137

Spis treci
Wstp ........................................................................................................................ 9
CZ I. ROZCZAROWANIE .................................................................................. 13

Prawda i kamstwa ............................................................................................... 25

CZ II. MAGIA .................................................................................................... 31

Sztuczka z monet .................................................................... ..................... 33 Karciany trik....................................................................................................... 39 Grunt to percepcja ................................................................................. ............ 43 Sugestia w subie magii...................................................................................... 52 Wahadeko ........................................................................................................ 58 Odczytywanie mowy ciaa ................................................................................61
CZ III. PAMI .................................................................................................. 67

Punkt wyjcia ........................................................................................................ 72 System powiza.................................................................................................. 76 Wykorzystywanie systemu powiza .............................................................. 85 System miejsc ........................................................................................................ 87 Paace pamici ...................................................................................................92 System skojarzeniowy.......................................................................................... 99 Zapamitywanie dugich liczb......................................................................... 106 Zapamitywanie kart ..................................................................................... 107 Zapamitywanie nazw wasnych ..................................................................... 112 Znaczenie powtrnych przegldw................................................................. 116
CZ IV. HIPNOZA I SUGESTIA ......................................................................... 119

Troch historii .................................................................................................... Czym jest hipnoza .............................................................................................. Pozornie nadzwyczajne zjawiska hipnotyczne............................................... Bezbolesne operacje ......................................................................................... Halucynacje ................................................................................................... Jak hipnotyzowa .................................................................................. ......... Zagroenia ...................................................................................................... Jzyk ................................................................................................................ Struktura ........................................................................................................ Prba sugestii posthipnotycznej ....................................................................

125 132 142 143 145 153 153 159 163 171

SPIS TRECI

Programowanie neurolingwistyczne ............................................................... Co w tych oczach jest (czasami).................................................................... Metody osobistych przemian ............................................................................ Ukierunkowana wi ..................................................................................... Zabawa obrazami ............................................................................................ Leczenie fobii .................................................................................................. Pewno siebie i projekcja wasnego obrazu ................................................... Dezorientacja i samoobrona ........................................................................... CZ V. NIEWIADOMA KOMUNIKACJA................................................ Jak si nauczy czyta ludzi .............................................................................. Wykrywanie kamstw oraz ich oznak.............................................................. Ustalanie punktu odniesienia ........................................................................ Kluczowe obszary niewiadomej komunikacji ................................................. Sprawd swoj przenikliwo ......................................................................... Oznaki prawdomwnoci ............................................................................... CZ VI. ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI. . . Puapki mylenia ............................................................................................... Nauka i relatywizm............................................................................................ Troska o nauk ............................................................................................... Wiara w zjawiska nadprzyrodzone i pseudonauk ....................................... Efekt potwierdzania: szukanie tego, co i tak wiemy ........................................ Nadzwyczajne zbiegi okolicznoci i parapsychologiczne telefony................... Anegdoty i fakty ............................................................................................. Mylenie zabobonne ...................................................................................... Medycyna alternatywna ..................................................................................... Efekt placebo .................................................................................................. Urok wyobrani.............................................................................................. Media, psychotronicy i szarlatani..................................................................... Zimny odczyt ................................................................................................. Przykady oszustw opierajcych si na zimnym odczycie .............................. Uczciwi" psychotronicy ............................................................................... Kocowe przemylenia...................................................................................... Korespondencja ................................................................................................. Podzikowania.................................................................................................... Lektura uzupeniajca i cytowane teksty.........................................................

174 179 188 188 192 196 204 216 221 226 229 232 233 245 246 251 253 262 268 272 274 278 283 290 293 308 312 315 321 343 346 355 360 367 369

Wstp
Ostatniej wiosny przyszo mi na myl, e mgbym odwiedzi Rybki Jej Krlewskiej Moci* w ich podwodnym mieszkaniu, ktre mieci si nieopodal lekko rozczarowujcego Oka Londynu**, par krokw od siedziby naszego producenta filmowego. Wanie w owym czasie zainstalowaem sobie w domu akwarium i przygldaem si wypeniajcym je morskim potworom. Obdarzone licznymi mackami wijce si istoty, ktre czuj si w swoim ywiole, atakujc odzie podwodne albo samego Jamesa Masona***, byy tym, o co mi chodzio, a myl o odwiedzeniu miejsca, gdzie gigantyczna omiornica patrzyaby na mnie przez tafl hartowanego szka, przyprawiaa mnie o nieopisan ekscytacj. Jak si okazao, Strefa Dwunasta Akwarium bya denerwujco uboga w okazy bezkrgowcw, a najbardziej rzucaa si w

oczy ogromna amerykaska dama, ktra staa przyklejona do szyby po przeciwlegej stronie zbiornika z rekinami. Wdrujc pord niewiele rnicych si od siebie istot, z wielk
* Akwarium Londyskie mieci si w podziemiach County Hall. Jego ekspozycja jest podzielona na czternacie stref, gdzie w ponad 50 akwariach yje okoo 400 rnych gatunkw (przyp. tum.). ** London Eye, zwane rwnie Millenium Wheel, to koo obserwacyjne wysokoci 135 m stojce na poudniowym brzegu Tamizy, jedna z budowli wzniesionych z okazji nowego tysiclecia (przyp. tum.). James Mason angielski aktor (1909-1984), odtwrca roli Kapitana Nemo w filmie 20000 mil podmorskiej eglugi z 1954 r. (przyp. tum.).

starannoci studiowaem mae tabliczki umieszczone przy kadym

WSTP

akwarium, ktre informoway mnie oraz innych zwiedzajcych o nazwach, upodobaniach kulinarnych i gustach muzycznych wszystkiego tego, co pywao w rodku. Mniej wicej w poowie tego podziemnego labiryntu moj uwag przykua nagle pewna osobliwo. Zdaem sobie spraw, e pod opisami rozmaitych pywajcych stworw znajduje si co, co wygldao mi na t sam informacj przeoon na alfabet Braille'a. Przez chwil wydawao mi si to cakowicie naturalne, ale potem zaczem si zastanawia, ilu niewidomych rednio w cigu roku odwiedza Akwarium Londyskie. Nie chciabym, aby zabrzmiao to bezdusznie, ale odnosz wraenie, e ich liczba jest znikoma. Od tamtej pory zaczo mnie nurtowa kilka kwestii, o ktrych wyjanienie chtnie poprosibym kogo niewidomego. Po pierwsze: skd wiadomo, gdzie umieszczone s znaki w alfabecie Braille'a? W takich miejscach jak windy powinno to by stosunkowo proste, ale jak to jest w zupenie obcym otoczeniu? Weimy choby tak toalet w pocigu. Jak tam mona znale braille'owska instrukcj obsugi skomplikowanego dozownika myda albo nietypowej spuczki klozetowej? Pocigaoby to za sob konieczno podjcia nieprzyjemnych czy wrcz niehigienicznych poszukiwa, podczas gdy pocig koysze si na zwrotnicach, wjedajc na dworzec Didcot Parkway. Rzecz jasna, po drugie intryguje mnie to, po co lepym zwiedzajcym braille'owskie napisy w Akwarium Londyskim. Poza kilkoma przelotnymi municiami przepywajcej paszczki w basenie dotykowym" Akwarium Londyskie zdaje si by miejscem niezbyt stosownym dla osb o powanie ograniczonej zdolnoci widzenia. Przyszo mi na myl, e jedynym wraeniem, jakie mogliby dziki znakom Braille'a wynie z tej wizyty niewidomi gocie, mgby w najlepszym wypadku by wykaz gatunkw. Wykaz gatunkw. Kiedy opuszczaem akwarium, wprawiony w osupienie faktem, e wyjcie prowadzi przez bar McDonald's, i wci rozczarowany ubstwem ekspozycji kaamarnic, zaczepi mnie jaki mody facet, ktry chcia zada mi kilka pyta dotyczcych tego, czym si zaj-

lO

muj. Gawdzilimy przez chwil, a wtedy on spyta, czy istnieje ksika, z ktrej mgby dowiedzie si czego wicej o rozmaitych umiejtnociach, ktre stosuj, aby rozbawi i pobudzi seksualnie moich widzw. Wielu z was o to pyta, czasem bardzo uprzejmie, co

WSTP

dobrze wiadczy o waszym wychowaniu, zbyt czsto jednak w do niedelikatny sposb, widrujc mnie przenikliwym wzrokiem, ktry sprawia, e mam ochot skrzywdzi wasze dzieci. Czy jaka ksika mogaby nieco rozjani t fascynujc i lukratywn dziedzin, na ktrej opiera si istota mojej czsto nagradzanej i satysfakcjonujcej pracy? Odpowied na to pytanie trzymacie w doniach, ewentualnie niektrzy w stopach. Staraem si zaprezentowa wszystkie obszary zainteresowa odnoszce si do moich wystpw, zgromadzi je razem niczym krnbrne dzieci, po czym poda w higienicznej i skromnej formie ksikowej, ktra nie przeszkadzaaby czytelnikowi w jedzie na rolkach ani w grze w tenisa. Na przestrzeni lat poznaem wiele osb, z ktrymi nieuchronnie obcuj, kiedy opuszczam swe mieszkanie i wychodz na ulic, aby kupi chleb czy mleko jak zwykli miertelnicy. Suchajc uwanie tego, co mwicie, mog stwierdzi, e niektrzy z was to byskotliwi i dowcipni ludzie, jakich mio mi oglda w swoim ssiedztwie, podczas gdy inni sprawiaj wraenie, jakby potrzebowali fachowej opieki. Wielu z was podchodzi do tego, co robi, z doz inteligentnego sceptycyzmu i humorem, inni za wol czyta Daily Mail", hoduj co najmniej trzy koty, a to, co robi Trisha*, traktuj jak powane dziennikarstwo. Oczywicie do tej drugiej grupy zwykle zaliczaj si ci nieustannie oburzeni ludzie, ktrzy wypisuj skargi do gazet i gospodarzy programw telewizyjnych a to szalestwo zawsze wprawiao mnie w nieme osupienie. I to nie tylko szalestwo samo w sobie, ale rwnie fakt, e tacy ludzie s czsto zachcani do udziau bd gosowania
Trisha Goddard czarnoskra angielska prezenterka telewizyjna prowadzca poranny talk-show na kanale Channel 5 (przyp. tum.).

WSTP

w telewizyjnych dyskusjach i traktowani jak autentyczny przejaw demokracji. Ich dowodzce nieznajomoci tematu zdecydowane opinie szczeglnie te o podou religijnym, ktre z pewnych wzgldw s traktowane wyjtkowo stanowi oczywicie zwyky zlepek uprzedze i nie s bardziej stosowne od moich, waszych bd czyichkolwiek pogldw na kwestie, o ktrych nie mamy pojcia oraz tak samo bezwartociowe jak moje zdanie na temat hokeja, Noela Edmondsa czy tajnikw seksu analnego. Tote biorc pod uwag przekrj ludzi, ktrzy mog oglda moje wystpy, staraem si dostosowa t ksik do inteligentnego czytelnika o amatorskim zainteresowaniu sprawami umysu. Niektre z tych spraw s moj pasj, do innych podchodz z dystansem i po prostu prezentuj swe myli w takiej postaci, w jakiej pojawiaj si w mojej niepospolitej brodatej gowie. W ksice tej poruszam rnorodne tematy, a niektre z nich s utrzymane w tonie bardziej akademickim ni inne. Porzuciem koncepcj napisania przewodnika rzucajcego anemiczne wiato na ekscytujce sztuczki umysu, ktry wprawdzie lekko by si czytao i szybko pisao, ale taka lektura byaby mylca. Zamiast tego wprowadziem pewien poziom sceptycyzmu, tam gdzie uznaem to za istotne. A postpiem tak kierowany pragnieniem, aby uczyni zawarto tej ksiki tak wartociow i skromn, jak to tylko moliwe (oczywicie nieskromno" oznacza patrzenie na innych z gry). Mam nadziej, e znajdziecie inspiracj, aby zagbi si bardziej przynajmniej w jedn z dziedzin, w ktre ta ksika was wprowadzi, a jeli nie, to niech posuy jako adna i niedroga zabawka do kpieli dla jakiego niegrzecznego dziecka. Bd zachwycony, jeli moja ksika dostarczy wam informacji, ktre zastosujecie w praktyce bd potraktujecie jako punkt wyjcia dla dalszych odkry. Taki jest mj cel. Bynajmniej nie zamierzam dawa wam do rki wykazu gatunkw.

Rozczarowanie
Biblia to nie dzieo historyczne. Pogodzenie si z tym faktem nie byo dla mnie atwe, poniewa wierz w Boga, Jezusa i Szatana (a kysz!). A jeden z aspektw wiary w te rzeczy oraz cotygodniowych spotka z ludmi o podobnych przekonaniach jest taki, e czowiek nigdy nie omiela si studiowa faktw i podawa w wtpliwo wasnej wiary. Tymczasem ja zawsze sobie wyobraaem, e wystawianie mojej wiary na prb czyni j mocniejsz. Dla wielu z was trudne bdzie pogodzenie mojego wizerunku, jaki najprawdopodobniej znacie z ekranw o wysokiej rozdzielczoci zdobicych wasze salony albo przyczepy kempingowe na przykad atrakcyjnie tajemniczy" (Wariacki Przegld Literacki") albo na pewno nie dla filistrw" (Manchesterski Wyjec Wieczorny") z obrazem odstrczajcego nastolatka, jakim byem. Wygadujcego okropiestwa zarozumialca, ktry nie wyobraa sobie bardziej szczytnego celu ni propagowanie witoszkowatego stylu ycia wrd niesychanie liberalnych przyjaci. Jestem pewien, e nie wyrzdzam niedwiedziej przysugi nikomu z tych wierzcych, ktrzy nie s witoszkami. Jeli macie ochot zdrowo si porzyga, wyobracie sobie ca nasz gromad, ktr jaki samozwaczy pastor zachca do zamanifestowania zielonowitkowego daru przemawiania jzykami", z zastrzeeniem e gdybymy zaniechali paplania, uznajc je za gupie, z pewnoci byaby to

ROZCZAROWANIE

sprawka Diaba. Nieco agodniejsze torsje mgby wywoa obraz mego nastoletniego wcielenia, ktre oznajmia niebdcemu chrzecijaninem koledze, e bdzie si za niego modli, nie baczc, jak bardzo protekcjonalnie brzmi taka propozycja. Zachystywaem si wasnym zgorszeniem i rosem w dum, bez ogrdek wygaszajc zasadnicze pogldy. By to przykry efekt indoktrynacji, jakiej poddawano mnie w dziecistwie, zaprawionej przez kolejne lata obiegowej wiary. Pod koniec lat osiemdziesitych rozwijajcy si fenomen ruchu New Age sta si zmor mojego dosy zacietrzewionego pastora i wielu jemu podobnych. Bylimy przestrzegani, e Szatan we wasnej osobie nakania do zainteresowania prochami i parapsychologi oraz e to za spraw czarnej magii mno si w Croydon alternatywne ksigarnie. Byem o tym wicie przekonany i wierzyem, e takie rzeczy jak karty tarota stanowi bardzo powane zagroenie. Ci, ktrzy uwaaj to za zabawne, powinni wiedzie, e wiele nowoczesnych kociow z cakowitym przekonaniem uwaa demony za prawdziwe, chocia niewidzialne istoty, ktre zamieszkuj takie grzeszne miejsca jak studenckie sypialnie i sklepy muzyczne. Praca tego czowieka, ktrego jak pamitacie nazwaem pastorem, polegaa po czci na przekonywaniu zwyczajnych, niewinnych ludzi, e co takiego istnieje, aby wystraszeni trzymali si jeszcze bardziej kurczowo religii. Religii, w ktrej cichy gos cudownoci zosta zaguszony przez ch pogoni za sensacj. Jednake na pocztku lat dziewidziesitych doszo do drobnego incydentu, ktry mia si okaza moim wasnym objawie-niem na drodze do Damaszku. Mieszkaem wtedy w Wills Hall, nalecym do Uniwersytetu Bristolskiego domu akademickim zoonym gwnie z czworoktw (ktrych, jak to zwykle z czworoktami bywa, nie wolno nam byo przecina w poprzek trawa porastajca kwadratowy obszar jest zawsze wita). Otaczay go stare zabudowania bdce pozostaoci Kolegium Oksfordzkiego. Jak gosi fama, te oraz inne budynki wznis w latach dwudziestych niejaki pan Wills, potentat tytoniowy, chcc w ten sposb stworzy namiastk Oksfordu swemu synowi, ktry nie dosta si na t uczelni i musia studiowa w Bristolu. (Moe ktry z tych studentw uskarajcych si na przesadn rodzicielsk trosk zauway, jakie to szczcie, e ojciec nie zbudowa uniwersytetu specjalnie dla niego). Gdy pewnego popoudnia opuciem

Carseview, jak ze studenck fantazj nazywaem swj pokj, aby uda si na niadanie, zobaczyem afisz zdobicy gwne wejcie do mego budynku (jeli Departament Kultury myli ju o tablicy pamitkowej, to by to blok A). Wielkie czarne oko na tym tle zapraszao na seans hipnozy oraz wykad, ktry mia si odby tego wieczoru w klubie studenckim. Nigdy w czym takim nie braem udziau i wydao mi si to ciekawsze ni conocny rytua picia herbaty owocowej i dyskusje o wyszoci sowa kafkowski nad mniej popularnym kafczaski, po ktrych wracaem do pokoju, by oddawa si rozkoszom jazdy na rcznym. Po oficjalnym pokazie, przeprowadzonym przez hipnotyzera nazwiskiem Martin Taylor, odbya si w domu studenckim dodatkowa sesja, podczas ktrej hipnotyzowa bardziej podatnych z nas w zamian za poczstunek w postaci kornwalijskich pierogw i nocleg. Nie mia w sobie nic z Rasputina. By to peen werwy blondyn, ktry bez ogrdek opowiada, jak to wszystko dziaa. Kiedy tamtej nocy wracaem do akademika z moim przyjacielem, Nickiem Gilliamem--Smithem, owiadczyem, e mam zamiar zosta hipnotyzerem. Ja te odpar. Ale ja naprawd chc upieraem si. Wyszukaem wszystkie moliwe ksiki powicone temu tematowi i zaczem si uczy. Wrd studentw nie brakowao mi na co dzie krlikw dowiadczalnych, na ktrych mogem przeprowadza prby. Byli oni jednak mao wraliwi. Za to pewien facet o powierzchownoci zawodnika rugby, ktry dotychczas wpdza mnie w straszne kompleksy, okaza si idealnym obiektem do testowania moich nowych umiejtnoci. Poczucie kontroli nad tego typu ludmi byo niesamowicie pocigajce. Zaczem urzdza mae pokazy na uczelni albo tak hipnotyzowa kolegw w barze, e upijali si zwyk wod. Od kilku lat nie chodziem ju regularnie do kocioa, ale wci byem wierzcy. Wprawiao mnie w zdumienie, kiedy syszaem od moich chrzecijaskich kolegw, e hipnotyzujc ludzi, przywouj szataskie moce. Podczas jednego z pokazw siedzcy w ostatnim rzdzie czonkowie Zwizku Chrzecijan gono przemawiali w niezrozumiaych jzykach, aby, jak przypuszczam, odegna zo, ktre dokonywao si na scenie. Innym razem, pewnej niedzieli w okolicach Boego Narodzenia, kiedy wszedem do duego studenckiego kocioa, z tylnej awki dobiegy mnie sowa: Czego on tutaj szuka?". Mie.

Byem zdezorientowany. Skoro Bg nas stworzy, to prawdopodobnie ludzki umys jest szczytowym osigniciem tego dziea (ustpujcym tylko takim tworom jak portal Amazon.com i Philip Seymour Hoffman). I oczywicie wiedziaem, e mam wiksze ni tamci ludzie pojcie o tym, jak dziaa hipnoza. Mimo to nie mona osdza caej religii po przykrym zachowaniu kilku osobnikw, tote machnem rk na ich reakcje. Sam nie byem do koca pewny, co pocz z moj umiejtnoci hipnotyzowania. Najem si do zabawiania towarzystwa na wieczorze kawalerskim, wiedziaem jednak, e wchodzenie na scen po wystpie lesbijskich striptizerek, aby zamienia dorosych mczyzn w baletnice, to nie przyszo dla mnie. Tote pewnego popoudnia, wczc si bez celu po ksigarniach, natknem si na Kompletny kurs magii Marka Wilsona*. Bya to ekscytujca ksika o imponujcym wygldzie, a czarny cylinder i biae rkawiczki przedstawione na lnicej okadce sprawiay wraenie, jakby obiecyway nauczy mnie wszystkiego, co powinienem wiedzie, aby zosta fachowym iluzjonist. Bynajmniej nie liczyem, e bdzie mi dane osign biego, wycznie na podstawie wpatrywania si w opraw tomu, ktry mieci w sobie zbir zadrukowanych kartek. Podjem zadanie studiowania zawartych w nim sekretw i zaczem poznawa tajemne sztuczki,
* Mark Wilson, Complete Course in Magic (przyp. tum.).

jakich uczyo to dzieo. |||Narastajca z wolna obsesja na punkcie magii, od zainteresowania, poprzez hobby, a po przyczyn rozwodu, niesie ze sob nieuniknion fascynacj oszukaczym charakterem wiata zjawisk paranormalnych. Tradycja magikw demaskatorw jest niemal tak samo stara jak obnaane przez nich sekrety i przypuszczalnie zawsze i nieuchronnie bdzie towarzyszy bardziej sensacyjnej i popularnej dziaalnoci parapsychologw i spirytualistw. Dema-skatorzy s rozgoryczeni i znudzeni faktem, e ludzie rozpaczliwie szukaj atwych odpowiedzi i rzadko chc sysze, e owe odpowiedzi to kamstwa, a oni sami s wykorzystywani i manipulowani. I to wanie, w poczeniu z moim zamiowaniem do sugestii i technik hipnozy, sprawio, e zaczy mnie nurtowa pewne pytania. Jak to moliwe, e moglimy uwierzy w takie rzeczy jak zdolnoci paranormalne? Jak moglimy da si przekona do rzekomej skutecznoci rozmaitych praktyk New Age,

ktre swego czasu stay si niezwykle modne wrd przedstawicieli biaej klasy redniej? Z pewnoci byy one na tyle przejrzyste, e obawy przed dziaaniem demonw" sprowadzono do rangi absurdalnego lku. W moim odczuciu wiat zjawisk paranormalnych jest fascynujc, a zarazem przygnbiajc, goszc osobliw pochwa ycia mieszanin zudze, namiastek i sugestii, szarlatanerii i oszustw. Na pewno jednak nie ma potrzeby wspomina tu o demonach. Istnienie owego wiata omamw odkryem dziki swemu zamiowaniu do iluzji i to zachwyt oraz ciekawo sprawiaj, e chc zobaczy, jak to dziaa. Niektrzy ludzie mog rozczuli si na sam wzmiank o magicznych zdolnociach i sferach duchowych, przyjmujc takie koncepcje i nie wymagajc dowodw innych ni ich wasne przewiadczenia. Inni (tacy jak ja, w dziecistwie zawsze rozbierajcy zabawki) pragn wiedzie, z czego takie koncepcje s zoone. Wrd znanych mi osb, ktre wierz w zjawiska paranormalne, uderzyo mnie to, e maj one wyranie wybirczy system wierze. Kto wierzy tak mocno w X, e ignoruje wszystkie dowody, ktre tego nie potwierdzaj, a zauwaa i nagania kad przesank, jaka do X pasuje. Na przykad moja serdeczna przyjacika, pracujca jako uzdrowicielka-parapsycholog, opowiadaa mi, jak na przyjciu wyleczya pewnego faceta, ktry podczas wybuchu bojlera dozna bardzo powanych oparze ramienia. Jej relacja robia imponujce wraenie pooya na nim donie i po chwili bl oraz pcherze ustpiy jak rk odj. Poniewa mielimy wsplnych znajomych, zapytaem kogo, kto rwnie by na tym przyjciu, czyjej opowie jest prawdziwa. Moje pytanie rozbawio go. Owszem, trzymaa na nim donie, ale dopiero po tym, jak jego rka zostaa na ponad godzin oboona niegiem i lodem. Moja zaprzyjaniona psycho-terapeutka nie miaa zamiaru wprowadzi mnie w bd. Ona po prostu odcedzia zimne okady jako nieistotne. Epizod ten by dla niej, w rzeczy samej, potwierdzeniem jej zdolnoci i umacnia jej wiar. Im czciej stykaem si z takimi przypadkami, tym wikszego nabieraem przewiadczenia, e ja sam, jako chrzecijanin, wpadam dokadnie w tak sam puapk. Czybym pozwala sobie na tego samego rodzaju wybircz wiar? Pamitajc modlitwy, ktre zostay wysuchane, i zapominajc o tych, ktre Bg raczy pomin? Albo tumaczc sobie, e tamte rwnie zostay wysuchane, tylko w mniej

wyrazisty sposb? Czym rnia si moja wiara od rwnie silnych przekona wspomnianej uzdrowicielki, pominwszy fakt, e jej pogldy nie naleay do dominujcego nurtu, przez co atwiej byo mi si z nich natrzsa? Czy obydwoje nie mielimy na sumieniu tego samego pokrzepiajcego nonsensu? Bez wtpienia zachowywaem si jak hipokryta. Jest to pytanie, ktre wci zadaj inteligentnym chrzecijanom, gdy bardzo chtnie usyszabym dobrze sformuowan odpowied. Mona by szczerym wyznawc czegokolwiek moliwoci ludzkiej psychiki, chrzecijastwa albo jak (nie bez ironii) zasugerowa Bertrand Russell, tego, e wok Ziemi orbituje imbryk do parzenia herbaty. Mgbym uwierzy w kad z tych rzeczy z penym przeko-

naniem, ale owo przekonanie nie sprawi, e bdzie ona prawdziwa. Tak naprawd byoby zniewag dla prawdy absolutnej, ktr tak umiowaem, gdybym oznajmi, e co jest prawdziwe, poniewa w to wierz. Gdybymy wierzyli w proces kosmologiczny, w ktrym mamy szczcie funkcjonowa i wyraa pogldy naraajce nas na publiczne omieszenie, z pewnoci chcielibymy czerpa ow wiar z czego wicej ni nasze niewiarygodne przekonania. Potrzebowalibymy jakich dowodw wykraczajcych poza to, co uznalimy za suszne. Teraz wszyscy moemy przyzna, e czasem pojmujemy co niewaciwie i jestemy pewni rzeczy, co do ktrych, jak si pniej okazuje, bylimy w bdzie. Nasz wewntrzny poziom osobistego przewiadczenia w jakiej kwestii nie ma adnych odniesie do tego, na ile owa kwestia jest prawdziwa w wiecie zewntrznym. W pewnych sprawach takie rozrnienie jest niezwykle wane. Jeli na przykad uznajemy warto jakiego obrazu czy dziea muzycznego, nawet kiedy si zakochujemy, wszystko to stanowi wyraz naszego subiektywnego podejcia. Aby jednak orzec, e cay wszechwiat dziaa w taki a nie inny sposb, nie mwic ju o wypowiadaniu wojny tym, ktrzy myl inaczej, wic powinni zgodzi si z nami albo umrze, potrzebny jest wyszy poziom argumentacji ni: To prawda, poniewa naprawd czuj, e tak jest".

Aby wic unikn samooskarenia o hipokryzj, pomylaem, e powinienem przyjrze si dowodom z zewntrz. Raczej nietrudno o to w przypadku chrzecijastwa, chocia wierni zwykle nie s do tego zachcani przez wspwyznawcw oraz pastorw. Osoby wierzce nie tylko s nakaniane, aby nie podwaay swojej wiary, ale rwnie, jak tramie zauway Richard Dawkins, kade racjonalne dociekanie ma obowizek pokornie usun si w cie", kiedy do gosu dochodzi religia. Niebezpiecznie jest zadawa pytania z pozycji kogo zaangaowanego, a niegrzecznie z dystansu. Wolno nam pyta ludzi o ich pogldy polityczne bd etyczne, ktrych mog broni, albo przynajmniej zachowa wasne pogldy w jakiej innej znaczcej materii, uciekajc si do dowodw. Ale jako kiedy dochodzi do rozlegego zagadnienia Boga i jego zachowania w stosunku do nas, kada racjonalna dyskusja powinna usta w momencie, gdy syszymy sowa: Ja wierz". Jak wida na wspczesnych przykadach aktw przemocy na tle religijnym, do jakich dochodzi na Wschodzie i Zachodzie, religia moe by miercionon obsesj zakorzenion w etyce, przy cakowitej niewiedzy o dawnych wiekach, kiedy powstaway jej natchnione pisma. Osoby religijne o umiarkowanych pogldach mog oczywicie wyraa niesmak wobec przemocy i udawa, e w ich witych pismach nie ma jawnego nawoywania do groteskowych i brutalnych zachowa, wybierajc tylko mie" kawaki. Wci jednak ponosz win za to, e kwestia wiary pozostaje zamknita dla racjonalnej dyskusji, a nic z tym nie robic, staj si czci machiny, ktra prowadzi do wszystkich okropiestw wywoywanych przez fundamentalizm. Dla mnie i moich niegdysiejszych towarzyszy chrzecijan wszystko opierao si na kwestii, czy Chrystus faktycznie oy po tym, jak by martwy. Gdyby rzeczywicie zmartwychwsta, jak gosi Biblia, wszystko to byoby prawd, niezalenie od tego, co kto sdzi o chrzecijanach i ich postpowaniu. Gdyby nie zmartwychwsta, wszystko to okazaoby si nonsensem, a cae chrzecijastwo uud. Wszystko skupia si wok tego jednego pytania, a obowizkiem przedstawienia dowodw naleaoby oczywicie obarczy chrzecijan, ktrzy tak twierdz. Nie chodzi o to, aby caa reszta prezentowaa dowody przeciwko. Na korzy chrzecijan przemawia fakt, e zdaj si oni stawia czoo temu problemowi. Wrd obrocw wiary funkcjonuje popularny argument, ktrym szermuj, odrzucajc wszystkie moliwoci

ROZCZAROWANIE

inne ni zmartwychwstanie Jezusa. Gdyby Jezus (ktrego mona bez obaw uzna za posta historyczn, chocia o wiele bardziej przecitn, ni przedstawia go Biblia) nie ukaza si ponownie po mierci, to wystarczyoby, aby Rzymianie zaprezentowali ciao, aby pooy kres nowej religii. Nie przetrwaaby duej ni tydzie. A gdyby ciao zostao wykradzione przez apostow albo gdyby apostoowie wiedzieli, e Jezus

ROZCZAROWANIE

naprawd nie powrci do ycia, nie mieliby powodu naraa si na przeladowania i oddawa ycia w imi goszenia nowej wiary. Istnieje wiele argumentw tego rodzaju. Wszystkie one jednak opieraj si na zaoeniu, e opisane w Nowym Testamencie historie potraktujemy jako relacje z prawdziwych wydarze. Aby jednak przyj, e Biblia jest dzieem historycznym, naleaoby zignorowa cae mnstwo bezstronnych bada, ktre dowodz, e w rzeczywistoci tak nie jest innymi sowy, postanowi, e czyje osobiste przewiadczenie znaczy wicej ni oczywisty dowd. Nie moemy przywizywa znaczenia do osobistych przewiadcze, oceniajc, w jakim stopniu dana historia opiera si na faktach. Przy rozpatrywaniu takich rzeczy powinny nas obchodzi tylko dowody, A dowody wskazuj bardzo wyranie, e opowieci zawarte w Nowym Testamencie zostay spisane kilka setek lat po mierci Jezusa, Historie te przez znaczn cz pierwszego tysiclecia byy redagowane i poprawiane dla celw politycznych i spoecznych. Jezus by jednym z wielu mistrzw dziaajcych w okresie gwatownych przemian i niepokojw, i o ile mona oddzieli jego wasne sowa od tych, ktre pniej mu przypisano, naucza czego, co stanowio poczenie bardzo podanej wwczas wizji (Krlestwo Boe) z indywidualnym stoicyzmem. Po tym, jak zmar, oraz po tym, jak Krlestwo Boe nie nadeszo, jego uczniowie tworzyli spoecznoci, ktre byy przeladowane lub omieszane. Potrzebowali wtedy historii i legend, ktre zapewniyby im inspiracj i wiarygodno. Stworzyli je wic, a zgodnie z tradycj sowa i czyny, ktre odpowiaday wczesnym potrzebom, zostay wplecione w wypowiedzi i yciorysy historycznych

postaci, a potem rozgaszane jako fakty. Wspomnienia o tych dostarczajcych inspiracji postaciach byy niebywale przeksztacane, nacigane i naginane, aby ich ywoty" pasoway do tego, co miay reprezentowa. Chocia autorstwo Ewangelii przypisuje si jednostkom, w znacznej mierze s one dzieem caych rodowisk. Opowiedziane w nich imponujce i sugestywne historie ulegay licznym zmianom i przerbkom na przestrzeni wielu pokole.

ywi amatorskie zainteresowanie powiconymi tej kwestii badaniami, ktremu towarzyszy osobiste pragnienie ugruntowania mej niewiary, tak samo jak spodziewaem si ugruntowa sw wiar, kiedy jeszcze j miaem. Kiedy zdaem sobie spraw, e relacje o yciu Jezusa mona woy midzy banie, musiaem pogodzi si z tym, e opierajc si na takich rdach, nie sposb dowie prawdziwoci zmartwychwstania. To za niechybnie doprowadzio do konkluzji, e nic nie oddziela mojej prawdziwej wiary" od prawdziwej wiary" kogo innego. Nic nie rozgranicza mego wasnego nonsensu od cudzego nonsensu. Po prostu wierzyem, bo robiem tak od zawsze i stao si to dla mnie bardzo wan psychologiczn podpor, o ile mog uy takiego okrelenia. Odwanemu albo inteligentnemu chrzecijaninowi, ktry jest zainteresowany podwaaniem lepej wiary, mona by z powodzeniem poleci ksik Richarda Dawkinsa Bg urojony*. Wspomniaem o Dawkinsie mojemu chrzecijaskiemu przyjacielowi, ktry stwierdzi: Och, on zawsze tak przynudza o religii". Ani przez chwil nie pomyla, jakie mog by argumenty Dawkinsa albo czy mona by je podway, co moim zdaniem jest kompromitacj. Dla mnie, po tylu latach wakowania dziecinnych dowodw" na istnienie Boga, jest to dzieo niezwykle cenne, gdy ukazuje je we waciwej perspektywie. Niestety odnosz wraenie, e wielu chrzecijan bdzie raczej odwodzi innych od czytania Dawkinsa, ni zdobdzie si na odwag, aby samemu sign po t lektur, co przypuszczalnie mogoby nawet wzmocni ich wiar. Jeli jeszcze w przypywie oburzenia nie cisnlicie tej ksiki w ogie, zastanawiacie si teraz zapewne, czemu takie rzeczy maj znaczenie. Kady z nas wynajduje sobie jaki nonsens, w ktry wierzy, ale to cz naszej natury. Poza tym kupilicie t ksik w innym celu.

* Richard Dawkins, Bg urojony, tium. Piotr J. Szwajcer, Wydawnictwo CiS, Warszawa 2007 (przyp. tum.).

ROZCZAROWANIE

Takie gadanie o religii nie sprawi, e pocigajce seksualnie osoby zaczn ulega waszej rozszalaej i wezbranej woli, ani te nie pomoe zweryfikowa waszej wiedzy na temat fizyki. W rze

PRAWDA I KAMSTWA

czy samej, jestemy fascynujco rnorodni. Gdybymy wszyscy myleli tak samo, nie musiaoby istnie a tyle kanaw telewizyjnych. Zwamy jednak: czy nie jest lepiej podejmowa decyzje, majc dobre rozeznanie, ni robi to w stanie dezorientacji? Czy wiadomie przyjlibycie kamstwa serwowane wam jako prawda? Czy wezbrany" oznacza to samo co w stanie erekcji"?

Prawda i kamstwa
Poniewa mam wielk nadziej, e przyczyni si do waszego rozwoju, odsaniajc przed wami niektre umiejtnoci i zagadnienia, ktre osobicie uwaam za fascynujce, najpierw musimy rozway pewn kopotliw kwesti. Na ile bd wobec was uczciwy, odsaniajc przed wami tajniki moich technik? Pewne krgi prasy brukowej oraz mej wasnej rodziny s przekonane, e pord bogactwa niewtpliwej szczeroci, obiektywizmu, nieprzekupnoci, rzetelnoci i prawoci, ktre jak dotd charakteryzuj moj prac, moe si sporadycznie trafi jaki fasz, ktry ma za zadanie zbi z tropu uwanego badacza. No c, jak powiedziaa kiedy moja prababcia, rzetelno i prawo, moja dupa, moja sprawa. Moje wystpy, ktre co tydzie wlizguj si do waszych salonw albo przesczaj si z eteru na twarde dyski waszych komputerw, na pocztku kadego, jak to w brany nazywamy, odcinka s wprost okrelane przez nikogo innego, jak przeze mnie, mianem poczenia magii, sugestii, psychologii, wyprowadzania w pole i umiejtnoci scenicznych". Sztuczki, popisy, triki i gagi, ktre w nich prezentuj,
24

czasem opieraj si na zasadach magii, czasem na psychologii. Na przykad program Seance, jeli bylicie na tyle uprzejmi, aby go obejrze czy nawet wzi udzia w jego interaktywnej" czci, wierzc, e rozgrywa si na ywo, zdaje si zawiera pewne formy natchnionych dziaa, lecz oczywicie

25

ROZCZAROWANIE

stanowi seri trikw przemieszanych z technikami sugestii, ktre maj doprowadzi do podanego rezultatu. Jeeli zdarzyo si wam prawidowo przeliterowa imi zmarego za pomoc domowej tabliczki Ouija, to by to rezultat triku (pomylelicie o waciwym imieniu), po ktrym nastpia sugestia (niewiadomie przemieszczalicie szklank po planszy, wskazujc odpowiednie litery). Jest to taki sam proces, jakiemu podlegaj uczestnicy pokazw. Z drugiej strony The Heist, najnowszy z programw emitowanych w telewizji, kiedy pisaem t ksik, by wyjtkowy, gdy nie zawiera adnych sztuczek i nie polega na ogupianiu widza. Podczas trwajcych dwa tygodnie zdj pojawio si kilka trikw zastosowanych po to, aby przekona uczestnikw, e wanie zdobywaj nowe, zdumiewajce umiejtnoci. Nie zostay one jednak wczone do programu, gdy zdaway si podwaa jawno caego procesu. Gdyby finaowe napady z broni w rku* si nie uday chocia nie miaem cienia wtpliwoci co do ich powodzenia ukrywaem w zanadrzu bardzo niejasny plan B i plan C, aby zyska pewno, e cae przedsiwzicie jako si uda. Nie musiaem jednak ich wykorzystywa. (Powiedzmy, e po ktach kryy si tancerki, ktre czekay na mj znak). Istniej pewne zasady, ktrych musimy si trzyma, aby zachowa spjno w tworzeniu programu telewizyjnego. Odnosz wraenie, e zasady te s oczywiste. Powstay w drodze ewolucji, kiedy prbowaem rnych podej, aby osign taki efekt, na jakim mi zaleao. Inne wziy si z tego, e stawaem si coraz bardziej znany, co niesie ze sob now hierarchi wartoci. Na przykad w mojej pracy nigdy nie

* W grudniu 2005 r. brytyjski Channel 4 wyemitowa program The Heist (ang. napad), w ktrym Derren Brown pod pozorem seminarium motywacyjnego i krcenia filmu dokumentalnego przekona za pomoc technik sugestii kilkoro statecznych i odpowiedzialnych biznesmenw do zbrojnego napadu na konwojenta odbierajcego pienidze z banku i zrabowania 100000 funtw. Chocia caa sytuacja bya zaaranowana (o czym uczestnicy nie wiedzieli) i odbywaa si na terenie zabezpieczonym przez policj, program Browna wzbudzi wiele kontrowersji. Iluzjonist oraz stacj telewizyjn krytykowano za marnowanie cennego czasu funkcjonariuszy policji" oraz gloryfikowanie przestpczoci" (przyp. tum.).

korzystaem z pomocy asystentw.

26

ROZCZAROWANIE

PRAWDA I KAMSTWA

Korzystanie z pomocy asystenta jest rwnoznaczne z koniecznoci zaangaowania aktora wcielajcego si w rol osoby, ktra bierze udzia w pokazie i ktrej umys jest rzekomo przenikany. Osoba taka odgrywa wspprac i udaje zdumienie. Telewizyjnym i scenicznym magikom taki wybieg nie jest obcy, ale dla mnie takie rozwizanie jest odraajce z artystycznego punktu widzenia i po prostu niepotrzebne. Zreszt trudno mi sobie wyobrazi, ile naleaoby po wystpie zapaci takim ludziom za milczenie. Po drugie, nie chciabym, aby jakikolwiek uczestnik widzia mj wystp podczas realizacji zdj, a potem obejrza zupenie inn, przemontowan wersj tego, co pozna od kuchni. Byoby to miechu warte posunicie, zwaywszy na fakt, e zawsze pojawi si jacy dziennikarze gotowi wysucha spostrzee takiego pokrzywdzonego osobnika. Cieszy mnie to, co robi, i ceni ludzi, ktrzy czerpi rado z udziau w moich wystpach, zatem ich oglne przeycia s dla mnie najwaniejsze. Tego rodzaju pokazy, do jakich z caym swym zarozumialstwem was przymuszam, maj korzenie w sztuce zwanej mentalizmem, ktra z kolei opiera si na magii i czarach. Wielu mentalistw (jak ja, chocia nigdy nie podobao mi si to okrelenie) zaczynao jako magicy, zanim dokonao si ich niemal komiczne przeistoczenie. O ile wikszo magikw jest atwo rozpoznawalna i daje si przyporzdkowa do ograniczonej liczby kategorii, to men-talici s mniej liczni, rzadziej o nich sycha i mog radykalnie si rni midzy sob. Tego, co umiej, trudniej si nauczy, a nadrzdne znaczenie ma osobowo. Wielu z nich przekracza co, co dla mnie stanowi etyczn granic, i zostaje tarocistami albo psychoterapeutami. Niektrzy potrafi zagada na mier. Niektrzy dziaaj w kocioach, zarwno w tych spirytualistycznych, jak i nalecych do gwnych nurtw chrzecijaskich. Niektrzy nadal wystpuj na scenie, lecz regularnie deklaruj prawdziwe zdolnoci parapsychologiczne, a inni ich demaskuj i kompromituj. Jeszcze inni organizuj weekendowe seminaria o tematyce motywacyjno-biznesowej i sprzedaj swoje uzdolnienia jako stuprocentowo adekwatne kompetencje psychologiczne. Rzeczywiste umiejtnoci, jakie znajduj tu zastosowanie, mog si sprowadza do czystej iluzji albo opiera si na
26

ROZCZAROWANIE

umiejtnoci mwienia ludziom tego, co chc usysze. Mentalici bywaj raczej nieszkodliwi, zabawni, uyteczni albo niewybaczalnie wyrachowani. Kierowa mog nimi ch zysku, wasne ego albo pyncy ze szczerego serca altruizm. Przygotowujc swoje pokazy, staraem si dziaa z jak najwiksz szczeroci, jednoczenie zachowujc niezbdny klimat dramatyzmu i tajemniczoci. O ile na samym pocztku kariery byem troch mielszy w swoich wymaganiach, o tyle kiedy zaczem odnosi sukcesy, wyzbyem si pragnienia, aby udawa kogo, kim nie jestem. Teraz wic wyranie okrelam swe telewizyjne oraz sceniczne wystpy jako mieszanin psychologii i kuglarstwa, koncentrujc si na tym, aby dostarczay moliwie najwicej rozrywki i starajc si unikn oskare o brak autentyzmu. Oczywicie rezultat koniecznie powinien by niejasny, ale mam nadziej, e w tym tkwi co najmniej poowa zabawy. Kwestia uczciwoci jest nieodcznie zwizana z problemem formy moich magicznych przedstawie. Jeli wykonawca nie jest kompletnym oszustem, ktry zapewnia o swej absolutnej uczciwoci, to kada widownia zaakceptuje fakt, e na jej oczach rozgrywa si jaki hokuspokus. Naley si stara, aby osoba wyprowadzona w pole odebraa to jako doznanie przyjemne i urzekajce, w przeciwnym razie magik ponosi sceniczn klsk. Wchodzi w osobliw relacj z publicznoci, w zasadzie przekazujc nastpujcy komunikat: Bd udawa, e jest to cakowicie prawdziwe, ale wiecie, e ja wiem, e wy wiecie, e ja wiem, e tak naprawd to wszystko jest gr". Do pewnego stopnia widzowie mog bra udzia w tej grze, jeli tylko otrzymaj w zamian dobr rozrywk. Dla magika udzia w niej oznacza pogodzenie si z sytuacj, w ktrej musi si popisywa. W ogromn wikszo pokazw iluzji wplecione jest przesanie: Potrafi zrobi co, czego wy nie umiecie". O ile mona je odnie do wielu wystpw

innego rodzaju, na przykad muzycznych czy tanecznych, w przypadku magii jest ono nie na miejscu, a skdind wiemy, e magia pociga za sob oszustwo. (Jak rwnie rzadko skrywa sw przebiego pod niezaprzeczalnym piknem dramaturgii. Zbyt czsto jest brzydka i pozbawiona teatralnego posmaku). Prawdopodobnie z tych wanie
26

PRAWDA I KAMSTWA

przyczyn nie jestemy a tak bardzo skonni odczuwa respekt wobec umiejtnoci, jakie prezentuj iluzjonici. W moim odczuciu magia bardziej ni inne formy rozrywki scenicznej wymaga od wykonawcy szczerej autonegacji i zazwyczaj jest to zjawisko nieosigalne w tej dziedzinie. O ilu magikach mona szczerze powiedzie, e s szczeglnie sympatyczni? Albo ktry nie sta si irytujcy, chocia obiecujco si zapowiada? Czy naprawd nie podejrzewacie, e ktry z nich zacz zaywa twarde prochy? (Moecie oczywicie wzi pod uwag rwnie autora tej ksiki). Iluzjonista wiadom faktu, e cae jego rzemioso opiera si na oszustwie, moe rekompensowa sobie t kopotliw prawd, tworzc dosy prn i zarozumia osobowo sceniczn i pozasceniczn. Robic to, naduywa gotowoci swoich widzw do udziau w grze, ktra polega na ich ogupianiu. Jeli bdzie przy tym nieznony, szybko wystawi si na pomiewisko. Publiczno bdzie si staraa moliwie jak najskuteczniej zdeprecjonowa t sztucznie wykreowan znakomito. Przypomnijcie sobie swoje reakcje na numer Blaine'a ze szklan skrzyni*, ktry z pewnoci by o wiele zabawniejszy i ciekawszy ni numer bez skrzyni, lecz chyba troch chybiony w swym napuszonym charakterze. Porwnaj go z czyst doskonaoci programu Derren Brown gra na ywo w rosyjsk ruletk**, ktry przymi wiszce wizienie Amerykanina i podbi serca brytyjskiej widowni. Co si tyczy kwestii zarozumialstwa, myl, e szczero to

**

W 2003 r. amerykaski iluzjonista David Blane spdzi 44 dni bez jedzenia w przezroczystej skrzyni zawieszonej na wysokoci 9 m nieopodal mostu Tower Bridge nad Tamiz w Londynie (przyp. tum.). Program wyemitowany 5 padziernika 2003 r. przez Channel 4 (przyp. tum.).

podstawa. W skutecznym poczeniu techniki i oddziaywania na

widownie, ktre decyduje o powodzeniu triku, jest co zachwycajcego, jest gboka satysfakcja i rado, przypuszczalnie niczym niernica si od tego, co przeywa kompozytor czy malarz, kiedy koczy dzieo. A przecie ten zachwyt jest czym, z czym magikowi
29

ROZCZAROWANIE

nie wolno si zdradzi przed publicznoci, ktr geniusz do znuenia okrela jako zwykych miertelnikw", spogldajc z oszaamiajco uduchowionych wyyn. Przede wszystkim jest tak dlatego, e kto mgby przejrze sekret, ktry z kolei mgby zniweczy osignity skutecznie efekt zadziwienia. Std te magik, ktry pomimo swej postury jest w gbi duszy dzieckiem, ukrywa ten raczej wzruszajcy aspekt, stwarzajc pozory pod-niosoci i samoubstwienia. W rezultacie powstaje kamstwo, a jest ono tak marne, e wszyscy oprcz najbardziej atwowiernych widzw w kocu je przejrz. Zawsze podobaa mi si idea wyraania tego podniecenia i zachwytu w trakcie stosowania mrocznych, diabelskich i tajemnych regu, czy byoby to uczciwe, czy nie. Jest to podstawowa sia napdzajca mj warsztat. Dlatego ksika ta stanowi szczer prb wprowadzenia w moj ukochan dziedzin. Z uwagi na objto i funkcjonalno oraz ch zachowania pewnych rzeczy w tajemnicy nie mog wyjani w niej wszystkiego. Tote w zamian za to e nie jestem do koca otwarty, obiecuj by cakowicie uczciwy Wszystkie anegdoty s prawdziwe, a techniki autentycznie stoso Wybornej lektury. wane.

Sztuczka z monet
Przygotuj sobie monet. Po j na stole, okoo dziesiciu centymetrw od krawdzi, przy ktrej siedzisz. Teraz praw rk, jeli jeste praworczny, we monet, ale nie prbuj jej podnosi wprost z powierzchni stou. Przesu j tylko ku sobie opuszkami palcw i pozwl, aby spocza na twoim kciuku, gdy znajdzie si ju na obrzeu stou. Kiedy bdziesz j trzyma, zacinij pi, zamykajc w niej monet, i unie rk. Udao si? Powtrz tak operacj kilka razy i postaraj si utrwali sobie wyczucie wszystkich ruchw. Bd rozluniony i zachowuj si naturalnie. Dobra. Przy kolejnej prbie, kiedy moneta dotrze na brzeg stou, udaj, e j chwytasz, wykonujc dokadnie t sam seri ruchw, lecz pozwl, aby upada ci na kolana. W rzeczywistoci twj kciuk nie zetknie si z monet, a posuwisty ruch palcw po prostu zrzuci j z blatu. Potem, tak jak wczeniej, zacinij pi, jak gdyby trzyma co w rodku, i podnie rk. Dmuchnij w zamknit do i rozprostuj palce. Wyobra sobie, e naprzeciwko ciebie siedzi ogupiony widz. Jest zachwycony monet wyparowaa bez ladu. Uwierzy, e posiadasz nadzwyczajne zdolnoci. Moesz odpocz. Teraz postaraj si powtrzy sztuczk kilka razy, a moment, w ktrym upuszczasz monet, bdzie wyglda rwnie swobodnie i naturalnie jak ten, w ktrym naprawd j chwytasz. Podczas kolejnych prb na przemian chwytaj monet i tylko udawaj, e to robisz, a te dwie sekwencje stan si

33

MAGIA

identyczne. Jeli moesz wiczy, siedzc przed lustrem, bdziesz mia dodatkow satysfakcj. Zwaszcza jeli jeste tak figlarnie pikny" jak ja. W tej podstawowej kuglarskiej sztuczce z monet niewiele jest magii. Teraz nadajmy tej nieskrpowanie powtarzanej sekwencji wicej efektownoci. Robic to, moemy odkry wiele rzeczy, ktre sprawiaj, e magia jest m a g i c z n a . Po pierwsze, po co ka monet na stole, eby po chwili zabra j z powrotem? Przecie chyba tylko powanie opniony umysowo osobnik mgby zaprezentowa taki absurd. Takie dziwaczne zachowanie raczej odziera z magii decydujcy moment. Gdyby wycign monet z kieszeni, pooy na stole przed sob, po czym natychmiast zabra, aby zademonstrowa, e znika, cay szereg czynnoci staby si w jaki i sposb nadzwyczajny i wymuszony, a jego nienaturalno suge- | rowaaby widzowi, e zosta zastosowany jaki trik. Porwnajmy to z sytuacj, w ktrej moneta ju ley na blacie. Jeli po prostu zabierasz monet, ktra si tam znajduje, od razu wyglda to znacznie lepiej. Mgby wic na przykad chwil wczeniej grzeba za czym w kieszeni, wycigajc z niej monet albo dwie dla uatwienia poszukiwa. Pooyby je od niechcenia na stole, zapomniane i niewane, umieszczajc jedn z nich w pozycji odpowiedniej do przeprowadzenia pokazu. Teraz m u s i s z j podnie, aby cokolwiek z ni zrobi, wic okolicznoci pokazu wydaj si 0wiele bardziej naturalne. No dobra. Teraz pora na rozwizanie kolejnego problemu. Na stole ley moneta. Sigasz po ni w sposb widoczny, zamykasz w zacinitej pici, a potem otwierasz do, aby zademonstrowa, e monety tam nie ma. Poniewa acuch czynnoci jest krtki 1 atwy do odtworzenia, istnieje ogromne prawdopodobiestwo, e jaki bystry obserwator (a wielu magikw nie docenia, jak bardzo przenikliwi potrafi by ludzie) moe przejrze twoj sztuczk. Jeli moneta znika z
twojej doni, to by moe nigdy jej tam nie byo, zatem nie moge jej zabra. Musiaa podzia si gdzie indziej. Aha! W jaki sposb zelizna si ze stou.

A jeeli widz nachyli si nad stoem, aby

SZTUCZKA Z MONET

sprawdzi, czy nie ukrywasz monety na kolanach, jeste ugotowany i chyba tylko si moesz powstrzyma go przed zdarciem mrocznej zasony spowijajcej twoj sztuk. Musisz wic zakci acuch wydarze, aby wcibski obserwator nie mia atwego zadania, odtwarzajc ich kolejno. Tym razem zamiast zaciska do, w ktrej mieci si wyimaginowana moneta, po rzekomym zabraniu jej ze stou zamarkuj ruch; jakby przekada j do drugiej rki (czyli do lewej, chocia moesz wszystko robi na odwrt, jeli jeste leworczny), ktr potem zaciniesz w pi. Wykonaj ten ruch kilkakrotnie, rzeczywicie przekadajc monet, aby wyczu, jak odbywa si to normalnie. Pniej powtrz dokadnie to samo bez monety. Jestem pewien, e kiedy przewiczysz to kilka razy, uwaga bez monety" stanie si niepotrzebna, a nawet dranica. Udajc, e przekadasz monet, ktrej nie masz, do drugiej rki, znacznie utrudniasz obserwatorowi odtworzenie przebiegu wydarze. Dmuchnij w lew do i poka, e moneta wyparowaa. Jeli widz pomyli, e moneta tak naprawd nigdy nie znalaza si w twojej lewej rce (moe dokona takiego spostrzeenia, kiedy tylko zostanie ocucony solami trzewicymi), jedyne wytumaczenie bdzie takie, e musiae zatrzyma j w prawej. Po chwili przekona si jednak, e twoja prawa do rwnie jest pusta. Bdzie zbyt zaabsorbowany rozwizywaniem tej zagadki, aby zastanawia si, czy w ogle zabrae monet ze stou. Dobrze. Ale wci jeszcze nie znakomicie. A jak wspaniale byoby, gdyby widz nabra przewiadczenia, e widzia monet w twojej prawej rce, zanim przeoye j do lewej? Wtedy naprawd nie znalazby adnego wytumaczenia. Tym razem wic, zanim przeoysz monet" do prawej rki, upozoruj taki ruch, jakby przez moment j pokazywa, trzymajc midzy opuszkami kciuka i dwch pierwszych palcw. Gdyby kto dobrze przypatrzy si twojej doni, mgby dostrzec, e nic w niej nie masz. Kiedy jednak wykonasz szybki i niedbay gest zatoczysz rk w powietrzu uk, mwic: Patrzcie", po czym pynnie j opucisz w stron lewej doni to jeli bdziesz rozluniony i zrobisz to w odpo

35

MAGIA

wiednim tempie, obserwator bdzie gotw przysic, e pokazae mu monet. Jest to co nadzwyczajnego. I wyobra sobie zadowolenie pynce ze wiadomoci, e ci si udao. Kiedy ju pozornie przeoysz monet do lewej doni, to wanie na niej postaraj si skupi ca uwag. Cofnij praw rk, ale nie pokazuj, e nic w niej nie masz. Oprzyj j swobodnie na stole, zaciskajc pi, jakby wci chcia w niej ukry wyimaginowan monet. Tworzc faszywy trop, zabawiasz si z widzem, ktry jest przekonany, e moneta znajduje si w twojej prawej rce. Zastygnij w bezruchu na par sekund, aby spotgowa napicie momentu kulminacyjnego, po czym niewinnie otwrz obie donie ze sowami: Czy to nie dziwne?". Dae widzowi chwil na utwierdzenie si w przekonaniu, e wci musisz trzyma monet w prawej rce, a potem pozbawie go tej jedynej moliwoci. Ale to jeszcze nie koniec. Dowiadczanie magii w znacznej mierze ma miejsce p o z a k o c z e n i u triku, kiedy obserwator prbuje odtworzy to, co si stao. Dzieje si tak dlatego, e ma utrudnione zadanie. Moesz jednak zrobi o wiele wicej moesz zasia w jego pamici ziarno faszywych skojarze, a tym samym wyzby si wszelkich obaw, e twoja sztuczka zostaa przeprowadzona niewaciwie. Wczeniej radziem, aby wyj z kieszeni kilka monet i pooy je na stole. Powiedzmy, e moneta A znajduje si nieco bliej rodka blatu, zbyt daleko, by wykorzysta j do pokazu, za moneta B ley w miejscu odpowiednim do wykonania triku. Spjrz na obie monety i na moment zawie nad nimi rk, jak gdyby si zastanawia, ktr wybra. Takie zachowanie utrwali w umyle widza obraz dwch monet lecych na stole. Zdecyduj si na monet A i podnie j. Nie przesuwaj jej w stron krawdzi, tylko po prostu podnie. Caa uwaga skupi si na tobie i na monecie. Prze j do lewej rki, tak aby byo to widoczne, i zacinij pi. Po chwili rozprostuj palce, popatrz na monet i znw ukryj j w zamknitej doni. Sprawiaj wraenie zakopotanego. Widzowie nie bd mieli pojcia, co prbujesz osign. W kocu daj za wy-

36

SZTUCZKA Z MONET

gran i rzu monet z powrotem na st. Pozwl sobie na krytyczn uwag pod swoim adresem: No c, to nie wyszo. Przepraszam". Uwaga widzw zostanie rozproszona, a ty rwnie powiniene si rozluni. Osu si lekko na krzele, co sprawi, e inni zrobi to samo, a wtedy signij po monet B. Teraz pokazujesz sztuczk, kiedy obserwatorzy powicaj ci najmniej uwagi. Mog wci na ciebie patrze, ale ich czujno w tym decydujcym momencie jest upiona. Jeli uda ci si ich w ten sposb rozluni, bd zbici z tropu i wtedy wiele ujdzie ci na sucho. Gdy tylko moneta B znajdzie si pozornie w twojej lewej rce, usid znw prosto i zacznij budowa napicie. Sztuczka jest teraz o wiele bardziej przekonywajca. Co wicej, zakoczona niepowodzeniem prba z monet A daa widzom kilka migawkowych wrae, ktre pniej utrudni im odtworzenie przebiegu wypadkw. Widzieli, jak podnosisz monet wprost ze stou. Widzieli wyranie, jak trzymasz j w lewej doni. To, co widzieli za pierwszym razem, pomiesza im si pniej z tym, co zobaczyli za drugim. Nikt nie powinien zapamita, e drug monet wzie ze stou w odrobin inny sposb. Ale to wci jeszcze nie wszystko. W jaki sposb sprawiasz, e moneta pozornie znika? Przy wszystkich zabezpieczeniach i wybiegach, jakie zastosowae w swej niewinnej sztuczce, dmuchanie w zacinit pi i natychmiastowe pokazywanie, e jest pusta, zakrawa raczej na tani i amatorski chwyt. A to wanie tutaj moe naprawd wprowadzi element magii. Magia nie bierze si z tego, co robisz, ale z tego, co postrzega obserwator. Nie tkwi ona w fakcie, e moneta znika (to jest r e z u l t a t magii), ale w tym, j a k znika (to jest ta magiczna cz pokazu). Jak tego dokona? Kiedy moneta pozornie znajdzie si w twej lewej doni, pobaw si ni troch. Wykonaj kilka okrnych ruchw. Nie s to rzeczy, ktre robiby kto przy zdrowych zmysach, gdyby naprawd nie trzyma monety. Dziki temu jeszcze bardziej potgujesz iluzj. Zachowuj si tak, jakby chcc doprowadzi do zniknicia monety, musia umieci j w jakim konkretnym punkcie swej doni. Nie

37

MAGIA

musz chyba wspomina, e niczego nie mwisz, tylko pozorujes wszystko odpowiednimi gestami. Skoncentruj si dematerializacja monety to nie taka prosta sprawa. Moe nawet troch bolesna (taki drobny akcent dramatyzmu to bardzo skuteczne rozwizanie, ktre zasugerowa niezmiennie olniewajcy Teller*). A moe (inny znakomity wspczesny iluzjonista, Tommy Wonder**, podkrela znaczenie tego rodzaju cichego scenariusza") twoja rka nie jest dostatecznie rozgrzana i dlatego jest ci trudniej. Moe moneta nie moe cakowicie si ulotni, bo wanie co jade. Teraz przypuszczalnie nie ma potrzeby dmucha w rk tak tylko na pokaz. Jeszcze nie teraz... chwila... wytrzymaj... zaczyna si... czuj to... A czy znikajca moneta pka? Robi si bardzo gorca? Czy po prostu znika, czy jako rozpywa si w doni? Czy nie byoby to interesujce, gdyby zdematerializowa monet, a potem zapyta widzw, czy wci j widz, jakby jej zniknicie miao by tylko zudzeniem? Na ile rnych sposobw moesz to rozegra, aby zobaczy, ktry wywouje najlepsz reakcj? Jeli czujesz napicie przy kilku pierwszych wykonaniachjr" sztuczki, ustpi ono pod wpywem dwch czynnikw. Po pierwsze, twoje minie naucz si pynnie i bez wysiku wykonywa ca sekwencj ruchw. Po drugie, efekt, jaki wywoasz, tak niewspmierny do zwykego zsunicia monety ze stou, zachwyci ci do tego stopnia, e od razu bdziesz chcia pokazywa t sztuczk kademu. A mwic obserwatorom, jak tego dokonae (Banalnie, po prostu zsunem monet ze stou"), moesz odrze ich z zachwytu, ktry ustpi miejsca rozczarowaniu. Sprbuj raz to zrobi, a przekonasz si, e widz przestanie odbiera twj pokaz jak wielk magi. Co najwyej potraktuje go jak przecitn sztuczk.

* Raymond Joseph Teller urodzony w 1948 r. amerykaski iluzjonista, komik i pisarz (przyp. tum.). ** Tommy Wonder (waciwie Jacobus Maria Bemelman, 1953-2006), holenderski iluzji! nista znany z wystpw w telewizji Fox (przyp. tum.).

38

KARCIANY T R I K

Karciany trik
Zamiast beznadziejnie si kisi, dusi, wdzi, gldzi i zachlewa w swawolny sobotni wieczr, we ze sob tali kart i zaprezentuj zaprawionym kompanom co niezwykego. Cakiem moliwe, e sztuczka ta w ogle nie jest magiczna". Istotnie, podpada ona pod dosy niemi kategori iluzji znan jako trik frajerski", w ktrej caa przyjemno polega na robieniu z widza idioty. Tak czy inaczej, dziki niej moesz zyska kilka darmowych kolejek. Wybierz jakiego tumana czy bazna, ktrego chcesz uczyni swoj ofiar, i ka mu przetasowa karty. Warto si upewni, e twj wybr nie pad na wytrawnego gracza albo domorosego krupiera. Jeli zacznie robi co innego ni zwyke przerzucanie kart z rki do rki (unikaj takiego, ktry rozdziela tali na p i mieszaj, przekadajc krawdziami), przeka tali komu innemu do dalszego tasowania". Jeli Pani Fortuna oraz jej niezwyka siostra Panienka Opatrzno nie bd akurat przeywa zmiennoci babskich humorw, dziki takiemu posuniciu powiniene trafi na odpowiednio przecitnego karciarza. Odbierz tali niczego niepodejrzewajcemu gupkowi i obr j kolorami do gry. Oznacza to, w przypadku gdy zarzucisz tajemnicz stylistyk magii, e upewniasz si, czy na wierzchu widzisz kolor, a nie koszulk karty. W tej samej nanosekun-dzie, w ktrej dostrzeesz lec na wierzchu kart, roz lekko tali w rkach, jakby chcia zaprezentowa j zgromadzonym pgwkom i bawanom. Oczywicie kada jest inna i wszystkie s teraz dobrze zmieszane" mwisz, aby usprawiedliwi t sekwencj, ktra pozwolia ci rzuci okiem na pierwsz kart. Obr tali koszulkami do gry i po j, zoon rwno i starannie, na stole. Sprawie wraenie, e nie widziae adnej z kart, i chocia nie jest to w tym momencie tak strasznie istotne, pniej pomoe ci osign efekt zaskoczenia. Zapamitaj znajdujc si teraz pod spodem kart, na ktr zerkne. Jest to twoja karta-klucz, a odnajdujc j pniej, pokaesz, e jeste tak zdolny jak sam Jezus, co pozwoli ci zabysn w towarzystwie tukw i palantw. Teraz powiedz temu atwowiernemu tpakowi albo gupiemu Jasiowi, ktry siedzi na wprost ciebie, eby rozdzieli tali na p, podczas gdy ty odwrcisz wzrok. Zaprezentuj mu sposb przekadania

MAGIA

kart, biorc grn cz kupki i umieszczajc j na prawo od pozostaych. Chcesz, aby twoja ofiara pooya oddzielon poow talii po twojej prawej stronie, ale na wypadek gdyby umiecia j po lewej, zapamitaj pozycj talii na stole, zanim si odwrcisz, aby potem wiedzia, ktra powka jest ktra. Odwr wzrok i pozwl, aby ten ograniczony pajac zrobi to, co mu nakazae. Powiedz mu, aby podnis kart, ktra znajduje si na szczycie dolnej powki, i dobrze si jej przyjrza. Kiedy to zrobi, obr si z powrotem i we doln poow talii t, z ktrej wanie zabra jedn kart. Powinna to by ta leca po lewej. Oczywicie jeli nie odwrcisz si zupenie plecami do stou, moesz ktem oka obserwowa, czy grna cz zostaa pooona tam gdzie trzeba. W przeciwnym razie musisz si upewni, e sigasz po doln powk. Karta znajdujca si na samym dole jest oczywicie t, ktr zapamitae, ale musiaby by gupkiem, aby sprawdza to po raz drugi. Trzymajc swoj powk nad tamt, ktr oddzieli twj imbecyl (a ktra pierwotnie znajdowaa si z wierzchu), powiedz mu, aby odoy kart. Nie mwic tego wprost, powiniene da mu do zrozumienia, e ma pooy kart z powrotem midzy dwiema czciami talii. Bdzie si to wydawa bardzo naturalne, e wzi j ze rodka i odkada na miejsce. W rzeczywistoci jego karta znajduje si teraz obok karty-klucza. To wanie ten sekret niebawem pozwoli ci zatriumfowa nad band zakutych bw i zjedna ci gbok przychylno wszystkich istot na tej planecie. Teraz, chocia decydujce znaczenie ma, aby te dwie karty zostay razem, wykaesz si niebywa odwag, proszc chopka roztropka o przetasowanie talii. Ale czemu? Czy to nie zniweczy naszej przebiegej machinacji? Jak co takiego moe si uda?
KARCIANY TRIK

Czy ja aby nie oszalaem? By moe w tym momencie ogarnity furi wyrywasz kartki tej ksiki, nie mogc powstrzyma zoci, i zmarnowae tyle stara, aby si czego nauczy. Ju dzwonisz do Channel 4 i do Daily Mail", aby wszystkich zapewni, e to czytado, ktre znalaze na regale WHSmith, nigdy nie byo nawet promowane w Radio One. Powiem tylko jedno bd cierpliwy. Zaprzesta wszelkich dziaa, ktre nie s rwnoznaczne z cierpliwoci, i pozwl mi co wyjani. Jeli udao ci si opanowa na moment, przypomnij sobie, e wybrae osobnika, ktry nie potrafi tasowa kart. Jeli jeszcze raz po
38

prostu przeoy tali, moesz by pewien, e dwie najwaniejsze karty twoja podpatrzona karta--klucz i ta wybrana przez niego pozostan w parze. Moesz lekko go popdza, a potem powstrzyma od zbyt dokadnego tasowania, wycigajc po chwili rk i mwic od niechcenia: wietnie, teraz ju nie wiemy, gdzie jest ta karta". Bardzo czsto pomaga rwnie, jeli powiesz przemieszaj je troch" zamiast potasuj". Kiedy skoczy, we z powrotem tali i powiedz, e teraz przeoysz karty, odkrywajc je po kolei. Popro go, aby stara si nie reagowa, kiedy zobaczy t, ktr wybra. Trzymaj karty koszulkami do gry i zaczynajc od tej na wierzchu, obracaj je wszystkie jedn po drugiej. Odsonite karty odkadaj na st. Niech stworz bezadny stos. Oczywicie nie musz ci przypomina, e cay czas wypatrujesz swojej karty-klucza. Kiedy j odkryjesz, nastpna bdzie ta karta, o ktrej myli twj nierozgarnity kole. Jednake bez zmruenia oka przerzucaj karty dalej, starajc si tylko, aby kolor tej wybranej pozostawa dla ciebie widoczny. Twoja bezmylna ofiara zacznie napawa si triumfem, wierzc, e popenie bd. Zatrzymaj si w momencie, ktry uznasz za stosowny, i podniosym tonem oznajmij: Zao si o kufel piwa/kieliszek wina/ szklank ciepej wody z plasterkiem cytryny/milion funtw, e teraz odkryj wanie t kart". Postaraj si sprawi wraenie, jakby z pewnoci siebie siga po kolejn kart z talii. Kiedy bezrozumny cymba przystanie na zakad, signij do rozrzuconych na stole kart i wycignij ze sterty t waciw. Potem moesz wspi si na st i zarycze, domagajc si aplauzu, zanim triumfalnie oddasz mocz na zgromadzone towarzystwo. Moe ci si przyda kilka zwizanych z t sztuczk refleksji okruchw ze stou scenicznego zawodowca. Po pierwsze, kiedy wemiesz tali po przetasowaniu, zanim zaczniesz j przekada, rzu okiem na kart znajdujc si na samym dole. atwo to zrobi, stukajc brzegiem talii o blat, aby rwno uoy wszystkie karty. Jest moliwe, cho bardzo mao prawdopodobne, e bdzie to twoja karta-klucz. Jeli faktycznie j tam zauwaysz, oznacza to, e wybrana przez twojego fajtap karta ley na samym wierzchu talii i to j wyoysz jako pierwsz. Moesz temu zapobiec, proszc kogo, aby jeszcze raz przeoy tali. Moesz take dokona jeszcze bardziej imponujcej sztuczki. Kiedy zobaczysz, e karta-klucz jest na spodzie, moesz pooy tali na stole koszulkami do gry i zacz wygadywa nonsensy

MAGIA

o tym, e wybierajc kart, nawizujemy z ni podwiadom relacj, ktra moe si ujawni nawet podczas tak przypadkowej czynnoci jak tasowanie. Jeli twj wywd okae si mao przekonujcy, dodaj, e szczeglnie podatne osoby poddane serii eksperymentw zawsze podczas tasowania umieszczay na samym wierzchu kart, o ktrej mylay. Pozwl, aby suchacze oswoili si z pozornym nieprawdopodobiestwem twego stwierdzenia, signij doi talii, a kiedy nachyl si nad stoem, odso przed nimi pierwsza kart. Po drugie, ukadajc karty na stole w przypadkowych poyj cjach zamiast w rwnej kupce, zyskujesz moliwo wykonania sztuczki w sposb jeszcze bardziej efektowny. Wyobramy sobid e docierasz do karty-klucza i widzisz, e kolejna to czwrka kiei Jeeli nie masz tak wielkiego pecha, by natrafi na ni dopierl pod koniec talii, moesz zacz z odrzuconych kart ukada ksztai czwrki i serca. Jeli uwaasz, e nie pozostao ci wystarczajc! duo kart, aby zrobi to w autentyczny sposb, nic nie szkodzi Niedbae wykadanie kart bdzie sprawia wraenie tajemniczej czci twojego triku. Jeli jednak zdoasz stworzy z pozostaycj kart wielki symbol nominau tej jednej, osigniesz co, co zwykle nazywa si powalajcym finaem. Po wycigniciu waciwej karty moesz wskaza lecy na stole ukad, co sprawi wraenie, e znae rozwizanie od samego pocztku*.

Grunt to percepcja
Fascynujce, zaamujce i wspaniae jest w magii to, e woone w ni lata praktyki same w sobie nic nie znacz. Od wielu lat wymylam karciane sztuczki, z ktrych wiele opiera si na dosy skomplikowanych zasadach. Obecnie wyszedem z wprawy, jak rwnie osabo moje zainteresowanie, ale przez dugi czas byo to dla mnie czym w rodzaju pasji. Spoeczno iluzjonistw pka w szwach od amatorw, ktrzy powicaj dugie godziny na doskonalenie skomplikowanych sztuczek i ozdobnikw, co samo w sobie nie jest czym niegodziwym, aczkolwiek taka obsesja niewiele ma wsplnego z umiejtnoci wywoania magicznych dozna o rozrywkowym charakterze. Gdyby kto chcia zosta komikiem, aby mc okrela si tym mianem, powinien zacz
* Zaproponowaem, e naucz tej sztuczki jednego z pensjonariuszy zakadu penitencjarnego dla modocianych, gdzie krcilimy pierwsz cz pierwszego odcinka programu Mind Control. Dobrze zna co takiego" powiedziaem, zadowolony, e przydzielono nam najgrzeczniejszych i najmniej gronych chopcw, dziki czemu mogem odpowiednio si dostroi i poczu swobodnie. Wiesz, zawsze warto zna kilka karcianych trikw, choby po to, eby zaimponowa kolegom w pubie" dodaem, uderzajc w modzieowy ton. Tak odpar. Tylko e ja nie chodz do pubu, bo em jest w winiu". Dowiedziaem si rwnie, 38 e z teje przyczyny opiekunowie musz wydziela pyn do mycia naczy.

wystpowa na scenie. Wielu ludzi lubi opowiada kaway po obiedzie, ale nikt prcz tych najbardziej wyniosych i zadufanych w sobie nie nazwie siebie komikiem. W przypadku magii t sam rol odgrywa umiejtno stwarzania pozorw. Dziecko, ktre w nieskoczono szuka twojej karty w specjalnej talii ze sklepu zabawkowego, nie moe nazywa siebie magikiem. Poziom biegoci technicznej moekart

wielki symbol nominau tej jednej, osigniesz co, co zwykle nazywa si powalajcym finaem. Po wycigniciu waciwej karty moesz wskaza lecy na stole ukad, co sprawi wraenie, e znae rozwizanie od samego pocztku1.

Grunt to percepcja
Fascynujce, zaamujce i wspaniae jest w magii to, e woone w ni lata praktyki same w sobie nic nie znacz. Od wielu lat wymylam karciane sztuczki, z ktrych wiele opiera si na dosy skomplikowanych zasadach. Obecnie wyszedem z wprawy, jak rwnie osabo moje zainteresowanie, ale przez dugi czas byo to dla mnie czym w rodzaju pasji. Spoeczno iluzjonistw pka w szwach od amatorw, ktrzy powicaj dugie godziny na doskonalenie skomplikowanych sztuczek i ozdobnikw, co samo w sobie nie jest czym niegodziwym, aczkolwiek taka obsesja niewiele ma wsplnego z umiejtnoci wywoania magicznych dozna o rozrywkowym charakterze. Gdyby kto chcia zosta komikiem, aby mc okrela si tym mianem, powinien zacz wystpowa na scenie. Wielu ludzi lubi opowiada kaway po obiedzie, ale nikt prcz tych najbardziej wyniosych i zadufanych w sobie nie nazwie siebie komikiem. W przypadku magii t sam rol odgrywa umiejtno stwarzania pozorw. Dziecko, ktre w nieskoczono szuka twojej karty w specjalnej talii ze sklepu zabawkowego, nie moe nazywa siebie magikiem. Poziom
1Zaproponowaem, e naucz tej sztuczki jednego z pensjonariuszy zakadu penitencjarnego dla modocianych, gdzie krcilimy pierwsz cz pierwszego odcinka programu Mind Control. Dobrze zna co takiego" powiedziaem, zadowolony, e przydzielono nam najgrzeczniejszych i najmniej gronych chopcw, dziki czemu mogem odpowiednio si dostroi i poczu swobodnie. Wiesz, zawsze warto zna kilka karcianych trikw, choby po to, eby zaimponowa kolegom w pubie" dodaem, uderzajc w modzieowy ton. Tak odpar. Tylko e ja nie chodz do pubu, bo em jest w winiu". Dowiedziaem si rwnie, e z teje przyczyny opiekunowie musz wydziela pyn do mycia naczy.

MAGIA

biegoci technicznej moe wiadczy o rnicy midzy zawodowcem

a amatorem, ale to nie jest materia, ktra tworzy iluzj. Jest tak dlatego, e magia nie polega na udawaniu, kantowaniu i upuszczaniu monety na kolana. Magia polega na tworzeniu relacji, dziki ktrej moesz sprawi, zgrabnie i bez wysiku, e kto odbierze twoje dziaania jako magiczne. Taki odbir ma wiele wsplnego z dziecinnym zadziwieniem, ale zawiera rwnie dorosy element zagadki intelektualnej. Wystpuje jedynie w gowie widza i nie jest tym samym co twoje umiejtnoci, chocia to wanie one mog go wywoa. Mieci si w doznaniu, jakie przeywa odbiorca, i na prno go szuka w metodach stosowanych przez iluzjonist. Dlatego sama prezentacja ma drugorzdne znaczenie. Synny i znakomity iluzjonista Eugene Burger (gigant pord artystw specjalizujcych si w iluzji kameralnej) powiedzia, e mgby reszt ycia powici na nauk trzech czy czterech trikw. Na przykad interesujc regu iluzji jest to, e znaczna cz magii ma miejsce po zakoczeniu sztuczki. Wracajc do naszego triku z monet: w umyle obserwatora zostay zakodowane obrazy, ktrych zadaniem byo utrudnienie pniejszej rekonstrukcji tego, co zaszo. Czy nie widziaem w
jego rce monety, zanim znika? Jestem pewien, e wzi j prosto ze stou. Widziaem to. Ale jest w tym jeszcze co, co wie si z psychologi.

Kiedy potencjalny widz zachwyca si trikiem, zostaje w uroczy sposb nabrany. Myli, e dowiadcza czego niemoliwego. Jego emocjonalna reakcja to zdumienie, silniejsze i bardziej przytaczajce ni zepchnita na dalszy plan wiadomo, e musia zosta oszukany. Zaskoczenie jest tak wielkie, e nie pozwala wiadomoci doj do gosu. Widz bdzie darzy osob, ktra go nabraa, podziwem za to, e zrobia to tak byskotliwie. Stan zdumienia, podobnie jak oszoomienie, niesie z sob wiksz podatno na wpywy, wic zmieszany obserwator natychmiast przyjmie wszystkie sugestie podsunite mu przez magika, a kada z nich ma za zadanie sprawi, aby wyczyn wydawa si jeszcze bardziej nierealny. Ogupiony widz zrobi wszystko, by spotgowa wspaniao swego wraenia. Warto o tym pamita. Rzadko si zdarza, eby kto by podejrzliwy albo eby czu zo i wyrzuty sumienia, e da si nabra, chocia zawsze znajdzie si jaki irytujcy magik, ktry wywoa tak reakcj, czy te widzowie z problemami na punkcie kontroli, nieodmiennie reagujcy w ten sposb. Midzy wykonawc a widowni istnieje niepisana umowa, ktra dopuszcza oszustwo.

38

Tak czy inaczej, widz zosta nabrany, co oznacza, e po wystpie jest w swego rodzaju rozterce. Jeli trik by imponujcy, bdzie chcia porozmawia o nim z przyjacimi, jak kady, kto chce si podzieli czym zadziwiajcym. Jak wiadomo, chcc zarazi inn osob naszym podnieceniem wywoanym pokazem magii, zazwyczaj nie relacjonujemy dokadnie tego, co si wydarzyo. Skupiamy si na wszystkich tych czynnikach, ktre przyczyniy si do naszego zadziwienia, pomijajc te, ktre mogyby pomniejszy cudowno naszych przey, i w ogle tworzymy yw i barwn opowie, aczkolwiek nie woln od przesady. Jest to nieodcznie zwizane z tym, jak ludzie opowiadaj o pozornie parapsychologicznych doznaniach, ale temu przyjrzymy si pniej. Cho pragnie wyrazi swj entuzjazm i natchn nim innych, widz ma rwnie wiadomo, e jego suchacz moe si troch podmiewa z jego naiwnoci. Kady, kto usiowa kiedy przekona kogo do udziau w piramidzie finansowej, zna to uczucie. Tote aby nie wyj na atwowiernego gupka, czowiek opisujcy magiczn sztuczk czsto wyolbrzymia czynniki, ktre zadecydoway o jej niesamowitoci. Na przykad bdzie si upiera, e iluzjonista w ogle nie dotkn talii kart i e na pewno mia monet w rku na moment przed tym, jak znika. Co ciekawe, nie mamy tu do czynienia wycznie z koloryzowaniem opowieci w celu zrobienia wikszego wraenia na suchaczach; on najzwyczajniej wierzyw to, co mwi. Dowodzi tego fakt, e jeli bezporednio po obejrzeniu sztuczki zostanie poproszony przez magika o dokadne zrelacjonowanie tego, co si stao, bdzie si zarzeka, upiera i przesadza, podobnie jak w rozmowie z kolegami. Chocia oczywicie upyw czasu sprzyja narastaniu hiperbolizacji i wybirczej amnezji. Jeli zrozumiesz te niezawodne zasady, atwo ci bdzie zasia ziarno niesamowitoci w swoim wystpie albo w momencie nastpujcym po punkcie kulminacyjnym, kiedy to publiczno jest najbardziej podatna na sugesti. Zyskasz dziki temu pewno, e dziaanie magicznego triku bdzie trwao jeszcze po prezentacji, utrwalajc wspomnienie czego, co jest autentycznie niemoliwe. Uwiadomienie sobie tego i wykorzystanie tej zasady pozwala dostarczy widzom ogromnej radoci. Na przykad w pewnej sztuczce karcianej, ktr kiedy prezentowaem, wane byo, eby przed wystpem talia zostaa uoona w specjalnym porzdku. Pniej jednak widz musia j przetasowa. W pewnym momencie wrczaem mu tali ze sowami: Przetasuj znowu karty, ale tym razem zrb to pod stoem". Widz by tak przejty troch niezrczn czynnoci tasowania kart na lepo, e nie pyta o drobne swko znowu", ktre

MAGIA

wtrciem. Kiedy widz zaczyna tasowa, warto doda: To ju nie jest takie proste, prawda?". Mimowolnie przyjmie sugesti, e tasowa ju karty, i bez trudu sprawisz, e nie zapamita dokadnie tego, co si wydarzyo. Jeli potem skojarzy pocztek triku z tasowaniem kart, bdzie gotw sobie to wmwi i zakodowa faszywe wspomnienie, dziki ktremu sztuczka stanie si niemoliwa do rozpracowania. Istnieje znacznie wicej zasad psychologicznych, ktre naley sobie instynktownie przyswoi, aby wykonywa tego rodzaju kameralne numery tak piknie i zgrabnie jak to tylko moliwe. W mniejszym stopniu interesuj mnie sceniczne pokazy iluzji, gdy wymagaj organizowania rozbudowanych przedstawie, podczas gdy element interpersonalny bywa zazwyczaj sztucznie narzucony i pod tym wzgldem s one mniej godne uwagi od sytuacji bezporednich. Jedna z zasad naprawd si sprawdzia, gdy przed wielu laty wystpowaem przy stoliku w jednej z bristolskich restauracji. Pokazywaem wtedy dugi i zawiy numer, w ktrym trzy wybrane karty znikay z talii i odnajdyway si w tak dziwnych miejscach jak moje buty czy szkatuka na karty, przechodzc po drodze seri tajemniczych znikni, przeobrae i objawie. Pomylaem, e fina sztuczki byby jeszcze znakomitszy, gdyby wszystkie trzy karty znalazy si pod drinkami wybranych uczestnikw pokazu. Spdziem wiele godzin, siedzc w domu przed lustrem i wiczc sprytne ruchy, aby ukry karty w doni i w odpowiednim momencie wsun je pod szklanki. Z jedn poszoby to bez trudu, ale trzy wydaway si nie lada wyzwaniem. Zapewne pamitacie o istnieniu prawa fizyki, ktre gosi, e kade dziaanie wywouje rwn co do siy i przeciwstawn reakcj. Gdybym na przykad par razy wyrn w twarz Roberta Kilroya-Silka* albo trzepn go w tyek zwinitym numerem Daily Mail", zareagowaby baganiem o lito, a moe paczem. Jego reakcja byaby wprost proporcjonalna do tego, jak bardzo bym go skrzywdzi. To samo odnosi si do psychologicznej retoryki magii. Jeli obserwujesz rednio przyzwoitego magika, ktry pokazuje ci sztuczk, przypuszczalnie bardzo uwanie mu si przygldasz, aby go zdemaskowa. Siedzisz kady jego ruch niczym drapieny sok, aby niczego nie przeoczy, ale postpujc w ten sposb, mimowolnie dajesz si uwie rkom, ktre tak bacznie obserwujesz. Dzieje si tak dlatego, e po kadej chwili koncentracji nastpuje rwnorzdna i przeciwstawna chwila rozlunienia. Przypomnij sobie pierwszy trik, kiedy najpierw przeprowadzie nieudan prb z monet A. Im uporczywiej widzowie wpatruj si w twoje ruchy, tym bardziej si rozluniaj i przestaj
38

uwaa, kiedy pomyl, e sztuczka ju skoczona. Jeli nie udao ci si sprawi, eby pierwsza moneta znika, obserwatorzy przestaj by czujni, a wtedy ty wyprowadzasz ich w pole. Iluzjonici znaj t zasad, a w cigu lat, kiedy pracowaem w tym zawodzie, prezentacja takiego triku jak ten staa si raczej czym w rodzaju gry. Po pierwsze, nako widzw do skupienia, nastpnie wywoaj wraenie, e sztuczka si koczy albo nastpuje jej kulminacyjny moment, albo co si nie udao. Potem wykonaj zrczny
* Robert Kilroy-Silk angielski polityk, niezaleny czonek Parlamentu Europejskiego. Wczeniej by popularnym prezenterem telewizyjnym, wykadowc uniwersyteckim i reprezentowa w parlamencie brytyjskim Parti Pracy (przyp. tum.).

ruch, wykorzystujc chwil, kiedy obserwatorzy s rozlunieni. Widz nie bdzie podejrzewa, e jest manipulowany, a nawet jeli zda sobie z tego spraw, niewiele moe na to poradzi. Jeden z bdw, jakie popeniaj pocztkujcy magicy, polega na tym, e podczas wykonywania triku napraj si i pochylaj do przodu. Bardziej dowiadczony wykonawca zna warto tej chwili rozlunienia, ktra pozwala mu uczyni swoje ruchy niewidzialnymi. Dlatego im czujniejszy obserwator, tym atwiej go nabra. Z tego te powodu naukowcy w laboratoriach wiele razy byli nabierani przez szarlatanw udajcych psychoterapeutw. Im uwaniej patrzysz, tym wicej moesz przegapi. Ta wanie zasada dostarczya mi niespodziewanej odpowiedzi tamtej nocy w restauracji. Dotarem do momentu, w ktrym zwykle nastpowa koniec sztuczki polegajcej na odnalezieniu w szkatuce trzech kart, ktre pozornie zniky w moich rkach. Zamachaem nimi i rzuciem je na st. Zarwno moje sowa, jak i mowa ciaa oznajmiay, e to ju koniec triku. Widzowie zareagowali bardzo sympatycznie, odchylajc si do tyu i bijc brawo. Ich koncentracja osigna szczytowy punkt par chwil wczeniej (Karty znw zniky? Przecie patrzyem... Gdzie one mog by? Musz go przyapa") i z przyjemnoci dali si podej. Ich entuzjastyczna reakcja sprawia, e przestali zwaa na moje ruchy. Skupienie wymaga wysiku, a tu cay wysiek zosta ju spoytkowany, zanim widzowie si zrelaksowali. W tym momencie signem po trzy odnalezione karty i dzikujc z umiechem za uwag, nachyliem si nad stoem i wsunem je pod szklanki goci. Nie by to ruch ukradkowy, ale wrcz niedbay, rozluniony i niespieszny. Kiedy to zrobiem, na miejscu tamtych kart rozoyem kolejne trzy wyjte z talii. Poniewa byy odwrcone koszulkami do gry, zebrani mogli uzna, e s to wci

MAGIA

wybrane przez nich wczeniej karty. adna z siedzcych przy stole osb nie zauwaya moich ruchw ani zamiany. Wrciem do rozlunionej pozy i rozparty na krzele powiedziaem co w rodzaju: No to jeszcze raz... Patrzcie". Wyprostowaem si, wziem jedn z trzech odwrconych kart i umieciem j na talii. Potem signem po kolejn, ale zamieniem j na drug z pozostaych, ktr rwnie pooyem na talii. Znw przykuwaem uwag widzw do kart, a ta nic nieznaczca zamiana, jakiej dokonaem, utwierdzia ich w przekonaniu, e maj przed sob wci te same karty. Po co miabym przejmowa si kolejnoci, w jakiej je zbieram, gdyby to nie byy te same trzy? Odoyem ostatni kart, po czym wziem tali, trzymajc j w lekko nienaturalnej pozycji. To wzbudzio ich podejrzenia i sprawio, e zaczli mi si baczniej przyglda. Mgbym wtedy nawet niezgrabnie j przetasowa, co skupioby ich uwag na moich rkach. Potem obrciem karty kolorami do gry i rozoyem na stole, starajc si nie robi tego w pobliu ich drinkw. W tym momencie pokazaem widzom, e wybrane przez nich karty znw si ulotniy. Zaczli ich szuka wrd rozoonych kart, a wtedy ich uwaga ponownie zogniskowaa si na zawonym obszarze stou, z dala od szklanek. Znw oparem si wygodnie, aby stworzy moliwie najwikszy dystans midzy sob a nimi, a potem poprosiem, aby na mnie spojrzeli. Wtedy powiedziaem spokojnie i wyranie: Wasze karty znajduj si teraz pod waszymi szklankami". Przyjemnie byo oglda ich miny, kiedy przyswajali sobie t informacj, zanim jeszcze spojrzeli w d. Dugoletnie wiczenie zrcznych, sekretnych ruchw, dziki ktrym mogem ukradkowo niepostrzeenie wsun karty pod szklanki, okazao si bez znaczenia. Podoyem je zupenie jawnie, tu przed ich nosami. Nie czyniem adnych stara, aby ukrywa swe ruchy. Dla takich wanie chwil warto y. W wikszoci, o ile nie w caoci, magia opiera si na tworzeniu faszywego obrazu przebiegu wydarze, ktre oczywicie prowadz do konkretnego punktu kulminacyjnego. Bardzo niewiele rzeczy pozostaje w ukryciu. Wikszo tajemniczych" ruchw odbywa si jawnie, ale widzowie nie zwracaj na nie uwagi. Wyglda to tak, jakby iluzjonista stwarza bardzo silne poczucie porzdku, w ktrym po punkcie A nastpuje B, po nim C, a nastpnie D, przy czym A stanowi pocztek sztuczki, a D jej nieprawdopodobny punkt kulminacyjny. Kady z tych punktw jest wyranie zaakcentowany i w trakcie pokazu nic nie powinno si pogmatwa. Jest jedn z regu wielkiej magii (jak twierdzi Dai Vernon, ojciec wspczesnej iluzji
38

MAGIA

kameralnej), e trik powinien mie bardzo prosty ukad. Kiedy wymylam wasne sztuczki, midzy innymi bior pod uwag to, aby moi byskotliwi i pocigajcy widzowie mogli w kilku prostych sowach opowiedzie dokadnie, co widzieli swoim nieobecnym przyjacioom (ktrzy by moe z powodu choroby nie mogli obejrze mojego wystpu). Chocia kusi, aby wple w numer par dodatkowych zbiegw okolicznoci i objawie, traci on na tym, jeli cao nie jest prosta i bezporednia. Zatem A, B, C i D powinny by uoone w nieskomplikowanym i naturalnym cigu. W magicznym triku punkt A (wykonawca prosi o przetasowanie talii) prowadzi bezporednio do B (widz wybiera jedn z kart i wkada j z powrotem do talii), po ktrym nastpuje C (iluzjonista sprawia, e talia znika) oraz punkt D (wybrana karta odnajduje si w kieszeni widza). Istny cud! Pominem tu nieistotne na pozr momenty, ktre zostay wplecione midzy A, B, C i D nakonienie widza do przyjcia okrelonej pozycji na pocztku wystpu (kiedy przypuszczalnie karta trafia do jego kieszeni), byskawiczn zamian talii, ktrej iluzjonista dokonuje po jej przetasowaniu (dziki czemu bdzie mg nakoni widza, aby wybra drugi egzemplarz wsunitej do kieszeni karty), zawinicie talii w chusteczk (co pozwala magikowi ukry j w kieszeni czy w jakim innym miejscu). Te szczegy nie maj zwizku z gwnym wtkiem sztuczki i po jej zakoczeniu atwo wylec widzom z pamici. Wszystkie te czynniki sprawiaj, e najtrudniej jest nabra najmniej zainteresowanego obserwatora. Kiedy prezentowaem tego rodzaju triki ludziom na przyjciach, niebezpieczestwo stanowili dla mnie stojcy na uboczu z zaoonymi rkami gocie, ktrzy prowadzili zdawkowe konwersacje, zerkajc na mnie ktem oka. Jeli nie powicali mi uwagi, nie mogem wcign ich do gry. Obserwowali mnie mniej uwanie, ale byli w stanie dostrzec wicej. Uprawianie sztuki iluzji to prosta droga do obsesji. Przewanie ludzie zaczynaj wczenie (ja zajem si tym w stosunkowo pnym wieku), najczciej jako zahukane dzieciaki. Wiele takich osb stara si zdoby umiejtnoci pozwalajce na imponowanie innym, poniewa maj zanion samoocen. Rozwijajc swe zainteresowania, maj do dyspozycji specjalne sklepy i kluby, wykady, ksiki i rekwizyty, a
42

GRUNT TO PERCEPCJA

nawet moliwo spotkania jakiej niezwykej, groteskowo hipnotycznej osobowoci. Taki adept sztuki magicznej zachwyca si poznawaniem nowych sztuczek i w kocu wydaje na swe nowe hobby tak duo, e zaczyna odczuwa pokus, aby co na tym zarobi. Niestety przewanie ma kontakt z magi na enujcym poziomie i musi mapowa styl i maniery swoich mentorw. Wielu moim znajomym zdarzyo si rozmawia z niebywale uprzejmym modym czowiekiem, ktry okaza si iluzjonist. Zaciekawieni jego umiejtnociami zgodzili si, aby co im zaprezentowa, i nie posiadali si ze zdumienia, kiedy czowiek ten jakby za naciniciem guzika przeobraa si w zupenie niewiarygodn karykatur, zmieniajc sposb mwienia, czynic nieprzystojne uwagi pod adresem ich ubioru i pokazujc kiepskie gagi, ktre zupenie ich zniechciy. Jest to przykre, lecz wykonanie sztuczki magicznej w sposb naturalny i z odrobin powabu to umiejtno, ktrej najtrudniej si nauczy. Taka obsesja moe powiza czowieka z podziemiem niechlujnych, podstarzaych facetw, naciganymi numerami i pilnie strzeonymi tajnikami sztuki. Myl, e nic w tym zego. Niepohamowana prno, kiepskie wyposaenie i potworna niegodziwo zachcaj, aby przystpi do takiego barwnego, urozmaiconego, czasem przygnbiajcego bractwa. Zaintrygowanemu czytelnikowi radz, aby uda si do miejscowego sklepu dla magikw, zamwi kilkanacie talii kart oraz zalecany poradnik dla pocztkujcych i zacz wiczy.

