czci elity inwestorw i specjalistw, poniewa maj bezwartociowe dyplomy z uczelni, niewielkie rodki zainwestowane w akcje oraz pikne domy na przedmieciach, na ktre ich nie sta. Dla absolwentw college'w pracujcych w Starbucksie, eby spaci kredyty studenckie na dyplomy, ktrych nigdy nie wykorzystaj, podobnie jak dla milionw Amerykanw, ktrych zaduenie hipoteczne przekracza warto domu, amerykaski sen zamieni si w koszmar.
Co dalej? W cytowanym wczeniej tekcie z 2007 roku, Michael Lind formuowa postulaty majce na celu zwikszanie oszczdnoci. Proponowa reform podatkw. Mae inwestycje (niewielkie samochody, domy, sprzt AGD) miayby by zwolnione z podatku, natomiast opodatkowana miaaby by luksusowa konsumpcja. Proponowa te zwikszenie progresywnoci opodatkowania dochodw. Obecnie zdaje si on by pogodzony z tym, e spoeczestwo inwestorw okazao si mitem, piszc
158
: Stany Zjednoczone zalud-
nione gwnie przez specjalistw i bogatych graczy giedowych zawsze byy tylko fantazj. Potrzebujemy Ameryki, w ktrej wszyscy maj godziw pensj i gwarancj niegodowej emerytury nawet jeli nie studiowali ani nie maj akcji czy obligacji.
157 158
Michael Lind, Mit klasy redniej ...... Michael Lind, Mit klasy redniej....
84/148
Spoeczestwo inwestorw w Polsce?

Ide spoeczestwa inwestorw w Polsce wie si przeksztacaniem oszczdnoci w inwestycje giedowe. GPW w ramach telewizyjnej kampanii edukacyjnej pod hasem "Nie myl o wszystkim
jak o grze. Inwestuj " przekonywaa w maju 2005 roku, e Gieda zamienia spoeczestwo konsumentw w spoeczestwo inwestorw i wacicieli .
159
Problem w tym, e w Polsce nastpuje szybkie
rozwarstwienie spoeczestwa, a znaczca jego cz nie tylko nie ma adnych oszczdnoci, ale yje na granicy ubstwa (lub gorzej). Wedug szacunkw wykonanych w 1998 roku natomiast 25% gospodarstw yo na kredyt. Sposobem na upowszechnienie inwestycji kapitaowych mogaby by reforma nansw publicznych, zwizana z upowszechnieniem wasnoci i indywidualnym zabezpieczeniem. Tym zagadnieniom by powicony wydawany w Krakowie kwartalnik Spoeczestwo inwestorw. Naley jednak zdawa sobie spraw z tego, e jak dotd kada powana zmiana w polskiej gospodarce miaa jednego gwnego (a nierzadko jedynego) benecjenta: instytucje nansowe. Na dodatek realizowana prywatyzacja funkcjonuje przy zupenie idiotycznym zaoeniu, i wolna konkurencja (biorc pod uwag poziom korupcji raczej wolna amerykanka) dziaa na etapie prywatyzacji, a jej efektem bynajmniej nie musi by (i najczciej nie jest) rozwj wolnego rynku. W tych warunkach wykonanie reformy, dziki ktrej zyskiwaliby wszyscy obywatele, jest mao realne. Dlatego brak jest poparcia spoecznego dla takich dziaa. Ponadto wbrew goszonym przez GPW hasom, wspczesna gieda to przede wszystkim hazard. Zwizany z tymi inwestycjami poziom ryzyka jest trudny do oszacowania i wziwszy pod uwag znaczenie tych oszczdnoci, jest chyba zbyt wysoki. Dlatego moim zdaniem mechanizm inwestycji w akcje powinien by przede wszystkim uzupenieniem dla funduszy rozwijajcych si w oparciu o udziay pracownikw we wasnym przedsibiorstwie. Takie wzajemne inwestycje prowadz do rozoenia ryzyka. pienia wanym czynnikiem ryzyka ;-) Mog te odbywa si bez udziau bankierw, ktrych udzia jest bez wt160
, w posiadaniu 5%
gospodarstw domowych byo okoo 50% wszystkich oszczdnoci,
159 http://www.rp.pl/artykul/130025.html 160 Barbara Libera Oszczdzanie w gospodarce

polskiej
85/148
Pene zatrudnienie
Dziaania na rzecz penego zatrudnienia to najtrudniejszy z elementw spoecznej gospodarki rynkowej. Stanowi on take jedn z gwnych zasad Unii Europejskiej. Jednak bezrobocie zarwno w Polsce, jak i w UE pozostaje wysokie.
Spory ekonomistw wok problemu bezrobocia

Po klsce bezrobocia, jaka miaa miejsce w okresie Wielkiego Kryzysu, ekonomici starali si wyjani jego przyczyny. John Maynard Keynes opracowa wwczas teori, wedug ktrej to pastwo powinno podejmowa dziaania na rzecz zmniejszania bezrobocia
161
Midzy zwolennikami i przeciwnikami jego teorii trwa od dziesicioleci zaarta wojna. Pogldy Keynesa s mocno krytykowane zwaszcza przez monetarystw. W tym przez MFW, ktry swoje zalecenia buduje przy cakowitym odrzuceniu keynesizmu. Jak pisze jeden z waniejszych krytykw tej instytucji, Joseph E. Stiglitz
162
: Key-
nes zwalcza pogld, e jeli tylko kraje zlikwidowayby swoje decyty,
wrciyby " zaufanie" i inwestycje, a w gospodarce znw byoby pene zatrudnienie.

Wpyw inacji na bezrobocie
Spr ekonomistw sta si szczeglnie zaarty w latach 70-tych ubiegego wieku. Wczeniej (okoo roku 1960) zauwaono korelacj midzy inacj a bezrobociem. Relacja ta zostaa opisana w postaci krzywej Philipsa
163
Zgodnie z t hipotetyczn zalenoci, wikZwolennicy Keynesa
szej inacji towarzyszy mniejsze bezrobocie.
uznali, e daje to uzasadnienie dla mdrych interwencji rzdowych. Zwikszajc emisj pienidza mona zwikszy inacj, by zmniejszy bezrobocie. Jednym z oponentw wobec takich dziaa by Milton Friedman. Zyska on saw dziki swojej krytyce rzdowego interwencjonizmu w tym stosowania krzywej Philipsa. Kiedy wic w latach 70-tych wzrostowi inacji towarzyszy wzrost bezrobocia, monetaryci pod wodz Friedmana zaczli gosi klsk keynesizmu. Walka midzy wrogimi obozami nabraa na sile. O poziomie stosowanych
161
Wskazywa przy tym, e bardziej skuteczn jest odpowiednia polityka skalna, ni monetarna
162 J.E.Stiglitz, Keynes wiecznie ywy http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1, 33211,828142.html 163 Zob. http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId= 70&pageId=11236
argumentw mona wnioskowa choby z artykuu Paula Krugmana, napisanego po mierci Friedmana. Czytamy w nim:
Friedman i
Schwartz twierdz, e przezwyciyli pesymizm Keynesa co do skutecznoci polityki monetarnej w warunkach depresji. Sprzeczno w ekonomii, jak twierdz, "jest w rzeczywistoci tragicznym wiadectwem doniosoci si monetarnych". Co przez to rozumieli? Stanowisko autorw wydaje si od pocztku trudne do uchwycenia. Z czasem ulegao w ujciu Friedmana dalszym uproszczeniom, by sta si wreszcie - trudno to inaczej uj - intelektualnie nieuczciwe.[...] Pomocna bdzie analogia. Wyobramy sobie, e wybucha epidemia grypy, a pniejsza analiza wykazuje, e rzdowe Centrum Kontroli Chorb mogo j powstrzyma stosownymi dziaaniami. Za ich niepodjcie mona susznie oskary urzdnikw. Ale przesad byoby twierdzi, e rzd epidemi spowodowa, i uzna jego porak za dowd wyszoci wolnego rynku nad rozronit administracj.
Warto w tym miejscu zauway, e teoria Friedmana nie zrywaa bynajmniej z hipotez Philipsa, ale bya tej hipotezy uoglnieniem. Krzywa Philipsa miaa obowizywa w krtkim czasie, a w dugim okresie czasu przyjmowaa posta prostej wskazujcej na stae (naturalne) bezrobocie. Byo to oparte na tak samo mtnych podstawach, jak hipoteza pierwotna. Friedman zakada na przykad, e ludzie porzucaj prac, gdy spostrzeg, e rzd ich oszukuje, oferujc nominalny wzrost wynagrodzenia, a rwnoczenie zmniejsza je przy pomocy inacji. Prawdopodobnie rzeczywicie istnieje jaki naturalny poziom bezrobocia, ale trudno uwierzy w to, i wynika on z reakcji pracownikw na dziaania rzdu. Znane s przypadki, obalajce hipotez o jakiejkolwiek korelacji midzy rozpatrywanymi wielkociami.
Na przykad wskutek udanych reform Erharda w latach 1950-1960 w RFN bezrobocie spado
164 z 10,3% do 1,2% i to prawie bez inacji.
Na zaczonym wykresie pokazano porwnanie inacji w USA i RFN. Nie przesdzajc o czyichkolwiek racjach, trudno nie zwrci uwagi na to, e krzywe na powyszym wykresie rozjedaj si wraz z przezwycianiem keynesizmu w USA (1976 Nobel dla Friedmana, 1981 pocztek reaganomiki). W tym czasie wzroso take bezrobocie (co pokazuje drugi z zaczonych schematw).
Obserwacja (toczcego si nadal) sporu monetarystw z keynesistami nie napawa optymizmem. Jest to bowiem dziwny spr w rodzinie, oderwany od realiw gospodarki. Jedni twierdz, e bezrobocie mona zwalcza przy pomocy rzdowych interwencji, drudzy e zlikwiduje je jaka tajemnicza niewidzialna rka rynku. A prze164
"Germany-The Economic Miracle and Beyond The Social Market Economy"www.mongabay.com/history/germany
87/148
Rysunek 7. Inacja w RFN i USA. rdo: The Experience of Exchange Rate
Regimes in Southeastern Europe in a Historical and Comparative Perspective, Second Conference of the South-Eastern European Monetary History Network (SEEMHN)
http://www.oenb.at/en/img/pontzentcm16-80927.pdf,
str 155
Rysunek 8. Bezrobocie w USA. rdo:http://www.tradingeconomics.com/
united-states/unemployment-rate
88/148
cie wydaje si czym zupenie oczywistym, e wielko bezrobocia zaley przede wszystkim od organizacji spoeczestwa. Potwierdzaj to wspomniane reformy Erharda, ktre polegay wanie na znalezieniu rozsdnych zasad organizacji spoeczestwa (ordo). Jednak niemiecki ordoliberalizm trudno uzna za recept uniwersaln. Rosnce bezrobocie byo jedn z przyczyn wymuszonej dymisji Erharda (trudno w to dzi uwierzy, e za wielki problem uznano wwczas do okoo 2% bezrobocia!!!). W konsekwencji nastpio odejcie od spoecznej gospodarki rynkowej w kierunku pastwa opiekuczego. Jednak nie to jest najwaniejsze. W RFN zadziaay czynniki, na ktre my nie moemy liczy. Przede wszystkim dua nadwyka w handlu zagranicznym (i zwizany z tym 'eksport bezrobocia').
Wsplnotowy model rozwoju

Rozwizania problemu bezrobocia w Polsce naley szuka w obszarach, ktre z uwagi na brak wycenianej w pienidzach produktywnoci zazwyczaj s pomijane w ekonomicznych analizach. Skd ten przymus produktywnoci? Czy jeli jaka organizacja lub inna struktura spoeczna nic nie produkuje, to nie ma prawa istnie? Wszak tolerowana przez ekonomistw biurokracja take niczego nie produkuje. Opisywana przez Parkinsona instytucja biurokratyczna, ktra rozrasta si i powica wycznie obsudze samej siebie, generuje mnstwo miejsc pracy! Dlaczego nie moemy uzna jej za dobry sposb na bezrobocie? Biurokracja ma dwie wielkie wady. Po pierwsze: nie jest neutralna dla otoczenia. Nie tylko potrzebuje pienidzy na swoje utrzymanie, ale przez swe dziaanie generuje wielokrotnie wiksze koszty (utrudnia dziaalno gospodarcz). Po drugie ona raczej niszczy, ni kreuje kapita spoeczny. Przykadem struktury pozbawionej takich wad s znane nam gwnie z lmw wsplnoty mormonw. Czonkowie takiej wsplnoty nie stanowi ciaru dla nikogo. Stwarzaj natomiast warunki dla rozwoju wszystkim swym czonkom. W Polsce podobny status maj klasztory. Podobnie funkcjonoway wielopokoleniowe rodziny na polskiej wsi. Taka liczca czasem nawet kilkanacie osb wsplnota bya niesamowicie sprawn organizacj, dajc wszystkim swym czonkom bezpieczestwo (take pod wzgldem ekonomicznym), poczucie sensu i warunki rozwoju. Kady przejaw aktywnoci gospodarczej w takiej rodzinie dawa dochd przy bardzo maych kosztach. To w tym tkwi zagadka niesamowitego roz-
89/148
woju biednej podkarpackiej wsi. Wyszydzani choporobotnicy byli w PRL'u z jednej strony rezerwuarem taniej siy roboczej, a z drugiej wypracowywali t nadwyk dochodw, ktra moga by prawie w caoci przeznaczana na inwestycje. Jakie czynniki sprawiy, e ten model rozwoju si zdezaktualizowa? 1. Wzrost minimalnych kosztw utrzymania, nansowany z zewntrz. Trudno oczekiwa, by ludzie yli dzisiaj na takim poziomie, jak p wieku wczeniej. 2. Niszczca polityka kreowania decytw przez rzd
165
. Ob-
ciajc wysokimi podatkami artykuy niezbdne do ycia, rzd sprawia, e trzeba mie spore dochody, aby przekroczy poziom ndzy. W ramach tych dziaa od stycznia 2012 akcyz zostanie objty wgiel. 3. Propagacja konsumpcyjnego stylu ycia. rodki, ktre mogy by przeznaczane na inwestycje lub wsparcie sabszych czonkw spoecznoci, s przeznaczane na konsumpcj. 4. Polityka niszczenia miejsc pracy i utrudniania aktywnoci gospodarczej. Przemiany, jakie zaszy w naszym spoeczestwie zdaj si by nieodwracalne. Jednak wsplnotowy model rozwoju jest nadal moliwy do zastosowania. Aby poradzi sobie ze wspczesnymi problemami, konieczna jest jednak integracja na wyszym poziomie, ni tylko w obrbie rodziny. Jeli lokalna spoeczno potra si zorganizowa, tak by kady jej czonek mia sensowne zajcie i nikt nie y w ndzy, to problem bezrobocia przestaje by dla takiej spoecznoci istotny. Aby zapewni niezbdne nansowanie takiej wsplnoty, podatek dochodowy w obecnej formie powinien zosta zlikwidowany. Opodatkowanie dochodu moe by za to form wkadu przedsibiorstwa w dziaalno spoecznoci, w obrbie ktrej jest ono zlokalizowane. Mona to traktowa jako zapat za korzystanie z kapitau spoecznego, lokalnych zasobw, infrastruktury. wiadomo wagi tych wartoci zdaje si wzrasta nawet wrd nowoczesnych midzynarodowych przedsibiorstw. Bywa, e z tego wzgldu lokalizuj one swe siedziby w miejscach o stosunkowo wysokim poziomie podatkw (jak szwedzka Kista). Moemy
165
zatem
zaproponowa
wyrnienie
trzech
larw
wsplnotowego modelu rozwoju:

wicej na ten temat:
http://netsociety.nowyekran.pl/post/6614
90/148
1. 2. 3.
Tania infrastruktura. Jej koszt nie powinien stanowi bariery nawet dla najuboszych czonkw spoecznoci. Lokalne struktury integrujce (na przykad klastry). Opodatkowanie na rzecz spoecznoci lokalnych w miejsce podatku dochodowego.
Taki model rozwoju ma dodatkowo tak zalet, e etyka staje si wanym czynnikiem budujcym zaufanie i uatwiajcym rozwj. Wad moe by nierwnomierno rozwoju. W pewnym stopniu moe (i powinno) to by kompensowane dziki hierarchicznej strukturze. Rodziny tworz wsplnoty gromadzkie (wie), te z kolei wchodz w skad gmin itd... Dokonan w Polsce decentralizacj mona krytykowa z wielu powodw, ale bez wtpienia jest to najbardziej trafna ze wszystkich przeprowadzonych w okresie transformacji reform. Trzeba jednak jasno powiedzie, e pena rwno nie jest moliwa. Jako mieszkaniec prowincji godz si z tym, e moje dochody bd nisze ni gdybym mieszka w stolicy. Zyskuj za to moliwo ycia w bardziej sprzyjajcym rodowisku. Nie wszystkie wartoci determinujce jako ycia daj si przeoy na pienidze.
Wsplnota w dziaaniu
Scenka rodzajowa z polskiej wsi. Samotna staruszka z trudem radzi sobie z utrzymaniem domu. Dzieci wyjechay za granic. M umar. Ssiedzi zdaj si mie wicej szczcia, ale im take ziemia nie daje utrzymania a innej pracy brak. W lecie czasem chopak znajdzie prac na jakiej budowie (oczywicie w szarej stree). Od czasu do czasu ssiedzi pomog tej staruszce, ale to przecie nie rodzina, wic bez przesadyzmu ..... A gdyby tak zapaci tym ssiadom za sta opiek nad staruszk? Pojawia si praca, ktra moe by ujta w statystyki, powikszajc nasze PKB (mniejsza o staruszk, bo przecie ekonomii ona nic nie obchodzi). W tym miejscu kady polski ekonomista jest w stanie zrobi dugi wykad, tumaczc dlaczego tak si nie da. Ssiad musiaby zarejestrowa dziaalno gospodarcz, paci ZUS, zdoby uprawnienia. Trzeba urzdnika, ktry by go pilnoRobi si z tego Infolinia dla wa i drugiego, ktry by mu wypaca pienidze. wiedni system komputerowy.
powane przedsiwzicie!!! Tym urzdnikom trzeba zamwi odpoPotem opaci serwis. staruszki, eby moga si na ssiadw poskary. Znowu obsuga i serwis. Koszty id w setki milionw. Na koniec trzeba jeszcze troch
91/148
pienikw na zapat za opiek (cho to ju naprawd drobiazg w porwnaniu z reszt). Skd na to wzi? A przecie nam chodzio tylko o to, by bezrobotny ssiad napali ssiadce w piecu!!!! Jakie warte. rozwizanie tego problemu proponuj liberaowie?
Babk naley urynkowi.
To, co ona posiada, jest na pewno co
Niech to sprzeda i kupi potrzebne jej usugi (najlepiej w Rzd w pocie czoa pracuje nad ustawami,
profesjonalnym przedsibiorstwie z siedzib w wielkim biurowcu w centrum Warszawy). ktre maj dostarczy dodatkowych bodcw. Na przykad podatek katastralny. Zapewne czekamy tylko, a jaka rma zamelduje gotowo do podjcia takich dziaa, wrczajc odpowiedni apwk. Zupenie inaczej wyglda rozwizanie problemu w duchu personalistycznym. Likwidujc podatek dochodowy (i opodatkowanie pracy), stwarzamy warunki, w ktrych zaciera si rnica midzy prac najemn a dziaalnoci altruistyczn. Matka wychowujca Z dzieci, zakonnica lub pielgniarka rodowiskowa opiekujce si chorymi, rolnik, czy przedsibiorca - wykonuj tak sam prac. punktu widzenia wsplnoty wszyscy oni wykonuj prac, ktra ma
to do siebie, e przede wszystkim czy ludzi . I na tym polega jej sia spoeczna: sia budowania wsplnoty
166
. Oczywicie praca ta
powinna by wynagradzana. Rol pastwa powinno by w tym zakresie co najwyej uatwianie wymiany dbr i usug. Nie moe by tak, e kada zapata generuje dodatkowe koszty. Dlatego nie mona wykluczy wzrostu popularnoci alternatywnych (lokalnych) walut, czy wymiany barterowej. Nie ma nic gorszego, ni praca, ktra nie moe by wykonana wycznie dlatego, e nie istnieje mechanizm umoliwiajcy dokonanie zapaty.
Krytyka rozwiza rewolucyjnych