Sugestia w subie magii

Podczas wystpu na ywo zdarzaj si chwile dostarczajce wykonawcy niebywaej radoci. Przeyem jedn z takich chwil, kiedy pod koniec pierwszego aktu swego wystpu oznajmiem publicznoci, e w drugim zostanie wykorzystana tabliczka Ouija. Mogoby si wydawa, e daj szans opuszczenia widowni osobom, ktre mogyby mie co przeciwko temu, lecz tak naprawd chodzio mi oczywicie o to, aby zwikszy dramatyzm wieczoru. Wiele osb na wzmiank o siach nadprzyrodzonych reaguje szyderstwem, a mimo to wzbrania si przed uyciem tabliczki Ouija*. Dzieje si tak przypuszczalnie dlatego, e syszelimy historie o zych dowiadczeniach z tak tabliczk, a nie wiemy, jak je wyjani. Wydaje

GRUNT TO PERCEPCJA

si, e trudniej zlekceway te historie ni kogo, kto twierdzi, e posiada zdolnoci parapsychologiczne. Wyobraenie o przywoywaniu szkodliwych si wci jako kry wok tej tabliczki niczym duchy, ktrymi rzekomo mamy si zabawia. Dyskusje na temat wiary w siy nadprzyrodzone pozostawimy sobie na pniej, ale pki co chciabym was zapewni, e korzystaem z tej tabliczki podczas bez maa stu wystpw i ani razu nie wydarzyo si nic nieoczekiwanego. Owszem, szklanka si poruszya i zostay przeliterowane sowa. Tak, ochotnicy z widowni, ktrzy trzymali palce na szklance (ja jej nie dotykaem), zarzekali si, e nie wprawiali jej w ruch. I w poruszaniu si szklanki bynajmniej nie byo ani odrobiny podstpu. Owszem, kiedy kadego wieczoru par tysicy ludzi skupiao swoj energi na siach duchowych, ktre przenikay na scen i przesuway szklank, kto mgby si spodziewa, e nastpi co niezwykego, gdyby tylko
* Tabliczk Ouija wymyli! w 1892 r. Amerykanin Elijah J. Bond. Miaa suy do odczytywania wiadomoci od zmarych. Nazwa urzdzenia powstaa z poczenia sowa tak" w dwch jzykach: francuskim (oui) i niemieckim (ja). Wspczesna, domowa forma tabliczki to plansza z odrcznie namalowanym krgiem liter oraz odwrcona szklanka. Uczestnicy seansu dotykaj szklanki palcami i czekaj, a duch ni pokieruje i w ten sposb wskae litery skadajce si na odpowied (przyp. tum.).

byo to moliwe. Ale nie, nic takiego nie nastpio, cho co wieczr wszystko wskazywao, e tak si stanie. Istnieje proste, acz intrygujce wyjanienie zasad dziaania tabliczki Ouija. Ci z was, ktrzy wol wierzy, e szklank poruszaj duchy, niech sobie wierz, ale wyjanienie prawdziwego mechanizmu kryjcego si za tym nie sprowadza si do opartej na uprzedzeniach i domysach negacji dowodw" na istnienie wiata nadprzyrodzonego. Sprawdza si ten mechanizm niezawodnie we wszelkiego rodzaju sytuacjach i atwo mona w nim dostrzec si sprawcz stojc za magicznymi waciwociami Ouija. Odpowied tkwi w fascynujcym zjawisku zwanym ruchem ideomotorycznym. Kiedy zgbimy jego tajniki, moemy si nim posuy w celu dokonania wielu innych, rzekomo

SUGESTIA W SUBIE MAGII

spirytualistycznych wyczynw i osignicia wielu pozornie niewytumaczalnych fenomenw, nie uciekajc si do oszustwa. Zasada ta dziaa nastpujco: jeli skoncentrujesz si na idei wykonania ruchu, jest wielce prawdopodobne, e w kocu zaczniesz wykonywa drobne ruchy, nie zdajc sobie z tego sprawy. Jeli w niezakcony sposb skupisz si na myli, e twoja rka staje si lekka, odkryjesz w kocu, e bezwiednie j unosisz. O ile moesz by wiadom, e wystpuje taki ruch, o tyle nie zdajesz sobie sprawy, e sam go wykonujesz. Podobnie jak wielokrotne impulsy nerwowe mog wywoa drgania, nad ktrymi nie panujesz, rwnie ruchy ideomotoryczne sprawiaj wraenie, jakby odbyway si poza twoj kontrol. Z pewnoci niektrzy ludzie s na nie podatni bardziej ni inni w istocie zdaje si to i rka w rk z podatnoci na hipnoz, jednak stanowi owe ruchy bardzo powszechne zjawisko, ktrego wszyscy w taki czy inny sposb dowiadczamy. Moesz na przykad przyapa si na mimowolnym kopaniu wyimaginowanej piki podczas ogldania meczu futbolowego albo na wykonywaniu krtkich i gwatownych ruchw, kiedy wczuwasz si w akcj filmu. Zasada ta zostaa po raz pierwszy wykorzystana w celu wyjanienia pewnego fenomenu spirytystycznego, po tym jak pod koniec XIX wieku fascynacja okultyzmem niczym poar ogarna Ameryk i Wielk Brytani. Ruch spirytystyczny ze swymi mrocznymi seansami, latajcymi tamburynami i ektoplazm zacz si od dziaalnoci pochodzcych z pnocnej czci stanu Nowy Jork sistr Fox, ktre w 1848 roku doprowadziy sw matk do obdu, wywoujc w domu haasy przypisywane duchom. Zdobyy lokaln saw, a moda na nawizywanie kontaktu z duchami zmarych szybko si rozprzestrzenia. Kiedy przyznay si do mistyfikacji, sl e byo ju za pno, gdy ruch spirytystyczny sta si zbyt potny ? i niezaleny, aby ich wyznanie mogo co zmieni. Z biegiem lat W przybra posta czego, co obecnie okrelamy jako nowoczesny spirytualizm, znalaz take wyraz w specyficznej dziaalnoci mediw & i niektrych kociow. Wszystko to opiera si raczej na nieatwych wiec do podwaenia przekazach" ni na latajcych w ciemnoci przedwejri miotach, niemniej jednak wywodzi si od tego samego gupiego iodi psikusa. z kiep szya i Poprzednikiem tabliczki Ouija by ruchomy stolik. Uczestnicy
45

MACIA

seansu (wysiadujcy") zajmowali miejsca przy okrgym stole ich wy wpiaj i czekali, a duchy zaczn si z nimi komunikowa. Kadc opuszki palcw na blacie, czuli, jak nieoywiony mebel zaczyna si trz i obraca. Jest to bardzo spektakularny pokaz, aczkolwiek dzisiaj rzadko mona go oglda poza prywatnymi sensami w starym stylu. Wykorzystaem go podczas jednego z odcinkw programu Tcks oj the Mina i z radoci odkryem, e rwnie efektownie dziaa na wspczesn publiczno. Jak to moliwe, eby ludzie obracali stoem, nie zdajc sobie z tego sprawy? A moe atwiej byoby nam zaakceptowa wyjanienie okultystyczne? W adnym wypadku. Jeli kilka osb jest przekonanych, e stolik bdzie si porusza (w tym tkwi caa sztuka, aby ich przekona, e to si wydarzy), to po chwili zaczn niewiadomie go popycha. A naley mie na uwadze, e jeli kilka osb wprawi lekki stolik w ruch, to bdzie si przesuwa po wypastowanej pododze z tak sam atwoci jak szklanka na tabliczce Ouija. Moe by nawet ciki, ale nie mwimy teraz "

0 jego podnoszeniu. Pod koniec dziewitnastego wieku pewien badacz

przeprowadzi prosty eksperyment, aby si przekona, czy wirujce stoliki podczas seansw to faktycznie sprawka duchw, czy efekt bezwiednych ruchw uczestnikw. Na blacie stou umieci szklan tafl, a uczestnicy oparli na niej palce. Duchy zostay poproszone o zakrcenie stoem i wszyscy czekali na to, co si wydarzy. Zaoenie byo proste: gdyby obrci si st, jego ruch byby samoistny; gdyby poruszya si jedynie leca na blacie szyba, okazaoby si ewidentnie, e to skutek dziaania zebranych. Nic dziwnego, e kiedy wezwano duchy, szklana tafla zacza si obraca, a st nie drgn ani o centymetr. Moje zainteresowanie tabliczk Ouija wzroso, gdy pewnego wieczoru paru moich przyjaci przynioso mi egzemplarz domowej roboty. Kto podsun pomys, ebymy wprawili j w ruch",

46

SUGESTIA W SUBIE MAGII

1 od razu poczuem si jak optany przez zego ducha nastolatek z kiepskiego amerykaskiego horroru. Mojej ekscytacji towarzyszya wiedza na temat ruchw ideomotorycznych oraz powodw ich wystpowania, wic zapragnem si przekona, jak to wyglda w praktyce. Jeden z przyjaci, Doug, by przekonany o tym, e szklank poruszaj duchy, i to wanie on nalega, abymy wszyscy wyprbowali jej dziaanie. Zaproponowaem, ebymy skontaktowali si z moim dziadkiem, ktry zmar kilka lat wczeniej, i poprosili o dowd, e jego duch nas odwiedzi. Dodaem jednak, e osobicie nie powinienem dotyka szklanki, gdy mgbym wykona jakie niewiadome ruchy prowadzce do przeliterowania informacji, jakich si spodziewam. Doug nalega jednak, by osoba, ktra znaa zmarego, trzymaa palce na szklance. Pomylaem, e to dogodny moment i przyczyem si do innych, postanowiem jednak nie robi niczego, co mogoby wpyn na ruch szklanki. Uroczystym tonem zadalimy, aby kady, kto nas syszy, pomg nam nawiza kontakt z moim nieyjcym dziadkiem. Szklanka bya umieszczona midzy dwoma okrgami. W jednym z nich widniao sowo tak", a w drugim nie", za wszystko otacza wikszy okrg, na ktrym byy wypisane litery alfabetu. Kade z naszej czwrki trzymao dwa palce na szklance i wszyscy powtarzalimy za Dougiem pytanie: Czy duch jest obecny?". Tak, jak nam kaza, zataczalimy szklank niewielkie krgi, czekajc, a zacznie j ciga w stron tak" albo nie". Bylimy w tym momencie skupieni na ekscytujcej perspektywie wystpienia takich ruchw i nie zwaalimy na psychologiczny aspekt sytuacji. Oczywicie odchylenie szklanki w stron nie" byoby ze strony ducha miesznym, podrcznikowym bdem, mogcym wprawi go w wiekuiste zaenowanie. Tote poruszajc szklank po okrgu, spodziewalimy Si, e wskae na tak". Rzecz jasna, tak si wanie stao. Podekscytowany Doug zacz mnie nakania, abym zada pytanie. Podaj nam swoje imi zadaem. adna z zebranych osb nie znaa imienia mojego dziadka, gdyby wic zostao przeliterowane, byem gotw zosta wyznawc spirytyzmu. Po jakich dziesiciu sekundach bezruchu szklanka zacza porusza si z wolna, pozornie cignc nasze palce wzdu prowizorycznej planszy. Na moment zatrzymaa si przy literze R.

SUGESTIA W SUBIE MAGII

Potem znw ruszya, zmierzajc w stron U. Nastpnie, nieco szybciej, przesuna si w stron P, potem E, jeszcze raz R i X po czym znieruchomiaa. Rupert. Wszyscy cofnlimy rce. To byo imponujce. To niesamowite! oznajmi Doug. Kiedy tylko poprosie, eby przeliterowa swoje imi, od razu pomylaem 0 Rupercie. Wiedziaem, e tak ma na imi, zanim jeszcze je poda. No to niech ci bdzie odparem. Ale mj dziadek mia na imi Fred, a nie Rupert. Doug spodziewa si, e szklanka poruszy si w stron R, 1 nada jej oczekiwany kierunek. Kiedy tylko zorientowa si, e wie, co nastpi, i o c z e k i w a od ducha, aby ten kontynuowa literowanie swego imienia, kady z kolejnych ruchw wzmacnia jego przekonanie (i sprawia, e porusza szklank coraz mocniej). Jego napr wzrasta, kiedy zwizana z nim sugestia przybieraa na

sile. Prbowalimy robi podobne rzeczy bez jego udziau i wtedy ruchy byy znacznie wolniejsze. Doug by jednak nieustpliwy, wic zaproponowaem, abymy sprbowali skontaktowa si z pewn kobiet, ktrej zwoki znaleziono w okolicy. W rzeczywistoci zmyliem t posta, ale podaem kilka sfabrykowanych szczegw, ktrych moglibymy uy na potwierdzenie. Oczywicie bez problemu nawizalimy z ni kontakt, mimo e nigdy nie istniaa, i potwierdzilimy wszystkie informacje, chocia adna z nich nie bya prawdziwa. Poniewa powiedziaem, e mieszkaa w Clevedon, szklanka wybraa litery ukadajce si w t nazw. Wystarczya drobna sugestia z mojej strony, e mogoby wchodzi w gr przestpstwo, aby ruchy szklanki na planszy wyartykuoway podejrzenie morderstwa. Gdy kierunek tych ruchw by przewidywalny na przykad gdy kocwka sowa jasno wynikaa z pierwszych jego liter ich tempo wzrastao. Podczas wystpw na scenie zdarzao mi si, e przypadkowo wybrani ochotnicy byli wyranie podatni na sugesti, a ruchy staway si tak dynamiczne, e czasami szklanka mijaa wybran liter i spadaa ze stou. Jeeli tego rodzaju rzeczy zdarzaj si w warunkach domowych, z biegiem czasu

SUGESTIA W SUBIE MAGII

mog ulec wyolbrzymieniu i przekazywana z ust do ust historia przeobraa si w wersj, w ktrej szklanka, niedotykana przez nikogo, samoistnie zelizguje si ze stou i rozbija o cian. W czasie niektrych pokazw krca po planszy szklanka literuje takie rzeczy, jak numer miejsca ktrej z osb na widowni, p o d c z a s g d y l i t e r y s p r z e k a d a n e i z a k r y w a n e . Tym z was, ktrzy widzieli taki pokaz na ywo i nijak nie potrafi tego dopasowa do powyszych wyjanie, daj sowo, e nie miao to nic wsplnego z duchami, lecz byo czystym podstpem. Ruchy ideomotoryczne s tak niezawodne, e mona je wykorzysta w celu zademonstrowania szeregu imponujcych zdolnoci parapsychologicznych. Zaprezentuj tu kilka takich, ktre szczeglnie mi si podobaj.

Wahadeko
Wahadeko jest jednym z ulubionych narzdzi przepowiadania przyszoci wrd spoecznoci New Age. Obserwujc ruchy dyndajcego na acuszku bd sznurku ciarka, spodziewajca si dziecka kobieta jest podobno w stanie przewidzie jego pe. Niektrzy twierdz nawet, e w taki sposb mona wywry wszystko. Jak w przypadku wielu rzeczy umiowanych przez t spoeczno, umysowy parali jej czonkw nie pozwala im dojrze tego, co faktycznie decyduje o dziaaniu wahadeka, dlatego padaj ofiar wszelakiej maci romantycznych nonsensw. Wahadeko stanowi w rzeczy samej idealny przykad sugestii ideomotorycznej. Powiniene to wyprbowa, jeli nigdy dotd nie miae z nim do czynienia. Najlepiej od razu zrb sobie wahadeko. Bdzie ci potrzebny niewielki ciarek (moe to by pk kluczy, ale najlepszy jest ciki piercionek), ktry musisz uwiza na dwudziestocentymetrowym sznurku (albo nitce, ewentualnie acuszku). Sta albo usid wygodnie, trzymajc kocwk sznurka, tak aby zawieszony na nim ciar zwisa swobodnie. Postaraj si przybra tak pozycj, aby mc porusza doni, okciem i ramieniem. Skoncentruj si na ciarku. Wyobra sobie, e moe si porusza pod wpywem twojej woli. Rozka mu w mylach, aby zacz si kiwa w przd i w ty wanie tak, od ciebie i z powrotem w twoim kierunku. Wyobra sobie, e tak si dzieje, z pocztku wolno, a potem coraz szybciej. Obserwuj wahadeko i czekaj, a naprawd zacznie si
49

MAGIA

rusza. Zmu je do ruchu. Zakoduj sobie w gowie, e jedyn rzecz, jaka moe powstrzyma koysanie, jest twoja decyzja, wic cierpliwie oczekuj na ruch wahadeka. Moesz sobie wyobraa, e co je popycha albo dziaaj na nie jakie siy, albo cokolwiek, co wyda ci si stosowne. Oczywicie nie ma tu adnych si, ale takie mylenie moe oywi twoj wyobrani. Kiedy zauwaysz ruchy wahadeka, ka mu si koysa coraz mocniej. Przygldaj si, jak pod wpywem twojej woli zakrela coraz wikszy uk. Po chwili zadaj, aby zwolnio i si zatrzymao. Poczekaj, a zawinie nieruchomo. Nastpnie wykonaj t sam operacj, tylko ka wahadeku koysa si na boki. Zmu je do tego, a ono wypeni twoje polecenie. Patrz, jak twoje wypowiadane w mylach rozkazy zamieniaj si w rzeczywiste ruchy tego nieoywionego przedmiotu. Po kilku chwilach wyobra sobie, e wahadeko zmienia kierunek i koysze si w ty i w przd. Poinstruuj je w mylach, jak ma to robi. Obserwuj, jak z kadym kiwniciem coraz bardziej zblia si do ciebie. Zaczekaj, a bdzie wykonywa ruchy w nowej paszczynie. Nastpnie zmu wahadeko do zataczania krgw zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Zaczekaj, a zacznie je wykonywa. Powiniene czu, e odbywa si to cakowicie poza twoj kontrol. Jeli nie dopisze ci szczcie, zostaw to dowiadczenie i wr do niego pniej. Spraw, eby wahadeko wykonywao okrne ruchy i eby kady nastpny obwd by coraz szerszy. Kiedy to zrobi, ka mu zmniejszy zakres ruchw i patrz, jak kurczy si promie zataczanych krgw. Potem rozka wahadeku, aby zaczo krci si w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara, a ono po chwili zmagania z wasnym momentem bezwadnoci wypeni twoj wol. Wykazujc odrobin cierpliwoci przy tych eksperymentach, otrzymasz w zamian zadziwiajcy pokaz dziaania autosugestii. Oczywicie sam niewiadomie poruszasz wahadekiem ten fakt moe potwierdzi kady, kto obserwowa twoj rk. Twoje ruchy mog by cakiem znaczne, co ciekawe jednak, sam nie bdziesz w stanie zauway, e je wykonujesz. Kiedy tylko nauczysz si robi to swobodnie, moesz sprbowa wykorzysta t umiejtno, jakby by wyznawc New Age. Najpierw ustal, e koysanie w jednym kierunku oznacza tak", w innym nie", za krg to by moe" albo co innego. Nastpnie zadaj wahadeku pytanie, na ktre znasz
50

SUGESTIA W SUBIE MAGII

odpowied. Odczekaj chwil, nim zaczniesz wprawia je w ruch. Na pewno odkryjesz, e udziela waciwej odpowiedzi. Znakomity efekt, ale nie ma w nim za grosz magii. Twoja rola polega jedynie na tym, e poruszasz wahadekiem w tym kierunku, ktrego si spodziewasz. Jeli zadasz mu pytanie, na ktre nie znasz odpowiedzi, nie ma podstaw, by sdzi, e uzyskane ruchy s trafne. Czy kobieta moe posuy si wahadekiem, aby okreli pe nienarodzonego dziecka? Wszystko zaley od tego, czy przysza mama podwiadomie wyczuwa, jakiej pci jest pd, ktry w sobie nosi. Jeli intuicja co jej podpowiada, jest cakiem moliwe, e wahadeko dostarczy prawidowej odpowiedzi. Niestety nie ma dowodw, by matki posiaday tak podwiadom wiedz. Faktycznie wydaje si to mao prawdopodobne, bowiem gdyby tak byo, caa rzesza przyszych mam nie potrzebowaaby bada ultrasonograficznych, aby si dowiedzie, czy urodz chopczyka, czy dziewczynk. Oczywicie wiele matek bdzie twierdzi, e jest inaczej. Problem w tym, e prawdopodobiestwo trafienia wynosi jeden do jednego, a wieo upieczona matka bardzo czsto pamita, e jej prognoza okazaa si trafna. Bdzie miaa wraenie, e to dowd wyjtkowej wizi z dzieckiem i raczej nie zechce cofn si w przeszo i spojrze na sytuacj bardziej obiektywnie. Mniej wicej poowa matek, ktre miay jakie przeczucia, moe powiedzie, e bya w stanie przewidzie pe nienarodzonego dziecka, a jest to strasznie duy odsetek. Czy uywamy wahadeka, czy te opieramy si na kobiecej intuicji, jest oczywiste, e jestemy skonni przywizywa wiksz wag do przepowiedni, ktra okae si zgodna z rzeczywistoci. Innymi sowy, jeli zajdzie pomyka, zapominamy o niej, ale gdy przeczucie okazuje si trafne, wydaje si nam, e zaszo co niezwykego. Korzyci z takiej mdroci post factum oraz zagroenia zwizane z tego rodzaju przekonaniami to kwestie, ktrymi zajmiemy si pniej. Byoby piknie, gdyby matka potrafia wyczu, jaka bdzie pe dziecka, i niewykluczone, e czasem tak jest, ale dopki kto nie podda sporej liczby ciarnych kobiet eksperymentowi, ktry wykae, i prognozy znacznie przewaajcej wikszoci okazay si trafne, nic nie mona powiedzie na pewno. Tymczasem, zwaszcza gdy opieramy si tylko na domniemaniach, nie mamy podstaw, aby
51

MAGIA

sdzi, e przysza matka potrafi przewidywa pe swego dziecka, a co za tym idzie, e wahadeko moe w tym wypadku zapewni jakie specjalne rozeznanie. Z ca pewnoci nie ma sensu, aby kto inny (choby terapeuta New Age) wymachiwa nad brzuchem ciarnej kobiety wahadekiem, jak to czasem bywa w sytuacjach, gdy warto tego przedmiotu jest bdnie postrzegana. Mona z tego co najwyej wywnioskowa, o jakiej pci myli osoba trzymajca wahadeko. Wahadeka, obracajce si stoliki i tabliczki Ouija stanowi fascynujcy i potencjalnie upiorny przejaw sugestii ideomotorycznej. Kolejna technika naley do moich ulubionych i jest powizana z tego rodzaju fenomenami. Niektre jej aspekty atwo opanowa, inne s bardzo trudne. Troch praktyki, a bdziecie w stanie zrobi na niewtajemniczonych wraenie, e naprawd potraficie czyta w mylach.

Odczytywanie mowy ciata

Czytanie biografii mao znanych, zapomnianych mentalistw i sztukmistrzw zajmuje wysok pozycj na licie moich ulubionych zaj, jakim w samotnoci oddaj si wieczorami. Czynno ta plasuje si tu przed polowaniem na mole i ustpuje jedynie internetowym poszukiwaniom oryginalnej i satysfakcjonujcej erotyki. Jedn z prawie cakiem zapomnianych postaci, ktr odkryem, studiujc owe biografie, jest J. Randall Brown urodzony w 1851 roku w okolicach St. Louis (jego histori, opowiedzian przez Danny'ego Lauba na amach niewielkiego specjalistycznego magazynu Minds", przytoczy pniej znakomity mentalista nazwiskiem Banachek w swej ksice powiconej mowie ciaa). Chodzc do szkoy, Brown (to nie mj krewny) odkry w sobie osobliw zdolno odnajdywania schowanych przedmiotw. Wystarczyo, aby jeden z kolegw co ukry, a potem dotkn jego czoa, koncentrujc si w mylach na miejscu, w ktrym znajduje si poszukiwana rzecz. Zaczynajc w taki sposb, w niemiay czowiek sta si pionierem nowej, fascynujcej formy rozrywki, ktra wkrtce miaa sta si popularna na terenie
52

SUGESTIA W SUBIE MAGII

caego kraju. Podczas podry do Chicago Brown zademonstrowa swe umiejtnoci w pubie i natychmiast wzbudzi wielk sensacj, gdy akurat byli przy tym obecni dziennikarze. Niebawem zacz organizowa spotkania, podczas ktrych czyta w mylach, czasami pozujc przy tym na naukowca. Przyjeda do miasta, zaprasza miejscowych dygnitarzy i reporterw i urzdza pokaz. Potem prosi ich, aby za porednictwem lokalnych gazet zapraszali go na publiczne wystpy. Niejaki doktor Beard (przysigam, e nie s to zmylone nazwiska*) nakoni Browna do poddania si pewnym testom, ktre wprawdzie nie przyniosy rozstrzygnicia, wzbudziy jednak podejrzenie, e Brown w ogle nie czyta w mylach, a jedynie wychwytuje drobne sygnay w postaci drga mini osb uczestniczcych w pokazach. W odpowiedzi Brown zaprezentowa bezdotykow" wersj swej sztuczki, podczas ktrej midzy nim a ochotnikiem znajdowa si drut dugoci kilkudziesiciu metrw. Sawa Browna przemina, a on sam w 1926 roku zosta pochowany w bezimiennym grobie. Podobno podzieli si swymi umiejtnociami z asystentem, niejakim Washingtonem Irvingiem Bishopem. Bishop jest jedn z moich ulubionych postaci wpisanych w t tradycj. Poza propagowaniem sztuki czytania mowy ciaa wymyli w 1885 roku sztuczk o nazwie jazda na olep". Polegaa ona na tym, e pdzi konnym powozem ulicami miasta i z zasonitymi oczami szuka ukrytych przedmiotw. W naszych czasach wyczyn ten bywa powtarzany przy uyciu samochodu, w celu zdobycia rozgosu i wywoania sensacji. Przypuszczalnie najsynniejszego dokona w 1966 roku niezrwnany David Berglas. Musz wyzna, e zawsze ywiem podziw dla umiejtnoci wielkich iluzjonistw i mentalistw, ktre pozwoliy im obrosn legend. Zarwno Berglas, jak i Chan Canasta, dwaj nowoczeni

* Po angielsku to beard znaczy stawi czoo", std uwaga autora (przyp. tum.).

herosi, stali si inspiracj dla popularnych i przypuszczalnie apo-

MAGIA

kryficznych opowieci. Jedna z nich gosi, e twrcy programu This Is Your Life* wpadli na pomys, aby kolejn ich ofiar zosta Cana-sta, a w chwil pniej wielki polski magik ju do nich dzwoni i przerywajc im konferencj, przeprasza, e nie moe znale wolnego terminu**. Jadem kiedy kolacj z Berglasem. Gryzmolc na serwetce, przedstawi mi swj tajemniczy system gwarantujcy wygran w ruletk. Owa serwetka pokryta liczbami, dzi ju raczej niezrozumiaymi, wisi oprawiona w moim gabinecie, kpic w ywe oczy z magikw, ktrzy uwaaj, e taki system jest mitem. Z ca pewnoci istnieje i mam nadziej, e pewnego dnia spotkam matematyka na tyle godnego zaufania, by potwierdzi jego skuteczno. Kiedy Bishop odwiedzi Wielk Brytani, tak bardzo obnosi si ze swoim ogromnym bogactwem, e pomniejsze honoraria przeznacza na cele charytatywne. Ta dosy wielkoduszna strategia wizaa si oczywicie z tym, e mg zainwestowa niewyobraalne kwoty w specjalistyczne przedsiwzicia. Ostatecznie jednak Bishop opuci nasze strony, kiedy pewien sawny magik, ktry kwestionowa autentyczno jego zdolnoci parapsychologicznych, pozwa go o zniesawienie, dajc dziesiciu tysicy funtw odszkodowania. Nawet mier Bishopa w do modym wieku trzydziestu trzech lat owiana jest atmosfer sensacji i budzi kontrowersje. Czasami pod koniec wystpu zdarzay mu si dramatyczne omdlenia, co tumaczy atakami katalepsji, ktre mog wprawi go w stan do zudzenia przypominajcy zgon. Zastrzeg sobie, aby dokadnie go zbada, zanim zostanie poddany sekcji albo pogrzebany. Kiedy zmar, jego matka utrzymywaa, e zosta zabity przez autopsj, ktr jej zdaniem przeprowadzono na ywym ciele. C za pomys. Aby zgbi podstawy czytania mowy ciaa, naley by przygotowanym na kilka nieudanych prb. Niektrym ludziom wychodzi to
* This Is Your Life amerykaski telewizyjny serial dokumentalny emitowany przez telewizj

NBC w latach pidziesitych i szedziesitych. Jego koncepcja polegaa na prezentowaniu biografii sawnych osb, ktre zapraszano do studia, nie informujc ich, e bdzie mowa o nich (przyp. tum.). ** Chan Canasta urodzi si w 1920 r. w Krakowie jako Chananel Mifelew (przyp. tum.).

MAG IA

54

lepiej ni innym, ale jeli zarwno ty, jak i druga osoba podejdziecie do tego zadania z otwartym umysem i wraliwoci, wkrtce osigniecie prawdziwy sukces. Zbierz siedem albo osiem przedmiotw i roz je na stole, ktry powinien by na tyle duy, aby dla kadego wystarczyo miejsca. Popro partnera, aby pomyla o jednym z przedmiotw, nie starajc si przy tym zgadywa, jakiego wyboru moesz si po nim spodziewa. Nastpnie stojc obok niego, popro, aby poda ci rk. Chwy go za nadgarstek. Nie sdz, aby robio to rnic, czy bdziesz trzyma jego praw, czy lew rk, ale wane jest, eby czu si swobodnie i eby nic nie krpowao ci ruchw. Udziel partnerowi kilku istotnych wskazwek. Pole, aby mylami naprowadza ci na wybrany przedmiot. Ma mwi ci w m y l a c h , czy masz porusza si w prawo, w lewo, w przd, w ty, czy te si zatrzyma, i skupia si wycznie na przekazywaniu tych informacji. Nie moe mwi niczego na gos, ale w gowie powinien formuowa bardzo wyrane instrukcje. Musisz zachowywa si tak, jakby zaledwie dotyka rki partnera, jedynie ze wzgldu na telepati. W rzeczywistoci jednak odczucia, jakich doznasz, trzymajc go za nadgarstek, posu ci jako wskazwki i nakieruj na waciwy obiekt. Podczas pierwszej prby unie jego rk, aby znalaza si nad centralnym punktem stou. Kiedy bdzie si skupia, delikatnie pchnij jego do w jedn, a potem w drug stron. Wyczujesz opr. Jeli twj partner w mylach nakazuje ci ruch w danym kierunku, bdzie rzecz naturaln, e zwracajc si w z stron, wywoasz u niego napicie. Wskazwk bdzie wic dla ciebie najsabszy opr. Musisz by przez cay czas otwarty na to fizyczne sprzenie zwrotne i bardzo uwany, gdy w kadej chwili twj partner moe zasygnalizowa zmian kierunku. Po kilku prbach odkryjesz, e za kadym razem udaje ci si bezbdnie wskaza wybrany przez niego przedmiot. Kiedy pojmiesz t regu i nauczysz si j wykorzystywa, pora przej do kolejnego etapu, ktry rozgrywa si w znacznie wikszej przestrzeni. Popro swego towarzysza, aby pomyla o jakim duym przedmiocie znajdujcym si w pomieszczeniu, w ktrym przebywacie. Znw chwy go z rk, ale tym razem musi to wyglda tak, jakby cign go przez pokj w poszukiwaniu wybranego obiektu. Musisz wic stan krok przed nim i wycign woln
55

rk, jakby wymacywa drog. Nastaw si na odbir sygnaw, jakie bdzie ci przekazywa jego rka, i pozwl, aby ci prowadzi, dajc wskazwki w postaci najmniejszego oporu. Najlepiej bdzie, jeli chwycisz partnera za prawy nadgarstek lew rk i napniesz j lekko, co pozwoli ci atwiej wyczu sygna. Potem moesz zakoysa caym ciaem w rnych kierunkach, instruujc go rwnoczenie, aby w mylach wydawa ci polecenia, w ktr stron masz i. W ten sposb uda ci si uzyska wyraniejszy sygna, ni gdyby kierowa jego rk. Moesz trafi na tak osob, e ju po chwili poczujesz, jak prowadzi ci prosto w stron wybranego przedmiotu. To nie bdzie tylko brak oporu; poczujesz po prostu, e popycha ci w odpowiednim kierunku. Taki podatny na sugesti partner moe sprawi, e zadanie bdzie zadziwiajco proste. Obserwujc jego stopy, moesz zauway subtelne ruchy, ktre rwnie wska ci waciwy kierunek. Jak w przypadku tabliczki Ouija, gdzie nakazujesz zebranym, aby nie poruszali szklank, tu rwnie moesz zaznaczy, e twj partner nie powinien dawa ci adnych wskazwek. Dopki jednak bdzie si skupia na kierowaniu tob w mylach, twoje polecenie tak naprawd pozostanie bez znaczenia, poniewa opr i ruchy s nieuwiadomione. Takie dowiadczenie mona oczywicie zamieni w sztuczk sceniczn, aczkolwiek traci ona na atrakcyjnoci, gdy trudno utrzyma tempo i rytm. Pewien skromny amerykaski iluzjonista, znany jako Niesamowity Kreskin, synie z tego, e odnajduje gdzie na widowni honorarium za swj wystp, kierujc si sygnaami w postaci napicia mini osoby, ktra je ukrya. Umowa jest taka, e jeli nie znajdzie czeku, wystpuje za darmo. Chocia nigdy nie widziaem tego numeru w jego wykonaniu (a szczerze mwic, nie jestem pewien, na ile ciekawy jest dla widzw dramat wykonawcy, ktry

56

MAGIA

moe nie dosta zapaty), ogldaem innych mentalistw przy pracy. Podejrzewam, e problemy z utrzymaniem tempa i napida sprawiaj, e trudno uczyni z tej sztuki prawdziwy gwd programu, i przypuszczalnie z tego powodu tak rzadko jest pokazywana. Za to jako prywatny, improwizowany pokaz jest bardzo efektowna. Jeli chcesz wiczy t umiejtno, nie obawiajc si niepowodzenia, sprbuj zastosowa sztuczk karcian, ktrej nauczye si wczeniej. Kiedy karta wrci do talii, ktra zostanie przetasowana, roz j na stole kolorami do gry. Poszukaj karty klucza, pamitajc, e na niej znajduje si ta, ktr wybra jeden z widzw. Rozrzu tali na blacie w sposb chaotyczny i postaraj si, aby poszukiwana karta bya widoczna. Odwr wzrok od stou i popro uczestnika pokazu, aby wypatrzy swoj kart, a potem ka mu przemiesza tali. Kiedy bdzie to robi, zamknij oczy i odwr si, a potem chwy go za nadgarstek i wycignij jego rk na stoem. Kierujc si wskazwkami w postaci naprenia jego mini, sprbuj zlokalizowa wybran kart. Kiedy bdziesz pewien, e j znalaze, otwrz oczy i upewnij si, czy masz racj. Tak czy inaczej, po jego do na waciwej karcie. Jeli zatrzymae si daleko od niej i musisz cign rk partnera na drugi koniec blatu, bdzie to wygldao jak wybieg e faktycznie odkrye wybran kart i tylko udawae, e si pomylie, cwaniaczku.

Pami
Sprbuj sobie wyobrazi, e wybierasz si na zakupy w jakie deszczowe poniedziakowe czy wtorkowe popoudnie. Dosownie wpadasz do zaprzyjanionego sklepu z ciuchami przy gwnej ulicy gdzie na obrzeach miasta w poszukiwaniu nowego przyodziewku, ktry mgby ozdobi twoj zgrabn sylwetk. Na wyprzeday dostrzegasz olniewajco wspaniay blezer. Znakomita jako i przeliczny wzr. Kiedy tak zachwycasz si idealnym ksztatem kieszeni i subteln faktur weny, kiedy cieszysz oko twarzowymi splotami, ktrym nie sposb si oprze, ogarnia ci zakopotanie i zaczynasz nerwowo szuka metki z cen. Jest obniona do zaledwie trzynastu brytyjskich funtw szterlingw i dwudziestu omiu nowych, pobrzkujcych pensiakw! Zajebista okazja. Jedn rk porywasz z wieszaka olniewajcy ciuszek, a drug, szukajc po omacku portfela, roztrcasz brutalnie okciami starcw, kaleki i zwyke niedojdy, aby jak najszybciej dotrze do kasy i zyska pewno, e to przecenione cudo bdzie naleao do ciebie. A teraz tu nalegam, aby w obliczu dalszych wypadkw zachowa zimn krew jak by si poczu, gdyby mamlajca gum do ucia sprzedawczyni nabia ci przeraajco wysok cen, na przykad 52,17 funta? Z niezachwian pewnoci pokazujesz jej wyran i jednoznaczn cen na metce, upierajc si przy niszej kwocie. Dziewczyna jednak zdaje si nie sucha i bezdusznym to

58

PAMI

nem o zapachu gumy owocowej powtarza wysz cen. Spogldasz tam, gdzie wisia przedmiot waszego sporu, i dostrzegasz pokanych rozmiarw tabliczk z napisem: Oferta specjalna sweter w cenie promocyjnej 13,58 funta!". Wskazujesz na ni triumfalnym gestem i ponownie domagasz si obnionej ceny. Tymczasem ta bezmylna idiotka wci uprzejmie powtarza swoje, najwyraniej nie widzc, e ewidentnie si pomylia. Moesz teraz stwierdzi, e moja umiejtno czytania w mylach nie ma sobie rwnych, ale w tym momencie zapewne mylisz, e faktycznie masz prawo domaga si obnionej ceny. Jeli tak jest, grubo si mylisz. W rzeczywistoci ekspedientka moe ci nabi tak cen, jaka tylko si jej spodoba. Pozwlcie, moje liczne, lecz niedoinformowane lalunie, e wam co wyjani. Rozmawiamy tutaj o umowach i o tym, w ktrym momencie staj si wice. W umowie powinna wystpowa propozycja oraz jej przyjcie. Jeli mona wykaza, e oba te kryteria zostay spenione, umowa wyglda na zawart. Jeli zakadamy, e etykietka ma prawnie wic moc, to umieszczon na niej promocyjn cen naleaoby uzna za p r o p o z y c j , a przyniesienie artykuu do kasy za jej p r z y j c i e . Ale to byoby wice rwnie dla ciebie i oznaczaoby, e nie moesz ju odoy towaru na pk ani si rozmyli. Podobnie, skoro folder reklamowy oferuje produkty w okrelonej cenie, a my uznamy to za propozycj, moglibymy dokona zamwienia na ogromn skal (przyjcie), co zgodnie z umow zobowizywaoby sprzedawc do zapewnienia nam takiej ogromnej dostawy. Oczywicie co takiego nie jest dopuszczalne i firma mogaby nas przeprosi, informujc, e posiada w magazynach ograniczon liczb danego produktu. Prawo traktuje zatem metki i tym podobne zaledwie jako zacht", niewic zapowied zoenia propozycji. W rzeczywistoci propozycja skadana jest pniej przez klienta, ktry podchodzi do sprzedawcy i pokazuje, co zamierza kupi. Kiedy ten zaakceptuje jego propozycj, a cena zostaje uzgodniona, dochodzi do zawarcia umowy. Oczywicie obstawanie przy wyszej cenie moe nie by w interesie sklepu. Przypuszczalnie, aby nie psu sobie opinii, pozwolono by ci dokona zakupu za obnion cen. Nie moesz
59

PAMI

jednak nalega. Kiedy znajdziesz na pce bdnie oznakowany artyku, nie moesz upiera si przy kupnie za mniejsz kwot, jeli ekspedient odkryje, e co nie gra. Takie zachowania utrwalaj si tylko dlatego, e prawdopodobnie wikszo pracujcych w sklepach osb rwnie bdnie rozumie przepisy, przez co czuje si w jaki sposb zobligowana cen umieszczon na metce. Ten rzucajcy na kolana, fascynujcy samorodek prawa handlowego zosta po raz pierwszy orzeczony w 1953 roku w sprawie midzy Pharmaceuticals Society of Great Britain (Brytyjskie Towarzystwo Farmaceutyczne) a firm Boots Cash Chemists. Fakt ten pozwala nam czerpa szczegln satysfakcj z wygranej Bootsa. Bya to jedna z setek spraw, o ktrych musiaem si uczy na rnych kursach prawniczych podczas studiw. Pomimo e miaem kilku znakomitych nauczycieli i wykadowcw, darzyem ten przedmiot znikomym zainteresowaniem, chocia niektre spord wicze umysowych i niezgodnych ze zdrowym rozsdkiem zawioci, jak ta powyej, uwaaem za przyjemne ze wzgldu na ich szczegowy charakter. Kiedy przychodzia pora egzaminw, stawaem przed koniecznoci zapoznania si z niezmiernie dug list spraw. Kada z nich zawieraa jak wan zasad, ktr w zwizku z ni orzeczono, e ju nie wspomn o nazwie sprawy i dacie jej rozstrzygnicia. Wiedziaem, e nie dam rady wyku tego wszystkiego na pami, zreszt nie miaem zamiaru sta si jednym z tych studentw, ktrzy spdzali dugie, cho nie zawsze bezsenne godziny w czytelni, zagrzebani wrd spitrzonych tomw, usiujc wepchn do swych mzgownic jak najwicej suchych informacji. Zapragnem wic wynale jak skuteczn i sensown metod, ktra pozwoliaby mi spamita te dugie wykazy i skrawki informacji. Zabawiaem si technikami, jakie stosowaem, przygotowujc si do egzaminw koczcych szko redni (z podobn jak wwczas odraz do wszystkiego poza najbardziej uproszczonym wykazem materiau), i dziki odrobinie wyobrani wymyliem sposb na wbicie sobie w pami bez adnego wysiku okoo dwustu przypadkw. Od tamtej pory wiczyem i doskonaliem umiejtnoci zapamitywania, studiujc dziea
60

PAMI

odpowiednich ekspertw. Chc si z wami podzieli technikami, ktre uwaam za najbardziej wydajne. Wybraem te, ktrych z najwikszym powodzeniem uczyem innych. Mona je wykorzysta do zapamitywania list zakupw, polece i tekstw przemwie, imion osb poznanych na przyjciach bd konferencjach, jak rwnie do prezentowania wspaniaych sztuczek tym, ktrym chce si zaimponowa. Techniki te bd dla ciebie bezcenne, niezalenie od tego, jak dobra czy jak kiepska jest obecnie twoja pami.

Punkt wyjcia
Istnieje bardzo niewiele dowodw na to, e popularna koncepcja pamici fotograficznej rzeczywicie ma sens. O ile paru erudytw potrafi zachowa w pamici wielce zoone i bardzo szczegowe obrazy scen (wspomnienie obrazowe"), zazwyczaj nie utrzymuj si one dugo i bywaj podatne na subiektywne znieksztacenia, zamiast stanowi idealne odwzorowanie. Ponadto wikszo bada powiconych nadzwyczajnym zdolnociom zapamitywania zdaje si dowodzi, e te pozornie uzdolnione osoby wykorzystuj znakomite techniki pamiciowe, w rodzaju tych, ktre wam tu przedstawi. Naleaoby take rozprawi si z mitem, ktry gosi, e wykorzystujemy tylko dziesi procent mocy mzgu. Chocia nie ulega wtpliwoci, e wielu z nas mogoby si posugiwa umysem o wiele wydajniej, tego rodzaju statystyki pozostaj bez znaczenia. Uywamy rnych czci mzgu do rnych zada w rnych okolicznociach, ale adne z powanych bada nigdy nie dostarczyo takiej liczby ani tym bardziej nie okrelio, co tak naprawd miaaby

oznacza moc mzgu". Powszechnie wyolbrzymiany jest rwnie pogld, e prawa i lewa pkula mzgu znaczco si od siebie rni,
61

PAMI

a docierajc do obdarzonej wyobrani hemisfery, jestemy w stanie si uczy, malowa i bez trudu dokonywa twrczych osigni. Faktycznie istnieje par rnic na przykad tylko lewa strona mzgu odpowiada za mow jednak znacznie wicej jest podobiestw. Jaki czas temu uczszczaem na weekendowy kurs szybkiego czytania. Obiecywano mi, e zdobd zdolno podwiadomego pochaniania tekstw w zawrotnym tempie i bd mg bez trudu powraca do uzyskanych w ten sposb informacji. W kursie brao udzia okoo dziesiciu osb. Znaem wikszo z nich, jak rwnie samego instruktora, ktry by gorliwym entuzjast NLP (programowanie neurolingwistyczne zagadnienie, ktrym bdziemy si rozkoszowa pniej). Kiedy przerabialimy pierwszy etap nauki szybkiego czytania, czyli wstpny ogld, pomylaem, e chyba co jest nie tak. Mielimy za zadanie wzi ksik do rki i ogldajc ty okadki, szuka przedsmaku jej zawartoci. Wtedy to nasza podwiadomo miaa wyczu, czy dana ksika jest interesujca, czy nie. Zaczem przypuszcza, e wchodzi tu w gr jaki cakowicie wiadomy proces, ale odoyem na bok sceptycyzm i suchaem dalej. Nastpnie mielimy przyjrze si spisowi rozdziaw, aby zyska poczucie struktury ksiki i zacz tworzy podwiadom map jej zawartoci. Byem zachwycony, odkrywajc, e ju od dawna stosowaem wanie takie rodki, ilekro braem do rki jak ksik. A moe miaem wrodzone zdolnoci? W kolejnym stadium relaksowaem si i wyobraaem sobie, e mj umys jest otwarty i chonny, po czym wertowaem ksik, nie starajc si jej czyta ani niczego zapamitywa. Kiedy dochodziem do koca, powtarzaem t sam czynno w odwrotnym kierunku. Byo to, jak si dowiedziaem, dopenieniem metody szybkiego czytania. Byem podekscytowany. Zostaem poinformowany, e moja podwiadomo wanie zmagazynowaa tre c a e j ksiki w jakim ciemnym zaktku i teraz jedyne, czego musz si nauczy, to jak wydoby te informacje. Wymagao to nieco wikszej wprawy, ale zasadniczo byo atwe. Aby zrobi wraenie na grupie, przyniosem ze sob na kurs ksik o Wagnerze*. Jej zawarto mogem odzyska" w sposb nastpujcy: powinienem zada sobie pytanie, na ktre ksika moga udzieli odpowiedzi, a potem jeszcze
62

PUNKT WYJCIA

raz powoli wertowa kartki. Moja podwiadomo, ktra wiedziaa, gdzie znajduje si poszukiwana informacja, miaa zaalarmowa mnie w chwili, gdy bd przewraca waciw stron. Jeli trzeba, przeczytajcie to jeszcze raz. Wszyscy wygldali na zafascynowanych t metod i zapewne rwnie perspektyw zapacenia trzystu funtw, ktre trener liczy sobie za ten szajs. Podniosem rk i zapytaem: Hmmm, nie chciabym wyj na ignoranta i chyba co przeoczyem, ale czy nie pokazae nam wanie, jak si s z u k a czeg o w ksice? Zostaem poinformowany, e by moe ju korzystaem niewiadomie z tych technik, prawdopodobnie pod wpywem lat spdzonych na uniwersytecie, gdzie musiaem wiele czyta. Mona by pomyle, e ludzie nieposiadajcy wyszego wyksztacenia nie wiedz, jak przeglda ksik w poszukiwaniu informacji. Co zdumiewajce, caa reszta grupy, do ktrej naleao wielu absolwentw wyszych uczelni, zdawaa si wci zachwyca systemem, ktry nie wnosi niczego nowego. Poniewa uderzyem w czuy punkt, trener postanowi udowodni, e w trakcie wertowania podwiadomo wchania ca zawarto ksiki. Powiedzia, e gdybym j zamkn i zapyta, gdzie moe si znajdowa konkretna informacja, mj umys udzieliby mi waciwej odpowiedzi, podpowiadajc numer strony. Znakomicie! Po takich rewelacjach byem gotw sign z powrotem po swj cynizm. Trener zaproponowa przeprowadzenie testu z udziaem jednego z czonkw grupy, ktry twierdzi, e nowa technika przysparza mu wiele poytku. W cigu paru sekund przeczyta moj ksik o Wagnerze, a potem trener
* Nie rozmieszajc nikogo poza sob, wybraem dzieo Johna L. DiGaetani pod tytuem nie nabieram was Zgbiajc Piercie" Wagnera.

otworzy j w przypadkowym miejscu, spojrza na tekst i spyta mego koleg kursanta, na ktrej stronie znajduje si odpowied na konkretne pytanie (nie pamitam o co chodzio, ale nie ma to wikszego znaczenia). Nie mogem si doczeka odpowiedzi. Facet zamkn oczy, a po chwili oznajmi: 143". Trener, spogldajc w ksik, nie kry podniecenia. Okazao si, e chocia numer waciwej strony by zupenie inny (172), prba zakoczya si

63

PAMI

powodzeniem (bowiem jedynka zostaa odgadnita prawidowo, 4 i 3 wyranie skadaj si na 7, a 2 jest bardzo blisko 3). Czy mona wymaga jeszcze jakich dowodw? Prawdopodobnie grupa osb o zbyt silnej wierze i niewielkim dowiadczeniu z ksikami dosza do wniosku, e taki kurs pozwoli im dokonywa cudw. Kilka takich naciganych sukcesw, jak ten opisany powyej, moe wpoi w ludzi bdne przekonanie, e posiedli nowe zdolnoci. Da im to chwilow satysfakcj, dopki starczy im zapau, aby samych siebie ogupia. Inne kursy s mniej ezoteryczne. Klasyczna technika szybkiego pochaniania tekstu polega na umiejtnoci czytania bez zatrzymywania si na kadym sowie. Krtko mwic, naley tak wytrenowa wzrok, aby poda za palcem, ktry wdruje rodkiem strony, a jednoczenie wychwyci na obrzeu pola widzenia tyle informacji, e bdziemy w stanie poj znaczenie tekstu. W takiej metodzie nie ma nic zdronego, ale nie daj sobie wmwi, e przegldajc ksik, zachowujesz w podwiadomoci jej tre. Takie techniki byskawicznego czytania, popularyzowane przez ksiki i kursy na caym wiecie, to tylko nauka pobienego przegldania. Nic wicej*. Pami nie jest jak misie wymagajcy wiczenia, stanowi raczej szereg procesw. Generalnie kiedy usiujemy" zapamita du ilo informacji, procesy te nie funkcjonuj najlepiej. Kiedy prbujemy przepeni swoj pami krtkoterminow, upychajc w niej zbyt wiele informacji, ogarnia nas napicie. Wydaje si, e nasz
* Przypomniaem sobie kwesti Woody'ego Allena: Wanie przeczytaem na szybko Wojn i pokj. To jest o jakich Rosjanach".

umys jest w stanie jednorazowo przetworzy tylko sie dem jednostek informacyjnych, a potem zaczynamy je wypiera z pamici w celu przyswojenia nowych. Jeli napotykamy wtek, ktry zawiera wicej ni siedem elementw, instynktownie dymy do rozbicia go na mniejsze kawaki. Prawdopodobnie zdarzyo ci si sysze, jak zegar wybija godzin, i zaraz potem zadawae sobie pytanie, ile rozlego si uderze. Do okoo siedmiu jestemy w stanie zapamita, ale potem nie mamy ju na to szans. Linijka wiersza, ktra skada si z wicej ni siedmiu stp rytmicznych, wymaga rozbicia na dwa wersy. Grupujemy cyfry w numerach telefonw po
64
mal artc mia

Pd nie nizn bya lubo

PUNKT WYJCIA

trzy lub po cztery, aby atwiej byo nam je powtarza. Z tej samej przyczyny kiedy prbujemy zapamita wicej ni siedem rzeczy naraz, umys staje si przeciony i wszystko si nam miesza. Dziki przedstawionym tutaj metodom bdziesz w stanie zgromadzi bardzo wiele elementw informacji, nie prbujc nawet zapamitywa od razu kilku z nich. Nie wynalazem sam adnej z tych technik, ale wykorzystuj wszystkie. Proponuj metody wypraktykowane i sprawdzone, ale wzbogacam je o wasne przemylenia i oparte na dowiadczeniu wskazwki. Zachcam do ich wyprbowania, nawet jeli nigdy nie zamierzae doskonali pamici. S naprawd pocieszne, zaskakujce i niesychanie przydatne, a ich stosowanie wymaga bardzo niewiele wysiku. By moe zaczynam by nachalny, ale gdy jedynie o nich przeczytasz, wydadz ci si gupkowate i bezuyteczne. Jeli natomiast wykaesz si odrobin zaangaowania, kolejne strony ksiki mog w ekscytujcy sposb zmieni twoje ycie. Bd ci potrzebne kartka i dugopis.

dzies zywi< wa: bieta oan ma a 8

W

byo 1 ran ^ JeJ d

Vm '
simes:

Piem3( Z< ^orzys speqal wksii Juyj

* /
chunk
piesZc

oystem powiza

Gdyby kto dopad mnie w toalecie i zada, abym wymieni nazwiska wszystkich brytyjskich dynastii krlewskich w porzdku chronologicznym, odpowiedziabym z wielk przyjemnoci: Nor-

stary, z niezwi i pensa chodzi

manowie, Plantageneci, Lancasterowie, Yorkowie, Tudorowie, Stuartowie, Hanowerczycy i Windsorowie. Nauczyem si tego, gdy miaem sze lat, poniewa uczszczaem do bardzo starowieckiej podstawwki. Wyobracie sobie pocztkow scen filmu Oliver Twist, ale nie a tak bardzo rozpiewan. Ta szkoa bya ywym anachronizmem. Pooona w zamieszkanym przez klas redni Purley, bya zarzdzana zgodnie z wiktoriaskimi zasadami, w ktrych lubowaa
65

PAMI

si dyrektorka, panna Routledge. Bya to rosa, osiemdziesicioletnia lesbijka, ubrana zawsze w marynark i krawat, ywica si, jak pamitam, wycznie jajkami na mikko, ktre wci plamiy jej spadzist pier amazonki. Ta przeraajca stara kobieta o mskiej fryzurze rutynowo stosowaa kary cielesne i wrzeszczaa na dzieci, a zaczynay si moczy ze strachu. Zgodnie z jej wymaganiami wszyscy a do ostatniej klasy pisalimy pirami maczanymi w kaamarzach, nosilimy krtkie spodenki i nie wolno nam byo biega po boisku ani rozmawia w czasie posikw. Kadego ranka poznawalimy nowy gatunek dzikiego kwiatu, a w porze lunchu pacilimy po dwa pensy za misk zupy, ktr wydawaa nam jej dawna kochanka, jedca na motorynce siedemdziesicioletnia pani Morton. Czesne wynosio pidziesit funtw za semestr miesznie mao nawet na owe czasy i myl, e wszystkie te pienidze szy na gotowane jajka i pralni. Z ca pewnoci nie byy wydawane na ksiki. Te, z ktrych korzystalimy, byy tak starodawne, e ich strony przewracao si specjalnymi szczypcami. Nie bybym wcale zdziwiony, gdybym w ksice do geografii znalaz rcznie malowane mapy z dopiskiem Tu yj bestyje" na oceanie. Na przykad nasz podrcznik do rachunkw by dostosowany do starego systemu monetarnego, ktry, piesz z wyjanieniem, abycie nie pomyleli, e jestem a tak stary, zosta wycofany kilka lat wczeniej. Kazano nam po prostu nie zwraca uwagi na szylingi i wykonywa wiczenia na funtach i pensach. Mj brat, modszy ode mnie o dziewi lat, rwnie chodzi do tej szkoy, a Routy wci tam rzdzia, chocia przekroczya ju dziewidziesitk. Nie nabieram was: on te uywa tego podrcznika do matematyki. Gdy raz zdarzyo mi si otworzy t nasiknit przytaczajcym aromatem ksik o podartych kartkach, na licie nazwisk dzieci, ktre kiedy z niej si uczyy, znalazem paru kolegw z moich czasw. I jeszcze jedno wspomnienie. Podczas jednego z porannych wykadw Routy dowiedzielimy si przypuszczalnie na podstawie jakiego niedoczytanego freudowskiego tekstu zmieszanego z mdrociami starych wdw e dziewczynki najbardziej kochaj tatusiw, a chopcy najwiksz mioci darz mamusie. Wyobracie sobie, jak wszyscy, od szeciolatkw do dziesiciolatkw,
66

SYSTEM POWIZA

opuszczamy sal, mijajc w przeraeniu nasz dyrektork, ktra pyta kadego, kogo z rodzicw kocha najbardziej. Jeli kto odpowiedzia nieprawidowo a sprbujcie przypomnie sobie przez moment, jakie dziwactwa wkadano nam do gw w dziecistwie dostawa w twarz. Jak dzi pamitam dziewczynk, jedn z tych najmodszych, ktra krzyczaa przez zy, e najbardziej kocha swoj mam, podczas gdy Routledge dara si: Kim jeste? Chopcem?!", a potem na oczach caej szkoy walna j od tyu w nogi z caym impetem swej tpej wiktoriasko-lesbijskiej furii. Chocia nauczyciele nie posiadali odpowiednich kwalifikacji i jedynie naladowali jej metody, chocia wszystkiego uczylimy si na pami, i to do tego stopnia, e musielimy wkuwa sowo w sowo formuki z kadego przedmiotu i bylimy karani za kade odchylenie od dosownego brzmienia, chocia jedenacie razy oberwaem kapciem i zostaem nazwany brudnym ulicznikiem, gdy napisaem kred na chodniku przed wejciem do szkoy sowo sracz", chocia czesne byo symboliczne, a podrczniki cuchny stchlizn i szczynami, prawie wszystkich nas wykierowaa do przyzwoitej szkoy redniej. Gdy kilka lat pniej odwiedziem pann Routledge w jej mieszkaniu nad szko, wydaa mi si mniejsza, cudaczna niczym

* Arthur Mullard (1910-1995) brytyjski aktor komediowy (przyp. tum.).

Arthur Mullard*, uprzedzajco mia i pena wdziku. Nie tylko uczylimy si pisa stalwk maczan w kaamarzu, ale rwnie wkuwalimy na pami nazwiska rodzin krlewskich w porzdku chronologicznym. Kazaa nam powtarza nastpujce zdanie: Nie Pomoe Lewatywa, Jak Trzeba Studiowa Histori". Kade z zawartych w tym zdaniu sw zaczynao si na tak sam liter jak poszczeglne dynastie Normanowie, Plantageneci, Lancasterowie, Yorkowie, Tudorowie, Stuartowie, Hanowerczycy i Windsorowie. Z tego, co mi wiadomo, ta lista moe nie by do koca zgodna z prawd, ale nigdy nie zapomn kolejnoci rodw krlewskich wpojonej mi przez Routy, chocia nie powtarzaem ich od dwudziestu piciu lat.

67

PAMI

Wtedy to pierwszy raz zetknem si z mnemotechnik. Pniej mogem dziki niej swobodnie przebrn przez uniwersyteckie nudy i powanie zmieni swoje podejcie do nauki. Przed nami lista dwudziestu przypadkowych sw. Zanim przejdziemy dalej, chciabym, aby w cigu trzydziestu sekund sprbowa zapamita po kolei tyle z nich, ile potrafisz. Bd tak miy i sprbuj to zrobi, poniewa chc zobaczy, jak szybko osigasz postpy przy minimalnym wysiku. Dugopis i papier pomog ci skontrolowa wyniki. Zatem do dziea. A ja id sprawdzi poczt.
1 telefon

2. kiebasa 3. mapa 4. guzik 5. ksika 6. kapusta 7. szko 8. mysz 9. brzuch 10. tektura

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

statek Gwiazdka sportowiec klucz wigwam dziecko kiwi ko pdzel orzech

Dobrze. Teraz od na chwil ksik i sprbuj sobie przypomnie te wyrazy w podanej kolejnoci. Zanotuj je, jeli masz pod rk kartk i dugopis. Zrb to teraz. No, ju po wszystkim. Mam nadziej, e dobrze si spisae. Teraz rozlunij si, zapomnij o wiczeniu i od kartk. Moliwe, e jeste bystrym draniem obznajomionym z technik, ktr chc tu przedstawi, i zapamitae wikszo wyrazw. C, w takim wypadku moesz swobodnie pomin ten rozdzia albo mimo wszystko przyczy si do innych, chocia nikt nie lubi takich przemdrzaych dupkw. By moe prbowae uoy z tych sw jak historyjk. To cakiem nieze rozwizanie, ale na kolejnych stronach tej ksiki znajdziesz o wiele lepsz technik. Zapewne jednak zadanie okazao si dla ciebie za trudne i musiae powanie si namczy, aby gdzie w poowie listy przypomnie sobie waciw kolejno sw. Wiem, e kazaem ci si zrelaksowa i zapomnie o tym dowiadczeniu, ale teraz chciabym, aby jeszcze raz sprbowa

68

SYSTEM POWIZA

powtrzy te sowa. A potem sprbuj wymieni je od koca. Tylko sprbuj. Ju wicej nie bd da od ciebie adnych wysikw. Przypuszczam, e okazao si to niemoliwe. Z wielkim trudem prbowae nauczy si caej listy na pami i poniose klsk. To, co zdoae zapamita, jeszcze trudniej byo ci odtworzy po minucie czy dwch. Przypuszczalnie wyliczenie tych wyrazw od koca przerastao twoje moliwoci. Technika, ktr zaraz zaprezentuj, jest prosta i atwa, a jeli podejdziesz do niej z otwartoci i humorem, moesz potem poprosi kogo o uoenie podobnej listy i odczytanie wyrazw, a ty nie bdziesz musia niczego si uczy, poniewa kiedy ten kto skoczy czyta, wszystko bdzie ju zapisane w twojej pamici. Moesz go poprosi, aby stworzy list pidziesiciu sw, a jej zapamitanie rwnie przyjdzie ci bez trudu. Bdziesz w ranfe recytowa j z pamici od koca z tak sam atwoci, jak od pocztku, nawet po kilku dniach. Ujmujc skrtowo, caa sztuka polega na tym, aby kade sowo wizualnie poczy z nastpnym. Nie chodzi o jakikolwiek obraz, ktry kojarzy ze sob oba wyrazy, ale o taki, ktry spenia nastpujce kryteria: 1. Obraz powinien by y w y . Oznacza to, e musisz powici chwil, aby wyranie go zobaczy w mylach. Potrzebujesz rwnie troch czasu, aby nastawi si do niego emocjonalnie. Jeli obraz jest zabawny (a czsto bdzie), przyjrzyj mu si i dostrze jego mieszno. Jeli jest odraajcy, poczuj autentyczny wstrt. Niektrzy ludzie nie potrafi niczego wizualizowa i bardzo si mcz, kiedy si ich o co takiego prosi. Jeli uwaasz, e do nich naleysz, nie martw si. Tutaj nie chodzi o prawdziw wizualizacj. To atwe. 2. Elementy kadego z obrazw powinny ze sob w s p d z i a a . Wyobraajc sobie A obok B, nie osigniesz tego, o co chodzi. Gdyby A byo wykonane z B albo B zostao wtoczone w A, albo te gdyby A bio si, taczyo bd spkowao z B, byoby znacznie lepiej. 3. Obraz powinien by n i e z w y k y . Jeli masz poczy sowa czowiek" i filianka", moesz by w stanie przywoa ywe wyobraenie ich interakcji, ale obraz moe by zbyt normalny, jak na przykad czowiek pijcy z filianki". O wiele bardziej
69

PAMI

zapadnie ci w pami, jeli czowiek bdzie usiowa si napi z gigantycznej filianki, albo jeli j poknie, albo jeli wyobrazisz sobie malekiego czowieczka w filiance, ktry chce si wydosta, zanim kto zaparzy herbat. Majc to na uwadze, wrmy do naszej listy. Wypisaem proste i przypadkowe sowa, ktre nie maj w sobie nic, co pozwolioby wejrze w gb mojej fascynujcej psychiki, nadaj si zatem do demonstracji owej techniki jak kade inne. Zaprezentuj obrazy, ktrymi sam si posuyem, chcc poczy wyrazy w pary Zapoznaj si teraz z moimi sprzeniami obrazw, na razie nie prbujc tworzy wasnych, dopki nie nabierzesz pewnoci, e odpowiadaj powyszym kryteriom. Zwr rwnie uwag na to, jakie odczucia wywouje w tobie kade z pocze. Czy jest mieszne? Wstrtne? Przeraajce? Powi chwileczk na wczucie si w swoj reakcj

i przywoaj jak najbardziej autentyczny obraz tego, co opisaem. Okae si to pniej niezwykle pomocne. Jeeli tylko rzucisz na to okiem, bdziesz musia si cofn i przeczyta wszystko jeszcze raz.
Telefon/Kiebasa: Prbuj wykrci numer na tarczy staromod-

nego telefonu przy uyciu sflaczaej, surowej parwki. Zupenie nie nadaje si ona do tego celu, jest zimna i budzi we mnie odraz. Udaje mi si tylko troch obrci tarcz, ktra zaraz potem wraca do poprzedniej pozycji. Kiebasa/Mapa: Ogldam nakrcony w dungli film przyrodniczy, na ktrym mapa piecze sobie kiebaski na grillu. Jest to bardzo rzadki gatunek map, ktry po raz pierwszy zosta sfilmowany. Obok grilla znajduje si kilka pojemnikw z sosami. Mapa/Guzik: Nie musisz ju powica swego cennego czasu na zapinanie guzikw. Moesz do tego wykorzysta specjalnie wyszkolon map. Stoisz w samych skarpetkach, a ona zwinnymi palcami zapina ci koszul.

70

PAMI

Guzik/Ksika: To ksika w caoci powicona guzikom.

Aby j otworzy, musisz rozpi rzd duych, kolorowych guzikw przytwierdzonych na obrzeu okadki. Zupenie bezuyteczny chwyt marketingowy. Jej otwieranie jest naprawd irytujce. Ksika/Kapusta: Otwierasz ksik, aby w spokoju poczyta przy obiedzie, i odkrywasz, e kto powtyka midzy kartki zgnie, cuchnce licie kapusty. Fetor jest nieznony, a ksika nadaje si do wyrzucenia. Kto zrobi ci gupi kawa i twoje palce ociekaj teraz mierdzcym sokiem. Kapusta/Szko: Pikna i realistyczna, cho nienaturalnie wielka kapusta, wykonana ze szka. Twrca prezentuje j z dum, a kiedy stuka w ni palcem, kapusta wydaje dwiczny odgos. Wszyscy j podziwiaj, stojc dookoa z kieliszkami wina. Osobicie uwaasz, e jest brzydka i mieszna. Szko/Mysz: Masz ochot napi si wina i odkrywasz, e kieliszek jest pusty, a na jego dnie siedzi maa myszka. Jest najwyraniej pijana, nosi szpiczast czapeczk na gumce, a z ramion zwisaj jej

82

serpentyny. Z jej pyszczka wydobywaj si alkoholowe wyziewy, a z kadym czkniciem wypuszcza bbelki jak pijak w kreskwce z lat siedemdziesitych. Mysz/Brzuch: Niestety przychodzi mi na myl jedynie pewna medialna legenda, ktra przed kilku laty niesprawiedliwie narosa wok Richarda Gere'a. Jeli nie wiesz, o co chodzi, wyobra sobie, e twj brzuch jest peen piszczcych myszy, ktre wydostaj si przez ppek niczym szczury z Hameln. Brzuch/Tektura: Ciarna kobieta osaniajca brzuch kartonami ze starych pude. Otula si nimi, przybierajc monstrualne rozmiary. Teraz czuje si bezpieczna. Tektura/Statek: Wyobra sobie wielki prom linii P & O , ktry idzie na dno morza, poniewa w ramach spektakularnych oszczdnoci jego kadub zosta wykonany z tektury. Ludzie uciekaj do pontonw ratunkowych, nie baczc na fakt, e rwnie s wykonane nie z gumy, lecz ze zwykego papieru.

PAMI

Statek/Gwiazdka: May stateczek na szczycie witecznej cho-

inki, moe w jakiej szkole dla niedosyszcych. Mae kominy, okienka, wszystko. Kadub oklejony byszczc foli. Gwiazdka/Sportowiec: Ty i wszyscy twoi krewni spdzacie wsplnie Wigili, cigajc si na pokrytej niegiem bieni, ubrani w karnawaowe kapelusze i ze sztucznymi ogniami w doniach prbujecie dopa mety przed Kelly Holmes*. Najlepiej radzi sobie twoja niania, ktra w paszczu, kapeluszu i z torebk wyprzedza wszystkich, pokonujc dwukrotn zot medalistk. Sportowiec/Klucz: Zwyciczyni biegu otrzymuje w nagrod ptorametrowy zoty klucz na wstdze. Stojc na podium, usiuje go podnie i pokaza publicznoci, kiedy orkiestra gra hymn, ale klucz jest zbyt ciki. auje, e nie dostaa zwykego medalu. Klucz/Wigwam: Przy piropuszu Indianina dynda klucz. Indianin

* Kelly Holmes brytyjska lekkoatletka, dwukrotna mistrzyni olimpijska z Aten w biegach na 800 i 1500 m (przyp. tum.).

go nie zauwaa, przez co nie moe dosta si do wigwamu, eby

zrobi siku. Jest to dla niego strasznie deprymujce. Moesz sobie wyobrazi jego poczerwienia twarz i klucz poyskujcy w socu. Wigwam/Dziecko: Najnowsza moda w stylu New Age po swoje dziecko spa w wigwamie. apacz snw w zestawie. Wyobra sobie gigantyczne niemowl, ktre pi w rodku, a ciany wigwamu zapadaj si i wydymaj w rytm jego chrapania. Dziecko/Kiwi: Dziecko wpycha sobie do ust brunatne, kosmate owoce. Jeden po drugim. Na zjedzenie czeka jeszcze wysoka sterta. Cay liniaczek jest uwalany zielonym sokiem. Dziecko wymiotuje na zielono. Wida, e ptak uwielbia kiwi. Kiwi/ko: Ukadasz kiwi do snu w wielkim krlewskim ou. Przykrywasz je kodr, a potem czytasz banie o Maym Kiwi, dopki nie zanie.
72

SYSTEM POWIZA

ko/Pdzel: Zmienie wystrj swojej sypialni i ko ju do

niej nie pasuje, wic zamiast kupowa now narzut, malujesz j na ten sam kolor co ciany. Rozmazujesz farb po caym ku i patrzysz, jak twardnieje i robi si niewygodne. Pdzel/Orzech: Wobec braku odpowiedniego przyrzdu jeste zmuszony rozupa wielki orzech woski kocwk pdzla. Problem w tym, e kiedy uderzasz w skorup, farba z drugiego koca bryzgana wszystkie strony. Robisz straszny baagan, ale naprawd chcesz dobra si do tego orzecha. No i zrobione. Teraz, zakadajc, e nie marnowae swojego czasu, jak rwnie mojego czasu i czasu wszystkich innych, i rzeczywicie przeczytae to wszystko dokadnie, od ksik i zacznij wymienia przedmioty, poczwszy od telefonu. Jeli nie wyobrazie sobie kadego z nich, cofnij si i zrb to. Potem przekonaj si, jak wiele moesz sobie przypomnie, nie patrzc w tekst. Pozwl, aby kade sowo prowadzio ci do nastpnego. Jeli na ktrym utkne, sprawd, czy przypisany do niego obraz nie by przypadkiem dla ciebie nie do ywy. W takim wypadku moesz swobodnie zamieni go na inny, bardziej przydatny. Zwr uwag, o ile wicej i z jak atwoci moesz osign. A to dopiero twoja

pierwsza przygoda z t technik. I nie mwiem ci, eby prbowa cokolwiek zapamitywa. Jeli wymienie wszystkie wyrazy prawidowo i jeste podekscytowany, teraz naprawd zaskocz samego siebie, powtarzajc ca list od koca. Orzech..." Wykorzystujesz tutaj skonno swojej pamici, ktra o wiele lepiej przechowuje ywe obrazy ni suche informacje. Zamiast wkuwa co z wysikiem, pozwalasz, aby gadko zapado w pami dugoterminow, zamieniajc to w obraz atwiej przemawiajcy do twego mzgu. Kiedy przyjdzie ci na to ochota, moesz poprosi koleg, aby uoy list przypadkowych sw i zapisujc, wymienia je na gos. Po kadym z nich przez chwil utrwalaj sobie
73

PAMI

obraz, zanim poprosisz o nastpne. Najprociej jest z rzeczownikami, ktre atwo sobie wyobrazi, ale rwnie te bardziej abstrakcyjne, jak choby gniew", mona bez trudu zamieni w obraz, na przykad rozzoszczonej twarzy. Tak samo Gwiazdka" wystpia pod postaci choinki albo zgromadzonych krewnych. A jeli mylae, e nie potrafisz sobie niczego wyobrazi, moje gratulacje, bo wanie tego dokonae.

Wykorzystywanie systemu powiza

Nie ma w tym nic zego, jeli zechcesz popisa si sw now umiejtnoci przed przyjacimi. Gdyby chcia zrobi na nich jeszcze silniejsze wraenie, moesz poprosi o dusz list, ale zanim j wyrecytujesz, zrb z trzysekundowego spojrzenia na kartk efektown scen. We j w rk i omie wzrokiem, ale nie rb nic poza zapamitaniem pierwszego sowa. Potem oddaj j ktremu z kolegw i zacznij recytowa. Chocia mona by si obej bez takiego manewru, dziki niemu sztuczka jest bardziej imponujca, ni gdyby w ogle nie patrzy na kartk, gdy twoi widzowie nabior przekonania, e zapamitae ca list w cigu tych trzech sekund. Zapomn, e miae na to rwnie czas, kiedy wyrazy byy wymieniane na gos, a po jakim czasie (wrmy do tego, co

pisaem o iluzji i pamici wybirczej) mog nawet stwierdzi, e zostay tylko zapisane i nikt ich nie odczytywa. By moe jest to tani chwyt, ale moesz go wykorzysta. System powiza oddaje nieocenione usugi przy zapamitywaniu list sprawunkw. Jeli masz do kupienia kilka rzeczy, zabaw si w wymylanie obrazw, ktre pocz je ze sob, i przekonaj si, e znakomicie dasz sobie rad bez sporzdzania notatek. Cay czas korzystam z tej techniki, jeli pojawia si co wanego, o czym nie mog zapomnie. Jeli na przykad wiem,
74

SYSTEM POWIZA

e po powrocie do domu musz zadzwoni do jednego z moich przyjaci, kojarz jego wizerunek z otwieraniem drzwi do domu. Albo wyobraam sobie t osob przyczepion do moich kluczy jak brelok. Tak czy inaczej, wchodzc do domu, widz ten obraz i przypominam sobie o wanym telefonie. Z systemu powiza mona rwnie skorzysta, chcc zapamita przygotowywane przemwienie. Jeli wiesz, e musisz poruszy szereg zagadnie, powi je ze sob. Postaraj si kady z punktw odnie do jakiego obrazu, a potem stwrz midzy nimi ywe i niezwyke ogniwa. Wykorzystanie tej metody podczas wygaszania przemwienia daje ci wielk przewag, gdy nie musisz czyta z kartki. Dziki improwizacji przy poruszaniu poszczeglnych zagadnie twoje wystpienie moe by o wiele zabawniejsze, a e jeste przy tym rozluniony, atwo zaimponujesz suchaczom. Posuyem si tym systemem, aby powiza nazwy spraw z wanymi precedensami prawnymi, ktre z nich wynikay. W przykadzie, ktry podaem na pocztku tego rozdziau, Brytyjskie Towarzystwo Farmaceutyczne kontra Boots Cash Chemists (1953), wyobraziem sobie stojcego przy ladzie apteki Boots biznesmena (szykowny garnitur nadawa mu wygld czonka zarzdu, a ponadto wyobraziem sobie, e jest ekspertem w dziedzinie farmacji), ktry usiuje przymocowa metk z cen pidziesiciu funtw do nieprawidowo oznakowanego towaru. Ekspedientka unosi trzy wyprostowane palce, domagajc si dodatkowych trzech funtw,

SYSTEM MIEJSC

ktre wyobraaem sobie jako monety w portfelu przebiegego klienta. Wyrany obraz ceny pidziesiciu trzech funtw nie pozwala mi zapomnie, e by to przypadek z 1953 roku. Dodatkowo wyobraaem sobie, e stojca za lad kobieta ma fryzur z lat pidziesitych, jakkolwiek od czasu studiw zaczem stosowa lepszy system zapamitywania liczb, ktry zaprezentuj pniej.
75

Chocia stworzenie takiego obrazu moe si wyda nieco skomplikowane, w praktyce jest stosunkowo atwe. Zreszt kiedy zaczniesz sobie wyobraa scen tak jak ta, musisz wkomponowa w ni pewne szczegy, czemu wic nie miayby przypomina 0 czym wanym? Jeeli wystpujesz w sztuce i musisz nauczy si roli, system powiza rwne okazuje si niezmiernie pomocny. Pocz zasadniczy sens zawarty w kocwce wypowiedzi rozmwcy z pierwszymi sowami twojej kwestii, tak aby partner koczc swoj kwesti, automatycznie przypomina ci, co masz powiedzie. Tworzenie takich czcych scen w wyobrani jest podstaw wielu systemw, ktrych chc ci nauczy. Dalszy cig tego rozdziau okae si jednak bezuyteczny, jeeli powysza metoda nie daje ci satysfakcji. Prosz wic, zastanw si, czy dobrze j poje 1chcesz z niej korzysta, nim przejdziemy do nastpnych.

system miejsc
Wad systemu powiza, jak pewnie zauwaye dziki swej byskotliwoci i przenikliwoci, jest to, e kiedy utkniesz na jednym ogniwie, cay acuch staje si bezwartociowy. Z pewnoci dla wieo upieczonego studenta nie jest to najlepszy sposb na zapamitanie wszystkiego. Pozwl zatem, e podsyc twj kopotliwie niewczesny entuzjazm, prezentujc metod, ktra nie niesie takiego zagroenia system miejsc. Metoda ta ma w sobie wykwintny pierwiastek czarnoksistwa i pikantny lecterowski

76

klimat, co sprawia, e nie mona si jej oprze. Mionicy powieci Thomasa Harrisa Hannibal przypominaj sobie paac pamici Lectera to jest wanie ten system doprowadzony do granic doskonaoci. System miejsc wie si z greck sztuk zapamitywania, a jego pocztki sigaj legendarnej opowieci o uczcie, ktra miaa miejsce w VI w. p.n.e. Symonides z Keos (nie ka wam

SYSTEM MIEJSC

pamita wszystkich tych imion, ale mam nadziej, e bdziecie uwaa) by poet. Dostojnik Skopas zleci mu napisanie poematu pochwalnego na swoj cze. Symonides wywiza si z zadania i wygosi poemat podczas uczty wydanej przez Skopasa, ale ten poczu si zazdrosny, gdy w utworze pojawiy si rwnie pochlebne wzmianki na temat bogw, i zapaci autorowi tylko poow ustalonego wynagrodzenia. Niebawem poeta zosta wywoany przez posaca z sali. Kiedy tylko wyszed, za spraw rozgniewanych bogw zawali si sufit, grzebic pod gruzami Skopasa i wszystkich pozostaych biesiadnikw. Ich ciaa zostay tak zmasakrowane, e nie dao si ich rozpozna, a staroytni Grecy nie byli zbyt biegli w technikach identyfikacji zwok. Nasz bohater zna jednak metod, ktra pozwolia mu bezbdnie okreli tosamo ofiar, gdy dokadnie zapamita, gdzie siedzia kady z goci. Historia ta pochodzi z dziea Cycerona De oratore, a metody Symonidesa zostay po raz pierwszy opisane w 85 r. p.n.e. przez anonimowego rzymskiego autora w fascynujcym podrczniku retoryki zatytuowanym Ad Herenium. W redniowieczu zainteresowanie tym systemem odyo dziki w. Tomaszowi z Akwinu, ktry propagowa jego stosowanie w ramach swych regu nabonego ycia i etyki. W szerokim zakresie korzystali z niego rwnie jezuici. W XVI wieku przebywajcy w Chinach woski jezuita Mateo Ricci powici temu systemowi sporo uwagi w swoim Traktacie o mnemonice. Ale to barwna posta Giordana Bruna przyczynia si najbardziej do jego popularyzacji. Bruno by mnichem z zakonu jezuitw, astronomem, astrologiem i szpiegiem. Zosta oboony ekskomunik. Podrujc, opowiada wszystkim, ktrzy chcieli go sucha, o metodach zapamitywania. Mnemotechnika bya dla niego magicznym narzdziem powizanym z astrologi i hermetycznym okultyzmem. Stworzy system wyimaginowanych k pamici, stanowicych odzwierciedlenie krgw niebios, i przypisa do nich symbole sztuki, jzyka i nauki. By to rodzaj mnemonicznego planetarium, a Bruno wierzy, e dziki temu systemowi mona zrozumie porzdek wszechwiata. Taki poziom ezoteryki sprawi, e szybko zosta okrzyknity heretykiem i spalony na stosie w 1600 roku. Systemu miejsc nauczano w owym czasie w wielu angielskich szkoach i byo tak a do roku 1584, kiedy to
77

PAMI

purytascy reformatorzy owiadczyli, e przywoywanie dziwacznych obrazw jest czynem bezbonym. Dlatego ta pikna i uatwiajca ycie umiejtno przestaa by zaliczana do najchlubniejszych osigni ludzkiego umysu, bowiem poziom, do jakiego doprowadzaa wyobrani, nie spodoba si religijnym fanatykom. Mnemonika miejsc w swej najprostszej formie polega na kojarzeniu obrazw z miejscami w rzeczywistym i dobrze znanym otoczeniu. Obrazy reprezentuj rzeczy, ktre naley zapamita, i s umieszczone w staych punktach, tak aby zawsze napotka je na swej drodze. Zamy na przykad, e jest to ulica prowadzca do twojego domu, a potem jego wntrze i kade z pomieszcze, do ktrych wchodzisz w naturalnej i niezmiennej kolejnoci. Jeli znajdziesz si teraz w punkcie wyjcia, gdzie na ulicy, i zaczniesz w wyobrani i w stron domu, zauwaysz po drodze kilka znajomych miejsc. Moe to by sklep, ktry zawsze mijasz, przejcie dla pieszych, z ktrego zawsze korzystasz, albo stojca tam skrzynka pocztowa. To s wanie twoje miejsca. Kiedy zbliasz si do wejcia, kolejnym miejscem bdzie ganek albo podest przed domem. Jeli do drzwi twego mieszkania prowadzi korytarz, moesz znale jeszcze wicej miejsc do wykorzystania winda, skrzynka na listy czy wreszcie same drzwi. Teraz musisz w wyobrani przemierzy swoje mieszkanie. Moesz to zrobi naprawd, lepiej jednak zrobi to w pamici, dziki czemu nie przeoczysz tak atwo tych rzeczy, na ktre natrafisz teraz. Znajd jaki stay obiekt w przedpokoju, ktry wykorzystasz jako kolejne miejsce. Nastpnie wejd do pierwszego pokoju i wybierz co rzucajcego si w oczy. Jeeli znajdujesz si w salonie, moe to by telewizor, akwarium, kolekcja pyt albo sofa. Przejd do drugiego pokoju i znw wybierz jakie miejsce. Powtarzaj t czynno, a wykorzystasz wszystkie pomieszczenia w mieszkaniu i ustalisz, gdzie znajduje si punkt kocowy. Teraz powtrz w mylach cay szlak i upewnij si, e potrafisz odnale kade z miejsc. Bdzie to twoja staa trasa i bardzo wane jest, aby by z ni dobrze zaznajomiony Sprbujmy teraz wykorzysta j w celu utrwalenia czego w pamici. Wyobra sobie, e masz do zapamitania list spraw, ktre masz do zaatwienia w cigu dnia. Oto typowy przykad:
78

SYSTEM MIEJSC

1. Kupi znaczki. 2. Zanie garnitur do pralni. 3. W pracy powiedzie X, eby zadzwoni do Y (pomyl o autentycznych osobach). 4. Odebra telefon komrkowy z naprawy. 5. Nakarmi papug. 6. Zadzwoni do Dave'a. 7. Nagra program Trick of the Mina. 8. Kupi jakie badziewie na eBay 9. Dwa razy sprawdzi nagrywark DVD. Teraz zacznij przemierza swj szlak. Pierwszym zadaniem jest kupienie znaczkw, wic umie ich wyrany obraz w pierwszym z wybranych miejsc. W tym wypadku nie tworzysz skomplikowanych powiza, lecz po prostu umieszczasz mocny wizualny symbol kadego zadania tam, gdzie moesz go atwo zauway. Jeli pierwszym z miejsc jest sklep, wyobra sobie ogromny znaczek pocztowy przyklejony w oknie wystawowym. Potem przejd do kolejnego miejsca i zostaw w nim kolejny przedmiot z listy, na przykad garnitur albo paszcz (wybierz co ze swej rzeczywistej garderoby), ktry promieniuje olepiajcym wiatem, co ma ci przypomnie o pralni. Powi kilka sekund, aby kady obraz utrwali ci si w gowie. Nastpnie kontynuuj postpowanie, kierujc si powysz list i umieszczajc obrazy w kolejnych miejscach na trasie. Jeli zadzwoni do Dave'a" wie si na przykad z lodwk, moesz wej do kuchni i tam go zasta. Dave stoi obok otwartej lodwki i rozmawiajc przez twj telefon, podpija ci mleko. Oczywicie najlepiej bdzie, jeli obejdziesz si bez tych przykadw i zastosujesz wasne pomysy. Kiedy skoczysz, bdziesz mia w wyobrani gotow tras, ktr moesz przemierzy, ilekro zechcesz dokona przegldu czekajcych ci zada. Zobaczysz je, kiedy udasz si na taki spacer i przyjrzysz si po drodze kademu z miejsc. Jeeli ktre z nich jest zamglone, zmie jego obraz na co bardziej zapadajcego w pami. Pamitaj, e symbole powinny by ywe i wyraziste (co oznacza, e musisz im nada przejrzyste i obszerne wyobraenie), a take na tyle niezwyke, eby zwracay

79

PAMI

na siebie uwag. Jeli rozmiecisz na trasie takie wanie obrazy, przekonasz si, e bez wysiku moesz je zauway. Caa uroda tego systemu polega na tym, e jeli ktry z punktw z' listy umknie ci z pamici, moesz bez problemu i dalej. Jak ju wspomniaem, system powiza nie daje takiej moliwoci. Metoda ta przydaje si, kiedy wygaszasz mow, gdy pozwala ci automatycznie przechodzi do kolejnych punktw. Majc do czynienia z zalenymi od siebie ogniwami, moesz by zmuszony do zrobienia kroku w ty, aby sprawdzi poprzedni punkt, jeli chcesz wiedzie, co nastpuje potem.

Paace pamici
Kiedy opanujesz t metod, moesz nabra ochoty, aby wznie si na wyszy poziom, gdzie naprawd masz szans odnale w niej co piknego. System ten jednak, w takiej formie, w jakiej go zaprezentowaem, ma pewne ograniczenia. Po pierwsze, ogranicza ci liczba miejsc, jakie napotykasz na swej drodze, wic moesz zapamita tylko jedn list naraz. Gdyby prbowa zapamita rwnolegle drug, poczynajc od sklepu z wielkim znaczkiem na wystawie, wszystko by ci si straszliwie pomieszao. Pierwszy krok polega zatem na zwikszeniu liczby miejsc w kadym z pomieszcze twego mieszkania. W kuchni znajduje si nie tylko lodwka, ale rwnie szuflada na noe, piekarnik oraz sporo innych miejsc, w ktrych moesz umieci obrazy. Najwaniejsze jest to, aby pomieszczenie nie byo zatoczone, a twoje obrazy byy przejrzyste i wyrane. Dlatego dobrym pomysem jest, aby w miar moliwoci umieszcza je w e w n t r z obiektw. Jeli na przykad posadzisz Dave'a w lodwce, to o b o k niej rwnie co moe si dzia i aden z tych obrazw nie bdzie wchodzi drugiemu w parad. Warto te zachowa pomidzy miejscami spory dystans, chocia moe si to nie wydawa istotne. Wane jest jednak, aby miejsca si wyrniay. Kiedy w kadym z pomieszcze bdziesz mia do uytku po kilka miejsc, miej na uwadze, e powiniene zawsze przemierza je w ustalonym porzdku. Ja w przeciwiestwie do staroytnych Grekw poruszam si zawsze w kierunku zgodnym z ruchem
80

SYSTEM MIEJSC

wskazwek zegara, wic okrajc pomieszczenie, zaczynam od miejsca znajdujcego si bezporednio po mojej lewej rce. Innym sposobem na poszerzenie zakresu zastosowa twojego systemu miejsc jest uycie go do przechowywania trwaych informacji. Ujmujc to inaczej, moesz posugiwa si nim nie tylko w celu zapamitywania takich rzeczy jak listy sprawunkw
PAMI

czy przemwienia, ktre pniej wywietrzej ci z gowy (same

Palce pamici
Kiedy opanujesz t metod, moesz nabra ochoty, aby wznie si na wyszy poziom, gdzie naprawd masz szans odnale w niej co piknego. System ten jednak, w takiej formie, w jakiej go zaprezentowaem, ma pewne ograniczenia. Po pierwsze, ogranicza ci liczba miejsc, jakie napotykasz na swej drodze, wic moesz zapamita tylko jedn list naraz. Gdyby prbowa zapamita rwnolegle drug, poczynajc od sklepu z wielkim znaczkiem na wystawie, wszystko by ci si straszliwie pomieszao. Pierwszy krok polega zatem na zwikszeniu liczby miejsc w kadym z pomieszcze twego mieszkania. W kuchni znajduje si nie tylko lodwka, ale rwnie szuflada na noe, piekarnik oraz sporo innych miejsc, w ktrych moesz umieci obrazy. Najwaniejsze jest to, aby pomieszczenie nie byo zatoczone, a twoje obrazy byy przejrzyste i wyrane. Dlatego dobrym pomysem jest, aby w miar moliwoci umieszcza je w e w n t r z obiektw. Jeli na przykad posadzisz Dave'a w lodwce, to o b o k niej rwnie co moe si dzia i aden z tych obrazw nie bdzie wchodzi drugiemu w parad. Warto te zachowa pomidzy miejscami spory dystans, chocia moe si to nie wydawa istotne. Wane jest jednak, aby miejsca si wyrniay. Kiedy w kadym z pomieszcze bdziesz mia do uytku po kilka miejsc, miej na uwadze, e powiniene zawsze przemierza
81

PAMI

je w ustalonym porzdku. Ja w przeciwiestwie do staroytnych Grekw poruszam si zawsze w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara, wic okrajc pomieszczenie, zaczynam od miejsca znajdujcego si bezporednio po mojej lewej rce. Innym sposobem na poszerzenie zakresu zastosowa twojego systemu miejsc jest uycie go do przechowywania trwaych informacji. Ujmujc to inaczej, moesz posugiwa si nim nie tylko w celu zapamitywania takich rzeczy jak listy sprawunkw czy przemwienia, ktre pniej wywietrzej ci z gowy (same miejsca s stae, ale umieszczone w nich obiekty zanikaj, jeli nie s uywane). Inne pomieszczenia, przestrzenie bd budynki moesz przeznaczy do przechowywania przydatnych informacji, ktre chciaby zapamita. Kiedy wic jeste dobrze oswojony z systemem miejsc swojego mieszkania, moesz rozszerzy sceneri do bardziej zoonej formy poczonych budynkw, nadajc im w wyobrani ksztat rozrastajcego si paacu. Zacznij od umieszczenia w wyimaginowanym obrazie swego mieszkania dodatkowych drzwi, ktre bd prowadzi do innego, dobrze ci znanego otoczenia. W tym nowym budynku moesz magazynowa informacje, ktre chcesz zachowa duej, i zaglda tam od czasu do czasu, aby je odwiey. Kiedy zaczem stosowa te techniki, do rozszerzenia zakresu pamici wykorzystaem budynek mojej starej szkoy Szybko jednak si okazao, e miejscom, ktre wybraem, daleko byo do ideau: z czasem stay si niewyrane i zamglone, a zwizane z nimi wspomnienia nie zawsze byy czytelne. Sprawiao to, e dystansowaem si od obrazu i wicej wysiku kosztowao mnie, aby wyobrazi sobie w tej perspektywie siebie. Ponownie przeczytaem rozdzia powieci Thomasa Harrisa, z ktrego dowiadujemy si, jak Lecter jest w stanie zatraci si w labiryncie paacowych komnat i olbrzymich sal, i wtedy pojem, jak rado daje korzystanie z wikszych przestrzeni do magazynowania uytecznych informacji. Co wicej, jest to rwnie zgodne z oryginalnym zastosowaniem systemu opisanego przez autora traktatu Ad Herennium. Zachca on uczniw, aby do stworzenia sztucznej pamici" wybierali raczej dogodne miejsca znane im z dowiadczenia, a nie korzystali z obrazu wasnego domu. Miejsce w kadym z budynkw powinno by umiarkowanej wielkoci, wyranie
82

SYSTEM MIEJSC

owietlone (ale nie nazbyt jaskrawo) i oddalone od nastpnego o jakie dziesi metrw. Kadego, kto nie by pewien, czy potrafi znale wystarczajco dobre miejsce, autor pociesza, e jego myl bez problemu ogarnie jakikolwiek wybrany obszar i stworzy w nim odpowiedni sceneri". Takie wykorzystanie fikcyjnych miejsc w celu uzupenienia tych rzeczywistych pozwala na tworzenie w wyobrani cudownych rezydencji, rozrastajcych si we wszystkich kierunkach i penych niezliczonych pomieszcze o rozmaitym przeznaczeniu. Czy przy rozbudowie paacu pamici powiniene posugiwa si zmylonymi, czy prawdziwymi miejscami, zaley od tego, jak bardzo jeste z nimi oswojony Osobicie nie radzibym korzysta z wyimaginowanych miejsc, gdy wtedy musisz najpierw skoncentrowa si na zapamitaniu s a m y c h m i e j s c , co wydaje si bezcelowe. Znajdujc wygodn i estetyczn przestrze, ktr chciaby doczy do swego paacu, po nacisk na jej zapamitanie. Moesz j nawet sfotografowa dla dobrego rozeznania, a potem kilkakrotnie przyglda si zdjciu, aby widok dobrze zapad ci w pami. Jeli zamierzasz wykorzysta ten system, mog ci doradzi, podobnie jak rzymski autor, aby powici troch czasu na zapamitanie rzeczywistego miejsca, w miar moliwoci jak najmniej zaludnionego. W ten sposb poyczyem" sobie kilka sal muzealnych (ignorujc w nich wszystko poza eksponatami, ktre zazwyczaj najbardziej zapadaj w pami), jak rwnie londyskie parki, cz mojej szkoy i uczelni, ulubione teatry, w ktrych zasiadaem na widowni albo wystpowaem, imponujce posiadoci i domy moich przyjaci. Zainspirowany rozdziaem Hannibala, wiele z nich poczyem ze sob za pomoc okazaych klatek schodowych i marmurowych korytarzy. Jeli na przykad masz ochot zapamita tytuy dzie Szekspira w kolejnoci ich powstania, wybierz si do teatru Globe albo Swan w Stratfordzie. W budynku przemierz kilka razy sta tras, wybierajc tyle miejsc, ile zdoasz na stae zachowa w pamici, by potem bez wysiku je sobie przypomnie- Moesz zacz od wejcia do teatru, przej przez foyer, min kasy, bufet i tak dalej, umieszczajc w kadym z tych punktw wyrany obraz tego, co yczysz sobie zapamitaMiejsca te musz jednak mocno odcisn si w twojej pamici,
83

PAMI

gdy wane jest, aby przypominajc je sobie, nigdy nie musia wysila si bardziej ni w przypadku pomieszcze we wasnym domu. Kiedy uszczliwiony stwierdzisz, e potrafisz odby t podr w gowie i przywoa w pamici wszystkie miejsca, moesz zawrci i w kadym z nich umieci obraz odpowiadajcy kadej ze sztuk. Posuguj si tym przykadem, poniewa kiedy krc wrd teatrw w ttnicym yciem i penym blasku londyskim West En-dzie, wykorzystaem wntrze Cambridge Theatre, aby zapamita wszystkie dziea sceniczne barda znad Avonu. Teatr ten stanowi cz mego wasnego paacu pamici, w ktrej na stae umieciem te informacje. Zadomowiy si na dobre w moim umyle po jakich dziesiciu minutach, bo tyle zaj mi cay proces. Kiedy zaprezentuj wam sekwencj, dziki ktrej wci pamitam to wszystko, zobaczycie, jak funkcjonuje taki spacer po wyimaginowanych miejscach. W tym przypadku wykorzystaem typowy system miejsc, ktry normalnie opiera si na staych i oddzielnych obrazach, ale wprowadziem do niego postacie, ktre poruszaj si i wchodz ze mn w interakcje. Aby wprowadzi kilka liczb, posuyem si rwnie systemem skojarzeniowym, ktrego dziaanie opisz pniej. Wchodzc tylnym wejciem, widz w kantorku po lewej dwch raczej dostojnych dentelmenw (Dwaj panowie z Werony), ktrzy pokazuj magiczne sztuczki (magik" w systemie skojarzeniowym oznacza liczb 39, a to podpowiada mi, e sztuk jest trzydzieci dziewi). Witam si z nimi, po czym id w stron windy, co wymaga pokonania kilku stopni. Na schodach spotykam idcego z naprzeciwka ucznia, ktry trzyma zeszyt z prac domow w wielu miejscach poprawion przez nauczyciela na czerwono. Chcemy si wymin, ale w tym samym momencie robimy krok w t sam stron. Powtarzamy to kilka razy i nie mogc zej sobie z drogi, zamiewamy si z tej sytuacji (Komedia omyek). Kiedy otwieram drzwi windy, wyania si z niej imponujca posta Krla Jana we wspaniaym krlewskim stroju, ale o twarzy Johna Majora, ebym nigdy nie mia wtpliwoci, o ktrego krla chodzi. Wchodz do windy, ktra rusza w gr. Na pierwszym pitrze przycza si do mnie ksi Harry, ktry puszcza bka (Henryk VI, cz I; bk
84
* Nazwisko Merchant znaczy po angielsku kupiec" (przyp. dum.).

SYSTEM MIEJSC

symbolizuje w systemie skojarzeniowym szstk). Za nim pojawia si Anthony Hopkins w roli Tytusa Andronikusa, ale nie wchodzi do windy. Mijam drugie i trzecie pitro (Cz II i III) w towarzystwie Harry'ego, a potem winda si zatrzymuje i niemiy zapach si ulatnia. W tym momencie sysz wcieke krzyki ony Harry'ego (Poskromienie zonicy). Na najwyszym pitrze, gdzie mieci si moja garderoba, wychodz z windy i od razu wdeptuj w brzow, lepk ma (Ryszard III). Obok odchodw, ktre pozostawi tam pokojowy piesek, znajduj licik, w ktrym zdesperowana sprztaczka donosi, e cae uczucie, jakie wkada w utrzymanie tego miejsca w czystoci, poszo na marne (Stracone zachody mioci). Ruszam dalej, ale najpierw dostrzegam, e jedna ze cian korytarza zamienia si w balkon wychodzcy na malowan scen (Romeo i Julia). Podchodzc bliej, widz, e balustrada udekorowana jest rzebami przedstawiajcymi baniowe postacie, a w samym rodku znajduje si czowiek z ol gow (Sen nocy letniej). Staj wreszcie przed drzwiami garderoby, do ktrych przyszpilone s dwie kartki z yczeniami, przysane przez mego serdecznego przyjaciela Richarda (Ryszard II). Sigam do klamki, ale drzwi otwieraj si same i staje w nich pisarz i komik Stephen Merchant (Kupiec wenecki). Przechodzi obok mnie*. Wymieniamy uprzejmoci, po czym wchodz do garderoby i od razu zauwaam po lewej stronie pomnik ksicia Harry'ego siedzcego na krzele (Henryk IV, cz I; w systemie skojarzeniowym krzeso symbolizuje czwrk). Poruszajc si od lewej do prawej, dochodz do lodwki, a kiedy j otwieram, moim oczom ukazuje si grupka malekich kobiet, ktre namiewaj si ze swoich mw (Wesoe kumoszki z Windsoru). W kolejnym naroniku, tu obok wejcia do przebieralni, stoi drugi posg Harry'ego na krzele (Cz II), lecz moj uwag przyciga sofa. Siedzi na niej nerwowa starsza pani, ktr strasznie wytrci z rwnowagi jaki drobiazg (Wiele haasu o nic). Tu obok, na niewielkim stoliku znajduje si mniejsza statuetka Harry'ego, tym razem grajcego na bbnie (Henryk V; i znw w systemie skojarzeniowym bben i czynele symbolizuj pitk). Wkraczam w kocu do przebieralni, aby zobaczy przyczepion na lustrze kartk od sprztaczki, ktra z dum informuje, e uporzdkowaa wszystko,
85

PAMI

tak Jak wam si podoba. Jestem jej bardzo wdziczny. Kiedy zerkam w prawo, widz, e biaa zasona prysznica jest zaplamiona krwi, co przypomina mi o Juliuszu Cezarze. Opuszczam przebieralni i postanawiam zej po schodach na scen. Na najwyszym stopniu zauwaam nakrcan dziecinn zabawk, ktra przypomina mi o tym, e przechodz do nastpnego stulecia. Od tego momentu zaczynaj si sztuki napisane po roku 1600. Stojc u szczytu schodw, widz, e kilka pierwszych stopni porasta warstwa rzeuchy (Troilus i Kresy da)*. W poowie schodw, na zakrcie napotykam kolejny pomnik, tym razem przedstawiajcy melancholijn wink, Hamleta**. Zaraz potem zauwaam, e rwnie nieszczliwy aktor niczym wizie wydrapa w tynku kreski, odliczajc wieczory, kiedy wystpowa w tym spektaklu. Jest ich dwanacie (Wieczr trzech krli)***. Tu obok narysowa jednak umieszek, co pozwala si domyla, e by zadowolony z koca swej udrki (Wszystko dobre, co si dobrze koczy). Na samym dole rzuca mi si w oczy nabazgrany na cianie rasistowski slogan (Otello) i prbuj go zeskroba za pomoc linijki (Miarka za miark). Staj w drzwiach prowadzcych za kulisy i zauwaam, e scena jest przygotowana do wystawienia greckiej tragedii. Na tle dekoracji wyobraajcej Akropol stoi mj przyjaciel ze szkolnych lat imieniem Timothy (Tymon Ateczyk). Przecinam scen i schodz na widowni. W pierwszym rzdzie siedzi starszy mczyzna w towarzystwie dwch crek, ktre najwyraniej mu nadskakuj (Krl Lear). Kilka rzdw dalej dostrzegam pokrytego
* Skojarzenie to opiera si na podobiestwie angielskiego sowa cress (rzeucha) do imienia bohaterki dramatu, ktre w oryginale brzmi Cressida (przyp. tum.). ** Skojarzenie winki z Hamletem wynika z zawartego w jego imieniu sowa ham, oznaczajcego szynk (a take marnego, pretensjonalnego aktora). Co wicej, przyrostek -let w niektrych angielskich wyrazach peni funkcj zdrobnienia (przyp. tum.). *** Tytu oryginau to Twelfth Night, czyli dwunasta noc (przyp. tum.).

krwawymi pla-

86

PAMI

mami krla (Makbet). Zahaczam stop o co, co pocztkowo bior za rur lec w przejciu midzy rzdami, ale widz, e jest to peryskop z odzi podwodnej (Perykles, ksi Tyru). Podnosz go, a wtedy ze rodka wypada kawaek korala (Koriolan), ktry prawdopodobnie dosta si tam podczas jakiej morskiej podry. W drzwiach znajdujcych si za widowni spotykam Anthony'ego (Antoniusz i Kleopatra), jednego z producentw moich programw telewizyjnych, ktry czasem przychodzi do teatru. Wchodz do holu, gdzie mj menaer Michael gra na cymbaach (Cymbelin). Mijam go i wygldam przez okno na ulic, ktr pokrywa gruba warstwa niegu (Opowie zimowa). Chcc zaczerpn wieego powietrza, postanawiam stawi czoo pogodzie i kontynuowa mj spacer na zewntrz budynku, ale gdy tylko wychodz, zwala mnie z ng nage uderzenie porywistego wiatru (Burza). Tylko dziki pomocy dwch yczliwych bliniakw (Dwch szlachetnych krewnych) udaje mi si wsta. Idc wzdu Monmouth Street w stron Se-ven Dials, widz przed sob wielkiego mistrza magii Cardiniego, ktry, pijany jak zwykle, wyglda na dosy zagubionego (Cardenio). W kocu odwracam si, by spojrze na teatr. W miejscu mojego portretu ogromnych rozmiarw, ktrym przyozdobiem fasad budynku, widnieje rwnie wielki obraz Henryka VIII w dobrze znanym stroju. Tak oto wyglda mj spacer po teatrze, w ktrym dane mi byo wystpowa. Moesz poczy swoje mieszkanie z podobnym miejscem za pomoc dodatkowych drzwi albo ogrodu, w ktrym rwnie moesz zgromadzi bogactwo informacji. W ten sposb moesz w wolnych chwilach czerpa rado z przemierzania swoich woci i przegldania ukrytych w nich tajemnic. Autohipnotyczny charakter tych wdrwek sprawia, e s one rozkosznym zajciem. Wane jest, by od czasu do czasu sprawdzi, czy zmagazynowane informacje nie wywietrzay. W niedugim czasie taka wyprawa stanie si atwa i nie bdzie zajmowa wiele czasu, bdziesz posuwa si naprzd niemal automatycznie. Na koniec pozwol sobie na jeden wniosek. Staroytni Grecy zalecali, aby po kadych piciu miejscach takiej wdrwki umieszcza jaki znak. Na przykad do z wyprostowanymi palcami bdzie ci przypomina, e wanie stoisz przed pitym
98

PAMI

punktem listy. Dziki temu, jeli zechcesz przypomnie sobie, co znajduje si na miejscu dwunastym, docierasz bezporednio do znaku dziesi", a nastpnie posuwasz si o kolejne dwa miejsca. Powinien to by raczej dyskretny dodatek i tak wanie oznak przeomu stuleci umieciem na szczycie schodw teatru Cambridge.

System skojarzeniowy
Zarwno system powiza, jak i system miejsc pomagaj ci zapamita wszystko, co mona sprowadzi do listy albo za jej pomoc wyrazi. W przeciwiestwie do nich system skojarzeniowy pozwala operowa cyframi, mona go wic uywa do zapamitywania numerw dokumentw, pokojw hotelowych, telefonw i hase dostpu. Jest zwykle uywany razem z systemem powiza i umoliwia czenie cyfr ze sob, jak rwnie ze sowami, nazwami oraz innymi informacjami. W odrnieniu od zastosowania oznacze liczbowych w mnemonice miejsc pozwala w o wiele bardziej organiczny sposb przypisa obiekty do ich pozycji na licie. Na razie odmy na bok wyimaginowane wdrwki w systemie miejsc i wrmy do naszych wczeniejszych przemyle na temat prostego zastosowania powiza, dziki ktremu z jednego skrawka informacji mona bez wysiku uzyska drugi. Pniej moemy wczy system skojarzeniowy do wdrwek po paacu pamici. A oto podstawowe zaoenie: liczby nie s sowami i dlatego nie mona znale dla nich wizualnych odniesie. Jeli jednak kad liczb bdzie symbolizowa jakie sowo, z powodzeniem mona

98

PAMI

bdzie przypisywa im obrazy. Poniej prezentuj bardzo prosty sposb zastpienia cyfr od zera do dziewiciu sowami poprzez ich kojarzenie z ksztatami przedmiotw*. 0 1 2 3 4 jajko wieca abd kajdanki krzeso 5 6 7 8 9 bben z talerzami winia kosa bawan hak

To atwe. Wystarczy teraz zapamita dziesi powyszych sw, aby mc na zawoanie wymieni przedmiot kojarzcy si z dan cyfr. Bdziesz mg dziki temu poczy sowo z odpowiadajca mu cyfr, a nie z kolejnym sowem na licie. Pierwszym sowem na naszej licie by telefon" i teraz naley powiza go ze wiec. Wyobramy sobie na przykad odlan z wosku wiec w ksztacie naturalnych rozmiarw telefonu. I tak dalej. Gdyby teraz kto zapyta ci o sowo numer jeden, pomylaby: wieca" i natychmiast zobaczyby telefon. Jest to prosta metoda, ale ma spore ograniczenia. Budowanie skojarze staje si trudniejsze, gdy mamy do czynienia z liczbami wielocyfrowymi. Jeli jednak spodoba ci si ten system, moesz pokona trudnoci, powtarzajc ten sam przedmiot w kadej grupie dziesitek (np. 2, 22, 32, 42 i tak dalej kojarz si niezmiennie z abdziem) i pozwalajc, aby kada z tych grup znaczco wpywaa na w przedmiot w jaki bezporedni sposb. Na przykad wszystkie obiekty wystpujce w grupie od 10 do 20 wyobraasz sobie jako stojce w pomieniach, od 21 do 30 jako zamarznite, od 31 do 40 w bkitnym kolorze i tak dalej. Osobicie nie jestem zwolennikiem tego systemu ze wzgldu na jego ograniczenia i skomplikowany charakter. Naucz ci wic w zamian mojego ulubionego systemu. Wymaga on troch wicej przygotowa, ale w praktyce jest o wiele bardziej uyteczny.
* W angielskim oryginale dobierano sowa rymujce si z liczebnikami, czego nie da si odda w jzyku polskim (przyp. tum.).

Pomoe ci zapamita dusze cigi liczb (jak na przykad numery telefonw), co w przypadku poprzedniej metody mogoby okaza si trudne. Zaczniemy od przypisania cyfrom od 0 do 9 poszczeglnych spgosek. Ich wybr bdzie zalea tylko od tego, ktra z nich
89

PAMI

najbardziej kojarzy si z dan cyfr. W niektrych przypadkach moemy sobie pozwoli na praktyczn alternatyw. Poniej prezentuj list skojarze, z ktrych sam korzystam, i wyjaniam ich pochodzenie. 0 z/s (goska z" wystpuje w sowie zero", a s" jest do niej najbardziej podobna) 1 1 (wygldaj podobnie) 2 n (dwie nki, jak w maym n") 3 m (trzy nki, jak w maym m") 4 r (przy wymawianiu cztery" syszymy twarde r") 5 v/w/f (v" to rzymska pitka, a w" i f" brzmi podobnie) 6 b/p (litera b" ksztatem przypomina szstk, a p" brzmi podobnie) 7 t/d (sidemka i due T" s do siebie nieco podobne, zwaszcza e sam pisz T" w taki wanie sposb, a goska d" jest twardym odpowiednikiem t") 8 h (mona skojarzy semk i due H" z uwagi na dzielc je na p poprzeczn kresk) 9 g (wygld zapisanej odrcznie litery g" moe przywodzi na myl dziewitk) Przyjrzyj si tej licie i upewnij si, e wszystkie skojarzenia maj dla ciebie sens. Nastpnie zaso t stron i sprawd, czy wszystkie je zapamitae. Jeli tak, to idmy dalej. Teraz wyobramy sobie, e musisz zapamita swj nowy numer PIN: 1742. Oeli to faktycznie twj PIN prosz, nie staraj si opanowa zachwytu i natychmiast powiadom dziennikarzy). Moesz przedstawi te cyfry za pomoc liter LTRN, a potem pozostaje ci jedynie stworzy z nich sowo bd fraz, ktra uatwi ci

loi
PAMI

zapamitanie numeru. W zasadzie samogoski naley dobra tak, aby powsta jaki sensowny wyraz albo wyrazy Mnie przychodzi
90

PAMI

na myl latarnia". Kiedy ju stworzysz jakie sowo, skojarz je z czynnoci pobierania gotwki z bankomatu i problem z gowy. Na przykad w przypadku latarni moesz sobie wyobrazi bankomat owietlony przez stylow uliczn lamp. Dziki takiemu obrazowi nie musisz martwi si zapamitywaniem numeru. Wystarczy, e idea bankomatu wywoa skojarzenie z latarni i rozkodujesz ten obraz. Tworzc zapadajce w pami sowo lub sowa, staraj si unikn dodawania liter, ktre odpowiadaj w systemie innym cyfrom. Najlepiej trzyma si samogosek. Niedawno zmieniaem bank i musiaem zapamita kilka nowych numerw PIN. Najpierw zamieniem kady z nich w jakie sowo albo dwa, jak w powyszym przykadzie. Pozostajc przy numerze 1742, zwizanym, powiedzmy, z moim firmowym rachunkiem biecym, wyobraam sobie, jak ubrany w bardzo elegancki garnitur podchodz do bankomatu, nad ktrym wisi starowiecka latarnia gazowa. Tymczasem w scenie przypisanej do mojego prywatnego konta mog nosi codzienny strj. Zdalicie ju sobie spraw, e jeli ktre z tych skojarze wyglda miesznie, to wanie o to chodzi. Jeli powicisz kilka sekund na utrwalenie w pamici tych dziwnych obrazw, to wykorzystasz naturalny sposb, w jaki nasz mzg tworzy skojarzenia, inny ni pozornie bardziej sensowne" (i mniej efektywne) metody, ktrych normalnie uywamy, prbujc co zapamita. A oto kolejny przykad. Jaki czas temu w Las Vegas, podczas zdj do telewizyjnego dokumentu Mesjasz, zatrzymalimy si w jednym z tamtejszych olbrzymich i wybitnie groteskowych hoteli. Wieczorem, tu po przyjedzie, kiedy ledwie trzymajc si na nogach, yczylimy sobie dobrej nocy, wyczerpani dug i mczc podr umwilimy si na godzin szst rano, co byo zupenie barbarzysk por. Idc do pokoju, uzmysowiem sobie, e przed spotkaniem musz jeszcze odebra co z pokoju Coopsa, mego asystenta, i zanie to Sarah Jane, ktr czekao przykre i nieatwe zadanie zrobienia mi makijau przed wystpem. Oczywicie hotel mia okoo trzydziestu piter i jakie trzy tysice pokoi, zatem te dwa numery, ktre podali mi Coops i Sarah Jane, kiedy szedem w stron windy, miay po cztery cyfry. Nie miaem
91

PAMI

przy sobie ani dugopisu, ani skrawka papieru, a nie umiechao mi si bka bez celu po pitrach tego kolosa o wp do szstej nad ranem. Ci, ktrzy znaj tego typu hotele, wiedz, co to za koszmar. Nie do e mona pobdzi w niekoczcych si labiryntach korytarzy, to jeszcze kada prba dotarcia do recepcji wymaga pitnastominutowego marszu wrd poyskujcych i haaliwych automatw do gier oraz przez pstrokato udekorowany hol. Pod drzwiami swego pokoju zorientowaem si, e nie mam przy sobie klucza. Nigdy bardziej nie zorzeczyem caemu wiatu ni wtedy, gdy ledwie poruszajc nogami, musiaem zjecha dwadziecia siedem piter w d i przemierzy kasyno Flamingo", dopuszczajce si brutalnego gwatu na moich zmysach. Na domiar zego w recepcji zostaem poinformowany, e aby dosta zapasowy klucz, musz okaza paszport (ktry lea bezpiecznie zatrzanity w moim pokoju). Nie wiem, co wydarzyo si potem. Moe spaem na awce. Moe zamordowaem recepcjonistk. Odbiegam jednak od tematu. Podano mi dwa numery pokojw, nie miaem nic do pisania i pozornie nie byem w stanie zapamita tego, co usyszaem. Zamieniem wic liczby na litery, litery na sowa, a potem przypisaem je poszczeglnym osobom. Coops mieszka w pokoju 2035 (do dzi pamitam) NSMW. Zapamitaem sowa nos mewy" i wyobraziem sobie stojcego w drzwiach Coopsa z wielkim dziobem w miejscu nosa. Pokj, w ktrym zostaa zakwaterowana Sarah Jane, mia numer 1327, czyli LMNT. Przyszo mi na myl sowo laminat" i wystarczyo stworzy w mylach makabryczn scen, w ktrej przed wejciem na plan Sarah Jane zamiast pudru nakada mi na twarz warstw gorcego plastiku. Potem mogem pooy si spa na tych kilka godzin, ktre mi jeszcze pozostay, wiedzc, e rano bez trudu przywoam te obrazy. Zapady mi w pami bardzo atwo, gdy

byy ywe i niezwyke. Sam moesz si o tym przekona, jeszcze raz wyliczajc tamtych dwadziecia przedmiotw, ktre pozostay
92

PAMI

ci w gowie od czasu, gdy poznawae system powiza. Sprawd, czy wci potrafisz je wymieni. Pamitaj, e adnego z nich nawet nie prbowae zapamita, poza pierwszym, najwczeniejszym podejciem, kiedy nie miae szans na powodzenie. System skojarze mona wykorzysta rwnie w inny sposb. Wrmy do tamtej listy i wyobramy sobie, e chcesz zapamita, ktre miejsce na licie zajmuje kade ze sw. W ten sposb zamiast wymienia je wszystkie po kolei, moesz poprosi swego i tak ju zafascynowanego koleg, aby wybra jak liczb, a ty bdziesz w stanie poda odpowiadajcy jej wyraz. W podobny sposb moesz czy numery telefonw, daty albo wyniki z imionami bd miejscami znajduje tu zastosowanie ten sam system. No c, skoro przy uyciu kojarzonych z cyframi liter z", 1", n", m" i tak dalej, potrafimy tworzy sowne obrazy liczb, z atwoci poradzimy sobie z liczbami dwucyfrowymi. Wemy nasze litery odpowiadajce cyfrom od 0 do 9 i dodajc do nich samogoski, zamiemy je w sowa. 0 z/s: zoo 1 l:lok 2 n: noc 3 m: mi 4 r:ryk 5 w: w 6 b:bk 7 t: tik 8 h: hak 9 g: gej

Kiedy teraz zabierzemy si za liczby dwucyfrowe, bdziemy je czy w sposb, ktry ju znasz, i tworzy kolejne sowa. Oto przykadowa lista wyrazw odpowiadajcych liczbom od 10 do 52, dziki ktrej bd mg zademonstrowa, jak dziaa system skojarze w poczeniu z tali kart. 10 1, s: las 11 1,1: lilia 12 1, n: lina 16 17 18 19 20 21 22 1, p: lipa 1, t: lotka 1, ch: locha 1, g: legia n, s: nos n, 1: Nil n, n: niania 34 35 36 37 38 39 40 13 1, m: lama 14 1, nlora 15 1, w: lawa m, r: mur m, f: mufka m, p: mapa m, t: mata m, h: mech m, g: magik r, z: ra

104

PAMI

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

n, m: Nemo n, r: nurek n, w: nawa n, b: Nubia n, t: nuta n, h: nochal n, g: noga m, s: miska m, 1: mleko m, n: mina m, m: mumia

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

r, 1: rylec r, n: ruina r, m: rama r, r: rura r, f: rafa r, p: ropa r, d: radio r, h: rechot r, g: rg w, s: ws f, 1: fala w, n: wino

Oczywicie kada grupa dziesitek bdzie si zaczyna od tej samej lub podobnej goski, dziki czemu jest to troch prostsze do opanowania na przykad wszystkie dwudziestki zaczynaj si od n". Jeli przyjdzie ci na myl jedna czy dwie alternatywy dla zaproponowanych powyej wyrazw, bez wahania wstaw je na ich miejsce. Upewnij si te, czy wszystkie te przedmioty atwo si wizualizuj. Masz przed sob now list przypadkowych sw. Teraz prosz ci, aby powiza kade z nich z odpowiadajc mu liczb. Zacznij od pierwszej dziesitki, zwracajc szczegln uwag na to, ktrej literze odpowiada kada z liczb. Moesz zajrze na poprzednie strony, ale najpierw sprawd, ile jeste w stanie samodzielnie wykombinowa albo sobie przypomnie. Kiedy uporasz si z pierwsz dziesitk, we si za nastpn. Kiedy na przykad widzisz cyfr 1, mylisz 1 = lok", a potem czysz sowo lok" z pierwszym sowem na licie. W tym wypadku jest to kwiat". W tym momencie prawdopodobnie przychodzi ci na myl obraz kwiatka wetknitego w krcone wosy. Zwolnij migawk swego umysu i jeli potrafisz, pocz z obrazami stosowne odczucia, a potem zaso list. 1 kwiat 2 spodnie 3 laptop 4 papuga 5 wieloryb 6 sutek 7 stadion 8 Tony Blair 11 12 13 14 15 16 17 18 ubikacja teczka kciuk dzwonek muszla portfel magnes nitka
104

PAMI

9 chusteczka 10 lub

19 monitor 20 wzek inwalidzki

Kiedy bdziesz gotw, wybierz jak liczb i rozszyfruj, co si pod ni kryje. Popro kogo, aby ci w tym pomg, wymieniajc przypadkowe liczby i korygujc twoje bdy dopty, dopki nie osigniesz prawdziwej wprawy. Zwracaj uwag zwaszcza na przypadki pomyek, a zapewne przekonasz si, e nie powicie do czasu na utrwalenie sobie w pamici wyranych, ywych i oryginalnych obrazw.

Zapamitywanie dugich liczb

System ten, jak ju wspomniaem, znakomicie si przydaje do zapamitywania numerw telefonw i cigw liczb, ale najlepiej funkcjonuje w poczeniu z innymi metodami odnajdywania powiza midzy cyframi. Wemy na przykad taki cig przypadkowych cyfr: 876498474505773498724. Jest wrcz niemoliwe, aby wku go na pami, ale mona posuy si cakiem zabawnym systemem. Ja traktuj ten cig jako opowie, czc system skojarze z innymi metodami grupowania cyfr.
Sysz, jak jaka kobieta liczy od omiu, ale uwiadamia sobie, e opucia pitk i przerywa (8764). Na dodatek ma prawie sto lat (98) i mieszaj si jej nawet nazwy samolotw (474 zamiast 747). Samoloty przelatuj nad jej pastwiskiem, gdzie pasy si trzy woy. Stoj w rzdzie, ale tego rodkowego brakuje (505), wic musiaa na jego miejscu postawi ToTeM (773). Pozostae woy ostrz na nim RoGi (49). Staruszka mieszka w maej cHaTyNce (872), przed ktr wysiaduje na krzele (4).

Moesz przebiec w mylach t histori i rozszyfrowa j, aby powtrzy cay cig liczb. Zwr uwag, e dla zachowania cigu przyczynowo-skutkowego wprowadziem ogniwo czce (Samoloty przelatuj nad jej pastwiskiem..."), co pozwolio mi przej do nastpnego etapu. Po przeczytaniu mojej historii powiniene by w stanie powtrzy cay numer. Sprbuj to zrobi. Pamitaj jednak, e metoda jest znacznie skuteczniejsza, jeli posuysz si swoj wasn histori. Jak ju zapewne zauwaye, system skojarze jest troch bardziej pogmatwany, ale jeli chodzi o zapamitywanie numerw,
104

PAMI

pozwala dokonywa niebywaych wyczynw. Przedstawi teraz kilka przykadw, ywic nadziej, e ch dokonania takiej efektownej prezentacji sprawi, i nie stracisz zainteresowania tym systemem.

Zapamitywanie kart
Jest to co, z czego korzystaem wiele razy. Czasem mona z tego uczyni osobny popis, innym razem stanowi ukryt technik wspierajc jak sztuczk karcian. Pokazujc niektre z moich sztuczek, tylko pozoruj uycie sztuki zapamitywania, za podczas innych wystpw faktycznie si ni posuguj, cho stwarzam wraenie, e to zupenie co innego. W jeszcze innych przypadkach jestem cakowicie uczciwy. Ostatecznie najbardziej interesuje mnie oglny efekt i tym si kieruj. Wyobramy sobie, e przetasowae tali kart i musisz zapamita ich nowy ukad. Jeeli chcesz je tylko pynnie wymieni we waciwej kolejnoci, najlepiej nadaje si do tego system powiza. Kiedy jednak wane s pozycje poszczeglnych kart, musisz kadej z nich przyporzdkowa jedn z pidziesiciu dwch liczb. Ale jak mona zastosowa ktry z tych dwch systemw do zapamitania talii kart? Odpowied, teraz ju prawdopodobnie oczywista, brzmi: zamieni kad z kart w sowoobraz. Proces ten przebiega nastpujco. Wyobramy sobie, e pierwsza karta w talii, kiedy patrzysz od strony kolorw, to czwrka kier 4K. Na pocztek nazwij j Kier Cztery", czyli K4. Teraz moesz utworzy sowo zaczynajce si od K, uywajc litery kojarzcej si z czwrk, a mianowicie... (pamitasz?) r". Niech to bdzie na przykad sowo kura". Mona uy rwnie sw kara" czy kora", ale na dusz met kur" najatwiej jest sobie zobrazowa. Teraz poczmy kart z jej pozycj (1 czyli 1", co daje nam lok") i uzyskujemy obraz kury z gow pokryt krconymi wosami. Zamy, e druga karta to dziewitka trefl. Postpujesz zgodnie z t sam procedur: Odwr: 9T = T9 Uyj skojarzenia, aby utworzy sowo: T9 = t + g = toga. Za pomoc skojarzenia oznacz pozycj: 2 (druga karta) = noc. A teraz pocz wyrazy toga" (T9) i noc" (2), aby otrzyma obraz czarnej togi pokrytej gwiadzistym wzorem (nocne niebo).
104

PAMI

Jeli zatem chcesz wiedzie, jaka karta zajmuje pierwsz pozycj, powiniene przywoa obraz lokw (1), a on poprowadzi ci dalej (kdzierzawa kura). Potem rozkodujesz sowo kura" jako kier/cztery (pocztkowo bdzie ci to zajmowa kilka sekund) i bdziesz wiedzia, e pierwsz kart w talii jest czwrka kier. Na podobnej zasadzie gdyby kto ci zapyta, jak pozycj w talii zajmuje dziewitka trefl, musisz odnale obraz tej karty (T9 = t + g = toga), ktry szybko podsunie ci widok nocnego nieba. Wtedy pozostaje tylko odczyta noc" jako 2, aby odkry pozycj karty. Jestem pewien, e wydaje ci si to niesamowicie skomplikowane. Moesz spokojnie pomin ten podrozdzia, jeli uznasz, e nigdy z niego nie skorzystasz. Ale zaraz, przecie chciae wiedzie, co dzieje si w mojej gowie? Za moment przedstawi list obrazw, ktrych uywam dlaa oznaczenia kadej z kart. Dla uproszczenia nie posuguj si systemem skojarze w odniesieniu do kart od waleta wzwy, poniewa s one obrazami same w sobie. Na przykad waleta kier widz jako Kupidyna. Na tej samej zasadzie krl i krlowa kier to dla mnie pan i panna moda. Jest to prostszy i szybszy sposb ni kodowanie i rozkodowywanie kart za kadym razem. Inne karty, jak na przykad asa pik, ktry kojarzy si ze mierci, traktuj w podobny sposb. Moesz swobodnie zmienia te obrazy, jeli ci nie odpowiadaj. Powiniene jednak uwaa, aby nie czy kart ze sowami-obrazami, ktre s ju przypisane do ponumerowanych pozycji, gdy moe to wywoa zamieszanie. A oto lista obrazw, ktre stosuj do oznaczania kart. Kursyw

AP kostucha 2P pinezka 3P pomidor 4P park 5P powj 6P papieros 7P patyk 8P pacha 9P pogrzeb 10P plastelina WP pomocnik ogrodnika DP pokojwka KP ogrodnik

AT wielki db* 2T taniec 3T tamburyn 4T torpeda 5T tawerna 6T tabletka 7T totem 8T tachograf 9T toga 10T talerz WT mody bywalec
klubu DT burdelmama KT wykidajo

104

* Trefl nazywany jest rwnie odziem (przyp. tum.).

PAMI

zapisaem te sowa, ktre nie pochodz z kodu skojarzeniowego.

AMl

AK wielki tort weselny 2K kanapa 3K kompot 4K kura 5K kawa 6K kabanos 7K kot 8K kuchnia 9K kaganiec 10K klaser WK Kupidyn DK panna moda KK pan mody

AD* wielki diament 2D donos 3D dom 4D dyrygent 5D dowcip 6D Derren Brown 7D datownik 8D duch 9D dyg 10D dylians WD zodziej diamentw DD krlowa KD stary jubiler

Oto sowa, z ktrych kade mog potem poczy z pozycj, jak dana karta zajmuje w przetasowanej albo specjalnie uoonej talii. Kiedy zastosowanie tej metody idzie w parze z wyranym i oczywistym tasowaniem kart, efekt jest zadziwiajcy. W jednym z wczesnych odcinkw Mind Control poprosiem krupiera, eby wymieni ktr z kart znajdujcych si w przetasowanej talii, a ja od razu j wskazywaem. W rzeczywistoci talia bya tasowana w taki sposb, e powracaa do zapamitanego ukadu, wic syszc nazw karty, mogem natychmiast wskaza jej pozycj. Wystarczyo tylko waciwie oceni miejsce, w ktrym musiaem przeoy tali, aby odkry poszukiwan kart. Chocia brzmi to dosy nierealnie, jest cakowicie osigalne przy odrobinie wprawy. Mogem sobie rwnie pozwoli na pewien margines bdu, poniewa istniaa moliwo, e wybrana karta znajdzie si albo na spodzie kupki, ktr podnosz, albo na szczycie tej, ktra pozostaje na stole. Dziki temu nawet gdybym pomyli si o jedn kart, wci sprawiaem wraenie, e jestem nieomylny.

* D oznacza dzwonek, czyli karo (przyp. tum.).

1 lO

104

Do autentycznie nawiedzonych i zaawansowanych uczniw (a nie ustaj w wierze, e jeste na dobrej drodze, aby sta si

ZAPAMITYWANIE NAZW WASNYCH

jednym z nich) mgby przemwi nastpujcy test. Po pierwsze, zakodowane w twoim umyle obrazy kart musz by bardzo wyrane, aby przerzucajc tali, mg nazwa po kolei kad z nich, nie zastanawiajc si nad tym zbytnio. Nie bdziemy si teraz przejmowa pozycjami, ktre zajmuj poszczeglne karty. We pi przypadkowych kart z dobrze przetasowanej talii i od je na bok, nie patrzc na nie. Nastpnie przejrzyj ca tali. Spogldajc na kad z kart, przypomnij sobie zwizany z ni obraz, a potem okalecz go w jaki sposb. Na przykad as pik, kostucha, moe poci si na kawaki wasn kos, a chopiec taczcy w klubie (walet trefl) zosta postrzelony. Kade okaleczenie powinno wyranie uszkodzi kojarzcy si z kart obiekt. Kiedy ju to zrobisz, moesz w mylach przewertowa wszystkie obrazy, grupujc je kolorami. Teraz wyranie zobaczysz wszystkie te, ktrych nie okaleczye, co pozwoli ci wskaza, ktre karty zostay odoone na bok. Przy odrobinie wprawy moe to by imponujca sztuczka. Technika ta przydaje si w grach, w ktrych zrzuca si karty na kupk. Na przykad grajcy w bryda mogliby w ten sposb zapamitywa wszystkie karty, ktre trafiaj na st. Jest to metoda bardzo uyteczna rwnie w przypadku blackjacka, gdy zapamitujc kolejno, w jakiej zostay wyoone karty, wiemy, czy bezpiecznie jest obstawia, czy te nie. W pokerze stosowanie tej techniki nie jest ju tak atwe, chocia w ukadach zoonych z siedmiu kart warto zapamita, ktre z nich zostay odrzucone w trakcie gry. Oczywicie wymaga to odrobiny wysiku, ale jeli w ogle interesuje ci gra w karty, warto powici tej metodzie troch cierpliwoci. Do innych by moe bardziej przemwi kolejny
* W tym miejscu w oryginale znajduje si podrozdzia powicony zapamitywaniu wynikw meczw ligi futbolowej rozegranych na przestrzeni kilkudziesiciu lat. Poniewa opisane w nim metody mnemotechniczne opieraj si gwnie na grach sownych i skojarzeniach odnoszcych si do nazw wasnych klubw brytyjskich, oddanie ich sensu w przekadzie jest niemoliwe, co zadecydowao o pominiciu tego fragmentu (przyp. tum.).

podrozdzia*.

PAMI

Zapamitywanie nazw wasnych

To zdumiewajce, jak atwo zapominamy imiona i nazwiska. Jako istoty spoeczne powinnimy rozpoznawa ludzi, ktrych spotykamy, i mio nam jest, gdy sami jestemy rozpoznawani. Kto mgby sdzi, e do zapamitywania imion potrzebna jest wrodzona zdolno. O wiele lepiej wychodzi nam zapamitywanie twarzy, ale jest ono tutaj zupenie nieprzydatne, gdy opiera si na innych mechanizmach. Zapamitywanie" twarzy sprowadza si do rozpoznawania, ktre jest znacznie prostsze od przypominania, procesu niezbdnego, aby przywoa czyje imi z pamici. Gdy kto mwi, e atwo zapamituje twarze, za to gorzej mu idzie z imionami, tak naprawd opisuje typow ludzk cech. Uwaam rwnie, e spoeczny rytua przedstawiania si sobie ludzi moe by czcz formalnoci, jeli bowiem osoba, ktr poznajemy, nie wzbudza naszego szczeglnego zainteresowania, co mogoby nas motywowa do zapamitania jej imienia, wymieniamy jedynie zdawkowe uprzejmoci, powicajc niewiele uwagi temu, co do nas mwi. Na tym wic polega pierwszy krok kiedy kogo poznajesz, bd uwany. Postanw sobie, e zapamitasz jego imi, a moe nawet imiona wszystkich osb obecnych na przyjciu. Wyobra sobie, e jeste t czarujc osob, ktra do kadego z goci zwraca si po imieniu, a na dodatek potrafi bezbdnie rozpozna kadego, wymieniajc z nim ucisk doni na poegnanie. Potraktuj to jako powd do dumy. Bdziesz mia si czym zaj podczas imprezy, ktra ci nie bawi, a przy okazji pomoe ci to sprawi wraenie osoby

niezwykle pewnej siebie i obytej towarzysko. Jeli na przyjciu zagadasz do kogo po raz drugi i okae si, e ten kto zapamita, jak si nazywasz, jest to bardzo pochlebne i czujesz si dobrze w jego towarzystwie, jeli nie jest to kto szczeglnie odpychajcy. Tak samo podczas spotka subowych: zyskujesz wielk przewag, jeli jeste w stanie bezbdnie posugiwa si nazwiskami uczestnikw.

ZAPAMITYWANIE NAZW WASNY CH

Teraz, kiedy ju wytasz ca sw uwag, zastanwmy si, co robi dalej. Umiechnity facet na przyjciu mwi: Cze, jestem Mike". Okoo sekundy zajmie ci nastpujcy proces, ktry jest moim ulubionym podejciem: 1. Szybko przypomnij sobie kogo o tym samym imieniu: przyjaciela, krewnego albo jak znan posta (mnie od razu przychodzi na myl kolega ze szkoy, ktry pracuje w BBC). 2. Wyobra sobie, e stojcy przed tob czowiek upodabnia si troch do tamtego znajomego i wciela w jego rol. (Mike mia rude wosy, a jego mama pracowaa w bibliotece szkolnej. Od razu wyobraam sobie, e stoi przede mn czowiek w rudej peruce, a za jego plecami widz biblioteczne regay). Drugi sposb przydaje si, jeli nie powiedzie si ktry z powyszych krokw albo jeli nowo poznana osoba ma jakie wyrniajce j cechy, ktrych nie sposb nie zauway. 1. Pocz imi z jakim obrazem. Mike moe sta si mikrofonem. Alicja kojarzy si z policj, a imi Bill (osobicie przywoabym obraz prezydenta Clintona) brzmi jak billing. 2. Znajd w wygldzie tej osoby jakie charakterystyczne i zapadajce w pami cechy. Najlepsze jest co zwizanego z twarz. Moesz rwnie wykorzysta nietypowe elementy ubioru, jeli takowe wystpuj, ale miej na uwadze, e stracisz moliwo powizania ich z imieniem, gdy przy innej okazji spotkasz t osob w innym stroju. Broda, okulary, wydatny nos, blizna lub znami, sterczce wosy wybierz co, co
112

bdzie ci si kojarzy z imieniem tej osoby A moe rysy jego twarzy przypominaj ci jak osob albo zwierz. Jako karykaturzysta zawsze przygldam si twarzom z pewn doz przesady, dlatego bez problemu wychwytuj specyficzne cechy i uywam ich do zapamitywania imion. Przy odrobinie wprawy kady moe si nauczy dostrzegania takich subtelnych, ale zapadajcych w pami rysw.
PAMI

3. Pocz jedno z drugim. Wielki nos Mike'a staje si mikrofonem umieszczonym w samym rodku jego twarzy. Wyobra sobie Billa, ktry zakada okulary w grubych oprawkach, aby studiowa wydruk billingu. Co takiego moe chwil potrwa, wic jeli to konieczne, graj na zwok, mwic: Och, czy mymy si ju kiedy nie spotkali?" albo co w tym rodzaju. Dziki temu zyskasz kilka dodatkowych sekund na stworzenie odpowiedniego skojarzenia. Majc ju takie ogniwo, postaraj si uywa imienia tej osoby, kiedy tylko moesz. Ludzie uwielbiaj sysze swoje imi, dziki czemu moesz si wprawia. Odkryjesz, e po kilku powtrzeniach w trakcie rozmowy oraz na jej zakoczenie imi to utrwali si na dobre w twej pamici. Jeli jeste na spotkaniu, w ktrym bierze udzia nie wicej ni dziesi osb, i nie jeste pewien, czy dobrze zapamitae imi jednej z nich, zawsze moesz dokona w mylach przegldu wszystkich pozostaych, aby przypomnie sobie w kocu to jedno albo utrwali je w pamici. W takiej sytuacji warto wyklarowa sobie obraz przypisany do tej osoby, by nie zapomnie jej ponownie. Kiedy tylko oswoisz si z t metod, dobrym pomysem byoby zastosowa j rwnie, kiedy chcesz zapamita, jaki kto wykonuje zawd albo jakie ma zainteresowania. Moe to mie istotne znaczenie w pracy (wiedzie, czym zajmuj si uczestnicy spotkania biznesowego), moe te si przyda, gdy chcesz kogo oczarowa. Dokonasz tego, najpierw tworzc w pamici obraz, ktry podpowiada ci imi danej osoby, a potem uzupeniajc go o detale zwizane z jej prac i zainteresowaniami. Na przykad Mike mgby prosi swoj mam bibliotekark, aby zaopiekowaa si jego adwokack peruk, gdyby by adwokatem. Gdyby mia zamiowanie do wspinaczki, umiecibym bibliotek na szczycie gry. Oglnie biorc, jeli

zamierzasz wykorzysta ten system do zapamitywania rnych detali zwizanych z jak osob, postaraj si, aby kady z obrazw by tak wydajny jak to tylko moliwe.
ZAPAMITYWANIE NAZW WASNYCH

Dlatego te mikrofon w miejscu nosa" byby lepszy ni obraz caej biblioteki i mamy poniewa ten pierwszy pozwala na bezporednie wprowadzenie jakiego miejsca, z ktrym kojarz si inne detale. Innymi sowy, Mike z mikrofonem w miejscu nosa moe sta na sali sdowej (co symbolizuje jego zawd prawnika) i jest to obraz, w ktrym zaware od razu dwie informacje zamiast jednej (Mike rozmawiajcy z mam w bibliotece). Tak czy inaczej, wszystko to suy jedynemu celowi: zapamitaniu tego, co chcesz zapamita. Zauwaye pewnie, e znowu stosujemy technik powiza, do ktrej warto si odwoa, jeli chcemy zapamita rwnie imiona wspmaonkw albo dzieci. Czy mona komu zaimponowa bardziej, ni wpadszy na niego przypadkiem po kilku miesicach od przelotnego spotkania na przyjciu, zapyta, jak miewaj si Rose i Robert? To zupenie proste. Utrwalasz w pamici obraz tej osoby siedzcej na rowerze (Robert) z r (Rose) w rku. Obraz ten powraca przy najbliszym spotkaniu. Kosztuje ci to niewiele wysiku. Wystarczy uy prostej techniki, a korzyci wynikajcych z jej zastosowania w praktyce nie sposb wyliczy. Jeli brae udzia w jakim wanym spotkaniu towarzyskim i chcesz zachowa w pamici imiona wszystkich uczestnikw oraz szczegy zwizane z ich wspmaonkami, dziemi i zainteresowaniami, moesz przeznaczy na te informacje osobne miejsce w swoim paacu pamici. Najpierw stwrz w mylach mnemo-niczne obrazy, ktre pozwol ci zapamita szczegy dotyczce wszystkich uczestnikw przyjcia, a nastpnie rozmie je wzdu trasy przebiegajcej przez nowe skrzydo paacu. Moesz do tego wykorzysta budynek, w ktrym spotkae si z tymi ludmi, jeli dobrze go znasz, albo jakie inne dogodne miejsce. Prawdopodobnie kady obraz bdzie dosy zawiy, warto zatem odwiedza to pomieszczenie od czasu do czasu, aby upewni si, e wszystko jest nadal wyrane. Jeli wydaje si to nazbyt kopotliwe, radz korzysta z notesu albo skorowidza, w ktrym mgby przechowywa notatki na temat tych ludzi i dotyczcych ich szczegw. Niewtpliwie jest to zabieg wart zachodu.

PAMI

Jeli nie jeste pewien, czy wpadajc na t osob kilka miesicy pniej, bdziesz wci pamita zwizane z ni szczegy, mog ci jedynie doradzi, aby mimo wszystko sprbowa i wykorzysta sw pami, kiedy nadarzy si okazja. Zreszt kiedy spotykasz kogo, kogo nie widziae od duszego czasu i nie moesz sobie przypomnie, skd go znasz, co robisz najpierw? Obserwujesz jego twarz, szukajc w mylach czego, z czym mgby j powiza. Desperacko prbujesz znale jak wskazwk, ktra podpowiedziaaby ci, kim jest ta osoba. Tymczasem moesz poda swemu umysowi pomocn do bardzo wyrany obraz, ktry stanowi punkt wyjcia. Obraz, ktry w przyszoci, wyzwolony widokiem znajomej twarzy, powraca z ca plastycznoci i oryginalnoci, jak go nasycie w momencie tworzenia. Przyznaj, e miewam kopoty z zapamitaniem imion ochotnikw biorcych udzia w moich wystpach. Zwykle mam tyle spraw na gowie, e brak mi czasu, aby zapisywa te imiona w pamici. Aby doskonali swe umiejtnoci w tej dziedzinie, dobrze jest stworzy list popularnych imion i do kadego z nich doda wizualny odpowiednik. Nie tylko okae si to pomocne, kiedy natkniesz si na takie imiona w towarzystwie, ale rwnie pozwoli ci w razie potrzeby szybko znale odpowiednie skojarzenie.

Znaczenie powtrnych przegldw

Jednym z urokw paacu pamici jest to, e moesz zrewidowa zawarte w nim informacje i wszystko sobie przypomnie, nie wykonujc przy tym adnych mczcych operacji. W istocie wyobraasz sobie jedynie, e spacerujesz po dobrze znanych i przyjemnych miejscach, obserwujc rzeczy, ktre tam umiecie. Za kadym razem, gdy odwiedzasz paac, moesz zachodzi do innych pomieszcze i proces ten bdzie interesujcy i wartociowy. Z pewnoci dowiadczasz czego niesychanie satysfakcjonujcego, kiedy tak

ZNACZENIE POWTRNYCH PRZEGLDW

nisz na jawie, siedzc w takswce, i przywoujesz w mylach wszystko, co chciae zapamita w jakiej dziedzinie, czy to bdzie praca, studia, zainteresowania, czy stosunki towarzyskie. Kiedy jeste w stanie wymieni imiona wszystkich czonkw swej rodziny albo pracownikw firmy, kiedy pamitasz wszystkie fakty, jakie mog by ci potrzebne na egzaminie, kiedy udajc si na konferencj, potrafisz odwiey informacje o kadym z uczestnikw... Czy przechadzasz si po zawiym paacu swojej pamici, czy po prostu przebiegasz dug list przedmiotw, ktre ze sob powizae, nie moesz si oby bez przegldu. Jei stosujesz jak technik zapamitywania, musisz potem si upewni, e wszystko dziaa jak naley. Powtarzajc przegld po kilku godzinach, a potem jeszcze raz po kilku dniach, zyskujesz pewno, e informacje nadal tkwi w twojej gowie i nie wylizn si z wtych uciskw pamici krtkoterminowej. Wykorzystanie paacu pamici do gromadzenia trwaych informacji oznacza rwnie, e nie zapomnisz sprawdzi pewnych pomieszcze, ilekro bdziesz je mija podczas swoich wdrwek. Jest to proces analogiczny do kilkakrotnego wypowiadania imienia rozmwcy podczas konwersacji. Powtarzajc imi, sprawiasz, e o wiele mocniej zapada ci w pami i nie musisz ucieka si do mnemotechniki. Odkd da mi si we znaki elektroniczny organizer, ktry pewnego razu si zepsu, zaczem posugiwa si systemem miejsc w celu zapamitywania zada do wykonania. Na stworzonej w wyobrani mapie ulicy prowadzcej do mojego domu umieszczam dziwaczne i mieszne obrazy, ktre przypominaj mi o rnych sprawach. Regularnie dokonuj przegldu tej trasy. Kiedy zaczem to robi, niemal od razu zauwayem co dziwnego. O wiele atwiej przychodzio mi wypenianie rnych zada, ni gdybym zapisywa je w notesie albo na karteczkach zawieszonych nad biurkiem. Notatki, elektroniczne bd sporzdzane na papierze maj racj bytu jedynie wtedy, gdy do nich zagldasz. Co jednak zrobi, kiedy nie ma

117

adnych szczeglnych bodcw, ktre zachciyby ci do ich sprawdzenia albo wypenienia zapisanych w nich zada? Moemy
PAMI

zerka na list spraw do zaatwienia, ale jako na sam myl o tych niecierpicych zwoki sprawach odkadamy je na pniej. Za to obrazy, ktrymi posugujemy si w systemie miejsc, s tak barwne i frapujce, e nie sposb zareagowa na nie bez entuzjazmu, jak przekonamy si pniej, sposb, w jaki tworzymy wyimaginowane obrazy (chodzi o takie rzeczy, jak kolor, rozmiar i lokalizacja), ma ogromny wpyw na to, jak na nie reagujemy. Zabawne i wyraziste obrazy uywane w systemie miejsc w naturalny sposb sprawiaj, e zadania jawi si nam jako bardziej istotne i pilne. Poza tym taka mentalna podr nieuchronnie natychmiast nas wciga. Przypuszczalnie wyobraamy j sobie czciej, nie chcc niczego przeoczy, ale rwnie wypeniamy zapisane w niej zadania Zaley nam bowiem, eby nie poniewieray si porzucone gdzie na trasie wdrwki. Jest to bardzo skuteczna metoda, pod warunkiem e tworzy si interesujce i pene dramatyzmu obrazy. To wstyd, e mnemoniki nie naucza si w szkoach. Renesans zastpi sabo do uroje umiowaniem rozumu, wic sztuka zapamitywania, ktr czsto kojarzono z magi, zacza umiera. Pniej, w epoce wiktoriaskiej, nauka i wiedza stay si spraw nadrzdn, lecz edukacja polegaa na powtarzaniu i wkuwaniu na pami. Chocia przemiany te stanowiy znaczcy krok w stron zwycistwa rozumu nad przesdem, musimy teraz na nowo odkrywa techniki zapamitywania. Wielu nauczycieli twierdzi zreszt, e edukacja powinna opiera si raczej na pojmowaniu i wyciganiu wnioskw, a nie na zapamitywaniu, poniewa to drugie jest marn namiastk pierwszego. Wprawdzie taki pogld mona pod pewnymi wzgldami uzna za suszny, nie bierze on jednak pod uwag faktu, e umiejtno zapamitywania informacji ma dla uczniw decydujce znaczenie i wikszo z nich zdaje si j ceni co najmniej tak wysoko jak co postrzeganego w kategorii wyszych" zdolnoci. Nauczanie takich systemw, zwaszcza modszych dzieci, moe mie kolosalny wpyw na ich pewno siebie i sprawi, e przygotowywanie si do sprawdzianw stanie si dla nich o wiele przyjemniejsze.

117

Hipnoza i sugestia
Byo to podczas letnich wakacji po pierwszym roku moich studiw na uniwersytecie w Bristolu. Pewnego dnia kupiem w sklepie papierniczym w Croydon buteleczk pynnego lateksu i przyniosem j ze sob do akademika, zamierzajc wykorzysta jako rodek pomocniczy do malowania. Byem w owym czasie zagorzaym wielbicielem Scarfe'a i Steadmana, ktrzy, jak syszaem, czasem stosowali roztwr gumy jako pynn maskownic. Naleao rozprowadzi lateks i pozwoli mu wyschn, a nastpnie rozpyli farb na wikszej powierzchni ptna. Po zdarciu lateksu otrzymywao si niezamalowany obszar ksztatem i rozmiarem dokadnie odpowiadajcy warstwie ochronnej. Buteleczka staa przez pewien czas w mojej szafce, a zamiar jej uycia w celach artystycznych powoli ustpowa miejsca pokusie znalezienia dla niej innego zastosowania. Pewnego ranka naoyem sobie odrobin lateksu pod lewym okiem, a efekt obrzmienia, jaki pojawi si po wyschniciu, bardzo mi si spodoba. Udaem si na niadanie do stowki, aby zobaczy, czy mj wygld wzbudzi jakie reakcje. Par osb zapytao, co sobie zrobiem w oko. Tumaczyem, e troch mnie boli, ale nie mam pojcia dlaczego. Chodziem tak przez cay dzie, pojawiajc si na wykadach i wiczeniach. Zdziwione i lekko zmieszane spojrzenia uczyniy ten dzie bardziej interesujcym, ale nikomu nie przyznaem si do podstpu.

107

HIPNOZA I SUGESTIA

Nastpnego ranka naoyem sobie oczywicie troch wicej lateksu, jak gdyby infekcja przybieraa na sile. Przewidujc taki rozwj wypadkw, kupiem dzie wczeniej zestaw do makijau, dziki ktremu mogem cakiem skutecznie symulowa chorobliwe przebarwienia skry. Tak oszpecony znw wyruszyem na spotkanie ludzi, prowokujc ich do penych niepokoju uwag na temat stanu mojego zdrowia. T maskarad kontynuowaem przez nastpnych kilka dni. Przyjaciele i znajomi nalegali, abym skorzysta z pomocy lekarza, do czego nie mniej uporczywie zachca mnie rwnie ssiad z gry, ktrego imienia dzi ju nie pamitam. Niezdrowo rozkoszujc si zainteresowaniem, jakim mnie darzyli, czuem si rwnie zakopotany ich trosk. Zdaem sobie spraw, e gdybym teraz przyzna si do oszustwa, wywoaoby to uzasadnione oburzenie. Nie mogem wic ot tak przerwa caej tej farsy. Po niespena tygodniu, chocia co wieczr usuwaem charakteryzacj, lateks zacz podrania oko. Przejty obaw, e z powodu wygupw mog nabawi si prawdziwych dolegliwoci, postanowiem zmniejszy nakadan na twarz dawk lateksu i zasonioko. Dzi jeszcze pamitam zmieszan min dziewczyny z apteki Boots przy Whiteladies Road, gdzie wstpiem, aby kupi klapk na oko, prezentujc straszliwie zdeformowan jedn czwart oblicza. Do tego czasu zdyem rwnie wywiczy cakiem autentycznie wygldajce skurcze powieki, ktre znakomicie uzupeniay efekt*. Jedyn osob, ktrej musiaem przyzna si do wszystkiego, bya Debbie, jedna z moich wczesnych parkietowych partnerek. Z przyczyn, ktre dzi mog si wydawa niejasne, stanowilimy czowk w doborowym zespole uniwersyteckiego klubu tanecznego
* Nie naley tego myli z innym tikiem, ktrego si nabawiem, a polega on na drobnych i szybkich skiniciach gow. Jego rdem by nawyk wprawiania ludzi w stan ulegoci, to znaczy przytakiwanie w celu nakonienia ich, aby si ze mn zgadzali. Ruchy te niebawem stay si mimowolne, szczeglnie w chwilach zwikszonego napicia nerwowego. Niestety oznacza to, e pojawiaj si, kiedy wystpuj albo udzielam wywiadw. Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek dowiadczy obu tych tikw w tym samym czasie, co mogoby by zabawne (cho take przeraajce dla jakiej modej bd wraliwej osoby).

i jak Anglia duga i szeroka z dum odbieralimy trofea na studenckich konkursach. Oczywicie Debbie musiaa pozna ca prawd o mojej infekcji", jako e plsy i podrygi w bliskim ssiedztwie czego, co wygldao na powane ognisko zapalne, byoby zadaniem nie do pozazdroszczenia. Tego pamitnego wieczoru, kiedy w sali na parterze klubu studenckiego wiczylimy
108

HIPNOZA I SUGESTIA

nasze bezpciowe i groteskowe ruchy, podszed jaki facet i zapyta, czy mgby zobaczy moje oko. Debbie miaa niezy ubaw, ale nie pisna ani sowa. Odsoniem oko, a wtedy facet zaproponowa, e podwiezie mnie do szpitala. Podzikowaem mu za troskliwo i odmwiem, tumaczc si brakiem zaufania do lekarzy, on za na to, e tak naprawd jest okulist i nalega, abym niezwocznie uda si na ogldziny. Wobec takiego rozwoju wypadkw Debbie, ktra korzystajc z przerwy, posza si czego napi, nie moga ju duej powstrzyma si od miechu i parskna, rozpylajc nozdrzami orzewiajcy yk gazowanego pynu. Facet zerkn na ni przez rami i powiedzia zirytowanym tonem: Nie rozumiem, co ci tak bawi. By moe ten czowiek bdzie si musia podda operacji plastycznej". Debbie przeprosia i wybiega do toalety, zalewajc si zami, ktre kto mgby wzi za objaw szczerej troski. Nie miaem innego wyboru, jak zwierzy si doktorowi. Robic to, przeywaem istne mki. Przepeniony wstydem pozwoliem, aby w cigu kilku dni moja infekcja zanika, a nieco pniej wyjawiem znajomym, e ich nabraem. Ssiad z gry, ktry okazywa niezwyke zainteresowanie stanem mego zdrowia, wyzna, e kierowao nim gwnie poczucie winy Poniewa uywa wanien w naszej wsplnej ani do warzenia piwa, obawia si, e zaszkodziy mi jakie opary. Mgbym si nawet oby bez dobrodziejstwa, jakim jest mdro po szkodzie, aby dostrzec, e bya to wyrachowana, aosna i dziecinna prba zwrcenia na siebie uwagi. I cho nie przecz, e gdzie w gbi nadal ciesz si z tego kawau, to powracajc do niego mylami, mam dosy przykre odczucia. Wspominam o nim tylko dlatego, e niebezpieczne wybiegi tego rodzaju stanowiy wyran oznak parcia na scen i ostatecznie przeobraziy si w rwnie beztroskie dziaania, dziki ktrym staem si znany wrd spoecznoci studenckiej jako hipnotyzer. Prosz, nie mylcie ani przez chwil, e w owym czasie byo we mnie co sympatycznego. Nosiem ubrania we wciekle krzykliwych kolorach, a elementy mojej garderoby nie pasoway do siebie tak bardzo, e jedynie w strojach wybitnych naukowcw widuje si rwnie beznadziejne zestawienia. Nieobce byy mi purpurowe albo zielone buty i kwieciste koszule, nosiem szelki i wizaem pod szyj much, nie zwaajc na to, jaki jestem odpychajcy. A na dodatek uwielbiaem ze wszystkimi rozmawia o Bogu.
109

HIPNOZA I SUGESTIA

Od czasu do czasu przychodzili do mnie znajomi znajomych, ebym ich zahipnotyzowa. Wypoyczyem z biblioteki wszystkie moliwe ksiki na ten temat, a kilka kupiem w jednej z tych przekltych alternatywnych ksigar, przed ktrymi ostrzegali mnie pastorzy. Miaem czterdziestominutowy scenariusz, za pomoc ktrego wprawiaem w trans moje ofiary, a zapaday si w pomaraczowo-brazowy fotel w stylu lat siedemdziesitych stojcy w centralnym punkcie mojej studenckiej kwatery. Gdyby si nad tym zastanowi, przypuszczalnie wszystko to poczyo ze sob feng shui, gdy nie sdz, aby miaa w tym jaki udzia moja wrodzona charyzma. Kiedy czuem, e mj go jest naleycie zahipnotyzowany, sugerowaem niemiao, e jego rka staje si coraz lejsza albo stopa jest zbyt cika, by j unie. Jeli takie rzeczy si sprawdzay, bardzo mnie to cieszyo. Nabierajc coraz wikszej pewnoci siebie, nauczyem si skraca faz wprowadzajc i wykonywaem jeszcze wicej interesujcych dowiadcze. Na koniec kadej sesji zaszczepiaem zahipnotyzowanej osobie sugesti, e jeli odwiedzi mnie innym razem, bd w stanie wprawi j w gboki trans, zwyczajnie pstrykajc palcami i mwic: pij". | Moment przeomowy nastpi pewnego wieczoru, gdy na sesj przyszed kto, kogo, jak byem przekonany, hipnotyzowaem ju wczeniej i poddaem mu wtedy tak wanie sugesti. Jak si okazao, czowiek ten kiedy mnie odwiedzi, lecz jedynie rozmawialimy o hipnozie i niczego nie prbowalimy. Mylc jednak, e jest przygotowany, aby zareagowa na moj wskazwk, posadziem go w fotelu i powiedziaem: Spij", pstrykajc mu palcami przed nosem. Mj go natychmiast zamkn oczy, zwiesi gow i zapad w trans. Kiedy po sesji dowiedziaem si, e hipnotyzowaem go po raz pierwszy, byem bardzo zmieszany. Jak to moliwe, e zareagowa na sugesti, ktrej mu nie poddaem? Tego dnia uwiadomiem sobie, e hipnoza nie jest skuteczna dziki starannie wypowiadanym magicznym formuom z podrcznego samouczka, ale dlatego, e osoba hipnotyzowana w ni wierzy. Z biegiem czasu udoskonaliem swoje rozumowanie, ale tamto odkrycie nie stracio na wartoci.

110

HIPNOZA I SUGESTIA

Troch historii
Pierwszy prawdziwy hipnotyzer, Franz Anton Mesmer, przyjecha do Parya w 1778 roku. Mesmer wierzy, e istnieje jaki quasi-magnetyczny pyn krcy w ludzkim ciele, jak rwnie w caym wszechwiecie, a zakcanie jego przepywu jest przyczyn rnych dolegliwoci, ktre nas przeladuj. Warto przypomnie sobie o tym czowieku, gdy suchamy, jak ktry z naszych przyjaci z powag rozprawia o energii chi albo leczeniu za pomoc zdolnoci parapsychologicznych. Mesmer uzdrawia swoich pacjentw najpierw przy uyciu magnesw, a potem doni, wykonujc magiczne krgi nad ich ciaami, aby w ten sposb zmieni kierunek przepywu owych tajemniczych si. Metody Mesmera byy niezwykle widowiskowe. Podobno sadza pacjentw wok wanny wypenionej wod i opikami elaza, kac im si styka ze sob kolanami, co miao umoliwi swobodny przepyw fluidu". Z wanny sterczay dugie metalowe prty, ktre miay leczy dotknite chorob czci ciaa. Graa muzyka, a pikne asystentki zapewniay bardzo namacaln obsug, ktra zazwyczaj przyprawiaa damy o konwulsje. Wtedy pojawia si Mesmer, odziany w purpurowy paszcz, z wielkim magnetycznym berem w doni, i uspokaja kobiety, poruszajc kocwk magnesu nad ich twarzami, brzuchami i piersiami. (I to jest wanie co, czego powinnimy si domaga od nowoczesnej suby zdrowia, a nie takich nonsensw jak homeopatia). Takie szokujce pokazy przypuszczalnie wzbudzay co, co dzi mona by okreli jako psychosomatyczne wyzwolenie stumionego napicia seksualnego. Z pewnoci reakcje na dziwne ruchy Mesmera byy gone i burzliwe. W kocu dwie krlewskie komisje zakwestionoway jego metody, przypisujc niezwyke zjawiska raczej wyobrani pacjentek ni niewidzialnemu kosmicznemu fluidowi. Chocia mogy by po prostu rozczarowane, e nikt nie dotkn ich piersi. Tak czy owak, popularno Mesmera i jego nastpcw rosa, a John Elliotson (1791-1868) rozpowszechni w Wielkiej Brytanii magnetyzm zwierzcy, czc go ze swoim zainteresowaniem frenologia (kwestionowane obecnie badania wypukoci czaszki, pozwalajce rzekomo na okrelenie charakteru czowieka). Natu-

111

HIPNOZA I SUGESTIA

ralnie rodowiska medyczne byy zdecydowanie przeciwne nowemu ruchowi, aczkolwiek w latach czterdziestych XIX wieku, na krtko przed tym, jak chemiczna narkoza staa si powszechnie dostpna, niejaki John Esdaile, lekarz osiady w poudniowych Indiach, twierdzi, e przeprowadzi okoo trzystu operacji, uywajc jako znieczulenia mesmerycznego snu". Portugalski ksidz Jos Custudio di Faria by pierwszym lekarzem, ktry oddzieli efekt mesmeryzmu od koncepcji magnetycznego wpywu. Byo to w roku 1819. Di Faria nakazywa pacjentom, by zamykali oczy i zapadali w sen, nie uywajc magnetyzmu ani teatralnych gestw. Zauway, e wpyw Mesmera by raczej nastpstwem sugestii ni magicznej kontroli. Pojciem hipnotyzmu prosz, wytrzymajcie ze mn jeszcze trochposuy si po raz pierwszy w 1841 roku lekarz z Manchesteru, James Braid. Postrzega on stan transu jako jedn z odmian nerwowego snu i stworzy nazw wywodzc si od imienia greckiego boga Hypnosa, patrona tych wszystkich, ktrzy udaj na scenie, e uprawiaj seks z miot. Braid kaza swoim pacjentom wpatrywa si w jaskrawe wiato i osign podany rezultat bez adnych quasi-epileptycznych objaww czy nawet paranormalnych efektw ubocznych, przy ktrych istnieniu upierali si zwolennicy magnetyzmu. W tamtych czasach nowa fala wiedzy o elektrycznoci i ludzkim ukadzie nerwowym omieszya staromodny magnetyzm i zacna spoeczno powanych naukowcw stracia zainteresowanie tym tematem. Najbardziej przekonujcym nastpc Braida okaza si francuski neurolog Jean Martin Charcot. Uwaa on hipnoz i histeri" (epilepsj) za aspekty tego samego ukrytego stanu neuropatologicznego. We wszystkich jego eksperymentach bray udzia kobiety dotknite epilepsj. Nasuwa si wniosek, e powizania midzy wczesnymi praktykami hipnotycznymi a wyzwalaniem symptomw, ktre dzi nazywamy epilepsj, s odpowiedzialne za trwao wielu wspczesnych przesdw zwizanych z hipnoz. Stosowane w klinicznych badaniach nad hipnoz klasyczne testy podatnoci na sugesti, ktre obejmuj stany transu oraz rne formy kata-lepsji, mog stanowi przekorny nawrt do czasw epileptycznych manifestacji". Strach pomyle.

112

HIPNOZA I SUGESTIA

Rywalem Charcota by Hipolit Bernheim (1837-1919), profesor uniwersytetu w Nancy, ktry oddzieli hipnoz od metod zwizanych z histeri i zaleca sugesti werbaln oraz powicenie uwagi innym dolegliwociom. Jego pogldy zostay uznane za suszne i Nancy stao si popularnym orodkiem terapeutycznym. Na pocztku XX wieku zainteresowanie hipnotyzmem w Europie zaczo jednak male, po czym nastpi jego schyek w Ameryce i Wielkiej Brytanii. Hipnoterapeutom coraz trudniej byo o pacjentw, rozpowszechniy si za to inne metody leczenia. Niedugo potem zdobyo popularno dzieo Freuda na temat psychoanalizy i hipnoza jako narzdzie terapeutyczne odesza w zapomnienie. Jedynie pniejsze odkrycie okularw rentgenowskich, pozwalajcych oglda przechodniw w negliu, ponownie zainteresowao powanych badaczy t dziedzin. Wiele osb twierdzi, e ojcem nowoczesnej hipnoterapii jest Amerykanin Milton H. Erickson (1901-1980), ktry poczwszy od lat dwudziestych XX wieku, zabiega o bardziej przyzwalajce" nastawienie. Zaleca hipnotyzerom, aby zamiast rozkazujcej formy bdziesz" uywali sowa moesz". By moe kiedy pacjenci stali si bardziej wyksztaceni ni w okresie rozkwitu hipnozy, srogi i ostentacyjny wizerunek terapeuty, wci kojarzcy si z Mesme-rem, okaza si mniej odpowiedni. I by moe obsesje nowoczesnych Amerykanw, zwaszcza tych z Kalifornii, gdzie hipnoza natrafia w kocu na podatny grunt, wymagaj podejcia bardziej skoncentrowanego na pacjentach. Erickson przez cae ycie cierpia na chorob Heinego-Medina, ale dziki autohipnozie potrafi kontrolowa powany bl, z jakim musia si zmaga. Nie by ortodoksyjny i zasyn z pomysowych metod przezwyciania oporu, twierdzc, e nie ma nieodpowiednich pacjentw, s tylko mao elastyczni hipnotyzerzy. Kady, kto interesuje si nowoczesnymi technikami hipnozy, musi zauway, e Erickson jest w pewnym sensie powaany jako magik, i to w taki sposb, o jaki mgby zabiega Mesmer. Z pewnoci mia takie samo zamiowanie do purpurowych strojw jak jego poprzednik. Czytajc to, co o fenomenalnych sukcesach Ericksona napisali jego zagorzali zwolennicy, mona zauway, e magiczna reputacja trwa gwnie dziki opowiadaniu i powtarzaniu niezwykych anegdot. T, ktr przytaczam poniej, znalazem na stronie internetowej powiconej terapii metodami Ericksona. Jak
113

HIPNOZA I SUGESTIA

twierdzi autor witryny, jest to historia rozmowy Ericksona z pewnym chopcem, oparta na anegdocie, ktr spisa sam Erickson albo kto j o nim opowiedzia. Daje nam ona zarwno posmak stylu Eriksona, jak i respektu, ktry budzi w swoich nastpcach.
Eckson rzadko stosowa typowe metody wprowadzania w trans. Zamiast tego opowiada historie, ktre miay gbszy sens. Czasem ten sens by oczywisty, ale w wikszoci przypadkw nie. Przynajmniej nie dla wiadomego umysu. Przyprowadzono na przykad do niego dwunastoletniego chopca, ktry moczy si przez sen. Eckson odprawi jego rodzicw i nawiza z nim rozmow na inne tematy, unikajc bezporedniej dyskusji o moczeniu. Dowiedziawszy si, e chopiec gra w baseball, a jego brat w pik non, zacz szczegowo rozwodzi si nad doskona koordynacj mini niezbdn w uprawianym przez modego pacjenta sporcie. Chopiec sucha urzeczony, jak Eckson opisuje w najdrobniejszych detalach wszystkie miniowe konfiguracje, jakie zachodz automatycznie w jego ciele, kiedy zajmuje pozycj i chwyta pik,aby otworzyi zamkn rkawic w dokadnie wybranym momencie .Podczas przekadania piki do drugiej rki potrzeb na jest taka sama precyzyjna kontrola mini. Potem, gdy nastpuje rzut, jeli do zbyt wczenie wypuci pik, nie poleci ona tam gdzie powinna. Rwnie wypuszczona zbyt pno przybierze niepodany kierunek. Eckson tumaczy, jak rozlunienie palcw we waciwym momencie gwarantuje, e pika poleci tam, gdzie chce gracz, a od tego zaley sukces w baseballu. Terapia tego modego czowieka skadaa si z czterech sesji, podczas ktrych Eckson rozmawia z nim o innychsportach, skautingu i miniach. Kwestia moczenia si nie zostaaporuszona, zatem nie doszo do formalnej hipnozy", jakkolwiekniedugo potem chopiec wyzby si tej dolegliwoci.

Pod wpywem tej osobliwej przypowieci nabieram dziwnej ochoty, aby uda si do toalety, a jest ona rwnie fascynujca, jak inna historia o chopcu dotknitym t sam przypadoci, ktrego leczy Erickson. Chopiec ten, o ile dobrze pamitam, zblia si do dziesitych urodzin, a Erickson znw nie czyni adnych stara, aby wyprostowa" jego zachowanie. Powiedzia za to rodzicom, aby nie zmuszali dziecka do afiszowania si wstydliw przypadoci i przestali go kara. Na odchodnym zwrci si do rodziny: Oczywicie
114

HIPNOZA I SUGESTIA

e chopiec si moczy, bo jest dopiero dziewicioletnim dzieckiem. Jestem jednak pewien, e jako duy dziesiciolatek nie bdzie ju tego robi". W rezultacie chopiec przesta sika do ka w dniu dziesitych urodzin, gdy zaleao mu, aby postrzegano go jako dorosego. Jeszcze jedna cudowna przypowie, a wyobrani ludzi zainteresowanych potg komunikacji midzyludzkiej opanowuj setki podobnych. Pojawia si dylemat, ktry w znacznej mierze jest uosobieniem postericksonowskiej hipnozy oraz wytworzonego przez ni wnuczka Frankensteina, czyli programowania neurolingwistycz-nego (NLP). Przyzwalajce podejcie sprzyja opowiadaniu klientom anegdot, ktre, cho niekoniecznie prawdziwe, mog w sposb poredni sugerowa kierunek terapeutycznych przemian. Z pewnoci wyglda to na zdroworozsdkowe rozwizanie, pozwalajce nakoni pacjenta, aby spojrza na sw trudn sytuacj w bardziej twrczy sposb. Niemniej jednak metody, za pomoc ktrych uczy si lekarzy technik ericksonowskiej hipnoterapii oraz NLP, zwykle stanowi odzwierciedlenie metod stosowanych w samej terapii. Jedna z szeroko rozpowszechnionych metod nauczania polega na przykad na opowiadaniu dokadnie tego rodzaju anegdot. Tymczasem wikszo dowodw na skuteczno ericksonowskich technik hipnotycznych (i NLP) opiera si na takich wanie historyjkach, a nie na udokumentowanych przypadkach czy badaniach. Istnieje wiele dosownych zapisw sesji terapeutycznych, s one jednak o wiele mniej barwne od opowieci bezporednio zaangaowanych osb. Tak naprawd podmiot bada NLP jest na og oszukaczy (a fakt ten beztrosko lekcewa wszelkiej maci wyznawcy). Pojawia si zatem intrygujcy paradoks. Opowiada si anegdoty o cudownych zmianach dokonanych przez zaoycieli tych szk, niewielk wag przywizujc do cisoci i dokadnoci. Czyni si to, aby zainspirowa studentw, ktrzy maj podchodzi do pracy z kreatywnym nastawieniem, traktowa j jako wyzwanie i stara si w swym kunszcie dorwna ludziom, o ktrych wysuchuj niestworzonych historii. Olniewajcy gwiazdorzy w tej dziedzinie

115

C ZY M JEST HIPNOZA

otrzymuj modn etykietk geniusza i staj si podsumowaniem swoich anegdot. Przy takim podejciu, ktre stworzya bd spopularyzowaa mentalno lat szedziesitych zmie swj umys, nie zmieniaj wiata oddzielenie faktw od fikcji moe by trudne. Zostao rwnie dowiedzione, e Erickson nie zawsze sporzdza wierne sprawozdania ze swoich medycznych praktyk, a s i tacy, ktrzy podwaaj trafno niektrych jego pogldw. Chcc na przykad doda otuchy swej crce, ktra le znosia kuracj ortodontyczn, Erickson mia powiedzie: To elastwo, ktre nosisz w ustach, jest strasznie niewygodne i niele si namczysz, eby do niego przywykn". Wyraajc pewne wtpliwoci co do twierdze Ericksona na wasny temat, naukowiec Peter A. McCue pisze: Autorzy [Erickson i Rossi] twierdz, e pierwsza cz zdania stanowi potwierdzenie dyskomfortu crki, druga za, zaczynajca si od i, zawiera sugesti, e crka si przyzwyczai i aparat nie bdzie jej przeszkadza. Jednak dla wspczesnego badacza z tego zdania wynika, e osoba noszca elastwo bdzie miaa powane trudnoci, aby si do niego przyzwyczai". Erickson by niewtpliwie fascynujc, charyzmatyczn i efektown osobowoci i robi niepospolite wraenie na ludziach, ktrzy o nim pisali. Opowieci o takich ludziach zawsze bdzie pod dostatkiem. Ich lektura zawsze dostarcza rozrywki i inspiracji. Przeprowadzenie miarodajnego testu w tej dziedzinie jest bardzo trudne, chocia niewykluczone. Wystarczyoby tylko, eby kontynuatorzy terapii Ericksona dowiedli wartoci jego idei, wskrzeszajc jego magi. Niestety charyzma jest czym obcym wikszoci terapeutw. Podejrzewam zatem, e niezalenie do tego, czym faktycznie bya magia Miltona, jego prawdziwa spucizna odwrcia jedynie uwag wielu terapeutw od hipnozy samej w sobie i skierowaa j ku wyszemu porozumieniu" czemu, co w wiecie programowania neurolingwistycznego otaczane jest nabon czci, jak przekonamy si nieco pniej.