Konieczny jest wzrost aktywnoci obywateli. Ale powinien on by nakierowany przede wszystkim na oddolne organizowanie si spoecznoci. Przekonanie, i znaczcego postpu mona dokona w Polsce jedynie poprzez odgrne dziaania jest zgubne. atwym celem dla ludzi bezwzgldnych i podych. Skorumpowane, zaduone po uszy i bdce w stanie rozkadu pastwo jest Im wicej oddamy mu wadzy nad wasnym losem, tym wiksze bdzie nasze zniewolenie. Problem pozostanie, nawet gdyby sta si drugi cud nad Wis i Bg wysuchawszy modlitwy Tuwima, da nam rzdy
166
Jan Pawe II Laborem Exercens
92/148
mdrych, dobrych ludzi, mocnych w mdroci i dobroci . Nasz kraj

sta si tak rnorodny, e trudno znale jedn, wspln recept na wszystkie nieszczcia, jakie na niego spady. A ju na pewno nie warto liczy na jakiekolwiek rozwizania oparte na przepywach nansowych z udziaem budetu centralnego. Decentralizacja i indywidualizacja (dopasowanie) rozwiza wydaje si o wiele lepsz opcj.
93/148
Stabilne ceny
Opisywane uprzednio zagadnienia dotyczyy gospodarki w stanie rwnowagi. Upowszechnienie wasnoci i innych stabilnych rde dochodu stwarza sytuacj, w ktrej wolni ludzie, korzystajc ze swobody zawierania umw, tworz wolnorynkowy ad gospodarczy. Musimy jednak wzi pod uwag fakt, e ostatnie dziesiciolecia to okres szybkiego rozwoju. Z personalistycznych przesanek spoecznej gospodarki rynkowej wynika troska o to, by ten rozwj nie odbywa si kosztem sabszych grup spoeczestwa. Dlatego opisane uprzednio zagadnienia musimy uzupeni dbaoci o stabilne ceny. Mechanizm cen umoliwia bowiem koncentracj bogactw przez ludzi, ktrzy mog go kontrolowa. Aby spoeczestwo rozwijao si w sposb harmonijny, nie wolno dopuszcza do manipulowania cenami - na przykad poprzez inacj lub zmowy cenowe.
Problem inacji
Znan sentencj Konfucjusza: kiedy sowa trac swoje zna-
czenie, ludzie trac wolno mona odnie take do sytuacji, gdy

znaczenie sw nie jest jasne. Takim niejasnym sowem jest sowo inacja. Niejasnym? Wystarczy otworzy Wikipedi, by dowieA dzie si, co to jest inacja, jak si j szacuje i jak kontroluje. znaczenie praktyczne.
jednak wystpuje tu spory problem semantyczny, majcy olbrzymie Jzykoznawcy wiedz od dawna, e sowa niekiedy porzdkuj obraz rzeczywistoci w sposb mao precyzyjny. Znany jest przykad ze sowem biel, w miejsce ktrego Eskimosi uywaj kilku rnych okrele. W przypadku inacji mamy take do czynienia z dwoma rnymi procesami, okrelanymi jednym sowem:
1. 2. Wzrost cen spowodowany nadmiarem pienidzy. Wzrost cen spowodowany innymi zdarzeniami gospodarczymi.
Pierwszy z tych procesw jest susznie potpiany, jako rodzaj grabiey

167
167
. Jeli kto, kto ma moliwo tworzenia pienidzy, wprowa-
W stanowisku Forum Dialogu z 1996 roku problem ten zosta opisany nastpujco:
Uwaamy, e uszczuplanie zasobw ludnoci na skutek inacji (tzw. podatek inacyjny) jest najbardziej niesprawiedliwym, najpowszechniejszym i jednoczenie najmniej dostrzeganym dodatkowym obcieniem skalnym nakadanym na og obywateli. Uwaamy rwnie, e wanie ludzie najubosi, najmniej zasobni, uzalenieni od indeksowanych ex post wiadcze, s najsilniej poszkodowani przez chroniczn inacj, bo nie potra umiejtnie uchroni si przed jej skutkami. Nie podzielamy przekonania, e wystpuje prosta zaleno midzy nisk inacj i wysokim bezrobociem. Polityce antyinacyjnej moe, ale nie musi, a nawet nie powinien, towarzyszy wzrost bezrobocia, co potwierdza choby przykad Stanw Zjednoczonych. [http://www.goliszewski.pl/upload/files/fdstanowiskagrudzien1996.doc]
94/148
dzi do obrotu du ich ilo, to posiadaczy pienidzy bdzie na wicej sta i bd gotowi zapaci wysze ceny. W ten sposb ceny wzrosn. Gdy kto zwiksza swj stan posiadania inaczej ni poprzez sprzeda pracy lub posiadanych dbr, czyni to kosztem innych. Kto mia w portfelu pienidze na 10 bochenkw chleba, ale wskutek wzrostu cen moe kupi tylko 9. Ale druk pustego pienidza nie jest jedyn przyczyn wzrostu cen! Na przykad za gwne przyczyny inacji w Polsce na pocztku biecego roku uwaa si zmian cen paliw wskutek zawirowa politycznych na pnocy Afryki oraz wzrost cen ywnoci spowodowany klskami ywioowymi. Utosamianie ze sob powyszych dwch procesw ma bardzo przykre konsekwencje. Zamy, e jakie przedsibiorstwo prowadzi inwestycj, ktra nagle - wskutek wzrostu cen materiaw - podroaa o 10% (bo na przykad trzsienie Ziemi w Japonii spowodowao wzrost cen komponentw elektronicznych). Inwestor idzie wic do banku, negocjowa nowy kredyt. Jeli proces wzrostu cen wskutek takich naturalnych przyczyn, stanie si zauwaalny w wikszej skali Rada Polityki Pieninej podniesie stopy procentowe i nasz przedsibiorca moe zosta zmuszony zapaci od kredytu wysze odsetki. Albo uda mu si to przenie na cen sprzeday (co da skutek odwrotny do zamiarw RPP), albo co gorsza wpadnie w tarapaty nansowe.
Polityka monetarna
Dla ekonomistw tak zwanego gwnego nurtu liczy si tylko inacja powodowana wzrostem iloci pienidza. rzy Osiatyski
168
Jak to uj Je-
, uwaaj oni, i "inacja jest zjawiskiem przede
wszystkim monetarnym, wobec czego przeciwdziaanie jej jest zadaniem polityki monetarnej ", natomiast "wspieranie innych celw polityki gospodarczej przez polityk monetarn jest moliwe tylko pod warunkiem, e nie zagraa to stabilnoci cen ". Nastpuje wic cakowite rozdzielenie polityki monetarnej i skalnej (prowadzonej przez rzd). Wspomniany ekonomista przywoujc doskonale znane przykady sytuacji, gdy polityka monetarna nie ma wspywu na przyczyny inacji, postuluje wspprac banku centralnego z rzdem. Jednak przedstawione przez Jerzego Osiatyskiego obszary wsppracy ograniczaj si do niwelowania przez rzd wpywu wspomnianych czynnikw (na ktre polityka monetarna nie dziaa). A wic chodzi o:
168
Jerzy Osiatyski, "Inacja strukturalna i ograniczenia polityki pieninej"
95/148
polityk prowadzc do zmniejszania kosztw produkcji ywnoci i ich uniezalenienia od pogody, reformy prowadzce do zmniejszenia zuycia paliw na jednostk PKB oraz zmniejszanie udziau cen regulowanych, przeciwdziaanie wzrostowi pac wyprzedzajcemu wzrost wydajnoci pracy ("przebudowa i uelastycznienie rynku pracy, zapewnienie ustawowych wa-
runkw lepszego wykorzystania zasobw pracy przez uelastycznienie jej poday, dopuszczenie do wiadczenia pracy w niepenym wymiarze, uatwienia w powrocie do pracy kobiet korzystajcych z urlopw macierzyskich i wychowawczych " itd),
Krytycy monetaryzmu uwaaj, e system nansowy powinien peni suebn rol wobec gospodarki. Przejawiaoby si to midzy innymi poprzez kreacj dokadnie takiej iloci pienidza, by zapewni niezakcony obrt gospodarczy. Ale taki elastyczny mechanizm nie jest moliwy w sytuacji, gdy prawo kreacji pienidza zostao przekazane prywatnym bankom.
Konikt interesw
rda wzrostu cen, bdce poza zasigiem oddziaywania banku centralnego, nie s jedynym problemem zwizanym z zasad kontroli inacji poprzez polityk monetarn. Konikt interesw pojawia si midzy wacicielami kapitau nansowego a przedsibiorcami. Jak pisze Jerzy Osiatyski
169
, podczas gdy przedsibiorcy
lepiej/gorzej radz sobie z przewidywaniami i rachunkiem opacalnoci inwestycji take w warunkach umiarkowanej inacji, to poniewa kady wzrost cen oznacza spadek siy nabywczej i realnej wartoci nie tylko biecych dochodw, ale take zakumulowanego kapitau ulokowanego w aktywach o nominalnie staych przychodach, w interesie kapitau nansowego i rentierw ley inacja zerowa lub nawet deacja, ta bowiem zwiksza warto nabywcz oszczdnoci i lokat .
Szczeglnie dotyczy to Polski - kraju bdcego w okresie transformacji. Podczas gdy otwarty rynek kapitaowy, rosnce zaduenie
sektora przedsibiorstw i gospodarstw domowych (a take sektora publicznego) oraz aprecjacja kursu krajowego pienidza s w interesie krajowych i zagranicznych inwestorw nansowych, wysokie stopy procentowe i przewartociowana waluta krajowa utrudniaj przedsibiorcom prowadzenie dziaa restrukturyzacyjnych i inwestycji, ktre pozwoliyby skompensowa utrat konkurencyjnoci wywoan aprecjacj waluty. W takich warunkach take dla bankw komercyjnych bardziej opacalne staj si lokaty w wysoko oprocentowane, indek169
dz.cyt.
96/148
sowane na inacj, papiery skarbowe, ni udzielanie komercyjnych kredytw przedsibiorcom .

Zwalczanie wzrostu cen wynikego z przyczyn innych ni kreacja psutego pienidza poprzez podnoszenie stp procentowych nie jest wic przejawem gupoty, ale dziaaniem na szkod przedsibiorstw, w imi interesw nansistw (byo to szczeglnie widoczne na pocztku lat 90-tych, gdy pastwo prawie w peni kontrolowao proces kreacji pienidza). Jedynym pozytywnym aspektem tej sytuacji jest stosunkowo niskie zaduenie polskich przedsibiorstw. Troch dziwnym jest to, e nikt nie zwrci uwagi na ten czynnik, jako jedn z przyczyn agodnego przebiegu kryzysu nansowego w Polsce. Moe dlatego, e ta sytuacja nie daje wcale gwarancji bezpieczestwa. wiadczy o tym kryzys w krajach batyckich
170
Stabilno cen jako postulat spoecznej gospodarki rynkowej

Sformuowany przez Euckena postulat stabilnoci cen naley rozumie w ten sposb, e to wolny rynek powinien ksztatowa ceny. W stabilnej sytuacji spoeczno-ekonomicznej mechanizmy rynkowe sprawiaj, e ceny zmieniaj si rzadko. Jednak ich nominalna stao nie jest kwesti najwaniejsz. Chodzi o to, by manipulacja cenami nie bya wykorzystywana do grabiey. zmowy cenowe. I to nie tylko przez rzd, drukujcy pusty pienidz, ale te przez spekulacje czy Zamiast o stabilnych cenach naleaoby wic m171
wi o cenach wolnorynkowych. Ludwig Erhard pisa
: Spoeczna
gospodarka rynkowa jest niewyobraalna bez polityki zorientowanej konsekwentnie na stabilno cen. Tylko tego rodzaju polityka gwarantuje to, e jedne grupy spoeczne nie mog bogaci si kosztem innych grup i jednostek [...].
170
W peni konsekwentne przemylenie

"Brak kompromisu w rozwizywaniu tej
tej kwestii powinno skoni nas do uznania stabilnoci waluty za

Jerzy Osiatyski opisuje go nastpujco: sprzecznoci interesw ley te u rde obecnego kryzysu gospodarczego w Estonii i pogarszajcej si sytuacji na otwie i Litwie. Szybki rozwj gospodarczy w poprzednich latach, generowany gwnie przez popyt wewntrzny (w tym boom na rynku nieruchomoci) i nansowany z kredytw udzielanych przede wszystkim przez zagraniczne banki, czy si tam z ostr polityk skaln i wysokimi stopami procentowymi celem utrzymania w ryzach inacji. Ubocznym tego skutkiem by nacisk na aprecjacj kursu waluty. Ale wysokie stopy procentowe wraz z nadwartociowym kursem hamoway inwestycje modernizacyjne przedsibiorstw, co doprowadzio w Estonii nie tylko do zaamania produkcji i sprzeday, ale zarazem do gwatownego przyspieszenia inacji, daleko ponad to, co mona by przypisa wzrostowi cen paliw i ywnoci (liczona rok do roku, inacja w kwietniu 2008 r. osigna w Estonii 11,4%, a na otwie 17,5%)."
171
Cyt. Za: Pawe Pysz Spoeczna gospodarka rynkowa
97/148
podstawowe prawo czowieka, ktrego respektowanie przez pastwo mogoby by wymagane przez wszystkie spoeczestwa .
Pawe Pysz komentuje te sowa nastpujco
172
: Autorowi za-
ley na tym, aby podziaowe efekty nieoczekiwanych, radykalnych zmian poziomu cen, gwnie inacji, nie doprowadziy do zuboenia dotknitych nimi szerokich warstw ludnoci, wzbogacajc jednoczenie spekulantw oraz przypadkowych benecjentw tego procesu, np. dunikw. Nie chcia dopuci do sytuacji, w ktrej podzia dochodw staje si niezaleny od wkadu pracy i kapitau oraz produktywnoci gospodarujcych jednostek ludzkich. Grozioby to tym, e zamiast stara o powikszenie rozmiarw produkcji punkt aktywnoci gospodarczej spoeczestwa przesunby si w kierunku walki o podzia. Stabilno poziomu cen dbr i zasobw miaa wedug L. Erharda zapewni podmiotom gospodarczym (pastwu, przedsibiorstwom, gospodarstwom domowym i jednostkom ludzkim) moliwo dugofalowego planowania dziaalnoci gospodarczej.
Postulatw Erharda nie da si osign w sytuacji, gdy nastpuje silna dominacja systemu nansowego nad realn gospodark, a wyizolowana polityka monetarna jest podporzdkowana wycznie interesom nansistw.
Rynkowe ceny to nie wszystko