Czym jest hipnoza

Kiedy czowiek podajcy si za hipnotyzera sprawia, e dorosy mczyzna taczy albo wciela si na scenie w Elvisa, jego ofiar
116

C ZY M JEST HIPNOZA

nazywamy zahipnotyzowan". Kiedy wyznawcy jakiego kultu zostaj nakonieni do dziaa sprzecznych ze swymi interesami, a nawet do samobjstwa, moemy stwierdzi, e s zahipnotyzowani". A przecie, paradoksalnie, mwi si, e przez hipnoz nie moemy zosta zmuszeni do zrobienia niczego wbrew wasnej woli. Moglibymy rwnie uy tego sowa na okrelenie kogo, kto perswazj zosta doprowadzony do halucynacji albo kto poddaje si operacji bez narkozy. Mona by pomyle, e uczestnik mojego wystpu, ktry zachowuje si w sposb nienormalny, znajduje si pod wpywem pewnego rodzaju hipnozy. Zreszt dziennikarze czsto okrelaj mnie mianem hipnotyzera. Uczestnicy seminariw biznesowych czsto ucz si hipnozy" czy hipnotycznych wzorcw jzykowych", ktre maj zwikszy ich si przekonywania, a internetowe szkoy uwodzenia adresuj podobne oferty do samotnych mczyzn (o ile mi wiadomo). Bohaterowie filmowi s za pomoc hipnozy" nakaniani przez czarne charaktery do popeniania zbrodni. W lutym 2005 roku Los Angeles Times" pisa o pochodzcych z Rosji cygaskich hipnotyzerkach", ktrym przechodnie oddawali bez sowa swoje rzeczy. Tamy z muzyk relaksacyjn okrelamy jako hipnotyczne", a kto mgby powiedzie, e zahipnotyzowaa" go jaka rozmarzona piosenka albo naboestwo odprawiane przy blasku wiec. Niektrzy ludzie mwi, e nie wierz w hipnoz, inni z kolei zdaj si uywa tego sowa w odniesieniu do niemal wszystkiego. Czy istnieje jeden prawdziwy rodzaj hipnozy, a w innych przypadkach sowo to jest uywane w znaczeniu metaforycznym? Jak to moliwe, aby suchanie muzyki relaksacyjnej i uleganie namowom do popenienia przestpstwa byo tym samym? Czy w hipnozie konieczny jest stan transu? Gdyby kto zosta wprowadzony w speCZYM JEST HIPNOZA

cjalny trans i w stanie niewiadomoci usysza polecenie, ktre ma wykona po przebudzeniu, czy to by byo to samo, co sugestia poddana w normalnym, przytomnym stanie? Obecnie istniej dwa gwne punkty widzenia na to, czym jest hipnoza. Pierwszy z nich okrela j jako specjalny stan. Podstaw logiki tego punktu widzenia stanowi koncepcja, i zahipnotyzowana osoba jest w stanie osiga pewne rzeczy w przeciwiestwie do osoby niepoddanej hipnozie. Ale gdyby udao si wykaza, e nie ma to

117

C ZY M JEST HIPNOZA

adnego szczeglnego zwizku z hipnoz, taki sposb mylenia mona sobie odpuci. Przeciwnicy teorii transu uwaaj, e w rzeczywistoci rozmaite fenomeny hipnozy mona wyjani bez odwoywania si do czego dziwnego, wyjtkowego czy przypominajcego jaki szczeglny stan umysu. Ich tez mogliby jednak obali zwolennicy teorii transu, gdyby tylko dowiedli, e z osob zahipnotyzowan dzieje si co niezwykego. Od czasu do czasu mona przeczyta w gazecie, e w wietle najnowszych odkry" hipnoza jest tym czy owym albo e badania encefalografem wykazuj tak czy inn aktywno mzgu osoby wprowadzonej w trans. S to jednak gwnie prasowe publikacje ogaszane przez zwolennikw transu, ktrzy ciesz si przychylnoci mediw. Artykuy tego typu maj zawsze lekko sensacyjny posmak, ale i tak upowszechnia si przeciwna teoria tumaczca, czym jest hipnoza. Oczywicie musimy pamita, e chodzi przede wszystkim o to, by gosiciele teorii transu udowodnili swoje pogldy, nie za o to, by ich przeciwnicy je obalili. Moe si wyda dziwne, e wszystkie te niesamowite zjawiska, ktre kojarzymy z hipnoz, daj si wytumaczy w normalnych, nie hipnotycznych kategoriach. Czy ludzie nie rzucaj nagle palenia? Nie zachowuj si na scenie jak lunatycy? Czy ku uciesze widzw nie delektuj si cebul? Czy nie poddaj si nawet zabiegom chirurgicznym, nie czujc przy tym adnego blu? Aby zrozumie, jak to jest, najpierw trzeba porzuci myl, e istnieje co szczeglnego, co nazywamy hipnoz. Osobicie skaniam si do postrzegania tego jako magii w sensie iluzji scenicznej. Wiemy, e magia nie jest prawdziwa. Sprowadza si ona do szeregu rozmaitych technik stosowanych fachowo przez uzdolnionego i czarujcego artyst z krlikiem w kapeluszu. Moe ukrywa karty, stosowa podstpne sztuczki albo podoy duplikat, posuy si specjalnym blatem i wypowiada tajemnicze zaklcia albo dokona szybkiej zamiany podczas rozkadania kart na stole. Takie sztuczki mog by fascynujce, proste albo gupie, ale liczy si efekt. Zreszt pojcia magii uywamy w odniesieniu do efektu kocowego, na ktry skadaj si wszystkie uyte metody. Sowo magia" jest prostym terminem na okrelenie metod i technik, jakie stosuje iluzjonista (pokazuje magi"). Daje rwnie daje widzowi moliwo opisania swych wasnych dowiadcze, od zaskoczenia a po bezgraniczne zdumienie (to bya magia"). Jest to praktyczne sowo, poniewa
118

C ZY M JEST HIPNOZA

oznacza ono, e nastpio co, co skada si z rnych prozaicznych elementw, ale znaczenie ma kocowy efekt. Sdz, e z hipnoz bywa podobnie. Hipnotyzer posuguje si pewnymi metodami albo jego obiekt przejawia pewne zachowania, a wszystko to razem tworzy oglny efekt, ktry opatrujemy etykietk hipnozy. Moemy swobodnie okrela go w ten sposb, bez potrzeby definiowania tego, co si naprawd dzieje. Iluzjonista p o z a wystpem rwnie stosuje ukradkiem magiczne" metody albo wybiegi, aby wywoa podany efekt, ktrego nikt nie uznaby za magi (na przykad dokonuje sprytnej kradziey w sklepie kademu z nas zdarzao si bdzi) i w tak samo podstpny sposb mona stosowa techniki hipnotyczne. Zastanawiamy si wtedy, czy w takim kontekcie mona znale dla nich jakie lepsze okrelenie. Na przykad okrelenie techniki sugestywne" mogoby si okaza bardziej odpowiednie w sytuacji, gdy pozornie dochodzi do hipnozy, ale brak typowych objaww w postaci transu. Magi atwiej rozpozna czy zdefiniowa, gdy dochodzi do wyranej interakcji midzy iluzjonist a widzem, i na tej samej zasadzie mona zidentyfikowa hipnoz. Potrzebna jest tylko osoba albo czynnik (czasem nagrany gos) odgrywajcy rol hipnotyzera oraz kto, kto poddaje si hipnozie. O co zatem tak naprawd tu chodzi? Jaka jest natura tego wspoddziaywania, jeli nie jest ono cile hipnotyczne", tak samo jak sztuczka nie jest cile magiczna"? Fascynacja t kwesti nie opuszcza mnie od czasu studiw, gdy zaczem stosowa wobec moich kolegw techniki relaksacyjne. Cokolwiek to byo, niewtpliwie opierao si na oczekiwaniach osoby poddawanej hipnozie, a nie na moich szczeglnych umiejtnociach, ale jak udao mi si wywoa pewne zjawiska? Byem w stanie przekona paru bardzo podejrzliwych przyjaci, e jestem niewidzialny, doprowadzajc ich do stanu, w ktrym widzieli unoszce si w powietrzu przedmioty. Czy na pewno same tylko oczekiwania wywoay taki efekt? Niezwykle trudno jest wytumaczy, co naprawd si stao. Wracajc do naszej magicznej" analogii, wyobramy sobie, e jestemy obcym gatunkiem, ktry usiuje wyjani, czym jest dowiadczenie magii. (Zanim pewne rodowiska moich wielbicieli ogarnie nadmierne podniecenie, pozwol sobie wyjani, e nie wierz, aby jakie obce istoty prboway to wyjani. S zbyt zajte
119

C ZY M JEST HIPNOZA

wcielaniem si w postacie wiatowych przywdcw). Jaki mielibymy punkt oparcia? Moglibymy osobicie przyglda si jakim magicznym sztuczkom, lecz nie miaoby to na nas adnego wpywu. Dowiedzielibymy si jedynie, czym jest nasze wasne dowiadczenie. Moglibymy przeprowadza testy, wypytujc ludzi, ktrzy widzieli magiczne sztuczki, i prbowa odkry, co si za nimi kryje. Z pewnoci mwiliby: To bya magia" i Zostaem poddany dziaaniu magii", tak samo jak mwi: Byem zahipnotyzowany", Znajdowaem si pod wpywem hipnozy", wic dziaa to na analogicznych zasadach. Moglibymy jednak natrafi na pewne trudnoci. Po pierwsze, reakcje na magiczny trik mog by bardzo zrnicowane. Niektrzy ludzie s przekonani, e mieli do czynienia z prawdziw magi, inni nie wierz w czary, ale s skonni przyzna, e iluzjonista ma jakie niezwyke zdolnoci. S ludzie, ktrzy widz w tym irytujc zagadk, a s i tacy, ktrzy przejrzeli podstp, ale uwaaj, e niestosownie byoby o tym mwi. Rzeczy odbierane przez jednych jako zupenie normalne mog dostarcza przyjemnoci komu, kto przeywa je, jakby byy magi, a nawet okrela je tym sowem. Kto taki na pewno nie chciaby wytrci iluzjonisty z rwnowagi, mwic mu, e nie sdzi, by sztuczka bya prawdziwa. To mogoby zepsu ca zabaw. Wszystko zatem wskazuje na to, e magia okazaaby si bardzo niewdzicznym przedmiotem bada. Podobnie jest z hipnoz: bardzo trudno okreli, co skada si na dowiadczenie osoby hipnotyzowanej. Podczas wystpw powszechnie praktykowany jest numer finaowy, w ktrym iluzjonista staje si niewidzialny (jak ju wspomniaem, przerabiaem to z moimi przyjacimi), a nastpnie porusza kukiekami, co wywouje ogromne zdumienie wrd zaproszonych na scen ochotnikw. Czsto okrela si to mianem halucynacji negatywnej. Polega ona na tym, e obiekt hipnozy zostaje poinstruowany, eby nie widzia czego, co si przed nim znajduje. Rzecz jasna, osoba taka nie bdzie w stanie patrze przez kogo na wylot", ale zakada si, e moe sobie uroi usytuowany za niewidzialnym" obiektem obraz i wypeni nim puste pole w wyobrani. Zazwyczaj takie sympatyczne przeycie stanowi fascynujce zakoczenie pokazu i pod adnym wzgldem nie ustpuje sztuczce, w ktrej kobieta cauje wibrator, mylc, e to Brad Pitt. Ja rwnie kocz swoje wystpy w ten sposb, ale po wszystkim zachcam widzw do nieformalnej pogawdki i zawsze pytam osoby
120

C ZY M JEST HIPNOZA

poddawane hipnozie, czego naprawd dowiadczyy. Przekrj odpowiedzi w grupie zoonej z okoo dziesiciu ochotnikw, ktrych zahipnotyzowaem podczas wystpu, ksztatuje si nastpujco: dwie osoby wyranie mnie widziay, co dzieli je od caej reszty, dwie lub trzy nastpne gotowe s przysic, e kukieka i krzeso poruszay si samoistnie, a ja byem niewidoczny, chocia mog si domyla, e w jaki sposb wywoaem to zamieszanie. Pozostaych piciu czy szeciu uczestnikw twierdzi, e byli wiadomi mojej obecnoci, ale co nakazywao im wypiera mj obraz i mogli zachowywa si tylko tak, jakbym by niewidzialny. Jest to bardzo interesujcy stan rzeczy Nasuwa si kolejne pytanie: czy istnieje rnica midzy tym, co stao si z ludmi, ktrzy mieli wiadomo mojej obecnoci, ale co im kazao mnie ignorowa, a doznaniami tych, ktrzy naprawd mnie nie widzieli? W pierwszym przypadku wyglda to tak, jakby obiekt stara si podporzdkowa moim poleceniom, chocia w bardzo powierzchowny sposb, gdy prawdopodobnie odczuwa presj, aby si dostosowa. Taka ulegociowa" motywacja ma istotne znaczenie. Nie jest tym samym, co wiadomie udawane" zachowanie, cho nie jest rwnie wytworem autentycznego transu. W przypadku osb, ktre podobno w ogle mnie nie widziay mamy najprawdopodobniej do czynienia z typow halucynacj negatywn. Ale skd mona mie pewno, e ci ludzie naprawd mnie nie widzieli? Tylko na podstawie ich powiadczenia. Mieli wiele okazji, by si przyzna", ale ich odpowiedzi mona odebra jako kompromisowe. Jeli w peni angaujesz si w gr wyobrani, w ktrej naprawd prbujesz dowiadczy zniknicia hipnotyzera, a on wypytuje ci pniej o twoje przeycia, czy nie mamy prawa si spodziewa, e nastpi ktra z poniszych sytuacji? 1. Obiekt odczuwa lekkie zakopotanie na myl o wyjawieniu, e nie dowiadczy tego, co zostao mu nakazane. Dlatego woli si upiera, e naprawd doszo do zniknicia. 2. Obiekt jest osob bardzo podatn na sugesti i na co dzie wmawia sobie rne rzeczy, wic i tym razem twierdzi, e naprawd nie widzia hipnotyzera. Jest to dla niego tym

121

C ZY M JEST HIPNOZA

waniejsze, e w przeciwnym razie przyznaby, i wygupia si na scenie bez wyranego powodu. 3. Obiekt z entuzjazmem podda si hipnotycznemu dowiadczeniu i dobrze si bawi, bdc gwiazd wieczoru. Teraz ma okazj, aby przymiewajc innych swym blaskiem, udowodni, e by najlepszy. On n a p r a w d tego dowiadczy w przeciwiestwie do wikszoci pozostaych. Kiedy mwimy o podporzdkowaniu albo niezbyt szczerych owiadczeniach, brzmi to, jakbymy osoby biorce udzia w seansie podejrzewali po prostu o oszukiwanie. Wcale nie musi tak by. Istnieje szeroki zakres dozna, ktre mog tumaczy zachowanie obiektu na scenie (albo w laboratorium) i niekoniecznie wie si ono ze zwykym udawaniem.

1. Po pierwsze, zdarza si, e obiekt faktycznie oszukuje i jest do tego zachcany przez hipnotyzera. Podczas wielu wystpw hipnotyzer jest zainteresowany jedynie zapewnieniem publicznoci rozrywki. Podszeptuje wic uczestnikowi, aby raczej udawa, ni rozoy wystp. Paul McKenna opowiada prawdziw (mam nadziej) histori o synnym hipnotyzerze, ktry pewnego wieczoru mia problemy ze znalezieniem podatnego obiektu. Chcc przeama kryzys, szepn ukradkiem do najbardziej komunikatywnego z widzw: Jeli bdziesz udawa, dam ci po wystpie pidziesit funciakw". Facet postanowi odegra rol za pienidze i od razu zacz si wygupia, wykonujc wszystkie polecenia, dziki czemu poziom imprezy niebywale si podnis. Pod koniec numeru hipnotyzer odesa go na miejsce i uda, e wyprowadza go z transu. Pstrykn palcami i ofiara posusznie zapada w sen. Nastpnie podszed do mikrofonu i owiadczy: Kiedy si obudzisz, bdziesz przekonany, e jestem ci winien pidziesit funtw. Im bardziej kto bdzie chcia ci to wyperswadowa, tym bardziej bdziesz si upiera i denerwowa. Obud si, obud si...". Uwielbiam t opowie.

122

C ZY M JEST HIPNOZA

2. Obiekt udaje, ale tylko dlatego, e nie ma odwagi rozoy imprezy. Podczas wystpu prowadzonego z teatralnym rozmachem, a take gdy hipnotyzer zachowuje si oniemielajco, a z tymi, ktrzy nie ulegaj jego zaklciom, obchodzi si raczej szorstko, bardzo trudno jest podnie rk i powiedzie: Wiesz co? Tak naprawd to na mnie to nie dziaa". Jest to rezultat spoecznej presji i zdarza si bardzo czsto. 3. Podmiot autentycznie prbuje dowiadczy sugestii i dokada wszelkich stara, aby si otworzy i naprawd da z siebie wszystko. W efekcie rwnie udaje, odgrywajc rol podatnego obiektu, ale bardziej jest zafrapowany tym, czy zosta zahipnotyzowany, czy te nie. Jeli wystp zrobi na nim wraenie, bdzie sobie wyobraa, e znajdowa si pod wpywem hipnotyzera. Klasyczne jest stwierdzenie, e mg przesta w kadej chwili". Ta trzecia opcja jest moim zdaniem cakiem powszechnym zjawiskiem. 4. Obiekt jest bardzo skonny do wsppracy i odgrywa podatno na sugesti. Mog nim kierowa najdziwniejsze pobudki. Rwnoczenie jest to osoba, ktra atwo moe si zapomnie i korzystajc z przyzwolenia, jakie daje pokaz hipnozy, zrobi co szokujcego. By moe dzieje si tak dlatego, e jest z natury wylewna i bezdyskusyjnie podporzdkowuje si nakazom ludzi, ktrych darzy zaufaniem albo odczuwa do nich silne przywizanie. Komu takiemu atwiej jest potem tumaczy swoje zachowanie jakim niesamowitym przeyciem, ktrego nie potrafi poj, w peni zaufa hipnotyzerowi i uwierzy, e znajdowa si w jakim szczeglnym stanie. Zreszt najprawdopodobniej bdzie przekonany, e hipnotyzer faktycznie posiada szczeglne zdolnoci. Niezalenie od tego, czy wywody te w peni tumacz zjawisko hipnozy, bez wtpienia mona w przyziemny sposb wytumaczy to, co zaszo, nie odwoujc si do idei szczeglnego stanu. Oczywicie bardzo trudno oprze si nakazom osoby, ktr uwaa si za autorytet. Jeli kto z was oglda program The Heist, mia okazj zobaczy powtrk synnego eksperymentu dotyczcego posuszestwa, ktry w latach szedziesitych przepro123

CZYM JEST HIPNOZA

wadzi Stanley Milgram. Zarwno w oryginalnej, jak i w mojej wersji* dowiadczenia obiekt przychodzi do laboratorium, gdzie spotyka naukowca oraz drugiego ochotnika, mczyzn w rednim wieku, ktry w rzeczywistoci jest pomocnikiem eksperymentatora. Potem nastpuje sfingowane losowanie rl, w ktrym nasz badany zostaje nauczycielem", za tajny wsppracownik naukowca uczniem". Niczego niepodejrzewajcy ochotnik widzi, jak eksperymentator przypina elektrody do nadgarstkw ucznia, ktry zgodnie z planem informuje, e ma kopoty z sercem. Tymczasem nauczyciel" zostaje zaprowadzony do innego pomieszczenia i zasiada przed straszliw machin, ktra rzekomo wytwarza wstrzsy elektryczne, od nieszkodliwych pitnastu woltw a po mierteln dawk rzdu czterystu pidziesiciu. Pod skal widniej tabliczki okrelajce si impulsw, od lekkiego wstrzsu" poprzez niebezpieczestwo: powany wstrzs", a po zowieszcze XXX". Wtedy nauczyciel" dowiaduje si, e jego zadanie polega na odczytywaniu przez interkom pyta zwizanych z zapamitywaniem i karaniu ucznia" wstrzsami elektrycznymi, jeeli si pomyli. Po kadej bdnej odpowiedzi ma zwiksza napicie o pitnacie woltw. Naturalnie w rzeczywistoci faszywy ucze w ogle nie by raony prdem, jakkolwiek w niektrych wersjach tego eksperymentu z ssiedniego pomieszczenia dobiegay krzyki i protesty. Od pewnego momentu ucze" nagle przestawa reagowa i mimo aplikowania coraz silniejszych wstrzsw w sali panowaa zowroga cisza. Test Milgrama, znany kademu studentowi psychologii, mia na celu zbadanie, ile osb zgodzi si zwiksza napicie elektryczne a do momentu, w ktrym impulsy osign zabjcz moc, tylko dlatego,

* Moja wersja jest bardzo podobna do oryginalnego eksperymentu, ktry widziaem na filmie z 1963 roku. Nawet przyrzd do raenia prdem, z ktrego korzystaem, byt wiern kopi uytego przez Milgrama, a teraz stoi w moim biurze obok innych trofew.

124

HIPNOZA I SUGESTIA

e naukowiec na to nalega. Psychologowie, ktrych popro

szono o prognoz wynikw, szacowali, e do koca eksperymentu dojdzie 0,1 procent badanych. Tymczasem rezultat, potwierdzony przez pniejszych naladowcw, okaza si zaskakujcy, bowiem okoo 60 procent uczestnikw zaszo tak daleko, e mogliby zaaplikowa miertelny wstrzs. Osoby te pociy si, trzsy i sprzeciwiay woli naukowca, ale nie przeryway eksperymentu*. W porwnaniu z tym sytuacja, w ktrej apodyktyczny magik albo terapeuta kae ludziom robi co nieszkodliwego, wydaje si dosy trywialna.

* Eksperyment ten szybko sta si obiektem ataku ze strony kanapowych moralistw oraz rodowisk psychologw, ktrzy mylili si w swoich przewidywaniach. Wikszo osb, ktre co tam syszay o tecie Milgrama, jest przekonana, e badani przeyli straszliw traum, a niektrzy nawet targnli si na swoje ycie. Jest to kompletna bzdura. Po zakoczeniu eksperymentu jego uczestnikom wysano specjalne kwestionariusze niektrzy otrzymali je dopiero po upywie roku. Zaledwie jeden procent z nich przyzna si do wyrzutw sumienia. Przytaczajca wikszo okrelia udzia w badaniu jako fascynujce przeycie, a wielu byo gotowych zgosi si do niego ponownie, zarwno w roli nauczyciela, jak i ucznia. O ile wic eksperyment wzbudzi wtpliwoci natury etycznej, to otaczajca go fatalna reputacja jest cakowicie bezpodstawna. Kady, kto zapozna si z materiaem filmowym, widzia, jak delikatnie byli traktowani ochotnicy. Bardzo czsto jestem krytykowany za rzekom lekkomylno wobec uczestnikw moich pokazw. Istotnie, jest dla mnie bardzo wane, aby bawili si doskonale i zachowali mie wspomnienia. Taki poziom zainteresowania nie zawsze jest dostrzegalny w samym pokazie, gdy mgby zmniejszy dramatyzm albo tempo spektaklu. Na przykad podczas realizacji filmu Zombie dooyem stara, aby biorcy w nim udzia chopak nie czu si le w szczegowo dopracowanej scenerii, ktra pozostawiaa bez uszczerbku jego status naiwnego obiektu, ale jednoczenie gwarantowaa mu mocne przeycia. Po przemyleniach dochodz do wniosku, e warto byoby wczy to do programu, aby zilustrowa ogrom naszych stara. Z drugiej strony poznaem uczestnikw bardzo popularnych reality-show, ktrzy wskutek swoich dowiadcze przeyli zaamanie nerwowe. Jeden z moich przyjaci, ktry bra udzia w czym takim, dowiedzia si od kamerzysty, e wynik konkursu jest ustawiony od samego pocztku. Potem usysza od przyjaciela, ktry pracowa w telewizji, e producent programu wykupi osiemdziesit tysicy gosw, aby zmanipulowa finaowe gosowanie telewidzw. Do tego czu si podle, gdy jemu i innym uczestnikom dyktowano, jak maj si zachowywa, aby dostosowa si do typu", jaki przewidziano dla nich w programie. Wszystkie te dowiadczenia sprawiy, e przez tydzie zalewa si zami. Uwaam, e to obrzydliwe.

125

POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE

Pozornie nadzwyczajne zjawiska hipnotyczne

Pojmujc dowiadczenia hipnotyczne, te na scenie i te poza ni, w kategoriach zupenie normalnych bodcw zadaniowych", takich jak skupienie uwagi, wcielenie si w rol, wyobrania, oczekiwanie na reakcj, dostosowanie si do norm spoecznych, ulego, zaufanie do hipnotyzera, dziaanie charyzmy, rozlunienie, sugestia i obietnica nagrody pieninej o wiele atwiej zrozumiemy osob hipnotyzowan bez koniecznoci rozmawiania o faszywych transach i podobnych rzeczach. Skoro jednak hipnoza nie jest stanem szczeglnym ani wyjtkowym, by moe nie potraficie sobie wyobrazi, jak ludzie mog poddawa si bezbolesnym operacjom, w cudowny sposb rzuca palenie czy obera si cebul, mylc, e to jabko. Lekarze s w stanie to wyjani, przeprowadzajc testy, podczas ktrych ludzie poddani hipnozie s porwnywani z takimi, ktrzy nie s zahipnotyzowani, ale za to maj odpowiedni motywacj. Badanie to ma wykaza, czy istnieje jaka rnica w ich zdolnoci do osigania takich samych stanw. Jeli ta druga grupa jest zdolna do identycznych wyczynw, wynika z tego jasno, e nie s one wycznie skutkiem hipnozy i nie stanowi dowodu na to, e hipnoza jest jakim szczeglnym stanem. Z takiego porwnania hipnozy z innymi bodcami zadaniowymi (na przykad gdy obiekt zostanie przekonany, e moe czego dokona, jeli naprawd si postara) zazwyczaj wynika, e obie grupy badanych s w stanie osign porwnywalne efekty. Pamitnym tego przykadem jest dla mnie wydarzenie, do ktrego doszo podczas jednej z prb do programu The Heist. Dyskutowaem na ten temat z moim wspscenarzyst Andym Nymanem i poruszylimy kwesti osoby zajadajcej si na scenie cebul. W sztuczce tej zahipnotyzowany obiekt dostaje cebul, po czym syszy, e po przebudzeniu bdzie widzia w niej pyszne jabko i z
126

HIPNOZA I SUGESTIA

entuzjazmem j spaaszuje. Jest to do odraajcy widok i zdaje si by dowodem na potg hipnozy, przynajmniej na scenie. Andy stwierdzi: Zao si, e te dabym rad", po czym otworzy moj lodwk i wyj z niej susznych rozmiarw cebul. (Podczas wystpw scenicznych uywane s do tego numeru wiksze cebule, gdy jak wam wiadomo, nie s tak ostre w smaku jak te mae). Wrci z cebul do salonu i bez sowa skargi ugryz kilka sporych ksw. Poza tym, e wyranie poprawia si wieo jego oddechu, ta zabawna sytuacja bya dowodem, e takiego wyczynu mona atwo dokona, nie uciekajc si do hipnozy (jeli zaoymy, e Andy nie jest odporny na cebul). Potrzebny by tylko bodziec zadaniowy", a mianowicie pragnienie postawienia na swoim, dziki ktremu cel staje si osigalny. Graham Wagstaff, jeden czoowych ekspertw w dziedzinie hipnozy, zapozna si z wynikami powiconych jej bada, przeprowadzi szereg wasnych i stwierdzi, e nie ma podstaw, aby uwaa hipnoz za stan szczeglny, odpowiedzialny za jakiekolwiek fenomenalne zjawisko. Jego ksika Hypnosis: Compliance and Belief zdaje si nareszcie udziela odpowiedzi na sensacyjny klimat, jaki od stuleci otacza t dziedzin. Zbada on natur podatnoci, zarwno w trakcie sesji hipnotycznej, jak i po jej zakoczeniu, gdy obiekt opisuje swoje wraenia. Przyjrza si rwnie naturze przewiadcze niektrych osb, ktre szczerze wierzyy, e zostay zahipnotyzowane. Co jednak z tymi wyczynami, ktre naprawd trudno wytumaczy, jeli zaoymy, e hipnoza nie jest niczym nadzwyczajnym'? Przyjrzymy si bardzo pobienie kilku zagadnieniom, ktre mogyby nie ficowa z takim behawioralnym podejciem. Myl, e ich zrozumienie pozwoli ci dostrzec pewne fascynujce aspekty ludzkiej natury.

Bezbolesne operacje
Znieczulenie hipnotyczne kontrolowanie blu za pomoc hipnozy pozwala na przeprowadzenie chyba najbardziej spektakularnej demonstracji jej rzekomej potgi. Obiekt przebija sobie skr ig, kobieta rodzi bez rodkw przeciwblowych i pozornie bez stresu, a cakiem przytomny pacjent moe przyglda si swojej operacji.
127

POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE

Takie rzeczy nie tylko robi ogromne wraenie, ale rwnie skaniaj nas do zastanowienia, dlaczego hipnoza nie jest wykorzystywana w chirurgii na szersz skal. Oczywicie natychmiastowa odpowied jest taka, e mona j stosowa wycznie wobec tych, ktrzy s na ni wystarczajco podatni, wic dla niewielu jest odpowiednim rodkiem. Swoj drog, ta nieliczna grupa moe pokrywa si z tym niskim odsetkiem populacji, ktry cechuje dua zdolno do kontrolowania blu. Jak podkrela Wagstaff w swej ksice, skutkw znieczulenia hipnotycznego nie mona oddziela od zwyczajnego rozlunienia, wiary i oderwania uwagi od blu. Kiedy jestemy zrelaksowani w wygodnej pozycji (czasem wystarczy oswojenie z sytuacj), przekonani, e zabieg nie bdzie bolesny albo nasza uwaga zostanie we waciwy sposb odwrcona, odczujemy tylko niewielki procent blu, jakiego dowiadczylibymy, oczekujc go w strachu bd skupiajc si na nim. Bl jest niezmiernie wyolbrzymiany przez obawy i rwnie mocno redukowany przez efekt placebo, fascynujce zjawisko, ktrym zajmiemy si w kolejnym rozdziale. Chocia wic takie techniki s bez wtpienia skuteczne i nie musimy ich nawet tumaczy podatnoci na sugesti, to nie maj rwnie nic wsplnego z hipnoz. Zastanawiajc si nad operacjami w stanie hipnozy, naley zwrci uwag na pewn istotn kwesti. Najbardziej czuym obszarem ciaa jest skra, podczas gdy tkanki i organy wewntrzne zazwyczaj nie s wraliwe na bl. Moemy wprawdzie odczuwa napinanie lub rozciganie wntrznoci, gdyby jednak kto je kroi, poczujemy niewiele albo nic. Wobec tego operacje takie mona przeprowadza bezbolenie dziki cakowicie normalnemu efektowi rozlunienia oraz sugestii, ktra prowadzi do zminimalizowania blu wywoanego nacinaniem skry. Wagstaff powouje si na artyku z czasopisma medycznego opublikowany w 1974 roku, ktry stwierdza, e wspczeni lekarze zwykle stosuj ogln narkoz zamiast znieczulenia miejscowego, aby zagodzi strach i niepokj, nie za dlatego, e jest to konieczne. Gdyby to zaskakujce odkrycie powiza z faktem, e bardzo czsto takie hipnotyczne" operacje s przeprowadzane przy znieczuleniu skry, wyobraenie o szczeglnym stanie pozwalajcym na kontrolowanie blu, e ju o caej praktyce bezbolesnych operacji" nie wspomn, zaczyna wyglda na zbdne.
128

HIPNOZA I SUGESTIA

Z pokazu hipnozy, ktry ogldaem jako student, najbardziej zapad mi w pami moment, gdy wszystkim uczestnikom wydawao si, e widz ogromnego sonia wspinajcego si na scen. Kady mg go dotkn i opisa swoje wraenia, a potem wybrani ochotnicy mieli za zadanie oprze si o niego. Na polecenie hipnotyzera zwierz znikno", a wtedy kilku ochotnikw stracio rwnowag i upado. Sprbowaem czego podobnego, gdy pewnego popoudnia rozmawiaem z dwoma animatorami ruchu artystycznego w jednym z domw akademickich w Bristolu. Jeden z nich, Gavin, sprawia wraenie osoby raczej podatnej, zaproponowaem im wic pokaz kilku sztuczek, aby sprawdzi* czy nam si uda. Tak jak sdziem, Gavin okaza si odpowiednim materiaem i po kilku wstpnych formalnociach majcych na celu wzmocnienie jego reakcji powiedziaem mu, e teraz zaprosi nas do swojego pokoju, gdzie po otwarciu drzwi znajdzie nosoroca. Potem go obudziem. Po krtkiej pogawdce Gavin zaproponowa, abymy wstpili do niego na herbat. Caa nasza trjka (nie wstydz si przyzna, e ja i ten drugi umiechalimy si zoliwie jak uczniaki) wysza drzwiami przeciwpoarowymi na pomalowany na beowo korytarz i mijajc tablice z ogoszeniami i automaty telefoniczne, dotara wreszcie do jego pokoju. Gavin odszuka klucze i uprzejmie puci nas przodem, ale uparem si, eby wszed pierwszy. Kiedy tylko przekroczy prg, zamar w bezruchu, a potem szybko si cofn i zatrzasn drzwi, nie pozwalajc nam zajrze do rodka. Spojrza na nas, po czym spyta, czy nie miabym nic przeciwko temu, eby zamieni z koleg kilka sw na osobnoci. Odszedem na bok, a on zacz co szepta z przejciem. Temu drugiemu udao si zamaskowa miech, co przypominao przejaw wspczucia bd niedowierzania bezsensowne parsknicie, zmarszczone czoo i powane kiwanie gow przy jednoczesnym unikaniu kontaktu wzrokowego. Gavin najwyraniej pyta o rad, a jego kolega po krtkiej wymianie zda odwrci si do mnie, mwic: W pokoju Gavina jest nosoroec", po czym umiechn si szeroko z wyran ulg. Gavin wyglda na nieco zmieszanego, gdy otwiera przede mn drzwi. Obaj zajrzelimy do pokoju. Wewntrz ujrzaem wsk wersalk, pomaraczowe zasony, krzeso zarzucone ubraniami,
129

POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE

otwarty rega, popielniczk, cztery ksiki, plakat filmowy, czajnik i kulki do onglowania (bardzo popularne w owym czasie), ale zdecydowanie adnego nosoroca. Musz powiedzie, e przez sekund rwnie ja poczuem ulg. Musimy go std zabra usyszaem za plecami. Moe si pod nim zawali podoga. Przypuszczalnie Gavin mia ju na uwadze swoje szanse w wyborach na przewodniczcego samorzdu studenckiego i nie zamierza pozwoli, aby jaki wielki rogaty przeuwacz stan mu na drodze. Nie planowaem wycigania nosoroca z pokoju, ale zabrzmiao to jak niezy dowcip. Gdyby kto przechodzi obok, kiedy wsplnymi siami przepychalimy to na szczcie potulne zwierz przez ciasne drzwi, pomylaby, e zwariowalimy. Gavin wyciga nosoroca za eb, za jego kolega napiera na potny zad. Ja pomagaem pcha z boku i zanosiem si od miechu. Poklepywaem urojone bydl po grubej skrze, nie szczdzc ironicznych sw zachty. Zwaywszy na rozmiar drzwi, nosoroec wbrew wszelkiej logice wydosta si w kocu na korytarz, cho Gavina zmartwi widok nadamanej framugi. Skierowalimy si w stron drzwi prowadzcych na zewntrz budynku, gdy Gavin obawia si, e jeli kto nas zobaczy, moe wpa w panik albo wezwa ochron. Nie pamitam, czy pokonywalimy po drodze jakie schody, ale na pewno wydostalimy si na parking. Minlimy tam kilkoro ludzi, ktrzy oczywicie nie widzieli niczego poza nasz trjk kroczc powoli w dziwnym szyku. Gavin, ktry wyprzedza nas 0 kilka krokw, zwraca si uspokajajcym tonem do kadego, kto na niego spojrza, mwic co w rodzaju: O nic nie pytaj! Jest agodny" albo: Nie ma powodu do paniki, wszystko pod kontrol". Czasami rzuca tylko zwyke Tak, wiem, wiem" i wywraca oczami. Jest to wci jedno z moich najbardziej ywych wspomnie z czasw studenckich. Doprowadzilimy nosoroca na mietnik otoczony wysokim murem, ktry dawa nam czciowe schronienie. Miaem wraenie, e chyba ju do si ubawilimy kosztem tego faceta, zwaszcza e gwnym motywem demonstracji moich umiejtnoci byo wynajcie sali na wystp. Powiedziaem wic, e najbezpieczniej bdzie, jeli

130

HIPNOZA I SUGESTIA

sprawi, aby nosoroec znikn. Gavin by nieufny, ale zapewniem go, e to zadziaa. Kiedy ju zdoaem go przekona, e nikomu nie stanie si krzywda, a wszystkie zniszczenia natychmiast zostan usunite, kazaem mu obserwowa zwierzaka, a sam wycignem rce w jego stron z okrzykiem: Przepadnij!". Wyczerpany student patrzy, jak nosoroec zamieni si w gwiezdny py 1rozpyn w powietrzu czy cokolwiek tam sobie wyobraa. Potem zacz bada pust przestrze, ktra zaja miejsce zwierzcia. By pod wraeniem. Nie sposb si dowiedzie, czego Gavin tak naprawd dowiadczy. Czy to wszystko byo naprawd? Czy widzia potnego nosoroca tak wyranie, jak ja teraz widz przed sob ekran monitora albo statuetk Czowieka Roku w kategorii Rozrywka", przyznan mi (zasuenie) przez magazyn Arena"? Przypuszczalnie Gavin nie odegra tego wszystkiego przed nami, gdy trudno wskaza przyczyn, dla ktrej miaby udawa. Do niego naleaa decyzja, czy zamwi mj wystp dla studentw, wic nie mia adnego powodu do udawania, gdyby mj numer si nie uda. Problem w tym, e niezmiernie trudno to stwierdzi. Wprawdzie Gavin mgby w pewnym sensie odczu powinno odegrania tej sceny, zwaszcza e byem uwaany za spenionego artyst", ale taka argumentacja wyglda na troch nacigan. Z jednej strony mg naprawd uwierzy, e co w tym jest, z drugiej jego reakcje nie zawsze byy takie, jakich mona by si spodziewa w takiej sytuacji. Ale kt to wie? Czy jego komiczna inicjatywa, by wyprowadzi nosoroca na parking bez wzywania odpowiednich sub, bya dowodem na to, e podchwyci scenariusz, nawet gdyby robi to, angaujc cae swe emocje i wyobrani? Prawdopodobnie najskuteczniejszym sposobem odkrycia, co naprawd przey, byoby ponowne wprawienie go w stan hipnozy, w ktrym mgby powrci do tamtych dowiadcze i dokadnie opisa, co widzi. Potem mona by porwna ten opis z tym, co wtedy wyraa sowami i zachowaniem. Ale taka metoda rwnie nie jest stuprocentowo pewna. Zdarzyo mi si kiedy odkry podczas prby wystpu, e mj przyjaciel Pete atwo poddaje si sugestii, by nie widzie samego siebie. Nikt nam nie towarzyszy, wic nie byo koniecznoci odgrywania jakich szczeglnych dozna. Pete spojrza w d i okazao si,
131

POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE

e nie widzi swojego ciaa. Powiedzia mi, e ma wraenie, jakby obserwowa cae pomieszczenie przez kamer. By zaintrygowany swoim dowiadczeniem, ale ja nabraem podejrze. Wprawdzie nie mia powodu udawa ani w jaki sposb mi imponowa, ale by moe nie chcia, aby si okazao, e marnuj swj czas, i odegra t scen, chcc si przyczyni do osignicia jakiego efektu. Gdybym to ja nie by w stanie zobaczy samego siebie i gdybym mia naprawd wraenie, e widz wiat okiem kamery, uznabym to doznanie za absolutnie nadzwyczajne i narobibym wok tego znacznie wicej szumu. Tutaj rwnie bardzo trudno o jednoznaczn opini, a nie mog polega na pamici Pete'a, gdybym teraz zechcia go o to zapyta. Chocia nie mona wykluczy, e Pete odgrywa przedstawienie, przychodzi mi na myl przykad przeciwny: mojego przyjaciel Dave'a (ograniczam grono moich bliskich przyjaci do osb noszcych najpospolitsze anglosaskie imiona), ktry by bardzo podatny na hipnoz, szczeglnie kiedy to ja stawaem si niewidzialny. Spotkaem go po powrocie z rocznego pobytu za granic i wtedy wanie opowiedzia mi, jak pewnego dnia, idc przez centrum Bristolu, zosta ugodzony marchewk w twarz. Ow warzywny pocisk wylecia przypuszczalnie z ktrego okna, ale, co ciekawe, Dave, nawyky do moich zoliwych wybrykw, przez moment by przekonany, e to ja. Pomyla, e pewnie wrciem do kraju, zahipnotyzowaem go, aby mnie nie widzia, i zrobiem mu ten kawa. Ten incydent zdaje si podwaa teori podatnej fantazji i sugeruje, i wczeniejsze dowiadczenia ze znikaniem byy dla Dave'a na tyle przekonujce, e pniej poczy je z rzeczywistym scenariuszem. Tym razem jednak rwnie trudno rozstrzygn to jednoznacznie. Na ile Dave mwi powanie, twierdzc, e by przekonany o mojej obecnoci? Zarwno w przypadku pozytywnych, jak i negatywnych halucynacji zasadnicze pytanie ma charakter semantyczny. Czy kiedy osoba zahipnotyzowana widzi" dany obraz, to chce przez to powiedzie, e sobie go dokadnie wyobraa, czy te rzeczywicie widzi co, czego nie sposb odrni od prawdziwego, materialnego obiektu? Nie mam wtpliwoci, e przy odrobinie koncentracji moesz przywoa ywy obraz Jonathana Rossa stojcego na rodku
132

HIPNOZA I SUGESTIA

pokoju. Jestem pewien, e majc cho troch zdolnoci wczuwania si w sytuacj, moesz si do niego zbliy, obej go dookoa, a nawet sprawi, by do ciebie przemwi. Jeli jednak nie jeste szalecem, nie bdziesz mia problemu z odrnieniem go od prawdziwego Jonathana Rossa, gdyby gwiazdor w lnicym garniturze nagle wszed do pokoju i stan obok swej wyimaginowanej wersji. Banalnie proste. Jeeli nie jeste o tym przekonany, sprbuj. Wyobra sobie, e obok wytworu twojej wyobrani stoi prawdziwy Jonathan Ross, a od razu pojmiesz, o co mi chodzi. W celu odkrycia natury takich halucynacji przeprowadzono o wiele bardziej szczegowe badania ni proponowane powyej dowiadczenie z Rossem. Ich wyniki zebra Wagstaff w swej wydanej w 1981 roku ksice. Jego zdaniem dowody, e poddawani hipnozie faktycznie dowiadczaj zasugerowanych im halucynacji, s skpe, ale nawet gdyby zdarzyo si to paru osobom, indukcja hipnotyczna nie jest konieczna. Motywujce instrukcje przekazywane podczas budzenia wydaj si rwnie skuteczne". Nie do koca jasno zostao sformuowane, jakie motywujce instrukcje mogyby wywoa autentyczne doznanie halucynacji. Kademu z nas zdarzyo si przecie patrze na dugopis lecy w widocznym miejscu, a jednak go nie dostrzega (co podobnego do halucynacji negatywnej) albo widzie co niewaciwie", na przykad rozpozna koleg na ulicy, po czym odkry, e to kto nieznajomy. Std te idea codziennych, drobnych halucynacji" nie powinna by nam obca. Jak si przekona, gdzie le granice takich halucynacji? Aby zbada natur halucynacji negatywnych, pewien naukowiec wykorzysta znane nam zudzenia optyczne, w ktrych linie naoone na jak figur zdaj si j znieksztaca, na przykad czworokt wyglda na wszy, a jeden z odcinkw na duszy od drugiego, chocia tak naprawd widzimy idealny kwadrat i dwa identyczne odcinki. Osoby podatne na hipnoz miay za zadanie dowiadczy halucynacji negatywnej, wyczajc ze swego widzenia naoone linie. Zakadano, e jeli rzeczywicie nie bd ich widzie, to kwadrat nie bdzie im si wydawa znieksztacony, a linie nie bd si rni dugoci. Jest to z pewnoci dobre zaoenie, co ciekawe jednak, osoby badane wci postrzegay kwadrat i odcinki jako nierwne, mimo i, jak twierdziy, nie byy w stanie zauway
133

POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE

naoonych linii. Eksperymenty z halucynacjami pozytywnymi'' doprowadziy do sytuacji, w ktrych wystpio zjawisko obrazu wtrnego. Jeli na przykad bdziemy przez jakie dwadziecia sekund patrze na jaskrawoczerwone pole, a potem skierujemy wzrok na bia powierzchni, to zobaczymy zielony obraz wtrny. Na tej samej zasadzie inne kolory wywouj inne obrazy wtrne. Jeli nigdy czego takiego nie dowiadczye, musisz sprbowa. Czy kolory postrzegane jako hipnotyczna halucynacja rwnie wywouj obrazy wtrne? No c, rozmaite eksperymenty dowiody, e w relacjach badanych pojawiaj si takie obrazy wtrne, jakie spodziewali si zobaczy. Jeli zostali poinformowani, e kolor czerwony tworzy niebieski obraz wtrny, to widzieli niebieski, jeli jednak kto nie mia o tym pojcia, twierdzi, e nie widzia niczego. Halucynacje pozytywne poddano w 1970 roku kolejnemu testowi, w ktrym zahipnotyzowany mia doznawa wraenia, e obserwuje wiat przez zielony filtr, pozwalajcy zobaczy bladozielone liczby na czerwonym polu. aden z badanych nie by w stanie odczyta tych liczb za pomoc faszywego filtru, za to kady je widzia, kiedy zastosowano prawdziwy. S to eksperymenty typowe dla bada w tej dziedzinie. Nie mog jednak oprze si wraeniu, e raz za razem prowadz one do takiej samej konkluzji i po niedugim czasie zdaj si by troch nie na miejscu. Nie jestem zaskoczony, e badani nie dostrzegali w naturalny sposb obrazw wtrnych, tak samo jak nie da si nikogo zahipnotyzowa tak, aby widzia jaki obiekt przewietlony promieniami rentgenowskimi. Siatkwka ludzkiego oka zawiera trzy typy receptorw (czopkw), ktre odpowiadaj za widzenie barw niebieskiej, zielonej i czerwonej. Kiedy przez duszy czas wpatrujemy si w jaki kolor, dziaajce wwczas czopki zaczynaj si mczy. Gdy kolor znika, rwnowaga informacji przekazywanych przez rne receptory jest zaburzona i pojawia si obraz wtrny. Innymi sowy, jest to fizjologiczna reakcja na rzeczywiste oddziaywanie koloru na oko przez duszy czas. Myl, e istnieje jaka rozsdna rnica midzy rzeczywistym a zudnym postrzeganiem kolorw, nawet gdyby to drugie byo tak silne jak efekt dziaania rodkw halucynogennych. Wyobraam sobie rw-

134

HIPNOZA I SUGESTIA

nie, chocia nie mam wiedzy medycznej ani farmakologicznej, e pierwsza z tych sytuacji moe wywoa obraz wtrny, druga za nie. O ile naley wiedzie, e halucynacje nie prowadz do tego rodzaju rzeczywistych efektw wtrnych, to ten i podobne eksperymenty nie udzielaj odpowiedzi na jeszcze bardziej interesujce i delikatne pytanie w jakim stopniu obrazy te s rzeczywiste dla osoby hipnotyzowanej. Pomijajc kwesti podatnoci, jest rzecz pewn, e niektrzy ludzie pozwalaj swej wyobrani porwa si" na moment do takiego punktu, gdzie doznanie jest bardziej przekonujce, ni gdyby byo efektem wcielenia si w rol czy nawet chci oszukania hipnotyzera. Mam rwnie na myli osoby, ktre przyznay si, e w jednej sytuacji przejawiay faszywe" zachowania, a w innej prawdziwe". Na przykad pewna dziewczyna, ktr poznaem na pierwszym roku studiw, bya bardzo podatna, kiedy to ja j hipnotyzowaem, lecz po znakomitym wystpie innego hipnotyzera wyznaa, e jej reakcje byy udawane. Sprawiao jej to przyjemno w nieformalnych warunkach, ale na scenie czua si rozproszona i ogupiona. Z drugiej strony pewien znajomy aktor by doskonaym obiektem hipnozy w towarzystwie swych przyjaci, ale potem zwierzy mi si, e udawa. Przy innej okazji hipnotyzowaem na scenie tego samego faceta, ktry zaskoczony i zachwycony wyzna mi pniej, e tym razem nie oszukiwa. Jeli by ze mn szczery, to scena i obecno widowni w jaki sposb sprawiy, e zagbi si bardziej w stan hipnozy i przey go zupenie inaczej. Wagstaff sugeruje rwnie, e prawdopodobnie kolejnym przykadem podatnoci s sytuacje, w ktrych ludzie zapominaj o tym, co im mwiono, gdy byli zahipnotyzowani. Jest to swoj drog cakiem atwe powstrzyma si przed zapamitaniem czego, co robilimy w pewnym momencie, jeli nie za bardzo staramy si o tym pamita. Wagstaff uzna za prawdopodobne, e wanie co takiego miao miejsce podczas eksperymentw klinicznych, kiedy badani skutecznie zapominali pewne informacje. O ile nie byo to kolejne mylce zjawisko, przypomnia mi si obiekt, ktremu podczas sesji zasugerowaem pohipnotyczn amnezj. Innymi sowy, osoba ta miaa zapomnie, e bya zahipnotyzowana. Wyobraaem sobie, e tego rodzaju sugestie powinny ustpi po jakich kilku godzinach. Dlatego te zaskoczyo mnie, gdy rozmawiajc z t osob po kilku tygodniach, dowiedziaem si, e pami o tamtym wyda135

JAK HIPNOTYZOWA

reniu wrcia do niej nagle i samoistnie pewnego ranka tydzie po sesji. Wyglda to na cakiem inny scenariusz ni zwyke udawanie zaniku pamici, gdy kto nas pyta, czy co zapamitalimy adnego z tych anegdotycznych przypadkw nie mona jednak uzna za dowd na cokolwiek. S to tylko interesujce przykady warte przedyskutowania. Naley rwnie pamita, e podatno nie musi by utosamiana z odgrywaniem roli, ale za to mona j zestawi z presj, wol odniesienia sukcesu-i okrelonymi oczekiwaniami. By moe to w poczeniu z podatn na sugesti osobowoci wystarczy, aby doprowadzi do pozornie hipnotycznych zachowa, za niektre osoby mog nabra przekonania, e ich postpowanie byo w pewnym stopniu automatyczne. Bardzo trudno tutaj o pewno. Nigdy si nie dowiem, czy Gavin naprawd widzia nosoroca, ale by moe nie ma to znaczenia.

Jak hipnotyzowa
Odmy na bok pytanie, czym waciwie jest hipnoza, i przypatrzmy si, jak to robi.

Zagroenia
Uczyem si hipnozy z podrcznikw medycznych i poradnikw. Wszystkie one ostrzegay przed niebezpieczestwami zwizanymi z pokazami hipnozy. Zapewne niewielu z was ma zamiar stosowa hipnoz na scenie, warto jednak zapozna si z pewnymi kwestiami, ktre jej dotycz, aby wiedzie, jak posugiwa si ni odpowiedzialnie, jeli w ogle zdecydujecie si ni posuy. Przyczyn rozptania Kampanii Przeciwko Hipnozie Scenicznej bya mier pewnej modej dziewczyny, ktra zmara wskutek ataku epilepsji kilka godzin po wziciu udziau w pokazie hipnozy. Wprawdzie sama hipnoza nie wywouje takich fatalnych objaww,
136

HIPNOZA I SUGESTIA

lecz pojawiy si argumenty, e ofiara poddana na scenie sugestii dowiadczya w wyobrani silnego poraenia prdem, co wyzwolio u niej stan lkowy prowadzcy w konsekwencji do miertelnego ataku choroby Sd nie uzna hipnotyzera za winnego, gdy postrzegajc hipnoz zgodnie z behawioraln definicj, o jakiej bya mowa powyej, nie znalaz adnego zwizku przyczynowego. By moe, co zrozumiae, rodzina zmarej uznaa, e sprawa nie zostaa potraktowana z naleyt powag i ludzie ci wci zwalczaj co, co postrzegaj jako niebezpieczn form rozrywki. Argument powszechnie przytaczany na obron hipnozy brzmi nastpujco: gdyby wybra si na wystp brzuchomwcy, a potem rozbi samochd w drodze do domu albo uskara si na bl gowy, nie mgby za to wini brzuchomwcy. Gdyby zgin w tym wypadku, twoja zrozpaczona rodzina nie miaaby podstaw, aby zwalcza brzuchomwstwo. Hipnotyzerzy sceniczni oraz terapeuci wykorzystujcy hipnoz twierdz, e poniewa ma ona zwizek jedynie z ludzk skonnoci do wcielania si w role oraz podatnoci na sugesti, nie mona obarcza jej odpowiedzialnoci za niefortunne wydarzenia, do jakich dochodzi po wystpie. Przypominam sobie incydent, ktry wydarzy si wiele lat temu podczas mojego wystpu na festynie studenckim w Bristolu. Byo to na mojej wasnej uczelni i wystpowaem tam ju kilka razy. Kiedy owego wieczoru zaprosiem na scen kilku ochotnikw, zauwayem, e jest wrd nich do mocno podpita dziewczyna. Poniewa ludzie w takim stanie nie s wdzicznymi obiektami do hipnotyzowania, zanim przystpiem do pokazu, poprosiem j, aby wrcia na miejsce. Par godzin po wystpie snuem si po sali najwikszego (i najbrzydszego) klubu studenckiego w Europie, korzystajc na caego z darmowej wejciwki, gdy wtem usyszaem ogoszony przez radiowze komunikat: Hipnotyzer jest proszony o natychmiastowe przyjcie do holu". Niechtnie opuciem parkiet i pospieszyem w stron recepcji. Kotowa si tam tum gapiw, a ratownik z ambulansu zaprowadzi mnie w sam rodek zbiegowiska. Na pododze leaa dziewczyna, ktr podczas wystpu odesaem na miejsce, i bya najwyraniej nieprzytomna. Mwiono mi, e bya z tob na scenie" zwrci si do mnie jeden z sanitariuszy. Odpowiedziaem, e owszem, bya, ale nie zostaa zahipnotyzowana. Mimo to ratownicy byli zdania, e powinienem sprbowa wyprowadzi j z czego, co mogo by hipnotycznym transem.
137

JAK HIPNOTYZOWA

Obiecaem, e si postaram, cho wiedziaem, e nic tam po mnie. Na oczach setki studentw usiowaem j wybudzi, jak gdyby bya w transie, i oczywicie poniosem porak. Dziewczyn zabra ambulans. Po kilku tygodniach dowiedziaem si, e stracia przytomno z powodu silnego zatrucia alkoholem i zrobiono jej w szpitalu pukanie odka. Niemal otara si o mier. Od razu zaczem si zastanawia, co by byo, gdyby umara. Mogo si to skoczy tragicznie, a gdyby kto powiedzia jej rodzicom, e j zahipnotyzowaem i nie potrafiem wyprowadzi z tego stanu, to poniewa byem mody i nie miaem uprawnie do wykonywania takich pokazw, nastpiby niechybnie koniec mojej kariery. Tylko dlatego e dziewczyna za duo wypia. Zreszt i tak nigdy wicej mnie tam nie zaproszono, nawet z magicznymi sztuczkami. Kady hipnotyzer prowadzcy pokazy sceniczne miewa do czynienia z tego rodzaju sytuacjami. Nigdy nie uda si wyjani, czy miertelny wypadek, ktry wywoa t kampani, rzeczywicie by do tego stopnia powizany z hipnoz, e naleao obarcza win hipnotyzera. Jestem jednak zdania, e kwestia odpowiedzialnoci ma due znaczenie. To zrozumiae, e hipnotyzerzy sceniczni bardzo skwapliwie si broni, twierdzc, e to przecie tylko zabawa i gra pozorw, ktra nie moe przynie adnej prawdziwej szkody. Nie uwaam tego argumentu za cakowicie suszny, chocia w znacznym stopniu zgadzam si z behawioralnym podejciem do hipnozy. Problem tkwi w naturze takich wystpw. Niestety nie jest trudno przeprowadzi sceniczny pokaz hipnozy, co przyciga wielu ludzi, ktrzy nie maj za grosz poczucia odpowiedzialnoci. O ile mona si setnie ubawi, widzc swoich kumpli robicych striptiz w takt muzyki pyncej z ogromnego magnetofonu ustawionego w kcie pubu albo dorosego faceta paczcego jak dziecko, bo jest przekonany, ze wanie obejrza najsmutniejszy film wszech czasw, to takie poaowania godne rozrywki, opierajce si na zaenowaniu i humorze niskich lotw, pocigaj za sob pewne problemy Po pierwsze, jest mao prawdopodobne, aby hipnotyzer, nawet doskonale obeznany ze swoim fachem, by wyczulony na przykre doznania bd zaniepokojenie, jakie mog przejawia uczestnicy pokazu. Po jego zakoczeniu prawdopodobnie szybko odele ich z powrotem na widowni, nie zwracajc uwagi, czy wszyscy s zadowoleni i nic im nie dolega. Jeli obiekt zosta upokorzony na
138

HIPNOZA I SUGESTIA

scenie i ma powd, by czu uraz do hipnotyzera, albo te wystp obudzi w nim przykre wspomnienia, jest cakiem zrozumiae, e mog dotkn go nastpstwa w postaci depresji bd paranoi. Jeli po kilku drinkach i prbach nadenia za powtarzanymi szybko instrukcjami czuje si jak rozstrojone i zdezorientowane ludzkie jojo, moe cierpie na bl gowy albo zapa w sen. Moe te wprawi go w zakopotanie jedno z polece, jakie otrzyma na scenie i posusznie wypeni na oczach rozbawionej publicznoci, angaujc w to wszystkie emocje. Podczas telewizyjnej dyskusji, w ktrej roztrzsano wszystkie za i przeciw hipnozie, pewna kobieta opowiadaa, jak na polecenie hipnotyzera uganiaa si po scenie w poszukiwaniu swej wasnej piersi, ktr rzekomo zgubia. Robia to w popiechu i przejta obaw, autentycznie wcielajc si w rol i wypeniajc instrukcj. Wspominaa pniej, jak traumatyczne byo dla niej odkrycie, e jej m mieje si wraz z innymi, podczas gdy ona prbowaa da mu do zrozumienia, jak bardzo jest przeraona. W jej psychice zagniedzi si lk, e gdyby kiedy musiaa podda si operacji usunicia piersi, jej m mgby to wszystko uzna za histeri. Jak na ironi, mona bez uciekania si do tak enujcych i prymitywnych zabiegw przeprowadzi bardzo atrakcyjny pokaz hipnozy. Z mojego dowiadczenia wynika, e uczucie zakopotania, jakie udziela si publicznoci, moe tylko odbi si ujemnie na wystpie, cho oczywicie zaley to od widzw. Osobicie uwaam za mczarni siedzenie na widowni, ktra zamiewa si do rozpuku, gdy na scenie jaki nieszcznik jest wyranie zagubiony w urojonej sytuacji. Poniewa subiektywna kwestia dobrego smaku zbyt mocno czy si z unikaniem niebezpiecznych scenariuszy, uwaam, e trudno obiektywnie ustali, jaki byby najlepszy sposb kontrolowania hipnozy scenicznej. Na pewno jednak nie jest tak, e argument, i hipnoza nie jest prawdziwa", uwalnia hipnotyzera od odpowiedzialnoci za dobre samopoczucie uczestnikw pokazu. Gdyby hipnotyzer mg zwrci si do publicznoci: Kiedy znajdziecie si na scenie, prosz wszystko udawa", byaby to wskazwka, e osoba hipnotyzowana powinna odpowiada sama za siebie. Hipnotyzer jednak ma raczej zamiar manipulowa bezbronnymi ludmi, co prowadzi do zrnicowanych efektw, od odgrywania roli do autentycznego przeywania tego, co im zasugeruje, i to w sposb, ktry moe by dla nich bardzo kopodiwy
139

JAK HIPNOTYZOWA

i zawstydzajcy. Zwaywszy na to, nie mona zbyt pochopnie orzeka, e powinien by zwolniony od troski o stan tych osb. Kto mgby stwierdzi, e zgodnie z tak logik iluzjonista powinien zosta pocignity do odpowiedzialnoci, gdyby jaki widz zafascynowany sztuczk karcian potraktowa magi zbyt powanie i zacz cierpie na bezsenno, ktra doprowadziaby go do choroby. Byby to jednak bardzo niezwyky przypadek i oczywicie nie mona si spodziewa, aby kto przy zdrowych zmysach reagowa w taki sposb. W przypadku hipnozy jest jednak bardziej zrozumiae, e uczestnik pokazu moe zosta poszkodowany, jeli prowadzcy obejdzie si z nim nieprofesjonalnie. Na zdrowy rozum to nie dyskusje o szkodliwoci hipnozy, ale ostrone traktowanie uczestnikw pozwala skrupulatnemu hipnotyzerowi utrzyma bezpieczny kurs. Jeli zdecydujecie si zaj powanie nauk hipnozy, radz zawsze mie na uwadze nastpujce sprawy: 1. Me prbuj hipnotyzowa nikogo, kto jest wyranie zaniepokojony albo cierpi na epilepsj. Jeli masz jakie wtpliwoci, po prostu zrezygnuj. Unikaj kadego, kto przeszed jak chorob umysow. 2. Me angauj si w adne terapeutyczne poczynania, jeli nie posiadasz stosownych uprawnie. Wielu wykwalifikowanych hipnotyzerw nie powinno si tym zajmowa, wic i ty nie prbuj. 3. Traktuj hipnoz jako delikatny rodek, a nie co dramatycznego czy pretensjonalnego. Odpu sobie teatralno, dopki nie nauczysz si sprawia, aby ludzie czuli si przy tobie swobodnie, i naprawd bdziesz wiedzia, co robisz. 4. Wszystko, co robisz, przyczynia si do hipnozy. Wyobra sobie, e kto jest nadmiernie wyczulony na swoje otoczenie. Jeli ty lub inni obecni przejawiacie zdenerwowanie, obawiajc si jakiej niespodziewanej reakcji, twj obiekt moe wpa w panik i zacz podejrzewa, e na przykad nie uda ci si go obudzi. 5. Na koniec zawsze upewnij si, e twj obiekt jest cakowicie wolny od podejrze, i wci mgby znajdowa si w stanie hipnozy. Jego przewiadczenie to wszystko. Tylko ono ma znaczenie. Jeli odejdzie, mylc, e wci jest w poowie zahipnotyzowany, to tak bdzie. Powi troch czasu, aby do koca wyprowadzi go z transu".
140

HIPNOZA I SUGESTIA

6. Rb to powoli i tylko w kontrolowanych warunkach.

7 . Najpierw potraktuj to jako rodek relaksacyjny i powoli przechod do

sugerowania jakich zachowa.

Jzyk

Stymulacja i prowadzenie
Hipnoza opiera si przede wszystkim na stymulowaniu, czyli wzbudzeniu w obiekcie jakiego doznania, a nastpnie doprowadzeniu go do oczekiwanego zachowania. Zastanw si na przykad, czym rni si twoje reakcje na ponisze zdania. Przeczytaj kade z nich powoli kilka razy, a potem zwr uwag na swoje odczucia: 1. Chcesz drapa. 2. Kiedy tu siedzisz, nie zwaajc na otoczenie, skup si na tych sowach i kiedy czytasz ten rozdzia, im bardziej starasz si o tym nie myle, tym bardziej zauwaasz, e narasta w tobie ch drapania. Pierwszy przykad jest bezporednim poleceniem i moesz zdecydowa, czy pod jego wpywem zacz drapa, czy nie. W drugim zdaniu oczekiwane dziaanie (drapanie) jest powizane z czynnociami, ktre ju wykonujesz: siedzisz, czytasz, starasz si nie myle. Wanie czujesz, jak co zaczyna ci przenika, prawda? I kiedy tak siedzisz, czujc wierzbienie, ktre odzywa si w rnych czciach twego ciaa, moesz si przekona, e tego rodzaju jzyk ma o wiele bardziej uwodzicielskie dziaanie. Najprostsz form stymulowania i prowadzenia (nadal pozostajemy przy drapaniu) jest zdanie typu: kiedy robisz X, to robisz Y". Pierwsza cz zachowania, czyli X, jest czym, czego prawdziwo jest niepodwaalna. Moe si odnosi do pozycji, w jakiej podmiot siedzi, tego, na co patrzy albo czego spodziewa si dowiadczy. czy si z tym podana czynno, czyli Y, jakby oba te elementy byy od siebie nawzajem zalene. Czasem hipnotyzer wprowadza czynniki stymulujce (X), zanim przejdzie do prowadzenia (Y):
Kiedy tu siedzisz i z zamknitymi oczami suchasz moich sw, czujc, jak twoje ramiona spoczywaj na oparciach fotela, pozwajc, aby moje sowa ci rozluniay, gdy twj oddech staje si

141

JAK HIPNOTYZOWA

miarowy i spokojny, chciabym, aby pozwoli sobie na zapadnicie w pewnego rodzaju sen.

W powyszym przykadzie kryj si dwa rodzaje zda prowadzcych. To najbardziej oczywiste brzmi: Chciabym, aby pozwoli sobie na zapadnicie w pewnego rodzaju sen", ale jest i drugie: pozwalajc, aby moje sowa ci rozluniay". Wszystko a do sowa fotel" jest zwyczajnym relacjonowaniem tego, co hipnotyzer widzi. Nastpnie pojawia si idea relaksujcych sw, ktra zostaje przemycona wraz z tymi elementami czystej relacji i dziki temu jest akceptowana jako co rwnie oczywistego. Zastanw si nad kolejnym przykadem, wyobraajc sobie, e koyszesz zegarkiem przed oczami obiektu:
kiedy tak wsuchujesz si w mj gos i patrzysz na ten zegarek, kiedy obserwujesz go, rozluniajc si w fotelu, zauwaasz, e powieki zaczynaj ci coraz bardziej ciy, gdy mnie suchasz. Wszystko jest w porzdku a kiedy czujesz, e opadaj, nadal moesz mnie sucha, rozluniajc si i pozwalajc, aby staway si coraz cisze. Kiedy ju cay rozlunie si w fotelu, twoje powieki staj si jeszcze cisze i mrugasz coraz czciej, a wreszcie pozwalasz im opa, aby mc pogry si we nie.
J

Jedynym pewnym faktem jest to, e twj obiekt patrzy na jaki rozkoysany przedmiot, wic minie poruszajce gakami ocznymi troch si mcz, oczy go szczypi i dlatego mruga. To wszystko. Jakkolwiek wszystkie uyte tu sowa kiedy", ktre cz czynno mrugania z patrzeniem na zegarek i ostatecznie zasypianiem, bardzo atwo mog sprawi, e obiekt pomyli: To dziaa, oczy mi si klej, chyba zasypiam..." i podporzdkuje si wypowiadanym zdaniom. Wprawdzie z boku wyglda to, jak gdyby wanie kogo upi za pomoc hipnotycznej siy, ale moesz zacz sobie uwiadamia, e w rzeczywistoci prowadzisz tylko swj obiekt prost drog ku dowiadczeniu, ktre chcesz mu narzuci. Potraktuj to raczej jak uwodzenie. Stymulowanie i prowadzenie jest stosowane w wielu formach perswazji. Dobrzy nauczyciele i osoby wystpujce publicznie wiedz, jak odpowiedzie na chybion sugesti ze strony uczniw albo uczestnikw konferencji. Mwi wtedy co takiego: Tak, to
142

HIPNOZA I SUGESTIA

znakomity pomys i myl, e naprawd si sprawdzi w xxxxx (wymienia pozytywne aspekty zej koncepcji). Myl rwnie, e xxxxx (tutaj przechodzi do lepszej koncepcji, jak gdyby wynikaa ona z tej zej)...". Wwczas autor odrzuconego pomysu nie czuje si zlekcewaony, nawet jeli jego propozycja naprawd nie miaa sensu. Najpierw zostanie poddany stymulacji, a potem poprowadzony w stron lepszej koncepcji, ktr moe nawet uzna za swoje dzieo. Popularna technika stosowana przez skutecznych nauczycieli w przypadku otrzymania bdnej odpowiedzi polega na udawaniu, e ucze dokona spostrzeenia na nieco gbszym poziomie ni omawiane zagadnienie. Nauczyciel moe wtedy naprowadzi go na waciw odpowied, unikajc sytuacji, w ktrej ucze mgby si poczu gupi. Sesja hipnotyczna zazwyczaj opiera si wanie na tym procesie. Hipnotyzer czsto minimalizuje efekt nieoczekiwanych haasw czy zakce, nawizujc do nich (stymulowanie), a potem sugerujc, e mog one pogbi stan transu (prowadzenie). Odgos dzwonka telefonu jeszcze bardziej ci rozlunia" albo A kiedy to wycie syren pozwala ci zapa w sen..." i tak dalej.

Zaoenie
W tym miejscu ukrywamy instrukcj, jak chcielibymy przekaza naszemu obiektowi, zakadajc z gry, e to wanie o ni chodzi. Wemy na przykad sprytn matk, ktra chce, aby jej dziecko pooyo si spa o wp do dziewitej. Moe mu da do wyboru mniejsze zo. Bye dzisiaj naprawd grzeczny, wic moesz wybra, czy pjdziesz do ka o smej, czy o smej trzydzieci". Dziecko wybiera oczywicie t drug moliwo i jest zadowolone,

161 It

podczas gdy sowa: Masz si dzisiaj pooy o smej trzydzieci" prawdopodobnie nie zostayby przyjte z tak sam ulegoci.

143

JAK HIPNOTYZOWA

Zaoenie bywa wad pyta naprowadzajcych, ktra moe zaburza bezstronno bada rynku albo podwaa wiarygodno zezna wiadka podczas przesuchania na policji. Klasycznym przykadem jest eksperyment, w ktrym studenci zostaj poproszeni o obejrzenie filmu ukazujcego wypadek drogowy. Pniej maj odpowiedzie na pytania: Jak szybko twoim zdaniem jecha ten samochd, kiedy mija stodo?" albo: Jak szybko jecha ten sportowy biay wz, kiedy zderzy si z autobusem?". W rzeczywistoci nie byo tam stodoy, a samochd nie by biay. Formuujc odpowiedzi, wielu studentw wspomniao o stodole albo biaym samochodzie. W hipnozie takie zdanie jak: Zauwaasz, e twoje powieki zaczynaj ci coraz bardziej ciy, gdy mnie suchasz" rwnie stanowi przydatne zaoenie. Zakada ono, e powieki staj si coraz cisze i pozostaje tylko pytanie, kiedy obiekt to zauway. Przypomina to troch stary slogan reklamujcy patki kukurydziane Kelloga: Czy zapomniae, jak pysznie smakuj?" albo pytanie: Czy wci jeszcze uprawiasz seks ze swoim psem?". W obu przypadkach osoba zadajca pytanie chce wyrazi co ubocznego w stosunku do waciwego komunikatu. Technika ta pozwala hipnotyzerowi na zasugerowanie jakiego dziaania bez wywoania negatywnej reakcji. Na przykad zdanie (w stylu Ericksona): Moesz sobie wyobrazi, jak gboko pograsz si w transie" zawiera delikatne zaoenie, e obiekt wchodzi w trans (cokolwiek by to byo). W efekcie uda mu si zrelaksowa o wiele atwiej, ni gdybymy prbowali go przekona, e ogarnia go pewien szczeglny stan. Zdanie: Chc, aby zauway, e kiedy tu siedzisz, twoje ciao staje si coraz cisze" w subtelny sposb czy w sobie stymulacj, prowadzenie i zaoenie (e ciao faktycznie jest coraz cisze). Poza filmami grozy produkowanymi przez studio Hammer tego rodzaju jzyk jest obecnie rzadko stosowany

144

HIPNOZA I SUGESTIA

Ton gosu
wicz mwienie agodnym, rozlunionym tonem, ktry uatwi wejcie w trans". Jeli twj gos brzmi szorstko, nie bdziesz tak skuteczny. Znajd sformuowania mie dla ucha i nadaj im struktur oraz klimat marzycielskiego doznania. Powtarzaj swoje sowa, a mwic, pozwl sobie na pene rozlunienie, aby twj obiekt rozlunia si wraz z tob.

Wykorzystanie obrazowoci
Przemawiaj do wszystkich zmysw osoby hipnotyzowanej, odwoujc si do wszystkich rzeczy, jakie chciaby, aby zobaczya, usyszaa, poczua bd posmakowaa w swoim stanie". Jeli chcesz, aby obiekt wyobrazi sobie ogrd, postaraj si, aby wyranie go zobaczy, ale rwnie zwr jego uwag na dotyk trawy pod stopami, piew ptakw siedzcych na drzewach, a nawet zapach kwiatw. Jedynie wtedy, gdy bdzie odbiera te rzeczy wieloma zmysami, wydadz mu si przekonujce i realne. Pozwl obiektowi wypenia wolne przestrzenie zgodnie z wasnym upodobaniem, uwaaj jednak, aby nie byo to co sprzecznego z obrazem, ktry zasugerowae. Jego wizja ogrodu moe by zupenie inna od twojej. Nawizujc do strumyczka, ktry wyobraasz sobie w takim miejscu, pamitaj, e twj obiekt mg przywoa obraz ogrodu ze swego dziecistwa, gdzie niczego takiego nie byo. Takie bdy prowadz zwykle do dezorientacji i mog lekko wytrci go z transu*.

Struktura
Pomyl, e praktykowanie hipnozy jest jak nauka doprowadzania ludzi do stanu gbokiego rozlunienia za pomoc sugestii. Kiedy taki
* W dalszym cigu bd posugiwa si sowem trans", jakby to byo co prawdziwego. Sowo to stanowi jednak skrtowe okrelenie wszystkiego, czym jest na wp udawany stan, w ktry wchodzi obiekt, podajc za sugestiami hipnotyzera.

stan zostanie wywoany, ludzie bd wykazywa rny stopie podatnoci na sugesti, co zdaje si mie zwizek z ich wraliwoci w yciu codziennym. Potraktuj nastpujce etapy jako podstawowy schemat:

145

JAK HIPNOTYZOWA

1. Przygotuj obiekt i wywoaj w nim pierwsze stadium transu. Moesz zasugerowa mu zamknicie oczu. 2. Pogbiaj trans, posugujc si metafor, tak jak na przykad schodzenie po schodach. 3. Wykonaj swoje hipnotyczne zadanie. 4. Cakowicie obud obiekt. Zawarto punktu trzeciego bdzie zalee od tego, co robisz. Dla jednego hipnotyzera bdzie to sugestia moliwoci odtworzenia transu w przyszoci i stworzenie mentalnej przestrzeni, w ktrej obiekt bdzie mg si cakowicie zrelaksowa. Inny moe posuy si hipnoz, aby pomc swemu obiektowi znale sposb na rzucenie palenia. Hipnotyzer wystpujcy na scenie moe zasugerowa ochotnikowi jakie mieszne czynnoci, ktre ten bdzie wykonywa po przebudzeniu. Ten ostatni przypadek jest znany jako sugestia posthipnotyczna i ze wzgldu na niego musimy uzupeni list o pity etap. 5. Na koniec sesji upewnij si, e twj obiekt jest cakowicie wolny od jakichkolwiek sugestii i upewniony, e nie jest ju podatny na hipnoz. Oto co musisz rozway, jeli masz zamiar si tego nauczy. Przeczytaj ten rozdzia, a potem zapisz zdania wprowadzajce, aby samemu przeprowadzi prby Przekonaj si, co sprawdzi si w twoim przypadku, a co nie, poniewa istnieje prawdopodobiestwo, e te same rzeczy mniej lub bardziej pasuj rnym ludziom. Nie chcc odpowiada za kadego uczniaka, ktry kupi t ksik i bdzie prbowa hipnotyzowa kolegw, nie zamieszczam w niej dokadnego scenariusza, ale raczej wskazwki, ktre moesz zebra w jedn cao i wyprbowa. Majc to na uwadze i znajc podstawowe podejcie do jzyka i instrukcji, przyjrzyjmy si teraz bardziej szczegowo poszczeglnym etapom schematu.

Przygotuj obiekt
Przygotowa" to znaczy zadba, aby obiekt siedzia wygodnie i by gotw si zrelaksowa. Nie jest potrzebna kojca muzyka i zaciemnione pomieszczenie, ale lepiej unika jaskrawych wiate i haaliwego otoczenia. Jeli to moliwe, powyczaj telefony i do146

HIPNOZA I SUGESTIA

pilnuj, aby przez jakie p godziny nikt ci nie przeszkadza. Obiekt powinien by cakowicie otwarty na wszystko, co si wydarzy (nie musi wierzy w hipnoz), ani zbytnio nerwowy, ani tryskajcy entuzjazmem. Pamitaj, e tak naprawd nie wprowadzasz go w aden specjalny stan, chocia bdziesz zachowywa si tak, jakby to robi. Po prostu zrobisz uytek z jego oczekiwa i wierze. Jeli wic ju na pocztku nie jeste przekonany co do podatnoci obiektu, istnieje prawdopodobiestwo, e jego reakcje nie bd waciwe. Musisz by pewny siebie, nie traci gowy i zachowywa si tak, jakby robi to ju setki razy, nawet gdyby tak nie byo.

Wywoaj pierwsze stadium transu

Metoda pierwsza: napicie/rozlunienie. Jest to prosty, bezporedni sposb rozpoczcia sesji hipnotycznej. Sprawdza si dobrze w przypadku grup, gdy sugestia indywidualna mogaby zaj zbyt wiele czasu, poniewa naleaoby czeka, a kada z osb zapadnie w trans. Doprowad do tego, aby obiekt zamkn oczy i napi wszystkie minie. Powiedz mu, eby postara si utrzyma normalny rytm oddechu, ale napry minie stp, ng, brzucha, klatki piersiowej, ramion, rk i doni. Ka mu utrzyma przez chwil taki stan, a potem si zrelaksowa. Kiedy obiekt si rozluni, na pewno to zauwaysz. Moesz wtedy sprawi, e jego ciao bdzie mu si wydawao coraz cisze, a potem naprowadzi go na czynnoci, do ktrych chcesz go na tym etapie dowiadczenia nakoni. Na przykad: Kiedy twoje ciao staje si coraz cisze, a oddech swobodny i regularny, moesz sucha moic| sw, rozpierajc si w fotelu i moesz sobie pozwoli na spokojne zapadnicie w sen". Metoda druga: zamykanie oczu. Obiekt moe rwnie obserwowa punkt pooony blisko szczytu ciany, ktra znajduje si na wprost niego. Chodzi o to, eby skierowa wzrok ku grze, ale eby nie byo to dla niego niewygodne. Powiedz mu, eby si relaksowa, patrzc na ten punkt. Jest to klasyczny przykad klinicznej indukcji, stosowanej przez wielu terapeutw, ktrzy czasem zamiast punktu na cianie wykorzystuj jakie dziwne albo charakterystyczne przedmioty, aby wprowadzi obiekt w trans. Zwr uwag obiektu na fakt, e siedzi przed tob, sucha ci i wpatruje si w cian, po czym naprowad go na podane dziaanie.
147

JAK HIPNOTYZOWA

Dalej postpuj tak samo jak w poprzednim przykadzie. Uywaj takiego samego jzyka. Wiesz, e jego oczy w kocu troch si zmcz i zacznie mruga powiekami, wic nie bj si przepowiedzie tego zachowania, ale mw o nim jak o zwiastunie nadchodzcego transu. Kiedy obiekt, patrzc na cian, daje si porwa strumieniowi twej wielopaszczyznowej sugestii, moe pozwoli, aby rozlunienie ogarno jego ciao, a powieki zaczy bogo ciy. I kiedy czuje, jak jego ramiona spoczywaj na oparciach fotela, jak oczy chc si zamkn, kiedy mruga powiekami, moe sobie pozwoli na jeszcze wiksze rozlunienie i zapa w przyjemny trans.

Pogbiaj trans
Pamitaj, e nie istnieje aden realny trans, ktry mgby pogbia. Ale ide zapadania si w jaki szczeglny stan atwiej si wizualizuje i angauje ona wyobrani obiektu we waciwy sposb. Kiedy wic zobaczysz, e obiekt jest troch ociay, powiniene spotgowa jego rozlunienie. Najprostszym sposobem jest nakonienie go, aby sobie wyobrazi, e stoi na szczycie schodw. Powiedz mu, e z kadym krokiem w d coraz bardziej bdzie si rozlunia i zapada w coraz gbszy sen. Jest to dobry moment, aby uwzgldni dezorientacj, jakiej obiekt moe w przyszoci dowiadczy. Nie zamieni si w zombie i pozostanie wiadom tego, co do niego mwisz. Jeli naprawd spodziewa si zapa w sen albo dowiadczy czego nadzwyczajnego, bdzie zawiedziony i moe doj do wniosku, e twoja metoda nie zadziaaa. I znw przekonujemy si, e wane jest oddziaywanie na wiar obiektu, ktry musi by przekonany, i naprawd zapada w trans, a wszystko, co si dzieje, zostao zaplanowane. Jest wic dobrym pomysem, by powiedzie mu, e zagbia si w trans, e wci syszy i rozumie wszystko, co mwisz i e bdzie zdawa sobie spraw z wejcia w trans. To sformuowanie znakomicie wykorzystuje fakt, e obiekt pozostaje wiadom tego, co si dzieje, i skupia jego uwag na uytecznych aspektach wydarze. Powiedz mu, e policzysz od jednego do dziesiciu, kiedy bdzie schodzi po schodach, i e kiedy powiesz dziesi", znajdzie si na najniszym stopniu, a zarazem w najgbszym stadium rozlunienia.
148

HIPNOZA I SUGESTIA

Sprowad go na d i zwr mu uwag na wszystko, co si dzieje (kiedy licz, kiedy stawiasz kady krok, kiedy oddychasz, kiedy suchasz moich sw, to kady krok, kada liczba, kade sowo popycha ci coraz gbiej).

Wykonaj swoje hipnotyczne zadanie

Teraz wykorzystaj obraz schodw, aby stworzy dogodne miejsce, z ktrego obiekt bdzie mg wrci, dokdkolwiek zechce. Dziki temu bdziesz mg rwnie skutecznie dziaa dalej, nie obawiajc si poraki. Kiedy obiekt znajdzie si u podna schodw, powiedz mu, e ma przed sob drzwi. Wyjanij, e s to drzwi prowadzce do przepiknego ogrodu, doskonaej i sielankowej scenerii, do ktrej bdzie mg powrci, gdy tylko zechce. Ka mu uj klamk i przygotowa si do wejcia. Nastpnie powiedz mu, eby przekroczy prg i od razu zacz opisywa swe wielozmysowe doznania. Pozwl, aby sam wskazywa rne szczegy. Nie opowiadaj 0 ciekach i charakterystycznych elementach ogrodu ani te nie wyjaniaj, e chciaby, aby zobaczy w nim te rzeczy. Pamitaj o wykorzystywaniu tego, co obiekt moe poczu, usysze czy dotkn. Podpowiedz mu, by poczu na twarzy ciepo sonecznych promieni 1 delikatn bryz, ktra utrzymuje temperatur na idealnym poziomie. Powiedz mu, e powinien stworzy tak zachwycajcy ogrd, jak to tylko moliwe, aby mg si nim rozkoszowa, kiedy przyjdzie mu ochota. Wprowadzenie sugestii fizycznych. Dobrym sposobem na sprawdzenie podatnoci obiektu jest zasugerowanie pewnych czynnoci, ktre zapewni ci informacj zwrotn oraz pomog jeszcze bardziej pogbi trans. Zasugeruj mu, e w ogrodzie znajduje si bardzo wygodny fotel, w ktrym powinien usi. Kiedy to zrobi, uwiadom mu, e jego prawa rka jest bardzo cika. Tak cika, e sprawia wraenie, jakby bya przyklejona do fotela. Obiekt powinien sobie wyobrazi si, ktra przyciska jego przedrami do podokietnika. Nako go, aby sprbowa podnie rk, ale zrb to w sposb zawierajcy d o m n i e m a n i e niepowodzenia. Na przykad sowa: Prbuj z caej siy oderwa rk" zawieraj bardzo siln sugesti
149

JAK HIPNOTYZOWA

teraz twj obiekt bdzie dokada stara, aby p r b o w a , co z gry zakada, e nie da rady tego zrobi. Moe on w tym momencie: a) podnie rk, b) usiowa to zrobi, ale bez powodzenia, c) siedzie bez ruchu, jakby wcale nie prbowa. Opcja b) to najlepsza reakcja. Stanowi dla ciebie wskazwk, e podmiot waciwie reaguje na twoj sugesti. Jeli w ogle si nie poruszy, przypuszczalnie ogarno go takie rozlunienie, e nie jest nawet w stanie zdoby si na wysiek, aby sprbowa. Jeli po prostu uniesie rk, mona mie chocia nadziej, e byo mu ciko. Potraktuj to jako sukces i powiedz: Wspaniale a kiedy dostrzegasz, jak dziwnie cika staa si twoja rka, pozwl, eby teraz pocigna ci jeszcze gbiej, kiedy bdziesz opuszcza j z powrotem na oparcie, i po prostu rozlunij si...". Widzisz, czego dokonae? Wanie zaakceptowae jego zmieszanie albo napicie, ktre mogo by wynikiem nieskutecznej hipnozy, i dae mu szans, by si rozluni i zapad gbiej w trans. Powinien przyj to z ulg i podda si sugestii, nawet jeli nie uznasz go za najlepszy obiekt. Jeli t cz udao ci si przeprowadzi pomylnie i chcesz poda dalej, powiedz mu, e jego druga rka staje si coraz lejsza. Ka mu sobie wyobrazi, e do lewego nadgarstka ma przymocowany balon z helem, ktry pozbawia jego rk naturalnej masy kiedy zacznie z a u w a a, jak staje si lekka. Sugeruj t lekko, zakadajc j z gry. Powtarzaj, e rka staje si coraz lejsza i lejsza", a wwczas obiekt bdzie oczekiwa, e zacznie si samoistnie unosi. Jeli instrukcje dotyczce powolnego dwigania rki bd poprzetykane licznymi odniesieniami do innych czynnoci, twoja sugestia moe przynie efekty. Poniewa dziaasz na przekr naturalnemu ciarowi rki, i to bezporednio po tym, jak obiekt si rozluni, moe to troch potrwa. Wane jest jednak, eby nieustannie zachca obiekt, pamitaj zatem, by wykorzysta kade poruszenie i odnie je do innych czynnoci. Wzbud w obiekcie uczucie, e jego rka odrywa si od oparcia fotela. Stymuluj, naprowadzaj i sugeruj, aby uniosa si w powietrze. Kiedy drgnie ku grze, powiedz obiektowi, eby zaczeka na kolejne drgnienie, ktre uniesie jego rk jeszcze wyej. Pozwl mu poczu, e to naprawd dziaa, a tak bdzie.

150

HIPNOZA I SUGESTIA

Kiedy rka znajdzie si wystarczajco wysoko, moesz powiedzie obiektowi, eby pozwoli jej opa. Kiedy to zrobi, zasugeruj mu, e coraz gbiej zapada w trans. Ulga, jak odczuje w momencie zakoczenia tego aktu lewitacji, powinna wystarczy, aby twoja technika pogbiania przyniosa pozytywny skutek. Kiedy odkryjesz, e potrafisz wykona to zadanie, moesz je wykorzysta jako sposb na rozpoczcie indukcji w stanie czuwania. Sam zwykle stosuj efekt lewitacji ramienia" na pocztku sesji, kiedy dziaa na obiekt bardzo przekonujco i stanowi dla mnie doskonay wyznacznik jego podatnoci. Mwi mu, aby obserwowa, jak jego rka unosi si na wysoko twarzy, a opuszczajc j, zamkn oczy i zapad w sen. Na pierwsze ruchy rki ludzie reaguj zwykle miechem bd zaskoczeniem, lecz kiedy coraz szybciej wdruje ku grze, zaczynaj przejawia oszoomienie i senno. Moim instrukcjom towarzyszy potok sugestii, w myl ktrych obiekt nie moe zapa w gboki i bogi trans, dopki nie dotknie rk twarzy, a jego oczy nie zamkn si prawidowo" (bardzo silne i ukryte zaoenie, e nastpi trans, a powieki bd si staway coraz cisze, a w kocu opadn w ostatecznym wyrazie ulgi). Tym, co wprawia rk w ruch, pozornie samoistny, jest fascynujce zjawisko ruchu ideomotorycz-nego, w ktrym bya mowa wczeniej. Wykorzystujc t sesj oraz wyimaginowany ogrd, aby zaoferowa naszemu obiektowi uyteczn technik, z ktrej bdzie mg samodzielnie korzysta, kiedy tylko zechce, musimy mu rwnie wyjani, e moe sam odtworzy hipnotyczny trans. Powiedz mu, eby pooy si na trawie w swym ogrodzie i przywoa wszystkie wspaniae uczucia i doznania, jakie temu towarzysz. Potem oznajmij mu, e jeli znajdzie chwil spokoju, gdy nikt nie bdzie mu przeszkadza, moe zamkn oczy i znowu przywoa obraz prowadzcych w d schodw. Wytumacz, e wyobraajc sobie schodzenie po schodach i przechodzenie przez drzwi, bdzie mg wrci do ogrodu i korzysta z dobrodziejstw relaksu, jaki moe w nim znale. Mona posugiwa si tak technik w celu doadowania baterii", oczyszczenia umysu albo po prostu aby zasn. Jest ona przydatna podczas uczenia si do egzaminu, gdy w takim stanie relaksu mona powtarza materia. Omw z obiektem cay proces i zapewnij go, e samodzielnie korzystajc z tej techniki, bdzie mg w dowolnej chwili otworzy oczy i si obudzi.
151

JAK HIPNOTYZOWA

Na koniec podkrel znaczenie regularnych powtrze, dziki ktrym utrwalaj si wszystkie czynnoci. Jeli to zaniedba, trudno mu bdzie je odtworzy.

Cakowicie obud obiekt

Kocowe stadium polega na cakowitym wyprowadzeniu obiektu z tego stanu i upewnieniu si, e jest w peni przytomny Polecibym mu wyobrazi sobie, e wraca drzwiami, ktrymi wszed do ogrodu, i staje u podna schodw. Potem wspina si po nich, podczas gdy ja licz od dziesiciu do zera, co jeszcze bardziej utrwala w nim przekonanie, e bdzie mg pniej t sam drog przyj do ogrodu. Wyjanij mu, e kiedy pokonuje kolejne stopnie, idc w gr, czuje, jak opuszcza go caa senno i ociao, ale nie wolno mu otwiera oczu, dopki nie osignie poziomu zero", ktry znajduje si na szczycie. Prowadzc go powoli w gr schodw, pozwl, aby twj gos stawa si coraz bardziej naturalny i oywiony. Kiedy obiekt dotrze na sam szczyt, ka mu otworzy oczy i cakowicie si obudzi. Wykorzystaj ten moment, aby uzyska od obiektu kolejne informacje. Czy ogrd by dla niego realny? Co odczuwa, kiedy si w nim znajdowa? Zapytaj, ile jego zdaniem upyno czasu dobry obiekt zwykle sdzi, e wszystko trwao znacznie krcej ni w rzeczywistoci. Nie jest niczym nadzwyczajnym, e godzinna sesja sprawia wraenie, jakby zaja dziesi minut. Ponownie zaznacz, jak wane jest regularne stosowanie technik hipnotycznych, dziki czemu bdzie mg z atwoci wlizgiwa si w ten stan. I gotowe.

Prba sugestii posthipnotyczncj

Kiedy wszystko to wejdzie ci w krew, moesz zechcie poeksperymentowa z sugesti posthipnotyczn. Aby to zrobi, musisz najpierw znale dobry, odpowiednio reagujcy obiekt i nakaza mu, aby szybko pogry si z powrotem w transie. Jest to konieczne dlatego, e bdziesz go usypia" jedynie w celu poddania sugestii, a potem zadasz, aby si obudzi i zrobi to, co mu zasugerowae. Osb na tyle podatnych, aby wypenia zadziwiajce sugestie posthipnotyczne, jest znacznie mniej ni tych, ktre znajdujc si w transie, demonstruj lewitacj rki i tym podobne. Nie myl
152

HIPNOZA I SUGESTIA

0 stosowaniu sugestii posthipnotycznych w charakterze minipoka-

zw scenicznych. Obiekt prawdopodobnie bdzie w peni wiadom faktu, e je realizuje, zatem podejd do tego dowiadczenia z wyczuciem i wraliwoci. Niektre sugestie dziaaj lepiej od innych. Osobnik energiczny lepiej wypenia sugesti zwizan z ruchem, ale masz niewielkie szanse sprawi, aby ludzie zaczli zrywa si z krzese, mylc, e siedz na rozarzonych wglach, o ile nie staniesz przed widowni i nie odwoasz si do ekstrawertycznej natury ochotnikw. Po pierwsze, obiekt powinien wiedzie, e ma z powrotem zapa w sen, kiedy kaesz mu to zrobi. Moesz temu poleceniu nada form sugestii posthipnotycnej: Kiedy pstrykn palcami 1 powiem: Spij, od razu wejdziesz z powrotem w trans". Powtarzajc t czynno, obiekt za kadym razem coraz bardziej wzmacnia wzorzec reakcji na twoje instrukcje, co pozwala ci na poddawanie trudniejszych sugestii. W podobny sposb informujesz go, e moe wyj z transu bez trudu i w peni przytomny, kiedy policzysz od dziesiciu do zera. Upewnij si, e za kadym razem, kiedy to robisz, obiekt naprawd jest w peni obudzony. Proponuj, eby sprbowa sugestii posthipnotycnej, wskutek ktrej obiekt zapomni, jak ma na imi, ale pod warunkiem e opanowae do perfekcji omwione dotd procedury. Zwr uwag, jak sformuowane s ponisze instrukcje: stymulowanie i prowadzenie, powtarzanie gwnej sugestii, odniesienie do tego, jak obiekt reaguje na polecenia, oraz powizanie ze zwykymi dowiadczeniami yciowymi, pomagajce osadzi sugesti w rzeczywistoci. Sowa nie maj magicznej mocy i mog oczywicie ulec zmianie, ale ten przykad ukazuje, jak nada im perswazyjny charakter. Proponuj rwnie, aby tak sesj przeprowadzi w obecnoci kilku osb, gdy obiekt atwiej si dostosuje pod presj grupy.
Kiedy si obudzisz, nie bdziesz pamita swojego imienia. Im bardziej bdziesz si stara je sobie przypomnie, tym wiksze napotkasz trudnoci. Tak jak zawsze wtedy, kiedy usiujesz sobie co przypomnie, ale okazuje si to niemoliwe; jak wtedy, gdy zdajesz si mie ju co na kocu jzyka, ale gdzie ci to ucieka, gdy chcesz to powiedzie. Jak wtedy, gdy wylatuje ci z gowy jaka melodia albo nazwa. Kiedy si obudzisz, nie bdziesz mia pojcia, jak masz na 153

JAK HIPNOTYZOWA

imi. Kiedy ci o nie zapytam, nie bdziesz w stanie go sobie przypomnie, prawda? Im bardziej bdziesz si wysila, tym bardziej bdziesz je zapomina. Caa pami o twoim imieniu zniknie, gdy tylko otworzysz oczy.

Nastpnie wybud go z tego stanu, odliczajc wspak do zera. Zapytaj go, jak ma na imi, ale robic tak min i takim tonem, aby zasugerowa mu, e tego nie pamita. Sprawiaj wraenie zmieszanego. Proszc go, aby sprbowa sobie przypomnie, kr gow, sugerujc niepowodzenie. Bd opanowany. Jeli ci nie wyjdzie, nie martw si. Powtrz prb z innymi ludmi przy innych okazjach i obserwuj, jak zareaguj. Sugestie posthipnotyczne s wyrane wtedy, gdy obiekt jest przekonany, e takie wanie s. Poniewa nie funkcjonuj poza jego wiadomoci i podatnoci na idee, ktre mu podsuwasz, 0 wiele atwiej je cofn, ni wprowadzi. Zawsze jednak dobrze jest na koniec ponownie zahipnotyzowa obiekt i powiedzie mu, e z chwil obudzenia nie bdzie ju w transie, uwolni si od sugestii 1 przypomni sobie swoje imi. To bardzo skrcony przewodnik po podstawach hipnozy. Prosz, stosuj j ostronie i z wyczuciem, a po pewnym czasie pojmiesz jej natur. Ja sam zaczem si obchodzi bez formalnych metod hipnozy, zwracajc si ku technikom komunikacji, dziki ktrym w moim odczuciu jest skuteczna. Aby podczas wystpw osign zaoone cele, wykorzystuj ludzk skonno do ulegania sugestii i fantazjowania. Mog rwnie zrobi z niej uytek w sposb bardzo widowiskowy i dorany Myl jednak, e takie rzeczy najlepiej odkrywa si z czasem, jeli kto powanie interesuje si hipnoz i jest gotw dalej zgbia wiedz. Ostatnie sowo przestrogi- Uwaabym na tak zwane kursy hipnozy", ktrych caa masa jest dostpna w sieci w postaci plikw do cignicia. Niektrzy ludzie zajmujcy si ich sprzeda dopuszczaj si czego absolutnie karygodnego, zwaszcza ci, ktrzy wykorzystuj do reklamowania swoich produktw moje nazwisko. Istnieje obecnie sporo internetowych poradnikw, ktre rzekomo ucz moich technik. Nie daj jednak tego, co obiecuj. Szkoda waszych pienidzy.