Ceny wolnorynkowe, to wedug Erharda ceny najbardziej sprawiedliwe. Jednak ten ekonomista doskonale zdawa sobie spraw z tego, e sprawiedliwe, nie oznaczao tyle samo co akceptowalne. Uzna on wprowadzenie rynkowego ksztatowania cen w gospodarce, za warunek konieczny, ale niewystarczajcy dla realizacji dobrobytu dla wszystkich
173
Ludwig Erhard uwaa, e aby zapewni akceptacj dla swobodnego ksztatowania cen rynkowych, naley osign stan penego zatrudnienia i upowszechnienia wasnoci (dywersykacji ma172 173
dz.cyt. P. Pysz (dz.cyt.) objania to nastpujco: Optymalizacja alokacji za porednictwem
cen dotyczy bowiem strumieni i zasobw, pozostawiajc poza zasigiem zainteresowania badaczy zrnicowanie dochodw. Problem relacji optymaln oglnogospodarcz alokacj a podziaem dochodw dostrzega zreszt rwnie W. Eucken. Jednake zrnicowanie dochodw interpretowane jest przez niego jako czynnik obiektywny, tzn. parametr dany z zewntrz. Wynika z tego kontrowersyjna teza- e dokonujca si za porednictwem mechanizmu rynkowych cen rwnowagi - alokacja jest przy danym istniejcym w spoeczestwie zrnicowaniu dochodw zawsze racjonalna. W przeciwiestwie do tego L. Erhard nie akceptuje istniejcego w tej dziedzinie status quo. W "Dobrobyt dla wszystkich" deklaruje, i celem polityki spoecznej gospodarki rynkowej jest przezwycianie, charakterystycznej dla przeszoci, struktury podziau dochodw. Jej przeksztacenia powinny zmierza w kierunku zmniejszania gbokich rozpitoci w sile nabywczej midzy nieliczn warstw ludzi bogatych a niezamon wikszoci spoeczestwa
98/148
jtku).
Pomocne miao by take powszechne ksztacenie ekono-
miczne, ktre pozwolioby zrozumie, i ksztatowanie cen na wolnym rynku jest rozwizaniem racjonalnym i koniecznym. Czyli jego celem byo, by wszyscy obywatele stali si aktywnymi i wiadomymi uczestnikami systemu gospodarczego, widzcymi w nim sposb na zapewnienie dobrobytu swojej rodzinie. Przy wszystkich rnicach dzielcych Niemcy z USA, tak rozumiany postulat dobrobytu dla wszystkich staje si podobny do przekonania Amerykanw, i wolny rynek stwarza szanse dla kadego. Zupenie inaczej sprawy te rozwizuj pastwa socjalne. Wentylem bezpieczestwa staje si inacja, ktra w poczeniu z redystrybucj pozwala na agodzenie skutkw dziaa rynkowych. Jak twierdzi J. Osiatyski
174
"w 15 starych krajach czonkowskich
Unii Europejskiej wzrost gospodarczy osiga maksimum przy stopie inacji okoo 3,54% wzrostu cen konsumpcyjnych."
Sdz, e najatwiej objani to w oparciu o dziea lorda Keynesa (niewane, czy to komu si podoba, czy nie). wspomina Friedrich Hayek
175
Jednak, jak
, teorie Keynesa byy formuowane pod
wpywem kryzysu, w ktrym wystpowaa deacja. W sytuacji permanentnego problemu z inacj zapewne ten brytyjski ekonomista sformuowaby inne zalecenia (zmar on kilka tygodni po rozmowie z Hayek'iem). By moe byyby one blisze receptom ordoliberalizmu ni rozwizania monetarystyczne.
Zwycistwo monetaryzmu?
Zadziwiajce jest to, e Niemcy, ktrzy zbudowali sw potg gospodarcz w oparciu o spoeczn gospodark rynkow, s motorem napdowym projektu wsplnej waluty (euro). Projekt ten jest realizacj postulatw monetarystycznych: "Stabilno cen jest
[...] jedynym realistycznym celem polityki pieninej w rednim okresie. Pomijajc pozytywne skutki utrzymania stabilnoci cen, poli176
tyka pienina nie jest natomiast w stanie wywiera dugotrwaego wpywu na inne zmienne realne "
rynkowej. Oczywicie Unia Europejska nie zamierza przy tym rezygnowa z wdraania spoecznej gospodarki Postulat stabilnoci cen pojawia si w postaci ograniczenia wzrostu Zharmonizowanego Wskanika Cen Konsumpcyjnych
174 dz.cyt. 175 http://www.youtube.com/watch?v=VqU-AZh-wqU 176 Magdalena Proczek, Polityka monetarna w stree
http://fire.ae.wroc.pl/katsemlicKJ3/Tekst2011D.pdf
euro
99/148
(HICP Harmonised Index of Consumer Price). Dla strefy euro za dopuszczaln wielko tego wskanika przyjto 2%. Staje si jednak coraz bardziej prawdopodobne, e narastajcych problemw nie da si rozwiza bez zmiany systemu monetarnego
177
. Pojawiaj si rne rozwizania alternatywne. Na przykad
pienidz, ktrego warto jest wprost powizana z towarem (taka waluta alternatywna uywana jest barterze wielostronnym). Wspomniany wczeniej konikt interesw midzy przedsibiorcami i nansistami, wydaje si jedynie czci szerszego koniktu midzy monetaryzmem a ekonomi realnej gospodarki. Obecny kryzys jest kryzysem monetaryzmu. Powoduje on wielkie perturbacje spoeczno-ekonomiczne, pomimo i jestemy wiadkami niebywaego postpu naukowo-technicznego, wzrostu wydajnoci, doskonalenia metod organizacyjnych i automatyzacji. yjemy te od kilkudziesiciu lat w sytuacji, gdy konikty zbrojne pojawiaj si rzadko i maj ograniczony zasig. A jednak gospodarki wikszoci krajw w tych warunkach zamiast rozkwita, s targane wielkimi kryzysami. Wyjciem z tej sytuacji jest powrt do realnej gospodarki, poprzez wdroenie zasad spoecznej gospodarki rynkowej.
177 Zob. Bernard A. Lietaer,The Future of Money, http://www.techrules.com/ clients/aeatonline/docs/BernardLietaer-Thefutureofmoney.pdf

Pastwo prawa
Podstawowym zadaniem pastwa jest ksztatowanie adu gospodarczego. Robi to za pomoc przepisw prawa, ktre powinno by trwae. Aby unikn koniecznoci staych interwencji i zmian prawa, przepisy musz by jasne, przejrzyste i jak najprostsze. Wszyscy powinni by rwni wobec prawa, a rol sdw ma by wycznie stosowanie prawa, a nie jego twrcza interpretacja. Fundamentem systemu prawnego jest konstytucja. bezporednio stosowa. Jej prze-
pisy powinny by jasne dla kadego obywatela na tyle, by mg je Wykroczenie za przeciw tym przepisom powinno by traktowane jako cikie przestpstwo. Niestety nasza konstytucja nie spenia takiej roli, gdy peno w niej niejasnoci i zapisw bdcych raczej wyrazem intencji, ni regulacjami. Poniej poddane zostan krytyce pod tym ktem przepisy regulujce nasz ustrj gospodarczy.
Ustrj gospodarczy
Ustrj gospodarczy reguluj artykuy od 20 do 24 Konstytucji. Ich analiza prowadzi do wniosku, e s to zapisy bardzo nieprecyzyjne. Dlatego Polska jest naraona na dziaania ideologw, ktrzy nie musz si liczy z opini spoeczestwa.
Spoeczna gospodarka rynkowa

Art. 20. Spoeczna gospodarka rynkowa oparta na wolnoci dziaalnoci gospodarczej, wasnoci prywatnej oraz solidarnoci, dialogu i wsppracy partnerw spoecznych stanowi podstaw ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
Spoeczn gospodark rynkow przywouje take Trakt ustanawiajcy konstytucj dla Europy. Artyku 1-3 gosi: Unia dziaa na rzecz trwaego rozwoju Europy, ktrego pod-
staw jest zrwnowaony wzrost gospodarczy oraz stabilno cen, spoeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjnoci, zmierzajca do penego zatrudnienia i postpu spoecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakoci rodowiska naturalnego
Unia wspiera postp naukowo-techniczny.
Zwalcza wycze-
nie spoeczne i dyskryminacj oraz wspiera sprawiedliwo i ochron
101/148
socjaln, rwno kobiet i mczyzn, solidarno midzy pokoleniami i ochron praw dziecka
Jak naley rozumie to pojcie, wyjania Trybuna Konstytucyjny w swym wyroku (TK K 17/00
178
). Czytamy w nim midzy
innymi: "art. 20 wskazuje jednoczenie na trzy podstawy spoecznej
gospodarki rynkowej. Po pierwsze, jest to wolno dziaalnoci gospodarczej; po drugie, jest to wasno prywatna, ktr rozumie naley jako wszelk wasno nalec do podmiotw autonomicznych wobec pastwa i sektora jego wasnoci gospodarczej; po trzecie, s to solidarno, dialog i wsppraca partnerw spoecznych ".
Niestety - lektura tego objanienia wskazuje jednoznacznie, e TK dokona tutaj wykadni prawa wychodzcej poza zapis konstytucyjny. Przyj on de facto na siebie rol prawodawcy (co zreszt ma w zwyczaju). Najbardziej kontrowersyjny fragment brzmi: "Od
strony normatywnej sformuowanie to oznacza zobowizanie pastwa do podejmowania dziaa agodzcych spoeczne skutki funkcjonowania praw rynku".
Podano te cel,
dla ktrego podejmowane s te "dziaania agodzce": "W koncepcji tej ustr j gospodarczy ma si opiera na powizaniu dwch podstawowych idei: gospodarki rynkowej i pastwa socjalnego".
Mamy tu wic dwie diametralnie rne koncepcje: adu gospodarczego i interwencjonizmu. W pierwszej pastwo tworzy reguy. W drugiej prowadzi aktywne dziaania. W Niemczech po roku 1967 zwyciya ta druga koncepcja. Ale bya to rezygnacja z idei 'spoecznej gospodarki rynkowej', na rzecz idei 'pastwa socjalnego'. TK dokonuje utosamienia tych poj.
Prawo wasnoci
Art. 21:
1. 2. Rzeczpospolita Polska chroni wasno i prawo dziedziczenia. Wywaszczenie jest dopuszczalne jedynie wwczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za susznym odszkodowaniem.
Ten niejasny przepis (2) daje pole dla naduy. Dlatego powinien by usunity. W jego miejsce naleaoby jasno okreli hierarchi wartoci i sposb rozstrzygania koniktw. Na temat praw wasnoci mwi te artyku 64:
178 http://prawo.money.pl/orzecznictwo/trybunal-konstytucyjny/wyrok;z;dnia; 2001-01-30,k,17,00,1354,orzeczenie.html
102/148
1. 2. 3.
Kady ma prawo do wasnoci, innych praw majtkowych oraz prawo dziedziczenia. Wasno, inne prawa majtkowe oraz prawo dziedziczenia podlegaj rwnej dla wszystkich ochronie prawnej. Wasno moe by ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa wasnoci.
Te przepisy nie s precyzyjne i jasne dla przecitnego obywatela. Nie wynikaj z nich konstytucyjnie zagwarantowane prawa niezalene od kaprysw wadzy. Punkt pierwszy nie wnosi niczego ponad to co jest zapisane w artykule 21. Przez media przetoczya si kiedy fala oburzenia, gdy jaka prawniczka orzeka, i mona nazwa aborcj zabjstwem tak oglnie, ale nie w konkretnym przypadku. Tu wida takie samo mylenie. zasad: Mylenie zgodnie z para-logiczn z tego, e pewn wasno posiadaj wszystkie elementy
zbioru, nie wynika, e t wasno posiada wybrany element zbioru. W tym wypadku zagwarantowanie w sposb oglny praw (art. 21) nie wystarcza, by kady posiada takie prawa. wyszy zapis art 64 punkt 1 i 2. Jeszcze bardziej kontrowersyjny jest punkt 3. Istot prawa Nie jewasnoci jest moliwo dysponowania posiadan rzecz. Std zapewne po-
stem w stanie sobie wyobrazi ustawy, ktra ogranicza wasno, ale nie narusza jej istoty. By moe chodzio o sposb uycia? Na przykad: masz prawo posiada pistolet, ale nie masz prawa go uy do zabijania ludzi. Ale czy ten zapis moe suy do ochrony yWidzisz, cia, czy wrcz przeciwnie: moe stanowi ograniczenie?
e ssiad okada on opat? Nie wolno ci zabiera mu tej opaty musisz zaczeka, a zbierze si parlament i uchwali odpowiedni ustaw!!! Zapis ten jest zderzeniem dwch pogldw: liberalnego przekonania i prawo wasnoci jest wite z odziedziczonym po PRL'u pogldem, e wszystko co posiadamy, mamy z woli pastwa.
Wolno gospodarcza i hierarchia wartoci

Art. 22: Ograniczenie wolnoci dziaalnoci gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze wzgldu na wany interes publiczny. Zasadnicze zastrzeenia budzi uyte w artykule 22 sformuowanie: "wany interes publiczny". Dlaczego dopuszczono ograniSkoro czanie konstytucyjnego prawa zwyk wikszoci gosw?
ju istnieje taka potrzeba (np. ograniczenie produkcji i dystrybucji
103/148
broni), powinien to czyni parlament w trybie takim, jak uchwala si konstytucj. Jak ustali, kiedy wolno gospodarcza moe by ograniczana? Sprawa nie jest tak trudna, jak mogoby si wydawa. Jeli posuymy si pojciem 'adu gospodarczego', to mona ustali, e ograniczenia powinny by zwizane z koniecznoci dziaania w ramach tego adu. Ustawa zasadnicza powinna take regulowa sytuacje powstania koniktw midzy sprawiedliwoci spoeczn (spoeczn gospodark rynkow), prawem wasnoci i wolnoci gospodarczej. Dlatego musi istnie ustalona hierarchia wartoci. Zapewne to przekonanie lego u podstaw przepisw ograniczajcych (art. 21 pkt 2, art 22). Jednak one s zbyt oglnikowe. Przede wszystkim brak zastrzeenia, e nie mog te ograniczenia odnosi si wprost do konkretnych podmiotw, ale dotyczy wszystkich w sposb jednakowy. Artyku 22 mgby wic przybra nastpujc form:
1. 2. 3. Ograniczenia wolnoci gospodarczej lub praw wasnoci mog wynika wycznie z innych praw zawartych w konstytucji.
Szczegowe regulacje w tym zakresie mog by wprowadzone tylko w drodze ustawy uchwalanej w takim samym trybie, jak zmiany w konstytucji.
Prawo wasnoci jest waniejsze od prawa wolnoci gospodarczej a zasady sprawiedliwoci spoecznej waniejsze od nich obu.
Przy takim sformuowaniu, zasady sprawiedliwoci spoecznej nabieraj szczeglnego znaczenia i powinny by ujte w Konstytucji (nie zgadzam si liberalnymi pogldami da si jasno sformuowa).
179
, wedle ktrych tych zasad nie
Rolnicze gospodarstwa rodzinne

Art. 23: Podstaw ustro ju rolnego pastwa jest gospodarstwo rodzinne. Zasada ta nie narusza postanowie art. 21 i art. 22.
Ta prosta zasada nie moe narusza praw zawartych w artykuach 21 i 22. Chodzi wic tutaj wycznie o to, by pastwo mogo wywaszczy rolnika i ograniczy jego wolno. Podkrelenie tego Podobnie jest wic wyrazem przekonania i rolnictwo nie jest dziaalnoci gospodarcz, ale podlega takim samym ograniczeniom. jest z prawem do wasnoci ziemi.
179
Zob. na przykad:
http://www.republika.pl/kapitalizm/konstytucja2.html
104/148
Prywatne podatki
Jednym z najwikszych zagroe dla naszej wolnoci jest ustanawianie prywatnych podatkw. S to opaty pobierane przez prywatne podmioty, ktrych obywatel nie jest w stanie unikn. Jeli idziemy do sklepu i dokonujemy swobodnej transakcji zakupu, moemy wybra dowolny towar lub z niego zrezygnowa. Jeli za na przykad pastwo sprywatyzuje wodocigi (co ju miao miejsce w Ameryce Poudniowej, a ma mie miejsce w Grecji), to nie bdzie moliwoci zakupu jej gdzie indziej. Dlatego naleaoby wprowadzi przepis: 1.
Zabrania si ustanawiania prywatnych podatkw.
Przez
prywatne podatki rozumie si regularne opaty ponoszone na rzecz podmiotw prywatnych, ktrych obywatel nie jest w stanie unikn (na przykad kupujc inne towary lub usugi).
2. W szczeglnoci opaty, o ktrych mowa w pkt. 1 dotycz
korzystania z infrastruktury oraz usug zapewniajcych minimum egzystencji. Jeli utrzymanie infrastruktury lub dostarczenie tych usug wymaga nakadw nansowych, mog one by ponoszone wycznie w formie dziaalnoci non-prot (nie dla zysku).
Prawo gospodarcze
W pastwie prawa przepisy powinny by na tyle jasne i proste, by obywatele mogli kad sytuacj oceni pod wzgldem jej zgodnoci z prawem. Szczeglnego znaczenia nabiera ten wymg Tam bowiem mamy do czynienia z w odniesieniu do gospodarki.
systemem w pewnym sensie sztucznym. Oznacza to, e nie moemy poprzesta na formuowaniu ocen w oparciu o zwyczaje i normy etyczne, jakie nam wpojono w procesie wychowania. sprzecznoci. To daje pole do naduy. Problemw tych mona unikn poprzez automatyzacj prawa gospodarczego. Wszak obowizujce kodeksy s (a przynajmniej powinny by) zbiorem logicznych regu. Mona wic wpisa te reguy w odpowiedni system ekspertowy. Od pewnego czasu podnoszone s w Polsce gosy wzywajce do powrotu do wolnoci gospodarczej wprowadzonej tzw. ustawami Wilczka: maksimum wolnoci i minimum zoonoci. Przygotowanie takiego prawa gospodarczego mona poczy z budow systemu ekspertowego, udostpniajcego jego tre. System ten mgby by dostpny poprzez internet, umoliwiajc rozwizywanie wikszoci spornych sytuacji dziki automatycznym
Szczeglnie
niebezpieczne s w tej sytuacji pojawiajce si niejasnoci, a nawet
orzeczeniom. Naley tu jednak podkreli, e automatyzacja nie jest bynajmniej jedynym moliwym sposobem na popraw prawa. Niemniej atrakcyjno takiego rozwizania kae bra je powanie pod uwag. Prace nad systemami ekspertowymi dotyczcymi prawa kierowane s od lat przez profesora Antoniego Niederliskiego Elektronicznej ferencjach niczej.
183 181 180
. Cen-
trum Bada Problemw Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji realizuje projekt pod tytuem "E-Sd - Informa182
tyzacja postpowania cywilnego "
. Temat jest poruszany na kon-
i w wielu publikacjach z dziedziny informatyki praw-
180
zob.
np.
Antoni Niederliski "Prawo, nanse i hybrydowe systemy ekspertowe"
http://www.rmse.pl/publikacje/IWSE_03.pdf
article&id=92&Itemid=77 183 zob.np. http://konferencjacbke.prawo.uni.wroc.pl/index.php?op=prog,