154

HIPNOZA I SUGESTIA

Programowanie neurolingwistycznc
Kademu, kto cho odrobin interesuje si hipnoz, szczerze odradzam programowanie neurolingwistycznc Kiedy jako student zaczem czyta o hipnozie i zajmowa si ni w praktyce, staem si zdecydowanym entuzjast NLP gwnie dziki porywajcemu stylowi i zachwycajcej zawartoci ksiek autorstwa bd na temat Richarda Bandlera i Johna Grindera, twrcw tej techniki. Stanowi one znakomit lektur, szczeglnie dla osb pozbawionych sceptycyzmu. Zaczem wcza NLP do swoich pokazw hipnozy i maych sesji terapeutycznych z osobami, ktrym chciaem pomc na przykad w rzuceniu palenia. Po jakich szeciu latach oswajania si z technikami i podejciem NLP w przypywie obdu pomylaem, e mgbym zaj si hipnoterapi na szersz skal, uznaem wic za stosowne uzyskanie odpowiednich uprawnie. W tym celu zaczem uczszcza na kurs NLP, ktry prowadzi midzy innymi Bandler, i zdobyem na nim stopie specjalisty". Kurs ten, jak na ironi, zamiast wzmocni moje ambicje, zniechci mnie do nowej profesji. Teraz wielu zwolennikw NLP analizuje moje programy telewizyjne, posugujc si wasnymi kategoriami. S i tacy, ktrzy oskaraj mnie o nieuczciwo, gdy deklaruj, e posuguj si t metod podczas kadego wystpu (w rzeczywistoci nigdy o tym nie wspo-

minem). Jakby komplikacji byo mao, ostatnio NLP ugruntowao swoj pozycj jako modna technika magiczna o wtpliwej skutecznoci. C to jest?" sysz, jak pytasz mnie gosem wystraszonego nowicjusza. No c, bystrzaku, to popisowe pytanie, na ktre nikt nie udzieli ci wyczerpujcej odpowiedzi. C to jest, w rzeczy samej? Mwic szczerze, nic porwnywalnego z odkryciem Ameryki. Sowa programowanie neurolingwistyczne" sugeruj, e ma to co
155

PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE

wsplnego z jzykiem i mzgiem, ktre programuj si nawzajem. Mwi si jednak, e Bandler stworzy to pojcie, gdy policjant z drogwki zapyta go o zawd, wic nie powinnimy zbytnio si przejmowa skomplikowan nazw. Gdyby jednak by mionikiem zawiych definicji, to Bandler wyjania na swej stronie internetowej, e programowanie neurolingwistyczne rozumiane jest jako zgbianie struktury subiektywnego dowiadczenia oraz tego, co mona na jego podstawie wywnioskowa, i opiera si na przekonaniu, e kade zachowanie ma swoj struktur". Naley sprawiedliwie przyzna, e NLP jest solidnym programem treningowym dotyczcym komunikacji midzyludzkiej i osobistych przemian. Uczy si go na kursach i seminariach, znajduje zastosowanie w biznesie, a take jako metoda terapeutyczna. Stanowi jedno z wielu podobnych przedsiwzi, aczkolwiek zdaje si nalee do tych, ktre ciesz si najwikszym powodzeniem. Niezrwnany mistrz w dziedzinie samodoskonalenia, Anthony Robbins, twierdzi, e dziki NLP zmieni swoje ycie i wkroczy na drog osobistych przemian o kolosalnym znaczeniu. Wiele wyjania metafora, ktra okrela NLP jako oprogramowanie dla mzgu albo instrukcj najbardziej uytecznego postrzegania wiata. Kolejne czsto uywane sformuowanie mwi, e mapa nie jest terenem, czyli innymi sowy, nasze postrzeganie wiata odzwierciedla tylko to, jak go sobie wyobraamy, czyli nie jest tym samym co rzeczywisto. Niewtpliwie jest to podstawowa zasada, o ktrej naley pamita, kiedy rozwaamy swoje przewiadczenia. Grinder (lingwista) oraz Bandler (matematyk) stworzyli NLP w poowie lat siedemdziesitych XX wieku, zwracajc uwag na to, jak odnoszcy wielkie sukcesy terapeuci w rodzaju Ericksona uzyskuj swoje wyniki. Rozpracowali strategi tych wybitnych specjalistw, a potem jeszcze innych, specjalizujcych si w rozmaitych dziedzinach, aby mc przybliy ich metody kademu, kto chce osiga takie same sukcesy. Z biegiem czasu opracowali model przetwarzania jzyka przez mzg i stwierdzili, e nieustannie wywieraj one na siebie wzajemny wpyw. Cz tego, co odbywa si w naszym mzgu (konkretnie to, jak wyobraamy sobie wiat), zostaje wyraona za pomoc sw i przywizujc szczegln wag do uywanego przez nas jzyka, moemy znaczco wpyn na nieuwiadamiane procesy neurologiczne w mzgu suchacza.

156

HIPNOZA I SUGESTIA

Chocia twrcy NLP przestudiowali dziea wielu czoowych profesjonalistw, formuujc swoje idee, najwyraniej pominli odkrycia w dziedzinie neurologii. Ich podejcie byo w rzeczy samej bardziej pragmatyczne obra za punkt wyjcia zaobserwowane zjawiska, ktre wydaway si miarodajne, i stworzy atwo przyswajalne koncepcje na podstawie tego, co jest u y t e c z n e albo w y d a j e s i n a j s k u t e c z n i e j s z e , nie prbujc wyjani, na jakiej zasadzie to funkcjonuje. Takie pragmatyczne nastawienie prekursorw jest obecnie przesonite ogromnym konglomeratem gupawych teorii, przesadnego stylu, fanatyzmu i trwajcych w nieskoczono samonapdzajcych si kursw, co w sumie przypomina co na ksztat piramidy, na ktrej szczycie radonie zasiada Bandler. (Grinder, jak si wydaje, ma wiksze pojcie o tym, co skada si na dobre NLP i z lekkim cynizmem odnosi si do zachodzcych w nim przeobrae). Widziaem Bandlera przy pracy i bez wtpienia sprawia on dosy niezwyke wraenie, jak przystao na dobrego showmana. Jest sugestywny i charyzmatyczny, a zarazem nieprzyjemny. Mona pokocha jego wiat i czci jego pogldy, jednoczenie nie do koca mu wierzc. Nie jest trudno wybra kogo z grupy podatnych na
PROGRAMOWANIE N E U R O LI N G WI ST YC ZN E

sugesti, rozentuzjazmowanych zwolennikw, po czym na oczach widowni zapewni mu doznanie, ktre zdaje si wnosi ogromne zmiany Do tego sprowadza si caa jego charyzma i osignicia. Z pewnoci wyrnia si w tej dziedzinie, co sprawia, e trudno stwierdzi, czy rzeczywicie jest taki skuteczny, czy te jest tylko byskotliwym i zniewalajcym nacigaczem. Jeden z aspektw NLP, ktry zawsze bdzie mu przysparza wielkiej popularnoci, to olniewajce i fantastyczne deklaracje, e dziki procesowi zwanemu modelowaniem kady moe zosta geniuszem. Chocia Bandler moe si osobicie dystansowa od niektrych przesadzonych obietnic, jakie daj terapeuci (w wikszoci jego uczniowie), to sam pozwala sobie na bardzo mocne stwierdzenia dotyczce tego, co mona osign, a poza tym jest obecnie tylko jednym z gosw w tej rozlegej dziedzinie. (Poniewa w NLP nie ma nic staego, a Bandler jest intrygujc, ale pokrtn osobowoci, jeli przyprze go do muru, wydaje si uczciwe krytykowa niektre z tych deklaracji wobec braku konkretnych alternatyw czy nawet
157

PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE

wyranego punktu odniesienia). Aby przystpi do modelowania, musimy najpierw pozna nieuwiadamiane strategie osoby, ktr chcemy naladowa. W tym celu zadajemy szereg kluczowych pyta, ktre odsaniaj wszystkie etapy jej wewntrznych procesw. S to sprawy, o ktrych ta osoba normalnie nie myli, i dojdzie do nich dopiero pod wpywem naszych pyta. Nastpnie wyprbowujemy te procesy na sobie i uywajc wyobrani, staramy si myle i odczuwa jak osoba, od ktrej chcemy si uczy. Przyjmujemy jej umiejtnoci jako wasne. By moe brzmi to troch zawile, ale chyba si zgodzisz, e zaciekawienie ludmi, ktrych zachowanie podziwiamy i od ktrych chcielibymy si uczy, to rzecz pozytywna i wartociowa. Sensownie byoby tak postpowa, ale niektrzy nie s skonni myle w ten sposb. Zwykle jestemy przywizani do swojej osobowoci i problemw i na tym koniec. Z pewnoci wiat technik samodoskonalenia ma nam wiele do zaoferowania i moemy si nauczy, jak stosowa w praktyce nowe zachowania, ktre przynios nam wyzwolenie. Problem pojawia si jednak, gdy traktujemy NLP jak co w rodzaju magii. W jednym z eksperymentw jedna grupa modelowaa osob strzelca wyborowego, podczas gdy druga wiczya tradycyjnymi metodami. Obie miay tyle samo czasu na nauk i obie osigny ten sam poziom umiejtnoci strzeleckich. Modelowanie nie okazao si cudown metod, jeli chodzi o tak wymierne i konkretne umiejtnoci. Osobicie pamitam zachwyt, ktrego doznaem, przygldajc si, jak znajomy adept NLP demonstruje wynik sesji modelowania onglera. Gdy po raz dwunasty wyciga pieczki spod sofy, stao si jasne, e nie uczy si wcale szybciej, ni gdyby to robi w sposb tradycyjny. Modelowanie moe prawdopodobnie znale szersze zastosowanie w nauce bardziej elementarnych, sabiej przyswajalnych (i mniej wymiernych) umiejtnoci, takich jak charyzma albo efektywne podejcie do rozwizywania zada. Jest to jednak bardziej przyziemny obraz modelowania ni ten, ktrego NLP uywa, aby przyciga ludzi. Mwi ci, e moesz zamieni si w Pavarottiego lub Einsteina dziki jakiemu zaczarowanemu i byskawicznemu procesowi programowania mzgu. O ile pierwotna intencja tej techniki bez wtpienia bya zupenie inna, to taka zwodnicza koncepcja jest propagowana obecnie. Tak wyolbrzymione deklaracje, niesprawdzone i niewytumaczalne, goszone przez rozrastajcy si
158

HIPNOZA I SUGESTIA

przemys, ktry wywiera wpyw na ycie osobiste i biznes, to chyba co niepokojcego. Kolejna sugestia nasuwa si sama. Czy nie mog uczy si w ten sposb od innych, nie nazywajc tego programowaniem neurolingwistycznym? Czy przez cay czas nie wzorujemy si na innych ludziach i nie staramy si dorwna naszym mentorom? Oczywicie odpowied brzmi: tak. Poniewa NLP ma korzenie nie tylko w dziaalnoci Bandlera i Grindera, ale te w pewnych zapatrywaniach Freuda, Junga, Chomsky'ego oraz wszystkich tych terapeutw, ktrzy inspirowali jego twrcw, i poniewa za punkt wyjcia obiera co, co ju funkcjonuje, niewiele ma w sobie oryginalnoci. Jednym z wielu denerwujcych przyzwyczaje, jakie cechuj zwolennikw tej techniki, jest goszenie opinii, e jeli chodzi o wiadomy wgld w wewntrzne procesy czowieka, nic nie moe si rwna z NLR Prbowano zbada, czy niektre z bardziej wymiernych twierdze NLP faktycznie maj jak warto. Zbir takich wanie twierdze wie si z pojciami podstawowego systemu reprezentacji oraz sygnaw wzrokowych.

Co w tych oczach jest (czasami)

Wedug NLP wyobraamy sobie wiat w sposb wizualny, suchowy albo oparty na wraeniach dotykowych (kinestetyczny). S to systemy reprezentacji". Kiedy o czym mylimy, tworzymy w gowie obraz tej rzeczy, syszymy co w mylach, kojarzymy to z jakimi odczuciami albo czymy to wszystko ze sob. Wyobra sobie na przykad, e kto ci zapyta, czy chcesz przyj do Royal Albert Hall na wykad o Smerfach. Zakadajc, e twoja odpowied brzmi tak", moesz a) oczyma wyobrani ujrze Smerfy, b) przywoa obraz Royal Albert Hall, c) usysze bliej niesprecyzowany urywek wykadu albo siebie zadajcego wnikliwe pytanie o Smerfetk, ktre zawsze ci nurtowao, czy wreszcie d) wyobrazi sobie swoje zwizane ze Smerfami odczucia i zauway, e s cakiem przyjemne. Wielu zwolennikw NLP twierdzi, e ludzie zazwyczaj maj predyspozycje do okrelonego systemu reprezentacji. Innymi sowy, kto bdzie skonny raczej widzie obrazy, ni sysze gosy, a kto inny woli bezporednio czy si ze swoimi odczuciami.
159

PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE

Mona by si na przykad spodziewa, e system reprezentacji kompozytora bdzie si przede wszystkim opiera na wraeniach suchowych, poniewa jest on najbardziej zwizany ze wiatem dwiku. Niektrzy wyznawcy NLP uwaaj jednak taki pogld za bdny. Wedug nich bardziej trafnie byoby powiedzie, e ludzie przez cay czas poruszaj si midzy rnymi systemami postrzegania wzorcw. Tote nasz kompozytor mgby by suchowy",
HIFNOZA I SUGESTIA

mylc o muzyce, ale kupujc ubrania, prawdopodobnie stanie si wizualny". Taki scenariusz mieszanych systemw postrzegania wzorcw wydaje si bardziej prawdopodobny, chocia wiadczy 0 tym, e koncepcja p o d s t a w o w e g o (a przez to przewidywalnego) systemu reprezentacji jest bezuyteczna. Dlaczego podstawowy system reprezentacji ma znaczenie? No c, NLP twierdzi, e jeli moemy si dowiedzie, jak ludzie postrzegaj wiat w danym momencie, moemy nawiza z nimi bliszy kontakt, a to pociga za sob silniejszy wpyw. Wyobra sobie na przykad, e chcesz kupi nowy zestaw hi-fi. Stary jest ju sfatygowany, a poza tym chciaby mie co nowoczeniejszego. Masz pewne wyobraenie, jakiego rodzaju sprztu poszukujesz, udajesz si zatem do sklepu i pytasz o nowy odtwarzacz. W odpowiedzi syszysz: Nie mamy niczego takiego. To jest sklep ze zdrow ywnoci". Idziesz wic do sklepu elektronicznego i zwracasz si do sprzedawcy: Rozgldam si za sprztem hi-fi. Mog jaki zobaczy? Widziaem kilka adnych na wystawie". Sprzedawca wie, ktry z odtwarzaczy ma najlepsze recenzje w prasie specjalistycznej i ktry sprawuje si lepiej od innych. Podaje ci wic nazw modelu. Pytasz go o szczegy, a on informuje ci, e ten typ ma znakomite brzmienie. Opowiada di o czstotliwodach 1 typach gonikw, zotych stykach i parametrach technicznych. Chcesz obejrze to cudo, a sprzedawca spenia twoje yczenie. Dodaje co jeszcze na temat jakoci dwiku, ale jako nie czujesz si podekscytowany. Na innej pce dostrzegasz pikny odtwarzacz i jego widok wprawia ci w oywienie. Pytasz o niego, a sprzedawca mwi, e jego brzmienie si nie umywa do tamtego, goniki maj mniejsz moc, a jako wzmacniacza jest nisza. Jeste zmieszany i
160

HIPNOZA I SUGESTIA

nie wiesz, czego chcesz. Wychodzisz, mwic, e jeszcze si zastanowisz. Sprzedawca majcy pojcie o systemie reprezentacji zachowaby si zupenie inaczej. W przytoczonej powyej historyjce ma on ze zrozumiaych wzgldw suchowy system reprezentacji wzorcw dotyczcych odtwarzaczy muzycznych pracuje w brany zbyt dugo, aby przejmowa si wygldem zewntrznym urzdzenia. Z atwoci moe wychwyci rnice w brzmieniu dobrego i zego sprztu i chce podzieli si swoim entuzjazmem. Ty jednak przede wszystkim jeste zainteresowany kupnem czego, co piknie wyglda. Sposb, w jaki zaczynasz rozmow ze sprzedawc, powinien mu to uwiadomi. Uywasz wielu sw ze sfery wizualnej. R o z g l d a s z s i za sprztem hi-fi. Chciaby jaki z o b a c z y . W i d z i a e kilka adnych na wystawie. Poniewa jednak sprzedawca jest przywizany do wasnego systemu reprezentacji, do transakcji nie dochodzi. Jeste zdezorientowany i zawiedziony. Ten czowiek powinien ci wysucha, a potem zaprezentowa ci kilka piknie wygldajcych odtwarzaczy, ktre jego zdaniem cechowaaby odpowiednia dla ciebie jako dwiku. Wtedy opuciby sklep zadowolony. Techniki sprzeday bardzo mnie interesuj i jestem przekonany, e czsto klient mwi dokadnie, czego oczekuje. Sprzedawcy zazwyczaj popeniaj bd, przyjmujc sztywn postaw, i z reguy nie s na tyle elastyczni, aby klient mg wskaza im najprostsz drog do sfinalizowania transakcji. Co ciekawe, takie same nieporozumienia mog mie miejsce w relacjach midzyludzkich. Wszystko to wie si z wystpowaniem albo brakiem bliskiego kontaktu. Na przykad ona uskara si, e m zbyt rzadko wyznaje jej mio. M nie moe tego zrozumie, poniewa czciej ni ktrykolwiek ze znanych mu mczyzn wraca do domu z kwiatami albo kupuje jej prezenty. Sposobem na rozwizanie tego paradoksu jest odkrycie, e kada ze stron kieruje si innym systemem reprezentacji wzorcw istotnych w wyraaniu uczu. Zona wolaaby u s y s z e co miego, ni w i d z i e upominki i kwiaty, podczas gdy m jest w tej sytuacji bardziej wizualny" i uwaa, e widoczne" dowody przywizania s waniejsze. Byoby lepiej, gdyby obydwoje potrafili to wzi pod uwag i eby przynajmniej jedno z nich zmienio swe zachowanie, nie majc przy tym poczucia niesprawiedliwoci. Czy to nie jest
161

PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE

powszechny bd? Ilu z nas ma trudnoci z okreleniem, jak czuj si kochani ci, ktrych kochamy? Zwykle zachowujemy si w taki sposb, jaki sami bymy docenili, ale moe to by cakowicie chybione*. Jak dotd, doskonale. Powyszy przykad dowodzi, e uywane przez nas sowa mog zawiera pewne wskazwki co do systemu postrzegania, z jakiego naleaoby skorzysta. Wedug NLP stwierdzenia, ktre wygaszamy, s bezporednim odzwierciedleniem naszego systemu reprezentacji. W zwizku z tym kto, kto uywa sformuowania: Widz, o co ci chodzi", wyraa dosownie fakt, e jest w stanie przywoa dokadny obraz tego, o czym mwisz. Ludzie majcy suchowy system reprezentacji mogliby w takiej sytuacji powiedzie: To brzmi wietnie", za osoba mylca kinestetycznie powiedziaaby: Czuj si z tym dobrze". Dlatego aby nawiza z kim porozumienie, powiniene uywa stwierdze dostosowanych do jego systemu postrzegania. Zgodnie z takim myleniem naley dosownie mwi jego jzykiem". Chocia moe si to w pewnym stopniu wydawa moliwe do przyjcia, naley przyjrze si temu zagadnieniu z dystansu. Zaczynamy bowiem przekracza granic magicznego wiata NLP, wabicego wiar i naiwnoci. Wyznawcy NLP twierdz rwnie, e mona rozrnia systemy postrzegania wzorcw, przygldajc si ruchom gaek ocznych rozmwcy. Wystarczy zada komu pytanie, ktre zmusi go do poszukiwania w mylach odpowiedzi, a nastpnie obserwowa jego oczy. Przed nawizaniem kontaktu wzrokowego z tob rozmwca powinien zerkn w bok albo skierowa wzrok w gr, pograjc si w zadumie. Kierunek, w ktrym patrzy, ma rzekomo informowa o tym, co dzieje si w jego gowie. Szczegy tej teorii obrazuje poniszy schemat.

* Wane spostrzeenie. Dowiedz si od swoich bliskich, kiedy czuj si docenieni, a potem wciel to w ycie. Albo zapytaj ich, jakimi chcieliby by zapamitani po mierci. Pozwoli ci to poj, w jaki sposb chc by postrzegani, i podbijesz ich serca, gdy po kilku miesicach uyjesz waciwych sw, aby wyrazi swe uczucia. Nie ma tu mowy o nieszczeroci to tylko sposb sprawienia, by twoja szczero przyniosa

162

HIPNOZA I SUGESTIA

Schemat ukazuje znaczenie ruchw oczu, jakie wykonuje osoba znajdujca si naprzeciwko nas. Nawet najbardziej zagorzali zwolennicy NLP przyznaj, e nie sprawdza si to we wszystkich przypadkach, lecz raczej stanowi regu opart na dowiadczeniu. Niemniej jednak argumentuj, e kady przywizuje si do swojego wzorca. Skrty oznaczaj co nastpuje: WK WZROKOWY (konstruowane obrazy) SK SUCHOWY (konstruowane dwiki) K KINESTETYCZNY (odczucia) Wz WZROKOWY (zapamitane obrazy) Sz R SUCHOWY (zapamitane dwiki) A SUCHOWY (dialog wewntrzny) Spojrzenie skierowane na wprost jest w tym modelu kolejnym sygnaem wiadczcym o przebiegu procesu konstruowania obrazu. Konstruowany" znaczy tyle, e dwik lub obraz jest tworzony, a nie przywoywany z pamici. Jeeli zatem wanie prbujesz sobie przypomnie wygld swego pokoju z dziecistwa (przerwij na moment czytanie i od ksik), to powiniene odkry, e twoje oczy powdroway do gry i w bok. Prawdopodobnie spojrzysz w lewo, co wedug tego modelu oznacza obraz przywoany z pamici. A potem, kiedy sobie uzmysowisz, e twj obecny pokj

163

HIPNOZA I SUGESTIA

ma zupenie inny wystrj, i zaczniesz si zastanawia nad tym, jak powinien wyglda, twoje oczy zgodnie z modelem wykonaj ruch po przektnej, aby uatwi konstruowanie obrazu. Gdyby natomiast wychwyci najlejszy odgos dobiegajcy z zewntrz, powiniene dostrzec, e twoje oczy wdruj w bok na poziomie uszu, a nie w gr, jak w przypadku wyobrae wizualnych. Moliwe, e ma to co wsplnego z naturaln tendencj do przechylania gowy w sytuacji, gdy wytamy such. Moim zdaniem uczciwie byoby zaznaczy, e chocia moe si to wydawa troch ezoteryczne, znajduje odzwierciedlenie w tym, co zauwaamy podczas wielu kontaktw z ludmi. Jeli zapytasz dziewczyn, czy chciaaby pozna twoich rodzicw, a ona na moment spuci wzrok, zanim odpowie tak", oznacza to, e przez chwil czua si niepewnie i zastanawiaa si nad swoimi emocjami albo zadawaa sobie pytanie, czy naprawd tego chce. Gdyby by tak miy jak ja, widzc taki przebysk niezdecydowania, mgby nawet powiedzie: Nie musisz tego robi, skoro nie masz ochoty". Gdyby za jej oczy na moment powdroway w gr, moesz wywnioskowa, e zastanawiaa si przez uamek sekundy, ale nie targay ni sprzeczne uczucia. Chocia wic oglna zasada ukazana w powyszym przykadzie ma korzenie w realiach ycia codziennego, to nie do koca wiadomo, w jakim stopniu jest miarodajna i uyteczna. Ujmujc to inaczej, wiele moe zalee od tego, czy wtajemniczony obserwator szuka sygnaw, ktre odpowiadaj jego oczekiwaniom. Hipoteza na temat ruchw gaek ocznych bya wielokrotnie badana przez naukowcw, ktrzy niezmiennie dowodzili jej bezpodstawnoci. Trudno jednak orzec, czy przyczyn byo nieprawdziwe zaoenie, czy te niewaciwie przeprowadzony eksperyment. Zwolennicy NLP naturalnie opowiadaj si za tym drugim. Testy zazwyczaj przeprowadza si w sposb nastpujcy. Osobie, ktra nie zna celu badania, zadaje si seri pyta, ktre zdaniem naukowcw wywoaj wyrany proces wizualny, suchowy bd kinestetyczny. Na przykad eksperymentator zadaje pytanie obli-

184

czone na reakcj kinestetyczn, ktre mogoby brzmie: Jakie by to byo uczucie pywa w makaronie?", po czym obserwuje ruch

HIPNOZA I SUGESTIA

gaek ocznych badanego. Problem stanowi fakt, e pytanie tego rodzaju mogoby oczywicie wzbudzi najpierw reakcj wizualn (obiekt wyobraa sobie siebie zanurzonego w makaronie) czy nawet suchow (obiekt powtarza w mylach pytanie i poszukuje odpowiedzi). Teoretycznie moe to spowodowa, e zanim dojdzie do oczekiwanej reakcji kinestetycznej, w pierwszej kolejnoci pojawi si inne ruchy gaek ocznych. Chocia po nich mog nastpi te waciwe", niekoniecznie musi to zosta ujte w wynikach. Bez dokadnego sprawdzenia protokou z tych eksperymentw trudno rozstrzygn, na ile s wiarygodne. Skoro jednak teoria ruchw gaek ocznych jest tak trudna do potwierdzenia, cho obserwatorzy staraj si przyj moliwie najbardziej obiektywne stanowisko, mona wnioskowa, e nie sposb na niej polega, jak to czyni tendencyjnie nastawieni zwolennicy NLP, ktrzy zreszt nie podejmuj adnych eksperymentw. Osobicie podejrzewam, e gdyby owa teoria bya faktycznie niezawodna, wyniki bada okazayby si o wiele bardziej pozytywne. Nie ulega jednak wtpliwoci, e reakcje niektrych ludzi z wyran regularnoci odpowiadaj schematowi ruchw gaek ocznych, warto wic przynajmniej mie wiadomo, e taka teoria istnieje. Entuzjaci programu The Heist powinni jeszcze raz obejrze sekwencj, w ktrej uczestnicy eksperymentu wymieniaj zapamitane podczas seminarium sowa. Nauczyem ich systemu powiza, w ktrym przejcie do kadego kolejnego sowa polega na przywoaniu jakiego dziwnego obrazu. Mona byo zaobserwowa, jak przypominajc sobie kady z obrazw, ochotnicy zachowuj si zgodnie z modelem NLP. Wygldao to niemal jak podrcznikowy pokaz. Podobne testy przeprowadzono, aby sprawdzi, czy faktycznie czujemy si swobodniej w towarzystwie ludzi, ktrzy podzielaj nasze systemy reprezentacji. Rwnie w tym wypadku nie udao si wykaza, e takie dopasowanie wzmacnia wizi czy zaufanie. Jeden z badaczy odkry, e terapeuci, ktrzy dostosowuj si do jzyka swoich klientw, s w rzeczywistoci mniej wiarygodni i skuteczni. Znowu jednak, nie znajc dokadnego przebiegu bada, trudno ustali, w jakim stopniu inne czynniki wpyny na wynik. Takie same trudnoci towarzysz wielu innym badaniom powiconym subtelnym kwestiom relacji interpersonalnych.

HIPNOZA I SUGESTIA

Musimy zachowa ostrono, cho nie oznacza to, e teorie NLP nie powinny by naleycie zbadane, by moe przy wsppracy ich twrcw z naukowcami, ktrzy mogliby zaproponowa zadowalajc dla wszystkich procedur badawcz. NLP to ogromny interes i choby z tego wzgldu warto potraktowa je powanie, aczkolwiek nigdy nie bya to zmiana paradygmatu", jak uwaaj Bandler i Grinder. Kurs, na ktry uczszczaem, zorganizowany by z rozmachem (czterystu uczestnikw) i mia bardzo podniosy nastrj. Kojarzy mi si z ruchem zielonowitkowcw, z ktrymi byem zwizany kilka lat wczeniej. Chocia bardzo mi si podoba i bez wtpienia wstrzeliem si w jego rytm, podobiestwo do kocioa sprawiao, e niekiedy czuem si troch nieswojo. Odkryem, e w obu przypadkach znajduje zastosowanie pewna technika manipulacji, opierajca si na mentalnoci typu potrafimy mia si z samych siebie". Zarwno mistrzowie NLP, jak i charyzmatyczni przywdcy religijni, stojc na scenie, zachcaj czasem zgromadzonych do miechu, podczas gdy sami parodiuj niektre ze swych zabawniejszych wyczynw. Kiedy w odpowiedzi rozlegaj si chichoty, obecne na sali zasoby inteligentnego sceptycyzmu topniej bez reszty i widowisko moe przebiega bez zakce i rozbienoci zda. Niektre kursy NLP mog wystrzega si przesadnego szumu i teatralnoci, ale zwykle popeniaj inny bd i zagbiaj si zbytnio w technik. Zarwno Bandler, jak i Anthony Robbins reklamuj swj towar przede wszystkim jako rodzaj nastawienia i jawnie posuguj si ewangelicznym zadciem, aby wzbudzi w nas emocje i upodatni na sugesti, co daje im pewno, e: a) przesanie osignie cel i b) zechcemy zapaci za kolejne kursy. W pitym wieku naszej ery wdrujcy po Grecji sofici zarabiali na ycie, udzielajc rad, ktre miay zapewni sukcesy w polityce. Wygaszali wykady i ksztacili uczniw, pobierajc za to sone opaty. Uczyli modych politykw, jak sprawi, aby tum im uwierzy. Sofici szczycili si umiejtnoci przekonywania ludzi, e czarne jest biae, oraz udzielania satysfakcjonujcych suchaczy odpowiedzi na pytania z dziedzin, o ktrych nie mieli pojcia. Kunsztownie dobierajc sowa i posugujc si barokowymi metaforami, potrafili zbi z tropu i uciszy przeciwnikw, lecz nie byli zainteresowani poszukiwaniem prawdy. Ich dziaalno stanowia odpowiedz na powszechne wrd ludzi pragnienie sukcesu odnoszonego bez wysiku i mudnego

HIPNOZA I SUGESTIA

zdobywania wiedzy, a jedynie dziki sprytowi i naladownictwu. To bardzo stary biznes. Na koniec kursu, ktry trwa jedynie cztery dni, otrzymaem certyfikat terapeuty. Nie musiaem zdawa adnych egzaminw ani w jakikolwiek inny sposb zapracowa na swoje uprawnienia. Pod wieloma wzgldami kurs zmierza do tego, by zakorzeni w nas zdeterminowane" nastawienie do zmieniania siebie lub innych na lepsze, tote jaki rodzaj formalnych sprawdzianw mgby si wyda rozczarowujco przyziemny. Takim oto sposobem okoo czterystu uczestnikw, z ktrych niektrzy byli wyranie niezrwnowaeni bd zagubieni, mogo po czterech dniach pretensjonalnego spdu bez przeszkd okrzykn si terapeutami i leczy zaamanych ludzi pod szyldem NLP. Powiedziano nam, e po roku mamy skontaktowa si z organizatorami i powiedzie, dlaczego nasze licencje powinny zosta przeduone, a jeli bdziemy kreatywnie wykorzystywa sw znajomo NLP, przel nam kolejny certyfikat na drugi rok dziaalnoci. Poniewa tych kilka dni spdzonych w towarzystwie setek przyszych terapeutw zniechcio mnie do zawodowego praktykowania NLP, nie miaem zamiaru z nikim si kontaktowa. Po roku otrzymaem jednak list, ktry przypomina mi, e mam zadzwoni i porozmawia o przedueniu moich uprawnie. Zignorowaem go, ale po niedugim czasie przyszo nastpne powiadomienie, ktrego autorzy owiadczali, e z radoci przyl mi nowy certyfikat, jeli tylko si z nimi skontaktuj. atwo, z jak szafowali tymi dokumentami, wzbudzia we mnie pewne podejrzenia i znowu zignorowaem ich prob. Wkrtce potem znalazem w skrzynce pocztowej pikny nowy dyplom uprawniajcy mnie do kolejnego roku praktyki.

Metody osobistych przemian

Ukierunkowana wi
Staraem si nie czyni z tej ksiki poradnika, chocia pierwszemu wydawcy, ktry si ni zainteresowa, najbardziej odpowiadaa wanie taka forma. Na sam myl o tej koncepcji traciem zapa. Nie chodzi o to, e niektre poradniki nie nale do porywajcych lektur,

HIPNOZA I SUGESTIA

ale, no c, bdmy szczerzy: moecie to sobie wyobrazi? Poradnik. Sama ta idea. Nie. Koniec dyskusji. Niemniej jednak w tym rozdziale omwi kilka postaw bd technik, ktre mog okaza si przydatne. Niektre s bardzo przesiknite NLP. Jak ju sugerowaem, jeli z rwnania NLP usuniemy wyszczerzanie zbw w szerokim umiechu, rozlazych maniakw zaliczajcych wszystkie kursy, owadnite urojeniami dobre wrki oraz komicznych biznesmenw, jak rwnie niektre z kategorycznych i szalonych teorii, pozostanie kilka dosy sensownych metod i technik, ktre warto zna, nawet jeli nie zamierzacie zosta Szczerymi Wyznawcami. Pamitam pewien wywiad z hipnotyzerem, ktry w latach dziewidziesitych XX wieku ukaza si w tygodniku Observer". W trakcie wywiadu dziennikarz zacz odnosi wraenie, e dzieje si co dziwnego, i szybko zda sobie spraw, e rozmwca naladuje wszystkie jego ruchy. Caa reszta artykuu powicona bya zachowaniu hipnotyzera, ktre dziennikarz odebra jako osobliwe i nienaturalne. Podda go nawet testowi, krzyujc i rozprostowujc nogi oraz poruszajc rkoma, aby przekona si, e tamten natychmiast powtarza jego ruchy Najbardziej

ujo mnie w tym artykule to, e metoda stosowana przez hipnotyzera (odzwierciedlanie postawy ciaa) naley do klasycznego repertuaru NLP i podobnie jak wikszo tej klasyki okazuje si zawodna, poniewa zostaa sprowadzona do techniki". Wikszo ludzi, nawizujc ze sob kontakt, niewiadomie wchodzi w stan bliskiego porozumienia. Zazwyczaj naladuj wzajemnie swj jzyk ciaa, nie zdajc sobie z tego sprawy. Dlatego powszechny jest widok partnerw siedzcych przy kawiarnianym stoliku w pozycjach stanowicych swoje lustrzane odbicia. Sia tego zjawiska nie powinna by dla ciebie niczym nowym, jeli kiedykolwiek zdarzya ci si duga rozmowa z przyjacielem, podczas ktrej jeden z was postanowi przenie si z krzesa na podog. Wystarczy tylko krtka chwila, aby ten drugi przyczy si do niego, zajmujc miejsce na dywanie. Tak mocne jest pragnienie podtrzymania wizi. Podobne s przyczyny tego dziwnego odczucia,

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

ktrego wszyscy dowiadczylimy (cho nigdy nie przychodzi nam na myl, aby o nim wspomnie), gdy wyczuwalimy, e druga osoba ma zamiar wsta i wyj. Nagle pojawia si jakie poruszenie albo zmiana nastroju, co wisi w powietrzu i wtedy wiesz, e za chwil kto zacznie zbiera si do wyjcia. A jeli tego nie robi, odnosisz wraenie, e naduywa twojej gocinnoci. Wyksztacilicie midzy sob tak siln relacj, e druga osoba kieruje si podobnymi schematami mylowymi i podobnie jak ty wyczuwa, kiedy wypada zakoczy spotkanie. Jeli za sama podejmie decyzj, e pora si zbiera, w naturalny sposb zerwie wasz relacj i w mowie jej ciaa pojawi si kilka niewiadomych gestw sygnalizujcych ch wyjcia, a rozmowa zacznie zmierza ku kocowi. Powicone takim relacjom badania ukazuj fascynujce bogactwo zwierciadlanych zachowa, o wiele subtelniej szych ni postawa ciaa. Ludzie, ktrych czy bliska wi, zazwyczaj oddychaj i mrugaj w tym samym rytmie, przejmuj nawzajem swj wyraz twarzy i posuguj si takim samym jzykiem. Do tego zjawiska dochodzi wskutek wzajemnego porozumienia, ale nasuwa si pytanie, czy moe to automatycznie prowadzi do bliskich relacji. Przy ujo mnie w tym artykule to, e metoda stosowana przez hipnotyzera (odzwierciedlanie postawy ciaa) naley do klasycznego repertuaru NLP i podobnie jak wikszo tej klasyki okazuje si zawodna, poniewa zostaa sprowadzona do techniki". Wikszo ludzi, nawizujc ze sob kontakt, niewiadomie wchodzi w stan bliskiego porozumienia. Zazwyczaj naladuj wzajemnie swj jzyk ciaa, nie zdajc sobie z tego sprawy. Dlatego powszechny jest widok partnerw siedzcych przy kawiarnianym stoliku w pozycjach stanowicych swoje lustrzane odbicia. Sia tego zjawiska nie powinna by dla ciebie niczym nowym, jeli kiedykolwiek zdarzya ci si duga rozmowa z przyjacielem, podczas ktrej jeden z was postanowi przenie si z krzesa na podog. Wystarczy tylko krtka chwila, aby ten drugi przyczy si do niego, zajmujc miejsce na dywanie. Tak mocne jest pragnienie podtrzymania wizi. Podobne s przyczyny tego dziwnego odczucia, ktrego wszyscy dowiadczylimy (cho nigdy nie przychodzi nam na myl, aby o nim wspomnie), gdy wyczuwalimy, e druga osoba ma zamiar wsta i wyj. Nagle pojawia si jakie poruszenie albo zmiana nastroju, co wisi w powietrzu i wtedy wiesz, e za chwil kto zacznie
169

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

zbiera si do wyjcia. A jeli tego nie robi, odnosisz wraenie, e naduywa twojej gocinnoci. Wyksztacilicie midzy sob tak siln relacj, e druga osoba kieruje si podobnymi schematami mylowymi i podobnie jak ty wyczuwa, kiedy wypada zakoczy spotkanie. Jeli za sama podejmie decyzj, e pora si zbiera, w naturalny sposb zerwie wasz relacj i w mowie jej ciaa pojawi si kilka niewiadomych gestw sygnalizujcych ch wyjcia, a rozmowa zacznie zmierza ku kocowi. Powicone takim relacjom badania ukazuj fascynujce bogactwo zwierciadlanych zachowa, o wiele subtelniejszych ni postawa ciaa. Ludzie, ktrych czy bliska wi, zazwyczaj oddychaj i mrugaj w tym samym rytmie, przejmuj nawzajem swj wyraz twarzy i posuguj si takim samym jzykiem. Do tego zjawiska dochodzi wskutek wzajemnego porozumienia, ale nasuwa si pytanie, czy moe to automatycznie prowadzi do bliskich relacji. Przy swym zamiowaniu do modelowania NLP uczy ludzi, jak wiadomie robi praktyczny uytek z owych produktw ubocznych midzyludzkiej harmonii. Eksperymentalne grupy wicz zestraja-nie oddechw i gestw oraz dobieranie odpowiedniego sownictwa. Ja rwnie braem udzia w takich wiczeniach i wszystko, co zauwayem, byo tylko wyolbrzymion wersj dowiadcze opisanych przez dziennikarza Observera". Czuj si troch nieswojo, kiedy kto naladuje wszystkie moje ruchy, bo wyglda to, jakby mi nadskakiwa albo by opniony w rozwoju. Nawet jeli kopiowanie zachowa przybiera nieco subtelniejsz form, koncepcja zakadajca, e stosowanie takiej techniki gwarantuje nam wiksz wiarygodno w stosunkach z ludmi, jest po prostu gupia. Wielu ludzi przyswaja te umiejtnoci jak sztuczki magiczne, co stanowi dla nich substytut prawdziwej charyzmy. Wyranie wida, e co im umkno po drodze. Artyku w Observerze" prezentuje czowieka, ktry u c z y tych samych technik, a kiedy je stosowa, osiga efekt zupenie odwrotny od oczekiwanego. Wraenie, jakie sprawia, byo nienaturalne i dziwaczne. Co ciekawe, zwolennicy NLP prawdopodobnie wymialiby ten przykad, twierdzc, e hipnotyzer popeni bd, stosujc t metod w sposb sztywny i dogmatyczny, zamiast przyj j jako swoj sta postaw. Jest to czsty argument przeciwko zarzutom, e NLP zamienia wszystko w magiczne techniki", ktre oczywicie nie
170

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

przynosz efektw. Niektrzy (zapewne bardziej owieceni) terapeuci utrzymuj, e takie umiejtnoci powinny stanowi cz skadow oglnego nastawienia, a nie by traktowane jako dogmat czy jaka sekretna metoda. By moe maj racj, ale gdzie wobec tego miejsce na ide przyswajalnych umiejtnoci nawizywania bliskiego kontaktu? Jeli brakujcym elementem jest postawa w duchu NLP", czy nie jest to rwnoznaczne ze stwierdzeniem: naley w naturalny sposb stworzy blisk wi", wobec czego koncepcja modelowania zdolnoci okazuje si zbdna? Jeli jeste na tyle bystry, aby zachowa obiektywn postaw, chciabym doda jeszcze co, co pozwoli ci zda sobie spraw z siy dowania zachowa. Wyobra sobie, e siedzisz przy stole i chcesz, eby jaka osoba znajdujca si w pobliu zwrcia na ciebie uwag. Sprawdza si to najlepiej, kiedy zajmujesz stabiln pozycj siedzc, natomiast mniej skuteczne jest na przyjciach, gdy ludzie kr po sali. Poniewa czsto zdarza mi si jada samotnie poza domem, wykorzystuj t technik w restauracjach albo na przyjciach, jeli interesujca mnie osoba widzi mnie, ale nie mielimy jeszcze okazji ze sob porozmawia. Stosowaem j rwnie podczas studiw, kiedy wykadowca troch przynudza, aby zwrci na siebie jego uwag i zmobilizowa si do zaangaowania. Caa zabawa polega na subtelnym, nieustannym i dyskretnym naladowaniu drugiej osoby, tak aby czua (pozostamy przy rodzaju eskim, chocia nie musi to by metoda uwodzenia), e co was czy, ale nie wiedziaa dlaczego. Nie odzywasz si do niej ani nawet na ni nie patrzysz, moesz jedynie zerka w jej stron ktem oka. Dziki temu moesz sobie od czasu do czasu pozwoli na wiksz miao. Jeli jestecie na przyjciu, popijaj drinka, ilekro ona siga po szklank. Na ile to moliwe, naladuj jej pozycj: rozpieraj si na krzele albo opieraj gow na rkach za kadym razem, kiedy ona to robi. Czasem dokadne kopiowanie moe okaza si zbyt wyraziste, jak odczu to reporter Obser-vera". Jeli wic widzisz na przykad, e ona bbni palcami po blacie, moesz zastpi to koysaniem doni. Rb cokolwiek, co nie zostanie odebrane jako ewidentny sygna. Moesz w tym czasie wda si w rozmow z kim innym (kto w ogle nie bdzie mia z tob kontaktu). Po prostu pozwl, aby twoje ciao

171

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

reagowao w takim samym rytmie, w jakim porusza si ona. Spjrz na to jak na taniec Po chwili moesz przeprowadzi test, aby sprawdzi, czy zdoae stworzy wi. Przejmij inicjatyw i przekonaj si, czy ona poda za tob. Signij po szklank i zobacz, czy skopiuje twj gest Nie jest to adna magia i nie ma w tym nic szczeglnego po prostu sygnalizujesz komu swoje podobiestwo w sytuacji, w ktrej ludzie s za co takiego wdziczni. Moesz dzi ki temu sta si osobliwie pocigajcy, ale jest to bez wtpienia do groteskowa metoda szybkiego podrywu". Bywa to nadmiernie rozdmuchane i nie wywouje przyjemnych skojarze. Technika ta niczym nie rni si od budowania wizi w celu nawizania kontaktu z wanym parterem biznesowym, kiedy podczas konferencji sigasz po piro albo wiercisz si na krzele w tym samym momencie co on. Jest to jeszcze jedna okazja do zabawy w rozmaitych sytuacjach towarzyskich. Tak metod najlepiej zastosowa wobec osoby, ktra nie siedzi na wprost ciebie, co skutecznie maskuje twoje intencje. Ale przede wszystkim rb to w naturalny sposb i z yczliwoci. Napicie i niepokj mog w znacznym stopniu zniszczy tworzc si wi, o ile tamta osoba nie jest rwnie spita. Jeli przeprowadzisz to pynnie i z wyczuciem, najprawdopodobniej wybrana osoba podejdzie do ciebie, aby nawiza rozmow, gdy wyczuje w tobie pokrewn dusz. Zachci ci to rwnie do traktowania ze szczegln uwag niewerbalnych sygnaw wysyanych przez innych ludzi, co jest cenn umiejtnoci, jeli potrafisz odpowiednio na nie reagowa.

Zabawa obrazami #
Zrb to dla mnie. Pomyl o jakim doznaniu, ktre sprawi, e poczujesz si wspaniale albo okropnie. O czym, co ci ekscytuje albo drani. Zrb to teraz. Cokolwiek, co wywouje w tobie silne emocje. Co dobrego albo zego, ale prosz, nic szokujcego. Kiedy ju si na tym skupisz i poczujesz burzliw reakcj, przypomnij sobie, co widziae. Na pewno w twoim umyle pojawi si jaki krtki film albo obraz, ktry wyzwoli emocje. Jedna z bardziej rozsdnych zasad NLP gosi, e sposb, w jaki wyobraasz sobie ten obraz lub scen, decyduje o tym, jak na niego reagujesz. Aby to
172

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

sprawdzi, sprbuj dwch rzeczy. Po pierwsze, powiksz obraz, wyostrz i rozjanij jego barwy. Zwiksz si gosu i podnie rozdzielczo. Zmieniajc obraz w ten sposb, prawdopodobnie wzmocnisz sw reakcj emocjonaln. A teraz sprbuj czego odwrotnego. Pomniejsz obraz i obni nasycenie kolorw. Niech bdzie raczej zamazany i przyciemniony. Przenie obiektyw" do perspektywy trzeciej osoby, aby mg zobaczy siebie w kadrze, zamiast widzie obraz wasnymi oczyma. Oddalaj od siebie ten czarno-biay obraz, dopki nie poczujesz, e znajduje si bardzo daleko. Sprawi to, e twoja reakcja emocjonalna osabnie prawie cakowicie. wiadomi kontrolujesz zmienne czynniki, ktre twj umys wyszukuje w naturalny sposb* Niczego nie moesz silnie odczu, dopki sobie tego szczegowo nie zaprezentujesz, co oznacza konieczno tworzenia wielkich obrazw obserwowanych z bliska i w pierwszej osobie. Podobnie trudno si ekscytowa czym, co wydaje si niewyrane i odlege. Porwnaj to, co pojawia si w twojej gowie, kiedy pomylisz o wspaniaych chwilach, jakie ostatnio spdzie w miym towarzystwie zrb to teraz i zwr uwag, co przychodzi ci na myl ze wspomnieniem o zakupach w towarzystwie koleanki z pracy, ktr niespecjalnie lubisz. Domylam si, e pierwszy obraz zobaczysz z wasnej perspektywy, wyranie, ostro i ze szczegami. Przypuszczalnie na drugim obrazie sam si pojawisz (to znaczy bdziesz go widzia z perspektywy trzeciej osoby). Bdzie niewyrany i trudny do uchwycenia, jaki taki poszarzay, mniejszy i bardziej odlegy, w przeciwiestwie do tego pierwszego. Zmieniajc te czynniki wielko, ksztat, kolorystyk, jaskrawo i pooenie obrazu moesz w znacznym stopniu kierowa swoimi naturalnymi reakcjami na jego tre. Pewna bardzo przydatna metoda oparta na tych mechanizmach pomoe ci poczu wiksz motywacj do wykonywania zada. Powiniene zaobserwowa, w jaki sposb przedstawiasz sobie co, co rzeczywicie ci motywuje, a nastpnie tak samo spojrze na zadanie stwarzajce problemy. Jeli uda ci si zobrazowa je w korzystniejszych barwach, to niemoliwe, aby nie poczu szumu rosncej motywacji. Dziki tej metodzie moesz szybko poprawi swoje nastawienie do kadej sprawy. Jeli co ci przeszkadza, pomniejsz to, odscz kolory, oddal od siebie i przenie do perspektywy trzeciej osoby.

173

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

Jeli chcesz tchn w siebie wicej entuzjazmu, postaraj si, aby obraz by wielki, ywy i barwny, znajdowa si tu przed twoimi oczami i aby postrzega go z wasnego punktu widzenia. Jeli odkryjesz, e stosowanie tej techniki nie wpywa na zmian twojego nastawienia, to moliwe, e robisz co nieprawidowo. Wemy na przykad obraz czynnoci, ktra ci motywuje i poprawia ci samopoczucie. Wybierz co, co n a p r a w d dostarcza ci motywacji i energii. Wykorzystasz to jako szablon, za pomoc ktrego sprawisz, e wewntrzne wyobraenie nudnej" czynnoci bdzie bardziej atrakcyjne. Jeli bdzie ci trudno zachowa kolejno, rozbij cay proces na nastpujce etapy: 1. Przywoaj zmotywowany" obraz. Nie powinno ci to sprawi trudnoci. Jeli jednak masz problemy, zastp go innym. Zatrzymaj obraz w gowie, a jeli przybiera posta filmu, odtwrz go kilka razy, zadajc sobie przy tym nastpujce pytania: i. Czy jest to film, czy wci obraz? ii. Czy kolory s mocne, czy nienasycone? Czy obraz jest czarno-biay? iii. Czy jest blisko? Na wycignicie rki? iv. Jak duy jest obraz? v. Czy masz wraenie, e znajdujesz si wewntrz niego, jakby ci otacza? vi. Czy ruchy s szybkie, czy powolne? vii. Czy obraz znajduje si na wprost ciebie? Czy spogldasz na niego z gry, czy od dou? Zapamitaj t pozycj. viii. Czy jeste czci obrazu, czy patrzysz na niego wasnymi oczami? 2. Teraz spjrz na niedowartociowany" obraz zadania, do ktrego chcesz zmieni nastawienie- Zadaj sobie te same pytania i zauwa, czym rni si te dwa obrazy, a co maj wsplnego.
METODY OSOBISTYCH
PRZEMIAN

3. Umie niedowartociowan" lub nudn" czynno w miejscu, w ktrym znajduje si zmotywowany" obraz, i nadaj jej wygld tego ostatniego. Zmie wszystkie parametry i
174

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

pozwl, aby nowy obraz zaj miejsce starego. Nie wstrzymuj si, poczuj si, jakby patrzy na zmotywowany obraz. 4. Moesz tchn w nowy obraz troch klimatu. Wzmocnij go odrobin, daj mu wicej tego, co ju dae. Czasem dobrze jest przypomnie sobie jaki nastrojowy motyw muzyczny, ktry mgby towarzyszy ywioowej odsonie twojej nowej wizji. Pomaga to wyobrazi sobie, e co napiera na ciebie i popycha w stron obrazu. Wprowad takie zabawne innowacje, a szybko wczujesz si w temat. Wszystko piknie i wspaniale, ale teraz musisz sprawi, eby takie przeksztacanie obrazu przychodzio ci w sposb naturalny. Poniewa jestemy skonni robi to, co ju dobrze znamy, powiniene teraz przekona swj mzg, aby przedstawia obraz w tej nowej, ekscytujcej formie, zamiast w nudnej starej. Moesz tego dokona, powtarzajc czynno przenoszenia obrazu ze starego w nowe miejsce i poddawania go wszystkim przeksztaceniom. Zacznij od pierwotnej, uprzykrzonej pozycji, ze wszystkimi jej nucymi cechami, a potem przesu go w nowe, zmotywowane" miejsce, w ktrym nabierze barw i ycia. Co wane, tutaj moesz porusza si tylko jednym torem. Mwisz swemu mzgowi: Nie tdy... tamtdy!" i nie dopuszczasz, by pomyli kierunek wprowadzania zmian. Musisz zatem dokonywa ich szybko i stanowczo, jakie pi razy z rzdu, oczyszczajc ekran" po kadej z nich, aby przed przystpieniem do kolejnej sprowadzi obraz do pozycji wyjciowej. Potem sprawd efekty. Jakie s twoje odczucia wobec starego zadania? Jeli nie pojawi si inne powane problemy, ktrymi naleaoby si zaj, powiniene zauway szybk popraw swego nastawienia, ktra zasza w sposb cakowicie naturalny. Przemawia do mnie fakt, e techniki te odtwarzaj dokadnie to, co i tak robisz, kiedy uda ci si wypracowa nowe nastawienie wobec zadania. Poniewa nie musimy upiera si przy NLP ani przy adnej innej metodzie, moemy bezpiecznie stwierdzi, e to, co wane, nie jest adn szczegln technik. Jest to nastawienie, ktre pozwala przestawi umys na bardziej pozytywne tory dziki myleniu w kategoriach p r o c e s u , bez zagbiania si w s z c z e g y problemu. Proces ten wchodzi w intrygujc wspzaleno ze zmianami natury fizjologicznej, ktre mog spowodowa znaczce rnice w
175

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

twoich reakcjach emocjonalnych na kopotliwe myli. Znajd jaki inny problem, ktry sprawia, e czujesz si le, kiedy o nim mylisz. Co, co jak wiesz, nie stanowioby problemu, gdyby by w stanie podej do tego z wiksz pewnoci siebie. Dopu to na chwil do wiadomoci, a prawdopodobnie zauwaysz, jak wpyno na twoj postaw. Zaczynasz si garbi, a moe lekko pochylasz gow. A teraz wsta, odcignij ramiona do tyu, wyprostuj plecy i spjrz przed siebie, unoszc gow. Sprbuj w takiej pozycji poczu si le z powodu tej samej rzeczy. Nie potrafisz, prawda? Wprowadzanie fizycznych zmian, takich jak ta, czsto bardzo uatwia zmian emocji na bardziej pozytywne. Jeeli czeka ci dodatkowa seria wicze na siowni albo musisz wej do pomieszczenia penego ludzi, kiedy akurat nie jeste nastrojony spoecznie, albo jeli roztkliwiasz si nad jakim problemem, co wpdza ci w ze samopoczucie, sprbuj dokona tego rodzaju zmiany. Zachowuj si, jakby by w korzystniejszej sytuacji, i przyjmij odpowiedni postaw, a moe si okaza, e twoje emocje pjd za przykadem ciaa.

Leczenie fobii
Podczas jednej z nocnych rozmw z moim wsplokatorem w Bristolu wpadlimy na bardzo dojrzay i odpowiedzialny pomys, eby wywoa lokaln panik. Byem ju dawno po egzaminach, wic nie miaem wielu zaj poza okazjonalnymi pokazami magii i trwonieniem pienidzy z dodatku mieszkaniowego, za Simon, student filozofii, ze zrozumiaych wzgldw w ogle nie mia nic do roboty. Par dni pniej przechadzalimy si w ciemnociach opustoszaymi ulicami Clifton Village i chichoczc, rozlepialimy na supach i drzewach plakaty. Uwaga!" krzyczay grube czarne litery umieszczone nad zdjciem tarantuli o pomaraczowych odnach. Tekst pod spodem wyjania, e kilka takich pajkw ucieko z transportu do zoo i prawdopodobnie osiedlio si gdzie na terenie Clifton. S aktywne gwnie w nocy, a w cigu dnia szukaj kryjwek w ciepych miejscach. Pozostawione w spokoju nie powinny by niebezpieczne dla dorosych ludzi, ale w razie ich schwytania naley to zgosi, gdy niektre prawdopodobnie s w okresie lgowym. Pod spodem znajdowa si numer telefonu, na wypadek gdyby kto zauway pajka. Wzilimy go z ksiki telefonicznej i w rzeczywistoci by
176

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

to numer firmy ubezpieczeniowej z Cardiff. Kilka takich plakatw zostawilimy pod drzwiami kioskw, zaczajc instrukcje dla sprzedawcw, aby wywiesili je w mtejscu widocznym dla klientw. Okleilimy pogron we nie dzielnic naszymi piknie spreparowanymi ogoszeniami i wrcilimy do akademika, wci chichoczc jak dzieci. Kilka kolejnych dni przynioso wspaniae rezultaty. Ludzie rozmawiali o tym na ulicy, a Simon i ja opowiadalimy sobie nawzajem wszystko, co udao si nam podsucha. Napisalimy list, ktry pewnej nocy podrzucilimy do naszego ulubionego sklepu warzywnego. By to dugi i szczegowy list, przysany rzekomo z zoo, ktry informowa, e sklepy spoywcze znajduj si w pierwszej grupie ryzyka, wraz z kwiaciarniami i przedszkolami. Wymienia take konieczne rodki ostronoci, jakie naley podj wobec zbiegych pajkw. Naleao na przykad oglda codziennie kady owoc, aby sprawdzi, czy od spodu nie przywar do niego pajk. List zaleca rwnie, by nie korzysta z owietlenia jarzeniowego albo umieci na pododze otwarty soik z past drodowo-warzywn, ktrej opary mog sprawi, e pajki stan si ospae i atwiejsze do schwytania. Pracownicy sklepu najprawdopodobniej przejrzeli nasz dowcip, ale byli na tyle uprzejmi, e wywiesili list na cianie, co tylko wzmogo niespokojne dyskusje w okolicy. Pewnego dnia miejscowa gazeta zamiecia artyku zatytuowany: Strze si pajka faszywy alarm. Pojawiy si w nim sowa potpienia ze strony dyrekcji ogrodu zoologicznego oraz pene zakopotania owiadczenie firmy ubezpieczeniowej z Cardiff, ktr podejrzewano o udzia w mistyfikacji. Donoszono rwnie, e jaka stacja telewizyjna pada ofiar oszustwa i wyemitowaa ostrzeenie przed gigantycznymi pajkami. Poniewa zaleao nam bardzo, eby mie ostatnie sowo, wpadlimy na pomys, eby sfabrykowa pajka i umieci go w jakim widocznym, ale niedostpnym miejscu. Postanowilimy go zrobi z wyciorw do czyszczenia fajek, gdy zwyky sztuczny pajk kupiony w sklepie zabawkowym wydawa nam si nie do zabawny. Ostatecznie wic skonstruowalimy Borisa i pewnej nocy umocowalimy go przy uyciu kostki do gry na gitarze Simona pod sklepieniem arkadowego przejcia niedaleko Clifton Arcade (oraz naszego warzywniaka) i spryskalimy sprayem imitujcym pajczyn.
177

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

Rano udalimy si na miejsce, aby wywoa zbiegowisko. Czekalimy na grupki ludzi przechodzce pod arkadami, a mijajc ich, jeden z nas spoglda w gr i dostrzega naszego podrabianego pajczaka. Po kilku nieudanych prbach udao nam si zgromadzi tum gapiw, ktrzy toczc si w przejciu, obserwowali mieszn konstrukcj z wyciorw do fajek przyczajon w rogu pod sklepieniem. Ludzie zatrzymywali si na chwil i szli dalej, dziki czemu po kilku kolejnych prowokacjach nikt ju nie podejrzewa nas o wywoywanie zbiegowiska. Niektrzy wiedzieli, e caa historia bya kawaem, ale inni nie byli do koca pewni. Oczywicie usunie wtrcalimy opowieci o znajomych, ktrzy naprawd widzieli pajki. Wystarczyo tylko par sugestii z naszej strony, a tum sam stworzy sobie histori i uwierzy, e Boris naprawd wspi si na cian. Byo to szczeglnie satysfakcjonujce. Kto nawet zaproponowa, eby powiadomi lokalne media, a my naturalnie poparlimy ten pomys. Pojawi si kamerzysta, ktry przynis ze sklepu warzywnego jeden z naszych plakatw i umieci go w kadrze, po czym zacz filmowa przyczajonego par metrw wyej pajka. Niestety nie przeprowadzi wywiadu z adnym z nas, ale towarzyszya mu dobrze ubrana, cho bardzo nerwowa dama, ktra cay czas co do niego mwia, zakrywajc usta notatnikiem. Dowiedziaem si pniej, e przyjechaa z zoo, co musiao by dzieem przypadku. Osobicie podejrzewam, e bya to reporterka. Przez kilka godzin wystawalimy na chodniku, powtarzajc przejaskrawion histori nowo przybyym przechodniom, a w kocu kto stwierdzi, e pajk wyglda na sztucznego. Powiedzielimy mu, e wczeniej przeszed po cianie, ale on nic sobie z tego nie robi. Nie mogc zaprotestowa, przygldalimy si, jak facet wspina si t sam drog co my i trca pajka zrolowan gazet. Brak reakcji wywoa ulg wrd zebranych, a wreszcie udao si temu gupkowi oderwa go od ciany*.

178

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

Nie mam fobii na punkcie pajkw, ale uwaam je za raczej nieprzyjemne. Nie chciabym na przykad zosta uwiziony w ciasnej szafie, w ktrej tysice pajkw azioby mi po twarzy, wpychajc si do ust i nozdrzy. Ale przedstawiona poniej technika, przypisywana

* W czasach gdy dzielilimy pokj. Simon i ja zajmowalimy si rwnie innymi zabawnymi kawaami. Nalea do nich list wysany do pewnego gderliwego i haaliwego faceta, ktry sta przede mn w kolejce po dodatek mieszkaniowy, a jego adres odczytaem z ekranu biurowego komputera. List zawiera raport o stanie jego mieszkania i wykaz warunkw, ktre powinien speni, aby uzyska wysz refundacj. Znajdowaa si tam krytyczna opinia na temat niemodnego wystroju korytarza, popkanych i brudnych szuflad w lodwce, ladw ketchupu na kredensie i nadmiaru wosw w odpywie wanny. Mia dostarczy do biura fotograficzn dokumentacj na dowd, e ustosunkowa si do tych zalece, i mam nadziej, e to zrobi. Panika wok pajka wysza nam cakiem niele, a wszystkich zainteresowanych czytelnikw z Bristolu informuj, e pirko do gitary prawdopodobnie wci tkwi w sklepieniu nad przejciem. Gdybycie je tam znaleli, bdcie tak dobrzy i pozwlcie mu pozosta na miejscu.

Bandlerowi, moe si okaza naprawd cenna dla osb cierpicych

HIPNOZA I SUGESTIA

na fobie, o ktrych wiadomo, e maj pocztek w wydarzeniach z dziecistwa. Rezultaty tego procesu powinny by naturalne i niewymuszone, niezalenie od tego, e lk wicej si ju nie pojawi. Posuyem si t metod, aby pomc przyjacielowi, ktry okropnie boi si pajkw, i upyno sze miesicy, zanim jakiego zobaczy, aby przekona si, e terapia zadziaaa. Zadzwoni do mnie, eby mi powiedzie, e wanie wyrzuci pajka z mieszkania za pomoc szklanki i pocztwki. Wtedy nagle uderzyo go, e po raz pierwszy by w stanie zbliy si do tego stworzenia, nie wpadajc w histeri. Takie wanie jest dziaanie owego lekarstwa" na fobie, ktre pozwala naturalnie i spokojnie uwolni si od irracjonalnego i paraliujcego strachu oraz wypracowa normaln, zrwnowaon i zdrow reakcj. Ostatecznie jeli odczuwasz lk przed psami, nie musisz zastpowa go rwnie siln sympati do nich. Chodzi o to, aby mg zachowa zimn krew i dostrzegajc przypadkiem jakiego gronego psa, nie zwraca na niego szczeglnej uwagi. Technika, ktr wam zaprezentuj, moe wyda si nieco dziwna, wic pozwol sobie wytumaczy, na czym si opiera. Zamy, e
179

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

mam fobi na punkcie palcw (nie mam), poniewa kiedy byem may, matka zamykaa mnie w skrzyni penej palcw (nie zamykaa), a ja odchodziem od zmysw (nie odchodziem). Teraz, ilekro widz palce, trac gow (nie trac). Dzieje si tak dlatego, e bodziec w postaci palcw przywraca mnie do tego stanu emocjonalnego (nie przywraca) i nasuwa mi ponownie (nic z tych rzeczy) wspomnienia z wczesnego dziecistwa (nie mam takich). Reakcja moich wntrznoci, zawsze gotowych pospieszy mi z pomoc, jest oczywicie przesadna (nie jest). W przypadku fobii na punkcie psw (te nie mam), na ktr cierpi osoby pogryzione w dziecistwie, mona doj do wniosku, e reakcje fizjologiczne stanowi nadmiernie wyczulony mechanizm obronny Instynktowne zachowania maj zawsze na celu twoj korzy, ale czasem prowadz na manowce. Kiedy tylko twj organizm odbierze komunikat, e lepiej ci bez tego wyolbrzymionego mechanizmu, powstrzyma go i nie bdzie wicej uruchamia. Tote opisany poniej proces dziaa na zasadzie maksymalnego utrudniania powrotu do starych wspomnie poprzez oddalenie od nich na poziomie nieuwiadomionych reakcji. Jeli nie przeladuje ci adna fobia, zastosuj t technik, aby pozby si krpujcych negatywnych reakcji, ktre pojawiaj si pod wpywem zych wspomnie. Nie wymaesz w ten sposb niczego z pamici, ale bdziesz mia do niej o wiele zdrowsze nastawienie. Moesz skorzysta z pomocy kogo, kto bdzie czyta ci instrukcje, robic odpowiednie przerwy, albo najpierw nauczy si na pami caej sekwencji. Odradzam t metod osobom, ktrych fobie wyzwalane s przez takie czynniki jak kino albo cokolwiek innego, co wchodzi w skad opisanego poniej procesu. Spotkaem kiedy faceta, ktry mia fobi na punkcie snw, wic wystpujce w procesie wizualizacje byy dla niego krpujce i w rezultacie nieskuteczne. Jeli jednak zdecydujesz si sprbowa, znajd sobie jakie spokojne miejsce, aby wszystko przebiego prawidowo i autentycznie, a mam nadziej, e metoda okae si dla ciebie tak efektywna, jak z pewnoci moe by. Zanim zaczniesz, przypomnij sobie, e fobia staje si prawdziwa, kiedy wyobraasz sobie wyzwalajce j czynniki i dopuszczasz do siebie przykre doznania. Po kilku minutach odkryjesz, e doznania te zniky. Bdzie to uczucie tak naturalne, e

180

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

moesz powtpiewa, czy naprawd nkay ci kiedykolwiek jakie przykre wyobraenia. 1. Zamknij oczy i przyjmij wygodn pozycj. Wyobra sobie, e siedzisz w ostatnim rzdzie sali kinowej. Moesz posuy si obrazem rzeczywistego kina, ktre dobrze znasz. 2. Za chwil zaczniesz oglda film o swoich wspomnieniach, ktre doprowadziy do przeladujcej ci fobii. Film nie moe by jednak wywietlony w normalny sposb. Jest bardzo stary, czarno-biay, a w gwnej roli wystpujesz ty i grasz samego siebie. Obraz jest maym kwadratem umieszczonym porodku wielkiego, starego ekranu. Moesz oglda film, ale z trudem, z powodu maych rozmiarw obrazu. Jego jako pozostawia nieco do yczenia, poniewa jest naprawd bardzo stary. Nie ma dwiku, za to rozlega si podkad muzyczny Muzyka jest komiczna, wic radz ci wybra jaki motyw z ulubionego programu telewizyjnego. Benny Hill, Muppety, Monty Python i tym podobne zwykle sprawdzaj si znakomicie. Wielbiciele grupy Bonzo Dog Doo-Dah mog wykorzysta Jollity Farm. Pamitaj, e zobaczysz w tym filmie samego siebie, wic muzyka pozwoli ci w odmienny sposb spojrze na wydarzenia. 3. Zanim zacznie si projekcja filmu, pomyl o jakiej sytuacji, w ktrej jeste silny, pewny siebie i niezawodny. Moe to by cokolwiek, od przyrzdzania wymienitej lasagne, poprzez bieg znajomo historii muzyki pop, a po jakie dziwactwo, w ktrym jeste mistrzem. Pozwl, by ogarno ci bogie poczucie mocy, rozprzestrzeniajce si po wszystkich zakamarkach twego ciaa. Powiniene je wyolbrzymi i zapamita pojawiajce si w tym momencie wraenie. Bdzie ci ono towarzyszy podczas ogldania filmu. 4. Na sygna start" rozpocznij wywietlanie. Ale jeszcze nie teraz. Tu nad tob znajduje si mae pomieszczenie z projektorem. Gdyby w ktrym momencie chcia nabra wikszego dystansu do filmu, moesz opuci swe ciao i ulecie w to miejsce, skd bdziesz mg spojrze w d na siebie siedzcego w ostatnim rzdzie sali kinowej. Film zostanie odtworzony od pocztku do
181

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

koca i opowie histori twoich wspomnie w staromodnej, czarno-biaej tonacji. Na jego kocu pojawi si nieruchomy obraz i jeeli kto czyta ci t instrukcj, powiniene da zna tej uczynnej osobie, e skoczye oglda. Ale cay czas miej zamknite oczy. Gotowy? Wcz muzyk... Start. 5. Skoczye? Dobrze. Zatrzymaj projekcj na ostatniej klatce, wsta z miejsca i przenie si do obrazu na ekranie. Spotkasz tam swoje modsze wcielenie- Pogratuluj mu odwagi, prze-

202

trwania nieprzyjemnej sytuacji albo czegokolwiek, co uznasz za stosowne. Nastpnie wejd w ciao swego modszego ja, tak eby mg spoglda jego oczami. 6. Chocia jeste na samym kocu filmu, zmie obraz na kolorowy. Za chwil odtworzysz cay film od tyu i w przyspieszonym tempie, bdc w rodku i obserwujc wszystko oczami jego bohatera. Rozlegnie si ta sama muzyka, tylko wspak i na wyszych obrotach, ale to przewijanie zakoczy si bardzo szybko. Kiedy wrcisz do pocztku, bdziesz mg otworzy oczy. W ten sposb zamkniesz proces. Gotowy? Teraz pena kolorystyka, caa wstecz, a ty patrzysz od wewntrz. Start!
7 . Dobra. Oczy otwarte? Wspaniale. A teraz przekonaj si, e

zadziaao. Pomyl jeszcze raz o czynniku wyzwalajcym fobi. Czy co si zmienio? Czy dostrzegasz, e teraz reagujesz inaczej? Czy to moliwe, eby to byo takie atwe? No i co teraz? Nastpna faza polega na zakorzenieniu twojej nowej, dojrzaej" albo uytecznej" reakcji w rzeczywistoci poprzez odnalezienie starego bodca wywoujcego fobi i odkrycie, e moesz czu si swobodnie w jego obecnoci. Jeli miae fobi na punkcie psw, a teraz jej nie odczuwasz, znajd jakiego psa i przyzwyczajaj si do tego, e si go nie boisz. Jest to bardzo wany etap musisz oswoi si ze swoj now reakcj (albo jej brakiem), a jest ona jeszcze wiea, urocza i ekscytujca. Jeli postpie zgodnie z powyszymi instrukcjami i nic si nie zmienio, sprawd, czy rzeczywicie zrobie to z penym zaangaowaniem. Jeli przeprowadzie pierwsz prb sam, teraz
182

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

popro kogo o czytanie instrukcji, co pozwoli ci bardziej si skupi. Naprawd widziaem, jak ta technika czynia cuda, ale to wycznie zasuga faktu, e pozby si fobii jest zaskakujco atwo. Warto byoby porwna to lekarstwo" ze zwykym placebo, aby zobaczy, na czym polega jego dziaanie. Mam nadziej, e na ciebie zadziaa.

Pewno siebie i projekcja wasnego obrazu

Kiedy nie urzdzam pokazw iluzji w celach zarobkowych, zajmuj si malowaniem. Kto, kto ywi niezdrowe zainteresowanie moj prywatnoci, powinien to wiedzie. Chodzc do szkoy, znajdowaem przyjemno w szkicowaniu karykatur nauczycieli, obecnie za lubi malowa portrety, ktre maj w sobie albo lekki powiew, albo nieprzyjemny swd groteski. Jest to bardzo spokojna i relaksujca forma spdzania czasu, dziki ktrej mam okazj wysucha najnowszych reklam w Classic FM. Czasem sysz od tych czarujcych ludzi, ktrym podobaj si moje obrazy, e w jaki sposb udao mi si trafnie uchwyci charakter postaci poprzez wyolbrzymienie szczegw jej wygldu. Wychodz oni z zaoenia, ktre uwaam za do osobliwe, e wygld osoby zdradza jej cechy charakteru. Chyba jednak nie ma w tym nic wicej poza nikym podobiestwem brzmienia sw karykatura" i charakter", ktre mogoby wskazywa na jakie etymologiczne powizania. Oczywicie nie ma mowy o adnym pokrewiestwie. Wyraz karykatura" wywodzi si od woskiego cari (da komu") oraz care (ogromny nos"), nie ma zatem nic wsplnego z charakterem. Bardziej prawdopodobne, e fenomen wyraania charakteru poprzez wyolbrzymienie detali polega na odpowiednim uchwyceniu grymasu bd umiechu. Tak czy inaczej, zachwyca mnie fakt, e potrafimy siga wzrokiem tak gboko pod powierzchni. Oscar Wilde mwi o masce ukrytej za czowiekiem", czyli o poczuciu, e najbardziej dogbn z naszych cech jest wygld, jaki prezentujemy wiatu. Przyjmowane pozy i nieskrywane antypatie to czsto rzeczy, ktre najwicej o nas mwi. Na tej podstawie mona uzna, e nasze wasne poczucie wewntrznego ja jest prawdopodobnie wydumanym nonsensem i zazwyczaj nie ma adnego zwizku z tym, jak naprawd odnosimy si do wiata na kadym z rzeczywistych poziomw. T niezwykle pokrzepiajc koncepcj przejo wiele poradnikw psychologicznych, ktre zachcaj, by
183

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

pozwoli pewnym zachowaniom wydosta si na powierzchni, co poruszy gbsze warstwy. Pewna znana mi osoba ma niemi tendencj do wyraania si w emailach w przykry i agresywny sposb. Poniewa dostaem od niej kilka takich listw, a owa pani jest przyjacik mojej przyjaciki, znalazem okazj, by porozmawia z ni o tym. Ku memu zdumieniu zapewnia, e piszc do mnie, naprawd nie bya poirytowana, a ca win za to nieporozumienie zwalia na nieodpowiedni sposb wysawiania si. Stwierdzia, e nie jest porywcza, we wasnym mniemaniu jest zupenie zrwnowaona, zatem nie powinienem wyciga z tych e-maili wnioskw na temat jej usposobienia. Uznaem to za bardzo interesujc sytuacj. Wszyscy uwaamy si za ludzi rozsdnych i zrwnowaonych. W istocie rozsdek innych ludzi mierzymy, porwnujc ich do siebie. Jeden z moich przyjaci, ktry czasem podjada co ukradkiem w supermarketach, potrafi to przed sob usprawiedliwi przecie nie robi nic zego, to nie jest prawdziwa kradzie. Przypuszczalnie wszyscy ywimy przekonanie, e nasza uczciwo, inteligencja, urok osobisty i gust s na odpowiednim poziomie. Nawet jeli uwaamy si za straszliwie niemiaych albo nieciekawych, nadrabiamy to wiadomoci, e jestemy przyzwoici albo szczerzy, albo i to jest najlepsze n a p r a w d i n t e r e s u j c y , jeli nas bliej pozna. Jakkolwiek skromnie bymy o sobie nie mwili, jestemy przewiadczeni, e wszystko z nami w porzdku, a nasze zachowania s usprawiedliwione. No dobra. Widzimy sabostki i dranice przypadoci u innych ludzi, ale czy rwnie oni nie sdz, e wszystko jest z nimi w jak najlepszym porzdku? Zatem czy oni si myl, a my mamy racj? A moe tylko my widzimy to w taki sposb? Jestem pewien, e przy caym swym uroku od czasu do czasu rozmawiasz o innych za ich plecami. Jeli ty i twj znajomy X macie wsplnego znajomego Y, istnieje prawdopodobiestwo, e dostrzegacie jego dranice nawyki i czasami rozmawiacie o nich. Jest to terapia, generalnie nieszkodliwa i pozbawiona zych intencji. Ale robicie to. Uwiadom sobie zatem, e twoi przyjaciele postpuj tak samo, rozmawiajc o tobie. Jest tak dlatego, e ty take masz denerwujce przyzwyczajenia, z ktrych nawet nie zdajesz sobie sprawy. Nie tylko rozmawiasz z X na temat
184

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

Y, ale kiedy spotkasz Y, rozmawiasz z nim o X w ten sam sposb, zatem X i Y rozmawiaj rwnie 0 tobie. Jeste jeszcze jedn osob o widocznych wadach, ktrej parajcy si amatorsk psychoanaliz znajomi powicaj niejedn spekulacj. Inny z moich przyjaci, cierpicy na dolegliwoci skrne (prosz, nie mylcie, e zadaj si tylko ze zodziejaszkami i dziwolgami), wyzna mi kiedy, e jest to kopotliwa przypado. Zapytaem go, dlaczego tak uwaa. Odpar, e ludzie mog to zauway i uzna za co wstrtnego. Cho rzeczywicie jest dotknity egzem, nie ma w tym niczego wstrtnego. Kto mgby pomyle: Ach, on ma egzem", a potem o tym zapomnie, albo jak w moim przypadku, jedynie odnotowa to mimochodem. Powiedziaem mu wic, i jego opinia (e jest to wstrtne) jest mao wana w porwnaniu z opiniami tysicy ludzi, z ktrymi si widuje, zatem powinien uzna, e si myli. Po prostu nie ma racji. Eksperci orzekajcy, czy jego skra jest wstrtna, czy nie, zaludniaj ca reszt wiata, a on jest tylko jeden, wic jego zdanie nie ma adnego znaczenia. To inni decyduj o tym, czy jego przypado jest krpujca, czy nie. Myl, e mnie zrozumia. Jestem w takiej sytuacji, e ludzie, ktrzy rozpoznaj mnie 1 przez chwil przebywaj w moim towarzystwie, nabieraj trwaego przekonania o moim charakterze na podstawie przelotnego kontaktu. Osoby, ktre s naprawd sawne, musz czu si tym sparaliowane. Zawsze bardzo si staram zachowywa przyjanie, aby oddali koszmarn myl, e mog zrobi na otoczeniu kiepskie wraenie. To, jacy naprawd" s sawni ludzie, stanowi zrozumiae rdo fascynacji. Wszyscy chcielibymy to wiedzie, niezalenie od tego, jak nam samym daleko do sawy. Kiedy, na pocztku swojej kariery, wpadem w popiechu do kawiarni w Bri-

stou, rozgldajc si za kim, kogo miaem nadziej tam zasta, cho byem przekonany, e spniem si na spotkanie. Przekroczyem prg i spogldajc nad gowami ludzi, wypatrywaem rudej czupryny mego przyjaciela, a poniewa byem dosy rozkojarzony, nie
185

METODY OSOBISTYCH

PRZEMIAN

zauwayem, e wychodzca para otworzya przede mn drzwi. Nie zwaajc na to, przebiegem obok nich z gow w chmurach. Uwiadomiem to sobie, kiedy byo ju za pno. Usyszaem, jak jedno z nich szeptem wypowiada moje nazwisko i dodaje: Widziae to? Nie do wiary". Takie byo ich wraenie po spotkaniu z Derrenem Brownem i odeszli, mylc, jaki to ze mnie buc. Jestem przekonany, e do dzi z satysfakcj opowiadaj innym ludziom: Derren Brown? Spotkalimy go kiedy. Kompletny buc Jest z tego znany". I moe rzeczywicie byem bucem. To wydarzenie wci nie daje mi spokoju. Bardzo mi przykro. Mam nadziej, e to przeczytaj. To byo w Primrose Caf w Bristolu. Prosz, przeczytajcie to. Z tej samej beczki, e pozwol sobie na malek dygresj, podobna rzecz przytrafia mi si, kiedy gociem u przyjaciela w Londynie podczas krcenia programu Rosyjska ruletka. Jego mieszkanie znajdowao si na ostatnim pitrze i trzeba byo pokona mnstwo schodw, eby zej na sam d. Pewnego ranka przysano po mnie samochd, ktrym miaem pojecha na plan, wic zaczem zbiega po schodach w tempie typowym dla kogo, kto wie, e ma przed sob cztery pitra i nie zamierza powici na ich przemierzenie wicej czasu ni to konieczne. Nie zdawaem sobie sprawy, e mam rozpity rozporek. Powstae wskutek popiesznego siusiu zaniedbanie w dolnej czci mojej garderoby sprawio, e miaem nie do koca zasunity zamek w spodniach, byem jednak niewiadomy faktu, e moja bielizna wydostaje si tamtdy na wolno. Co gorsza, by to akurat okres, w ktrym testowaem niesamowit swobod oferowan przez mskie bokserki i tego ranka rka Fortuny wyszperaa dla mnie z szuflady wanie jedn z takich par. Zbiegaem wic popiesznie po kilka stopni w d, majc nie tylko rozpite spodnie, ale rwnie lun bielizn osobist. Gdy znalazem si ju na samym dole, rozleg si zgrzyt klucza w zamku

frontowych drzwi i wypadajc na ulic, minem wchodzc do klatki schodowej par. Powitaem ich promiennym i serdecznym Dzie d o b r y m a j c wiadomo, e mogli mnie rozpozna. Bardziej ni zwykle dbaem o to, aby zachowywa si czarujco. Ale
207

HIPNOZA I SUGESTIA

gdy tylko owiao mnie orzewiajce wrzeniowe powietrze, natychmiast poczuem lodowaty powiew w najbardziej zaskakujcym miejscu i zdaem sobie spraw, e opuciem mieszkanie z dyndajcym na wierzchu przyrodzeniem. Dotaro do mnie rwnie, e w takim wanie stanie minem tamtych ludzi. Nie mam pojcia, czy co dostrzegli, i z czasem uczepiem si kurczowo myli, e przeszli obok mnie, niczego nie zauwaywszy, ale wci przeladuje mnie myl: Derren Brown? Spotkalimy go kiedy. Lata z fiutem na wierzchu". Po czym takim przystawianie sobie rewolweru do gowy zdaje si by rzecz cakiem naturaln. Nasuwa si mora, e to, jaki z a m i e r z a s z by, nie jest rwnoznaczne z tym, jaki j e s t e . Nie liczy si to, co c h c e s z o sobie powiedzie, ale to, co rzeczywicie p o w i e s z . Kobieta, ktra wysyaa tamte nieprzyjemne e-maile, bya potworn megier, poniewa w taki sposb si prezentowaa. I koniec dyskusji, to niewane, e ona sama myli o sobie co innego. Ludzie nigdy nie sdz, e s naprawd tacy". Sowo megier" na przykad odnosi si do tego, jak ta pani traktuje ludzi i jak si do nich zwraca, ale nie wyraa jakiej prawdy o jej duszy. Pozostawiona na bezludnej wyspie nie mogaby by megier, gdy potrzebne s relacje z innymi, aby to sowo miao jakiekolwiek znaczenie. Typow trosk dwudziestolatka jest kwestia, z czego skada si jego prawdziwa" osobowo. Chocia wane jest, ebymy wyczuwali rnic pomidzy obrazem, jaki prezentujemy w yciu spoecznym, a zachowaniami, na ktre pozwalamy sobie w samotnoci albo wrd bliskich, aden z aspektw naszej osobowoci nie jest bardziej realny od innych. Jestemy wieloaspektowi jak dyskotekowe lustrzane kule rozsiewajce refleksy wiata we wszystkich kierunkach, a ycie to jedna wielka cholerna dyskoteka. Albo co w tym rodzaju.

208

Uzbrojeni w tak wiedz moemy sprbowa spojrze na swoje zachowanie bardziej obiektywnie. Moe jeste umiarkowanie towarzyski i nie przykadasz si zbytnio do zdobywania wzgldw ludzi, ktrych poznajesz. Nie widzisz potrzeby, aby mwi pani domu, e podoba ci si przyjcie, jeli tak nie jest, i czujesz niesmak, widzc,

HIPNOZA I SUGESTIA

jak kto si nieszczerze przymila. Prawdopodobnie jeste skonny przyzna, e trzeba nieco wysiku, aby ci lepiej pozna i przekona si, i pod twoim wyciszonym i skromnym wizerunkiem kryje si co wicej. No c, nie ma nic strasznego w powyszej charakterystyce, aczkolwiek wszystko to wydaje si bardzo odmienne od powierzchownoci albo tego, co z pewn doz rezerwy mona uzna za rzeczywisto^ Ludzie mogliby naturalnie oczekiwa od ciebie wikszego zaangaowania towarzyskiego, a wielu moe twoj niemiao bdnie odebra jako obojtno, wynioso albo niech. Czy to twoja, czy ich wina? Moesz nie zachowywa si mio i wylewnie, i to z tej samej przyczyny, dla ktrej jeste skromny i wyciszony. Potrzebny jest spory zasb humoru i prawdziwego uroku, aby taka skromna osoba zjednaa sobie innych. Wszyscy mamy wspaniae zalety, ktre ujawniaj si, kiedy kto pozna nas bliej, ale nawet z t prawdziw" osobowoci wie si ten sam problem, gdy niekoniecznie jest tak ujmujca i mia, jak bymy chcieli. Podsumowujc, wszystko sprowadza si do wagi wyrobienia towarzyskiego. Celowe nadskakiwanie i oczarowywanie ludzi wcale nie musi by rwnoznaczne z nieszczeroci. Moe z wyjtkiem sytuacji, gdy zostae poproszony o szczer opini, ktra w rzeczy samej jest daleka od pochlebnej, ale nawet wtedy mona si skutecznie wykrci, nie zraajc sobie nikogo. Brak wyrobienia towarzyskiego jest zwykle symptomem braku pewnoci siebie. Mam jednak dobr wiadomo. Pewno siebie mona udawa. Nie jest prawdziwa. Nie sdz, by pewno siebie bya bardziej realna ni motywacja. Jeli czujesz si niedostatecznie zmotywowany, miej na uwadze, e tego sowa uywaj tylko ci, ktrzy mwi o braku motywacji. Ludzie zmotywowani rzadko posuguj si tym pojciem, mwic o sobie. Po prostu zajmuj si swoj robot. Brak motywacji jest usprawiedliwieniem i pozwala nada inn nazw zwykemu niewykonaniu zadania. Zapomnijmy o motywacji, nauczmy si robi od razu, co do nas naley. Z pewnoci siebie jest podobnie. Jednak musisz zda sobie spraw, e pewno siebie nie istnieje jako fakt obiektywny. Czowieka bdcego w izolacji nie moe cechowa wrodzona pewno siebie ani jej brak. Cechy te zaczynaj nam towarzyszy, kiedy obcujemy z innymi. Tak samo nie ma adnej istotnej

HIPNOZA I SUGESTIA

rnicy midzy osob naprawd" pewn siebie w jakiej sytuacji a tak, ktra tylko tak si zachowuje. Moemy zatem postrzega pewno siebie jako zachowania i triki, ktre w pewien sposb ksztatuj nasz wizerunek. Dlaczego chcemy prezentowa si jako ludzie pewni siebie? Poniewa w pewnych granicach jest to cecha niebywale atrakcyjna. Moe bardzo poprawia nam samopoczucie. Oczywicie kiedy jest jej zbyt wiele lub za mao, jest to mczce, jeli kto w naturalny sposb robi w towarzystwie dobre wraenie, sprawia ogromn przyjemno kademu, kto go pozna. Kiedy zostajesz komu przedstawiony, czy nie osdzasz od razu, jak bardzo podoba ci si ta osoba? Albo jak mio ci si z ni rozmawia? Jeli jest to kto czarujcy i sympatyczny, odczuwasz przyjemn ulg. Nie jest to nieszczere ani powierzchowne, po prostu mio, gdy kto taki jest w pobliu. Teraz prosz, zapomnij na chwil, e wypowiadam si z pozycji eksperta w sztuce bycia czarujcym czy nawet szczeglnie pewnym siebie. Mj wasny problem w tej materii bierze si z niepewnoci, czy powinienem oczekiwa, e ludzie bd mnie rozpoznawa jako twarz z telewizji. Jeli czuj, e to moliwe, zawsze staram si by miy i zostawi przyzwoite wraenie, z przyczyn, o ktrych ju wspominaem. Kiedy jednak kto nie okazuje tego wyranie, zakadam, e mnie nie zna i mog sobie bezpiecznie pozwoli na okazanie znudzenia albo zmczenia, jeli akurat tak si czuj. Spdzaem kiedy czas w towarzystwie prawdziwych gwiazd, ktre

maj wiadomo, e gdziekolwiek si pojawi, wszyscy je rozpoznaj. Dlatego mog uruchomi odpowiedni funkcj i odrobink rozrusza towarzystwo, wymieniajc uciski doni z ludmi, ktrzy do nich zagaduj. Czubym si komicznie zarozumiay, gdybym zacz si tak zachowywa. Ju sobie wyobraam komentarze typu: Za kogo on si uwaa?" wypowiadane szeptem po ktach. Zawsze jednak czuj lekkie zakopotanie, kiedy odkrywam, e ekspedientka w sklepie wanie mnie rozpoznaa, a ja jestem zmczony i mog robi nie najlepsze wrae ie. Zdarza mi si to jednak bardzo rzadko i jest wynagradzane moliwoci zakupw z niewielk gwiaz-dorsk" znik.

METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN

W tym samym stopniu co ktliwych i porywczych starszych pa szczerze nie znosz przyj. Po godzinie spdzonej w haaliwym towarzystwie dostaj klaustrofobii, o ile nie uda mi si nawiza z kim naprawd interesujcej rozmowy. Jestem pewny, e czujesz to samo nie znam nikogo, kto znajdowaby autentyczne upodobanie w przyjciu jako takim, pomijajc samych gospodarzy. W adnym wypadku nie zdarza mi si lni na salonach przesadn pewnoci siebie, cho skrycie podziwiam ludzi, ktrzy to potrafi. A taktem jest, e trzeba bardzo niewiele, aby to osign. Przede wszystkim, jakie jest twoje wyobraenie o samym sobie? Andy, mj wsplnik, posiada niebywa umiejtno wnoszenia szalonej energii, humoru i charyzmy do prawie kadej sytuacji towarzyskiej. Jest niezwyky. Ten jego talent w duej mierze wynika z pochlebnego wyobraenia o sobie i ogromnych pokadw pewnoci siebie. Byem zafascynowany, odkrywajc, e chocia jest to bez wtpienia mikry facet, postrzega siebie jako wysokiego. A bywa odwrotnie: jeden z moich przyjaci, mierzcy ponad metr dziewidziesit, ktry czuje si do niezrcznie w towarzystwie, wyzna mi, e zawsze ma wraenie, jakby wszyscy byli od niego wysi i niezmiennie zaskakuj go fotografie, na ktrych nad wszystkimi gruje. Codzienne spogldanie na innych z gry lub z dou musiao chyba jako wypaczy wyobraenie tych facetw o samych sobie.

Przy odrobinie namysu odkryjesz, e twoje wyobraenie o sobie jest przypadkowe i bardziej prawdopodobne, e ksztatuj je twoje saboci, a nie mocne strony. Czym waciwie jest taki obraz samego siebie? Unikajc abstrakcji, zobaczmy w nim to, czym naprawd jes Jest to obraz, ktry tworzysz w gowie, kiedy wizualizujesz to, kim jeste. Moesz stworzy nadrzdne wyobraenie, do ktrego odwoujesz si najczciej, ale korzysta take z wielu innych sposobw postrzegania siebie, przypisanych do szczeglnych sytuacji w domu, wrd znajomych, w pracy i tak dalej. Wybierz kilka z nich, zaczekaj chwil i zobacz, co przychodzi ci na myl. Zwr uwag, co pojawia si w twojej gowie, kiedy mylisz o sobie. Kto decyduje o
211

HIPNOZA I SUGESTIA

tym, co zawieraj te obrazy albo krtkie filmiki, ktre przechowujesz w swoim umyle? Prawdopodobnie pozwolie, aby stworzyy si same i znalazo si w nich mnstwo nieprzydatnych strzpkw informacji. Czy powiniene zawraca sobie gow zmienianiem tego, co znajduje si na tych obrazach? Faktem jest, e jeli powicisz kilka minut na przyjrzenie si ich zawartoci, moesz doprowadzi do cennych, a nawet przeomowych zmian w swoim yciu. Sposb, w jaki siebie postrzegasz, narzuca ograniczenia, jakim podlegaj twoje zachowania. Jest to dosy proste. Ludzie, ktrzy potrafi rzuci palenie z dnia na dzie, przypuszczalnie nale do tych, ktrzy s w stanie zdecydowa, e bd postrzega siebie jako niepalcych, a potem w odpowiedni sposb zmieniaj swe zachowania, nie martwic si ewentualnymi niepowodzeniami. Na pewno nie s to ci, ktrzy zaledwie prbuj nie pali", stawiajc czoo stresujcemu wyzwaniu, ktre z gry skazane jest na klsk. Zdecyduj, jaki chciaby mie obraz samego siebie. Wyobra sobie takie swoje wcielenie, ktre jest ekscytujce, ale realistyczne. Nie ma sensu przywoywanie wizji superbohatera, ktra jest cakowicie nieosigalna, ale postaraj si stworzy co, co naprawd do ciebie przemwi. Nastpnie zadbaj o to, by twj obraz emanowa cechami, ktrych chciaby mie wicej. Zaprojektuj ten autoportret i dopracuj szczegy. Zobacz, jak twoje nowe ja obcuje z ludmi w sposb, ktry ci zachwyca, i nie musi boryka si z problemami, ktre nkay ci w przeszoci. Teraz, kiedy ustalie ju tre twojego obrazu, musisz si upewni, e przedstawiasz go sobie w najbardziej pocigajcy sposb. Powiniene zwiza si z nim emocjonalnie, aby poera go wzrokiem, a nie traktowa jak odleg migawk. Pamitajc zatem, jak naley kontrolowa te mentalne obrazy, wyprbuj ponisze operacje i sprawd, ktra sprawdza si najlepiej. 1. Powiksz obraz. Niech bdzie tak wielki jak osiemnastometrowy ekran w kinie IMAX. 2. Nasy i wyostrz barwy. 3. Wzmocnij jaskrawo. 4. Sprbuj go do siebie przybliy.
212

HIPNOZA I SUGESTIA

5. Tchnij w niego troch ycia. Niech twj obraz sprawia wraenie, jakby chcia wyrwa si z ram. 6. Dodaj ciek dwikow. W wyobrani odtwrz motyw muzyczny, ktry dodaje ci pewnoci siebie albo przepenia uczuciem stosownym do obrazu. Zanurz si w swoim obrazie, dodajc do niego wszystko, co moe jeszcze bardziej go udoskonali. By moe pomocne oka si sowa aprobaty ze strony przyjaci. Wyobra sobie znaczce dla ciebie osoby, jak ulegaj twojemu urokowi, i pozwl, aby ta wizja wpyna na obraz. Kiedy ju poczujesz wszystkimi porami skry jego oddziaywanie, wyprbuj nastpujc sztuczk: wyobra sobie, e do kadego z rogw umieszczonego przed tob obrazu przymocowana jest gruba gumowa tama, drugim kocem zaczepiona gdzie za twoimi plecami. Obraz powoli oddala si od ciebie, napinajc gumy. Kiedy znajduje si ju w duej odlegoci, wyglda jak gigantyczna katapulta wycelowana prosto w ciebie. Obraz tkwi zakotwiczony w miejscu, ale musisz zda sobie spraw z ogromnego naprenia rozcignitych tam. Nastpnie umie przed sob obraz czego, co zawsze odbierao ci pewno siebie. Pomyl o sytuacji, w ktrej mgby odnie korzy ze swojego nowego obrazu. Wyobra sobie cokolwiek, jaki widok albo myl, ktra zazwyczaj wyzwala w tobie przykre odczucia. Kiedy tylko zaczn ci ogarnia, zwolnij katapult, ktra natychmiast zmiecie negatywny obraz, zastpujc go twoim nowym wizerunkiem. Pozwl, aby wrci na swoje miejsce i zastpi ze odczucia dobrymi. Zwr uwag na zmiany, a potem wyczy ekran, ponownie ustaw swj obraz w oddali i powtrz ca operacj. Zadbaj o to, aby ruch odbywa si tyko w jednym kierunku, to znaczy nie odcigaj swego wizerunku do pozycji startowej, tylko za kadym razem zaczynaj od momentu, w ktrym ju tam jest. Dziki temu twj umys odnotuje, e porusza si on tylko w jednym kierunku ku tobie. Wystarczy, gdy zrobisz to okoo piciu razy. Potem odkryjesz, e wszystko odbywa si automatycznie. Jeli sprbujesz przywoa z powrotem przykre odczucia, mylc o wywoujcych je bodcach, okae si to bardzo trudne. Nauczye si naturalnie czy stary
212

HIPNOZA I SUGESTIA

bodziec z nowym obrazem samego siebie. Moe to by bardzo przydatne, kiedy rzucasz palenie. Wyobra sobie wtedy siebie jako osob niepalc i skojarz ten wizerunek z obrazem papierosa albo czego, co dziaa na ciebie najmocniej. Jest to technika NLP znana jako wzorzec ze wistem", rwnie stworzona przez Bandlera. Chocia daleko jej do wywierania znaczcego wpywu na osobiste przemiany, warto zada sobie trud, aby si nad ni zastanowi. W tym przypadku rwnie jest wskazane, aby kto poprowadzi ci przez cay proces* najlepiej osoba na tyle dynamiczna, by moga ci pomc w dowiadczeniu waciwych odczu, przypisanych do poszczeglnych czci tej techniki. Jest ona skuteczna nie dlatego, e ma w sobie co szczeglnego, ale dlatego, e bardzo dokadnie odtwarza to, co mogoby si sta, gdyby w danej sytuacji odczuwa n a t u r a l n pewno siebie albo gdyby zamiast czu si w niej le, poczu si dobrze. Wielu ludzi jest w stanie dokonywa takich zmian, nie uciekajc si do adnej z zalecanych technik. W moim odczuciu warto metod takich jak ta ley nie w samej technice, lecz w fakcie, e zwykle likwiduj one uczucie przylgnicia do niekorzystnych wzorcw mylenia. W oderwaniu od rozdmuchanych deklaracji wygaszanych przez zwolennikw NLP sztuczki takie jak ta mog by bardzo pomocne. Oczywicie NLP przejawia zbyt silne upodobanie do takich technik, co moe wywoa typowy w tej sytuacji obd. Omijanie sedna problemu i skupianie si jedynie na obserwacji przemiany przykrych odczu w przyjemne moe zachca umys do rozlunienia i braku odpowiedzialnoci za dziaania. Pamitam, jak jeden z moich przyjaci, bdcy fanatycznym wyznawc NLP, rozmawia ze swoj crk. Bya na niego wcieka, e nie pomaga jej w normalny sposb rozwiza jakiego problemu. Jej gniew wzmagay pytania, ktre zadawa jej w ramach procesu", podczas gdy ona oczekiwaa, e z ni porozmawia i wyrazi wspczucie. Krzyczaa na niego i wytykaa mu rne przygnbiajce i mieszne wybryki, ktrych si dopuci. On za odpowiada: Dobrze. A teraz pomyl, w jaki sposb ci to zoci. Jakie obrazy pojawiaj si w twojej gowie?". Rzecz jasna, cay problem widzia w jej ograniczeniu, nie za w swym komicznym zachowaniu. Inny zagorzay maniak NLP, ktry przey kilka krtkich i nieudanych zwizkw, po rozpadzie ostatniego z nich oznajmi mi, e wanie oczyci swj mzg", aby
212

HIPNOZA I SUGESTIA

odzyska dobre samopoczucie i jest gotw znw kogo pozna. By moe odrobina prawdziwej samokrytyki i dokadniejsze spojrzenie na pewne problemy przyniosoby mu wicej korzyci ni utrwalanie zego wzorca. Techniki samopomocy mog jednym odda nieocenione usugi, a dla innych okaza si czym banalnym. Mistrzowie tacy jak Tony Robbins robi fortun, organizujc kursy motywacyjne, ktre s fantastyczne i niebezpieczne zarazem, ale sprowadzaj si do odwiecznej* i prostej zasady: oswj si z problemem. Caa rzecz w tym, eby to zrobi. W yciu towarzyskim wiadcz o nas nasze dziaania, a nie motywy. Myli i intencje maj nike znaczenie, o ile nie prowadz do czynu. Istotne jest to, jak si zachowujemy, a czasem nawet, jak bardzo staramy si by mili. Jest to oczywisty, cho czsto pomijany punkt widzenia.

Dezorientacja i samoobrona
Kady z nas powinien bra udzia w kongresach iluzjonistw. S to nadzwyczajne wydarzenia, ktre mog prowadzi zarwno do niekontrolowanej euforii, jak i zdumiewajcego przygnbienia Kiedy uczestniczyem w takim kongresie w Llandudno. Nad ranem wracaem do hotelu. Miaem wwczas do dugie wosy i brdk w stylu chiskiego cesarza, a do tego nosiem aksamitn marynark, kamizelk i zegarek na acuszku. Byy to czasy, kiedy wydawao mi si, e mam urok starowieckiego eleganta, podczas gdy w rzeczywistoci wygldaem jak podrujcy w czasie pedzio. Idc w stron hotelu o dziwacznej szkockiej nazwie, zauwayem, e z naprzeciwka zblia si do mnie dwoje modych ludzi. Obydwoje byli mocno wstawieni i gono si kcili. Kiedy zdaem sobie spraw, e mog si okaza nieprzyjemni, byo ju za pno, aby przej na drug stron ulicy i usun si im z drogi. Kiedy byli ju cakiem blisko, musiaem uchwyci w przelocie spojrzenie tego faceta (bd, jeli to zrobiem), gdy nagle usyszaem zowieszcze pytanie: I na co si, kurwa, gapisz?", pene stumionej f u r i i i wykrzyczane z bardzo bliska przez agresywnego, podpitego Walijczyka. Ktem oka dostrzegem, e dziewczyna schodzi z chodnika i oddala si od nas.

212

HIPNOZA I SUGESTIA

Istnieje pewna stara technika Wing Chun Kung Fu, ktr normalnie zastosowabym bez namysu. W obliczu zagroenia kadziesz si na ziemi w pozycji embrionalnej i paczesz, caujc czubek buta agresora. Bdc jednak obdarzony rozumem pozwalajcym na rozbrojenie przeciwnika za pomoc techniki dezorientacji, mogem wyprbowa w praktyce nieco mojej teorii. Tem tego krtkiego procesu mylowego by barwny i wyrazisty mentalny obraz samego siebie, jak pobity i zasztyletowany le przy krawniku. Rozluniem si wic i przybraem ciepy, serdeczny wyraz twarzy. Mur przed moim domem nie siga ptora metra powiedziaem. Co?! zapyta tamten po krtkim wahaniu. Mur przed moim domem nie siga ptora metra. Ale mieszkaem troch w Hiszpanii, a musiaby widzie, jakie tam s ogrodzenia. O, takie wysokie gestykulowaem, wyjaniajc, 0 jak wysoko mi chodzi. Teraz pewnie nie posiadacie si z wdzicznoci za ten pomys, ale bdcie cierpliwi i pozwlcie mi dokoczy. Oto co si stao. Podszed do mnie osiek o wysokim poziomie adrenaliny, a jego pytanie: Na co si gapisz?", jak kada zastraszajca wypowied, postawio go automatycznie w pozycji agresora. Brak bezporedniej odpowiedzi na jego pytanie zmieni t sytuacj. Moja pewna siebie 1 yczliwa wypowiedz na temat muru jest sama w sobie cakowicie dorzeczna, ale zupenie oderwana od kontekstu. Facet musia rozgry, o czym mwi, a czynno ta wprawia go w ogromn dezorientacj. Kiedy dodaem co wicej na ten sam temat (o Hiszpanii), facet poczu, e mgby si poapa, o co chodzi i uwolni od zakopotania, ale takie wybawienie nie nadeszo. By zbity z tropu, oszoomiony i przesta panowa nad sytuacj. Dowiadczy czego w rodzaju spadku poziomu adrenaliny, co sprawio, e by ju do niczego. Konsternacja sprawia, e sta si rwnie bardzo podatny na sugesti. Wykorzystanie technik dezorientacji w celu zwikszenia czyjej ulegoci jest klasycznym manewrem utalentowanych negocjatorw. Polityk wie, e gdy zarzuci suchaczy lawin wprawiajcych w zakopotanie danych zakoczonych podsumowaniem,
212

HIPNOZA I SUGESTIA

jest bardziej prawdopodobne, e uwierz w jego kocowe wnioski, ni gdyby wygosi je bez takiego wstpu. Sprzedawca wie, e przeciajc klienta informacjami, zwiksza jego gotowo do podania w narzuconym kierunku* W efekcie posusznie i z przyjemnoci wykonujemy polecenia, jeli ma nam to przynie ulg i uwolni od zakopotania. Zanim powrcimy do stanu rwnowagi, jestemy mikk mas w rkach manipulatora. Miaem wic plan, eby opta tego faceta tak dalece, aby mc zastosowa co takiego: No dobra, nie wiem, czy zauwaysz, ktra noga jako pierwsza, prawa czy lewa, przywrze mocno do chodnika, ale na pewno si uwolnisz po kilku minutach. Prbuj tylko z caych si oderwa stopy od ziemi, a w kocu ci si uda". Domniemanie, e jego stopy mog przyklei si do podoa, przyniosoby mu ulg w zakopotaniu, ja za odszedbym spokojnie, patrzc, jak usiuje si uwolni. Jak si jednak okazao, takie rozwizanie nie byo potrzebne. Kiedy powiedziaem o hiszpaskich ogrodzeniach, dodaem: A tutaj s niziutkie! Spjrz! I wskazaem palcem wznoszcy si na wysoko trzech cegie murek otaczajcy pobliski ogrd. Facet spojrza na niego i ten ruch utwierdzi mnie w przekonaniu, e jestem gr. Odwrci wzrok z powrotem ku mnie, teraz ju wyranie zaamany, zakl i z rezygnacj zwiesi gow. Byem zdumiony i uradowany, kiedy zaczaj mi opowiada histori minionej nocy. Zapamitaem co o jego dziewczynie, ktra na przyjciu uderzya kogo butelk. Usiad na krawniku, zmartwiony i rozbity, a ja zajem miejsce obok niego i wydawaem pomruki wiadczce o gbokim wspczuciu i zrozumieniu. Dzikowa mi, kiedy odchodziem. To byo niezwyke wydarzenie, a ja si ucieszyem, e doskonal w teorii technika tak dobrze zadziaaa w praktyce. Przedstawiam j wic jako co, co warto nosi w pamici, na wypadek gdyby znalaz si podobnej sytuacji. Jeden z moich serdecznych przyjaci, James, opowiedzia mi o wstrzsajcym wydarzeniu: na peronie metra zosta wraz ze swym znajomym otoczony przez grup napastliwych wyrostkw domagajcych si, by oddali im portfele i telefony. Napastnicy odegrali nieprzyjemn scen, zachowujc si w nienaturalnie serdeczny, cho stanowczy sposb, jakby nic specjalnego si nie dziao, ale poyskujc przy tym noem. Byo to przygnbiajce i straszne wraenie. Ich wybieg zadziaa, gdy osoba zaskoczona w
212

HIPNOZA I SUGESTIA

ten sposb stara si wypenia dania agresorw, tracc przy tym godno i panowanie nad sytuacj. Na peronie byo mnstwo ludzi i wielu z nich widziao, co si dzieje, ale oczywicie nikt nie zareagowa. James nie straci gowy (cho jego towarzysz pozby si swej wasnoci, ulegajc bezwzgldnym daniom) i ruszy w stron pocigu, otrzymujc przy tym srogiego kuksaca w plecy. Odtd moje myli zaprztaj alternatywne sposoby zachowania si w takiej sytuacji, opierajce si na moim dowiadczeniu z Llandudno. Wyobramy sobie na przykad, e James i jego kolega reaguj zupenie inaczej. Zamiast okaza zaskoczenie, James mwi serdecznym tonem: Ju w podstawwce uywaem pirnika, ktry wyglda jak kalkulator. Ale caa rzecz w tym, e to nie by kalkulator, tylko zwyky pirnik. Uwierzycie, e dyrektorka zabronia mi go przynosi do szkoy w a n i e d l a t e g o , e wyglda jak kalkulator? Ale nim nie by, nie mona byo na nim nic policzy!?*. Mody waniak dowodzcy band na pewno nie odpowiada: To bardzo mieszne, ale oddaj fors". Ca grup ogarnia dezorientacja, tak jak tamtego walijskiego agresora, i nikt nie wie, co powiedzie. Wiedz tylko, e na tego faceta ich zastraszajcy numer nie podziaa. A gdyby James doda: I kazaa nam co rano piewa t gupi piosenk, ktrej nienawidziem... zaraz, jak to szo?", a potem zaintonowa szkolny hymn? Na tyle gono, eby wprawi modocianych gangsterw w cakowit konsternacj? Moe nie ma potrzeby posuwa si a do piewania, ale metoda jest prosta. Swobodnie i bez lku omijasz zagroenie, odgrywajc wyrwan z kontekstu scen. Postaraj si mwi wesoym tonem i przyj tak postaw, eby byo wida, e wiesz, o czym mwisz, e nie czujesz si zastraszony ani nikogo nie prowokujesz. Radz mie w pamici kilka tekstw spronych piosenek albo co podobnego, czym mgby si posuy. Na pewno zdarza si niekiedy tak niefortunnie, e poziom agresji napastnika jest zbyt wysoki i owa
* Autentyczne wspomnienie ze szkoy.

technika moe zawie, ale w wikszoci tego rodzaju przypadkw pozwala skutecznie wybrn z opresji.

212

Niewiadoma komunikacja
W adnym wypadku nie uwaam si za osob szczeglnie znan poza niewielk grup czsto niepokojonych widzw, ktrzy ogldaj Channel 4. Zdarzaj si jednak momenty, kiedy dane jest mi skosztowa, jak smakuje prawdziwa sawa. Przeraenie ogarnia mnie ju na sam myl. W czasie gdy powstawaa ta ksika, odrzuciem propozycj pracy w BBC, gwnie dlatego, e sama perspektywa bycia znan postaci autentycznie mnie paraliowaa. Nkao mnie kilku naprawd nieprzyjemnych maniakw, a wiele kobiet co wieczr obsesyjnie przychodzio na moje wystpy albo wypisywao do mnie listy pod wpywem bdnego przewiadczenia, e czy nas jaka romantyczna wi. Niektre z nich byy mocno niezrwnowaonymi schizofreniczkami i tworzyy bogate i pasjonujce fantazje niekoniecznie przyjemne w ktrych odgrywaem gwn rol amanta albo nikczemnika. Niezalenie od takich rzeczy i kontrastujcych z nimi przyjemnych zarobkw zdarzaj mi si prawdziwie kopotliwe albo wtpliwe sytuacje, ktre wynikaj z faktu, e jestem postrzegany jako wiksza czy mniejsza gwiazda. Poniewa trzymam si z dala od ligi grupujcej wielkie nazwiska BBC i Hollywood, atwo daj si zaskoczy, jeli kto krzyknie za mn na ulicy albo grupka nawiedzonych uczennic zacznie piszcze na mj widok. Nie mam pojcia, co wtedy robi. Kiedy kto podchodzi, eby porozmawia albo dosta autograf, stanowi to miy element wspycia

198

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

spoecznego i wszystko jest jak naley. Wyobra sobie jednak, e zostae nagle rzucony w burzliwe fale wielkiego wiata i otrzymujesz zaproszenie na premier filmu. Cieszysz si na ten wypad do kina i masz nadziej obejrze nowy film wczeniej ni wszyscy znajomi, ale gdy docierasz na miejsce, widzisz czerwony dywan i tum rozwrzeszczanych ludzi, z ktrych kady chciaby rzuci okiem na gwiazdy. Nie masz adnych yciowych dowiadcze, ktre pomogyby ci ustosunkowa si jako do tej wrzawy. Zreszt wiesz, e ci ludzie nie s zainteresowani tob i krzycz w zupenie innym kierunku. W porwnaniu z jakim Amerykaninem albo kimkolwiek, kto pojawi si na tamie filmowej, w ogle si tu nie liczysz. Domylasz si tylko, e jaki niky odsetek przybyych moe wiedzie, kim jeste i wykrzykiwa twoje imi. Wic mam nadziej, e nie zabrzmi to grubiasko co robisz? Czy kroczysz dumnie i rozdajesz autografy? Jasne, e nie, bo kt ci zna i komu na tym zaley? Czy zatem przemykasz szybko i ofiarowujesz swj podpis jakiemu dziwnemu czowiekowi, ktry wykrzykuje twoje nazwisko? C, by moe, ale kiedy przerwa? Kiedy odsun si od tumu i przesta rozdawa autografy ludziom, ktrzy nie maj pojcia, kim jeste, a jedynie mtnie podejrzewaj, e by moe stoi przed nimi Paul McKenna? A wtedy znw pojawia si pocztkowy problem. Kiedy prbowaem wchodzi na takie uroczystoci innym wejciem. Udajc si na prapremier filmu Lew, czarownica i stara szafa, przypuszczaem, e Albert Hall dysponuje odpowiednimi dla mnie bocznymi drzwiami, podczas gdy naleny gwiazdom dywan zaszczyc swoimi krokami Annie Lennox i Dawn French. Zostaem jednak uprzejmie odwiedziony od zamiaru przemknicia bokiem i skierowany na pokazowy tor, gdzie zachowaem si aonie, mijajc wszystkich i udajc, e rozmawiam przez komrk. Przycisnem telefon do ucha i odbyem udawan rozmow. Uznaem, e dziki temu nie bd musia myle o caym tym zgieku i nikt nie bdzie rozczarowany, jeli nie podejd na jego woanie. Doprawdy beznadziejne.

199

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

Nie jest to z mojej strony przejaw faszywej skromnoci. Dobrze wiem, e wikszo ludzi nie wystaje za barierk, drc si wniebogosy na gwiazdy filmowe. Wiem rwnie, e jeli zabiega si o skromn popularno zwizan z wystpami w telewizji, to razem z korzyciami trzeba przyjmowa dziwactwa. Nie krytykuj wic niczego poza wasnymi reakcjami w stylu trzecioligowego gwiazdora. Dwuwymiarowa wersja prezentera telewizyjnego, ktra raz w tygodniu grzmi z ekranu, wdzierajc si widzom do domw, stwarza w ich niewygadzonych umysach iluzj, e czy ich z nim autentyczna wi. Jest to trik, na ktrym opiera si sukces wikszoci takich popularnych postaci. Jednym z aspektw tego oczywistego nieporozumienia, ktry czsto do mnie dociera, jest wyobraenie, e skoro robi takie rzeczy, to musz nieustannie odczytywa" ludzi, przenika kad fasad i dyskretnie rozpoznawa ich intencje, polegajc na mowie ciaa. Nie zdawaem sobie sprawy, e tak wielu ludzi myli w ten sposb, dopki nie postanowiem zatrudni osobistego trenera. Wikszo odmawiaa, obawiajc si, e bd prbowa na nich swoich sztuczek. Co takiego? eby wymiga si od wicze? A moe nacign na dodatkowy trening? Czsto sysz w wywiadach pytanie, czy potrafi wyczy si", jak gdyby moje zdolnoci byy postrzegane jako co w rodzaju kltwy. Wiem, e to wycznie rezultat obrazu, jaki prezentuj podczas wystpw, i skrycie auj, e nie potrafi y zgodnie z nim, e nie jestem w takich sytuacjach bardziej tajemniczy i olniewajco pewny siebie. Niezmiennie odkrywam, e dziennikarze opisuj mnie jako zaskakujco nerwowego", uczuciowego", a nawet oderwanego od rzeczywistoci". By moe dzieje si tak po czci dlatego, e nie przepadam specjalnie za wywiadami, jak rwnie dlatego, e reporter moe si spodziewa kogo robicego wiksze wraenie. A ponadto rzeczywicie podobno jestem nerwowy, uczuciowy i oderwany od rzeczywistoci. Sam nie wiem. Ani nie odczytuj" ludzi, ani te nie osdzam nieustannie motyww ich postpowania. Musz mie pod dostatkiem pomysw,

200

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

eby przez cay czas do pewnego stopnia odgrywa swoj rol, ale wcielanie si w ni, kiedy nie jest to konieczne, nie naley do przyjemnoci. Kiedy pracuj, cz psychologi z magi, ukrywajc jedno albo drugie pod rnymi maskami- Bdem byoby wic przypuszcza, e moje sztuczki i dowiadczenia opieraj si jedynie na nadludzkiej znajomoci regu niewerbalnej i niewiadomej komunikacji. Nie sposb jednak dokona czegokolwiek w mojej dziedzinie, nie majc gbokiej wiedzy o tych zjawiskach. Stanowi ona wany element mojego zestawu narzdzi. Oczywicie interesuj mnie te sprawy, wic z przyjemnoci podziel si swymi przemyleniami. Musicie tylko pamita, e moich pokazw, z ca ich przesad i oszustwem, nie naley traktowa jako przykadu czego, co mona stworzy, opierajc si tylko na znajomoci mowy ciaa.

Jak si nauczy czyta ludzi

Pierwsz rzecz, jak naley mie na uwadze, jest to, e tak naprawd wyczulenie na niewiadome zachowania jest niezwykle przydatne, gdy prowadzimy rozmow z kim nudnym. Poniewa ludzie nie posiadaj si ze szczcia, mogc dugo opowiada o sobie, moesz by pewien, e zadajc jedynie kilka pyta dla podtrzymania potoku sw, otrzymujesz w zamian znakomit sposobno wiczenia i doskonalenia wasnej wraliwoci. Nie musisz przejawia wikszego zainteresowania tym, c o mwi ta osoba, ale przynajmniej zajmiesz si tym, j a k mwi. Zanim w ogle zaczniesz, musisz zmierzy si z wielkim wyzwaniem. Kady moe obserwowa ludzi, a jeli kto utrzymuje, e czerpie z tego przyjemno, jest przypuszczalnie tak grubiaski i lepy na innych, jak te przykre typy, ktre szczyc si kolekcjonowaniem interesujcych znajomoci albo mwi, e zachwyci ci jaka osoba, poniewa jest kompletnie stuknita. Mgby ewentualnie si dopytywa, ktry z aspektw jej schizofrenii powiniene
JAK SI NAUCZY CZYTA LUDZI

uzna za szczeglnie porywajcy, ale jak dla mnie tego rodzaju stwierdzenia wygldaj na ch obsadzenia siebie w roli gwnej w
201

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

spektaklu ycia, podczas gdy wszyscy inni s tylko zabawnymi postaciami epizodycznymi. Tego rodzaju postawa jest bez wtpienia czci ludzkiej natury, ale jest ni rwnie pragnienie dostrzeenia w ludziach trjwymiarowych istot, anie szufladkowania ich i przedmiotowego traktowania. Jeli chcesz si nauczy czyta ludzi, aby mc okreli, jakiego s rodzaju, musisz wybi sobie z gowy ten nonsens. Osobowo czowieka ulega wahaniom. W jednej sytuacji moesz by ekstrawertykiem, w innej okaesz si introwertykiem. Moesz uwaa kogo za osob godn zaufania, ale nie wiesz, jak si zachowuje, kiedy nie ma ci w pobliu, a wtedy moe by cakiem inna. Analiza charakteru pisma bierze w eb ju w pierwszym podejciu, jeli na jej podstawie dokonuje si miaych uoglnie na temat osobowoci czowieka. Osobicie uwaam, e kto, kogo podanie o przyjcie do pracy zostao odrzucone za spraw takiej analizy, ma powane podstawy do zoenia zaalenia. Rwnie dobrze mgby zosta zdyskwalifikowany na podstawie horoskopu. Grafologia, pomijajc jej imponujce metody interpretacji i przekonujc logik, jest rwnie bezbdnym narzdziem diagnostycznym jak zbzikowana staruszka wrca z rki na promenadzie w Blackpool. Dlatego grafolog powie ci, e jest w stanie wykry okrelone cechy (takie jak uczciwo i towarzysko), gdy mao konkretn opini mona dopasowa do kadego. Ale bardziej podstawowych, charakterystycznych i wymiernych faktw, jak to, czy osoba piszca jest mczyzn, czy kobiet, nie da si ustali za pomoc analizy pisma odrcznego*. Fakt, e osobowo jest niestaa, a kady, z kim obcujesz, reaguje na ciebie, a przez to znajduje si pod twoim wpywem, oznacza, i musimy wystrzega si uproszczonych diagnoz osobowoci opieChocia, podobnie jak w wypadku przepowiadania przyszoci, mona czyni konkretne domysy, ktre przypisuje si walorom systemu, jeli oka si trafione. W przeciwnym wypadku popadaj w zapomnienie.

rajcych si na mowie ciaa. Bd po prostu bdne. Tak samo naley pomin wasne, z gry przyjte opinie na czyj temat. Jeli odnosisz wraenie, e kto jest nieuczciwy albo egocentryczny,

bdziesz wypatrywa sygnaw mowy ciaa stanowicych potwierdzenie tych cech. Wypracowanie prawdziwej wraliwoci na komunikacj niewerbaln wymaga bezstronnoci, dystansu i dokadnod W przeciwnym razie bdziesz dochodzi do faszywych konkluzji, ktre mog powanie zaszkodzi twoim relacjom z ludmi. Prawdziwy obiektywizm w tej materii jest oczywicie niemoliwy. Nigdy nie unikniesz pewnej dozy subiektywnoci, ale koniecznie powiniene sobie uwiadomi, jak wane jest, aby z tego rwnania wyeliminowa uprzedzenia. Popularne ksiki o mowie ciaa czsto pomijaj albo tuszuj znaczenie znajomoci punktu odniesienia. Chodzi o to, e aby si dowiedzie, jakie zachowania s istotne, trzeba najpierw ustali, jk kto zachowuje si w mniej znaczcych okolicznociach. Jeli na przykad kogo swdzi nos i cigle go drapie, gupot byoby odczyta ten gest jako oznak kamstwa, nawet jeli towarzyszy akurat odpowiedzi na wane pytanie. Tak samo inne czynniki zewntrzne mog wywoa mylce objawy, na przykad gdy kto krzyuje ramiona, bo jest mu zimno, a nie dlatego, e przyjmuje postaw obronn. Cho moe si to wydawa oczywiste, jest to naprawd wany punkt wyjcia. Z tego te powodu najpierw naley pozna normalne zachowania danej osoby, a potem szuka zespow objawowych mowy ciaa, zamiast przypisywa znaczenie symptomom wystpujcym w izolacji. Jest to szczeglnie wane, gdy wypatrujemy sygnaw oszustwa, o czym bdzie mowa w nastpnym podrozdziale.

203

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

Wykrywanie kamstw i ich oznak

Wykrywanie kamstw jest przypuszczalnie tym obszarem wiedzy o jzyku ciaa, ktry wzbudza wiksze zainteresowanie ni wszystkie inne, prowokujc do tworzenia najwikszej liczby gupkowatych teorii i chybionych koncepcji. Najbardziej powszechna z nich gosi, e kiedy ludzie kami, unikaj kontaktu wzrokowego. To nonsens, gdy ludzie przez cay czas odwracaj wzrok. Nasze oczy omiataj cae otoczenie, co pomaga nam odwiea informacje. W rzeczywistoci jest o wiele bardziej prawdopodobne, e kamie kto, kto w nienaturalny sposb utrzymuje kontakt wzrokowy, gdy zapewne kierujc si tym samym bdnym pogldem, uwaa, e jeli go przerwie, jego oszustwo zostanie wykryte. Jak bardzo zakorzenione s te przesdy, dotaro do mnie pewnego wieczoru po pokazie hipnozy. Posadziem studentk na wprost widzw, ktrzy zostali, eby wzi udzia w pogadance, i zadaem jej kilka pyta o to, jak jej min dzie. Poprosiem j, aby raz skamaa, ale staraa si nie zdradzi, w ktrym momencie. Wychwyciem jej kamstwo i zapytaem widowni, co zrobia inaczej. Jeden z widzw zasugerowa, e udzielajc faszywej odpowiedzi, odwrcia wzrok, podczas gdy w pozostaych przypadkach utrzymywaa kontakt wzrokowy. Zapytaem reszt grupy, czy zgadza si z t teori, i wszyscy jednogonie wyrazili aprobat. W rzeczywistoci, jak pniej wyjaniem, podtrzymywaa kontakt wzrokowy wanie tylko w momencie, gdy kamaa. Odpowiadajc na wszystkie inne pytania, w sposb naturalny wodzia oczami dookoa, szukajc potrzebnych informacji. Tymczasem studenci zapamitali co zupenie odwrotnego, gdy takie byy ich oczekiwania. NLP wyznaje pogld, e czowiek kieruje wzrok albo na wprost, albo do gry, i raczej w prawo ni w lewo, kiedy tworzy w mylach obraz, zamiast przywoa obraz rzeczywisty. Ta koncepcja sprawdza si w przypadku niektrych ludzi i w ograniczonym kontekcie pyta typu wizualnego. Jednak w wielu innych przypadkach ruchy oczu o niczym nie wiadcz. Zwolennikom NLP, ktrzy zaczynaj traci grunt pod nogami, radz przeprowadzi pewien test. Polega on na zadaniu tego samego zestawu pyta wizualnych rnym osobom,

niewiedzcym, czego dotyczy badanie. Wiele osb nie postpuje zgodnie z wzorcem. Zobaczylimy ju, e z testowaniem takiej teorii wi si trudnoci wynikajce z tego, e trudno ustali z cakowit pewnoci, czy zostaa uruchomiona prosta reakcja wizualna. Jeli jednak zadajc pytania wizualne, wypatrujemy po prostu nagych, wyranych zmian w ruchach gaek ocznych, nie trzymajc si sztywno koncepcji, i ruch do gry i w prawo oznacza kamstwo (co byoby groteskowym uproszczeniem), to przypuszczam, e zmiany te mog by cenn wskazwk, zwaszcza gdy towarzysz im inne znaczce symptomy. Jest to tylko moja hipoteza, gdy mam wiadomo, e adne z oryginalnych twierdze NLP nie zostao poparte powanymi badaniami. Na pewno istnieje wiele niewiarygodnych sztuczek sucych do demaskowania kamcw, jednak najlepiej woy je midzy mdroci ludowe. Mj osobisty stosunek do tego zagadnienia jest elementem szerszego podejcia i metody, ktr sprbuj tu opisa. Nie przypuszczam, aby mj pogld by szczeglnie oryginalny, ale wedug mnie si sprawdza. Przede wszystkim podczas obserwacji naley przyj postaw niezaangaowania. To konieczne, gdy mog kierowa si okrelonym celem, na przykad szukam oznak kamstwa, chc pomc tej osobie rozwiza problem albo po prostu chc jej powici uwag. Niezaangaowanie oznacza, e nie pozwalam, by zaabsorbowaa mnie tre wypowiadanych sw, i jestem w stanie odnotowa nieuwiadomione sygnay wysyane przez rozmwc (zarwno werbalne, jak i niewerbalne). Istniej trzy sposoby wykrywania kamstw: obserwacja sygnaw niewerbalnych, analiza sygnaw werbalnych oraz pomiar drobnych reakcji fizjologicznych, takich jak wzrost cinienia krwi, przyspieszenie ttna i pocenie si doni. Trzeci z tych opcji wykorzystuje si w wariografie, ktry czsto jest bdnie nazywany wykrywaczem kamstw. Tymczasem urzdzenie to jedynie mierzy owe drobne zmiany ktre mog naturalnie wystpi u zdenerwowanej albo przygnbionej osoby z cakowicie niewinnych przyczyn. Z tego wzgldu odczyt wynikw powinien by przeprowadzony przez wyszkolonego specjalist^ ktry potrafi odpowiednio obchodzi si z badanym i zinterpretowa wykres, n im orzeknie, czy doszo do kamstwa. Nieuchronna subiektywno interpretacji oraz czsto pojawiajce si krytyczne opinie na temat stosowanych procedur
205

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

sprawiaj, e wiarygodno testu na wariografie jest kwesti wielce dyskusyjn. Przeprowadzono badania, aby przekona si, czy wariograf jest rzeczywicie tak skuteczny, jak utrzymuj jego obrocy. Poddano tajnemu eksperymentowi czterech specjalistw, z ktrych kady w innym dniu bada czterech pracownikw firmy w celu wykrycia sprawcy kradziey drogiego aparatu fotograficznego. Kademu z nich powiedziano wczeniej, e jeden z pracownikw jest szczeglnie podejrzany (za kadym razem wskazywano innego). Chodzio o to, by przekona si, czy taki skrawek informacji moe wpyn na wynik testu. W rzeczywistoci aden aparat nie zosta skradziony i wszyscy badani mwili prawd, wypierajc si kradziey. Mimo to za kadym razem biegy wskazywa podejrzanego" pracownika jako winnego. Pozostae techniki wykrywania kamstw odwouj si do dwch pierwszych opcji analizy wypowiedzi i sygnaw niewerbalnych. Innymi sowy, z mow ciaa i sposobem mwienia. Musimy przyjrze si obu. Warto mie na uwadze, e w tych dwch obszarach wystpuj trzy procesy, ktrych moe dowiadczy osoba dopuszczajca si oszustwa. Znajomo tych procesw pomaga przy wypatrywaniu oznak ktrego z nich, mogcych si pojawi w sowach bd zachowaniu podejrzanego. A oto one: 1. Procesy emocjonalne 2. Procesy spjnoci treci 3. Procesy kontrolne Procesy emocjonalne odnosz si do emocji, ktre mog si ujawni w trakcie oszustwa. Najbardziej powszechne z emocji, jakich dowiadcza kamca, to poczucie winy, strach i podniecenie. Moe czu si winny z powodu kamstwa, moe obawia si konsekwencji, jeli na przykad stawka jest wysoka, i moe by podekscytowany, zwaszcza w obecnoci innych osb, ktre znaj prawd i bawi ich jego bezczelne garstwo. Ta ostatnia z emocji okrelana jest mianem radoci z podstpu". Procesy spjnoci treci wi si z faktem, e z poznawczego punktu widzenia kamstwo moe by dosy skomplikowanym zadaniem. Podtrzymywanie przekonujcego kamstwa staje si coraz trudniejsze, gdy na przykad pojawia si coraz wicej pyta dotyczcych jego przedmiotu. Podobnie trudno jest kama w sytuacji

zaskoczenia. Skutek tego jest taki, e trzeba myle znacznie szybciej ni w normalnych warunkach i zn ajduje to odzwierciedlenie w zachowaniu kamcy. Procesy kontrolne su do ukrywania objaww, ktre naszym zdaniem mogyby zdradzi oszustwo. Innymi sowy, staramy si zachowywa normalnie, a to zazwyczaj pociga za sob nienaturalne i pozbawione sensu zachowania, ktre mog wzbudza podejrzenia. W moim odczuciu kluczem do zrozumienia jzyka ciaa jest wiadomo, e szukamy p o d s t a w o w y c h z m i a n , a nie jakichkolwiek sygnaw, ktre maj konkretne znaczenie. Zatem aby mc efektywnie kogo odczyta albo wykry jego kamstwo, najpierw naley ustali, co jest jego normalnym" zachowaniem, dziki czemu mona okreli wszelkie odchylenia od tego stanu.

Ustalanie punktu odniesienia

Bez znajomoci typowych zachowa danej osoby nie jest moliwe odnotowanie istotnych zmian. Jeeli na przykad kto kiwa stop, to zaprzestanie tego ruchu moe zosta poczytane za znaczc reakcj na pytanie. Majc ustalony punkt odniesienia, moemy dostrzega takie zmiany, jak momenty zwikszonego napicia, nie koncentrujc si na tym, co poszczeglne gesty mog oznacza. Jak ustali punkt odniesienia? No c, w przypadku ludzi, ktrzy s ci bliscy, masz zapewne wyrobione wyobraenie o ich zachowaniu. Co do innych, moesz je sobie wyrobi, prowadzc mao znaczc pogawdk i obserwujc ich postaw. Zwr uwag na naturalne rytmy i gesty, jakie wykonuje ta osoba. Zadbaj przy tym, by czua si swobodnie w twoim towarzystwie. Jeeli bdziesz zachowywa si nienaturalnie, moe to niekorzystnie wpyn na przebieg badania i podway wiarygodno wynikw. Zawarty w nastpnym podrozdziale wykaz kluczowych obszarw pozwoli ci zyska rozeznanie, do czego naley przywizywa szczegln uwag. Wiedzc, jakie zmiany mog zaj w kadym z tych obszarw, moesz bezbdnie odkry, jak rozmwca reaguje na ciebie na poziomie intelektualnym i emoqonalnym. Zanim zaczniesz obserwowa ludzi caociowo, radz kady z nastpujcych punktw przewiczy w oderwaniu od reszty. S to

207

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

rzeczy, ktrym naley powici uwag, gdy pojawia si powd do takiego spojrzenia.

Kluczowe obszary niewiadomej komunikacji

Gowa i twarz Zwaywszy na to, jak wielu ludzi potrafi we wasnym mniemaniu czyta z twarzy dobrze znanych sobie osb, zaskakujce jest, e czsto twarz to najmniej stosowne miejsce do poszukiwania oznak tego, co zostao wyraone pod oson wypowiedzianych sw. Generalnie ludzie bardzo dobrze kontroluj wyraz twarzy i musisz by bardzo szybki, aby uchwyci ujawniajce si chwilami oznaki ich prawdziwego stanu. Moe to by momentalny wyraz gniewu lub lku poprzedzajcy umiech albo inne mikroobjawy, ktre czsto s moliwe do wychwycenia jedynie za pomoc obserwacji zapisu wideo albo po dokadnym przeszkoleniu. Kto moe rwnie po-

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

wiedzie, e jest czego bardzo pewny, ale jeli na jego twarzy nie maluje si wyraz tego samego uczucia, mona przypuszcza, e mwi nieszczerze. Bardzo trudno jest wiadomie przywoa na twarz wszystkie oznaki au tentyczn ych emocji. Na przykad osoba udajca gniew napotka powane trudnoci, chcc zacisn wargi, co stanowi oznak prawdziwej zoci. Powszechnie goszony pogld, e umiech nie jest autentyczny, jeli nie bior w nim udziau oczy, mona uzna za prawdziwy, ale naleaoby tu co doda. Paul Ekman, gwny prekursor bada w dziedzinie sygnaw pojawiajcych si na twarzy, przeprowadzi wiele eksperymentw, ktre dowodz, e w nieszczerym umiechu mog przelotnie znajdowa ujcie sprzeczne z nim emocje, takie jak zo albo niesmak. W prawdziwym radosnym umiechu, czyli umiechu ze wskanikiem Duchenne'a" (od nazwiska uczonego, ktry w 1862 roku po raz pierwszy zwrci uwag na rnic midzy prawdziwym a udawanym umiechem), bior udzia dwa minie. S to misie jarzmowy wikszy, dwigajcy kciki ust w stron koci policzkowych, oraz misie okrny oka, ktry unosi policzki i marszczy skr wok oczodow. Prosz, zapiszcie to sobie w notesach i wykorzystajcie, eby si popisa na przyjciu. Ekman i jego wsppracownicy nie traktowali umiechw jako ' jednej caoci, lecz rozbili je poszczeglne typy. Ekman i Friesen jako pierwsi wprowadzili w 1969 roku tego rodzaju rozrnienie. Przedtem nie sdzono, e umiech moe zdradza ukryte emocje. Kolejne badania dowiody, e wskanik Duchenne'a jest tylko jedn z kilku wyrniajcych cech prawdziwego radosnego umiechu. Na przykad skurcz minia jarzmowego (ruch warg) jest podczas szczerego umiechu generalnie krtszy ni w przypadku umiechu udawanego (od 0,5 sekundy do 4 sekund). Naley zatem bardziej ufa przelotnym umiechom ni tym duszym. Ekman dowid take niezbicie, e wskaniki Duchenne'a koreluj z oznakami radoci ujawnianymi za pomoc elektroencefalografu. Ujmujc to inaczej, umiech poprawia nam samopoczucie, a dobre samopoczucie sprawia, e si umiechamy.

234

Kiedy Ekman opracowa wyczerpujcy System Kodowania Mimiki Twarzy (SKMT), ktry suy do pomiarw i oznakowania

WYKRYWANIE KAMSTW I ICH OZNAK

kombinacji pojawiajcych si w ludzkiej mimice, jego badania wykazay, jak wiele wyraamy swoj min, nie zdajc sobie z tego sprawy. Owe przecieki" trwaj jednak zazwyczaj zbyt krtko, aby wychwyci je bez odpowiedniego przeszkolenia albo specjalistycznej aparatury Jak wskazuje sam Ekman, czsto wolimy da si nabra na faszywy umiech albo podobny sygna zatajenia prawdy, ni musie zmierzy si z konsekwencjami wykrycia kamstwa. Std wiele znakw, ktre powinny w por zosta odkryte, jest bez wtpienia ignorowanych. Badania Ekmana dowodz, e ludzka twarz zawsze zdradza autentyczne odczucia. Dzieje si tak dlatego, e nasze emocje cz si bezporednio z fizjologi i wzajemnie na siebie oddziauj. Nie ma natomiast takich pocze midzy emocjami a sowami, dlatego moemy wypowiada kamstwa ze stosunkow atwoci, ale musimy si stara, by nie zdemaskowaa nas fizjologia. Emocje uaktywniaj minie twarzy, co oznacza, e chcc ukry prawdziwe uczucia, musimy stumi owe krtkotrwae mikroobjawy. Zwykle emocje pojawiaj si niespodziewanie, a dopiero potem poddaj si kontroli. Na przykad podejrzany w czasie przesuchania moe nagle poczu lk, e policja wie wicej, ni sobie wyobraa. W tym momencie jest bardzo prawdopodobne, e na jego twarzy pojawi si wyraz przeraenia. Bdzie oczywicie prbowa stumi strach, a jak odkry Ekman, w istocie jestemy w stanie powstrzyma takie objawy w przecigu jednej dwudziestej pitej sekundy od momentu ich wystpienia. Jeli prowadzcy przesuchanie wanie zamruga powiek, mg to przeoczy. Niemniej zatrzymany na stop-klatce moment, kiedy podejrzany zda sobie spraw, e ma kopoty, czsto ukazuje jego przeraon twarz, ujawniajc poczucie winy. Za pomoc rozmaitych eksperymentw dotyczcych demaskowania kamstw na temat przekona politycznych albo ustalenia sprawcy kradziey Ekman dowid, e obserwator dobrze znajcy SKMT potrafi wykry do 80 procent prawdy i faszu. Jest to bardzo

zado wala
210

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

jcy rezultat, jeli porwna go z wynikami osiganymi przez wikszo profesjonalistw, ktre, jak si przekonamy, s bardzo kiepskie.

f
1

Donie
Obserwacja ruchw doni stanowi fascynujce zajcie, zwaszcza gdy kto rozmawia w oywiony sposb.*- Czsto donie dostarczaj cennych wskazwek dotyczcych stosunku mwicego do omawianego tematu oraz tego, jak rozwaa rne moliwoci. Dziki nim mona nawet odkry, co naprawd dzieje si w umyle drugiej osoby. Wemy na przykad kogo, kto mwic, wskazuje w swoim kierunku. Moe to robi, zbliajc wyprostowany palec albo rozoon do do swojej klatki piersiowej. Bardziej powszechna jest ta pierwsza wersja, szczeglnie kiedy rozmwca jest zirytowany lub szczeglnie poruszony. Oczywicie taki gest jest sygnaem, e osoba ta odnosi si do siebie. Moe si jednak zdarzy, e w taki sposb zdradzi fakt, i postrzega siebie w roli, ktrej nie ma zamiaru wiadomie wyjawi. Wyobramy sobie na przykad, e zwierza si z problemw w pracy albo w domu i mwic: Doprawdy nie wiem, jaka moe by tego przyczyna", wskazuje na siebie. Mogoby to sugerowa, e bezwiednie samego siebie uwaa za rdo kopotw i rzeczywicie moe tak by. Rozmwca moe rwnie wskazywa na inne osoby, nie zdajc sobie z tego sprawy, a postpujc w ten sposb, zdradza swe prawdziwe odczucia wobec pewnych aspektw swoich relacji z innymi ludmi. Moe si to nawet odnosi do osb, ktre w danej chwili nie s obecne. Kiedy na przykad uczestniczyem w spotkaniu, na ktrym po prawej stronie faceta imieniem Simon siedzia niejaki David. Nie znaem go, ale istotne byo to, e mia nawiza wspprac z Simonem i ze mn, a by to interes, z ktrym wizaem pewne nadzieje. Simon jednake zachowywa si do opryskliwie i obawiaem si, e moe to zirytowa Davida. Kilka dni pniej spotkaem Davida i nawizalimy w rozmowie do naszego spotkania. W pewnym momencie powiedzia co w rodzaju: Jestem

roj oj

na

sie

236

pewien, e trzeba bdzie pokona jedn albo dwie przeszkody" i zauwayem, e wykona praw rk taki gest, jakby wskazywa w

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

stron miejsca, ktre zajmowa obok niego Simon podczas tamtej rozmowy. Zrobi to cakowicie bezwiednie, ale mona byo odczyta sygna, e Simon jest t przeszkod. Poniewa nie byo to zrozumiae samo przez si, wpadem na pomys, eby po chwili wspomnie o Simonie i sprbowa dostrzec jak subteln reakcj na t wzmiank. Kiedy David odpowiedzia wyranym napiciem, byem pewien, e mam powody do zmartwienia. Bya to sytuacja, w ktrej Davidowi nie wypadao rozmawia ze mn o tym, e Simon dziaa mu na nerwy, gdy to odczucie mogo narazi na szwank ukad biznesowy. Gest wywaania moe czasem stanowi wskazwk dotyczc sposobu, w jaki funkcjonuje czyj umys. Na przykad rozmwca rozprawia o tym, e nie jest pewien, czy wybra opcj A, czy B, i dajc wyraz swemu niezdecydowaniu, way" opcje, jakby jego donie byy szalkami wagi. Przewanie jest jasne, do czego odnosi si kada z rk, jako e unosi je kolejno, werbalizujc poszczeglne moliwoci. Jest to cakowicie przejrzysta ilustracja sw: z jednej strony.., a z drugiej...". Obserwujc jego gesty, powiniene zwrci uwag, czy traktuje jedn z opcji jako cisz". Moesz rwnie odkry, e kolejny gest rozmwcy pokazuje, jakiego ma zamiar dokona wyboru. Mwi na przykad: Nie wiem, na co postawi", ale rwnoczenie opuszcza jedn z rk albo przechyla si na t stron, demonstrujc, e ta opcja bardziej do niego przemawia. Taki ruch mgby sugerowa, e podj ju decyzj, chocia nie jest tego wiadom. Z domi wie si rwnie nawyk ukazywania tego, jak rozmwca wyobraa sobie przestrzennie jakie zagadnienie. Na przykad wbrew wasnym sowom moe ci pokazywa w sposb niewerbalny, e problem, z ktrym si zmaga, przysania mu pole widzenia, uniemoliwiajc dostrzeenie rozwizania (macha domi przed swoj twarz, kiedy opisuje trudn sytuacj). Albo wrcz przeciwnie, moe sygnalizowa, e jest raczej zdystansowany do problemu, odsuwajc do na dugo ramienia, chocia jego sowa wiadcz o emocjonalnym zaangaowaniu. Taka bezwiedna gestykulacja moe by bardzo znaczca. Czasem te ilustrujce ruchy, ktre zaprzeczaj wypowiedziom, bywaj dosy specyficzne. Pamitam rozmow z przyjacielem, ktry opowiada mi, jak znalaz list poegnalny samobjcy i portfel z
212

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

pienidzmi na Clifton Suspension Bridge w Bristolu. Relacjonowa mi nadzwyczajne wydarzenia, jakie miay miejsce poprzedniego wieczoru do samobjstwa doszo wczeniej, a on by pierwsz osob, ktra zacza szuka tego nieszcznika i odkrya zwoki. By mocno oywiony, a taki stan pociga za sob bogat gestykulacj. Kiedy mwi na przykad o przeszukiwaniu zaroli, ilustrowa to dokadnie ruchami rk. Gdy opowiada, jak sign po portfel porzucony na mocie, aby sprawdzi tosamo ofiary, jego donie wykonay delikatny i bezwiedny ruch, ktry kojarzy si z przeliczaniem pienidzy. Zauwayem jednak, jak mwic, e potem pozby si portfela (sugerujc werbalnie, e albo zrzuci go z mostu, albo zostawi na miejscu), wykona domi gest naladujcy chowanie czego do wewntrznej kieszeni paszcza. By to saby i niekompletny obraz, ale wyranie opowiada histori cakiem odmienn, ni wynikao ze sw. Wspomniaem mu o tym pniej, a wtedy przyzna, e woy portfel do kieszeni. By jednak cakowicie niewiadomy, e w ogle gestykulowa. Jeeli do zblia si do ust albo nosa, gdy rozmwca udziela jakiej wanej odpowiedzi, moe to by oznak kamstwa. Wyglda to, jakby prbowa powstrzyma sowa przed wydostaniem si na zewntrz. Jak si jednak przekonamy, niebezpiecznie jest interpretowa jakikolwiek gest w izolacji od innych. Kolejnym wyranym sygnaem, ktry jest bardzo powszechny i czsto wiadczy o stresie, narastajcym przygnbieniu albo pragnieniu ucieczki, jest bbnienie palcami o udo lub porcz fotela. Jeli zobaczysz, e kto zaczyna zachowywa si w ten sposb, zazwyczaj sugeruje to, e nie ma ochoty kontynuowa rozmowy. W takim stanie na pewno nie bdzie zwraca uwagi na to, co masz mu do powiedzenia. Sprbuj wtedy zmieni taktyk albo pogodzi si z tym, e rozmowa dobiega koca. Taki gest niekoniecznie musi demaskowa kamstwo, ale odczytany w kontekcie innych sygnaw z pewnoci oznacza dyskomfort. Nie twierdz jednak, e nerwowe ruchy s typowe dla kamcw. Taki pogld, podobnie jak ten o przerywaniu kontaktu wzrokowego, nie znajduje potwierdzenia w testach. Chocia wspomniane powyej ruchy mog faktycznie zdradza co wanego, naley rwnie zwrci uwag na oglny spadek nasilenia gestw, jak rwnie subtelnych ruchw palcw i doni. Prawdopodobnie wchodzi tu w

213

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

gr proces kontrolny, za pomoc ktrego kamca prbuje opanowa kady dziwny ruch mogcy go zdradzi. Stopy i nogi Stopami rwnie mona bbni. Jeli kto stoi i lekko przytupuje, jest to znak, e ma ochot sobie pj. Siedzc z nog zaoon na nog, moe zacz koysa zawieszon w powietrzu stop albo naciska ni na wyimaginowany peda. Zwr rwnie uwag na gwatowne krzyowanie, przekadanie i prostowanie ng, kiedy w rozmowie poruszane s istotne tematy. Takie oznaki dyskomfortu warto zaobserwowa, aby przekona si, czy omawiany temat jest dla tej osoby powodem do obaw. Poniewa promujc wasny wizerunek, najmniej uwagi zwracamy na doln cz ciaa, czsto ta okolica dostarcza wielu cennych informacji. Kto moe na pozr nie okazywa zainteresowania tob, ale jeli lekko skieruje stopy w twoj stron i towarzyszy temu delikatny obrt doni, ktre rwnie zwracaj si ku tobie, istnieje prawdopodobiestwo, e naprawd jest na ciebie bardzo otwarty. Twj partner w interesach moe si umiecha i swobodnie z tob gawdzi, ale gdy trzyma skrzyowane nogi z dala od ciebie, a prawa rka z papierosem zasania ciao, taka bariera mimowolnie sugeruje, e jego zainteresowanie jest nieszczere, a stosunek do ciebie o wiele ostroniejszy, ni wynikaoby z wymuszonego powierzchownego obrazu. W innej sytuacji siedzca osoba moe nagle wyprostowa nogi i odchyli si do tyu na krzele. By moe jest to oczywiste, ale masz prawdopodobnie do czynienia z oznak braku zainteresowania. Przybraniu takiej pozycji moe towarzyszy splecenie ramion, a nawet zacinicie pici. Oznaczaj one znacznie silniejsze odrzucenie, a przypuszczalnie rwnie oszustwo, jeli jednoczenie rozmwca udziela wymijajcej odpowiedzi. Niektre z tych przykadw wydaj si bardziej jednoznaczne, poniewa przywizujc mniejsz wag do takich rzeczy, ludzie ujawniaj uczucia w znacznie wyraniejszy sposb.

Mruganie
Te drobniutkie ruchy (zakadajc, e dana osoba nie nosi okularw) zdaj si by powizane z si dowiadczanego stresu, za
214

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

czstotliwo mrugania odzwierciedla szybko przetwarzania informacji. Jest to oznaka procesu spjnoci treci drugiego z trzech procesw, ktre zwykle zachodz w sytuacji zwizanej z kamstwem. Podczas normalnej wymiany zda, gdy rozmwca jest zgrany z tob, mruga w mniej wicej takim samym rytmie jak ty, zwaszcza w momentach, kiedy zawieszasz gos. Kiedy natomiast musi przeprowadzi w umyle bardziej zoony proces poznawczy na przykad skonstruowa kamstwo ruchy powiek staj si szybsze.

Ramiona
Osoba, ktra bez trudu nawizuje z tob dobry kontakt, bardzo czsto naladuje pozycj twego ciaa, co oznacza, e jeli stoi naprzeciwko ciebie, jej ramiona s rwnolege do twoich. Jeli poruszysz kwesti, ktra wywouje jej niepewno lub w ktrej si z tob nie zgadza, moe to wyrazi, lekko odwracajc si od ciebie. Jeli wykonuje ten ruch w trakcie wasnej wypowiedzi, moe to oznacza, e nie jest pewna swych sw i przypuszczalnie kamie. Zwracajc si do ciebie, moe rwnie wzruszy ramionami, a to rwnie wiadczy o braku przekonania do wasnej opinii. Wszystko to s przykady rnego rodzaju sygnaw, na ktre naley si wyczuli, z pewnoci jednak nie powinno si ich rozpatrywa w izolacji. Wyobramy sobie, e cay ten jzyk ciaa stanowi zewntrzne odzwierciedlenie wewntrznych procesw poznawczych i intelektualnych. Stan Walters w wydanej w 2000 roku ksice The Truth About Lying (Prawda o kamstwie) podsuwa ide deski rozdzielczej i porwnuje ludzkie zachowania do rnych wskanikw, takich jak prdkociomierz, obrotomierz i tak dalej. Owe zachowania s zaledwie uzewntrznieniem ukrytych procesw. Tak samo jak spojrzenie na desk rozdzielcz samochodu pozwala stwierdzi, czy silnik dziaa jak naley, rwnie obserwacja symptomw pojawiajcych si w mowie ciaa dostarcza informacji, czy wszystko jest w harmonii, czy te dochodzi do konfliktu. Obszary objte konfliktem mona potem zbada, by si z nim upora. Kiedy skupiamy si na wykrywaniu kamstw, naley zwrci take uwag na pewne sygnay werbalne. Ludzie czasem tak bardzo

215

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

pilnuj si, by nie zdradzi si gestem, e zapominaj o baczeniu na sowa. Pamitaj o opisanych niej przeciekach" werbalnych. Jzyk metaforyczny Jest to werbalny, ale w duym stopniu nieuwiadamiany jzyk, ktry moe dostarczy wszelkiego rodzaju wskazwek dotyczcych tego, co dzieje si w czyim umyle. Jeli na przykad kto mwi, e musi stan na wysokoci zadania", prawdopodobnie wie si to ze sposobem, w jaki postrzega siebie wzgldem owego problemu: widzi go ponad sob. Wiedzc o tym, moemy nakoni go do takiego przeksztacenia obrazu, aby mg spojrze na problem z gry, dziki czemu prawdopodobnie poczuby nad nim znacznie wiksz kontrol. Zwracanie uwagi na dobr sw rozmwcy jest wane, gdy pozwala si zorientowa, jak dana osoba przedstawia siebie na tle spraw, o ktrych mwi. Wspomniaem ju o korzyciach, jakie osigamy podczas zawierania transakcji, jeli orientujemy si, czy klient wizualizuje sobie swoje potrzeby, czy te przede wszystkim

przywizuje wag do dwikw, odczu bd jakoci. Kluczowe sformuowania, ktrych uywa w wypowiedzi, czsto ujawniaj, w jaki sposb wyobraa sobie to, o czym mwi. Wyawiaj sowa, ktre zdradzaj jego prawdziwe nastawienie, a niekoniecznie pasuj do nastawienia prezentowanego na zewntrz.

NIEWIADOMA KOMUNIKACJA

Przykrtkie wyjanienia
Chocia wypowied rozmwcy, ktry chce ci okama, bdzie prawdopodobnie troch rozwleka, to opisujc istotne wydarzenia, zacznie mwi zdawkowo. Nagle zrezygnuje z ozdobnikw i zacznie pomija szczegy. Mog si pojawi potknicia gramatyczne. Jeli poprosisz kamc, aby rozwin sw opowie, przypuszczalnie powtrzy to, co ju syszae, zamiast doda wicej szczegw.

Brak ja"
Kamca zwykle unika odniesie do siebie, podczas gdy w normalnych rozmowach czsto nawizujemy do wasnej osoby. Zwr uwag na rzadsze stosowanie pierwszej osoby, jak rwnie na
216

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

czstsze odniesienia do tego, co kady" robi lub myli i co zawsze" si zdarza. Jest to uoglnienie, ktre odsuwa na dalszy plan jego osobisty udzia w opowiadanej historii i tworzy dystans pomidzy nim a kamstwem.

apanie za sowa
Kamca skrupulatnie zaprzecza mao istotnemu aspektowi oskarenia albo zadanego pytania. Jest to wybieg, ktry w najbardziej jaskrawy sposb wystpuje u dzieci i bywa niezmiernie frustrujc Dlaczego zawsze musisz przyjmowa postaw obronn? Wcale nie zawsze. Id o zakad, e si tu zakrade i wzie to bez pytania. Zakradem si? To ty si skradasz. Wyglda to jak staranie kamcy, eby skierowa spr na mniej kopodiwy obszar. Czasami takie wykrty prowadz do bardzo osobliwych sformuowa, ktre zdaj si by pozbawione sensu, tak jak synna odpowied Clintona: To zaley od tego, jakie znaczenie ma sowo jest", ktrej udzieli zapytany o swj zwizek z Monic Lewinsky.

Jestem uczciwy"
Zaniepokojony, e kto moe mu nie uwierzy, kamca czsto stara si to nadrobi z nawizk, dopeniajc swe oszustwo zbdnym: Mwi uczciwie", albo Nie uwierzysz w to, ale..." i tak dalej.

Spadek tempa
Poniewa kamca musi lawirowa pomidzy rnymi mylami, a nie sposb przetworzy wicej ni jedn naraz, wic kiedy kto kamie, zazwyczaj zaczyna mwi wolniej. Jego wypowied staje si rwnie nieco bardziej sztywna i oficjalna, mog zdarza mu si przejzyczenia i pauzy, ktre jednak stara si wypeni dwikami typu eee", yyy" i hmmm". Ale najwaniejsz rzecz, na ktr naley zwrci uwag, jest znaczna zmiana tempa. Jeli kto z natury mwi raczej powoli, a nagle przyspiesza, odpowiadajc na istotne pytanie, moesz si zastanawia, dlaczego tak jest. A ponadto kamstwu towarzyszy wygadzenie" mowy, pewnego rodzaju
217

WYKRYWANIE

KAMSTW

ICH OZNAK

sztuczno niepasujca do normalnego sposobu wypowiadania si danej osoby.

Ton gosu
Kiedy chcemy zwrci uwag na swoje sowa, mamy tendencj do mwienia goniej i bardziej piskliwie. Kiedy natomiast okazujemy dystans do problemu, nasz gos staje si niszy i ciszony, Osoba, ktra twierdzi, e nie przejmuje si jak spraw, moe kama, jeeli ton jej gosu jest podniesiony. Sama zmiana tonu jest waniejsza ni teorie mwice, e wyszy lub niszy ton zwiastuje stres.

218

N i l WIADOMA KOMUNIKACJA

Bez wtpienia nie jest to wszystko zbyt proste. Moe nawet jestecie rozczarowani, e nie potrafi zaoferowa mniej skomplikowanego systemu. Prawda jest taka, e kady kamie inaczej i nie ma prostych zachowa, ktre wszyscy ludzie przejawialiby w takim momencie. Dlatego kamstwo jest tak trudne do wykrycia. Badania dowiody, e zawodowi owcy kamstw (na przykad policjanci) s w ich wykrywaniu rwnie sabi jak studenci, cho powinni by bardziej pewni swoich decyzji. Wskanik sukcesu dla obu grup waha si w okolicach 55 procent, czyli idzie im tylko odrobin lepiej, ni gdyby po prostu zgadywali. Jest to fakt niezwyky i zatrwaajcy. (Wyglda na to, e pod wzgldem wykrywalnoci kamstw studentw mogliby przewyszy jedynie funkcjonariusze sub specjalnych). Nie ma jednak powodu, by nie stosowa tej metody Jak ju wspomniaem, istotne jest, eby nie szuka pojedynczych oznak i nie wyciga z nich prostych wnioskw. Podstawowa jest umiejtno dostrzegania caych zespow zachowa werbalnych i niewerbalnych, a pomijania symptomy izolowanych. Jeli jeste przekonany, e zauwaye kamliw bd nerwow reakcj na swoje pytania, zmie temat na mniej powany i sprawd, czy rozmwca odzyska swobodn postaw. Kiedy pniej wrcisz do problematycznej kwestii, sprawd, czy nie pojawi si kolejny zesp objaww. Niekoniecznie bdzie si on skada z tych samych zachowa, dlatego powiniene by otwarty na kade istotne odchylenie od punktu odniesienia. Powrt do istotnego tematu i ponowne obserwowanie reakcji rozmwcy to sprawa niezmiernie wana. Pozwala to upewni si, e spostrzeone zmiany s autentyczn nieuwiadomion reakcj na twoje pytania lub stwierdzenia, a nie pozbawionymi znaczenia ruchami ciaa spowodowanymi niewygodn pozycj lub innymi czynnikami zewntrznymi. Istnieje wreszcie niebezpieczestwo, e wypatrujc sygnaw pozawerbalnych i zadajc dociekliwe pytania, sprawisz, i twoje zachowanie zostanie odebrane jako natarczywe i nieuchronnie wywoa te wanie oznaki stresu oraz odruchy obronne, ktrych

244

WYKRYWANIE KAMSTW I ICH OZNAK

szukasz. Musisz mie na uwadze, e ludzie czsto reaguj na sposb, w jaki si do nich mwi, a nie na tre wypowiedzi. Im bardziej swobodny nastrj uda ci si stworzy, tym trafniej i atwiej bdziesz mg odczyta swego rozmwc.

Sprawd swoj przenikliwo

Zaprezentowan poniej gr moesz wyprbowa z przyjacik, aby si przekona, jak dobrze ci idzie. Najpierw posad j naprzeciwko siebie i zadbaj, aby nie dowiedziaa si, o co ci chodzi. Na razie nie mw jej, e masz zamiar wykrywa kamstwa. Wyjanij, e usyszy kilka pyta dotyczcych jej poprzedniego mieszkania, i popro, aby odpowiadaa szczerze. Nastpnie zadawaj pytania o szczeglnie wizualnym charakterze. Oto kilka przykadw takich pyta, ktre wymagaj przywoywania obrazw: 1. Jakiego koloru byy drzwi wejciowe? 2. Co byo wida z okna kuchni? 3. Co widziaa w przedpokoju, gdy wchodzia do mieszkania? 4. Czy zapamitaa jakie obrazy wiszce na cianach? 5. Jaka bya tapeta w sypialni twoich rodzicw? I w ten dese. Zadaj dwa albo trzy takie pytania i sprawd, czyjej oczy za kadym razem zwracaj si w jakim szczeglnym kierunku. Jeeli tak, to zapamitaj w jakim. W przeciwnym razie poszukaj innych subtelnych sygnaw. Na potrzeby gry moesz przyj, e cakowity brak ruchu moe by oznak mwienia prawdy. Kiedy uda ci si ustali punkt odniesienia, przejd do nastpnego etapu. Powiedz przyjacice, e bdziesz jej teraz zadawa kolejne pytania i na ktre z nich musi udzieli nieprawdziwej odpowiedzi. Powinna skama w sposb przekonujcy, a twoim zadaniem bdzie odkry, w ktrym momencie to zrobia. Nadal zadawaj pytania odwoujce si do pamici wizualnej. Unikaj takich, ktre mogyby wzbudzi silne uczucia albo skojarzenia suchowe, gdy moe to kolidowa z pierwszoplanowym procesem wizualnym, na ktrym si opierasz.

220

WYKRYWANIE KAMSTW I ICH OZNAK

Jeli zauwaye wyrane poruszenie oczu, kiedy mwia prawd, teraz szukaj ruchw, ktre nie pasuj do tamtych. By moe kamic, bdzie spogldaa w przeciwn stron. By moe postara si utrzyma kontakt wzrokowy, obawiajc si, e odwrcenie wzroku moe zosta odebrane jako oznaka kamstwa. By moe opuci wzrok. A moe skieruje go w podobnym kierunku, ale nie w ten sam punkt. Gdyby doszo do tej ostatniej reakcji, osobicie zaryzykowabym przypuszczenie, e znalaza informacj, ktra, chocia nieprawdziwa, stanowi autentyczne wspomnienie, tyle e niezwizane z jej domem. By moe tworzc kamstwo, pomylaa o mieszkaniu koleanki albo kogo z krewnych. Bd rwnie wyczulony na wszystkie inne sygnay, szczeglnie gdy nie zaobserwujesz zmian w pooeniu gaek ocznych. By moe kiedy twoja rozmwczyni skamie, zauwaysz ruch jej palcw, ktry nie towarzyszy prawdziwym odpowiedziom, a moe odwrotnie, zastygn w bezruchu, podczas gdy w innych przypadkach si poruszaj. Jeli masz ochot, moesz zrezygnowa z pyta o charakterze wizualnym na rzecz odnoszcych si do emocji, nakaniajc przyjacik, aby skamaa, mwic o swych uczuciach. Zrozumienie przykadw zawartych w tym rozdziale pozwoli ci ustali, czego naley szuka, aczkolwiek takie zmiany atwiej jest dostrzec w naturalnej i lunej rozmowie ni w sztucznej wymianie zda podczas tego rodzaju gry. Pamitaj rwnie, e powiniene przewiczy to wiele razy, nim zaczniesz si szczerze zastanawia, na ile jeste w tym dobry. Na szczcie s to przyjemne wiczenia.

Oznaki prawdomwnoci
Czasem atwiej jest dostrzec znaki wiadczce o tym, e historia jest prawdziwa, ni szuka trudnych do uchwycenia sygnaw kamstwa. Niemieccy psychologowie opracowali popularny System Oceniania Wiarygodnoci, stosowany w przypadkach podejrze o molestowanie seksualne dzieci w celu stwierdzenia, czy nieletnie ofiary zeznaj prawd. Podstaw SOW jest dziewitnastopunktowa lista, ktra dostarcza kryteriw do analizy treci wypowiedzi. Mamy tutaj do dyspozycji szereg sygnaw, ktre wiadcz o prawdziwoci zezna. Jeli kto opowiada ci histori, ktra w twoim odczuciu moe nie by prawdziwa, powiniene mie na uwadze niektre z
221

WYKRYWANIE KAMSTW I ICH OZNAK

tych punktw. System ten omawia Aldert Vrij w ksice Detec-ting Lies and Deceit (Wykrywanie kamstw i faszu), w ktrej po raz pierwszy o nim przeczytaem. Odtd uywaem go w charakterze probierza prawdomwnoci, suchajc rnych opowieci. Zapewnia on rwnie znakomity przegld wzorcw, jakim wszyscy ulegamy, relacjonujc wydarzenia. Oto najbardziej istotne kryteria owego systemu: 1. Chaotyczna konstrukcja. Prawdziwe opowieci, o ile nie s powtarzane wielokrotnie, charakteryzuje narracja zawierajca rnorodne przeskoki w czasie. Opowiadajcy jest bardzo zaangaowany w swoj histori i zazwyczaj musi cofn si w czasie, aby stworzy to dla wtku, ktry wanie si pojawia. Chocia zdajemy sobie spraw, e w ten sposb mona zepsu ca opowie, jest to niezwykle pospolity wzorzec. Rwnie dobrze kto moe zacz opowiadanie nie od pocztku, ale najpierw objani zasadnicz kwesti, ktr chce zakomunikowa, a dopiero potem wypeni to i przej do fabuy Najprawdopodobniej chronologia bdzie zaburzona, zwaszcza w przypadku emocjonujcych i stosunkowo wieych relacji. 2. Bogactwo detalu Im wicej szczegw, tym bardziej prawdopodobne, e historia jest prawdziwa. Jak ju stwierdzilimy, typowy kamca zapytany o dokadny przebieg wydarzenia nie bdzie si wdawa w szczegy. Raczej powtrzy swoj opowie. Skonno do podawania dodatkowych informacji jest oznak prawdomwnodbo

247

3. Osadzenie w kontekcie. Ma ono miejsce, kiedy dana osoba umieszcza opisywane wydarzenia w swoim codziennym a&yciu, zamiast przedstawia je, jak gdyby zaszy w prni. Na przykad: Wanie siedziaam w ogrodzie, eby troch odpocz po sprztaniu kuchni. Soce ju zaszo, a ja nie miaam ochoty jak zwykle oglda telewizji, wic pomylaam, e posiedz przez chwil na tarasie". Takie bogactwo odniesie zwykle nie wystpuje, kiedy historia nie jest prawdziwa.
222

WYKRYWANIE KAMSTW I ICH OZNAK

4. Opisy interakcji. Autentyczne historie czciej zawieraj szczegy dotyczce interakcji narratora z innymi osobami. Na przykad: Zapytaam go, co tu robi, a on rozemia si upiornie, wic troch si zlkam i cofnam si". 5. Odtworzenie wypowiedzi. Niewielu kamcw w swoich opowieciach przytacza dosownie fragmenty dialoguJ Preferuj oni relacjonowanie tego, co zostao powiedziane. Na przykad zdanie Powiedziaem mu: Nie rb tak, bo to zepsujesz*" jest bardziej typowe dla prawdziwej opowieci ni: Powiedziaam mu, eby tak nie robi, bo to zepsuje". 6. Niespodziewane komplikacje w trakcie wydarzenia. Jeli w historii nie wystpuj adne przeszkody ani niespodziewane wypadki, ktre zakcaj jej bieg, jej wiarygodno jest mniejsza. 7. Niezwykle szczegy. S to pojawiajce si w opowieci elementy, ktre odbiegaj od normy. Na przekad fakt, e jedna z opisywanych postaci miaa zoty zb. Owe detale mog by zbyteczne dla gwnego wtku historii. 8. Dokadne opisanie szczegw bez ich zrozumienia. Jest to typowe dla dzieci, ktre s zbyt mode, aby zrozumie zachowania seksualne i opisuj takie czynnoci, uywajc naiwnych sformuowa. Moe to jednak dotyczy rwnie innego kontekstu, kiedy znaczenie jakiego wydarzenia jest obce osobie, ktra je opisuje, ale pozostaje jasne dla suchacza. 9. Subiektywne spostrzeenia. Moemy si spodziewa, e narrator nawie do tego, jak czu si w trakcie opisywanych wydarze albo jakie myli pojawiay si wwczas w jego gowie. 10. Przypuszczenia co do wewntrznego stanu bohaterw. Osoba relacjonujca wydarzenia opisuje, co jej zdaniem mogy odczuwa inne osoby. Na przykad: By wyranie zdenerwowany, poniewa zdj okulary i mwi podniesionym gosem". 11. Spontaniczne poprawki. Drobne poprawki oraz liczne wtrty czyni histori bardziej wiarygodn. Ponisza wypowied zawiera oba przykady: Pisa na laptopie mia jednego z tych maych Sony Vaio i siedzia tam caymi godzinami, tylko raz

223

WYKRYWANIE KAMSTW I ICH OZNAK

zamwi kaw. Chocia nie, wtedy kupi ciastko, ale tkwi tam cae wieki". 12. Przyznawanie si do luk w pamici. Osoba mwica prawd bez obaw przyznaje si do tego, e nie moe sobie przypomnie jakiego szczegu. Jest zupenie normalne, kiedy powie co w tym rodzaju: Nie pamitam, co tam robilimy, ale wszyscy zatrzymalimy si w tym hotelu". Kryterium to nie jest jednak spenione, gdy na bezporednie pytanie otrzymujemy odpowied: Nie wiem". 13. Wtpliwoci dotyczce wasnego owiadczenia. Osoba prawdomwna moe przyzna, e pewne elementy jej opowieci mog by nieprawdziwe lub niedokadnie odtworzone z pamici. 14. Obnianie wasnej wartoci. Osoba relacjonujca wydarzenia moe nawiza do szczegw, ktre j obciaj lub omieszaj. Na przykad: To bya moja wina. Wiem, e powinnam go zostawi w spokoju". Czasem moe si posun do cakowitego rozgrzeszenia winowajcy.

Oczywicie wci istniej powody, dla ktrych owe kryteria mog by spenione take wtedy, kiedy dochodzi do kamstwa, albo nie by spenione w prawdziwej relacji. Dlatego w kontekcie kryminalnym musz zosta skonfrontowane z innymi kryteriami prawdomwnoci, ktre uwzgldniaj cechy charakteru przesuchiwanego, wywierany na niego nacisk oraz styl samego przesuchania, zanim zostan wycignite jakiekolwiek wnioski. Przypominam wic ponownie: bd ostrony, przechodzc do konkluzji. Wykrywanie kamstw to fascynujca, lecz niezwykle przewrotna sztuka.

224

Puapki mylenia
Wyobra sobie, e pojawiy si doniesienia o jakiej straszliwej chorobie, ktra wprawdzie dotyka jednej osoby na dziesi tysicy, ale jest zawsze miertelna. Obawiasz si jej, wic postanawiasz si podda badaniom, aby sprawdzi, czy nie jeste zaraony. aden test medyczny nie jest w stu procentach bezbdny, ale twj doktor wyjania, e akurat ten synie z dokadnoci rzdu 99 procent, niezalenie od tego, czy jeste chory, czy nie (innymi sowy, w 99 procentach przypadkw dostarcza prawidowej odpowiedzi, negatywnej lub pozytywnej). Decydujesz si go przeprowadzi. Pobrana zostaje prbka krwi i dowiadujesz si, e wyniki otrzymasz poczt. Tydzie pniej przychodzi list z laboratorium. Otwierasz kopert i czytasz. Widzisz przed sob odpowied, ktra napawa ci lkiem wynik jest pozytywny. Test wykaza, e zapade na mierteln chorob. Jeste zdruzgotany. I masz prawo, czy nie? Jeszcze raz przeled powyszy scenariusz i zadaj sobie pytanie, ktre mogoby si wydawa banalnie proste: jakie jest prawdopodobiestwo, e jeste zaraony t chorob? Prosz, zastanw si nad odpowiedzi, nim zaczniesz czyta dalej. Jeli nie jeste pewien, okrel tylko szacunkow warto. Domylam si, e powtrnie przeczytae scenariusz i doszede do wniosku, e prawdopodobiestwo, i jeste zaraony mierteln chorob, wynosi 99 procent. Ci, ktrym moja proba

253

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

o dokadne rozwaenie odpowiedzi nasuna jakie podejrzenia, mog z pewn nieufnoci odnie si do takiego stosunku procentowego, ale na pewno bd skonni przyzna, e prawdopodobiestwo choroby jest wiksze ni jej braku. Tylko nieliczni, biegli w statystyce, bd zna prawidow odpowied. Dysponujc podanymi wyej informacjami, nie powiniene si obawia pozytywnego wyniku badania. Prawdopodobiestwo, e jeste chory, jest m n i e j s z e n i jeden procent. To prawda chocia test jest w 99 procentach wiarygodny, prawdopodobiestwo zaraenia jest mniejsze ni jeden do stu. Kluczem do odkrycia tego sprzecznego z intuicj faktu jest skrawek informacji, ktry moge przeoczy albo przynajmniej zbagatelizowa jego znaczenie. Choroba dotyka tylko jednej na dziesi tysicy osb. Zatem pozytywny wynik testu, ktry jest w 99 procentach trafny, moe oznacza, e naleysz do tych dziewidziesiciu dziewiciu osb, u ktrych bezbdnie odkryto chorob, albo jeste t jedn na sto, ktra jest zdrowa, ale wskutek niedokadnoci testu zostaa wprowadzona w bd. (Pamitaj, e test jest w 99 procentach wiarygodny niezalenie od tego, czy jeste chory, czy nie). Zatem czy jest bardziej prawdopodobne, e jeste jednym z prawidowo zdiagnozowanych chorych, czy te e naleysz do bdnie przebadanych, ktrych omina choroba? Choroba dotyka tylko jedn osob na dziesi tysicy. Zapominajc wic na chwil o tecie, moesz od razu si przekona, e o wiele wiksze jest prawdopodobiestwo, i jeste zdrowy (rzdu 9999:1). Teraz wyobramy sobie, e testowi poddaje si milion osb. Zaraonych bdzie jedynie okoo setki. Dziewidziesit dziewi z nich zostanie prawidowo zdiagnozowanych, poniewa test jest w 99 procentach bezbdny. Z drugiej strony 999900 osb nie bdzie zaraonych, ale jeden procent (czyli 9999) zostanie bdnie zdiagnozowany. Czy naleysz wic do tych 99, ktrzy s chorzy, czy jeste jednym z tych 9999, ktrzy nie s? Prawdopodobiestwo, e znajdujesz si w tej drugiej, bezpiecznej grupie, jest ponad sto razy wiksze. o dokadne rozwaenie odpowiedzi nasuna jakie podejrzenia, mog z pewn nieufnoci odnie si do takiego stosunku procentowego, ale na pewno bd skonni przyzna, e prawdopodobiestwo choroby jest wiksze ni jej braku. Tylko nieliczni, biegli w statystyce, bd
254

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

zna prawidow odpowied. Dysponujc podanymi wyej informacjami, nie powiniene si obawia pozytywnego wyniku badania. Prawdopodobiestwo, e jeste chory, jest m n i e j s z e n i jeden procent. To prawda chocia test jest w 99 procentach wiarygodny, prawdopodobiestwo zaraenia jest mniejsze ni jeden do stu. Kluczem do odkrycia tego sprzecznego z intuicj faktu jest skrawek informacji, ktry moge przeoczy albo przynajmniej zbagatelizowa jego znaczenie. Choroba dotyka tylko jednej na dziesi tysicy osb. Zatem pozytywny wynik testu, ktry jest w 99 procentach trafny, moe oznacza, e naleysz do tych dziewidziesiciu dziewiciu osb, u ktrych bezbdnie odkryto chorob, albo jeste t jedn na sto, ktra jest zdrowa, ale wskutek niedokadnoci testu zostaa wprowadzona w bd. (Pamitaj, e test jest w 99 procentach wiarygodny niezalenie od tego, czy jeste chory, czy nie). Zatem czy jest bardziej prawdopodobne, e jeste jednym z prawidowo zdiagnozowanych chorych, czy te e naleysz do bdnie przebadanych, ktrych omina choroba? Choroba dotyka tylko jedn osob na dziesi tysicy. Zapominajc wic na chwil o tecie, moesz od razu si przekona, e o wiele wiksze jest prawdopodobiestwo, i jeste zdrowy (rzdu 9999:1). Teraz wyobramy sobie, e testowi poddaje si milion osb. Zaraonych bdzie jedynie okoo setki. Dziewidziesit dziewi z nich zostanie prawidowo zdiagnozowanych, poniewa test jest w 99 procentach bezbdny. Z drugiej strony 999 900 osb nie bdzie zaraonych, ale jeden procent (czyli 9999) zostanie bdnie zdiagnozowany. Czy naleysz wic do tych 99, ktrzy s chorzy, czy jeste jednym z tych 9999, ktrzy nie s? Prawdopodobiestwo, e znajdujesz si w tej drugiej, bezpiecznej grupie, jest ponad sto razy wiksze. W cigu ostatnich pitnastu lat naukowcy nie szczdzili wysikw, badajc nasz fascynujc skonno do ulegania takim mentalnym puapkom, ktre s rwnie uporczywe jak zudzenia optyczne. Problem w tym, e nie mamy tu do czynienia z byskotliwymi amigwkami, ale rzeczywistym yciowym niebezpieczestwem, ktre wie si z nasz niezdolnoci do oceny prawdopodobiestwa i ryzyka.

254

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Rzucam monet siedem razy i zapisuj, czy upada orem (O) czy reszk (R) do gry. Dla wasnej przewrotnej radoci stworzyem poniszy wykaz. Wystpuj w nim trzy wyniki, ale tylko jeden jest prawdziwy. Ktra z moliwoci jest najbardziej prawdopodobna? 1.

ooooooo

2. RRRRRRR 3. ORROROO Zapamitaj swoj odpowied. Bd uczciwy. Odpowied jest taka, e kada z kombinacji jest tak samo prawdopodobna jak pozostae. Prawdopodobiestwo wystpienia okrelonego ukadu orw i reszek w danej serii rzutw nie jest wiksze ni jakiekolwiek innego ukadu. Jest tak dlatego, e moneta nie ma pamici i kady rzut daje szanse p na p. Dajemy si jednak zbaamuci, e trzecia opcja wyglda bardziej typowo". Na tej samej zasadzie komu by si przynio, eby skreli w totolotku numery 1, 2, 3, 4, 5 i 6? A przecie szansa, e ta sekwencja okae si wygran, jest taka sama, jak w przypadku kadego mniej oczywistego ukadu liczb, jaki wybierzesz. Pomieszanie tego, co moliwe, z tym, co typowe, prowadzi do synnego paradoksu hazardzisty. Siedziaem kiedy przy ruletce i obserwowaem eleganckich, znakomitych chiskich zawodowcw, ktrzy skrupulatnie notowali wyniki, aby okreli, ktry z kolorw z wikszym prawdopodobiestwem wystpi w kolejnym zakadzie. Oczywicie jeli kulka wyldowaa na czarnym polu pi razy z rzdu, wydaje si rozsdne postawi na czerwony. Ale to nieprawda! O ile przy n i e s k o c z o n e j liczbie zakadw mona oczekiwa, e wystpie kadego z kolorw bdzie tyle samo, a przy w i e l k i e j ich liczbie kolory zrwnowa si z grubsza, to nic takiego nie musi si zdarzy przy krtkiej seriifn Oto kolejna powszechnie wystpujca przeszkoda na drodze racjonalizmu. Psycholog Massimo Piattelli-Palmarini zaproponowa pewn gr. Na pocztek zastanw si przez chwil nad przyblionym wynikiem poniszego dziaania. Nie masz do czasu, aby obliczy dokadny wynik, wic zaryzykuj zgadywanie: 2x3x4x5x6x7x8
254

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Prosz, zapamitaj swoj odpowied i podsu to zadanie paru innym ludziom. Ich odpowiedzi rwnie zapamitaj. Nastpnie znajd jeszcze kilka osb o takim samym poziomie intelektualnym i popro ich o podanie wyniku kolejnego mnoenia w tak samo ograniczonym czasie piciu sekund: 8x7x6x5x4x3x2 Jak przenikliwie zauwaa Piattelli-Palmarini, wyniki drugiej grupy oka si znaczco wysze. Jak to moliwe? Spogldajc na oba dziaania, wiemy, e wynik powinien by taki sam, ale drugi ukad w jaki sposb nakania do wyszych szacunkw. Ale to jeszcze nie wszystko. Porwnaj przypuszczenia twoje i twoich przyjaci z rzeczywistym wynikiem. Prawidowa odpowied brzmi... 40320. Czy przypadkiem wasze szacunki nie byy o wiele nisze? Rzecz w tym, e zaczynamy mnoy cyfiy ( 2 x 3 x 4 . . . ) i kiedy mamy ju czstkowy wynik, odkrywamy, e bardzo trudno posun si dalej. Niezwykle trudno jest mnoy w pamici. W jaki sposb przywieramy do liczb, ktre ju mamy w myli i caa kalkulacja grznie w miejscu. Dowiedziono nawet, e jeli adwokat zasugeruje podczas rozprawy liczb miesicy kary dla przestpcy, to prawdopodobnie sdzia, podejmujc decyzj, pomyli o tej liczbie, chocia pozornie j lekceway Gdy sugerowana kara jest wysza, sdziowie orzekaj wysze wyroki. To tak, jakbymy syszc albo widzc dan liczb, ustalali sobie miar i nie mogli si od niej zbytnio oddali. Jest to powszechna puapka mylowa okrelana jako zakotwiczenie. Gdyby ogromna pachta gazety zostaa zoona sto razy na p (wyobramy sobie, e jest to moliwe), jak grubo osignby powstay w ten sposb plik papieru? Byby taki jak cega? Jak pudeko po butach? Jak podaje Sam Harris, uzasadniajc podobn opini na temat intuicji w znakomitej ksice The End of Faith (Koniec wiary), prawidowa odpowied jest taka, e powstay obiekt byby tak gruby, jak znany nam wszechwiat". I znw zakotwiczylimy si w pocztkowych, mniejszych rozmiarach. Zapytaj kogo, czy rozwaa prawdopodobiestwo w racjonalny i zrwnowaony sposb, a z pewnoci usyszysz dumn odpowied twierdzc. A przecie jestemy w jaki sposb przywizani do tego

254

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

rodzaju bdw, pomimo caej naszej wiedzy. To troch tak, jakbymy o czym wiedzieli, ale nie potrafili zrobi z tego uytku. Przyjrzyjmy si tekstowi:
Harry by jako dziecko bardzo twrczy i uwielbia zwraca na siebie uwag. Nigdy nie czu si czonkiem gangu i Wprowadzio do silnego pragnienia, by imponowa innym zdolnociami. Przeszed szko, skupiajc si na sobie, i prbowa swych si w rnych dziedzinach twrczoci. Cieszya go kada okazja, kiedy mg si zaprezentowa przed widowni. Teraz spjrz na ponisze zdania, odnoszce si do Harry'ego w

wieku dorosym, i u je w kolejnoci od najbardziej do najmniej prawdopodobnego. 1. Harry jest ksigowym. 2. Harry jest zawodowym aktorem. 3. Harry lubi chodzi na koncerty muzyki klasycznej. 4. Harry jest zawodowym aktorem i lubi chodzi na koncerty muzyki klasycznej. Zanim zaczniesz czyta dalej, uporzdkuj je w takiej kolejnoci, jak uwaasz za stosown. Czy uznae za bardziej prawdopodobne, e Harry jest aktorem, a nie ksigowym? Bd numer jeden. W Wielkiej Brytanii jest o wiele wicej ksigowych ni zawodowych aktorw. Czy ksigowy nie moe by pewny siebie i dobrze si prezentowa? Pod wpywem opisu pasujcego do twego wyobraenia o pocztkach kariery typowego" aktora, stae si zbyt zalepiony, aby dokona rozsdnej oceny. Czy uznae, e odpowied numer cztery jest bardziej prawdopodobna od odpowiedzi numer trzy? Zatrzymaj si i pomyl. Jak zdanie: Harry jest zawodowym aktorem i lubi chodzi na koncerty muzyki klasycznej" moe by bardziej prawdopodobne od zdania Harry lubi chodzi na koncerty muzyki klasycznej"? Wedug zdania numer cztery Harry moe robi co poza swoj prac. Prawdopodobiestwo, e dwa elementy informacji odpowiadaj rzeczywistoci, jest si rzeczy mniejsze, ni gdyby tylko jeden z nich by prawdziwy. Teraz jest to oczywiste, ale wci ulegamy tendencji do wybierania mniej prawdopodobnych opcji.
254

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Wyobramy sobie, e udao mi si przemyci obcion kostk do jednego z kasyn gry w Las Vegas. Kostka jest spreparowana tak zmylnie, e ma skonno do upadania szstk do gry. Spodziewam si, e szstka bdzie wypada w wikszoci przypadkw, ale nie za kadym razem. Rzucam ni kilkakrotnie i zapisuj wyniki. Zdecyduj, ktry z nastpujcych jest bardziej prawdopodobny: 1. 2. 3, 1, 6, 2, 5 6, 3, 1, 6, 2, 5

Zaczynasz ju pewnie apa, o co chodzi, ale to takie kuszce, eby postawi na drug opcj, prawda? A przecie druga opcja jest n i e w t p l i w i e mniej prawdopodobna od pierwszej, a to z powodw wymienionych w poprzednim przykadzie. Jak atwo zauway, jest to taka sama sekwencja jak pierwsza, tylko z dodatkowym warunkiem wyrzucenia szstki na samym pocztku. Moe by tylko mniej prawdopodobna ni sekwencja z pierwszego przykadu, gdzie na pocztku zostaje wyrzucony jakikolwiek inny numer. Jeeli wolisz, moesz przenie szstk z pocztku na koniec cigu, aby oba wyglday prawie tak samo i wci bdziesz mia ochot powiedzie, e drugi wynik jest bardziej prawdopodobny. Jestemy beznadziejni! Jeli naprawd chcesz przystpi do boju, pozwol sobie przywoa klasyczny przykad dziaania sprzecznego z intuicj. Znany obecnie jako paradoks Monty'ego Halla, przypuszczalnie po raz pierwszy zosta zaprezentowany w ksice Josepha Bertranda Calcul des probabilits wydanej w 1889 roku, gdzie wystpowa pod nazw paradoksu pudeka Bertranda. Ten sam problem zosta w 1990 roku przedstawiony w rubryce porad Ask Marilyn magazynu Parad", za opublikowana tam odpowied, chocia prawidowa, wywoaa burz kontrowersji. Marilyn* dowioda, e wielu matematykw byo w bdzie. A oto moja wersja tego paradoksu. W takiej formie zosta zaprezentowany w telewizji i sta si przyczyn zajadych sporw. Pokazuj ci trzy pudeeczka na biuteri i bardzo drogi piercionek, ktry chcesz wygra. Kiedy jeste odwrcony plecami, umieszczam piercionek w jednym z pudeek. Wiem, gdzie jest schowany, ale ty nie wiesz. Kiedy si odwracasz z powrotem, wyjaniam ci zasady gry. Prosz, aby zgad, do ktrego z pudeeczek woyem
* Marilyn von Savant amerykaska felietonistka i pisarka pochodzenia austriackiego. 254 Zostaa wpisana do Ksigi Rekordw Guinnessa jako osoba o najwyszym ilorazie inteligencji (przyp. tum.).