riay z tej konferencji
181 CBKE, http://cbke.prawo.uni.wroc.pl/ 182 http://cbke.prawo.uni.wroc.pl/index.php?option=comcontent&view=
mate-
106/148
Program dla Polski
Celem
niniejszego
rozdziau
jest
opis
obecnej
sytuacji
spoeczno-politycznej z punktu widzenia spoecznej gospodarki rynkowej i pokazanie najwaniejszych konsekwencji politycznych przyjcia takiego punktu widzenia. Szczegowe propozycje zmian zostan zawarte w rozdziale nastpnym.
Program gospodarczo-spoeczny
Wychodzc od oglnych regu i wartoci moemy wskaza dziaania, jakie wydaj si w obecnej sytuacji najbardziej wskazane. Pokazany cig argumentw jest zarazem podsumowaniem dotychczasowych rozwaa. Dlatego uzupeniono go o odpowiednie ilustracje i schematy.
Sformuowanie programu
1. Podstawowym problemem wspczesnej gospodarki, jest
wypychanie (eksternalizacja) poza przedsibiorstwa tak zwanych kosztw zewntrznych. Mog to by na przykad koszty niszczenia rodowiska naturalnego (ekologia) lub koszty spoeczne. 2. Nasz system gospodarczy, to symbioza neoliberalizmu z Naprawianie powstaych w ten sposb Ten system nie moe funkcjoNajpierw najbardziej Popularnie nazywa Alternatyw
etatyzmem. W imi specycznie pojmowanej wolnoci toleruje si eksternalizacj kosztw. szkd ma by domen pastwa.
nowa inaczej jak poprzez cykle kryzysowe.
'zaradni' maj si bogaci, a potem naley zaciska pasa, eby gospodarka moga wrci do stanu rwnowagi. si to prywatyzacj zyskw i uspoecznieniem strat.
jest ordoliberalizm, w ktrym pastwo poprzez uksztatowanie adu gospodarczego dba o to, by koszty zewntrzne byy uwzgldnione w gospodarce. 3. W dominujcym obecnie systemie gospodarczym przedPaci te Relacje
sibiorstwo kupuje prac w zamian za wynagrodzenia.
podatki, a w zamian moe oczekiwa ochrony obrotu ze strony pastwa, dostpu do szeroko rozumianej infrastruktury etc... midzy podmiotami pokazuje rysunek 9.
107/148
Rysunek 9. Symbioza socjalizmu z liberalizmem we wspczesnych systemach politycznych.
W spoeczestwie sieciowym interakcje s silniejsze i bardziej zrnicowane. Mamy wic sie rnorakich powiza midzy przedsibiorstwem, a szeroko rozumianym rodowiskiem lokalnym. Pastwo za powinno by jedynie instytucj ustalajc reguy gry (ordoliberalizm). Reguy te powinny by takie, by zapobiega wszelkim formom wykluczenia. 4. Nowoczesne rozwizania techniczne i organizacyjne sprzyjaj budowie spoeczestwa sieci: Klastry = lokalne struktury sieciowe. Internet = infrastruktura spoeczestwa sieci. Pastwo powinno prowadzi polityk sprzyjajc rozwojowi takich struktur. 5. Kapita spoeczny to warto zwizana z lokalizacj, ktra moe by wykorzystana przez przedsibiorstwa (i klastry) dla uzyskania przewagi konkurencyjnej. Koszty zewntrzne mona traktowa jako koszt dostpu (wykorzystania) kapitau spoecznego i lokalnych zasobw naturalnych. Postulat uwzgldnienia kosztw zewntrznych przyjmuje wwczas form: koszty zewntrzne = opata za korzystanie z kapitau spoecznego i lokalnych zasobw naturalnych
Zwizki biznesu z lokaln spoecznoci mog by zacieniane w rnych formach: podatki lokalne, spoeczne zaangaowanie przedsibiorstw, udzia we wasnoci przedsibiorstw (partycypacja wedug wzorcw niemieckich). 6. Takie rozumienie kapitau spoecznego prowadzi do rozDziaalno na rzecz spoecznoci szerzenia pojcia pracy. Praca na rzecz rozwoju kapitau spoecznego ma ekonomiczn warto. (np. kultura, opieka nad ludmi starszymi, wychowywanie dzieci i ksztacenie modziey) buduje kapita spoeczny. Umowa spoeczna moe regulowa redystrybucj dochodw, zapewniajc utrzymanie wszystkim pracujcym. Take tym, ktrzy nie s zwizani bezporednio z produkcj (ich praca nie jest wyceniana na rynku). Jest to propozycja powrotu do idei zajcia zamiast pracy. Proponowana regua redystrybucji: minimalizacja sumy kosztw cakowitych (zewntrznych i wewntrznych).
Rysunek 10. Praca a kapita.
7.
Jak wynagradza osoby wykonujce zajcia nie wyceniane Dochody jej
przez rynek? Podstawowym sposobem jest dochd rodziny. czonkw uczestniczcych w wymianie rynkowej powinny by na
109/148
tyle due, by zapewni byt caej rodzinie. Jednak z wielu wzgldw (rodziny, w ktrych nikt nie ma takich dochodw, rodziny patologiczne) nie jest to wystarczajc regu. Dlatego naley uwzgldni inne rozwizania:
prace zlecone (przez lokaln spoeczno, samorzdy), gwarantowany dochd minimalny
Finansowanie: z budetu lokalnego, na ktry skadaj si podatki lokalnych przedsibiorstw. Aby unikn duych dysproporcji midzy regionami, musi istnie mechanizm wyrwnawczy. 8. Czsto spotyka si postulat, by w celu zmniejszenia bezPostulat ten znajduje
robocia, zmniejsza opodatkowanie pracy. 11).
wsparcie w teoretycznym modelu klina podatkowego (zob. rysunek
Rysunek 11. Klin podatkowy.
Zakada on, e przy zerowym opodatkowaniu w gospodarce mamy pene zatrudnienie (punkt Z1 na wykresie). Rosnce opodatkowanie powoduje, e rosn koszty pracy - a wic zmniejsza si
110/148
popyt na prac. Pojawia si bezrobocie. Obrazuje go trjkt (klin) na wykresie. Sposobem na zmniejszenie klina moe by zmniejszenie podatkw lub wzrost poziomu inicjatyw gospodarczych (strzaka w prawo na rysunku). Likwidacja bezrobocia nie jest jednak moliwa bez zmiany rozumienia pracy. Z uwagi na postp techniczny, nie jest bowiem moliwe powstanie miejsc pracy dla wszystkich. Rozszerzenie znaczenia pracy w powizaniu z rozwojem przedsibiorczoci oraz upowszechnieniem wasnoci rozwizuje problem osb nie pracujcych zawodowo (zarwno pod wzgldem sensu ycia, jak i dochodw).
Rysunek 12. Klin podatkowy przy realizacji postulatu zajcia zamiast pracy.
Likwidacja klina podatkowego moe nastpowa take poprzez akceptacj substytutu pracy (zajcia) jako pracy na rzecz sieci (zobacz Rysunek 8). Wbrew pozorom, nie jest to adna rewolucja. W chwili obecnej taki system funkcjonuje w zdegenerowanej formie w postaci rozrostu urzdw. Jest on przy tym bardzo nieefektywny, gdy urzdnicy nie funkcjonuj w strukturze spoecznej, ale w struk-
111/148
turze urzdniczej.
Ich przychody nie s zwizane z uytecznoci
pracy, ale z pozycj w tej strukturze (problem etatyzmu). Zmiana systemu moe za jednym zamachem zlikwidowa problem etatyzmu i bezrobocia. 9. Finansowanie rozwoju spoecznoci przez gospodark jest
utrudnione z uwagi na trzy czynniki obciajce:

system podatkowy (pastwo), system nansowy (banki), 'prywatne podatki' (zawaszczanie infrastruktury)
Aby si przed tym broni, naley zmodernizowa system podatkowy oraz system nansowy. Przed 'prywatnymi podatkami' powinien nas broni system prawny uniemoliwiajcy taki proceder. 10. Ochron przed niszczcymi dziaaniami rzdu (system podatkowy) mona osign poprzez wyjcie instytucji wiadczcych usugi na rzecz spoeczestwa spod kontroli rzdu i oddanie ich wprost pod kontrol spoeczestwa. snoci. Komercjalizacja wzbudza suszne opory z dwch wzgldw:
Niebezpieczestwo 'prywatnych podatkw' (komercyjne dziaanie monopolu). Obywatel staje si klientem (pastwa, instytucji). Pastwo stosuje przymus, dla zapewnienia klientw prywatnym instytucjom.
A to z kolei mona osign
poprzez komercjalizacj, przy zachowaniu powszechnych praw wa-
Aby tego unikn, przedsibiorstwa wiadczce usugi publiczne (dla obywateli) powinny pozosta ich wasnoci. Dla wikszego bezpieczestwa naley preferowa model non-prot z nansowaniem wycznie z podatkw / skadek (unikamy zalenoci od systemu nansowego). Taka struktura moe pozwoli na poddanie instytucji reguom rynkowym (optymalizacja kosztw) oraz profesjonalizacj - bez naraania na niszczce dziaania midzynarodowych instytucji nansowych i niebezpieczestwa zawaszczania. 11. Aby zapewni nansowanie usug publicznych wiadczo-
nych w takiej formie, mona system podatkowy rozdzieli na dwa podsystemy: a. Podatki porednie na utrzymanie pastwa minimum (wadza centralna + bezpieczestwo). Te podatki powinny by podstaw
dla midzynarodowych rozlicze pastwa w ramach wiatowego systemu nansowego. Z nich te paci si skadki do UE. b. Podatki bezporednie. Powinny one by pacone lokalnie (jako opata z tytuu korzystania z lokalnych zasobw). Utrzymywane z nich powinny by wszelkie inne struktury, ktre spoeczestwo uzna za potrzebne. Ale gwnym ich przeznaczeniem powinny by transfery umoliwiajce nansowanie spoecznoci lokalnych. Podatek bezporedni ma wic suy nansowaniu spoeczestwa sieci. 12. Finansowanie rozwoju odbywao si dawniej dziki posiadanemu majtkowi (kapita produkcyjny), oszczdnociom (ktre stanowiy kapita nansowy) oraz pracy. Globalizacja umoliwia wiatowemu systemowi nansowemu wygenerowanie olbrzymiego bogactwa wirtualnego, ktre jest traktowane na rwni z kapitaem. Przychody z tego bogactwa rosn gwatownie gwnie kosztem przychodw z pracy i oszczdnoci. Dlatego kapitalizm nadreski przegrywa z kapitalizmem neoliberalnym, anglosaskim (gospodarka ruletka). System nansowy przejmuje oszczdnoci, zakca wolny rynek (poprzez inacj) i wprowadza wasne kryteria nansowania rozwoju (nie liczy si uyteczno inwestycji, tylko stopa zwrotu). Kryzys tego systemu sprawia, e poszukuje si nowych rozwiza, pozwalajcych na odejcie od kapitalizmu spekulacyjnego i powrt do kapitalizmu przedsibiorczoci. 13. Nowy system nansowy powinien umoliwi przede
wszystkim stabilizacj cen.
Inacja powodowana nadmiarem pieJej tolerowanie prowadzi do
nidza jest bowiem form grabiey. nansow a polityk skaln.
faszywych problemw zwizanych z relacjami midzy polityk Polityka pastwa powinna dotyczy czego innego: tworzenia adu gospodarczego, a nie manipulowania stopami i podatkami. Natomiast system nansowy powinien peni rol suebn wobec gospodarki. Aby to osign, waluta powinna odzwierciedla warto towaru (produktw, usug) w obrocie gospodarczym. tego problemu musi by znalezione w skali globu. Rozwizanie Jednak nic nie
stoi na przeszkodzie, by ju teraz wprowadzi na przykad lokalne (komplementarne) waluty, ktre umoliwi wymian towarow i pacenie lokalnych podatkw. 14. Finansowanie rozwoju bez uzalenienia od midzynarodowych instytucji nansowych jest moliwe jedynie dziki upowszechSpoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys. 113/148
nieniu wasnoci. Naley wic stanowczo zatrzyma dalsz prywatyzacj, wedug zasad prowadzcych do koncentracji kapitau (a nie jego rozproszenia). 15. Istniej trzy formy upowszechnienia wasnoci:
Udzia we wasnoci wsplnotowej (dostp do wiedzy, kapita spoeczny, infrastruktura). Rozwj powszechnie dostpnej wasnoci wsplnotowej sprawia, e nastpuje wzrost dobrobytu wszystkich (analogicznie jak przypyw podnosi wszystkie odzie na wodzie). Rynek kapitaowy (spoeczestwo inwestorw). Powszechny udzia w rynku kapitaowym pozwala na rozproszenie inwestorw, zapobiega manipulacjom giedowym, zmniejsza ryzyko i pozwala na udzia w efektach inwestycji osobom spoza sektora produkcyjnego. Dostarcza te alternatywnego dla bankw rda kapitau dla rozwoju. Partycypacja pracownicza. Pozwala ona na silniejsze powizanie pracownikw z przedsibiorstwem (utosamianie), poczenie wspdecydowania z oszczdnociami, oraz dostp do kapitau dla rozwoju przedsibiorstw.
16.
System prawny preferujcy kapitalizm przedsibiorczo-
ci oraz poddajcy spoecznej kontroli instytucje wiadczce usugi publiczne jest wystarczajcym zabezpieczeniem przed obcianiem spoeczestwa 'prywatnymi podatkami'. Dodatkowo bezwzgldnie powinna obowizywa zasada, e infrastruktura pozostaje w rkach spoeczestwa (cho moe to wiza si z jej komercjalizacj).
Nowy model funkcjonowania spoeczestwa

Powyej zarysowany program spoeczno-gospodarczy umoliwia zaprojektowanie bardzo konkretnych rozwiza, z nim zgodnych. Najwaniejsze zmiany wizayby si z rozszerzeniem pojcia pracy i zmian sposobw jej wynagradzania, wydzieleniem podatkw lokalnych, komercjalizacj usug publicznych i poddaniem ich spoecznej kontroli. Aby mc zwerykowa funkcjonowanie takiego modelu, naleaoby stworzy odpowiedni symulacj komputerow.
Reguy gry
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, mona stwierdzi, i ad gospodarczy powinien obejmowa nastpujce reguy:
1. 2. 3. Gospodarka uwzgldniajca koszty zewntrzne. Zaspokajanie potrzeb spoeczestwa jest gwnym celem gospodarki. Spoeczestwo tworzy kapita spoeczny, a gospodarka poprzez podatki ten proces nansuje.
114/148
4. 5. 6. 7. 8.
Pastwo tworzy ad gospodarczy zgodnie umow spoeczn. Nowy sposb organizacji spoeczestwa i gospodarki: spoeczestwo sieci. Klastry strukturami lokalnymi spoeczestwa sieci. Gwny problem spoeczestwa sieci: wykluczenie. Przeciwdziaanie wykluczeniu: struktury, zajcie zamiast pracy. upowszechnienie wasnoci, rozwj infra-
Oczywicie powyej zarysowany program musi uwzgldnia fundamentalne zasady spoecznej gospodarki rynkowej (zasady konstytuujce i regulujce Euckena oraz zasady solidarnoci).
115/148
Konsekwencje polityczne Czego robi nie wolno?

Przyjmujc zasady spoecznej gospodarki rynkowej, moemy jednoznacznie oceni wiele podejmowanych przez nasze wadze dziaa. Niestety w wielu przypadkach jest to ocena negatywna. Niektre z nich zasuguj na szczeglne napitnowanie:
Oddanie infrastruktury teleinformatycznej w obce rce. Strategia niszczenia rodzinnych gospodarstw rolnych (na szczcie UE przyjmuje strategi odwrotn). Przygotowania do powszechnego objcia opatami wszystkich drg (system satelitarny). Wysoka akcyza na produkty niezbdne do korzystania z infrastruktury (paliwo). Brak zainteresowania administracji wolnym oprogramowaniem, otwart edukacj, woln kultur etc. Wspieranie z budetu komercyjnych alternatyw jest nierozsdne. Dopuszczenie do obrotu rolin genetycznie modykowanych (GMO). Pomijajc wszystkie inne aspekty tego zagadnienia, naley zwrci uwag na to, e gwnym celem rozwoju tej technologii jest oboenie sektora ywnociowego 'prywatnym podatkiem', na rzecz posiadaczy 'praw autorskich'.
Dziaania sprzyjajce upowszechnieniu wasnoci

Mona wyrni nastpujce dziaania, ktre sprzyjaj upowszechnieniu wasnoci:
Rozwj infrastruktury udostpnianej za darmo lub po minimalnych kosztach. Rozwj kapitau spoecznego, przy wspdziaaniu przedsibiorstw kierujcych si zasad spoecznej odpowiedzialnoci. Sprzyjanie tworzeniu i rozwojowi przedsibiorstw rodzinnych (w tym gospodarstw rolnych) i klastrw gospodarczych, wykorzystujcych lokalne zasoby. Akcjonariat pracowniczy, powizany z jak form partycypacji. Upowszechnienie zasad 'open source' czyli tworzenie otwartego oprogramowania (i innych dzie), ktre staj si wspln wasnoci.
Propozycje reform
Na
podstawie
postulatw
spoecznej
gospodarki
rynkowej
mona sformuowa konkretne programy reform.
Ponisza propo-
zycja nie jest jedyn moliwoci. Autor zdecydowa si j przedstawi, aby pokaza, e idea spoecznej gospodarki rynkowej rzeczywicie pozwala na znalezienie rozwizania kluczowych problemw wspczesnoci.
Na wstpie warto jednak uczyni pewne zastrzeenie. Reformy, ktre dotd realizowano w naszym kraju byy w duym stopniu oparte na intuicji. Obecnie moliwoci techniczne pozwalaj na teoretyczne zbadanie proponowanych zmian - na przykad poprzez symulacje komputerowe. Biorc pod uwag wag problemu - naley uzna konieczno podjcia takich prac. Ponisze propozycje naley wic traktowa jedynie jako punkt wyjcia.
Sprawiedliwe podatki
Podatek liniowy?
Pierwsz propozycj uproszczenia podatkw i bardziej sprawiedliwego ich naliczania, by podatek linowy zaproponowany w roku 2005 przez Zyt Gilowsk (wwczas PO). W Polsce pacimy trzy podatki: PIT CIT i VAT. W przypadku podatku VAT naley odrbnie potraktowa obrt rodkami trwaymi (ST). Uproszczony sposb obliczania podatkw pokazuj ponisze wzory:
warto_dodana = Sprzeda - zakupy + zmiana_zapasw VAT = stawka1 * (Sprzeda - zakupy) = stawka1 * (warto_dodana zmiana_zapasw) VAT_ST = stawka1 * (sprzeda_ST - zakup_ST - inne zakupy inwestycyjne) dochd = sprzeda - zakupy + zmiana_zapasw - amortyzacja - pace koszty finansowe = warto dodana - amortyzacja - pace - koszty finansowe CIT = stawka2 * (warto dodana - amortyzacja - pace koszty_finansowe) PIT = stawka3 * (pace - kwota_wolna)
Zaoenia podatku
W powyszym wzorze kwota_wolna to oczywicie suma kwot wolnych od podatku dla kadego pracownika. Otrzymujemy: liniowego zakaday, e stawka1=stawka2=stawka3.
podatek = VAT + VAT_ST + PIT + CIT = stawka * (warto_dodana zmiana_zapasw + sprzeda_ST - zakup_ST - inne zakupy inwestycyjne + warto dodana - amortyzacja - pace - koszty_finansowe + pace - kwota wolna) = stawka * (2*warto_dodana - zmiana_zapasw + sprzeda_ST zakup_ST - inne zakupy inwestycyjne - amortyzacja - koszty_finansowe kwota wolna)
Jeli przyjmiemy, e inwestycje = zakup_ST + inne zakupy inwestycyjne - sprzeda_ST, to czny podatek pacony przez przedsibiorstwo mona wyrazi wzorem (1):
podatek = stawka * (2*warto_dodana - zmiana_zapasw - inwestycje amortyzacja - koszty_finansowe - kwota wolna)
W powyszych obliczeniach nie uwzgldniono zupenie opodatkowania na rzecz ZUS (nazywanego skadk na ubezpieczenia spoeczne). Tymczasem jest to najbardziej niesprawiedliwy podatek,
117/148
pacony bez wzgldu na to czy osigamy dochd. Ponadto obecna kwota wolna na pracownika jest bardzo maa. Wprowadzenie podatku liniowego bez rozwizania kwestii opodatkowania osb o najmniejszych dochodach prowadzioby do wpdzenia w ndz kolejnych grup podatnikw (zwaszcza, e politycy PO chcieli likwidacji kwoty wolnej). Ta oczywista prawda bya w kampanii wyborczej 2005 roku tumiona propagand goszc, e wszyscy na tym podatku zyskaj. Byo to tak absurdalne, e nie naley si dziwi wczesnej przegranej PO. Jednak nie naley odrzuca zupenie podatku liniowego, gdy on rzeczywicie prowadzi do znaczcych uproszcze.
Ujednolicenie podatkw
Warto zwrci uwag, e wprowadzenie podatku liniowego praktycznie uniezalenioby wpywy do budetu od wielkoci pac! Gwn wartoci, od ktrej zaleayby wpywy podatkowe staje si warto dodana. Wielko ta ma jedn wan zalet: jest atwa do skontrolowania. Zakupy i sprzeda s wielkociami obiektywnymi i nie podlegaj kreatywnej ksigowoci (cho niestety w praktyce pozostaje na ni miejsce). Sprbujmy si zastanowi nad utrzymaniem takiego prostego sposobu liczenia podatkw, bez przesdzania o jednolitych stawkach (i z zachowaniem kwoty wolnej). (1), wydzielajc VAT: Przeksztamy w tym celu wzr
podatek = stawka * (2*warto_dodana - zmiana_zapasw - inwestycje amortyzacja - koszty_finansowe - kwota wolna) =VAT + stawka * (warto dodana - inwestycje -amortyzacja - koszty finansowe - kwota wolna)
Skadniki: inwestycje,amortyzacja, koszty nansowe wynikaj z dziaalnoci inwestycyjnej przedsibiorstwa. Wprowadzanie ich do podstawy opodatkowania moe wyraa polityk pastwa wobec inwestycji. Przyjmuje si, e pastwo powinno sprzyja inwestycjom. Moe to jednak robi bez komplikowania systemu podatkowego. Banki maj przywilej kreowania pienidzy. Polityka pastwa moe wiza ten przywilej z nansowaniem inwestycji oraz z wasnym udziaem w tym procesie przez opodatkowanie instytucji nansowych. Gdyby kierujc si tymi przesankami w podatkach od przedsibiorstw pomin czynniki zwizane z inwestycjami, otrzymamy prosty wzr:
podatek = VAT + stawka * (warto dodana - kwota wolna),

czyli po uwzgldnieniu faktu, e kwota wolna jest zalena od iloci pracownikw, mamy wzr (2):
podatek = VAT + stawka * (warto_dodana - ilo_zatrudnionych * kwota_wolna)

Czy jednak nie zapomnielimy o podatku PIT? Nie - jak zauwaono wyej, przy ujednoliceniu stawek pace nie wpywaj na wielko przychodw podatkowych. Nie ma wic potrzeby, by pracowniki rozlicza PIT. Mamy tylko podatek od przedsibiorstw. Z drugiej strony nie byoby sprawiedliwe, gdyby kwota wolna bya taka sama dla ojca rodziny wielodzietnej i samotnego czowieka. Zamiast iloci zatrudnionych naley wic uwzgldni ilo zatrudnionych wraz z nie pracujcymi czonkami rodziny (kadego liczymy tylko raz). Mamy wic (3):
podatek = VAT + stawka * (warto_dodana - ilo_zatrudnionych_z_rodzin * kwota_wolna)
Zakadamy e cz dochodu, jak pracodawca dzieli si z pracownikiem jest nie opodatkowana do wysokoci kwoty wolnej. Std pojawia si ten ujemny czynnik. Od strony pracownika to informacja: pastwo nie chce i zabiera rodkw niezbdnych do ycia. Oczywicie ilo zatrudnionych mus uwzgldnia take waciciela przedsibiorstwa wraz z rodzin!
Realizacja zasady pomocniczoci dziki podatkom lokalnym

Z jednej strony pastwo nie powinno ingerowa w funkcjonowanie spoeczestwa tam, gdzie obywatele mog sami da sobie rad. Z drugiej za strony - konieczne jest nansowanie rnych dziaa w sferze publicznej (od szkolnictwa po infrastruktur). Zwizane z tym problemy s mniejsze, jeli pozostawi demokratycznej decyzji obywateli, jaki zakres dziaa wsplnotowych chc nansowa i jakie powinny by w zwizku z tym podatki. Ju w tej chwili cz podatkw pozostaje w samorzdach. Dlaczego nie zastosowa reguy, e pozostaje cao, przy zaoeniu istnienia jakiego mechanizmu wsplnotowego (solidarnoci)? Ten mechanizm umoliwiaby wspieranie sabszych obszarw w imi jednolitego rozwoju oraz podejmowanie inwestycji w wikszej skali. chciabym zaproponowa: Na podstawie wzoru (3)
podatek = VAT + podatek lokalny podatek lokalny = stawka * (warto_dodana ilo_zatrudnionych_z_rodzin * kwota_wolna)
Stawka i kwota wolna mogyby by okrelane odgrnie w jakim przedziale i ustalane przez samorzdy.
119/148
Analiza
Przyjmijmy, e przychody pastwa z tytuu podatku VAT wynosz 100mld PLN, przy redniej stawce 16% (s to kwoty zblione do realnych). Otrzymamy warto dodan w wysokoci 625mld. Przecitne zatrudnienie w sektorze przedsibiorstw wynosi (wedug GUS) okoo 5,5mln osb. Zakadajc, e kada z tych osb ma 1,5 osoby na utrzymaniu, dostajemy ilo zatrudnionych z rodzinami 13,75mln. Suma podatkw lokalnych liczymy przy kwocie wolnej 5tys PLN i stawce 15%: 15% * (625mld - 13,75mln * 5tys) = 83mld Czyli o wiele wicej, ni obecnie daje PIT i CIT cznie. Moemy zastosowa jednolit stawk VAT w wysokoci 15% (minimum wymagane przez UE) - wwczas otrzymamy podatek VAT w wysokoci 94mld, a czne wpywy z tytuu podatkw (PIT+CIT+VAT) bd zblione do obecnych. Jak wida, jest moliwe wprowadzenie bardzo prostego podatku liniowego w wysokoci 15%,
Podsumowanie
Zaproponowany system opodatkowania wydaje si mie wiele zalet:
cakowita likwidacja PIT od osb nie prowadzcych dziaalnoci gospodarczej, bardzo atwy w wyliczeniu i ciganiu, atwo kontroli, uszczelnienie systemu, znaczce obnienie stawek (do 15%) bez obnienia wpyww podatkowych, wysoka kwota wolna; na przykad waciciel kiosku z 4-ro osobow rodzin, zatrudniajcy ekspedientk z jedn osob na utrzymaniu, nie zapaci w ogle podatku (poza VAT'em), pki jego zysk nie przekroczy w roku 6*5tys = 30tys PLN;
Pomimo tego nie jest to gotowy system do zastosowania, a pokazuje jedynie kierunek poszukiwa. Kluczow kwesti do rozwizania jest problem ubezpiecze spoecznych. Take ten problem daje si rozwiza prociej, przenoszc go maksymalnie w d - do wsplnot, ktre musz poradzi sobie z opiek nad ludmi tego wymagajcymi.
120/148
System nansowy
Propozycja uproszczenia podatkw wie si z wyrzuceniem z systemu podatkowego trzech zagadnie, ktre czyni go skomplikowanym i wbrew intencjom - niesprawiedliwym:
1. 2. 3. Wspieranie dziaalnoci inwestycyjnej przedsibiorstwa. Funkcje socjalne podatkw (rozkad obcie uwzgldniajcy sytuacj materialn podatnika). Ubezpieczenia spoeczne.
Upraszczajc podatki, nie moemy pomin zupenie tych trzech zagadnie. Dlatego reforma podatkw musi si wiza z oglniejsz reform systemow. gospodarczego. Podatki to jedynie jeden z elementw adu Rozpoczcie dyskusji na temat tego adu od po-
datkw paconych przez przedsibiorstwa wydaje si bardzo trafne, gdy to w przedsibiorstwach wytwarza si dobra, od ktrych zaley dobrobyt wszystkich. Drugim, kluczowym elementem adu gospodarczego jest system nansowy. To jego zadaniem jest uatwianie obrotu i nansowanie inwestycji. Obecny system nansowy przechodzi gboki kryzys. Czy da si go naprawi, czy te wymaga rewolucyjnych zmian?
Polityka inwestycyjna.
Dla rozwoju kraju potrzebne s warunki sprzyjajce inwestycjom. Rozumiejc to, rzdzcy posuguj si zachtami w postaci ulg w podatkach. Krytycy tej strategii wskazuj susznie na amanie zasad rwnej konkurencji i sprzyjanie inwestorom zagranicznym, kosztem rodzimych przedsibiorstw. Czy istniej inne, lepsze strategie rozwoju? To by jeden z gwnych tematw reeksji VIII Kongresu Ekonomistw Polskich w 2007 roku. Jeden z tomw, w ktrych zebrano toczce si wwczas debaty, nosi znamienny tytu "Przedsibiorczo jako nie wykorzystane rdo sukcesu polskiej go-
spodarki ". Wrd wielu poruszanych problemw chciabym zwrci

uwag na jeden, ktry moim zdaniem jest barier najwaniejsz. Jest to dostpno kapitau nansowego. Podaruj sobie w tym miejscu analiz przyczyn tej sytuacji (odsyam do wskazanego wyej dziea). Chc natomiast wskaza na jeden z aspektw tego problemu, a mianowicie sprawny system nansowy. Kwesti absolutnie kluczow dla kadego inwestora jest stabilno waluty. kalkulacj i ocen ryzyka. Zarwno inacja, jak i deacja burz t stabilno utrudniajc racjonaln Podobnie zreszt wyglda w dzisiejszej globalnej gospodarce stabilno kursw walut wobec walut obcych.
W kadym z tych przypadkw zmiany cen nie nastpuj rwnomiernie i automatycznie wraz ze zmian wskanika inacji/deacji lub kursu waluty. Rozoony w czasie i niejednorodny przepyw Przedsibiorcy informacji sprawia, e rdem bogactwa staje si czsto udzia w przepywach pieninych, a nie paca i produkcja. staj si gurkami na szachownicy, na ktrej nansici rozgrywaj swe partie. Aby tego unikn, konieczne jest prowadzenie polityki stabilnej waluty. To jest powszechnie przyjmowane za gwny cel polityki monetarnej.
Emisja i kreacja pienidza.

W polskim (i nie tylko) systemie nansowym, obowizuje zasada (M0). niezalenoci Pienidz banku ten centralnego, tworzy tak ktry jest baz emitentem monetarn pienidza. zwan
Jej wielko wpywa bezporednio na cakowit poda Bank komercyjny musi posiada ktry poycza. Czyli baza
pienidza (M3), ktry pojawia si w gospodarce gwnie w formie kredytw bankw komercyjnych. jedynie niewielk cz kapitau,
monetarna to jedynie drobny uamek caoci pienidza (mnonik kreacji pienidza M1/M0 w Polsce wynosi okoo 3, ponad 5). a M3/M0 Proces kreacji pienidza przez banki przedstawia w
bardzo przystpnej formie prezentacja przygotowana przez NBP: http://www.nbportal.pl/prezentacje/mechanizm-kreacji-pieniadza /kreacja.html W zwizku z krytyk wspczesnego systemu nansowego, pojawiaj si pytania o zasadno obecnego sposobu kreowania pienidza i wprowadzania go do gospodarki. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e stawia on banki w pozycji bardzo uprzywilejowanej. Podnosi si wic postulaty pozbawienia bankw przywileju kreacji pienidza (poprzez zwikszenie rezerwy obowizkowej) oraz wprowadzania pienidza do obiegu inaczej ni poprzez kredyt. Mamy tu kilka propozycji:
1. 2. 3. Finansowanie decytu budetowego emisj pienidza (polska konstytucja tego zabrania), Podzia renty emisyjnej midzy wszystkich obywateli (propozycja T. Urbasia), Finansowanie emerytur.
Czy rzeczywicie obecny system jest a tak zy, e naley go radykalnie zmieni? Jego obrocy wskazuj na rol systemu nansowego w niebywaym rozwoju wielu pastw w ostatnich dziesicioleciach,
122/148
wzrocie poziomu ycia i zmniejszaniu si obszarw ubstwa. Nie s to zupenie bezpodstawne twierdzenia. Kreacja pienidza poprzez kredyt jest sposobem nansowania gospodarki (kredyt dla przedsibiorstw) lub pobudzania popytu (kredyt konsumencki). To si sprawdzao przez kilkadziesit lat. Dlaczego wic nastpi kryzys? Jeli odpowiemy sobie na to pytanie, to by moe znajdziemy sposb naprawy tego systemu bez wywoywania rewolucji. Trudno sobie bowiem wyobrazi gwatowne zmiany, bez duych perturbacji gospodarczych i zdecydowanego oporu instytucji nansowych. Kryzys grecki pokazuje dobitnie, e za fasadow demokracj, to wanie banki sprawuj realn wadz. Ich uprzywilejowana pozycja pozwala na wymuszanie na rzdach decyzji (zostao to nazwane bankokracj). Czy jednak nie mona zmusi instytucji nansowych do dziaania na rzecz spoeczestwa, wprowadzajc rozwizania konkurencyjne dla obecnie istniejcych? Sowem: zamiast burzy obecny porzdek, twrzmy lepsze alternatywy.
Przyczyny kryzysu.
Na temat kryzysu nansowego napisano i powiedziano ju bardzo wiele. A jednak nadal najbardziej oczywista prawda jest ignorowana. Koniec XX wieku by okresem triumfu liberalizmu. Pisano o kocu historii, braku alternatyw, autonomii rynku etc. Prawicy zaoferowano liberalny-konserwatyzm, a lewica przyja karykaturalne poczenie rewolucji obyczajowej z liberalizmem w sferze gospodarczej (zob. nowa lewica Blaira, czy "lewica" w Polsce). Co ciekawe, prorocy liberalizmu porzucaj mask tolerancji wobec odmiennych pogldw dotyczcych gospodarki. W tej dziedzinie kade odstpstwo od doktryny jest stanowczo tpione. Kada wypowied na tematy gospodarcze, w ktrej znajduje si choby cie wraliwoci spoecznej, czy zwykego czowieczestwa, spotyka si natychmiast z atakiem jakiego nawiedzonego liberaa. Najczciej siga si przy tym po sowo "socjalizm", uywane jako trefn inwektyw, wystarczajc za kady argument. W tej sytuacji nie dziwi wysiew konserwatywnych liberaw: to jest pewna odmiana konformizmu. Dominacj liberalizmu mona przyrwna jedynie do dominacji chrzecijastwa w redniowieczu. Tyle e chrzecijastwo poLiberalizm za, jako wstao w oparciu o wielowiekow mdro (co i tak nie uchronio nas przed krucjatami, inkwizycj i stosami). doktryna wyjtkowo prymitywna, sta si w pewnym sensie ideologi podobn do stalinizmu. W obu tych wypadkach triumfy wicili
ludzie o mentalnoci mota: niezdolni do gbszej reeksji, ale cakowicie oddani idei. Do rangi symbolu urasta wypowied Miltona Friedmana, ktry uzna, e jedyn zasad moraln obowizujc w biznesie jest powikszanie zyskw. Obecna sytuacja przypomina nieco czasy w bloku sowieckim po mierci Stalina. Zbigniew Herbert opisa je w wierszu "Cesarz":
Kiedy umar, nikt nie mia zdj jego portretw. Teraz te wspomina si co prawda o braku moralnoci, jako przyczynie kryzysu, ale nikt nie mie gono krytykowa panujcego cesarza.
Dlaczego liberalizm zatriumfowa?

Myliby si kto, kto uwaaby, e triumf liberalizmu by jedynie wynikiem nierozumnych dziaa zalepionych chciwoci ludzi. Liberalizm by na przeomie wiekw XX i XXI ideologi umoliwiajc wykorzystanie sprzyjajcych okolicznoci do zdobycia panowania nad wiatem. To jest obiektywna prawda i nie ma potrzeby snu tu rozwaa nad zasadnoci rnych teorii spiskowych. Wspomniane okolicznoci, to:
upadek bloku pastw socjalistycznych i wiara Amerykanw w moliwo zbudowania Pax Americana; globalizacja i masowe przenoszenie produkcji do Azji; apogeum rewolucji naukowo-technicznej i rozwj internetu oraz wykorzystanie nowych moliwoci technicznych przez instytucje nansowe;
Nowe media, rewolucja komunikacyjna i gwatowny rozwj techniki doprowadziy do zburzenia tradycyjnych struktur spoecznych lub przynajmniej osabienia ich roli. W gospodarce wymuszana poliDematerializacja czci gotycznie (a niekiedy militarnie) deregulacja i likwidacja barier umoliwiaa ekspansj wielkich korporacji. spodarki umoliwia wzrost wirtualnego bogactwa, prowadzcy do absolutnej dominacji instytucji nansowych. Susznym wydaje si podnoszony przez obrocw liberalizmu argument, e problem zosta pogbiony przez polityk rzdu USA. Bez wtpienia celem tych dziaa byo zapewnienie udziau w zyskach obywatelom USA. Take kosztem innych krajw i narodw. System nansowy zacz peni rol mechanizmu cigania kontrybucji przez imperatora.
Deregulacja systemu nansowego.