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

piercionek. Moesz wskaza na jedno z trzech. Potem, zanim poprosz ci o potwierdzenie, otworz jedno z pozostaych pudeeczek, w ktrym, jak mi wiadomo, nie ma piercionka. Poka ci, e jest puste, i odo je na bok, eliminujc z gry. Nastpnie zapytam ci, czy chcesz pozosta przy pudeku, ktre wybrae pocztkowo, czy wolisz zmieni wybr i wskaza na to drugie. Jeli wskaesz waciwe pudeko, piercionek jest twj. Czy powiniene pozosta przy pierwszym wyborze, czy te go zmieni? Co robisz? Czy zyskasz cokolwiek, dokonujc zamiany? Ludzie odpowiadaj bardzo rnie, ale najbardziej powszechna reakcja jest taka, e pozostaj przy pierwotnym wyborze. Wydaje im si jako, e tak jest waciwie. Zreszt na tym etapie prawdopodobiestwo wynosi tylko p na p, wic po co zmienia. Z pewnoci byoby to przykre, gdybymy po dokonaniu zamiany przekonali si, e jednak pierwszy wybr by trafimy Odpowied brzmi: p o w i n i e n e z m i e n i w y b r . Jeli to zrobisz, prawdopodobiestwo zdobycia piercionka zwikszy si dwukrotnie. Dziki zmianie szansa wygranej wzrasta z jednej trzeciej do dwch trzecich. To nie jest p na p. Jeli to rozumowanie wydaje ci si mieszne lub po prostu bdne, pozwl, e wyjani je na kilka sposobw, aby mg wybra ten, ktry ci najbardziej odpowiada. Przede wszystkim musisz wiedzie, e jest to rzecz, ktra zbija z tropu bardzo inteligentnych i byskotliwych ludzi, a nawet matematykw, jeeli nie syszeli o niej wczeniej. Spjrz na to w ten sposb. Powiedzmy, e zawsze umieszczam piercionek w pudeku C. Pudeko C zawsze wygrywa. W dwch z trzech przypadkw najpierw wybierzesz A lub B i bdziesz w bdzie. Oznacza to, e w dwch z trzech przypadkw nie mam wyboru, ktre z pozostaych dwch pudeeczek otworzy i odrzuci, jako e jednym z nich jest zwyciskie C. Jeli wybierzesz A, musz otworzy B, a jeli wybierzesz B, musz otworzy A. W obu przypadkach pudeko C pozostawiam w spokoju. I w obu przypadkach powiniene zamieni pierwotnie wybrane pudeko na to, ktre pominem. W mniej prawdopodobnej sytuacji (jeden do trzech), gdy od razu wskaesz wygrywajce pudeko C, mog otworzy zarwno A, jak i B, ty za
254

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

nie powiniene oczywicie zmienia decyzji. Jednak to, e od razu dokonasz waciwego wyboru, moe si zdarzy tylko w jednym przypadku na trzy. Przeczytaj, prosz, ten akapit jeszcze raz. Jeli nadal zamierzasz traktowa pozostae dwa pudeka jako prawdopodobiestwo p na p, spjrzmy na to inaczej. Wyobra sobie, e mamy do dyspozycji sto pudeeczek, a nie trzy. Kiedy dokonujesz pierwszego wyboru, szansa trafienia wynosi oczywicie jeden do stu, jest wic bardzo nika. A teraz wyobra sobie, e tak robi otwieram dziewidziesit osiem pustych pudeeczek, pozostawiajc tylko to, ktre wybrae i drugie, znajdujce si, powiedzmy, na trzydziestej sidmej pozycji. Oczywicie zakadamy, e wiem, w ktrym z nich jest piercionek. Czy zatem nie jest o wiele bardziej prawdopodobne, e mieci si on w tym pudeku, ktre pozostawiem zamknite (numer trzydzieci siedem), a nie w tym wybranym przez ciebie jako jedno ze stu? Teraz szanse nie wygldaj ju jak p na p, zgodzisz si z tym? Twj pierwszy wybr jest nadal mao obiecujcy, za to numer trzydziesty sidmy wydaje si o wiele bardziej prawdopodobny. Jest tak dlatego, e twoja pierwsza decyzja w tym przykadzie ma jeden procent prawdopodobiestwa trafnoci, co oznacza, e jedyna pozostaa moliwo (ostatnie pudeko) w 99 procentach jest rwnoznaczna z wygran. Oba pudeeczka razem daj stuprocentow pewno, gdy wiemy, e w jednym z nich zosta schowany piercionek. Podobnie w przypadku gry w trzy pudeka, twj pierwszy wybr ma jedn trzeci prawdopodobiestwa wygranej, z czego naturaln kolej rzeczy wynika, e pudeko, ktre pozostawiem zamknite, daje ci szans jak dwa do trzech. Masz teraz pewno, e odpowied pokrywa si dokadnie z moim wyjanieniem. ycz wiele radoci z wykorzystania tego wywodu w towarzystwie. Moesz twierdzi, e ostatni z przykadw stanowi interesujce wiczenie umysowe czy nawet temat dla cieszcego si oszoamiajcym powodzeniem teleturnieju, ale jest raczej oderwany od rzeczywistoci. Faktem jest jednak, e kognitywne puapki czyni z nas niewiadome ofiary drastycznych nieporozumie w dziedzinie prawdopodobiestwa, to za prowadzi ludzi, z lekarzami i sdziami wcznie, do chybionych decyzji.

254 261

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Z poprzedniego rozdziau dowiedzielicie si, e sposb, w jaki widzimy obrazy w gowie, wywiera ogromny wpyw na to, jak si z nimi utosamiamy. Jest to jedna z gwnych przyczyn nieracjonalnego mylenia, o ktrym rozmawiamy. Jeli co mona sobie atwo wyobrazi, staje si to bardziej realne i bliskie ni co, czego nie da si zamieni w tak wyrazisty obraz. Zawierajca kilka szstek seria rzutw obcion kostk wyglda bardziej realnie i czujemy, e jest bardziej prawdopodobna, nawet jeli wiemy, e taka nie jest. Tak samo lek obniajcy wskanik miertelnoci choroby z 10 do 0 procent wydaje si o wiele bardziej wart inwestycji ni taki, ktry moe obniy miertelno innej choroby z 40 do 30 procent, mimo e s rwnie skuteczne. Ogldamy zdjcia i czytamy artykuy o katastrofach kolejowych, po czym odtwarzamy w umyle straszliwe sceny, stwierdzajc, e niebezpiecznie jest podrowa pocigiem, a przecie prawdopodobiestwo mierci w takim wypadku (1:500 000) jest dwukrotnie mniejsze ni to, e na nasz dom spadnie samolot (1:250000).* Poruszamy si w obszarze, w ktrym emocje przejmuj wadanie nad rozumem, a rezultaty mog by zgubne.

Nauka i relatywizm
W Bristolu mieszkaem w pobliu mostu Clifton Suspension Bridge, ktrego wspaniao przerasta wszelkie wyobraenie. Na kadym z jego kocw wznosi si ogromna ceglana wiea o nieregularnym ksztacie przypominajcym przysadzist liter A. Kade z tych A ma niewielki zacios w postaci umieszczonej na wierzchoku platformy. Zgodnie z oryginalnymi planami Brunela na szczytach obu wie miay siedzie ogromne zote sfinksy, spogldajce na siebie ponad wwozem. Myl, e by to rewelacyjny pomys, ale ten
* Za: Dick Taverne, The March of Unreason.

254

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

chodzcy w cylindrze facet musia porzuci swj projekt z powodu braku funduszy, a most ukoczono dopiero po jego przedwczesnej mierci w wieku pidziesiciu trzech lat. By moe po wybudowaniu prozaicznego kampusu w Uxbridge marzyo mu si wicej dramatyzmu, lecz niestety bliniacze pozacane dziwolgi nigdy nie wyszy poza faz projektu. Most musia oby si bez sfinksw. Wielbicieli bristolskiej szkoy artystycznej okresu wiktoriaskiego intryguje zapewne fakt, e powstae wczeniej pejzae malarskie z wizj ukoczonego mostu ukazuj na wyrost owe dwa sfinksy. Zawsze odnosiem wraenie, e brak tych dwch wielkich kobiet o ciaach lww to prawdziwa strata. Jest w tym pomyle co niezmiernie miaego, niezniszczalnego i optymistycznego. W obecnych czasach wzdragamy si przed tworzeniem tak wyrazistych obrazw, hamowani obaw, aby nikogo nie przytoczy. Nie wznosimy ekstrawaganckich budowli i nie mwimy w sposb ekstrawagancki. Sam jzyk zacz by postrzegany jako opresor. Zapominamy o dumnym przepychu Crystal Paace na rzecz anemicznej i penej skruchy doczesnoci Millennium Dome. Wszystko to bierze si z postkolonialnego poczucia winy. W latach szedziesitych XX wieku antropolog nazwiskiem Clifford Geertz przetar szlak dla multikulturalizmu, kiedy jako pierwszy zacz mwi o kulturach plemiennych w ich wasnych kategoriach, zamiast traktowa je jak egzotyczne i prymitywne ciekawostki. Podstaw jest spostrzeenie, e walory danej kultury nie s ani mniej, ani bardziej cenne ni jakiejkolwiek innej. By to prawdziwy krok naprzd, ktry pozostawi daleko w tyle odstrczajcy etos kolonialny. Gdy wkroczylimy w epok postmodernizmu, fetysz zwany prawd obiektywn sta si czym wzgldnym. Nasze prawdy i znaczenia s postrzegane jako zwyczajne produkty naszego systemu wartoci, za sugestie, e jedna wiara jest w czym lepsza lub bardziej wartociowa od innej, uchodz w najlepszym wypadku za przestarzae i naiwne. Co najwyej niektrzy komentatorzy oraz samozwaczy intelektualici traktuj je jak symboliczny gwat. Taki relatywizm z jednej strony skrajne przeciwiestwo fundamentalizmu, z drugiej skuteczny rodek promowania niebezpiecznej i bezpodstawnej ideologii za pomoc pomniejszania wartoci dowodw zazwyczaj kryje si w warstwach celowo niejasnego jzyka, jak gdyby nieprzeniknione do
235

NAUKA I RELATYWIZM

blu sownictwo byo warunkiem koniecznym wzniosego mylenia. Wikszo powiconej temu zagadnieniu literatury socjologicznej czyta si jak instrukta auto-erotycznego duszenia. Odkd ta hermeneutyczna histeria zakorzenia si w naszych duszach, nauka zacza zyskiwa z reputacj. Wiedza naukowa zacza by postrzegana jako jeszcze jeden przykad subiektywnych i osobistych wyobrae, przynalenych tym razem naukowcom i ndznym produktom ich systemu wartoci. Nie widziano w niej nic bardziej czy mniej wartociowego od wybitnie sprzecznych z nauk przekona jakiego wyznawcy New Age. Mogoby si wydawa, e nie ma w tym nic zdronego. Z pewnoci stwierdzenie, e naukowiec ma swoje przekonania, a jaki ezoteryczny uzdrowiciel ma swoje i adnemu z nich nie wolno okrela pogldw drugiego jako bezwartociowych, sprawia wraenie podejcia uczciwego i owieconego. Rwnie dobrze kto mgby powiedzie, e ateista jest tak samo religijny jak chrzecijanin, gdy przyj system pogldw, do ktrych postanowi si rygorystycznie stosowa. Jest to opinia kuszca, ale nonsensowna i nie ma w niej wicej logiki ni w stwierdzeniu, e chrzecijanin jest rodzajem ateisty. Posiadanie okrelonych przekona na temat religii nie jest tym samym co bycie jej wyznawc. A jak to wyglda z obiektywnego punktu widzenia? Jeeli prawda jest cakowicie relatywna, w ktrym momencie si z ni rozchodzimy? Czy poza naszymi wartociami i percepcj nic nie istnieje? Czy za moimi plecami nadal znajduje si ciana, chocia w tym momencie na ni nie patrz? Czy kiedykolwiek tam bya? Chocia moe to by fascynujcym wiczeniem umysowym dla studentw filozofii, ja wol naiwnie odwoa si do bardziej praktycznego modelu, wedug ktrego ciana najprawdopodobniej pozostaa na miejscu, mimo e jej nie widz, i odpowiednio do talizmu, z drugiej skuteczny rodek promowania niebezpiecznej i bezpodstawnej ideologii za pomoc pomniejszania wartoci dowodw zazwyczaj kryje si w warstwach celowo niejasnego jzyka, jak gdyby nieprzeniknione do blu sownictwo byo warunkiem koniecznym wzniosego mylenia. Wikszo powiconej temu zagadnieniu literatury socjologicznej czyta si jak instrukta autoerotycznego duszenia. Odkd ta hermeneutyczna histeria zakorzenia si w naszych duszach, nauka zacza zyskiwa z reputacj. Wiedza naukowa
236

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

zacza by postrzegana jako jeszcze jeden przykad subiektywnych i osobistych wyobrae, przynalenych tym razem naukowcom i ndznym produktom ich systemu wartoci. Nie widziano w niej nic bardziej czy mniej wartociowego od wybitnie sprzecznych z nauk przekona jakiego wyznawcy New Age. Mogoby si wydawa, e nie ma w tym nic zdronego. Z pewnoci stwierdzenie, e naukowiec ma swoje przekonania, a jaki ezoteryczny uzdrowiciel ma swoje i adnemu z nich nie wolno okrela pogldw drugiego jako bezwartociowych, sprawia wraenie podejcia uczciwego i owieconego. Rwnie dobrze kto mgby powiedzie, e ateista jest tak samo religijny jak chrzecijanin, gdy przyj system pogldw, do ktrych postanowi si rygorystycznie stosowa. Jest to opinia kuszca, ale nonsensowna i nie ma w niej wicej logiki ni w stwierdzeniu, e chrzecijanin jest rodzajem ateisty. Posiadanie okrelonych przekona na temat religii nie jest tym samym co bycie jej wyznawc. A jak to wyglda z obiektywnego punktu widzenia? Jeeli prawda jest cakowicie relatywna, w ktrym momencie si z ni rozchodzimy? Czy poza naszymi wartociami i percepcj nic nie istnieje? Czy za moimi plecami nadal znajduje si ciana, chocia w tym momencie na ni nie patrz? Czy kiedykolwiek tam bya? Chocia moe to by fascynujcym wiczeniem umysowym dla studentw filozofii, ja wol naiwnie odwoa si do bardziej praktycznego modelu, wedug ktrego ciana najprawdopodobniej pozostaa na miejscu, mimo e jej nie widz, i odpowiednio do tego dziaa (na przykad nie wchodzi na ni tyem). Tak samo, jak zauway znakomity pisarz Dick Taverne, wyobraam sobie, e wikszo postmodernistycznych teoretykw z radoci akceptuje fakt, i nauka posiada pewn namacaln i obiektywn warto, kiedy udajc si na swoje konferencje, powierzaj swoje ycie samolotom. Wiele oczywicie przemawia za tym, e rozsdnie, praktycznie i wygodnie jest postrzega ludzkie poczucie prawdy i faszu w kategoriach wpojonych i wyuczonych wartoci. Oczywicie istniej naukowcy i ateici, ktrzy s niedoskonali, jak kada istota ludzka, i myl w bardzo ograniczony sposb. Zanim jednak podymy dalej, musimy przyswoi sobie pewne rzeczy.

237

NAUKA I RELATYWIZM

Po pierwsze, to wyznawca powinien dostarczy dowodw na prawdziwo swoich twierdze, gdy nie jest rol niewierzcego udowadnianie mu, e si myli. Wracajc do Bertranda Russella, nie potrafi dowie niezbicie, e po orbicie Ziemi nie kry czajniczek do parzenia herbaty, i nie mam powodu tego robi tylko dlatego, e ty tak twierdzisz. Jeli w to wierzysz i chcesz, abym rwnie w to uwierzy, powiniene mnie przekona. A z pewnoci bd da lepszego dowodu ni zdanie typu: Wierz w to, gdy po prostu c z u j w sercu, e on tam jest". Jeeli mi nie wierzysz, sprbuj udowodni jakie przeczce twierdzenie, a szybko si przekonasz, e ugrzze w miejscu. Wyobra sobie, e twierdz, i w twoim domu znajduje si zielona mysz. To ja powinienem j odnale i ci pokaza; ty nigdy nie bdziesz w stanie udowodni, e jej nie ma. Mgby jej szuka, przewrci do gry nogami cay dom, ale zawsze jest moliwo, e mysz ukrywa si tam, gdzie akurat nie zagldasz. Nie moesz udowodni, e zielona mysz nie istnieje. Jeli za chcesz w ni wierzy, to kiedy wreszcie znajdziesz jednoznaczny dowd jej obecnoci, zaprzeczajcy mojemu bezpodstawnemu twierdzeniu, to przecie nie bdziesz na tyle ograniczony, aby zakada, e jej nie ma, i da na to dowodu. To zdrowy sceptycyzm. Poka mi namacalny i rzeczywisty dowd na swoje nadzwyczajne stwierdzenie, a ja ci uwierz. Po drugie, metoda naukowa jest le rozumiana. Niemal wszystkie antynaukowe pogldy New Age opieraj si na tym, e formuuje si pewn koncepcj, po czym dostrzega tylko takie fakty, ktre j wspieraj. Jest to gwarantowana recepta na przyjcie kadej wiary. Wyjania, dlaczego ludzie s gotowi ykn najwiksze dziwactwa. Takie same oskarenia s kierowane pod adresem nauki. Wyobramy sobie przypadek homeopaty, ktry cieszy si skrycie z faktu, e jego alternatywne metody s bardzo skuteczne. Tymczasem nauka ignoruje cay szereg relacji o sukcesach jego terapii i odmawia jej prawomocnoci. Naukowcy z pewnoci maj swj sposb postrzegania wiata i prbuj wszystko wyjania w swoich kategoriach. By moe naukowiec pojmuje aromaterapi na swj wasny sposb, terapeuta z kolei kieruje si swoim holistycznym" podejciem. Nikt nie moe powiedzie, e wanie naukowe wytumaczenie jest waciwe. Zreszt nauka" sprowadza si do dzie pojedynczych ludzi, z ktrych kady moe
238

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

kierowa si chci zysku, da si przekupi albo mie ograniczone pogldy, wic skd moemy wiedzie, czy mwi prawd? A czy nie jest tak, e cokolwiek nauka stwierdzi teraz, zostanie obalone kiedy tam w przyszoci? Czy zatem jedyn rzecz, jakiej naukowiec moe by pewien, nie jest to, e ostatecznie kto udowodni mu bd? Dla niektrych moe to brzmie rozsdnie, ale ukazuje gboki brak zrozumienia sensu metody naukowej. Do niedawna podobaa mi si logika ostatniego z powyszych pyta i wierzyem, e mona odpowiedzie na nie wycznie twierdzco. Nie miaem jednak pojcia, jak naprawd funkcjonuje nauka. Jak ju stwierdzilimy, wszyscy mamy to do siebie, e atwo dajemy wiar rnym rzeczom. Moemy przekona si do wszystkiego, jeli tylko tego chcemy. Gdyby mj wujek by przekonany, e Ziemia jest paska, podczas gdy ja wierz w jej kulisto, kt rozsdzi, ktry z nas ma racj? I jak to wykaza? Odpowied sprowadza si do jednego: dowodu. Nienaukowe (i potencjalnie niebezpieczne) mylenie wychodzi od zaoenia, a potem szuka dowodw na jego poparcie, tymczasem mylenie naukowe wci stara si p o d w a a s a m o s i e b i e .

Ju tylko to stanowi zasadnicz rnic. Jaki naukowiec stawia hipotez, e czynnik A wywouje reakcj B. Zamiast szuka wszystkich przypadkw, w ktrych A powoduje B, aby poprze swoje zaoenie, stara si je obali. Jeeli po rygorystycznych prbach udowodni, e myli si, twierdzc, jakoby A powodowao B, opublikuje wyniki swoich bada. Teraz rol jego kolegw po fachu jest ponowne sprawdzenie tych wynikw. Prawdopodobnie zechc oni przeprowadzi wasne badania, aby przekona si, czy wyniki si powtrz, czy rwnie bd obalay tez, e A powoduje B. Jeli tamten naukowiec wykona nieodpowiednie eksperymenty lub jeli zostanie stwierdzone, e wycign bdne wnioski, ucierpi na tym ogromnie jego reputacja. Taki jest cel. Niekiedy czas pokazuje, e co byo chybione. Zdarza si, e nieetyczny i dny rozgosu naukowiec publikuje wycignite naprdce wnioski przed udostpnieniem ich kolegom
239

li

NAUKA I RELATYWIZM

celem sprawdzenia. Zdarza si te, e uczony uczciwie szuka potwierdzenia swoich przypuszcze, ale mimo wszystko bdno zaoe jakim cudem nie zostaje wykryta. W takich przypadkach dochodzi do bdw, a nauka schodzi na manowce. Zastanwmy si jednak nad samym procesem. O ile kto moe robi nauce zarzut z tych nieuniknionych skrzywie, to taka krytyka dotyczy w co najmniej takim samym stopniu obozu alternatywnego", ktrym nie kieruje pragnienie obiektywnego spojrzenia na wiat. Przy caej swej wielkodusznoci moemy na pewno stwierdzi, e strona nienaukowa ze swoim naciskiem na wiar, intuicj bd uczucia jest w rwnej mierze naraona na bdy. Dlatego powinnimy zastanowi si dwa razy, nim zaczniemy ciska takie oskarenia pod adresem rodowiska naukowego. Celem eksperymentu naukowego jest wyjcie poza umys badacza z jego uprzedzeniami i wartociami, aby zobaczy to, co si dzieje w rzeczywistoci, niezalenie od osobistych przekona czy ideologii. Metoda naukowa jest antytez pogldu relatywistw, ktrzy twierdz, e wszystko opiera si na osobistych wartociach, a wiedza naukowa znaczy tyle samo co wierzenia.

Mona spojrze na to inaczej. Niezwyko nauki tkwi w jej kumulacyjnym charakterze. To system budowany caymi latami, w ktrym uyteczne informacje s zachowywane, natomiast idee, ktre po prostu si nie sprawdziy, ulegaj odrzuceniu na podstawie weryfikacji eksperymentalnej. Nauka, podobnie jak technologia, ma postpowy charakter i z definicji odnosi si do modelu, ktrego wiarygodno mona wykaza. Jeli co si sprawdza, staje si nauk. Jeli mona niezbicie udowodni, e jaka cz medycyny alternatywnej jest skuteczna, to przestaje ona by alternatywna. Staje si po prostu medycyn. Zrozumienie tego jest bardzo wane, gdy yjemy w czasach, w ktrych otaczaj nas chybione aspekty relatywistycznego mylenia, a media rozpowszechniaj histeryczne, antynaukowe opowieci. Naukowcy s w nich odmalowywani jako zdeprawowani siepacze
240

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

wielkiej machiny za, a gdy rozsdek zbyt atwo tonie w falach emocji niedouczonego tumu, czsto zapominamy o znaczeniu faktw popartych dowodami.

Troska o nauk
Wiem, e si rozgaduj, ale wytrzymaj ze mn jeszcze chwil. Drani mnie, e nauka jest le rozumiana i niemodna, i na tym chciabym si skupi, kiedy bd pisa o postawach naukowych. Epoka Owiecenia natchna nauk optymizmem, ktry obecnie zastpia pewna doza lku. Kiedy widzimy w telewizji, jak naukowcy debatuj z przywdcami religijnymi nad spornymi kwestiami, obawiamy si, e nauka wkracza na terytoria, ktrych nie powinna bada. Chocia jestemy zdrowsi i szczliwsi ni dawniej, nie mamy ju w sobie ducha dociekliwoci. Popularno Zasady Ostronoci zalecanej przez lobbystw partii Zielonych i szeroko rozpowszechnionej w prasie stanowi jawny przykad tej troski. Stanowi ona argument przemawiajcy za tym, by zapobiega wcielaniu w ycie nowych technologii, ktre zdaniem obrocw rodowiska mog by szkodliwe dla natury. Bya ona powszechnie stosowana

przeciwko takim kontrowersyjnym zjawiskom, jak genetycznie modyfikowana ywno. Zasada ta, chocia troch trudno uj j skrtowo, zasadniczo gosi, e jeeli istnieje jakie ryzyko zwizane z wdroeniem nowej technologii, to powinna ona zosta odrzucona. Lepiej si pilnowa, ni potem aowa. O ile taki argument czsto mona uzna za rozsdny, zapominamy o tym, e niczego nigdy nie mona wykaza w peni, nie ponoszc ryzyka. aden naukowiec nie mgby sformuowa takiego zdania z penym przekonaniem, co najwyej wypowiedziaby kilka powcigliwych opinii na temat prawdopodobiestwa zagroe. Za t argumentacj moe si rwnie skrywa ideologia lepa na dowody. Dick Taverne, ktrego ksik naprawd powinnicie przeczyta, powouje si na pytanie zadane lordowi Melchettowi (jak sdz, nie chodzi tu o posta z serialu Blacklad-der Goes Forth, ale
241

NAUKA I RELATYWIZM

raczej o przewodniczcego Greenpeace w 1999 roku) przez Komisj Specjaln Izby Lordw zajmujc si kwesti ywnoci modyfikowanej genetycznie.
Pytanie: Czy paski sprzeciw wobec produkcji ywnoci modyfiko-

wanej genetycznie to sprzeciw absolutny i ostateczny (...), czy te uzaleniony od wynikw przyszych bada naukowych?
Odpowied: To trway, ostateczny i cakowity sprzeciw.

Takie rozumowanie obywa si bez dociekliwoci, ktra jest motorem rozwoju nauki. Czasem moe to by bardzo niebezpieczne. Rachel Carson napisaa w 1962 roku synn ksik Silent Spring, w ktrej ujawnia", e pestycydy DDT s szkodliwe dla rodowiska. Twierdzia, e wywouj raka wtroby i przedstawia anegdotyczny przykad innego zagroenia zdrowia. Mieszkajc w Bristolu, przez wiele lat byem nieformalnie edukowany przez swego ogarnitego obsesj ssiada na temat zgubnego wpywu pestycydw. Rzecz jasna DDT okaza si wielkim, wsatym, gaszczcym kota i siedzcym na krzele obrotowym Zem Numer Jeden, w porwnaniu z ktrym wszystkie inne niedobre pestycydy byy zaledwie band obdartych

obuzw w rkawiczkach bez palcw, ktrzy siedz pod potem na skrzynkach po whisky i graj w remika, jak w scenie z filmu The Red Hang Gang. Byem zdumiony, przeczytawszy w ksice Taverne'a, e nigdy nie przeprowadzono adnych testw, aby sprawdzi, czy DDT zagraa yciu ludzkiemu. Jest to natomiast niebywale skuteczny rodek zapobiegajcy rozprzestrzenianiu si malarii. Pomidzy schykiem lat czterdziestych a latami siedemdziesitymi XX wieku DDT ocalio ycie okoo pidziesiciu milionom ludzi. W 1963 roku odnotowano w Sri Lance siedemnacie przypadkw malarii, za w 1968 roku, po wycofaniu DDT, byo ich ponad milion. Do dzi na t chorob umiera na caym wiecie okoo miliona ludzi rocznie. Za tak wielk liczb zgonw ponosz odpowiedzialno nadgorliwa reakcja, bezmylne rodki ostronoci oraz polityka. Jak to okreli Taverne, cakowity zakaz by triumfem sumienia bogatego wiata,
242

ANTY NAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

odniesionym bez uwzgldnienia faktw, kosztem ycia bezimiennych biedakw". Zwizek midzy grupami antynaukowymi (do ktrych naley zaliczy wiele wpywowych organizacji ekologicznych) i mediami (dnymi przeraajcych opowieci) to niezwykle skuteczny sposb na rozprzestrzenianie niepokojw. W 1998 roku pierwsze strony brytyjskich gazet opanoway doniesienia o moliwoci powizania podawanej niemowltom szczepionki MMR z zachorowaniami na autyzm. Szczepionka MMR ma istotne znaczenie w zapobieganiu epidemiom odry, winki i ryczki, z ktrych najgroniejsza jest ta pierwsza. Pod wpywem prasowych rewelacji wielu rodzicw, nie chcc podejmowa ryzyka, nie zgodzio si, aby ich dzieci zostay zaszczepione. W rzeczywistoci jest to kolejny przykad medialnych strachw, ktrych sensacyjny ton podsycaj naciski przeciwnikw szczepie oraz naturalna ch zwikszenia sprzeday gazet. Ca afer rozpta jeden pediatra, ktry obserwowa dwanacioro autystycznych dzieci dotknitych chorob jelit i wysun hipotez, e u omiorga z nich autyzm moe by wynikiem tej choroby, a ona z kolei moga zosta wywoana wirusem ryczki zawartym w szczepionce MMR. Kiedy pniej u miliona dzieci na caym wiecie

243

NAUKA I RELATYWIZM

zbadano ewentualno powiza szczepionki z autyzmem, niczego nie dao si udowodni. Nie byo adnej zalenoci, adnego poparcia dla hipotezy tego lekarza, a nawet stwierdzono, e odnotowane objawy autyzmu wystpiy przed podaniem szczepionki MMR. Ow pediatra, finansowany przez grup nacisku gorliwie pragnc doszuka si zwizku midzy szczepionk a autyzmem, trafi przed sd. Ta cz historii nie jest ju tak interesujca dla mediw, a przecie wiele osb podjo niebezpieczn, cho zrozumia decyzj, kierujc si nadmiern ostronoci, poniewa kto nieodpowiedzialnie zasia w ich umysach ziarno strachu. W szumie medialnym trudno byo doszuka si informacji o tym, e nagonione badania miay ograniczony zakres oraz wstpny charakter, nie byy rozstrzygajce, za to pene niedomwie. Wybitni pediatrzy i eksperci w dziedzinie szczepionek usiuj teraz wyjani sytuacj, aby powstrzyma media od wzbudzania dalszych wtpliwoci. Jestemy obecnie w niebezpiecznej sytuacji, kiedy w s z y s t k i e dzieci s naraone na zachorowanie wskutek spadku liczby szczepie znacznie poniej poziomu, ktry zapewnia skuteczn ochron ogu populacji. W licie otwartym ogoszonym w 2006 roku pod wpywem ogromnego wzrostu miertelnoci dzieci na skutek odry eksperci owiadczyli: Jeli nie zostanie to natychmiast sprostowane, a dzieci nie bd szczepione, dojdzie do kolejnych zachorowa i jeszcze wielu niepotrzebnych zgonw". Z alem trzeba przyzna, e jako rasa ludzka niekoniecznie czynimy postpy, ktre szyby w parze z szybkim rozwojem wiedzy i nauki. Przekonanie, e tak jest, to dziecko owieceniowego humanizmu i moe by gboko niesuszne. (Ci z was, ktrzy czytuj dziea wspczesnego filozofa Johna Graya, znaj jego nieodpart tez, e myliciele Owiecenia jedynie zastpili Boga nauk, a powstay w ten sposb humanizm popad w kolejn iluzj zbawienia, tym razem majcego si dokona przez nauk, a nie przez wiar. Opisany przez Graya obraz talibaskiego przywdcy kierujcego atakami terrorystw przez telefon komrkowy to zapadajcy w pami dowd na to, e technologiczne udogodnienia

NAUKA I RELATYWIZM

271

nie przybliaj nas do utopijnej harmonii ani Krlestwa Boego na Ziemi). Skonno czowieka do wykorzystywania posiadanej wiedzy w niecnych celach stwarza konieczno wprowadzenia systemu kontroli, gdy technologia znacznie wyprzedza moralno. Powinnimy oczywicie zachowa rozsdek. Niemniej, wobec natoku medialnej sensacji, w wiadomoci bogatego wiata wiele skromnych faktw i dowodw naukowych spotyka si z dezaprobat lub lekcewaeniem. Z kolei w obszarze wysoce nienaukowej retoryki funkcjonuje wiara w zjawiska nadprzyrodzone oraz w medycyn alternatywn, za cichy gos rozsdku jest czsto odbierany jako malkontencki lub nieistotny. Zwaywszy na to, e moja praca zblia mnie do tych obszarw, przyjrzyjmy im si teraz. Musz jeszcze troch pogldzi, wybaczcie.

Wiara w zjawiska nadprzyrodzone i pseudonauk

Jeli bye tak dobry, e zmierzye si z wyzwaniami poznawczymi, jakie zaprezentowaem na pocztku tego rozdziau, przekonae si, e jestemy bardzo kiepsko przygotowani do stawienia czoa kwestiom prawdopodobiestwa. Bez wzgldu na nasz inteligencj padamy ofiar puapek, kiedy staramy si myle racjonalnie. Kiedy zachwycamy si jakim utworem muzycznym albo jestemy zakochani, racjonalizm idzie w odstawk i skaniamy si ku wybujaemu sentymentalizmowi. Powinnimy jednak przyj, e odnalezienie takich dziedzin ycia, w ktrych jzyk naukowy niekoniecznie stanowi najlepszy sposb opisywania naszych dozna, nie umniejsza wcale wartoci nauki jako najbardziej uytecznego modelu poznania wiata. Gdyby na przykad komu przynis ulg jaki homeopatyczny bd alternatywny" lek albo gdyby poczu si lepiej po wizycie u znachora, moglibymy stwierdzi, e wszystko jest w porzdku i nie ma powodu do demaskowania mechanizmw tej terapii. Czy

ANTY

NAUKA.

PSEUDONAUKA I

M A N O W C E MYLI

powinnimy odmawia ludziom tego, co im pomaga? Osobicie nie odczuwam potrzeby deprecjonowania szczcia bd satysfakcji, jakie ludzie czerpi z takich zabiegw, o ile nie zaczynaj si ze mn spiera na ten temat (zwykle mwic: I jak to wytumaczysz?"). Nie jest moj spraw to, w co ludzie wierz, o ile nie wpywa to w jaki sposb na mnie albo nie prowadzi do niebezpiecznego fundamentalizmu. Wiem, e rzadko zdarza si znale proste rozwizanie kopotliwych yciowych problemw i e prawda, jakakolwiek by bya, przypuszczalnie zawiera mnstwo sprzecznoci. Z tego te powodu trudno mi si przekona do jakiejkolwiek ideologii politycznej. Po prostu nie potrafi sobie wyobrazi, aby ktra ze stron miaa absolutn racj. Niemniej zagadnienie wiary w zjawiska nadprzyrodzone darz wielkim zainteresowaniem, odkd po raz pierwszy zakwestionowaem swoj tosamo jako chrzecijanina. Poniewa wielu ludzi deklaruje wiar w metody paranormalne lub zwizane z ruchem New Age, a niektrzy z nich zainteresowani s szczer dyskusj nad innymi ni nadprzyrodzone wyjanieniami tych zjawisk, podziel si swoimi przemyleniami na ten temat. Andy, mj kreatywny wsplnik, o ktrym ju wspominaem, czsto prowadzi podobne dyskusje z ludmi, ktrzy wierz w takie rzeczy. Na pocztek proponuje im co, co teraz podsun tobie, jeli rwnie do nich naleysz.
Przypumy, e twoje-objanienie jest absolutnie prawidowe. Nikt go nie podwaa ani nie atakuje, a ja nie zamierzam dowodzi, e jest bdne. W porzdku? A teraz wmy je do wyimaginowanego pudeka, w ktrym bdzie bezpieczne. Skoro wiesz, e nic mu tam nie grozi, przyjrzyjmy si pozostaym moliwym wyjanieniom tych rzeczy. Ot, tak, powierzchownie. Potem zdecydujesz, czy warto najpierw rozway inne opcje, zanim wrcisz do tej zamknitej w pudeku. Wybr naley do ciebie.

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

David Hume, osiemnastowieczny filozof, jest autorem bardzo wanej sentencji dotyczcej zjawisk ponadnaturalnych. Brzmi ona nastpujco: adne wiadectwo nie wystarczy, aby potwierdzi cud, o ile nie jest ono takiego rodzaju, e jego nieprawdziwo byaby bardziej cudowna ni fakt, ktrego miaoby dowodzi". Innymi sowy, czy bardziej prawdopodobne jest, e osoba wygaszajca nadzwyczajne stwierdzenie myli si, czy to, e stwierdzenie jest prawdziwe? Moemy zway te dwie opcje. Nadzwyczajne stwierdzenia wymagaj nadzwyczajnych dowodw. To bardzo wane. W przeciwnym razie takie nadzwyczajne stwierdzenie prowadzi najczciej do nadzwyczajnego przewiadczenia. Jestemy skonni myle, e gbia naszego osobistego dowiadczenia rzeczy nadzwyczajnej, czy to bdzie Bg, czy lecznicze krysztay, stanowi dowd na jej prawdziwo. W rzeczywistoci tak nie jest. To wiadczy tylko, jak bardzo jestemy gotowi wierzy (bez dowodu). Z takim rozumowaniem czy si fakt, e jeli uwierzysz w co nadzwyczajnego, nie moesz wymaga, aby kto o przeciwnym pogldzie dowodzi, e si mylisz. To twoim obowizkiem jest przeprowadzenie dowodu. Wracamy do problemu dowodzenia negatywnego. Wyobramy sobie na przykad dorosego mczyzn, ktry upiera si, e istnieje wity Mikoaj. Lepiej, eby mia nadzwyczajny dowd na swoje nadzwyczajne stwierdzenie. Nikt inny nie powinien szuka argumentw na to, e nie ma witego Mikoaja, aby rozstrzygn kwesti jego istnienia. Ujmujc to inaczej, co mona przyj bez dowodu, mona rwnie bez dowodu odrzuci"*.

Efekt potwierdzania: szukanie tego, co i tak wiemy

Pewna tendencja, ktra towarzyszy podejmowaniu decyzji w ramach tego rodzaju systemw przekona, wie si z efektem potwierdzania. Wyobra sobie, e syszae, i Dave (ktrego nie
* Sowa Christophera Hitchensa, dziennikarza i komentatora z Iraku. Atakujc irracjonalne przekonania religijne bdce podoem terroryzmu, Sam Harris przytacza ten cytat w ksice The End of Faith i dodaje: Mdlmy si, aby miliardy ludzi prdko mu uwierzyy".

znasz) jest ekstrawertykiem, i chcesz si przekona, czy to prawda. Moesz zada mu kilka prostych pyta (typu tak/nie) na temat jego

247

ANTY

NAUKA.

PSEUDONAUKA I

M A N O W C E MYLI

postawy. Jakiego rodzaju pytania mgby zada? Zastanw si przez chwil, jak lini mgby przyj. Wyobraam sobie pytania nastpujcego rodzaju: Czy lubisz chodzi na przyjcia? Czy cieszy ci towarzystwo ludzi? Jak wykazay eksperymenty nad efektem potwierdzania, s to pytania typowe. Rzecz w tym, e jeli zadasz Dave'owi tego rodzaju pytania, najprawdopodobniej utwierdzisz si w przekonaniu, e jest ekstrawertykiem. Dave bdzie pasowa do opinii, jak na jego temat uzyskae. Podczas bada eksperymentatorzy podaj przeciwstawne opisy Dave'a dwm grupom ludzi, ktrzy potem maj zadawa mu dowolne pytania celem sprawdzenia otrzymanych hipotez. Czasami osoby te s proszone o zadawanie wycznie takich pyta, ktre wymagaj odpowiedzi tak" lub nie", a czasami Dave jest proszony, aby odpowiada na wszystko tak". Obie grupy nieodmiennie zadaj pytania, ktre podtrzymuj ich hipotezy, przez co utwierdzaj si w swoich przypuszczeniach. Grupa, ktrej powiedziano, e Dave jest introwertykiem, bdzie o tym przewiadczona tak samo, jak druga grupa o tym, e jest wrcz odwrotnie. Wszystko to dlatego, e zadajemy tylko takie pytania, ktre potwierdzaj nasze podejrzenia. A oto inny przykad, ktre pokazuje, jak subtelna jest to tendencja. Wyobramy sobie, e mam cztery karty i kada z nich ma z jednej strony liter, a z drugiej cyfr. Rozkadam je w rzdzie w nastpujcym ukadzie: AD37 Teraz przedstawi zasad, ktra moe by prawdziwa lub nie: jeeli z jednej strony karty widnieje A, to z drugiej strony znajduje si cyfra 3. Zaapalicie? Dobrze. Wic teraz zdecydujcie, ktre karty wystarczy odwrci, aby przekona si, czy owa zasada jest prawd czy faszem. Zastanwcie si i jazda... Wikszo ludzi odpowiada, e A lub A i 3. Teza brzmi, e jeli po jednej stronie jest A, to po drugiej musi by 3. Ma zatem sens odwrcenie karty z liter A w celu spraw-

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

dzenia, czy na odwrocie znajdziemy trjk. Jeli jej tam nie bdzie, zasada jest faszywa- Rwnie dobrze jednak moglibymy odwrci kart z sidemk. Na odwrocie tej karty moe si pojawi A, a wtedy zasada okae si faszywa. Natomiast odwrcenie karty z cyfr 3 nic nam nie daje, gdy zasada nie gosi, e jeli z jednej strony jest trjka, to z drugiej musi by A (tylko e jeli z jednej jest A, to z drugiej 3). Innymi sowy, jeli na odwrocie karty z sidemk bdzie A, to zasada zostanie obalona, a jeli Z potwierdzona. Zatem prawidowa odpowied brzmi: A i 7. Bardzo niewiele osb wybiera 7, gdy ludzie maj tendencj do szukania faktw, ktre potwierdzaj, a nie obalaj to, co usyszeli. Obrcenie kart z A i 3 to sposb na potwierdzenie hipotezy i to wanie robi wikszo. Ludzie chc si przekona, czy po odwrceniu A znajd 3 i czy po drugiej stronie trjki widnieje A. Nie wpadaj na to, aby sprbowa podway zasad, sprawdzajc, czy istnieje karta z liter A, ktra ma na odwrocie inn cyfr. Na tej samej zasadzie bd zadawa Dave'owi tylko takie pytania, ktre potwierdz uzyskane przez nich wczeniej informacje na jego temat. Nie padn pytania, ktre rzeczywicie mogyby wystawi na prb to, co zostao powiedziane. W pewnym klasycznym eksperymencie wziy udzia dwie grupy studentw. Jedna skadaa si z osb, ktre wierzyy, e kara mierci jest skutecznym czynnikiem odstraszajcym przestpcw, do drugiej za naleeli jej przeciwnicy. Udostpniono im dwa opracowania na temat skutecznoci tej kary, z ktrych jedno j popierao, a drugie byo przeciwne. Studentw poproszono, aby je ocenili. Jak mona byo si spodziewa, kada z grup bya nastawiona bardziej krytycznie wobec studium sprzecznego z jej punktem widzenia. Co ciekawe, obie grupy stwierdziy, e publikacje, z ktrymi si zgadzay, byy lepiej opracowane i bardziej przekonujce. I znw: szukamy tego, co potwierdzi nasze przypuszczenia. Jeli ju mamy jakie pogldy, choby niezbyt konkretne, przestajemy by beznamitnymi sdziami. Obiektywne spojrzenie i odejcie od wasnych przekona staje si prawie niemoliwe. I to dla kadego z nas, nie tylko dla osb wierzcych w zjawiska paranormalne. Nazbyt czsto wystpujc skrajnoci w przypadku tego rodzaju nastawienia jest mylenie wybircze. Na tym polega bd w
249

ANTY

NAUKA.

PSEUDONAUKA I

M A N O W C E MYLI

rozumowaniu Prawdziwego Wyznawcy. Jest to osoba odporna na dowody wzite z ycia, poniewa ignoruje wszystko, co nie pasuje do jej systemu wierze. Dostrzega natomiast kad rzecz, ktra odpowiada jej przekonaniom i je potwierdza. Przekonania te, do ktrych jest bardzo gboko przywizana, mog sta si nieodczn czci jej tosamoci. To jest wanie to, co czy wszelkiej maci zwolennikw parapsychologii, wyznawcw religii, cynikw (w przeciwiestwie do otwartych sceptykw) i ludzi ograniczonych. Jest to co, na co wielokrotnie natrafiaem wrd znajomych chrzecijan. Na pewnym poziomie przybiera to form bdnego koa, ktre wyglda nastpujco: Dlaczego wierzysz w Bibli? Poniewa to Sowo Boe. A dlaczego wierzysz w Boga? Poniewa mwi o Nim Biblia. W mniej oczywistej postaci mona to zauway w nastpujcej wymianie zda: Dlaczego wierzysz, e chrzecijastwo jest prawdziwe? Poniewa dowiadczam osobistej wizi z Bogiem. A skd masz pewno, e nie oszukujesz samego siebie? Bo wiem, e to prawda. Nawet kiedy sam byem entuzjastycznym wyznawc, dostrzegaem w tym tautologi, a z biegiem czasu zdaem sobie spraw, e jest to mylenie waciwe wszystkim formom Prawdziwej Wiary,
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

niezalenie od tego. czego konkretnie dotyczy. Faktem jest, e niezmiernie trudno i potrzeba do tego fantastycznej odwagi przezwyciy wybirczy charakter wasnej ideologii. Wanie dlatego, e nasza tosamo wie si z tym, w co wierzymy, nie jestemy w stanie korygowa swej wiary. Wszelkiego rodzaju Prawdziwym Wyznawcom przydaaby si odrobina pokory, gdy idzie o ich przekonania.

Nadzwyczajne zbiegi okolicznoci i parapsychologiczne telefony

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

Ile osb musiaby zgromadzi w jednym pomieszczeniu, eby ze znacznym prawdopodobiestwem dwie z nich miay urodziny tego samego dnia? Zastanwcie si w skupieniu nad odpowiedzi. Dopuszczalne s obliczenia szacunkowe. Przyjmijmy, e znaczne prawdopodobiestwo" oznacza ponad 50 procent. Czy uwierzyby, e potrzebujesz tylko dwudziestu trzech osb, aby osign ponad 50 procent prawdopodobiestwa? W grupie trzydziestu osb taki zbieg okolicznoci jest jeszcze bardziej prawdopodobny (70 procent). Cay sekret tkwi w tym, e mwimy 0 zbienoci jakichkolwiek urodzin, a nie konkretnej daty. Co, co wydaje si bardzo mao realne, moe nie by a tak rzadkie. 1 nie jest to problem czysto matematyczny, gdy wie si z codziennymi przykadami rzekomo nadzwyczajnych zjawisk. Czasami odpowied na okrzyk zdziwienia: Ojej, jak to moliwe?" brzmi: Naprawd nie ma w tym nic nadzwyczajnego". Kiedy w rodku wielkiego miasta spotykamy znajomego, moe to wyglda na zdumiewajcy zbieg okolicznoci, ale kiedy uwiadomisz sobie, e byby rwnie zdumiony, gdyby w d o w o l n y m miejscu spotka k t r e g o k o l w i e k ze znajomych, prawdopodobiestwo tego wydarzenia ronie bardzo szybko. Szczeglnie warta omwienia jest iluzja nadzwyczajnego zbiegu okolicznoci, ktrej doznajesz, gdy zadzwoni do ciebie kto, o kim przed chwil pomylae. Jak cudownie jest wierzy, e osignlimy parapsychologiczn czno z przyjacielem! To zudzenie jest szczeglnie kuszce, gdy pozwala nam poczu, e mamy ponadnaturaln kontrol nad wydarzeniami albo e istnieje swoisty poziom astralny, na ktrym nasze myli na odlego inspiruj kogo do nawizania kontaktu. S to zabawne i pocigajce pomysy. Osobicie uwaam, e szerszy i bardziej rzetelny obraz jest niezwykle atrakcyjny, gdy pokazuje, jak wspaniaymi musimy by istotami, skoro interpretujemy wydarzenia w ten sposb. W gruncie rzeczy cay czas o kim mylimy. Ile osb moe przewin si przez nasz umys w cigu jednego dnia? Gdyby a d n a z nich nie zadzwonia do nas niedugo po tym, jak o niej mylelimy, t o w a n i e byoby nadzwyczajne. Przecie zgodnie z nasz rozkoszn natur nie mamy powodu pamita o wszystkich tych chwilach, kiedy mylelimy o kim, kto do nas n i e z a d z w o n i . Zauwaamy tylko zbiegi okolicznoci.
251

ANTY

NAUKA.

PSEUDONAUKA I

M A N O W C E MYLI

Jeeli wierzysz, e takie rzeczy dziej si z bardziej ezoterycznych przyczyn, to trudno ci bdzie si oprze pokusie takiego uporzdkowania faktw, eby dowodziy, e miao miejsce zjawisko parapsychologiczne. Nie bdziesz na przykad pamita, e dana osoba przemkna ci przez myl ju wczeniej tego dnia, ale zapamitasz, e odczuwae szczegln wi z ni, a nawet miae wraenie, e do ciebie zadzwoni. Czas, jaki upyn midzy t myl a telefonem, ulegnie w twej pamici skrceniu. Wszystko bdzie przemawiao za zbiegiem okolicznoci tak bardzo, e stanie si on niewytumaczalny. Podobnie widz po pokazie iluzji wytwarza sobie w pamici taki obraz wydarze, w ktrym nie wychodzi na gupca. Jeeli masz jakie wtpliwoci, oto prosty sposb, aby przekona si, czy rzeczywicie masz do czynienia z fenomenem parapsychologicznym. Wybierz jak osob, telefon od ktrej jest bardzo mao prawdopodobny, i przez okrelony czas koncentruj si na jej obrazie albo nakaniaj j w mylach, aby do ciebie zadzwonia. Powtarzaj t operacj, aby sprawdzi, czy przyniesie oczekiwane efekty. Albo choby jeden efekt. A co z tymi naprawd niesamowitymi zbiegami okolicznoci? Jak mona wytumaczy zupenie niezwyke przypadki, o jakich syszymy od czasu do czasu? W pewnym programie telewizyjnym opowiedziaem rzekomo prawdziw (lekko przerobion, aby zaangaowa rwnie on gwnego bohatera) histori o wacicielu warsztatu samochodowego, ktry zosta wezwany do naprawy na jakie odludzie. Skoczy prac i wanie szed do swojej pciarwki, eby wrci do domu. Kiedy mija budk telefoniczn, automat zacz dzwoni, wic podszed do niego i podnis suchawk. Osoba, ktra dzwonia, znaa jego nazwisko i zacza mwi o spotkaniu w interesach ustalonym na nastpny dzie. Zmieszany mechanik rozpozna gos swojej sekretarki. Zapyta j, jakim cudem wpada na to, eby wybra numer wanie tego automatu telefonicznego. Odpara, e zadzwonia na jego komrk. Wtedy wyjani jej, e rozmawia z ni, stojc w budce telefonicznej, obok ktrej przechodzi. Sekretarka upieraa si, e zadzwonia na komrk, i spojrzaa na wistek papieru, na ktrym zapisaa jego numer. W tym momencie uwiadomia sobie pomyk. Przypadkowo wystukaa na klawiaturze telefonu numer listy pac, ktry zapisaa na tym samym karteluszku. Tak si zoyo, e by on

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

identyczny z numerem ulicznego automatu, obok ktrego w tym momencie przechodzi jej szef. Zamy, e jest to cakowicie prawdziwa historia, chocia nie mam wtpliwoci, e zostay do niej dodane pewne szczegy. Usyszaem j od kogo (powaanego naukowca i sceptycznego tropiciela zjawisk paranormalnych), ktry z kolei sysza opowie mechanika w jakim programie telewizyjnym. A co jest odpowiednie dla Richarda i Judith, wystarcza i mnie.* By moe ten zbieg okolicznoci nie wskazuje wyranie, e doszo do wydarzenia o charakterze parapsychologicznym, e ju nie wspomn o synchronicznoci". Jest to jednak zdumiewajca opowie, czy jak tam inaczej chcielibycie j nazwa, tego rodzaju, e bardzo atwo sprowokuje osoby szukajce paranormalnych wyjanie do nastpujcej reakcji: No, t e g o nie mona nazwa zwykym zbiegiem oko* Chodzi o Richarda Bandlera i Judith DeLozier, wspautorw ksiki Studium struktury subiektywnych dowiadcze (przyp. tum.).

licznoci'\ Faktycznie, zdawaoby si, e stwierdzenie: to tylko przypadek" jest bardziej niepowane ni przyznanie, e w gr musia wchodzi czynnik ponadnaturalny Czy nie w tym rzecz? Czy nie chwytam si wszelkich sposobw, byle tylko n i e d o s t r z e c , e wydarzyo si co nie z tego wiata? No c, rozwamy to. Masz jedn szans na milion, eby wygra w lotto. Jest niezmiernie mao prawdopodobne, e wygrasz. Jak mgby obliczy na podstawie przytoczonych wczeniej danych statystycznych, jest rednio pidziesit razy bardziej realne, e na dachu twojego domu rozbije si samolot, ni to, e wygrasz. A jednak kto gdzie wygrywa. To nie jest nieprawdopodobne. To niemal pewne. Gdybym ci wic powiedzia: No prosz, naukowy mdralo, wytumacz mi, jak kto mg wygra w lotto, skoro szanse mia jak jeden do czternastu milionw?", popatrzyby na mnie zdziwiony i odparby, e nie ma tu nic do tumaczenia. Co innego, gdyby kto by w stanie przewidzie, kto zwyciy, zanim zostan wylosowane numery. Lecz fakt, e gdzie tam kto wygra, jest cakowicie normalny. Nie ma w nim niczego tajemniczego. Niesamowity zbieg okolicznoci" w postaci zwyciskiego ukadu liczb moe si komu przytrafi.

253

ANTY

NAUKA.

PSEUDONAUKA I

M A N O W C E MYLI

Nie wiem, jakie byo prawdopodobiestwo, e telefon zadzwoni, kiedy akurat bdzie przechodzi koo niego tamten facet, ale przypuszczam, e bardzo mae. Na tej samej zasadzie osoba wygrywajca na loterii jest zaskoczona swoim szczciem, zatem takie zbiegi okolicznoci wydaj si nadzwyczajne, kiedy si przytrafiaj nam. Nie ma w tym jednak nic niezwykego, e w ogle k o m u gdzie si zdarzaj. I to nawet gdyby zdobywca gwnej nagrody owiadczy, e wybra akurat takie liczby, bo objawiy mu si we nie. Wikszo ludzi ma swoje wasne, ezoteryczne powody, dla ktrych wybiera okrelone liczby. Kto taki przypuszczalnie odniesie wraenie, e mia proroczy sen. Bdzie to dla niego potwierdzenie, e takie nadzwyczajne wydarzenia mona przepowiada. Ju nie wspomn o tym, jakie to dla niego wspaniae przeycie. Ale dla reszty wiata, cznie z innymi osobami grajcymi w lotto, ktre widz szczliwe numery w snach lub objawieniach albo stosuj specjalne numerologiczne i niezawodne" systemy hazardowe, nic nadzwyczajnego si nie wydarzyo. Kto trafi szczliwy ukad liczb, a w nastpnym tygodniu trafi kto inny. A takie dziwne przypadki, pozornie niewytumaczalne, bd si gdzie tam komu zdarza. By moe co takiego przytrafi si i tobie. Przewanie takie sytuacje nie s naprawd a tak zadziwiajce, jak mogyby si wydawa na pierwszy rzut oka Kiedy jednak s skrajnie nieprawdopodobne, powiniene pamita, e co takiego musi si komu zdarzy. Jedyn zdumiewajc rzecz jest uczucie, ktre ci ogarnia, kiedy przydarzy si to wanie tobie. Delektujesz si wtedy swoim przeyciem, ale powiedzie, e to wydarzenie musiao mie paranormalny charakter, moesz jedynie wtedy, gdy nie jeste w stanie otrzsn si z podniecenia. Gdyby uzna za suche i bezduszne dowodzenie, i takie zdumiewajce wydarzenia s czym zupenie zwyczajnym, jeli spojrze na nie pod innym ktem, twoja reakcja bdzie w peni zrozumiaa. Z pewnoci takie opowieci o nadzwyczajnych zbiegach okolicznoci s barwne i zabawne, a zmiana podejcia na bardziej racjonalne wymaga przestawienia si z emocji na myli. To wana zmiana, jeli masz zamiar co poj albo dowiedzie si, jak co dziaa. Moim zdaniem powinien dokona jej kady, kto chce by traktowany powanie, a decyduje si wierzy w co doniosego.

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

S jednak Prawdziwi Wyznawcy, ktrzy nie chc lub nie mog zdoby si na bezstronne mylenie i uwaaj takie podejcie za ponure. Nie dostrzegaj, e takie anegdoty i wydarzenia mog pocztkowo cieszy nas wszystkich, ale tylko niektrzy doznaj kolejnego poziomu przyjemnoci, ktra zaprawiona jest bliskim ssiedztwem prawdy. Powinnimy y, suchajc zarwno serca, jak i mzgu, aby jak najlepiej zespoli si z tym wiatem. Niestety, czsto Prawdziwi Wyznawcy z dum opieraj si przed tym drugim.

Anegdoty i fakty
Jeli zdradzisz si ze swym sceptycznym podejciem przed kim, kto wci jeszcze ma szczcie z tob rozmawia, w odpowiedzi usyszysz wspania opowie o pewnym bardzo przekonujcym przypadku uzdrowienia za pomoc terapii w stylu New Age, a moe nawet histori o duchach. S to zawsze opowieci o sukcesach- Nikt nigdy nie sysza o uzdrowicielu, ktry nie da sobie rady z problemem, ani o terapii, ktra okazaa si bezwartociowa. Zreszt po co opowiada o porakach? Wszyscy bogo tkwimy w kokonach swych wasnych wiatw. Przydzielamy sobie role najbardziej fascynujcych bohaterw czy bohaterek w sztuce ycia i obcujemy z drugoplanowymi postaciami, zapominajc, e sami jestemy tylko statystami w monumentalnych, picioaktowych, wagnerowskich epopejach ycia innych ludzi. Jest rzecz cakowicie naturaln, e przypisujemy znacznie wiksze znaczenie wydarzeniom, ktre rozgrywaj si w naszym yciu i ktre potrafimy wyrazicie sobie zobrazowa i przey, nie za wydarzeniom bdcym udziaem innych. Najczciej suchamy opowieci drugiej osoby niecierpliwie, czekajc a skoczy, bymy mogli przej do wasnej historii. Czy potrafimy sucha kogo opowiadajcego o swoich rodzicach, nie odnoszc tego do wasnych? Bogactwo osobistych dowiadcze jest jedyn rzecz, ktra pozwala nam poj to, co syszymy i widzimy. Nasza zdolno do tworzenia byskawicznych uoglnie na podstawie jednorazowych dowiadcze jest absolutnie niezbdna. Kiedy bylimy raczkujcymi brzdcami, wystarczyo nam dotkn w kuchni jednego lub dwch gorcych talerzy, aby stwierdzi, e to boli i przypuszczalnie to samo moe nas spotka w innych domach. To normalne, e wszyscy w ten sposb odnosimy do siebie swoje przeycia.
255

ANTY

NAUKA.

PSEUDONAUKA I

M A N O W C E MYLI

A przecie gdybymy nie byli aroganckimi dorosymi, nauczylibymy si, jak rwnoway wpyw osobistych dowiadcze wiadomoci, e to tylko n a s z j e d n o s t k o w y p r z y p a d e k . Mamy koszmarne wspomnienia z jakiego hotelu, ale wci syszymy od innych pene zachwytu opinie na jego temat. Nie oznacza to, e pomylimy o nim bardziej yczliwie, ale zdajemy sobie spraw, e moglimy mie pecha. Nie cierpi filmu Skazani na Shawshank, uwaam bowiem, e jest wywiechtany, szablonowy i pod kadym wzgldem przypomina najgorszego sortu serial telewizyjny, nad ktrego obejrzeniem dugo bym si zastanawia. Jeli wznosisz okrzyki radoci i powiewasz nad gow t ksik z dzikim zachwytem wywoanym przez wszechogarniajce poczucie dugo oczekiwanego spenienia, teraz zdasz sobie spraw, jak bardzo jestemy od siebie odlegli. Ten film cieszy si ogromnym powodzeniem i zyska do przychyln opini wrd ludzi, ktrzy na pierwszy rzut oka nie wygldaj na lepych i guchych albo po prostu opnionych w rozwoju. O ile wic z ca satysfakcj rzucam gromy na tuzinkowy, uwaczajcy i zbyteczny sentymentalizm tego filmu w obecnoci kadego, kto o nim wspomni, to z alem musz stonowa swoj tyrad niechtn wzmiank: Ale wszyscy wydaj si by nim zachwyceni, wic moe to tylko moje wraenie". Zwroty typu: moe to tylko ja", moe tylko mnie si poszczcio", a moe to by po prostu przypadek" i tym podobne rzadko s uywane w obronie pozytywnych dowiadcze. O ile czsto uywa si podobnych ucile, aby nie wyj na malkontenta, kiedy film okaza si fatalny, a hotel ndzny, to jest rzecz zrozumia, e nie chcemy umniejsza swoich wspaniaych i fascynujcych dozna, dopuszczajc moliwo, e by to tylko pojedynczy traf. Kiedy jednak idzie o wygaszanie opinii zwizanych z wielkimi systemami wierze albo siami kosmicznymi, odrobina pokory i szerszej perspektywy z pewnoci jest nieodzowna. Jeden z przyjaci opowiedzia mi pewnego dnia o swej matce, ktra uczszczaa na kurs reiki. Poszed do niej w odwiedziny dzie po tym, jak uderzy si w kciuk. Nie powiedzia jej o tym, lecz ona przesuna domi wzdu jego ciaa, aby przeprowadzi badanie, i gdy dotara do kciuka, stwierdzia, e tam tkwi jaki problem. Byo to niewtpliwie imponujce osignicie, ktre przekonao mego

WIARA W ZJAWISKA N A D P R Z Y R O D Z O N E

przyjaciela do skutecznoci tej terapii (jakkolwiek matka nie bya w stanie go wyleczy). Opowiedzia mi jeszcze kilka podobnych historii, z ktrych adna nie dotyczya jego matki, ale wszystkie byy interesujce i nie rniy si od tych, ktre gdzie ju syszaem. Wprawdzie nie czuem potrzeby umniejszania osobistej radoci, ktr czerpa z takich wspomnie, ale tego rodzaju opowieci warto podda analizie na uytek naszej dyskusji. Gwny problem polega na tym, e dysponujemy tylko histori, ktra jest przedmiotem skrele, przejaskrawie, poprawek i mglistych wspomnie. Biorc j na warsztat, moemy zaproponowa szereg sensownych hipotez. Chocia niektre z nich mog si wydawa odrobin banalne, nie zapominajmy o nauce Hume'a, ktry twierdzi, e nadzwyczajne stwierdzenia wymagaj nadzwyczajnych dowodw. 1. Jego mama bardzo dobrze go zna i moliwe, e bya w stanie zauway jakie napicie w okolicy obolaego palca. To wydaje si cakiem prawdopodobne. Moga na to wpa (wiadomie albo nie) albo podczas badania, albo wczeniej (a wwczas do jej oczekiwa doczyo przeczucie", ktre zostao potwierdzone" w trakcie przesuwania rk). W takim wypadku ukony za spostrzegawczo.
2 . Moga napomkn o paru innych chorych miejscach albo

zatrzyma rce w kilku punktach. Pod wpywem czynnikw wynikajcych z ludzkiej natury i puapek wybirczej pamici, o ktrych bya mowa wczeniej, mj przyjaciel zapamita tylko kciuk. W takim wypadku jego historia jest bardzo uproszczon wersj tego, co si naprawd wydarzyo. 3. Doszli do takiej diagnozy w jaki inny sposb dziki wizi syna z matk, na podstawie wczeniejszych sygnaw w postaci drenia lub napicia bolesnego miejsca i dziki spostrzegawczoci matki wypatrujcej takich oznak, a moe dziki odrobinie wybirczej pamici ze strony mojego przy-

257

A NT T Y N A U K A , P S E U D O N A U K A I M A N O W C E M Y L I

jaciela. Imponujce zjawisko, ktre jednak nie ma nic wsplnego z teori reiki. 4. Jego matka odkrya to przez przypadek. 5. Reiki jest absolutnie prawdziwe i rzeczywicie istnieje strumie kosmicznej energii, ktrym potrafi kierowa uzdrowiciel. To naprawd dziaa, a nauka po prostu nie chce tego zaakceptowa. Nie chciaem, aby ostatnia opcja zabrzmiaa sarkastycznie. By moe jednak w punktach od pierwszego do czwartego kryj si fascynujce i odkrywcze powody, dla ktrych diagnoza bya w tym przypadku trafna, i nie musimy wierzy w jak specjaln energi z kosmosu. To oczywiste, e nie sposb tego odkry. Prawdziwy Wyznawca reiki powiedziaby mi, ebym potraktowa t histori jako niepodwaalny dowd i przesta chwyta si wszelkich moliwoci, jakie daje redukcjonistyczna i przesadnie analityczna nauka Zachodu. Z drugiej strony od kogo o naprawd otwartym umyle usyszabym: Tak, to moga by jedna z tych rzeczy i wszystkim warto si przyjrze". Co si za tyczy samej anegdoty, naprawd nie mona ju nic doda. Czy mj przyjaciel powinien wyzby si wzruszajcego sentymentu, jaki wywouje w nim to zwizane z jego matk przeycie? Nie sdz. Czy jednak powinien na podstawie tego dowiadczenia uwierzy w reiki? No c, to jego decyzja, ale chyba byoby rozsdnie, gdyby spojrza na to z dystansu. Nie zapominajmy, e matka nie wyleczya jego palca, a tylko odkrya, e co z nim jest nie tak. A gdyby popijajc kaw, ni std, ni zowd spytaa: Czy co ci si stao w kciuk?", czy byoby to dla niego rwnie niezwyke? Poniewa nie przychodzili do niej inni ludzie z rozmaitymi dolegliwociami (ktrych nie byli wiadomi, wic nie mogli bezwiednie zasygnalizowa swojego stanu), co pozwolioby nam si przekona, jak radzi sobie w innych przypadkach, nie sposb orzec, ktra z powyszych opcji jest prawdziwa. Jedyne, co moemy zrobi, to przyjrze si dowodom niezwizanym z tym konkretnym wydarzeniem i zada sobie pytanie, czy ist258

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

niej jakie powane argumenty przemawiajce za prawdziwoci reiki. Przypomniaa mi si historia opowiedziana przez innego z przyjaci, ktra mogaby posuy za dowd zdolnoci parapsychologicznych. Pewien jego znajomy, bdcy funkcjonariuszem policji, bra udzia w jakim wydarzeniu towarzyskim, na ktre zosta zacignity si jak przypuszczam, w Balu Policjanta. Bya tam rwnie pewna psychotroniczka, z pomocy ktrej rzekomo korzystaa policja. (W tym momencie dodam, e wiele osb przypisujcych sobie zdolnoci parapsychologiczne wci opowiada takie rzeczy. Zazwyczaj jest to zwyczajne kamstwo, co najwyej oni sami dzwoni na policj, oferujc swoj pomoc. Nie jest to aden dowd, e jaka znaczca liczba policjantw traktuje parapsychologi serio, jeli w ogle s tacy). Pod koniec przyjcia podesza ona do tego znajomego mego przyjaciela i ucisna mu do. Jednoczenie opucia powieki i wydawao si, e zapada w trans. Lepiej ju id. Henrietta si przezibi" powiedziaa. Potem otworzya oczy, spojrzaa na niego i zapytaa: Kto to jest Henrietta?". Jak si okazao, tym pieszczotliwym imieniem policjant nazywa swj samochd. Wanie zacz sypa nieg, a e Henrietta staa na zewntrz, bez wtpienia byo jej zimno. Historia zostaa mi opowiedziana z podtekstem typu: No i wytumacz to". Zdarzenie to zrobio ogromne wraenie na policjancie. Opowiada o nim wiele razy, do mnie za dotara relacja kogo, kto sysza to od niego. Nigdy nie prbuj tumaczy t e g o " na podstawie czyjej opowieci, jeeli jest ona wszystkim, czego si dowiaduj. Historia ta skonia mnie jednak do refleksji nad znaczeniem oprawy scenicznej, o czym wspominaem w rozwaaniach powiconych magii. Tak samo jak praktykujca reiki matka moga po prostu zapyta syna o kciuk i nie byoby adnej opowieci, rwnie owa psychotroniczka" (oczywicie najchtniej uznabym j za zwyk oszustk) moga po prostu spyta: Podobno mwisz na swj samochd Heniym

259

WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...

riett a?".

W tym wypadku odpowied mogaby brzmie: Owszem, kto ci o tym powiedzia?", gdy kilku obecnych tam policjantw

wiedziao, e jego auto ma tak na imi. Nic nadzwyczajnego. Poniewa jednak zamkna oczy i udaa, e zapada w trans, podajc mu rk, to fakt, e zna pieszczotliwe imi jego samochodu, nagle wyda si niewytumaczalny. A skoro po prostu kto jej o tym powiedzia albo usyszaa to przypadkiem, zwr uwag, o ile bardziej byo efektowne, kiedy udaa, e wie mniej ni w rzeczywistoci. Gdyby powiedziaa: Czuj, e twj samochd ma na imi Henrietta zaraz si przezibi", policjant mgby nabra podejrze, e jako si o tym dowiedziaa. Ten przejaw niewiedzy w pytaniu: Kto to jest Henrietta?" wzbudza reakcj policjanta (Mj samochd jakim cudem...?") i usypia jego podejrzenia. Niezalenie od tego, co si naprawd wydarzyo, sposb, w jaki to powiedziaa, wystarczy, aby zamieni co banalnego we wspominane latami niezwyke zdarzenie, a nawet mg przyczyni si do zmiany osobistych przekona policjanta. W czym tkwia rnica? W oprawie scenicznej. A co si naprawd stao, kt to wie? To tylko anegdota. I sdz, e jedynie w taki sposb mona komentowa tego rodzaju historie. S one zazwyczaj czarujce i robi wraenie, kiedy spojrze na nie z perspektywy opowiadajcego, tak samo jak wygrana na loterii jest cudowna z punktu widzenia zwycizcy. Ale anegdoty niczego nie dowodz. Przeycie jednej osoby nie mwi nic o wiarygodnoci danego zjawiska, a czy nie chodzi tu o wiarygodno? Zbyt wiele moe ulec znieksztaceniu, kiedy historia jest powtarzana i zapamitywana. Tego rodzaju opowieci naley traktowa jako intrygujce i warte zbadania, ale jeli chcemy by traktowani powanie, to nie powinnimy dawa im wiary. Nie musimy by naukowcami, aby myle w ten sposb. Z pewnoci wystarczy inteligencja i dociekliwo. Jeszcze inny przyjaciel, dogbnie obeznany z metodami parapsychologicznymi, powiedzia mi, e umieszcza krysztay w doniczkach, aby zasadzone w nich roliny lepiej rosy. Kady, kto czerpie przyjemno z publicznego opowiadania takich rzeczy, musi by
260

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

przygotowany na odrobin miesznoci, o ile nie robi tego w krgu podobnych sobie Prawdziwych Wyznawcw. Ale przypumy, e chciaby si upewni, e nie wygaduje bzdur. Zakadajc, e by w peni wiadom istnienia caej masy innych czynnikw, ktre wpywaj na rozwj roliny, czy nie byaby to zwyka ciekawo: co bdzie, jeli postawimy na tym samym oknie kilka doniczek z tak sam rolin, bdziemy je podlewa w tym samym czasie, ale do jednej woymy krysztay, a do innej nie? Mg to zrobi, aby si przekona, czy krysztay czyni jak rnic. Czy naprawd jestem bardzo niemiy, gdy myl, e kto po prostu mg czego sprbowa? Tylko sprawdzi. A gdyby wystpia dua rnica, mgby wykona to dowiadczenie kilka razy, eby zobaczy, czy to si powtrzy. Czy nie nakazywaaby tego zwyczajna ciekawo? To o wiele prostsze ni testowanie domowymi metodami matki biegej w sztuce reiki. Ale oczywicie do niczego takiego nie doszo. Nikt nalecy do spoecznoci New Age nie chce robi takich rzeczy. Na szczcie naukowcy tego nie ignoruj. Chc si przekona, czy co takiego dziaa, poniewa nauka przyjmuje jedynie to, co dziaa. Wymylaj wic obiektywne eksperymenty, aby zbada, co stoi za teori New Age. Przeprowadzaj testy z udziaem wielu ludzi i robi to w sposb, ktry eliminuje wszelkie odchylenia. By moe nie ma w tym nic zaskakujcego, ale wyniki dowodz, e owe mistyczne elementy oleje, krysztay i uzdrowicielska energia nie maj adnego znaczenia. Ale dla wielu ludzi anegdoty i osobiste przeycia s o wiele bardziej pocigajce ni rzeczywiste dowody i fakty. Kiedy w gr wchodz zagadnienia holistyczne", rzetelne dowody i fakty zostaj odrzucone jako niezwizane z tematem. Odrzucone dokadnie tak, podczas gdy holistyczni uzdrowiciele z satysfakcj dostarczaj anegdotycznych dowodw na poparcie swoich twierdze oraz mylcych, pseudonaukowych, opartych na faktach" modeli energii. Metody naukowe s odrzucane jako zachodnie" i niestosowne, ale jednoczenie wykorzystuje si je, aby wyrwane z kontekstu potwierdzay wiarygodno twierdze New Age. Jzyk naukowy nie wnosi niczego wicej ni anegdoty, lecz pozwala dociekliwemu suchaczowi weryfikowa fakty. Prbowaem na przykad kiedy poj co, co uzdrowicielka przedstawiaa jako teori mocy krysztau. Powiedziaa mi, e atomy krysztaw maj szczegln czstotliwo, ktra wywouje ich wibracj, czyli dostar261

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

cza energii. Owe wibracje mog pozostawa w zgodzie z wibracjami innych obiektw atomowych (rolin, ludzi, innych krysztaw) i uycza im swej energii. Wykad o wibracji atomw by dla mnie nieco atwiejszy do strawienia ni teoria energii mistycznej, zapytaem wic zaprzyjanionego naukowca, czy ma to jaki sens. Odpowied brzmiaa oczywicie: nie. Bdne pojmowanie podstawowych zasad fizyki nie jest podstaw do goszenia pozornie prawdziwych teorii.

Mylenie zabobonne
W 1948 roku czowiek nazwiskiem B. F. Skinner zamkn kilka godnych gobi w szklanych pojemnikach. Do kadego z pojemnikw przytwierdzone byo urzdzenie, przez ktre co pitnacie sekund wpadaa do rodka gobia karma (niedopaki papierosw i zarazki, jak przypuszczam nigdy nie byem tego pewien). Potem przygldano si gobiom, aby zobaczy, co nastpi. Podczas gdy badacze ukryci za lustrem weneckim mieli uciech z obserwowania ptakw i gratulowali sobie nawzajem ich histerycznych i agresywnych reakcji, same gobie zaczy si zachowywa w interesujcy sposb. Tak samo jak one grubi, napuszeni, gruchajcy i roznoszcy choroby naukowcy zauwayli, e gobie prbuj odkry, co naley zrobi, aby uzyska poywienie. Chocia jedzenie podawano im cakowicie niezalenie od ich dziaa, ktra z porcji musiaa wpa akurat w tym momencie, kiedy ptak wykonywa jaki szczeglny ruch, jak kiwanie gow czy wpatrywanie si w sufit pojemnika. Najprawdopodobniej koncypowa sobie, e takie zachowanie spowodowao pojawienie si jedzenia, wic wszystkie gobie zaczy odprawia w swych pojemnikach rytuay skadajce si z powtarzanych zachowa, ktre mylnie postrzegay jako sposb na zdobycie dodatkowych porcji. Niektre chodziy w kko, inne co chwil uderzay dziobami w cianki i tak dalej. Te ptaki, rzecz jasna, byy gupie. Idiotyczne gobie. Ten eksperyment dowodzi jednak czego wicej ni tylko skrzydlatej naiwnoci. Najwyraniej ptaki mylay, e udao im si opracowa metod zdobywania nagrd. Ich dziwne rytuay byy analogiczne do przesdnych zachowa ludzi. Wemy na przykad szczliwy amulet hazardzisty albo poyczony dugopis zabobonnego studenta. Oczywicie te przedmioty nie wywieraj adnego wpywu na wynik
262

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

gry czy egzaminu, wystarczy jednak, e obecno takiego rekwizytu zbiegnie si raz czy dwa razy z podanym rezultatem, a wielu ludzi zaczyna myle: Zabior go na wszelki wypadek". Wyobraamy sobie ogniwo czce t rzecz z jak korzyci odniesion w przeszoci dziwne chodzenie w kko i karma wpadajca do pojemnika. Przypuszczalnie takie samo warunkowanie dziaa w przypadku istot ludzkich. Czy doprawdy jestemy a tak gupi? Kierujc si pocztkowo sceptycyzmem wobec wnioskw Skinnera, Stuart Vyse pody ladem podobnych bada z udziaem ludzi, ktre opisa w wydanej w 1997 roku ksice Believing in Magic. Najpierw eksperymentowano na dzieciach. W przeprowadzonym przez Wagnera i Morrisa w 1987 roku badaniu wziy udzia dzieci w wieku od trzech do szeciu lat. Poproszono je, aby wybray zabawk, ktr chciayby wygra, a nastpnie umieszczono je w obserwowanym pomieszczeniu wraz z wielkim mechanicznym klaunem. Jakby to nie byo dla nich dostatecznie przeraajce, dugofalowy stres wywoywaa nastpujca procedura: z jaskrawoczerwonych, wypenionych zbami ust klauna wypaday w regularnych bd przypadkowych odstpach czasu szklane kulki. Kade z dzieci miao za zadanie zebra ich jak najwicej, aby zdoby wybran nagrod. Chocia literatura o tym nie wspomina, wyobraam sobie, e kiedy zaniepokojone dziecko zebrao si na odwag, by podej na odlego pozwalajc na zabranie kulki, klaun (w rzeczywistoci przebrany naukowiec) zrywa si i goni je po pokoju z przeraliwym wrzaskiem i miechem. Na jaki czas odoono na bok wypaczone wyobraenia naukowcw o tym, co jest atrakcyjne dla dzieci, i kazano im powtarza to samo przez sze dni z rzdu po osiem minut dziennie. Rezultaty okazay si bardzo podobne do wynikw eksperymentu Skinnera. Dzieci rwnie zdaway si dochodzi do wniosku, e sprawuj pewnego rodzaju kontrol nad pojawianiem si kulek i po kilku minutach mona byo zaobserwowa, jak powtarzaj swoje rytuay. Niektre podskakiway, inne umiechay si nieprzerwanie albo robiy miny, a jeszcze inne caoway klauna w nos. Po raz kolejny wzorce zachowa opierajce si na przesdzie stay si rezultatem zbienoci oczekiwanego wydarzenia z okrelon czynnoci. Zamiast po prostu siedzie i czeka na nagrod, zarwno dzieci, jak i gobie odprawiay
263

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

swoiste magiczne rytuay, ktre w ich przekonaniu pozwalay im dosta to, czego chciay. A doroli? Oczywicie. Koichi Ono, japoski psycholog, przeprowadzi jeden z moich ulubionych eksperymentw, w ktrym kady z uczestnikw zajmowa miejsce przy blacie wyposaonym w trzy rnokolorowe dwignie. Przed nim, na ciance przepierzenia, znajdowaa si lampka sygnalizacyjna i elektroniczny licznik, na ktrym wywietlana bya liczba punktw. Kada sesja trwaa czterdzieci minut, a badany mia za zadanie zdoby jak najwicej punktw, chocia nie by informowany, jak ma to robi. W rzeczywistoci punkty pojawiajce si na wywietlaczu nie miay nic wsplnego z umieszczonymi na blacie dwigniami, a ich liczba zmieniaa si w rnych odstpach czasu niezalenie od tego, co robi badany. Okazao si, e doroli wpadaj w cakiem podobn puapk behawioraln jak dzieci i gobie. Po pewnym czasie zaobserwowano, e japoscy ochotnicy powtarzaj skomplikowane bd proste kombinacje ruchw dwigni, uderzaj w ciany, a nawet podskakuj, eby dotkn sufitu. Wskutek synchronicznoci (to znaczy zbienoci w czasie) okrelonych dziaa oraz spodziewanej nagrody rezultatem eksperymentu byy rwnie w tym wypadku przesdne" zachowania.

Wielu uczestnikw tego oraz innych eksperymentw przyznao, e trzymali si swoich zabobonnych teorii, mimo e w wikszoci przypadkw si nie sprawdzay W takich sytuacjach nieskuteczno uznawali za efekt wasnego bdu, zamiast zastanowi si i zakwestionowa wiarygodno caej teorii. Lubimy mie wraenie, e sprawujemy nad czym kontrol. Lubimy kilkakrotnie naciska guzik windy albo zmiany sygnalizacji wietlnej na przejciu dla pieszych, jak gdyby miao to przyspieszy oczekiwany efekt. Szukamy sposobw, aby nada naszym zachowaniom pozorne znaczenie w sytuacjach, w ktrych nie robi one adnej rnicy. Wygrywamy w pokera, kiedy mamy na sobie okrelone ubranie albo przed przystpieniem do gry wykonalimy
264

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

pewne czynnoci, a potem stwierdzamy, e ten strj albo rytua jest nieodzownym warunkiem przyszych zwycistw. Albo te stosujemy nieskuteczne i przesadnie drogie lekarstwa w stylu New Age, a gdy stan naszego zdrowia szybko si poprawia, dochodzimy do wniosku, e rodek zadziaa. Nasza wrodzona i bardzo wana zdolno szukania schematw sprawia, e nie umiemy myle w kategoriach zbiegu okolicznoci lub przypadku i upodabniamy si do gobi Skinnera, niepotrzebnie dziobic i krcc si w niewzruszonym wszechwiecie.

Medycyna alternatywna
Mieszkajc w Londynie, miaem ssiada o imieniu Mike. (To nie jest jego prawdziwe imi; zmieniem je, aby oszczdzi mu zakopotania. Naprawd nazywa si Guy). Mike mia dziewczyn, aktork, ktra wierzya w rnego rodzaju lekarstwa" bdce przedmiotem naszych rozwaa. Z kolei Mike'a, ktry by bardziej przyziemny, takie rzeczy nie interesoway. Kiedy jednak mia bardzo ciki okres, jego dziewczyna przekonaa go, aby odoy na bok sceptycyzm i podda si leczeniu reiki, ktrym para si jeden z ich wsplnych przyjaci. Mike czu si tak apatyczny i bezwartociowy, e postanowi sprbowa. Niedugo po jednej z sesji rozmawiaem z nim o leczeniu. Fakt, e si na to zdecydowa, wydawa mi si sprzeczny z jego charakterem, i skwapliwie prosiem, aby opowiedzia mi o swoich dowiadczeniach. Jak zwykle naprawd chciaem usysze jak cudown histori, ktra pozwoliaby mi uwierzy. (Kiedy zobaczyem i nauczyem si czego, co w moim mniemaniu byo prawdziwym pokazem energii chi. Przez wiele dni nie mogem otrzsn si z fascynacji. Okazao si jednak, e to raczej prosty trik, czego nie byem wiadom nawet wtedy, gdy go sam wykonywaem. Strasznie si rozczarowaem). Opowie Mike'a o sesji reiki bya uderzajca. Powiedzia, e nigdy w yciu nie czu si tak sponiewierany i wyeksploatowany. Znalaz si na samym dnie, ulegajc czemu, co w jego odczuciu byo najgorszego rodzaju podstpn bzdur, na jak mogo sobie pozwoli czyje rozbe265

ANTY NAUKA

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

stwione ego. Czu si wykorzystany w najpaskudniejszy sposb i widzia jedynie zdegradowane i zaburzone poczucie tosamoci terapeuty, dla ktrego tytu uzdrowiciela" by sposobem na podreperowanie wasnego mniemania o sobie. Porwna to do sytuacji, w ktrej jako dziecko ley w ku, a wujek przychodzi, aby go molestowa. Mocne i pene gniewu sowa. Przytaczam je nie po to, eby atakowa uzdrowiciela, ktry z pewnoci nie mia zych zamiarw. Wydarzenia te sprawiy jednak, e zarwno Mike, jak i ja zaczlimy si zastanawia, jak atwo mona ulec nonsensowi, kiedy jest si w potrzebie. Nakoniy nas rwnie do refleksji nad moralnoci tych wspczesnych sprzedawcw wowego oleju, ktrzy eruj na sabociach zdesperowanych ludzi, gotowych uchwyci si kadego sposobu. Okropn rzecz jest by chorym. Czowiek akceptuje wtedy ochoczo propozycje faszywych lekw, ktre w innej sytuacji by wymia. W niebezpiecznie fascynujcym i niezmiennie seksownym wiecie telewizji nie mona wej do biura produkcji i kichn, eby setki przystrojonych paciorkowymi bransoletkami doni nie zagbiy si w torebkach z kolorowych paciorkw w poszukiwaniu wycigu z echinacei albo podobnego zioowego nonsensu. (Popularny zioowy rodek przeciwdziaajcy przezibieniu zosta ostatnio poddany rzetelnym badaniom, ktre wykazay, e nie ma on adnych innych waciwoci prcz efektu placebo). Gocy, sekretarki, asystenci produkcji, redaktorzy czy nawet skdind konserwatywni kierownicy planu wszyscy maj swoje ulubione specyfiki na przezibienie i ble menstruacyjne, niezalenie od pci. Jestem pewien, e gdybym poskary si na guz mzgu, zgarnliby z biurka dugopisy, czekoladki i futrzane maskotki, rozoyliby mnie na wznak i przeprowadzili ot, tak, z marszu, parapsychologiczn operacj przy wtrze dobiegajcego z telewizji debilnego szczebiotu i wrd aromatu bezkofeinowej kawy oraz sushi na wynos. Przypuszczalnie dlatego, e yjemy w czasach, gdy zewszd otaczaj nas rozmaite udogodnienia, mamy tendencj do wyobraania sobie, e co jest nie w porzdku, jeli przypadkiem zdarzy nam si zachorowa. Jzyk medycyny alternatywnej traktuje sowo zdrowie" jako rwnoznaczne z tym wszystkim, co naturalne i dobre, jak gdyby naszym naturalnym stanem by taki, w ktrym nic nam nie
266

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

dolega. Oczywicie nie jest to do koca prawda. Natura nie jest sielankow len polan, jaka widnieje na tych nieszczsnych obrazkach w stylu New Age albo na butelkach z pynem do kpieli. Nie jest miejscem, w ktrym panuje niepodzielnie pokojowa koegzystencja. Natura jest polem bitwy i jest w niej tyle samo lepego okruciestwa, co widowiskowego pikna. Za zdrowie przychodzi i odchodzi, mamy dobre i ze okresy, w zalenoci od naturalnego rytmu ycia. Kiedy lekarz przynosi nam ulg w cierpieniu, nie przywraca nas do normalnego" stanu, a jedynie na jaki czas czyni nasze ycie przyjemniejszym. Jedn ze sztuczek praktykowanych na rynku giedowym jest zakup akcji jakiej spki, ktra akurat nie radzi sobie najlepiej. Robi si tak dlatego, e istnieje prawdopodobiestwo, i firma zacznie stawa na nogi i ceny jej udziaw wzrosn. Dobrze byoby sobie przypomnie t such, ale przydatn analogi, kiedy syszymy opowieci o cudownych uzdrowieniach dziki rodkom, na ktrych skuteczno nie ma adnych wiarygodnych dowodw. Wikszo miertelnych chorb nie polega po prostu na codziennym zaostrzaniu si symptomw a do mierci. Objawy s zmienne, wystpuj nawroty i okresy poprawy przynoszce ulg mimo oglnego pogorszenia stanu chorego. Niekiedy choroba moe nawet na dugo si uspokoi- Kiedy cierpica na ni osoba czuje si na tyle zdesperowana, by uciec si do nieuzasadnionych i opartych na przypuszczeniach terapii? Wtedy, gdy jest ju w bardzo zaawansowanym stadium. To wtedy jest najbardziej skonna, by w akcie desperacji zdecydowa si na nieskuteczne metody leczenia. Ale podobnie jak kady, kto znajduje si w bardzo zym punkcie na oscylujcej fali stopniowo pogarszajcego si zdrowia, moe w najbliszej przyszoci dowiadczy poprawy. Jest wielce prawdopodobne, e zasuga zostanie przypisana terapii, ktra akurat wtedy zostaa zastosowana, cho faktycznie nie odegraa ona adnej roli. Podczas niektrych rodzajw kuracji, w rodzaju chemioterapii, pacjent czuje si podle, ale kilka tygodni po ich zakoczeniu jest peen nadziei i animuszu, a guz powanie si zmniejsza albo cakowicie zanika. Nie jest niczym nadzwyczajnym, e pacjent stwierdza, i chemioterapia nie zadziaaa (poniewa czuje si w jej trakcie okropnie i nie widzi poprawy), wic prbuje jakiej alternatywnej metody, ktra oczywicie jest przyjemniejsza. Po upywie
267

ANTY NAUKA

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

kilku tygodni, gdy efekty konwencjonalnego leczenia daj o sobie zna, pacjent czuje si znakomicie, a moe nawet jest ju cakiem zdrowy. Ale wtedy poprawa moe zosta niesusznie uznana za dziaanie alternatywnych rodkw, ktre byy stosowane w tym samym czasie, a nie za skutek chemioterapii, jak jest w rzeczywistoci. W niedokoczonej ksice Snake Oil, napisanej podczas heroicznej walki z rakiem i opowiadajcej o dowiadczeniach ze zwodniczymi iebezpiecznymi obietnicami, jakie daje medycyna alternatywna, Diamond pisze: byoby sobie przypomnie t such, ale przydatn analogi, kiedy syszymy opowieci o cudownych uzdrowieniach dziki rodkom, na ktrych skuteczno nie ma adnych wiarygodnych dowodw. Wikszo miertelnych chorb nie polega po prostu na codziennym zaostrzaniu si symptomw a do mierci. Objawy s zmienne, wystpuj nawroty i okresy poprawy przynoszce ulg mimo oglnego pogorszenia stanu chorego. Niekiedy choroba moe nawet na dugo si uspokoi. Kiedy cierpica na ni osoba czuje si na tyle zdesperowana, by uciec si do nieuzasadnionych i opartych na przypuszczeniach terapii? Wtedy, gdy jest ju w bardzo zaawansowanym stadium. To wtedy jest najbardziej skonna, by w akcie desperacji zdecydowa si na nieskuteczne metody leczenia. Ale podobnie jak kady, kto znajduje si w bardzo zym punkcie na oscylujcej fali stopniowo pogarszajcego si zdrowia, moe w najbliszej przyszoci dowiadczy poprawy. Jest wielce prawdopodobne, e zasuga zostanie przypisana terapii, ktra akurat wtedy zostaa zastosowana, cho faktycznie nie odegraa ona adnej roli. Podczas niektrych rodzajw kuracji, w rodzaju chemioterapii, pacjent czuje si podle, ale kilka tygodni po ich zakoczeniu jest peen nadziei i animuszu, a guz powanie si zmniejsza albo cakowicie zanika. Nie jest niczym nadzwyczajnym, e pacjent stwierdza, i chemioterapia nie zadziaaa (poniewa czuje si w jej trakcie okropnie i nie widzi poprawy), wic prbuje jakiej alternatywnej metody, ktra oczywicie jest przyjemniejsza. Po upywie kilku tygodni, gdy efekty konwencjonalnego leczenia daj o sobie zna, pacjent czuje si znakomicie, a moe nawet jest ju cakiem zdrowy. Ale wtedy poprawa moe zosta niesusznie uznana za dziaanie alternatywnych rodkw, ktre byy stosowane w tym sa268

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

mym czasie, a nie za skutek chemioterapii, jak jest w rzeczywistoci. W niedokoczonej ksice Snake Oil, napisanej podczas heroicznej walki z rakiem i opowiadajcej o dowiadczeniach ze zwodniczymi i niebezpiecznymi obietnicami, jakie daje medycyna alternatywna, John Diamond pisze:
Posugujc si dokadnie tak sam logik, mgbym powiedzie, e ta ohydna chemioterapia nie wywara adnego wpywu na mojego raka, ale sze tygodni po jej zakoczeniu, dziki temu, e rygorystycznie trzymaem si diety skadajcej si z Nestle, Build Up, Stolicznej i od czasu do czasu hawaskich cygar, czuem si sto razy lepiej ni podczas chemii. Mgbym take powiedzie, e o ile pod koniec chemioterapii wci miaem jakiego guza, to po okresie pochaniania odywek kulturystycznych, picia wdki i palenia tytoniu byem wyleczony.