Subtelny mechanizm wiatowego systemu nansowego przesta prawidowo funkcjonowa wskutek deregulacji (rozregulowania). Ta
oczywista prawda jest take przemilczana.
Deregulacja nie tylko
niszczya konieczne wizy z rzeczywistoci spoeczno-gospodarcz. Uwypuklia te wady tkwice w systemie, ale pozostajce pod kontrol. Wykonane przez liberaw zmiany pozwoliy amerykaskim bankom na kreacj pienidza w praktycznie dowolnej iloci. W roku 1999 uchylono ustaw Glassa-Steagalla nakazujc rozdzia bankw inwestycyjnych i depozytowych. Ustaw z 1999 roku okrelano mianem "ustawy wspierajcej City Group " gdy legalizowaa bezprawne dziaania tej korporacji. Pozwolia ona bankom na granie depozytami klientw. W roku 2004 zniesiono dla najwikszych bankw ograniczenie wspczynnika kredytw do kapitau (szybko wzrs on od 12:1 do 33:1). Umoliwio to wykreowanie dodatkowych miliardw dolarw praktycznie z niczego. Wszystkie te okolicznoci sprawiy, e instytucje nansowe przestay si zajmowa jedynie rozliczeniami, oszczdnociami i kredytami. Gwnym ich zajciem sta si hazard. Pienidze, ktre s w grze, nie powoduj inacji. Nie dziaa wic ten "naturalny" wentyl bezpieczestwa. Cz tych pienidzy jest absorbowana przez banki centralne jako rezerwa walutowa (dolar nadal jest gwn walut rezerwow). W ten sposb pastwa zostay wcignite w ryzykown gr. Teraz kada prba zatrzymania ruletki moe skoczy si tragicznie.
Kryzys zaduenia.
Powszechna wrd liberaw jest opinia, e yjemy ponad stan i dlatego ronie nasze zaduenie. Od bardzo dawna staram si uzyska od nich odpowied na proste pytanie: skoro na przykad Niemcy produkuj znacznie wicej, ni konsumuj, to skd u nich to zaduenie? Co znaczy to 'ycie ponad stan' ? Przez pierwsze lata polskiej transformacji tumaczono nam, e zarabiamy wielokrotnie mniej ni w krajach Europy Zachodniej, gdy u nas wydajno pracy jest mniejsza. Posugiwano si przy tym wskanikiem wydajnoci Jeli poustalanym jako PKB na pracownika. Obecnie PKB na mieszkaca Polski jest wysze, ni byo w Niemczech w roku 1989. dzielimy go tylko na pracujcych - wyjdzie jeszcze lepiej. Jeli kto duej yje i pamita niemiecki dobrobyt lat 80-tych, to moe by zszokowany powysz informacj. Skoro wic nie yjemy ponad stan, to skd wzi si ten powszechny dug? Dua jego cz, to zaduenie zagraniczne majce pokrycie w rezerwach walutowych. Wzrost PKB znajduje odzwierciedlenie w polityce monetarnej w postaci emisji pienidza, za ktry
bank centralny kupuje obce obligacje. A do naszej gospodarki ten pienidz traa ju w postaci dugu. Innym wanym czynnikiem majcym rdo wprost w liberalnej ideologii jest stay i szybki wzrost nierwnoci spoecznych. Nierwnoci te agodzone s poprzez interwencje pastwa, skutkujc olbrzymimi wydatkami na polityk spoeczn. Problem jest na tyle powany, e zaradzenie mu stao si gwnym postulatem wszystkich "reformatorw". Oczywicie nie proponuj oni zmiany adu gospodarczego, tak by unikn narastania nierwnoci, tylko chc likwidacji "socjau". Duo mwi si przy tym o wyudzeniach zasikw i wiadcze. To bez wtpienia ma miejsce, ale skala tych wyudze nie jest tak dua, by ich zmniejszenie mogo rozwiza problem. doskonale wiedz. W tym procesie narastania nierwnoci niebagateln rol odgrywa system nansowy. Ruletka daje wygrane o wiele wiksze ni normalna praca. Nie mwic ju o armii dobrze patnych krupierw i wacicielach kasyna! Poniej zebraem kilka liczb obrazujcych skal problemu (podane s rne przedziay czasowe, gdy dane pochodz z rnych rde):
wzrost gospodarki wiatowej (PKB) w latach 1980-2000: ok 70% wzrost wiatowych rezerw walutowych w latach 1980-2003: ponad 2000 % wzrost aktyww wiatowego rynku nansowego w latach 1980-2003: 2500% wzrost dugu publicznego USA w latach 1980-2006: ok 900%
"Reformatorzy" o tym zreszt
Skoro pojawio si kilkadziesit razy wicej aktyww w systemie nansowym, ni wyprodukowano dbr, a nie odnotowalimy tak ogromnej inacji, to pytanie o przyczyny powszechnego zaduenia naley chyba uzna za gupie?
Projekt euro.
Wprowadzenie euro jest odpowiedzi pastw europejskich na amerykask dominacj. Projekt ten mg si uda, gdyby utrzymano stabilne ceny. Historia niemieckiej marki pokazuje, e jest to moliwe. Jednak twrcy tego projektu ulegli zudzeniu, e stabilno cen mona zapewni jedynie poprzez odpowiedni polityk monetarn i odgrnie narzucane wspczynniki. Stabilno niemieckiej Po przymarki wynikaa z odpowiedniej polityki gospodarczej.
czeniu NRD wprowadzono nie tylko jednolit walut, ale i ujednolicono polityk gospodarcz. Jednorodno krajw Unii Europejskiej nie jest z tego punktu widzenia wystarczajca. Jednak euro miao
126/148
przede wszystkim konkurowa z dolarem w roli waluty rezerwowej. Pki ten cel jest realny, mwienie o katastroe strefy euro wydaje mi si pozbawione sensu. Decydujcy gos maj Chiny, ktre s najwikszym na wiecie wierzycielem. Dla nich trzymanie oszczdnoci w dolarach, ktre s drukowane bez adnego umiaru, jest bardzo ryzykowne. Dla porwnania kraje strefy euro zdecydoway si zoy na Fundusz Stabilizacji Finansowej, zamiast wydrukowa dodatkowy bilion euro.
Jak zaradzi kryzysowi?

Najlepsz rzecz, jak moe zrobi hazardzista, to - na pocztek - przesta gra. Czy my musimy uczestniczy w tej grze? Czy nie jestemy do niej zmuszeni poprzez integracj z globaln gospodark? Czy bankierzy pozwol nam si wycofa? Postulowane przeze mnie wydzielenie podatkw lokalnych daje prost metod obejcia tych dylematw. Gospodarka lokalna (rozumiana jako suma aktywnoci gospodarczej w poszczeglnych regionach) moe by zorganizowana w sposb zrwnowaony. Trzeba wrci do ideaw, jakie stawiali oponenci Balcerowicza od 1989 roku. Rozwj powinien by oparty na lokalnej aktywnoci gospodarczej, a import naley traktowa jedynie jako sposb uczestnictwa w wymianie midzynarodowej. Naley szuka metod wczenia do gospodarki wszystkich nie zagospodarowanych zasobw lokalnych (w tym zasobw pracy) oraz upowszechnienia wasnoci. Taka zrwnowaona gospodarka nie potrzebuje kredytu wzitego z niczego. Finansowanie inwestycji powinno odbywa si na Krytycy obecnej zasadach waciwych dla bankowoci islamskiej.
polityki gospodarczej czsto postuluj rehabilitacj wasnoci pastwowej. Czy jednak nie lepiej jest pozostawi rozwj gospodarki w prywatnych rkach, oferujc nansowanie w zamian za udzia w wytworzonym majtku? Gospodarka pozostaaby prywatna, a tworzona przez ni wasno ulegaaby upowszechnieniu dziki temu modelowi nansowania. Zakadajc, e uda si wprowadzi sensowny ad gospodarczy, oparty o gospodark lokaln, pozostaniemy z problemem aktualnego zaduenia kraju. Wpywy z podatkw (innych ni lokalne) powinny wystarczy rzdowi na snansowanie naczelnych organw pastwa, wadzy sdowniczej, policji i wojska. Ale take: na obsug i stopniowe zmniejszanie zaduenia zagranicznego. Szczegy tej polityki
127/148
powinny by przedmiotem debaty - sdz, e nawet na szczeblu midzynarodowym. Proponowane oddzielenie gospodarki realnej (bo tak de facto naley rozumie pojcie "gospodarki lokalnej") uchroni nas przed szantaem nansistw, sprowadzajc dyskusj na ziemi. Niech moni tego wiata znajd wyjcie z obecnej sytuacji, ktra grozi bankructwem wiata. My zajmijmy si realnymi problemami realnych ludzi.
System ubezpiecze spoecznych

Najwikszym problemem Polski wydaje si niewydolny system ubezpiecze spoecznych. Problem ten pogbiony zosta przez reform z roku 1999, ktra spowodowaa czciow zamian naszych zobowiza wobec emerytw na dug nansowy. Jest to niezmiernie istotne.
Biorc pod uwag stay wzrost wyda jnoci pracy, nie wyda je zbytnim problemem dla spoeczestwa zapewnienie ludziom godziwego ycia na emeryturze. Jednak za-
soby nansowe, jakie s potrzebne do wypaty emerytur, bd przy obecnym systemie bardzo trudne do zgromadzenia.
Historia.
Aby zrozumie, skd wzi si problem ubezpiecze, signijmy do historii. Za czasw PRL ZUS by jednostk budetow. W konsekwencji nie posiada osobowoci prawnej, a jego rachunki byy utrzymywane w NBP. Premier mg bez problemu przeksigowa rodki z rachunku ZUS na inne konta budetu i postawi je do dyspozycji rzdu. Z tej moliwoci nie omieszka skorzysta premier Rakowski. Jednak nawet wszechwadny wwczas Pierwszy Sekretarz i Premier nie mg sprawi, by bank zaksigowa operacj jednostronnie. W miejsce pienidzy ZUS powstao zobowizanie rzdu do ich zwrotu. Prdzej czy pniej rzd musiaby to uregulowa. I tu przysza z pomoc hiperinacja. W czasie reform Balcerowicza utrzymywano w NBP wielokrotnie nisze oprocentowanie ni w bankach komercyjnych. Jakie by te kwoty zobowiza nie byy - po roku przestao to mie jakiekolwiek znaczenie. Od tamtej pory przyjo si uwaa, e po PRL'u nie zostay adne fundusze zwizane z ubezpieczeniami spoecznymi, a naszym obowizkiem jest solidarno midzypokoleniowa. Na dodatek wysano w tym czasie na emerytury i renty okoo 2 mln ludzi - z czego znaczca cz stanowili ludzie zwizani z
128/148
aparatem wadzy PRL z wysokimi emeryturami. Uwaano, e uatwi to 'racjonalizacj zatrudnienia' (co byo do osobliwym przekonaniem). Zacignito ogromne zobowizania, ktrych pastwo w aden sposb nie mogoby udwign. Rozsdnym rozwizaniem byoby przeznaczenie na pokrycie tych zobowiza wpyww z prywatyzacji. Ze wzgldw ideologicznych wadze zrobiy jednak wszystko, co moliwe, by w jak najmniejszym stopniu majtek ten tra do tych, ktrzy go wypracowali. Mia on w pierwszym rzdzie zaspokoi dania zachodnich wierzycieli. W ten sposb wikszo osb zostao pozbawionych moliwoci zabezpieczenia swej staroci posiadanym majtkiem. Warto jednak wiedzie, e bya jasna alternatywa i wiadomie wybrano takie, a nie inne rozwizanie. Sens podjtych dziaa by taki: zabieramy wam majtek, a w zamian obiecujemy emerytury.
Reforma z 1999 roku.

Po kilku latach transformacji okazao si, e pastwo wzio na siebie zobowizania niemoliwe do zrealizowania. Dlatego realnym celem reformy byo pozbycie si przez pastwo olbrzymich zobowiza z tytuu przyszych emerytur. Zobowizania te przerzucono z powrotem na obywateli, ale w innej formie, ni znana z historii zasada dbaoci synw o ojcw. Tym razem byy to zobowizania nansowe, rozoone na wszystkich obywateli poprzez dug publiczny. Obywatele mieli oni odtd zarwno odkada na wasne emerytury, jak i paci na obecnych emerytw. Oczywicie bez reformy take pastwo musiaoby zebra od obywateli podatki, by uregulowa swe zobowizania. Jaki wic by sens tego przedsiwzicia? Mona to oceni po skutkach: 1. Zyski sektora nansowego ze szczeglnym uwzgldnieniem OFE. Przepywy nansowe midzy ZUS, OFE i rzdem odbywaj si nastpujco: ZUS przekazuje skadki OFE, OFE poycza rzdowi, rzd dotuje ZUS. Mamy wic sytuacj zblion do tej sprzed reformy, ale ponosimy koszty tych operacji. W tym wysokie prowizje OFE. Nie ulega wtpliwoci, e te prowizje s najbardziej wymiernym skutkiem reform. nansowe. Nic wic dziwnego, e - jak si okazuje inicjatorem tych reform byy due, midzynarodowe instytucje -
129/148
2. atwiejsze marnotrawienie przez rzdy majtku (dziki wykupowi przez OFE obligacji i udzia w prywatyzacjach). Transformacja lat 90-tych nie doprowadzia do zbudowania stabilnej gospodarki, zapewniajcej moliwo pracy i godnego ycia wszystkim obywatelom. Koczyy si przy tym moliwoci podtrzymywania powstaego tworu poprzez wzrost opodatkowania najuboszych warstw spoecznych i wyprzeda majtku. Na dodatek reformy Buzka prowadziy do usamodzielnienia od rzdu szeregu jednostek, od ktrych rzd mg wczeniej bez problemu poycza (nie przekazujc pienidzy na ich funkcjonowanie - czego ubocznym skutkiem byo na przykad olbrzymie zaduenie szpitali). prywatyzowanych przedsibiorstw byy niezbdne. tury) pienidze, a zarabia na tym ... OFE. 3. Przerzucenie wszystkich kosztw na najubosz cz spoeczestwa z jednoczesn ochron oszczdnoci ludzi najbogatszych. Podatek w formie skadki ZUS (staa wysoko minimalnej skadki) dla ludzi duo zarabiajcych jest neutralny (skadka ZUS nie powoduje podwyszenia ich obcie - cho nieco zwiksza koszty pracodawcy). Ale dla ludzi z niskimi dochodami jest strasznym obcieniem. Na przykad przedsibiorca, ktry w danym miesicu zarobi poniej 1 tys z, musi prawie wszystko odda ZUS'owi. Jeli kto zarabia 5tys. miesicznie, to rozliczenie jego dochodu jest nastpujce: przychody = 60000 ZUS=8226 OFE=4380 ubezpieczenie zdrowotne=4659,72 zal.podat.=4512 netto=42602,28 Jeli nie zapaciby ani grosza na ZUS, to rozliczenie wygldaoby nastpujco (18% przy kwocie zmniejszajcej podatek 556,02 z): przychody: 60000 ZUS=0 OFE=4380 ubezpieczenie zdrowotne=4659,72 zaliczka na podatek=8616.83 netto=42343.45 W tej sytuacji OFE kupujce w duych ilociach obligacje rzdowe i akcje Znowu mamy wic sytuacj, w ktrej rzd poycza nasze (odkadane na emery-
130/148
Jak wida - najbogatszych ZUS praktycznie nie obchodzi. Mona ich cakowicie zwolni ze skadek na ZUS bez adnego uszczerbku dla budetu! broni do upadego. Najwaniejszym skutkiem reformy jest jednak zmiana charakteru zobowiza wobec emerytw. Przed reform system emerytalny wyglda w ten sposb, e z chwil przejcia na emerytur (rent) bya ona wyliczana w oparciu o obowizujce przepisy. Dawao to moliwo zachowania pewnej elastycznoci w celu dostosowania wielkoci emerytur do moliwoci gospodarki. Reforma doprowadzia do zamiany tego zobowizania na dug nansowy, ktry wedug obrocw reformy jest lepszym rozwizaniem, gdy cay midzynarodowy system nansowy broni wartoci tego kapitau. Bez wtpienia w sytuacji grocego nam bankructwa pastwa, manewr z okradzeniem obywateli (znany z roku 1990) byby trudny do powtrzenia. Rodzi si jednak wtpliwo, czy w zwizku z powyszym taka forma oszczdnoci nie jest gr na upadek pastwa? Zwaszcza e skumulowanie w postaci kapitau nansowego zobowiza prowadzi do szybkiego wzrostu dugu publicznego. Co innego OFE. To s pienidze, ktre sobie nasza elita nansowa odkada na staro i tego jest gotowa
Solidarno midzypokoleniowa.
Moe trudno w to uwierzy, ale w Polsce jeszcze 50 lat temu powszechna bya sytuacja, w ktrej to dzieci utrzymyway rodzicw w wieku emerytalnym (ubezpieczenia spoeczne na wsi wprowadzi dopiero Edward Gierek). Zgodnie z zasad pomocniczoci jest to sytuacja naturalna. Staruszkowie na wsi mieli swoje miejsce. Pracowali, pki starczao im siy. A pniej zawsze (pomijajc pitnowane przez otoczenie przypadki zwyrodnialcw) znajdoway si dla nich kt, strawa i opieka. Poziom ycia si podnis. Kt i strawa ju nie wystarcza. Konsumpcja emeryta nie ogranicza si do tego, co jest dostpne w gospodarstwie (zwaszcza e struktura gospodarstw rolnych si zmienia a wie przestaa by miejscem ycia wikszoci Polakw). Musi wic on mie dochody pienine. Dlatego funkcjonowanie jakiego systemu ubezpiecze spoecznych jest koniecznoci. Jednak nadal obowizek dzieci wobec rodzicw powinien by jego podstaw. Czsto bywa tak, e emeryt jest wacicielem sporego majtku (gospodarstwa). Majtek ten dziedzicz dzieci, ktre wcale si rodzicami nie opiekoway, pozostawiajc to w rkach pastwa (nie doty-
131/148
czy to jedynie wsi). To jawna niesprawiedliwo. Tym bardziej e obecnie s dostpne kredyty, z ktrych mona by pokry emerytur (bank przejmuje w zamian majtek po mierci emeryta). Aby taka zmiana bya realna, dzieci utrzymujce rodzicw na emeryturze nie mog by dodatkowo obciane kosztami utrzymania kosztownego systemu emerytalnego. Przecitny obywatel aktywny zawodowo, oyby na swoich rodzicw, majc gwarancj, e dostanie po nich spadek bdcy z kolei jego zabezpieczeniem na staro. Proste i skuteczne. A na dodatek pojawia si zachta by przeciwdziaa demogracznej katastroe ;-). Oczywicie ubezpieczenia powinny nadal funkcjonowa, gdy nie wszyscy posiadaj majtek wystarczajcy na zabezpieczenie emerytury. A poza tym - kto moe nie chcie obcia majtku hipotek albo zrzeka si go na rzecz rodzestwa. Wwczas powinien mie moliwo odkadania na emerytur. Aktualny system ubezpiecze zrywa de facto z solidarnoci midzypokoleniow. Pokolenie budowniczych Polski Ludowej nie chce si zdawa na wypenienie przez modzie zobowizania utrzymania staruszkw. Woli zabezpieczy rodki na wasn staro, obciajc dugami swych potomkw. Jest to wyjtkowo niesprawiedliwe. Cokolwiek by nie mwi o PRL - jedno jest pewne: powodzenie w nim byo mierzone ulegoci wobec wadzy, wspdziaaniem przy budowaniu systemu ucisku. podzia. System emerytalny utrwala ten Dranie, ktrzy nie doczekali si osdzenia swych czynw
dostali w nagrod wysokie emerytury. Rnice s jeszcze pogbiane poprzez procentowy system waloryzacji. W tej sytuacji wprowadzenie jednakowej emerytury dla wszystkich obecnych emerytw byoby z pewnoci zmniejszeniem niesprawiedliwoci.
Emerytury jako element systemu nansowego.

Obecny system emerytalny jest czci systemu nansowego. Problem emerytur w duym stopniu wynika z dysfunkcji tego systemu. Aktywni zawodowo obywatele s w stanie wyprodukowa Pieniwicej dbr, ni jestemy w stanie wszyscy skonsumowa.
dze s (powinny by) przede wszystkim po to, by mc si tymi dobrami wymienia w sytuacji specjalizacji i podziau pracy. Skoro produkujemy (moemy produkowa) wicej ni konsumujemy, to w czym problem? Czy naprawd nie sta nas na odrobin solidarnoci, by podzieli si tym, co nam zbywa z potrzebujcymi (wypeniajc zasad pomocniczoci)? Nie sdz, by w katolickim kraju byo to
132/148
niewykonalne. Wida wic e problem, ktry powszechnie si przedstawia jako problem ubezpiecze spoecznych, w duym stopniu jest problemem wadliwego systemu nansowego.
Starzejce si spoeczestwo.
Zmniejszajcy si odsetek ludzi aktywnych zawodowo nie jest wbrew powtarzanym stereotypom jedynie wynikiem starzenia si spoeczestw. To take wynik postpu, ktry sprawia, e pracy jest coraz mniej. Postulowanie w tej sytuacji wyduenia wieku emerytalnego jest absurdem! Prawdziwy problem zosta zidentykowany i opisany na dugo przed tym, nim moglimy dowiadczy jego skutkw. W raporcie dla "Klubu Rzymskiego" z 1982 roku Adam Scha pisa jeeli w cigu czterdziestu czy pidziesiciu lat, w krajach
uprzemysowionych bdziemy mieli dziesitki jeli nie setki milionw strukturalnie cakowicie lub czciowo bezrobotnych, nalee do nich bd kobiety, starsi, niepenosprawni, ale gwnie modzie. Liczy na ywioowe przystosowanie si tych milionw ludzi, zwaszcza modych, oznacza skaza ich na frustracj, patologi spoeczn i bunt. Ta tendencja znalaza ju wyraz w narkomanii, alkoholizmie, terrorze i przestpczoci. Musimy uwiadomi sobie, e modzi ludzie, z wyjtkiem wysoko wyksztaconych i wykwalikowanych do specjalnych prac, zastan wiat dla siebie zamknity. Ich moliwoci uoenia sobie ycia w oparciu o uzyskane wzory bd zniszczone. Jeeli spoeczestwo nie zaproponuje im realnej alternatywy, bdzie to rwnoznaczne ze skazaniem ich na patologi. Chodzi o to, by znale sposb uniknicia tej groby.
Mwic o bezrobotnych w spoeczestwie przyszoci musimy pamita o zmianie znaczenia sowa "bezrobotny". To spoeczestwo bowiem bdzie nie tylko spoeczestwem opiekuczym, ale rozdzia bogactwa, struktura spoeczna i socjalna ruchliwo czonkw spoeczestwa ulegn zmianom. rnych przypadkw. Z punktu widzenia spoecznego trzeba przewidzie pluralistyczne rozwizanie odpowiednie dla Ale we wszystkich przypadkach spoeczeW przeciwnym razie stwo bdzie musiao przej zaspokajanie potrzeb swoich czonkw na historycznie uzasadnionym poziomie [...]. spoeczestwo nie przeyje". Wida wic, e idea pastwa dobrobytu to nie jest jedynie fanaberia sytych, ale naturalna konsekwencja postpu. Obecne tarapaty pojawiy si wskutek nieszczcia, jakim byo wykorzystanie rewolucji naukowo-technicznej 'na ze'. Stao si to jednym z czynnikw paranoidalnego sukcesu kapitalizmu neoliberalnego. Dlatego
wyjcia z tej sytuacji naley szuka w Europie. Rozwizanie to najpewniej bdzie nosio nazw spoeczna gospodarka rynkowa.
Opodatkowanie pracy.
Najwikszym zem obecnego systemu emerytalnego jest due opodatkowanie pracy. Modelem teoretycznym, pokazujcym zo opodatkowania pracy jest klin podatkowy (o ktrym bya mowa w rozdziale poprzednim). Mona si spiera na ile ten model trafnie oddaje rzeczywisto. Nie ma to kluczowego znaczenia - jeli uywamy go jedynie do bada porwnawczych. Wykres na rysunku 13 pokazuje wynik takich bada.
Rysunek 13. Klin podatkowy a stopa bezrobocia w krajach OECD w 2006 r. rdo: http://www.bas.sejm.gov.pl/
Wida na nim jasno, e Polska w sposb niezwyky odstaje od krzywej trendu. Bezrobocie jest u nas o wiele wysze, ni wynikaoby to z wielkoci klina podatkowego. Bo istotna jest nie tylko wielko tego klina (u nas ponad 40%), ale te sposb jego dziaania. Wadliwy podatek nazwany skadk ZUS jest najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem tych anomalii.
Propozycje zmian.
Ponisze propozycje mog si wyda zbyt miae. Jednak ich postawienie pozwoli dostrzec cae spektrum moliwoci midzy tym skrajnym rozwizaniem, a obecnym systemem.
134/148
Odwrcenie reformy emerytalnej wydaje si zbyt kosztowne i trudne do zrealizowania. Moe wic rozwamy moliwo "ucieczki do przodu"? Naley pj dalej w kierunku urynkowienia ubezDeklapiecze i usamodzielnienia si obywateli w tej dziedzinie.
rowanym celem reformy ZUS byo odejcie od zasady 'solidarnoci midzypokoleniowej', na rzecz ubezpiecze indywidualnych. Naley wic konsekwentnie zrezygnowa z przymusu. ZUS w obecnej formie mona zlikwidowa, a sie jego paacw sprzeda. Kosztujcy miliardy system mona podarowa PTE - wszak on im jedynie jest potrzebny. Pozbycie si ZUS'u otwiera cae spektrum moliwoci. pieczenie na staro. Przede wszystkim mona zrezygnowa z obowizkowych ubezpiecze. Kady powinien mie jakie zabezJednak decyzja o wyborze sposobu tego zabezpieczenia powinna nalee do obywatela. Dla rolnika tym zabezpieczeniem moe by wasne gospodarstwo. Dla pracownika duej korporacji - moe to by system emerytalny zabezpieczony akcjami. Tu pojawia si zreszt sposb na pozbycie si przez pastwo czci swoich zobowiza. Niestety - obecnie wiele akcji (tzw. akcje pracownicze) zostao rozdane tylko i wycznie dlatego, aby klasa pracownicza nie przeszkadzaa w szabrowaniu. Naley przede wszystkim zlikwidowa kcj skadek, za ktr kryje si opodatkowanie pracy. To wbrew pozorom nie jest trudne do zrealizowania. Naley w tym celu:
1.
Wybra drog referendum najlepszy sposb utrzymania obecnych emerytw (moe rwne emerytury dla wszystkich?). Oddzieli skadk ubezpieczeniow od podatku w tzw. ZUS. skadce
2.
3.
Podatek powinien sta si czci powszechnego systemu podatkowego. W miejsce obowizku przynalenoci do ZUS i OFE wprowadzi pen swobod, ale z zachowaniem obowizku zabezpieczenia si na staro.
4.
5.
Skoczy z darmow obsug przez ZUS prywatnych rm (OFE), nansowan ze rodkw publicznych. Z ZUS'u mona wydzieli ma instytucj wypacajc emerytury. Reszt naley urynkowi.
6.
W jaki sposb obywatele pozbawieni nagle przymusu przynalenoci do ZUS mieliby zabezpieczy si na staro? Musimy jednak zdawa sobie spraw z tego, e nie ma uniwersalnych rozwiza, dobrych dla wszystkich. Zapewne dlatego problem wydaje si nierozwizywalny
- gdy szuka si uniwersalnej formuy dla wszystkich. Tymczasem w czci przypadkw moe si pojawi konieczno znalezienia rozwiza systemowych, a w innych mona problem pozostawi indywidualnej aktywnoci obywateli. Poniej opisano przykadowo specyk kilku bran.
Rolnictwo. Wprowadzenie ubezpiecze spoecznych w rolnictwie

(jeszcze w czasach PRL) miao na celu likwidacj drobnych gospodarstw rolnych. Obecne koszty z tym zwizane to rozcignite w Na dodatek wie poniosa due czasie skutki wczesnych dziaa.
koszty transformacji i KRUS zacz peni rol rda zasikw socjalnych (nie naley do rzadkoci sytuacja, w ktrej emerytura z KRUS jest jedynym dochodem caej rodziny). Nie burzc tego mechanizmu mona powrci do zasady: syn utrzymuje ojca w zamian za spadek. KRUS powinien z czasem zanika na rzecz takiego wanie ubezpieczenia (lub innych rozwiza).
Grnictwo. Grnictwo jest jedn z ostatnich nie sprywatyzowanych

bran. Przykad Bogdanki pokazuje za, e nie musi by decytowe. Mona wic wprowadzi w grnictwie zasady partycypacji pracowniczej poczonej z pracowniczymi planami emerytalnymi (na wzr ESOP lub niemieckiego Mitbestimmungsgesetz). 1989 roku. Postulat takich przemian w gospodarce by podejmowany przez "Solidarno" od Jednym z argumentw, jakie przeciw niemu stawiano, byo nike znaczenie takich rozwiza w USA (tylko 1% przedsibiorstw). Ale moemy przecie wzorem Niemiec zastosowa te rozwizania najpierw w dziedzinach, ktre s do tego najbardziej predestynowane - czyli wanie grnictwa wgla kamiennego. Prawdziwe przyczyny oporw wobec wszelkich form partycypacji pracowniczej miay charakter ideologiczny. Emerytury w grnictwie mog skada si z dwch czci: 1. Emerytury i renty gwarantowane na zasadzie ubezpiecze na ycie i doycie zgodnie z wyliczeniami aktuarialnymi. 2. Cz kapitaowa: warto akcji spacana przez kopalnie. Wskazane byoby utworzenie instytucji nansowej, ktra przejmie dugi kopal w zamian za ich akcje. Nazwijmy j roboczo Funduszem Grniczym. Instytucja ta powinna take zarzdza planami emerytalnymi, obsugiwa ubezpieczenia (na ycie i doycie), wypaca renty i emerytury. Fundusz ten powinien te wspiera rozwj
136/148
sektora, biorc pod uwag ograniczone zasoby wgla (kilkadziesit lat). rdem przychodw tego funduszu mog by (poza akcjami) opaty eksploatacyjne od wydobycia wgla (ktre mog ulec zwikszeniu). Skoro ten sektor jest dla pastwa obcieniem, to dziaania zmierzajce nawet do zapewnienia zbilansowania kosztw i wpyww budetowych s sensowne! W miejsce zlikwidowanych skadek ZUS trzeba wprowadzi udziay w planach emerytalnych (rodki zostaj w przedsibiorstwie) + realne ubezpieczenie w Funduszu Grniczym. Rady nadzorcze mona w grnictwie zastpi organami na wzr niemieckich Montan-Mitbestimmungsgesetz. Uzalenienie wysokoci emerytur od powodzenia rynkowego rm sprawi, e partycypacja pracownicza bdzie racjonalna. Z pewnoci te walka z wszelkimi nieprawidowociami (jak na przykad wyudzane dodatki za "pylic") znajdzie szerokie poparcie. Wany te jest udzia samorzdw i przedstawicieli instytucji nansowych. Rady te powinny obj take nadzr nad Funduszem Grniczym. Te wszystkie zmiany sprawi, e z punktu widzenia rzdu problem grnictwa przestanie istnie. VAT (i ewentualnie akcyz Grnictwo pozostanie jedynie jako tajemniczy dostawca wgla, z ktrego budet dostaje podatek co nawiasem mwic jest absurdalnym pomysem). Wstpne szacunki pokazuj, e ten system moe funkcjonowa bez zewntrznego zasilania. Konieczne jest jednak zastosowanie pewnych rodkw bezpieczestwa. Przejrzysto, zakaz inwestowania w instrumenty nansowe, zakaz tworzenia instrumentw pochodnych etc. Naley te minimalizowa ryzyko bankructwa, a ewentualny upadek kopalni powinien mie moliwie bezbolesny z punktu widzenia funduszy emerytalnych przebieg.
Przedsibiorcy prywatni. Powinni mie podobne moliwoci jak rolnicy. Czyli zabezpieczenie emerytury majtkiem rmy. Poniewa jednak dziaalno gospodarcza jest obarczona duo wikszym ryzykiem,naley pomyle o dodatkowych zabezpieczeniach.
137/148
Propozycje innych autorw
Tak si zoyo, e w czasie pisania tej ksiki ukazay si dwa inne opracowania, postulujce wdroenie w Polsce spoecznej gospodarki rynkowej. Cz zawartych w nich propozycji dziaa jest zbiena z treci niniejszej ksiki. Jednak s i takie, ktre wykraczaj poza zagadnienia wizane tradycyjnie ze spoeczn gospodark rynkow. Pierwsze z opracowa o ktrych mowa stworzy zesp pod redakcj prof. dr hab. in. Wodzimierza Bojarskiego. Nosi ono tytu "Potrzeba szerszej realizacji spoecznej, zrwnowaonej go-
spodarki rynkowej i budowy spoeczestwa obywatelskiego ". Drugie

jest autorskim dzieem Jana Koziara pod tytuem "Spoeczna gospo-
darka rynkowa i Samorzdna Rzeczpospolita ". Pomimo przekonania

autorw, i pisz o tym samym i rzeczywistej zbienoci postulatw, pojawiaj si midzy tymi stanowiskami zasadnicze rnice, ktrych pomin nie sposb.
Kapitalizm nadreski czy skandynawski?

Dzieo ekonomistw jest przeteoretyzowane i nie brak w nim oglnikw, ktre s wyrazem mylenia yczeniowego. nego. Jan Koziar pisze bardzo konkretnie i z pasj czowieka mocno zaangaowaEkonomici szukajc mniej liberalnej odmiany kapitalizmu, Jest to model socjaldezwracaj uwag na kraje skandynawskie.
mokratyczny, ktry charakteryzuje si bardziej aktywn rol pastwa. Jednak bardziej przystajcym do naszych potrzeb modelem jest oryginalna spoeczna gospodarka rynkowa w wersji niemieckiej. Jan Koziar zdaje si take skania ku tej tezie. W szczeglnoci wskazany problem dotyczy dziaalnoci socjalnej pastwa. Jest to dziaalno w zakresie zasikw, pomocy rodzinie, eliminacji skrajnej biedy i wykluczenia. Aby unikn amania zasady pomocniczoci, dziaalno tego typu lepiej jest powierzy samorzdom i organizacjom pozarzdowym. W Niemczech bardzo wana jest w tej materii rola Kocioa Katolickiego.
Postulaty
Poniej zebraem wsplne dla wspomnianych opracowa postulaty. Twierdzc e s one "wsplne", wyraam przekonanie, i Punktem odniesienia jest jednak model
138/148
nawet jeli nie zostay sformuowane wprost, s zgodne z zaprezentowanymi pogldami.
nadreski. Dlatego niektre daleko od niego odbiegajce postulaty ekonomistw zostay zredukowane.
Praca pozytywistyczna
Nie ulega wtpliwoci, e dominacja systemu neoliberalnego wie si midzy innymi z uksztatowaniem pod jego potrzeby systemu prawnego i edukacyjnego. Prawa wynikajce z ideologicznych zaoe s z tego powodu odbierane jako obiektywne prawdy. Aby t sytuacj zmieni, potrzebna jest dugofalowa praca formacyjna. Dobrym analogiem jest tu pozytywistyczny wysiek w XIX-to wiecznej Polsce. Co prawda efektem bezporednim tych dziaa nie s zmiany w gospodarce, ale bez zmiany wiadomoci spoeczestwa nie da si przeprowadzi zmian uzalenionych od spoecznej aktywnoci.
Postulaty: Edukacja ekonomiczna. Jej celem jest wzrost poziomu wiedzy na temat alternatywnych rozwiza i istniejcych moliwoci. tez o braku alternatyw. Naley skutecznie przeciwstawi si neoliberalnej propagandzie promujcej
Ksztacenie spoeczestwa z uwzgldnieniem norm moralnych. Celem

ma by zbudowanie demokracji i adu gospodarczego z uwzgldnieniem i egzekwowaniem elementarnych norm uznawanych przez znaczn wikszo spoeczestwa: uczciwoci, sprawiedliwoci i patriotyzmu.
Pozytywny marketing. Przeciwstawienie si propagandzie ukazujcej wypaczony obraz rzeczywistoci z perspektywy ideologicznych utopii i zwizanej z tym indoktrynacji i demoralizacji. Mona to osign poprzez prezentacj sukcesw zwizanych z realizacj spoecznej gospodarki rynkowej w rnych krajach. Potrzebne s w tym celu kursy, szkolenia, publikacje.
Wspdziaanie z Kocioem Katolickim. Wspdziaanie to powinno

uwzgldnia wsplne cele (ksztatowanie spoeczestwa) oraz wsparcie ideowe (odniesienia do Spoecznego Nauczania Kocioa). Patronem tych prac powinien by Papie Jan Pawe II.
Monitorowanie. Podejmowane dziaania mog by skuteczne, jeli

uwzgldnia si uwarunkowania zewntrzne i wewntrzne oraz reaguje
na efekty dotychczasowych dziaa. monitoring tych czynnikw.
Dlatego potrzebny jest stay
Postulaty polityczne
Spoeczna gospodarka rynkowa moe by realizowana przez rne siy polityczne. Formuujc postulaty polityczne, naraamy Niemniej si na niebezpieczestwo mnoenia opozycji z powodu tych postulatw, a nie z powodu oporu przeciw celowi gwnemu. takie postulaty si pojawiaj, gdy zdaniem ich autorw tworz one z zasadami spoecznej gospodarki rynkowej spjn cao. Z pewnoci naley si z tym zgodzi w odniesieniu do wzmocnienia roli samorzdw i wzrocie aktywnoci obywateli. Take zrwnowaony rozwj i ochrona infrastruktury przed przywaszczeniem wydaj si bezdyskusyjne. Bardziej kontrowersyjna jest kwestia wasnoci pastwowej. Nie jest ona kluczow dla spoecznej gospodarki rynkowej pod warunkiem, e nie ogranicza si prywatnej inicjatywy.
Postulaty: Przeksztacenie Senatu w Izb Samorzdow. Wprowadzenie Izby

Samorzdowej jest sposobem na odpartyjnienie polityki gospodarczej. Rol Izby Samorzdowej byoby kreowanie, modykacja i nadzr, caociowej strategicznej polityki gospodarczej. Czyli ksztatowanie takiego adu gospodarczego, ktry jest zgodny z celami spoecznymi, za ktre samorzdy odpowiadaj.
Poszerzenie spoecznej reprezentacji w parlamencie majce na celu zwikszenie aktywnoci obywateli. Chodzi nie tylko o reprezentatywno si politycznych obecnych w parlamencie, ale stworzenie paszczyzny wspdziaania rnych si spoecznych, politycznych, gospodarczych i ekologicznych.
Rehabilitacja wasnoci pastwowej. Wasno pastwowa moe by

bardziej efektywna, gdy wszdzie tam, gdzie mechanizmy rynkowe s trudne do wprowadzenia (na przykad z powodu ograniczonych zasobw). Ponadto - jeli istniejce przedsibiorstwa z udziaem Jest pastwa wygrywaj na wolnym rynku, to c w tym zego? ona wana z dwch powodw:
uatwia ksztatowanie przez pastwo adu gospodarczego (wpyw bezporedni),
140/148
dostarcza dochodw budetowych.
Unikanie prywatyzacji dbr natury i infrastruktury. Prywatyzacja w

tym obszarze musi prowadzi do wzrostu kosztw utrzymania prowadzcego do przymusu uzyskiwania coraz wikszego zysku (i rosncych grup osb, nie umiejcych temu przymusowi sprosta). W tej sytuacji korzystniejszym jest rozwj akcjonariatu pracowniczego, akcjonariatu uytkownikw oraz partnerstwo publiczno-prywatne.
Zrwnowaony rozwj. Przeciwdziaanie dalszemu rozwarstwieniu

spoecznemu i majtkowemu. Mona wskaza szereg mechanizmw moliwych do zastosowania w tym celu. Na przykad progresywny system podatkowy, czy podatek Tobina.
Unia Europejska Plus. Chodzi o to, by nie tworzy nadmiernych regulacji - ponad te, ktre wynikaj z czonkostwa w Unii Europejskiej.
ad gospodarczy
Ksztatowanie adu gospodarczego musi si wiza z zaangaowaniem pastwa w gospodarce. Jedynie bowiem silna wadza pastwowa jest zdolna wymc przestrzeganie regu. Pozostae postulaty dotycz szczegw tego adu.
Postulaty: Zaangaowanie pastwa w gospodarce. Pastwo powinno dba o rozwj gospodarczy kraju, ksztatujc odpowiedni dla tego celu ad gospodarczy.
Rozwj inicjatyw lokalnych. Lokalne inicjatywy powinny zmierza

do rozwoju gospodarczego z wykorzystaniem lokalnych zasobw dla rozwoju regionu. Nieodzowna jest take troska o wzrost zatrudnienia, ograniczenie ubstwa i likwidacj bezdomnoci. Naley przy tym dy do zmniejszenia upartyjnienia wsplnot i organizacji spoecznych.
Przeciwstawienie si dominacji ponadnarodowych korporacji i systemw nansowych. Ujednolicenie regulacji prawnych i poddanie im korporacji. Przeciwstawienie si eksternalizacji kosztw (zasada Euckena uwzgldnienia kosztw zewntrznych).
Dziaania anty monopolowe. Naley przeciwdziaa nie tylko monopolom, ale te kartelom i fuzjom prowadzcym do dziaa monopolistycznych. Tym celom ma suy take walka z korupcj oraz
poddanie prokuratorw, komornikw, urzdnikw podatkowych i innych skutecznej kontroli spoecznej.
Demokracja gospodarcza
Aby rzeczywicie ad gospodarczy by odpowiedzi na potrzeby spoeczestwa, nie moe on by ksztatowany bez zaangaowania obywateli. Pojawia si jednak wielkie niebezpieczestwo uksztatowania postaw roszczeniowych. Przeciwdziaa mona temu poprzez upowszechnienie aktywnych form zaangaowania, ktre s zwizane z demokracj gospodarcz.
Postulaty: Rozwj partycypacji pracowniczej. Jest to rozwizanie problemu stosunku midzy kapitaem i prac. Partycypacja wie si z rozwojem akcjonariatu pracowniczego.
Wsparcie drobnej przedsibiorczoci. Uproszczenie procedur i uatwienie dziaalnoci drobnej przedsibiorczoci.
Rozwj przedsibiorczoci z wykorzystaniem klastrw gospodarczych.

Zapisane w omawianych opracowaniach postulaty koncentruj si na wzrocie aktywnoci spoecznej w formie drobnej przedsibiorczoci lub udziau akcjonariatu pracowniczego. Dla wzmocnienia pozycji drobnych przedsibiorcw wobec korporacji proponuje si odpowiednie ograniczenia z jednej strony i uatwienia z drugiej. Klastry gospodarcze stanowi alternatywne rozwizanie, bardziej skuteczne i zgodne z ide wolnoci gospodarczej.
Chodzi o ograniczenie wacicielstwa nieobecnego (absentee ownership), ktre czsto wie si z inwestycjami kapitaowymi (nansowymi) i upowszechnienie w to miejsce wasnoci prywatnej w jej podmiotowym charakterze.
Postulaty: Wspieranie rozwoju form aktywnoci gospodarczej zwizanych z rozproszeniem wasnoci

drobna przedsibiorczo i rodzinne gospodarstwa rolne,
142/148
wszelkiego rodzaju spdzielczo, akcjonariat pracowniczy, akcjonariat spoecznoci lokalnych.
Ograniczenie
moliwoci
to ktre
koncentracji
wsparcia by
wasnoci
dla
prywatnej
w
zagranicznej. Jest
gospodarczych,
forma
drobnych
podmiotw aktywnych
powinny
preferowane
dziaaniach wadz samorzdowych (prywatyzacja, przetargi). Objanienia wymaga mao znana idea akcjonariatu spoecznoci lokalnych. Jest to forma wasnoci wica kapitaowo spoeczno lokaln z istniejcymi na jej terenie przedsibiorstwami. obywatelskiej. Takie spki wanych przedsibiorstw. ich rozwj. W Polsce istnieje traka forma prawna pod nazw spek inicjatywy mog powstawa na bazie prywatyzoPoniewa te formy wasnoci nie s dobrze
znane, a ich znaczenie jest bardzo due, pastwo powinno wspiera
Naprawa nansw
Wspczesna gospodarka nie moe si rozwija bez sprawnego systemu nansowego. Nie chodzi jedynie o sprawn obsug transakcji (w tej materii w Polsce nie ma problemu), ale przede wszystkim o kredytowanie rozwoju. Dostp do zasobw nansowych jest jednym z gwnych czynnikw uzyskiwania przewagi konkurencyjnej. Gwatowny rozwj, jakiego jestemy wiadkami w ostatnich dziesicioleciach nie moe by bowiem nansowany jedynie z oszczdnoci.
Postulaty: Zmiana systemu nansowego. Najwaniejszym problemem jest zasada kreowania pienidza, ktra wie si z generowaniem dugu. Rozwizaniem tego problemu mogoby by wejcie do strefy euro. Jednak z uwagi na trwajcy kryzys nie wydaje si to sensowne w chwili obecnej.
Strategiczne programy rozwojowe i rwnowaenie budetu. Naley

poprawi egzekwowanie nalenoci podatkowych oraz zmniejsza wydatki - aby zrwnoway budet. Audyt polskiego zaduenia zagranicznego przez niezalen specjalistyczn rm powinien pozwoli na zwerykowanie jego wielkoci i struktury (przykad Ekwadoru).
143/148
Wzrost przychodw do budetu mona uzyska take poprzez inwestycje pastwa (gwnie w infrastruktur).
Reforma bankowoci. Celem bankw powinno by kredytowanie

przedsibiorczoci w kadej postaci. Pastwo powinno sprzyja rozwojowi rnych form bankowoci.
144/148
Od czego zacz?
Solidarno
Urzeczywistnienie zasad solidarnoci nie moe si dokona wycznie poprzez odgrne uregulowania. Dlatego potrzebne s decyzje caego spoeczestwa, dotyczce wyboru drogi rozwoju (urzeczywistniania ideau). Na tej podstawie mog by oceniane poszczeglne postawy i dziaania. wiadomi konsumenci bd premiowa rmy dziaajce w sposb etyczny i wybierajce strategie organicznego rozwoju. Zapewnienie wsparcia potrzebujcym (z zachowaniem zasad pomocniczoci) powinno by zwizane z napitnowaniem postaw roszczeniowych. Troska o dobro wsplne powinna skania do wsparcia mdrego rozwoju spoeczestwa wiedzy. Takie jasno zarysowane perspektywy pozwol wreszcie zakoczy szastanie przez rzd pienidzmi podatnikw na wymylane przez siebie 'inwestycje'. Wadza powinna by w tym zakresie jedynie wykonawc woli narodu. Wan rol moe w tym odegra Koci Katolicki. Zmiana postaw wymaga bowiem mdrej edukacji caego spoeczestwa. Ksztatowanie adu spoeczno-gospodarczego musi by wsplnym dzieem caego, identykujcego si z tym programem spoeczestwa. Inaczej kada prba optymalizacji wydatkw socjalnych skoczy si krzywd dla wielu ludzi (tak zwane 'bolesne reformy') i zwizanym z tym oporem spoecznym. A rwnoczenie nadal bdzie tolerowana swoicie rozumiana 'zaradno'.
Program gospodarczy jako apel - wyzwanie dla spoeczestwa

Program gospodarczy nie moe mie charakteru projektu technicznego, ale powinien by rodzajem apelu do spoeczestwa. Podstaw umowy spoecznej musi by wolno powizana z odpowiedzialnoci. Pastwo nie moe traktowa obywateli jak potencjalnych zodziei ani pozbawia ich rodkw niezbdnych do ycia. Jednak bez wytworzenia sprzyjajcej atmosfery w spoeczestwie to si nie uda. Dla przykadu nieraz syszymy gosy, e zmniejszenie podatkw moe spowodowa zmniejszenie szarej strefy. To moe by prawd dopiero wwczas, gdy nie bdzie spoecznej akceptacji dla takich dziaa z jednej strony, a ryzyka opresyjnych dziaa ze strony pastwa z drugiej.
145/148
Wspomniana nowa umowa spoeczna powinna by czci programu gospodarczego, gwarantujcego rozwj godnego spoeczestwa. Koci moe i powinien w takiej sytuacji nie tylko poprze tak umow swym autorytetem, ale wpywa na wiernych, by ich zachci do dotrzymania tej umowy. Chcc dogoni zachd, nie moemy duej kopiowa ich rozwiza, ktre mogy by skuteczne w tamtejszych warunkach. Trzeba sign po te zasoby, ktre mamy u nas. To one mog by podstaw naszego sukcesu. Dlatego minimum tego, co musimy zrobi natychmiast to stanowczy protest przeciw niszczeniu rodzin, niszczeniu Kocioa i przywaszczaniu infrastruktury. A przygotowujc si do przejcia wadzy, naley ju dzisiaj zacz prac nad now umow spoeczn.
146/148
Indeks
ad gospodarczy, 14, 44, 94, 114, 115, 127, 141, 142 akcjonariat, 37, 63, 64, 7073, 76, 77, 79, 141143 banki, 45, 72, 76, 85, 112, 122, 123, 125, 127 Benedykt XVI, 58, 60 bezrobocie, 42, 52, 86, 87, 89, 110 Breton Woods, 82 ceny, 6, 7, 40, 48, 50, 51, 55, 94, 95, 97, 98, 126 dobro wsplne, 53, 56, 67, 145 dobrobyt, 4, 8, 14, 28, 37, 42, 49, 54, 73, 98, 99, 114, 121, 125, 133 dywersykacja, 14 eksternalizacja, 54, 107 emisja, 82 Erhard, 14, 15, 40, 4244, 57, 63, 87, 89, 97, 98 ESOP, 6568, 70, 71, 7375, 77, 79, 82, 136 Eucken, 44, 47, 51, 53, 97, 115, 141 euro, 24, 26, 43, 58, 63, 78, 83, 99, 100, 126, 127, 143 gieda, 85 globalizacja, 19, 24, 82, 124 gospodarka oparta na wiedzy, 19, 27 inacja, 41, 9496, 99, 121, 128 infrastruktura, 16, 42, 71, 91, 108, 114 internet, 16, 59, 68, 82, 105, 124 inwestycje, 16, 26, 54, 68, 82, 8486, 90, 117, 118, 144, 145 Jan Koziar, 138 Jan Pawe II, 8, 15, 31, 33, 36, 37, 66, 139 kapita spoeczny, 19, 25, 27, 89, 109, 114 kapitalizm nadreski, 113 klaster, 4, 16, 2023, 28, 91, 108, 115, 116, 142
klin podatkowy, 110, 134 konserwatyzm, 123 korporacje, 16, 22, 58 kreacja pienidza, 122 kryzys, 2, 8, 18, 22, 57, 64, 68, 79, 84, 97, 99, 100, 107, 121, 123, 124, 127, 143 liberalizm, 4, 5, 8, 1315, 18, 32, 33, 37, 39, 40, 44, 55, 57, 78, 89, 99, 107, 123, 124 metropolizacja, 25 Mitbestimmung, 63, 136, 137 monetaryzm, 10, 47, 96, 99, 100 monopol, 22, 4853, 70, 112, 141 Nell-Breuning, 15, 30, 44, 49, 55, 57, 62 ordoliberalizm, 11, 13, 15, 16, 39, 40, 89, 99, 107, 108 partycypacja, 63, 79, 109, 137 pene zatrudnienie, 14, 46, 55, 86, 110 personalizm, 11, 30, 34 pienidz, 19, 41, 58, 65, 70, 71, 73, 82, 86, 89, 91, 9597, 100, 113, 122, 123, 125, 126, 130, 131, 143 podatek, 41, 105, 107, 109, 110, 112, 114, 116, 117, 119, 121, 129 polityka monetarna, 95, 98 polityka pienina, 51, 99 prawo, 13, 16, 21, 3337, 39, 47, 56, 65, 78, 96, 98, 102, 103 prawo wasnoci, 36, 48, 56, 103 PRL, 6, 52, 69, 78, 90, 103, 128, 129, 132, 136 prywatyzacja, 7, 52, 75, 85, 130, 143 religia, 2527 rodzina, 2527, 30, 49, 91, 120 rolnictwo, 51, 104 solidarno, 8, 34, 35, 102 solidarno midzypokoleniowa, 128 spoeczestwo inwestorw, 81, 84, 85, 114
spoeczestwo sieci, 19, 2124, 29, 108, 113, 115 sprawiedliwo, 58, 67, 101, 132 stabilne ceny, 14, 55, 94, 126 ubezpieczenia, 117, 128, 131, 132, 136 umowa spoeczna, 14, 29, 146 upowszechnienie wasnoci, 14, 15, 51, 55, 64, 115 ustrj, 101, 102 wasno, 5, 15, 37, 48, 51, 5558, 60, 69, 71, 75, 102, 103, 127 wolno gospodarcza, 5, 34, 104 wsplnota, 49, 60, 89 zaufanie, 20, 21, 86, 91 zrwnowaony rozwj, 25, 140 ZUS, 80, 91, 117, 128131, 134, 135, 137
148/148

SGR

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SGR

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jerzy Wawro

SPOECZNA GOSPODARKA RYNKOWA RECEPTA NA KRYZYS

ksik dedykuj Mamie

Jarosaw-Rzeszw, 2012 rok

(C) Jerzy Wawro ISBN 978-83-63384-00-5

Printed in Poland Wydanie I wersja 1.0

Wydawnictwo "Galicea" Jarosaw-Rzeszw, 2012

strona internetowa: www.galicea.org/sgr

Wstp - czyli przewodnik po ksice Wprowadzenie

Chrzecijaskie rozumienie wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Akcjonariat pracowniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stan prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Co dalej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Amerykaskie spoeczestwo inwestorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spoeczestwo inwestorw w Polsce? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Solidarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Program gospodarczy jako apel - wyzwanie dla spoeczestwa . . . . . . . .

miast odstpstwo od tych zasad stao si moim zdaniem jedn z

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

Wstp - czyli przewodnik po ksice

e nasze poszukiwania lepszych

rozwiza spoeczno-ekonomicznych nabieraj szerszego znaczenia.

liwiski, O palcej potrzebie odbudowy polskiej ekonomii, Radio Maryja, 2011-07-31,

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

Caa Europa szuka recepty na kryzys.

Sukces Polski moe by

zob. "Front za demokracj w Eurolandzie" w: Monitor ekonomiczny

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

Spoeczna gospodarka rynkowa szans dla Polski

Niestety w ramach odkamywania zostaa zakwestionoTen terminologiczny gali-

wana zasadno okrelenia spoeczna.

Zasada pomocniczoci. Mwi ona, e wsparcie ze strony pastwa powinno

Ta myl jest bliska pogldom F. A. Von Heyek'a  zob.

Miowit Kuniski Wiedza,

Dotyczy to take wyroku Trybunau Konstytucyjnego TKK17/00

ad gospodarczy. Naley odrzuci zarwno nadmierne regulacje rynku,

Upowszechnienie wasnoci. To wasno powinna stanowi podstaw

zarwno wobec socjalizmu, jak i wspczesnego neoliberalizmu.

O potrzebie nowego paradygmatu

przez jest w ktry

spoeczna gospodarka rynkowa

spoeczno-gospodarczy. Jaki kapitalizm?

Warszawa 2003 Rada Strategii Spoeczno  Gospo-

darczej przy Radzie Ministrw. Raport 22.

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

A. Komiski, uywajc okre-

le kapitalizm gwnego nurtu, czy zoty standard kapitalizmu, jak i prof. W.

tegii Spoeczno  Gospodarczej przy Radzie Ministrw. Raport 22.

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

13 : W moim rozumieniu to jest bardziej stan-

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

wypowiedziane u pocztku nowego

tysiclecia: By moe nadszed czas, aby podj now i pogbion

 bya to jedna z pierwszych decyzji Premiera).

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

Rysunek 2. Umowa spoeczna = optymalizacja korzyci przy uwzgldnieniu wszystkich kosztw

W poszukiwaniu sprawiedliwego adu gospodarczego

Jan Jacek Sztaudynger, Spoeczne problemy wzrostu gospodarczego  analiza ekono-

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

Synteza serca i rozumu w ekonomii

. Z uwagi na historyczne uwarunkowania moemy kad kon-

W tej sytuacji znalezienie bardziej sprawiedliwego adu gospo23

klastry.org/teoria-klastrainmenu-15/31 22 Zob. http://www.u-s-history.com/pages/h1596.html.

Jerzy Wawro Krtkie wprowadzenie do personalizmu ekonomicznego,

Pniej cakowita degenera-

Nawiasem mwic, niektrzy liberaowie do dzisiaj twierdz, e swoboda zawierania

Spoeczna gospodarka rynkowa. Recepta na kryzys.

liwiski, O palcej potrzebie odbudowy polskiej ekonomii, Radio Maryja, 2011-07-31,

wana zasadno okrelenia spoeczna.

Ta myl jest bliska pogldom F. A. Von Heyek'a zob.

Miowit Kuniski Wiedza,

Warszawa 2003 Rada Strategii Spoeczno Gospo-

tegii Spoeczno Gospodarczej przy Radzie Ministrw. Raport 22.

bya to jedna z pierwszych decyzji Premiera).

Jan Jacek Sztaudynger, Spoeczne problemy wzrostu gospodarczego analiza ekono-

Jerzy Wawro Krtkie wprowadzenie do personalizmu ekonomicznego,

: chocia L. Erhard explicite nigdy tego nie sformuowa,

Zob. Jan Pawe II Osoba i czyn

Infrastruktura czyli o odziach na wodzie

tamy: Cho na pierwszy rzut oka koncepcja neoliberalna wydaje si

Maciej Batowski, Kryzys nansowy od neoliberalizmu do (neo)socjalizmu?

Zauwaono jednak, e midzy

Katarzyna Growiec Zwizek midzy sieciami spoecznymi a zaufaniem spoecznym

mechanizm wzajemnego wzmacniania ?

Cytat za Szymon Augustyniak, Konkurencyjna odpowiedzialno,//*http://ceo.

Ta myl lega u podstaw Zauwaa on: o miejscu

Przecie rnorodno, tj.

Zbigniew Macieszek, Globalizacja ostatnia utopia?

Wydaje si, e kapita spoeczny w Polsce ma przede wszystkim

wi religijna (moliwoci i ograniczenia),

Grzegorz Grny Paraalny-republikanizm

Podsumowanie: specyka polskiej wersji SGR

Konieczno mobilizacji spoecznej. cj, eby si zaangaowa. Katolickiego.

Jerzy Wawro, Innowacyjno w sieciach przedsibiorstw informatycznych

anno . Naley jednak w tym miejscu zwrci uwag na szczeglny

Izabela Kwiatkowska Nie ma SRI bez CSR. Paradoks Friedmana,