Oczywicie niebezpieczestwo tkwi w tym, e pacjent moe zacz polega na nieskutecznych rodkach kosztem sprawdzonej medycyny. No bo przecie skoro zwyke metody nie s w stanie powstrzyma strasznego kryzysu, czemu nie zwrci si ku alternatywnej terapii? A jeli zdaje si ona skutkowa, dlaczegby nie przerzuci si na ni cakowicie? Naley uczciwie powiedzie, e podczas miertelnej choroby nadchodzi taki moment, kiedy lepiej robi cokolwiek, nawet co nieefektywnego z medycznego punktu widzenia, jeli psychologicznie jest to alternatyw dla nie-robienia niczego. Ale czy usprawiedliwia to firmy, ktre zarabiaj spore sumy na sprzeday takich nieskutecznych mikstur, to ju osobna sprawa. W 2000 roku wydatki na medycyn alternatywn osigny w Wielkiej Brytanii 1,6 miliarda funtw. Podczas gdy rodki farmaceutyczne przed wypuszczeniem na rynek s poddawane rygorystycznym testom, alternatywnych specyfikw nikt w ten sposb nie sprawdza. Skoro ich producenci potrafi wygasza owiadczenia, ktre okazuj si faszywe albo niemoliwe do weryfikacji, czy nie powinni rwnie podlega takiej kontroli? Prcz alternatywnych kuracji oferowanych miertelnie chorym pacjentom istnieje mnstwo popularnych alternatywnych rodkw, do ktrych odwouj si stosunkowo zdrowi ludzie. Kady zna kogo, kto opowiada niezwyke historie o ich skutecznoci. By moe cierpiae z powodu cikiego przezibienia, a tradycyjne tabletki i syropy nie przynosiy adnej poprawy. Jeden z przyja269

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

ci poleci ci jaki cudowny lek zioowy, ktry jemu pomg, wic postanowie sprbowa. Stosowae go dzie lub dwa, a trzeciego dnia przezibienie mino. Nie zwracajc uwagi na fakt, e takie choroby zazwyczaj same ustpuj po kilku dniach, nie posiadae si z zachwytu i polecae innym ten zioowy specyfik z rwnym entuzjazmem.* Tego rodzaju lekarstwa byy badane w najbardziej rzetelny sposb w celu stwierdzenia, czy dziaaj skuteczniej ni placebo, i za kadym razem okazywao si, e nie. Jak mona rzetelnie zbada takie rzeczy? Po pierwsze, naley sobie uwiadomi, e jakikolwiek pojedynczy przypadek o niczym nie wiadczy. Najpierw musimy zgromadzi spor grup ludzi o podobnym stanie zdrowia i sprawdzi, ilu z nich pomogy alternatywne specyfiki. Nie jest jednak do koca uczciwe porwnywanie efektw leczenia alternatywnego z brakiem jakiegokolwiek leczenia, poniewa efekt placebo moe wywoa zakcenia. Zatem poowa grupy (grupa kontrolna) otrzyma obojtny i nieskuteczny cukierek", czyli placebo, natomiast drugiej poowie zostanie podane prawdziwe lekarstwo. Co wane, aden z uczestnikw eksperymentu nie moe wiedzie, do ktrej grupy naley. Nastpnie, na przekr przesadnym oskareniom wyznawcw New Age, ktrzy twierdz, e naukowcy s uprzedzeni i ignoruj skuteczno ich leku, badacze wykonuj dodatkowy krok, aby wyeliminowa prawdopodobiestwo i c h w a s n e g o tendencyjnego nastawienia, mogcego wiadomie bd niewiadomie wpyn na rzetelno eksperymentu. Rol nauki jest bowiem abstrahowanie od nastawie, do jakich prowadz indywidualne dowiadczenia, i zajmowanie si tym, co naprawd dziaa. Dlatego testy s podwjnie lepe", co oznacza, e nie tylko badani nie wiedz, do ktrej nale grupy, ale nie wiedz tego take sami naukowcy. W przeciw
Przypomniaia mi si pewna kobieta z klubu chrzecijaskiego, do ktrego kiedy naleaem. Opowiadaa nam, jak uporaa si z przezibieniem. Usiada na ku i krzyczaa: Nie, Szatanie, nie bd przezibiona. W imi Jezusa rozkazuj ci, odejd. Precz!". Powana sprawa. Potem dodaa: I wyobracie sobie, e po kilku dniach mi przeszo".

298

270

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

nym razie mogliby niewaciwie oceni wyniki, bdnie postrzegajc popraw stanu zdrowia badanego w oparciu o wasne oczekiwania, albo bezwiednie da mu do zrozumienia, jaki rodek naprawd otrzymuje, co mogoby zaprzepaci obiektywizm eksperymentu. Jedynie komputer, ktry podzieli wszystkich na dwie grupy, wie, kto jest kim, i wyjawi to dopiero na kocu. Teraz przypatrzmy si obu grupom. Powiedzmy, e w grupie kontrolnej nastpia pewna dostrzegalna poprawa, spowodowana jedynie oczekiwaniem na efekt po przyjciu tabletki albo wynikajca z naturalnej zmiennoci objaww. Moemy si spodziewa, e w grupie, ktrej zaaplikowano prawdziwe leki, wystpi podobna liczba przypadkw poprawy wywoanej tym samym czynnikiem (efekt placebo), nawet jeli adne z zapewnie alternatywnych uzdrowicieli nie jest prawdziwe. Pozostaje wic rozstrzygn, czy wicej osb poczuo si lepiej w grupie, ktra otrzymaa prawdziwe leki. Czy taka kuracja jest bardziej skuteczna ni podanie komu faszywej piguki i zapewnienie go, e powinna m u pomc? Odpowied po raz kolejny brzmi: nie. Wyniki w obu grupach s zawsze w przyblieniu takie same. Bez wzgldu na anegdoty, jakie zdarza nam si usysze, moemy bez wtpienia orzec, e alternatywne" lekarstwa s rwnie skuteczne jak placebo. Nie potrafi sobie wyobrazi uczciwszego testu. Jeli wydaje si skomplikowany, to dlatego, e bardzo trudno jest wyeliminowa wszystkie moliwoci uprzedze. Wci szuka si nowych elementw pozwalajcych na wyzbycie si tendencyjnoci i zwikszenie rzetelnoci bada, po czym wcza si je do procedur. Aby zwikszy rzetelno testu, mona by kadej z osb z grupy kontrolnej przydzieli kogo z drugiej grupy, kogo charakteryzowaby podobny stan zdrowia i wiek. Powszechna linia obrony, jak przyjmuj zwolennicy medycyny alternatywnej, syszc, e ich specyfiki nie sprawdziy si w testach, przybiera zwykle nastpujc posta: C, nie ma nic zaskakujcego w tym, e si nie sprawdziy. W ten wanie sposb nauka usiuje wtoczy co w schematy, do ktrych to co nie pasuje. Te specyfiki nie pasuj do opartego na dowodach, obiektywnego modelu. Nie bd funkcjonowa, kiedy podda si je naukowym prbom, poniewa to nie jest odpowiedni sposb, aby si przekona, czy s skuteczne, czy nie". W tym momencie naley si czytelnikowi istotne wyjanienie. Wiarygodne testy, na ktre si

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

powouj, s zazwyczaj opracowywane i przeprowadzane p r z y penej wsppracy alternatywnych terapeutw. Naukowcy nie s przecie uzdrowicielami praktykujcymi reiki bd akupunktur, wic eksperyment moe si powie tylko wtedy, gdy bior w nim udzia alternatywni specjalici. Test jest pomylany tak, aby byli z niego zadowoleni zarwno naukowcy, jak i uzdrowiciele. Jki o to, e co nie pasuje do naukowego modelu, rozlegaj si dopiero wtedy, gdy alternatywny lek nie przejdzie testu. Testu, naktry p r z y s t a y o b i e s t r o n y. Mona si zaoy, e gdyby badanie potwierdzio skuteczno specyfiku, obrocy medycyny naturalnej nie zlekcewayliby takiego wyniku. Uczepiliby si go i zaczli krzycze wniebogosy, e nauka potwierdzia ich zaoenia. Nagle metody naukowe okazayby si wane. S one niestosowne jedynie wtedy, gdy podwaaj skuteczno ich rodkw. I zastanwmy si przez moment, co to waciwie znaczy: nie pasuj do opartego na dowodach, obiektywnego modelu"? Wielokrotnie syszaem tego rodzaju sowa, gdy wspominaem o tych eksperymentach. Czy to powane stwierdzenie wypowiedziane przez ludzi, ktrzy mogli mie do czynienia ze miertelnie chorymi i poleca swoje wasne leki zamiast, powiedzmy, chemioterapii e dowody i obiektywizm nie odgrywaj adnej roli, gdy zapada decyzja, czy jaka kuracja jest skuteczna, czy nie? Jak mona mwi, e dowd jest nieistotny? Powiedzmy, e chodzi im o co innego o to, e obiektywny dowd" nie stosuje si do tego przypadku. Ale jeli opieramy si tylko na subiektywnych dowodach anegdotach i osobistych dowiadczeniach to jakim cudem moemy rozstrzygn, na ile co jest efektywne? Nie ulega wtpliwoci, e zwyky rozum kae nam docenia wag sprawdzenia, czy owe rzeczy naprawd maj takie waciwoci, jakie im si przypisuje,

272

LAI

takie jest bowiem podstawowy sens obiektywnego dowodu i cel wiarygodnego testu. atwo sformuowa koncepcj istnienia jakiego innego sposobu przesdzania o wiarygodnoci, ktry jest rwnie prawidowy" jak dowd obiektywny, ale doprawdy nie mam pojcia, co miaoby to by. Albo co dziaa, albo nie dziaa. I s dobre i ze metody sprawdzania, czy to co dziaa, czy nie. Metody rzetelne albo wtpliwe. Dociekliwe albo bezsensowne. Poniewa zarzut nieodpowiednioci metod naukowych jest stawiany tak czsto, ja rwnie si powtrz. S to eksperymenty przeprowadzane przy cakowitym porozumieniu i wsppracy z uzdrowicielami. Oni sami godz si na taki test, a protestuj przeciwko uytym metodom dopiero wtedy, gdy nie przyniesie oczekiwanych przez nich rezultatw. Homeopatia, bardzo popularna metoda leczenia alternatywnego, rwnie przepada w takim tecie. Brak bezstronnych i opartych na faktach argumentw, ktre przemawiayby za homeopati, nie powinien nas dziwi. Zostaa ona wynaleziona w XVIII wieku i opiera si na pomyle, e podobne mona wyleczy podobnym". Leczenie homeopatyczne polega na podawaniu rozrzedzonego roztworu substancji, ktra zastosowana w znacznie silniejszym steniu mogaby wywoa dolegliwoci, na jakie cierpi pacjent. Logika homeopatii jest taka, e im mniejsza dawka, tym skuteczniejsze dziaanie. Z tego te powodu leki s zazwyczaj rozrzedzone do tego stopnia, e nie mona w nich wykry adnego ladu danej substancji. A jeli jej w nich nie ma, to jak mog wywoywa jakikolwiek efekt? Z kadej innej ni typowa dla Prawdziwych Wyznawcw perspektywy jest to pomys wyranie mieszny A przecie efekt placebo i mylna interpretacja zmiennoci objaww (nasile i remisji choroby) sprawiaj, e homeopatia wydaje si niektrym ludziom bardzo skuteczna. W przypadku homeopatii fakt, e leki s rozrzedzane do takiego stanu, w ktrym staj si czyst wod, bardzo utrudnia porwnanie ich z obojtnym placebo. Z pewnoci takie nieaktywne placebo rwnie powinno by wod. Richard Dawkins w przedmowie do

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

ANT YN A U KA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

ksiki Diamonda Snake Oil dochodzi do wniosku, e w najbardziej nieskalanej wodzie moe si unosi wicej zabkanych moleku, ni zawiera wymagana dawka homeopatyczna". Homeopaci nic sobie nie robi z tego, e ich specyfiki s nieaktywne. Twierdz, e woda zachowuje wspomnienie" pierwotnej substancji. W odpowiedzi na t niewiarygodn, acz weryfikowaln tez Dawkins pisze:
Kady homepata, ktry naprawd wierzy w swoj teori, powinien od witu do zmierzchu pracowa nad jej rozwojem. Przecie gdyby podwjnie lepe testy leczenia day wiarygodny i powtarzalny wynik pozytywny, dostaby nagrod Nobla, i to nie tylko w dziedzinie medycyny, ale rwnie fizyki. Odkryby bowiem cakiem nowe prawo fizyki, a by moe now, fundamentaln si rzdzc wszechwiatem. Majc takie perspektywy, homeopaci z pewnoci ruszyliby na wycigi do laboratoriw, aby niczym alternatywni Watson i Crick sign po lnic koron nauki. Ale jako tego nie robi. Czy to moliwe, e nie wierz we wasne teorie?

W przypadku akupunktury, kolejnej popularnej metody leczenia niekonwencjonalnego, rwnie trudno opracowa rzetelne podwjnie lepe testy. Co si tyczy wbijania w kogo igie, nie ma innego sposobu na faszywe" zaaplikowanie tego rodka ni wbicie ich w miejscach, ktre nie odpowiadaj punktom na meridianach wyznaczonych przez terapeut. Problem w tym, i osoba przeprowadzajca zabieg bdzie wiedziaa, e stosuje placebo (gdy musi by specjalist w tej dziedzinie, eby wbi igy w rzekomo obojtnych miejscach), co narusza koncepcj podwjnie lepego testu. Jeli osoba stosujca faszyw" akupunktur w jaki sposb da pacjentowi do zrozumienia, e nie robi tego naprawd, moe on przesta wierzy w skuteczno terapii i test okae si bezuyteczny. Przeprowadzone w przeszoci eksperymenty pokazay, jak wane jest przestrzeganie tej czci procedurywystarczy najdrobniejsza wskazwka ze strony naukowca, a ludzie bardzo atwo si orientuj, wiadomie albo nie, czy dostaj prawdziwy, czy faszywy lek. W kilku przypadkach okazao si, e akupunktura jest faktycznie bardziej skuteczna ni jej nieaktywny odpowiednik. W tych jednak przypadkach pacjenci cierpieli na dolegliwoci, o ktrych wiadomo, e s podatne na dziaanie placebo. Nie odnotowano adnej rnicy, gdy testy zostay przeprowadzone z udziaem osb, ktrych

274

schorzenia byy odporne na dziaanie placebo. Mona z tego wywnioskowa, e lepy test w tym wypadku zawodzi i e reakcja placebo na prawdziw akupunktur jest znacznie silniejsza od wywoywanej przez faszywe zabiegi. Poniewa akupunktura wykazuje przewag tylko przy schorzeniach podatnych na placebo, mona uczciwie stwierdzi, e akupunktura to przypuszczalnie czyste placebo. Jeden z moich przyjaci, ktry chorowa na raka, opowiedzia mi o swej wizycie u terapeuty kinezjologii stosowanej. Podczas sesji kinezjologicznej pacjent wyciga rk przed siebie i napiera ni na rk terapeuty. Ten z kolei usiuje szybko zepchn rk pacjenta w d. Nastpnie pacjent przyjmuje szereg rnych substancji odywczych i za kadym razem stara si stawi opr rce terapeuty. W pewnym momencie odkrywa, e po przyjciu jednej z substancji nie jest w stanie skutecznie wypry ramienia, ktre zostaje zepchnite w d. Na tym polega badanie. Zapominajc na moment, jak miesznie to brzmi, moglibymy sprbowa doszuka si w tym objaww pewnego rodzaju nietolerancji na okrelone skadniki odywcze. Nastpnie terapeuta radzi pacjentowi unika tego skadnika, dziki czemu stan jego zdrowia ulegnie poprawie. Metoda ta mogaby zachowa jakie pozory prawdopodobiestwa, gdyby nie fakt, e kiedy mj przyjaciel by badany pod ktem kawy, nawet jej nie lizn, jak mona by si spodziewa, tylko przyciska do piersi zapiecztowany sj Nescafe. Nie mia adnego kontaktu z substancj, ktra bya przedmiotem testu. Przypuszczalnie taka dziwaczna praktyka jest czym powszechnym, gdy, jak pisaem wyej, Dawkins opisa podobne dowiadczenie we wspomnianej przedmowie. Poniewa kawa wywoaa sabsz reakcj, ktrej wypatrywano, terapeuta zaleci mojemu przyjacielowi, aby wystrzega si kofeiny. Chocia caa sytuacja nie wygldaa przekonujco, mj przyjaciel by pod wraeniem faktu, e zamknity soik kawy potrafi doprowadzi do takiej reakcji. I wydaje si to imponujce, dopki nie zdamy sobie sprawy, e nie sposb kontrolowa tego, jak mocno terapeuta napiera na rk pacjenta. Czy widzielicie kiedy sztuczk, w ktrej cztery osoby, kada tylko dwoma palcami, prbuje podnie kogo siedzcego na krzele? Nie mog tego zrobi, dopki nie odprawi swego rodzaju ceremonii, ktra polega na uciskaniu domi gowy siedzcego. Potem prbuj po raz drugi i wtedy odkrywaj, e maj do siy, by go unie. To wspaniay pokaz, ktry udaje si po prostu dlatego, e uczestnicy niewiadomie wkadaj w dziaanie znacznie wicej wysiku przy drugim podejciu, kiedy nabior przewiadczenia

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

o swojej mocy. Sia nacisku terapeuty albo pacjenta, pozwalajca na zepchnicie rki, moe podlega zbyt wielkim zmianom, aby takie badania traktowa powanie i przypisywa im jakiekolwiek znaczenie. Podwjnie lepy test okazuje si najlepszym sposobem na ominicie tego problemu i przekonanie si, czy zmiany siy nacisku wywieranego przez rami faktycznie s zalene od skadnikw odywczych. Odrzumy moliwo, e ludzie sami siebie oszukuj albo faszuj wyniki, i przekonajmy si, czy ta potencjalnie doskonaa metoda diagnostyczna jest wiarygodna. Psycholog Ray Hyman opowiada o testach, ktre przeszy do historii dziki kocowej reakcji terapeuty bya ona znakomitym przykadem sprzeciwu rodowisk alternatywnych wobec faktw sprzecznych z ich przekonaniami. Zwrcie uwag, jak odbywa si podwjnie lepy test, eliminujcy moliwo, e badany dowie si, co zostao mu podane, i bdzie bezwiednie naciska mocniej lub sabiej zgodnie ze swymi oczekiwaniami.
Kilka lat temu uczestniczyem w eksperymentach dotyczcych kinezjologii stosowanej, przeprowadzonych w gabinecie doktora Wallace9a Simpsona w Mountain View w stanie Kalifornia. Przyby tam zesp krgarzy, ktrzy mieli zademonstrowa swoje metody.
Uzgodnili z lekarzami obserwatorami, e bd mogli dokona prezentacji w dowolnie wybranej formie. Potem mielimy podda ich tezy podwjnie lepym testom. Gwnym przykadem, jakim posuyli si krgarze, bya demonstracja, ktra w ich mniemaniu dowodzia, e ludzkie ciao moe zareagowa na rnic pomidzy glukoz (zym" cukrem) a fruktoz (dobrym" cukrem). Wyczulenie na takie rnice jest dla alternatywnych uzdrowicieli" truizmem, chocia nie ma to naukowego potwierdzenia. Krgarz kaza ochotnikowi pooy si na plecach i unie pionowo jedno rami, a nastpnie podawa mu na jzyk kropl wodnego roztworu glukozy. Potem stara si zepchn uniesion rk ochotnika do pozycji poziomej, a ten usiowa stawia opr. Prawie zawsze koczyo si to niepowodzeniem. Krgarze stwierdzili, e ciao ochotnika rozpoznao glukoz jako zy cukier. Po wypukaniu ust i zaaplikowaniu fruktozy niemal kady ochotnik by w stanie oprze si sile spychajcej jego rami do pozycji poziomej* Jego organizm rozpozna fruktoz jako dobry cukier. Po lunchu pielgniarka przyniosa nam pewn liczb probwek, a kada z nich bya oznaczona kodem, abymy nie mogli odrni, ktra zawiera glukoz, a ktra fruktoz. Nastpnie wysza, zatem adna z obecnych przy kolejnych testach osb nie moga si zorientowa, co zawieraj poszczeglne probwki. Powtrzono
276

eksperyment z naciskiem na rk, ale tym razem by on podwjnie lepy ani ochotnicy, ani krgarze, ani obserwatorzy nie wiedzieli, czy zakrapiany na jzyk roztwr zawiera glukoz, czy fruktoz. Tak samo jak podczas porannej sesji, czasami ochotnikom udawao si stawi opr naciskowi, a czasami nie. Po kadej prbie zapisywalimy numer roztworu. Potem wrcia pielgniarka z kluczem do kodu. Kiedy ustalilimy, w ktrej z prb braa udzia glukoza, a w ktrej fruktoza, okazao si, e nie ma adnego zwizku midzy zdolnoci opierania si naciskowi a tym, czy ochotnikowi podano zy, czy dobry cukier. Kiedy wyniki zostay ogoszone, szef zespou krgarzy zwrci si do mnie i powiedzia: I wanie dlatego wicej nie bdziemy stosowa podwjnie lepych

testw. Nigdy si nie sprawdzaj!". Z pocztku mylaem, e artuje, ale okazao si, e mwi tykiem powanie. Poniewa wiedzia", e kinezjologia stosowana jest skuteczna, a najlepsza z naukowych metod dowioda czego wrcz odwrotnego, w jego wyobraeniu musiao by co nie tak z metod naukow.

Jak ju wspomniaem, jeeli zostanie wielokrotnie i rzetelnie udowodnione, e jakie alternatywne leki lub metody s skuteczne, to przestaj one by alternatywne i staj si medycyn. Wiedza naukowa to po prostu inna nazwa tego, czego prawdziwo moe by wielokrotnie i rzetelnie udowodniona. Jak stwierdzili Diamond, Dawkins i inni, lekarstwa mona podzieli na takie, ktre dziaaj, i takie, ktre nie dziaaj. Istniej tylko dwie kategorie i nic z tego, co podpada pod t drug, nie moe by uznane za naukowe. Jeli natomiast skuteczno lekarstwa zostanie naukowo udowodniona, to zapewne bdzie poddane badaniom w celu ustalenia, jakie jego skadniki stoj za t skutecznoci. Dziki temu moe by masowo produkowane w taki sposb, by przynioso korzyci moliwie najwikszej liczbie ludzi. Gdyby jednak na jego opakowaniu nie pojawio si sowo naturalny", ktre kojarzy si z dobrym", to alternatywnemu konsumentowi o nadmiernie sentymentalnym nastawieniu specyfik mgby si wyda zy". Na przykad kora wierzbowa jest klasycznym alternatywnym rodkiem przeciwblowym. Naukowcy wielokrotnie potwierdzili, e jest skuteczna, postanowili wic si dowiedzie, jaka zawarta w niej substancja powoduje zmniejszenie blu. W 1838 roku odkryli, e kora wierzby zawiera kwas salicylowy i to ona wanie wywouje ten efekt. Jego syntetyczn form jest kwas acetylosalicylowy, znany powszechnie jako aspiryna. Nie ma absolutnie adnej rnicy pomidzy aspiryn a usuwajcym bl skadnikiem kory wierzbowej, a mimo to niektrzy zwolennicy medycyny niekonwencjonalnej twierdz, e nauka nie jest

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

w stanie dostrzec leczniczych waciwoci takich rzeczy jak kora wierzbowa. Nie bd stosowa wstrtnej syntetycznej aspiryny zamiast cudownej, naturalnej" wierzby I znw or todoksyjny" lek to nic innego jak lek, ktrego skutecznoci mona I dowie. Istnieje bardzo saby (cho bardzo efektowny) argument na obron medycyny alternatywnej: korzysta ona z zasad od wiekw znanych w kulturach, ktrych my po prostu nie znamy No c, fakt, e medycyna istniaa setki lat temu, nie jest dowodem na jej skuteczno. Fakt, e przytaczajca wikszo bardzo starych metod leczniczych okazuje si dzi nieskuteczna czy nawet niebezpieczna, mgby nawet przemawia przeciwko nim. Ci, ktrzy w to wtpi, mog sprbowa kuracji pijawkami albo poprosi fryzjera, aby upuci im krwi, kiedy nastpnym razem poczuj si le. A co si tyczy uroku obcych kultur, jest on niestety czystym sentymentem H I i by nim zawsze, odkd szermujcy egzotyk szarlatani zaczli II rozpowszechnia nieprawdopodobne historie z dalekich krajw. Spojrzenie na sabiej rozwinite regiony wiata, skd wywodz si owe metody lecznicze, ukazuje kultury spragnione efektywnej medycyny Zachodu. Jak stwierdzi Diamond: Mieszkaniec Ugandy umierajcy na wywoan przez AIDS grulic nie chce by leczony naturalnymi metodami swych praojcw. Marzy o sterylnej strzykawce penej antybiotykw i tabletkach, ktre na Zachodzie dayby mu szans powstrzymania rozwoju choroby". W rozwinitych Chinach, gdzie wedug wyobrae niektrych osb stosowanie akupunktury i podobnych rodkw jest na porzdku dziennym, jedynie 18 procent ludnoci korzysta z medycyny tradycyjnej, chocia jest tam powszechnie dostpna. Diamond dodaje: Tradycyjne leki s wspaniae, jeli yjesz na Zachodzie, nie musisz si zmaga z niczym bardziej uciliwym ni dziwna wysypka, dokuczliwe rozwolnienie czy atak niepokoju i masz w odwodzie nowoczesn apteczk na wypadek pogorszenia. S bezuyteczne w walce z chorobami, ktre I j I kadego dnia zabijaj i okaleczaj ludzi mieszkajcych w krajach, skd si te naturalne metody wywodz". Bezrefleksyjnie trwajc I J przy wyobraeniu o mdrych kulturach przesiknitych tajnikami medycyny przodkw, zachodni obroca medycyny alternatywnej t I |

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

278

ponosi odpowiedzialno za przepojony protekcjonalizmem wizerunek Wschodu. Powtarzam: nie odczuwam potrzeby opowiadania ludziom o banalnych nieporozumieniach, na ktrych zazwyczaj opieraj si takie teorie. Kady ma prawo do wasnych pogldw, dopki nie stwarza zagroenia dla innych. Kiedy jednak czytam, e i tak ju nadwerona Narodowa Suba Zdrowia musi si zmaga z naciskami zmierzajcymi do uznania homeopatii za terapi, zaczynam si gotowa i dymi. Kiedy wpadam w rce tych poczciwych, ale gupich ludzi z ich specjalnymi herbatkami i brzowymi pigukami, zawsze robi mi si niedobrze, a czasem mam ochot trzepn ktrego z nich. Ekstremalnym przykadem jest terapia uzdrowicielska", ktrej zosta poddany Mike i ktra okazaa si dla niego niezmiernie upokarzajca. Chocia jego doznania byy o wiele gorsze, ni zwykle w takich wypadkach bywa, nasuwa si pytanie, na ile poniajce mog by skadane w dobrej wierze oferty pomocy. Marnowanie czasu na jakie witoszkowate bzdury, kiedy mamy problemy albo jestemy chorzy, moe by denerwujce i nieprzyjemne. Sam jako nastolatek proponowaem przyjacioom modlitw i jestem wiadom, e Prawdziwy Wyznawca, ktry lekceway fakty i przywizuje nadmiern wag do swych przekona, nigdy tego nie zauway. Mimo wszystko uwaam, e takie remedia m a j pewn warto. I to cakiem znaczn. Najpierw jednak powinnimy si przyjrze pewnemu czsto stosowanemu pojciu i wzi pod rozwag jego znaczenie i ograniczenia.

Efekt placebo
Jeli istnieje wymierny efekt placebo wywoywany przez leki niekonwencjonalne, czy nie wiadczy to na ich korzy? Jak najbardziej, ale najpierw naley si zapozna z kilkoma faktami dotyczcymi reakcji na placebo. Znaczenie tego zjawiska zostao odkryte pod koniec drugiej wojny wiatowej przez amerykaskiego anestezjologa nazwiskiem

308

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

Henry Beecher. Zauway on, e mona ciko rannemu onierzowi poda przed operacj zamiast morfiny roztwr soli i nie tylko zredukuje to znacznie jego bl, ale rwnie nie dozna on szoku sercowo-naczyniowego, ktrego mona si spodziewa podczas zabiegu amputacji dokonywanego bez uycia rodkw przeciwblowych. rodowisko medyczne przejawiao umiarkowane zainteresowanie tym odkryciem, ale Beecher zapaa dz poznania caej mocy placebo i porwnania jego skutecznoci z prawdziwymi lekami. Wskutek tego zapau opublikowana przez niego w 1955 roku wana broszura The Powerful Placebo (Wszechmocne placebo) zawieraa szereg nietrafnych interpretacji faktw odnoszcych si do efektywnoci placebo i nieco faszywych danych statystycznych, ktre do dzi pokutuj w zbiorowej wiadomoci, jak na przykad pogld, e placebo dziaa na okoo 30 procent ludzi (nieprawda: dziaa w taki czy inny sposb na wszystkich). Dylan Evans w intrygujcej ksice Placebo zauway, e wykazano reakcj na placebo jedynie w przypadku niektrych dolegliwoci, podczas gdy Beecher twierdzi, e wystpuje ona w kadych warunkach. Placebo jest na przykad niezmiernie efektywne w przypadku blu. W latach osiemdziesitych ubiegego wieku pewien biochemik skontrolowa poprawno dziaania sprztu emitujcego ultradwiki, stosowanego w leczeniu urazw tkanki mikkiej, chocia pacjenci i personel informowali, e urzdzenia te bardzo im pomagaj. Ku swemu zdziwieniu odkry, e niektre maszyny nie emituj ultradwikw w odpowiednim nateniu, a jedna z nich bya w ogle niesprawna. Mimo to pacjenci, co dziwne, wci cieszyli si dobrodziejstwami skutecznego leczenia. Doprowadzio to do eksperymentw dokonanych podczas zabiegw dentystycznych, kiedy to niektrych pacjentw faktycznie poddawano terapii ultradwikowej celem zmniejszenia blu, inni za byli przekonani, e otrzymuj znieczulenie, podczas gdy maszyna bya wyczona. W obu grupach odnotowano taki sam poziom zmniejszenia blu i obrzku. Jest wic dostatecznie, o ile nie cakowicie jasne, e terapia zadziaaa dziki przewiadczeniu pacjentw. O ile bl stanowi bez wtpienia kwesti w znacznym stopniu subiektywn, to opuchlizna z pewnoci nie. Dodatkowe zmniejszenie poziomu wystpowania szczkocisku (ktry jest reakcj odruchow) w grupie pacjentw niepoddanych znieczuleniu
280

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

wskazuje na imponujcy efekt placebo zarwno w przypadku objaww obiektywnych i wymiernych, jak i subiektywnych. Inne badania dowodz skutecznoci placebo w przypadkach wrzodw i zaama nerwowych. Evans przytacza wynik pewnego intrygujcego eksperymentu, podczas ktrego okazao si, e pacjenci przyjmujcy prawdziwe leki antydepresyjne przejawiaj o 33 procent wiksz popraw ni przyjmujcy placebo, lecz ta druga grupa miaa o 200 procent lepsze wyniki od trzeciej, nieotrzymujcej adnych lekw. Spogldajc na to z innej strony, Evans stwierdza: 25% poprawy u osb przyjmujcych leki antydepresyjne to skutek spontanicznej remisji, 50% to zasuga efektu placebo, a jedynie marne 25% mona przypisa dziaaniu samego leku". Evans argumentuje, e pena lista dolegliwoci, wobec ktrych placebo okazuje si skuteczne, wskazuje na koncepcj, e dziaanie placebo polega na przerwaniu reakcji ostrej fazy", czyli stanu zapalnego, do ktrego dochodzi u pacjenta (nawet w przypadkach takich jak depresja, chocia w mniej wyrazistej formie). Jednake fakt, e tego rodzaju terapia nie przynosi skutkw w przypadku wielu innych schorze, w szczeglnoci raka, stwarza niebezpieczestwo przecenienia efektu placebo lub te przerostu myli nad materi, jeli chodzi o leki alternatywne. Ksiki, ktre zalecaj samodzielne leczenie miertelnych chorb za pomoc samego tylko pozytywnego mylenia, stanowi przykad tragicznego braku zrozumienia ogranicze zwizanych z efektem placebo. Umys pojcie rwnoznaczne z aktywnoci mzgu moe by uytecznie postrzegany jako jedna z czci ciaa, nie za cakowicie odrbny byt, ale pogld, jakoby mg on w jaki magiczny sposb wpyn na system odpornociowy i pokona chorob, jest niebezpieczny. Efekt placebo jest postrzegany w najrniejszy sposb, od przejawu atwowiernoci pacjenta po mityczny lek na wszystkie

choroby. Oczywicie mona by przeprowadzi wicej pomiarw zakresu efektu placebo (zazwyczaj testy kliniczne opieraj si na
281

modelu lek kontra placebo, a nie lek kontra placebo kontra zero terapii), gdy jest to bez wtpienia fascynujca dziedzina o wielkim potencjale, ktr naley zbada gbiej. Jeeli zatem niezmiennie okazuje si, e leki alternatywne zawdziczaj skuteczno efektowi placebo, czemu nie zaliczy ich do medycyny? Faktycznie, w niektrych przypadkach placebo oferowane przez alternatywnych uzdrowicieli moe by nawet bardziej efektywne od konwencjonalnego leku. Na przykad, jak twierdzi Diamond, p godziny spdzone w towarzystwie takiego terapeuty moe obejmowa masa albo jak inn form dotyku, nastrj rytuau i wyrane objawy osobistego zainteresowania. Nie mamy co liczy, e otrzymamy to samo od przemczonego internisty, ktry powica nam zaledwie kilka minut, po czym bezdusznie wypisuje recept. W przypadku codziennego przemczenia, dolegliwoci i bolczek porada lekarza oglnego oraz interwencja alternatywnego terapeuty mog tak naprawd sprowadza si do tego samego rozlunienia, masau, uspokojenia i zalece, by ograniczy palenie i picie swego rodzaju ugaskiwania", jak okrela to Diamond. Kiedy jednak co takiego mwi ci lekarz, najprawdopodobniej odbierasz to jako odrzucenie i nie czujesz si potraktowany powanie. Kiedy natomiast terapeuta powica ci czas, wyranie si tob interesuje i stosuje wszelkiego rodzaju ciekawe metody, aby zazwyczaj doj do podobnej konkluzji, odnosisz wraenie, e to waciwa porada i co, w co trzeba uwierzy. Nic dziwnego, e pacjent moe wynie wicej korzyci z terapii przeprowadzonej przez alternatywnego uzdrowiciela, gdy dotyczy ona dolegliwoci podatnych na dziaanie placebo. Podobnie jak Evans i Diamond mam wraenie, e gdyby alternatywni terapeuci wyzbyli si swoich uroszcze i skonnoci do przesady i zaakceptowali fakt, e skuteczno ich metod opiera si na cakowicie wiarygodnym zjawisku placebo, wiaty konwencjonalnej i alternatywnej medycyny mogyby si do siebie

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

znacznie zbliy i udzieli sobie nawzajem wielu wanych lekcji. Nie wylewajmy dziecka wraz z kpiel, w ktrej zastosowano naturalne produkty. Ortodoksyjni lekarze powinni czerpa nauki z osobistego, psychologicznego podejcia, na ktrym opiera si medycyna alternatywna. Rwnie inteligentni i uczciwi uzdrowiciele, ktrych naprawd interesuje skuteczno terapii, powinni zaakceptowa znaczenie testw naukowych, zamiast polega na pogoskach i anegdotach.

Urok wyobrani
Wiara w zjawiska paranormalne. Czy nie jest wywoana poczuciem niezmiernie obojtnego wszechwiata"? Tak sdz. Atrakcyjno religii w znacznym stopniu (po tym, jak przeprowadzona w dziecistwie indoktrynacja wykorzystaa bezbronno umysu) bierze si niewtpliwie z lku przed mierci i niczego wicej. Wikszo tego lku przybiera form przesdw albo wiary w zjawiska paranormalne oraz przekonania, e istnieje co, co si do nas z gry umiecha. Chocia osobicie nie widz adnego powodu, by bez obecnoci takiej siy nie mona byo odbiera ycia i wszystkiego, co je wypenia, jako czego wspaniaego, prawdopodobnie dla wielu ludzi taki model jest uyteczny. Koncepcja siy duchowej, jakkolwiek bardzo pokrzepiajca dla psychiki, czerpie sw atrakcyjno rwnie z faktu, e przyczynia si do barwnych wyobrae. Myl, e to istotny czynnik. atwo, z jak mona sobie co przedstawi, powanie zmienia si oddziaywania emocji, jak ju wczeniej pisaem w odniesieniu do sposobw tworzenia obrazw w mylach. Rozmawialimy ju o nienaukowej psychozie strachu rozptywanej przez pras. Jeli gazeta publikuje niepotwierdzon badaniami histori, ktra alarmuje, e taki a taki produkt wywouje raka, ten straszliwy obraz zagnieda si w umyle znacznie mocniej ni fakty ogoszone w naukowym sprawozdaniu. Prawdopodobnie raport naukowy stwierdza jedynie obecno pewnych substancji chemicznych, ktre mog by rakotwrcze, ale nie w tak znikomych

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

312

i ff i
ilociach, w jakich wystpuj w danym produkcie. Fakt, e owe chemikalia mog w takiej dawce mie wrcz dobroczynne waciwoci (co czsto si zdarza), ju tak atwo nie przybiera postaci jasnych i wyrazistych obrazw w umyle, a przez to ma znacznie mniejszy wpyw na emocje ni mylna pogoska o rakotwrczym dziaaniu. Podobnie program telewizyjny pokazujcy wybrane, najbardziej atrakcyjne momenty, w ktrych medium albo uzdrowiciel naucza wzruszon do ez widowni, o wiele mocniej przemawia do wntrza ni demaskator odsaniajcy techniki takich pokazw. Przesanie tego drugiego dotrze do ludzi, ktrzy potrafi sucha, ale prostota tego, co pokazuje psychotronik, sprzyja powstaniu wyraniejszego obrazu mentalnego. Moemy wyobraa sobie jego widoczne umiejtnoci, podczas gdy o wiele trudniej bdzie nam ujrze oczyma umysu rozmaite techniki, ktrymi moe si posugiwa, wiadomie lub nie, aby wywoa zudzenie zdolnoci paranormalnych. Widzimy prost przyczyn oraz bezporedni efekt i adna analiza przeprowadzana przez sceptykw nigdy nie bdzie moga si z tym rwna pod wzgldem wewntrznego, emocjonalnego przycigania. Rzadko si zdarza, by emocjom nie udao si pokona intelektu. Kolejny wielki problem dotyczy tosamoci. Wyobramy sobie przecitn osob, ktra wierzy w zdolnoci paranormalne. I bdmy taktowni gruba, zaniedbana, samotna czterdziestolatka w domu penym kotw to bezuyteczny stereotyp. Na tej zasadzie bylibymy w stanie wyobrazi sobie wielu ewangelicznych chrzecijan (myl tu o sobie, kiedy byem modszy i jako nie sdz, abym by wtedy szczeglnie nietypowy). Obie te postacie przypuszczalnie odczuwaj, e nie cakiem pasuj do innych. Maj przyjaci, ktrzy podzielaj ich przekonania, ale najprawdopodobniej spotykaj si z kpinami ze strony ludzi spoza tej grupy. Jak wiele jednostek, ktre nie czuj si do koca akceptowane, kurczowo trzymaj si swojej zamknitej

MEDYCYNA ALTERNATYWNA

spoecznoci. Rozwijaj rwnie silne poczucie tosamoci oparte na tych przekonaniach. Jeli kto dorasta w po-

czuciu nieprzystosowania, atwo przewidzie, e nie bdzie rwnie przystosowany jako osoba dorosa. Bdzie obstawa przy swoich dziwactwach i brzydzi si ide dostrojenia do innych. Nawet jeli nasz wyimaginowany Prawdziwy Wyznawca nie mia takiego dziecistwa, jako dorosy odczuwa szczeglno swoich przekona i pragnie osadzi w nich swoj tosamo. Dotyczy ona raczej tego, kim jest, a nie tego, jak postpuje. Powodem do dumy moe sta si dla niego nieracjonalno zamiast postrzega bezrozumn Prawdziw Wiar jako uomn i potencjalnie niebezpieczn, moe obnosi si ze swym irracjonalnym wybirczym myleniem, ktre w jego mniemaniu stanowi dowd, jak dobrym jest wyznawc. Wyznawcy wszelkiego rodzaju s szczeglnie dumni ze swej wyrazistej i lepej wiary. Przedstawienie komu takiemu dowodw, ktre przecz jego najbardziej fundamentalnym zasadom, nie nakoni go do zmiany przekona. Taka zmiana doprowadziaby go do kryzysu tosamoci. Z pewnoci nie bdzie w stanie przytoczy skutecznych kontrargumentw, co najwyej wykrci si od dyskusji, mwic, e to kwestia wiary. Komu takiemu potrzeba znacznie silniejszego bodca ni filozoficzna dyskusja, aby przeledzi wstecz cae lata trudnego czy nawet bolesnego tworzenia tosamoci. Podobnie kto inny mgby stwierdzi, e jest wyznawc, poniewa jako dorosy mia przekonujce dowiadczenia z parapsychologi. Mg za porednictwem medium nawiza rzekomy kontakt z bardzo mu bliskim, a niedawno zmarym krewnym i uzna to przeycie za tak pocieszajce i wzruszajce, e zapocztkowao zwrot w jego yciu. Byoby to dla niego zbyt bolesne przekona si, e jego doznanie byo czym innym ni to, co mu sprzedao medium. Kto jeszcze inny, kierujc si jak najlepszymi intencjami, mgby powici si medycynie alternatywnej, inwestujc mnstwo czasu i pienidzy w jej badania i rozwj. Rwnie ta osoba miaaby
285

A NTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

zbyt wiele do stracenia, eby w oparciu o rzeczywiste dowody porzuci swoje pogldy. Znacznie atwiej jest odrzuci dowd albo doszuka si w nim bdu.

ME D I A , PSYCHOTRONICY I SZARLATANI

Najczciej bezporednie podwaanie czyich przekona jest dziaaniem niestosownym i wiadczcym o braku wraliwoci. Wielu ludzi myli, e nauka zamieszkuje poza wiatem ducha, wic nie ma prawa do niego wkracza. Z pewnoci jest to inny wiat, lecz gdyby zastpi sowo nauka" okreleniem rzeczywisty dowd", by moe jego znaczenie stanie si bardziej widoczne. W wiecie wojen religijnych i wielkiego biznesu New Age pytanie o dowd albo wyjanienie tych spraw jest rzecz wan. Myl, e okrelenie rnicy midzy tymi dwoma wiatami jest nastpujce: Prawdziwi Wyznawcy usprawiedliwiaj bdy i je ignoruj, podczas gdy nauka je przyjmuje i wykorzystuje, aby zobaczy, jak co dziaa. Kady ma pene prawo zdecydowa, e bezstronny i opierajcy si na faktach dowd go nie interesuje i e woli opiera si na osobistych doznaniach albo niekwestionowanych autorytetach, ktre uwaa za prawdziwe. Moe z zadowoleniem poda tak drog, dopki nie zapragnie, aby potraktowano go powanie w racjonalnej dyskusji na temat jego wiary i dopki z jej powodu nikogo nie wysadza w powietrze. Niemniej kto, kto postanawia, e naukowe dowody nie s dla niego, i uwaa wasne dowiadczenia oraz opowieci innych za absolutne rdo prawdy, nie ma prawa nazywa ludzi szukajcych rzetelnych dowodw ograniczonymi. Jest to hipokryzja w najbardziej komicznym wydaniu.

Media, psychotronicy i szarlatani

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

W ostatni wieczr mego tourne w 2006 roku przyszo mi wystpowa w sennej walijskiej wiosce Swansea i to wanie tam niezomna pitka zoona z Petera, Stephena, Marka, Coopsa i waszego oddanego autora miaa uda si na spoczynek* S firmy, ktre specjalizuj si w rezerwacji koszmarnych i haaliwych hoteli dla wdrownych artystw, zdobywcw nagrody Oliviera i innych. Zayczylimy sobie na t ostatni noc czego specjal-

nego i z zachwytem odkrylimy e zakwaterowano nas w kolejnej pomaraczowo-brzowej ohydzie z twardymi kami i prysznicem, ktry od biedy mgby uchodzi za luksus w profesjonalnej agencji towarzyskiej, ale z pewnoci nie umywa si do poziomu hotelu Ramada Jarvis". Siedzc w hotelowym barze przed wyjazdem na spektakl, zaczem si przyglda, jak na ekranie stojcego w kcie ciszonego telewizora Joe Pasquale bezgonie prowadzi program The Price is Right. By to okres, kiedy w komik i ja mielimy tego samego menaera. Jeeli jest to dla was zaskoczeniem, mog doda, e w chwili, gdy powstaje niniejsza ksika, innym sawnym podopiecznym mego menaera jest zahartowany w ujedaniu sztucznego strusia, przezabawny Bernie Clifton. Kiedy jeden z uczestnikw konkursu walczcych o gwn nagrod zakrci koem, poczuem czyj rk na ramieniu i dotar do mnie lekki powiew przetrawionego drinka. To jaka bdzie nastpna liczba, co? usyszaem. Zerknem za siebie, aby zobaczy biznesmena, ktry sta odrobin za blisko i wymachiwa kawakiem papieru, proszc o autograf. Nagryzmoliem swoje nazwisko, dodajc krtk, ale dowcipn dedykacj dla jego siostrzenicy. Facet by uszczliwiony i zacz si zaprzyjania. To jest zajebicie niesamowite doda, a mieszanina podchmielonej wesooci i endorfinowego upojenia po zwycistwie w porannym starciu paintballowym coraz bardziej rozwizywaa mu jzyk. Ty i Derek Acorah w jednej sali. Jako byo to dla mnie nie do pomylenia, e Derek Acorah moe siedzie gdzie na tej sali. Derek Acorah? Gdzie?

Gdyby w biznesmen by cakiem trzewy, mgby zauway, e przesadne niedowierzanie w moim gosie nieudolnie skrywao wyran nut nerwowego podniecenia. O tam, tam jest wskaza palcem na grup osb, ktra siedziaa blisko mnie, ale czciowo zasania j ozdobny filar w firmowych odcieniach brzu i pomaraczy.

MEDIA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI

To zabawne" pomylaem. A potem spostrzegem ty ufryzowanej, rozjanionej czupryny i bysk zotego kolczyka w uchu. Wygldao na to, e to on. To n i e j e s t Derek Acorah rozemiaem si nerwowo i znieruchomiaem. Owszem, on. Pjd po niego. Hej! Biznesmen przemierza ju dziesi metrw pomaraczowo-brzowego dywanu, ktre dzielio mnie od faceta o tlenionych wosach. Prbowaem dyskretnie za nim zawoa, aby go powstrzyma, ale on wanie dotar do swego rozmawiajcego z grupk znajomych celu. W bardzo krtkim czasie przemkno mi przez gow mnstwo myli. Wielkie nieba, to jest Derek Acorah" brzmiaa jedna z nich. A inna po prostu: Kryj si!". Zastanawiaem si nad ucieczk w stron holu, byle dalej od wcibskiego fana. A moe powinienem podej i z nim porozmawia? Gdybym tego nie zrobi, powiedziaby, e uciekem. Wanie trzyma do na ramieniu siedzcego blondyna i zapewne mwi: Jest tu Derren Brown i nie wierzy, e to naprawd ty". Nigdy nie chciaem nikogo zabi, ale na Boga, w cigu kilku sekund serdecznie znienawidziem tego podchmielonego gostka. eby go szlag trafi! Uznaem jednak, e najrozsdniej bdzie, jeli podejd i si przywitam. Ruszyem w ich stron, a dezorientacja i panika ustpiy miejsca gbokiemu zakopotaniu, ktre prbowaem maskowa pewnym siebie umiechem. Powiedziaem cze" i wycignem
288

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

rk, a Derek Acorah wsta i j ucisn. Biznesmen zacz przeprasza za niezrczn sytuacj, a my zapewnialimy go, e wszystko jest w porzdku. Zaartowaem, e szykuje si wielki pojedynek, a naprawd to miaem ochot dgn biznesmena bolenie w gardo. Derek by uprzejmy. Byem zaskoczony, dowiedziawszy si pniej, e ma pidziesit sze lat, tyle emanowao z niego surowej modzieczoci. Przy jego stoliku siedziaa pikna dziewczyna w ogromnych okularach sonecznych, ktre zakryway jedn trzeci jej twarzy. Przywitaem si rwnie z ni i przeprosiem^ e przeszkadzam.

Acorah powiedzia, e wielokrotnie go informowano, jakobym rzuca mu wyzwanie na amach prasy. Podobno owiadczyem, e mog powtrzy wszystkie jego sztuczki i mam zamiar doprowadzi do ostatecznej konfrontacji. Nigdy nie mwiem takich rzeczy i zapewniem go, e to nieprawda. Jeli ju, to on sam rzuci mi kiedy takie wyzwanie. Wyjaniem, e nawet nie widziaem adnego z jego wystpw i z tego wzgldu zawsze unikaem prowokacji podczas wywiadw. Pytany przez dziennikarzy, mogem wyraa rezerw wobec wiata zjawisk paranormalnych, ale nigdy nie wypowiadaem si niepochlebnie o nim samym. Zawsze wystrzegam si czego takiego. Rozmawialimy troch o tym, jak prasa sztucznie kreuje takie poczucie rywalizacji. Ostatnio udzielaem wywiadu do artykuu powiconego moim odczuciom zwizanym ze mierci i pogrzebami, starajc si, by moje odpowiedzi byy utrzymane w niefrasobliwym tonie. Gdy pado pytanie o Dereka Acorah, jak zwykle unikajc ataku, owiadczyem, e nie widziaem nigdy jego wystpu. Wcignity w temat, powiedziaem o swej niechci do szarlatanerii zwizanej z osob medium, ale uwaaem, eby wypowiada si tylko oglnie. Pi minut rozmowy krcej wok tego tematu zredukowano w artykule do nastpujcej wymiany zda:
P: Co mylisz o Dereku Acorah?

O: Potpiam wszystko, co sob reprezentuje, i nigdy nie widziaem jego wystpu!

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Dosownie. I do tego ten wykrzyknik. Nastpnie zostaem zapytany, kogo bym nawiedza, gdybym wrci z zawiatw jako duch. Byo to, jak przypuszczaem, artobliwe pytanie, skoro wic rozmawialimy wanie o nim, odpowiedziaem beztrosko: Dereka Acorah. Narobiby w portki ze strachu". Moliwe, e prosiem, aby ta ostatnia odpowied zostaa usunita, ale i tak stanowia wyrane nawizanie do Acorah jako przejaw naszego rzekomego antagonizmu. Od tamtej pory kilka razy pisano o mnie: Derren

MEDIA,

PSYCHOTRONICY I SZARLATANI

K ^

Brown, ktry chciaby wrci z zawiatw, eby straszy Dereka I tak oto znalazem si w hotelowym barze i tumaczyem si przed nim. Zapyta mnie o te komentarze i mogem go z przyjemnoci zapewni, e nie byo w nich nic zamierzonego, a jedynie gazety szukay sensacji. adna dziewczyna w okularach sonecznych wczya si na chwil do rozmowy i wygldaa na zbit z tropu, syszc, e nie ywi do niego wrogoci, wic jej siedzcy przy stoliku producent wyjani, e to wszystko wyszo od prasy. Wtedy stwierdzia, e w takiej rywalizacji moe by tylko jeden zwycizca. Nie byem pewien, o co jej chodzi. Pomylaem, e moe o pras, ale teraz przypuszczam, e mwia o Acorah. Upieraa si, e jelibym naprawd powiedzia jedynie: Derek robi swoje, a ja swoje", to prasa nie mogaby tego a tak rozdmucha. Powstrzymaem si od wyjanienia, e zachowuj zbyt duy dystans, abym mg powiedzie co tak uprzejmego. Lepiej byo to przemilcze. Obaj bylimy niezmiernie grzeczni, za Acorah oznajmi, i moe wywnioskowa z mojej energii", e nie jestem taki, jak si spodziewa, i e jest z tego bardzo zadowolony. Nadal wygaszaem swoje zapewnienia i oglnie pomstowaem na pras. Okazao si, e Derek Acorah ma tego wieczoru wystp w tym samym teatrze co ja. Umiechajc si, yczylimy sobie nawzajem

290

powodzenia. Potem nastpia pauza, podczas ktrej nie przestawalimy si umiecha, ale aden z nas nie zaproponowa drugiemu biletu na swoje wieczorne przedstawienie. W tym momencie pojawi si mj przyjaciel, ktry przyszed powiedzie, e przyjecha po mnie samochd W drodze do teatru zastanawiaem si, czy wyszedem na straszliwego tchrza. Byem nie tylko uprzejmy, ale rwnie okazywaem mu duo szacunku. Ot, takie dziwne spotkanie. Czy powinienem czciej wypowiada si na temat moich obiekcji? Jak silna jest moja dezaprobata wobec oszustw, ktrzy podaj si za media? Czy na tyle, aby zachowywa si grubiasko wobec czowieka, ktrego nie znam? Zaintrygowa mnie fakt, e to pozornie silne uczucie ustpio miejsca zwykej grzecznoci. Moe w jego przypadku byo I

ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

podobnie. Moe gdzie wrd botnej lawiny sporu midzy psychotronikiem i sceptykiem jest nawet miejsce na niewypowiedziane i odaowane tchnienie koleestwa. C za straszliwa myl. Staram si unikn zaszufladkowania jako antyparapsychologiczny demaskator. ycie trwa zbyt krtko. By moe nie przywizuj do tej kwestii a tak wielkiej wagi. Moe mi si nie podoba to, co robi tacy ludzie jak Acorah, mog nawet podej do tego tematu z wikszym zaangaowaniem, jeli rozmowa jest nieoficjalna, ale wol zaj si czym bardziej atrakcyjnym. Mj wizerunek publiczny nie jest jednak a tak bardzo rozpowszechniony, a wyraanie od czasu do czasu opinii na pewne tematy to w kocu moja praca. Nastawienie jest bardzo wane, nawet jeli nie okrela charakteru czowieka w przewaajcej czci codziennego ycia. To bardzo wane, jeli chcesz, aby twoje wystpy cieszyy si powodzeniem. Powinny by szczere i autentyczne. Ale nawet ludzie o skrajnie przeciwnych wiatopogldach, ktrym pozwalaj si ciera w telewizyjnych pogadankach, zazwyczaj wypijaj potem wsplnie po kieliszku wina. Zawsze wydawao mi si to dziwne. Syszaem, jak profesjonalni sceptycy przyznaj, e pewnych wydarze nie potrafi wyjani, a psychotronicy artuj z paranormalnych nonsensw", o ktrych mwili w telewizji. Przypuszczam, e o ile nie jeste owadnity fanatyzmem, na przesycone wasnymi pogldami wypowiedzi jest odpowiedni czas i miejsce i raz rozmowy s ostre, innym razem agodne, jak ta w barze podego walijskiego hotelu. Niebawem przejdziemy do tego, co stanowi wypadkow owych zastrzee, jakie mam wobec wiata parapsychologii i mediw. Nie s to rzeczy, ktre mnie zeraj, ale poniewa odnosz si do pewnych zatrwaajcych kamstw, na jakie wiele osb daje si nabra, myl, e jest to godny uwagi temat. Zanim jednak zaczniemy... Kilka dni po tamtym spotkaniu w Swansea w The Sun" ukaza si artyku. O ile mi wiadomo, jego rdem nie by Acorah, ale owa piknotka w ciemnych okularach, ktr okazaa si Myleene Klass, asystujca Derekowi w jego nowym programie.

320

MEDIA,

PS YC HOT RONI Y

SZARLATANI

Rywalizujcy ze sob telewizyjni ekscentrycy Derren Brown i Derek Acorah wykazali si animuszem, obrzucajc si nawzajem oskareniami i obelgami w hotelu. Psychotronik Derek (56) rozprawi si z iluzjonist Derrenem (35), ktry publicznie go atakowa. wiadek zajcia w hotelu Ramada Jarvis" w Swansea mwi: Derren podszed, aby si przywita, lecz Derek wyglda na zirytowanego i zapyta: Dlaczego zawsze mnie obgadujesz?*. Bo taki jestem. Nigdy nie widziaem twojego wystpu, ale jestem do ciebie uprzedzony* odpowiedzia Derren. Zaczli si kci, ale interweniowaa Myleene Klass, wystpujca wraz z Derekiem w jego nowym programie". wiadek dodaje: Myleene kazaa Derrenowi zostawi Dereka w spokoju. Najwyraniej czujesz si przez niego zagroony* powiedziaa". Zanim kolega Derrena odcign go na bok, zrobio si zbiegowisko. Derren wywoa konflikt niedawnym owiadczeniem: Po mierci chciabym straszy Dereka. Potpiam wszystko, co sob reprezentuje". Derren zyska saw dziki pokazowi rosyjskiej ruletki i ukrzyowaniu" Robbiego Williamsa, w ktrego wbija igy.

By moe upodobanie Myleene do noszenia okularw sonecznych w pomieszczeniach nie pozwolio jej dostrzec wprawiajcej w zaenowanie ironii jej prasowego wystpienia. Przynajmniej zostaem odmalowany tak, jakbym walczy o to, w co wierz. Dostaem wiele maili z gratulacjami.

Zimny odczyt
Tak zwany zimny odczyt jest podstaw rzekomych zdolnoci parapsychologicznych. Stanowi klucz do zrozumienia, w jaki sposb psychotronik wydaje si wiedzie o tobie tak wiele. Jeli miae kiedy przekonujce dowiadczenie z tak osob albo znasz kogo, kto je mia, oto nie odwoujce si do zjawisk paranormalnych wyjanienie tego, co si zdarzyo. Jest to umiejtno fascynujca i zachcajca do manipulacji. Moe zosta skrycie wykorzystana w osobistych albo subowych relacjach, jak rwnie w celu stworzenia pozorw, e rozmawiasz z umarymi albo czytasz w mylach. Znajomo technik zimnego odczytu moe uchroni ci
321

MEDIA,

PS YC HOT RONI Y

SZARLATANI

przed ndzn kanali, ktra z przyjemnoci si twoim kosztem obowi, w chwili najgbszej rozpaczy pomagajc ci nawiza kontakt z dzieckiem, ktre wanie stracie. Czci trzeciej serii Trick oj the Mind, mojego ukochanego, nagradzanego, epokowego programu telewizyjnego, by nastpujcy eksperyment. Zebralimy grup piciu studentek, ktre ywiy mieszane uczucia do parapsychologii. adna nie bya jej gorliw zwolenniczk, a niektre miay do niej cakiem sceptyczne nastawienie. Poprosiem, eby kada z nich umiecia w opatrzonej numerem kopercie obrys swojej doni, godzin i dat urodzenia oraz jaki drobny przedmiot codziennego uytku. Zrobiy to anonimowo i nie miaem pojcia, do kogo naley ktra koperta. Oznajmiem im, e na podstawie zawartoci tych kopert, posugujc si technikami astrologicznymi i psychometrycznymi, sprbuj dokona charakterystyki osobowoci kadej z nich. Po kilku godzinach wrciem z wynikami. Studentki rozpoznay swoje numery na kopertach i miay teraz za zadanie przeczyta to, co o nich napisaem, oraz przedstawi wasne spostrzeenia. Wyjaniem, e w niektrych przypadkach sporzdziem dusze, a w innych krtsze opisy, ale unikaem oglnikowych stwierdze i staraem si dotrze do sedna kadej osobowoci. Podczas naszych wyjazdw na plany filmowe powtrzyem ten eksperyment z hiszpaskimi i amerykaskimi studentami, w przypadku pierwszej grupy korzystajc z pomocy tumacza. Kady z uczestnikw po zapoznaniu si z moim opisem odpowiada przed kamer na szereg pyta i mia nas poinformowa, na ile w jego odczuciu charakterystyka jest trafna, oceniajc j w skali od jednego do stu. W kadej z picioosobowych grup bya jedna osoba, ktra wystawia ocen midzy czterdzieci a pidziesit. Tym ochotnikom mj opis nie zaimponowa szczeglnie. Wszyscy inni (dwunastu na pitnastu) byli pod ogromnym wraeniem. Jedna z ochotniczek podejrzewaa nawet, e zagldaem do jej prywatnego dziennika i uznaa moje wnioski za zbyt osobiste. Dwie inne dziewczyny wyraziy podobn opini i uznay, e bardzo trudno im o tym mwi przed kamer. Wielu studentw stwierdzio, e spodziewali si kilku niejasnych sformuowa, ktre mona by dopasowa do kadego, i byli zszokowani tym, jak szczegowa i osobista okazaa si charakterystyka. Kady z nich wysoko oceni
321

MEDIA,

PS YC HOT RONI Y

SZARLATANI

jej trafno, wielu powyej dziewidziesiciu. Jedna z dziewczt uznaa mj odczyt za w 99 procentach zgodny z rzeczywistoci. Po tych pytaniach poprosiem studentw, aby pomieszali swoje charakterystyki i kady wybra losowo jedn, aby przekona si, czy na podstawie jej zawartoci potrafi okreli, kogo dotyczy. Kiedy si nimi wymienili, sztuczka si wydaa kady otrzyma taki sam opis. Wszystkie byy identyczne i nie miay adnego zwizku z ich datami urodzenia, obrysami doni i osobistymi drobiazgami. Takiej samej charakterystyki uyem do eksperymentu z udziaem Amerykanw i tak sam kazaem przetumaczy dla Hiszpanw. Zostaa napisana na dugo przed tym, zanim spotkaem ktregokolwiek z tych ochotnikw. Jestem bez wtpienia pierwsz osob, ktra posuya si tego rodzaju pokazem w celu zdemaskowania parapsychologicznych analiz. Metoda ta znana jest jako eksperyment Forera i czsto stosuje si j podczas uniwersyteckich kursw parapsychologii, chocia ja miaem t przewag, e mogem wyprbowa j w innych krajach. Zawsze uwaaem j za bardzo eleganck. Kiedy wysaem mailem mojej producentce tekst charakterystyki, eby wydrukowaa go przed programem, bya przekonana, e jest to opis jej osobowoci. Mylaa, e testuj na niej jak sztuczk. Kiedy pniej przesaa tekst hiszpaskiej tumaczce, ta rwnie uznaa opis za zgodny ze swym charakterem i zacza podejrzewa, e to ona jest ofiar mojego kawau. Dooyem stara, aby tre odczytw nie zostaa ujawniona w telewizji. Przyczyna jest prosta gdyby moi przenikliwi i czujni widzowie przeczytali kilka zda z takiej charakterystyki, mogliby pomyle: Ach, na mnie by to nie zadziaao". Zdecydowaem si jednak zamieci peny tekst tego odczytu w niniejszej ksice. Nie tylko zwiksza to liczb znakw drukarskich, ale rwnie pozwala wam pozna caoksztat eksperymentu, co nie byo moliwe w telewizji, gdy autorzy programu obawiali si, e nie zdoaj przycign uwagi widzw na dostatecznie dugi czas i trafi w gust MTV. Teraz, jeli chcesz, moesz przeczyta tekst, majc t przewag, e znasz kulisy caej sztuczki, i uzna, e ty na pewno nie daby si nabra. Tekst ten jest oczywicie przeznaczony dla grupy wiekowej dwudziestoparolatkw i moe si okaza dla ciebie nieodpowiedni, jeli jeste znacznie modszy albo wkraczasz ju w jesie ycia. Wyobra sobie jednak, e podae dat urodze321

MEDIA,

PS YC HOT RONI Y

SZARLATANI

nia, obrys doni i osobisty przedmiot osobie, ktr uwaasz za obdarzon prawdziwymi zdolnociami parapsychologicznymi i nie spodziewasz si adnego podstpu. Przeczytaj ten tekst z otwartym umysem i zaobserwuj swoj reakcj.
Jeste osob ze skonnoci do autorefleksji, co wyranie kontrastuje z rozwinit zdolnoci przyjmowania pozy kogo bardzo towarzyskiego, wrcz duszy towarzystwa, ale w sposb przekonujcy tylko dla innych. Sam zbyt dobrze zdajesz sobie spraw, e to maska. Oznacza to, e bywajc w towarzystwie, czsto apiesz si na odgrywaniu jakiej roli. Z jednej strony jeste rozmowny i rozbawiony, z drugiej jednak potrafisz doprowadzi si do takiego wyobcowania, e obserwujesz tylko, co dzieje si wok ciebie i kompletnie nie jeste w stanie si wczy. Wracasz pamici do przeprowadzonych rozmw i zastanawiasz si, o co chodzio danej osobie, kiedy mwia to czy owo. A s to rozmowy, ktrym inni nie powiciliby nawet krtkiej myli. Jak nauczye si radzi sobie z t sprzecznoci? Poprzez trening panowania nad sob. Lubisz demonstrowa pewno siebie
MEDIA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI

i rwnowag, ale poniewa jest to stan wystudiowany, prowadzi do okresw rozchwianej bezmylnoci i zamiowania do skrajnoci albo przynajmniej do tego, e jeste postrzegany jako osoba skrajna. Najatwiej dostrzec to w sposobie postpowania z otaczajcymi ci ludmi. Nauczye si chroni samego siebie poprzez trzymanie innych na dystans. Poniewa w przeszoci kto ci zawid (i poniewa miae problemy z dostosowaniem si do swojej seksualnoci), instynktownie nie pozwalasz ludziom przekroczy pewnej granicy, chyba e postanowisz dopuci kogo do magicznego krgu bliskich przyjaci. Wwczas jednak problemem jest uzalenienie emocjonalne, ktre naraa ci na poczucie zranienia lub odrzucenia, gdyby si okazao, e kto zawid twoje zaufanie. Poniewa Masz skonno do kontrolowania samego siebie, jeste wiadom tych cech. Masz jednak nadzwyczajn zdolno do sprawowania kontroli nawet nad swoj samokontrol, co oznacza, e martwi ci pytanie, kim n a p r a w d jeste. Zbyt dobrze zdajesz sobie spraw ze swej powierzchownoci, swego wizerunku, jaki prezentujesz
321

MEDIA,

PS YC HOT RONI Y

SZARLATANI

wiatu, i zastanawiasz si, czy nie stracie kontaktu ze swym prawdziwym i spontanicznym ja. Jeste bardzo twrczy i prbowae rnych sposobw na spoytkowanie tej zdolnoci. Nie chodzi o to, e na przykad malujesz obrazy; twoja kreatywno moe si przejawia w bardziej subtelnych formach. Na pewno odkrye, e nosisz w sobie wyraziste i skrystalizowane idee, ktrych przyswojenie innym moe sprawi trudno. Stawiasz sobie wysoko poprzeczk i pod wieloma wzgldami cechuje ci perfekcjonizm. Problem jednak w tym, e czsto nie wywizujesz si z powierzonych zada, poniewa zaamuje ci myl, e to, co robisz, jest zaledwie przecitne, i odczuwasz zmczenie na myl o rozpoczynaniu wszystkiego od nowa. Kiedy jednak twj mzg wkracza do akcji, dostajesz skrzyde. Z tego wzgldu by moe bdziesz kiedy rozwaa napisanie powieci lub czego w tym rodzaju, ale obawy, e nie zdoasz osign dokadnie tego, co zamierzasz, powstrzymaj ci od realizacji tego planu. Masz jednak realn wizj rzeczywistoci, ktrej innym brakuje.

321

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Wyrazem tego jest w szczeglnoci twoja sytuacja na studiach, gdzie zmagasz si z przeciwnociami uniemoliwiajcymi ci nieskrpowane wyraanie siebie. Twoj relacj z rodzicami (prawdopodobnie jednego z nich ju nie ma przy tobie albo jest nieobecny emocjonalnie) cechuj pewne napicia. Chciaby nadal by dla nich czuy, ale biece problemy prowadz do frustracji wikszej u ciebie ni u ich. Tak naprawd nie s wiadomi, co o tym mylisz. Po czci dlatego, e w przeszoci czue si odizolowany od swego rodowiska bye kim w rodzaju outsidera. Obecnie sam przyjmujesz tak rol i bronisz jej do tego stopnia, e wiadomie unikasz integracji z jakkolwiek grup. Oddaje ci to nieocenione usugi w dziaaniach twrczych i zawodowych. Z lekcewaeniem spogldasz na osoby, ktre wol wtopi si w grup albo przejawiaj szablonowe zachowania, i zawsze czujesz rozczarowanie, kiedy twoi bliscy przyjaciele podaj tak drog. W gbi duszy odbierasz to jako odrzucenie. Jednake dziki zdolnoci samoobserwacji wyrobie sobie nietuzinkowe, cierpkie poczucie humoru, ktre pozwala ci szybko i byskotliwie nawizywa kontakty. Dziki niemu rwnie twoje arty s zawsze na wyszym poziomie. Cieszy ci to tak bardzo, e czsto wiczysz dowcipy albo zabawne wypowiedzi, aby potem spontanicznie" zaimponowa przyjacioom. Jest to jednak zdrowa ch podobania si i chocia nie lubisz si na tym przyapywa, nie ma si czym martwi. Miewasz czasem dziwne uczucie, e powiniene si urodzi w innym stuleciu. O co w tym dokadnie chodzi, najlepiej potrafisz zgbi ty sam. W biecym okresie w twoim yciu maj miejsce powane zmiany finansowe. Peno ich w niedawnej przeszoci i zapowiadaj si rwnie w najbliszych tygodniach. Obecnie masz powizania z Ameryk*, ktre s bardzo interesujce i mog przynie wartociowe rezultaty. Naturaln kolej
Dla amerykaskich ochotnikw zostao to zmienione na Wielk Brytani.

326

MEDIA, PSYCHOTRONICY

I SZARLATANI

rzeczy w twoje ycie wkrado si nieco chaosu. W twojej przestrzeni yciowej zalegaj pudeka z fotografiami, ktrych nie powkadae do albumw, przeterminowane lekarstwa, zepsute przedmioty, ktrych zapomniae wyrzuci, i nieaktualne notatki. Mona z tego wywnioskowa, e czasem cierpisz na brak motywacji. Poniewa jeste na tyle zaradny i utalentowany, by cakiem niele si spisywa, kiedy si do czego przyoysz, skonny jeste odkada rne rzeczy na ostatni chwil. Do atwo rezygnujesz z marze, kiedy twj umys przerzuca na co innego. W twoim domu mona znale lady wskazujce na to, e prbowae gra na jakim instrumencie, ale si do tego zniechcie albo co innego wzbudzio w tobie wiksze zainteresowanie. (Moe si to ewentualnie odnosi do poezji albo twrczoci literackiej, ktr ju zarzucie). Potrafisz szczerze postanowi, e jaka sprawa (lub osoba) jest dla ciebie najwaniejsza na wiecie i powicisz si jej na zawsze. Zraasz si jednak nieudanymi prbami i przerzucasz w kolejn skrajno, zamiast wytrwa chwil duej i czerpa z tego przyjemno jak inni. Podsumowanie. Sporzdzanie twojej charakterystyki jest bardzo interesujcym zajciem, gdy reprezentujesz sob co zagadkowego, co nie powinno by dla ciebie zaskakujce. Jeste bez wtpienia byskotliwy, ale zarazem niezwykle otwarty na moliwoci, jakich dostarcza ycie cecha normalnie niespotykana wrd ludzi spenionych. Nie zaszkodzioby ci, gdyby mniej przejmowa si sob, nabra do siebie dystansu i przesta a tak bardzo si kontrolowa, kiedy prezentujesz innym swj wystylizowany wizerunek. Mgby pozwoli ludziom troch bardziej zbliy si do siebie, chocia mam wiadomo, e istniej ciemne strony, ktre w twoim odczuciu nie powinny si ujawnia (s to gwnie sprawy osobiste, relacje midzyludzkie i sfera seksualna, a wszystko to odnosi si do potrzeb, ktrych nie akceptujesz). Naprawd masz pocigajc osobowo naprawd. Bardzo dzikuj za udzia w tym eksperymencie. By dla mnie niezmiernie wzbogacajcym dowiadczeniem.

Pamitaj, e podczas tworzenia powyszego tekstu nie miaem kontaktu z badanymi. Dlatego musia by niezmienny i oglnikowy. Jeli uznasz go za sabo dopasowany do ciebie, miej na uwadze, e to tylko punkt wyjcia. W normalnych okolicznociach wysiadujcy" dostarcza bogactwa mimowolnych sygnaw, ktre pozwalaj psychotronikowi sprawia wraenie osoby bezbdnej i wietnie
327

MEDIA, PSYCHOTRONICY

I SZARLATANI

zorientowanej. Omwimy to troch pniej. Pki co, widzimy przynajmniej, jak przyjemno sprawia ludziom odkrycie, e charakterystyka taka jak przytoczona powyej jest niebywale trafna i osobista, nawet jeli zawarte w niej sformuowania mona odnie do ogromnej liczby osb, szczeglnie nalecych do okrelonej grupy wiekowej. Wniosek, jaki mona wysnu z takiego dowiadczenia a postaraem si, by uczestnicy programu sobie to uwiadomili jest taki, e wszyscy przeywamy tego rodzaju wahania. W szczeglnoci byskotliwi ludzie w wieku dwudziestu kilku lat zazwyczaj bywaj zaabsorbowani sob, rozmylaj o tym, co skada si na ich prawdziw" tosamo, przejawiaj skonno do samoobserwacji i s wiadomi sprzecznych aspektw swojej osobowoci. Wiele powyszych stwierdze trafia w rnego rodzaju sabostki, jakie wielu z nas w sobie odnajduje, s one jednak sformuowane w taki sposb, e trudno je odrzuci. W charakterystyce odniosem si na przykad do dwch przeciwstawnych typw osobowoci (powiedzmy, introwertycznego i ekstrawertycznego), wychodzc od niezaprzeczalnego stwierdzenia, e kady normalny czowiek oscyluje midzy jednym a drugim. To, na ile jestemy towarzyscy, nie bdzie oczywicie nigdy szo w parze z naszym bardziej prywatnym usposobieniem. Samo zdanie: Moesz by zupenym introwertykiem, ale innym razem jeste cakowicie ekstrawertyczny" dla nikogo nie zabrzmi przekonywajco. Kiedy jednak odpowiednio je przystroisz odniesieniami do uniwersalnych dowiadcze natury prywatnej czy towarzyskiej i doczysz zawoalowane przesanie typu: Twoja zoono jest naprawd intrygujca", pusty bana staje si bardziej konkretny. Na tym polega podstawowa umiejtno zimnego odczytu. Pozwala ludziom znale w twoich stwierdzeniach to, co im odpowiada. Wiele osb poddanych naszemu testowi, czytajc ten fragment, odnosio go do bardzo rnych spraw. Nie ma w tym nic zaskakujcego. Pomimo szczerego tonu i rozwlekego stylu wszystko pozostawia bardzo szeroki margines interpretacji. Na przykad takie stwierdzenie:
327

MEDIA, PSYCHOTRONICY

I SZARLATANI

Jeste bardzo twrczy, ale nie chodzi o to, e na przykad malujesz obrazy; twoja kreatywno moe si przejawia w bardziej subtelnych formach". Jakich? No c, moe to rwnie dobrze oznacza, e masz wyraziste i skrystalizowane idee, ktrych przyswojenie innym moe sprawi trudno. Gdyby faktycznie zajmowa si malowaniem, byby to strza w dziesitk. Jeli nie malujesz, bdziesz sobie schlebia, e kto odkry tw wewntrzn kreatywno. Poniewa wikszo ludzi w pewnym okresie ycia pisywaa koszmarne wiersze albo mylaa o napisaniu powieci, nadmieniam pniej o twrczoci literackiej ze wiadomoci, e by moe zestroi si to z przeszoci wielu osb. Dosy atwo rezygnujesz z marze, kiedy twj umys przerzuca si na co innego". Doprawdy? Chodzi o to, e myl o robieniu jakiej rzeczy, dopki nie przestan o tym myle? Instynktownie nie pozwalasz ludziom przekroczy pewnej granicy, chyba e postanowisz dopuci kogo do magicznego krgu bliskich przyjaci. Wwczas jednak problemem jest uzalenienie emocjonalne". Racja... Wic twierdzisz, e jestem bliej swoich przyjaci ni ludzi, ktrych dobrze nie znam? Wielkie nieba, czowieku, jak na to wpade? W tym momencie powiniene zda sobie spraw z podobiestwa tych sformuowa do gazetowych horoskopw. Niemniej kilku uczestnikw naszego testu powiedziao, e spodziewali si otrzyma niejasne i wieloznaczne" sformuowania, jakie pojawiaj si w takich horoskopach, i byli wstrznici, gdy ich charakterystyki okazay si zupenie inne. To bardzo uwodzicielska technika. Nie jest jednak nigdy tak przekonujca, jak w momencie, gdy wysiadywacz otrzymuje taki odczyt w gabinecie psychotronika. W takiej sytuacji jest ju wyznawc albo niewiele mu do tego

327

A N T Y N A U K A , PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

brakuje. Ludzie czsto odwiedzaj psychotronikw z ciekawoci i potem przysigaj, e z niczym si nie wygadali. Ale to, co niewtajemniczony rozumie przez wygadanie si, nie jest tym samym, czego szuka psychotronik, ani nie ma wikszego zwizku ze struktur zimnego odczytu. Tak samo jak bardzo inteligentny i czujny widz daje si nabra na dobrze wykonan sztuczk magiczn, rwnie sceptyczny wysiadywacz moe da si przekona psychotronikowi, o ile nie zna stosowanych przez niego sztuczek i technik. Zastanwmy si nad powszechn sytuacj. Do psychotronika przychodzi klient. Najczciej jest to kobieta, ktra szuka pomocy i magicznych rozwiza. Jest otwarta na ide zdolnoci paranormalnych, a psychotronika polecia jej przyjacika, ktr darzy wielkim zaufaniem. Taka ofiara zostaje zaproszona do domu psychotronika, ktry od progu jest ciepy i okazuje jej zainteresowanie. Nie tylko jawi si jej jako wspczujcy suchacz, ale rwnie oferuje co niezaprzeczalnie cudownego zastosowanie magicznych technik w takich sprawach, w ktrych przyziemne moliwoci zwykego miertelnika okazuj si nieprzydatne. Psychotronik daje jej najbardziej zniewalajc obietnic, jak mona da drugiemu czowiekowi mwi, e cakowicie j zrozumie. Zapewnia, e przejrzy problem na wskro ze szczegln przenikliwoci i zaoferuje rozwizanie, jakiego nikt inny nie byby w stanie znale. Wszystko to zostaje sprecyzowane we wstpnych owiadczeniach psychotronika, ktry twierdzi, e sam nie jest w stanie uzyska dokadnych informacji i tylko przekazuje to, co przez niego przepywa, a zadaniem wysiadywacza jest ucilenie tych informacji. W ten sposb uwalnia si od odpowiedzialnoci i gdyby co nie zadziaao, nie bdzie to jego wina. W takiej sytuacji psychotronik wygra mecz, zanim si na dobre rozpocz. Majc do czynienia z typowym przypadkiem podatnego wysiadywacza, nie musi nawet ucieka si do zadziwiajcego popisu zimnego odczytu, aby pomylnie przeprowadzi sesj. Na scenie wyglda to zupenie inaczej. Co wiksze nazwiska w brany, ktre prowadz takie parapsychologiczne lub mediumiczne koncerty, potrzebuj nie lada umiejtnoci, aby pokaz wypad cho troch przekonujco. Widownia skada si po czci z atwych celw", czyli osb, ktre straciy kogo ukochanego i szukaj z nim jakiej formy kontaktu. Ale znajdzie si tam rwnie wielu sceptycznych i dociekliwych widzw, ktrzy chc si przekona, jakie umiejtnoci zaprezentuje synny psychotronik.

330

A N T Y N A U K A , PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Poniewa sytuacja na scenie nie pozwala na wychwycenie subtelnych informacji wysyanych przez ktr z osb siedzcych na widowni, co umoliwioby bardziej osobiste ukierunkowanie odczytu, bdzie on w znacznej mierze oglnikowy. Przybierze form podobn do tej, jak zaprezentowaem studentom, tyle e nie bdzie mwi o aspektach osobowoci, lecz o utraconej bliskiej osobie. O ile na niekorzy scenicznego medium przemawia fakt, e trudno w jego sytuacji o rozmow w cztery oczy, w ktrej odczyt byby bardziej przekonujcy, wynagradza mu to wiksza liczba obecnych. Zapewne kto z obecnych straci blisk osob o takim a takim imieniu albo te ktremu z widzw niedawno umar ojciec, i tak dalej. Kiedy osierocona i zrozpaczona osoba zareaguje stosownie na kilka zaczepek rzuconych ponad gowami publicznoci, rozpoczyna si gra: medium zaczyna stwarza wraenie, e wymienia poufne informacje na temat zmarego. Styl takich odczytw" bywa rny w zalenoci od medium, ale struktura jest niezmiennie taka sama. Psychotronik wygasza jakie stwierdzenie i zachca osob z widowni, aby na nie odpowiedziaa i dodaa co wicej. Nastpnie stara si sprawi wraenie, e zdobyte w ten sposb informacje pochodz od niego. Zostaj one wplecione w szereg zda na temat zmarego albo jego relacji z obecn na widowni osob, ktre podobnie jak sformuowania uywane w zimnym odczycie pasuj do bardzo wielu ludzi. Mona usun niektre konkretne informacje, w przypadku ktrych prawdopodobiestwo trafienia jest nike, aczkolwiek wzmagaj one zazwyczaj oglne wraenie, e psychotronik wie, o czym mwi. Wszystko brzmi bardzo niedwuznacznie, ale na tym polega caa sztuczka.

330

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Braem udzia w kilku takich mityngach spirytystycznych jako zaciekawiony uczestnik i zauwayem, e za kadym razem stosowane s te same triki opierajce si na zimnym odczycie. Przytoczony niej dialog stanowi monta posklejany z kilku duszych odczytw, ktre mam nagrane na tamie, i reprezentuje wyszy wspczynnik trafnoci", ni zdarza si to w rzeczywistoci i ni mona si spodziewa po normalnych odczytach dla wyznawcw. Wyciem znaczn cz wypowiedzi, ktre nie zawieray niczego poza chybionymi domysami i przeczcymi odpowiedziami publicznoci. Innymi sowy, obrobiem to tak, aby wygldao znacznie lepiej, a nie gorzej. Prosz, miejcie to na uwadze. Medium w tym przypadku byo ubranym w czarn koszul, gadatliwym dwudziestoparoletnim facetem, ktrego atwo mona by sobie wyobrazi, jak prowadzi pokaz iluzji albo objazdow weseln dyskotek. Bez wtpienia wyuczy si wszystkich wzorcowych kwestii medium scenicznego i mwi ze staromodn afektowan manier, chocia poza scen gos mia zupenie inny. Publiczno skadaa si w wikszoci z pa w podeszym wieku, lecz w poniszej wymianie zda bierze akurat udzia kobieta czterdziestoletnia.
Medium: Widz starszego pana, ktry mwi mi, e chce nawiza

kontakt z kim spord obecnych. Dociera do mnie imi James albo Jimmy. Kt to taki? Powiedzcie mi, czy to kto z waszych bliskich.
Osoba z widowni: Jim. Tu jestem.

M: Witaj, moja droga. Tak, wsta, prosz. On mwi, e to do ciebie. Czy to twj tato?
Ozw (paczc): Tak, mj tato...

M: Och, maleka, on mi mwi, e wylaa po nim wiele ez. Mwi: rozchmurz si dziewczynko, i mieje si. Mia wspaniay umiech, prawda, kochana?
Ozw (przytakuje)

M; Mwi, e zawsze by dusz towarzystwa, czasem nie dawa ci doj do sowa, prawda, moja droga? (potwierdzenie) Odszed nie tak dawno, wydaje si, e jakby w cigu ostatnich kilku lat, czy tak? (zaprzeczenie) Powiedzia mi, e mwia, e wydaje si, jakby to byo niedawno. Wiem, e upyno ju sporo czasu, ale

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

wci masz wraenie, e to takie wiee, czy nie tak? On te za tob tskni. Mwi, e zawsze bya jego wyjtkow dziewczynk. Zwykle tak ci nazywa, prawda? Swoj wyjtkow ma dziewczynk? Zdrabnia twoje imi? Teraz pokazuje mi, e to byo co tutaj (gesty w okolicy klatki piersiowej) i szybko nastpi koniec. Wanie mi to pokazuje, abym ci powtrzy i udowodni, e to naprawd on, kochanie. Mia rwnie jakie kopoty z plecami. Powiedz, czy mam racj. Ozw: Kopoty z plecami, tak. Miewa ble. M: To ju mino, najdrosza. Mwi mi, e zawsze o niego dbaa. Och, znalaza ostatnio co, co naleao do niego. Pokazuje mi jak rzecz, ale nie widz jej dokadnie. Co lnicego, czerwonego, co to jest? Co takiego znalaza? (wahanie, niepewna reakcja) C, moja droga, nie wiem, to ty znalaza t rzecz, nie ja. Ja tylko przekazuj, co mi pokaza. Daj mi zna, kiedy sobie przypomnisz. Wydaje mi si, jakby pokazywa spinki do mankietw.
Ozw: O tak, jego spinki! S u mnie w domu! (widownia si mieje) M: On mwi, e nie powinna mie oporw przed oddaniem ich...

Simonowi? Czy jest jaki Simon? Miaa zamiar komu je da? Czy chodzi o twojego syna?
Ozw: Nie.

M: Mwi, e mylaa o tym, aby komu je da i e powinna to zrobi bez wyrzutw sumienia. Czy to si zgadza?
Ozw (niepewnie): Tak.

M: Inne obecne tu duchy si miej. Mwi, e nadal jest takim zadziornym staruszkiem. Na pewno zawsze by przekonany, e wszystko wie najlepiej, prawda, moja droga? Niedobrze byo wytkn mu bd. Dalej jest taki, nie zmieni si nawet jako duch. Co za silny charakter. Mwi, e moesz wyrzuci jego okulary. O co mu chodzi?
Ozw: Zachowaam jego okulary.

M: Mwi, e to nie byy jego ulubione okulary nie przepada za nimi.

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Ozw: Faktycznie.

M: Mwi, e masz kilka jego zdj, ale nie trzymasz ich w albumie. Stare zdjcia, ale nie w albumie. Na niektrych jest on w towarzystwie jakiej starszej damy. Trzymasz je w pudeku. W szafie, wanie mi je pokazuje.
Ozw: Tak, to prawda!

M: Mwi, e kiedy oglda je czciej ni ty. Podoba mu si, kiedy teraz ty to robisz, chocia jest tam kilka zdj, ktrych nie lubi. Czy to z bratem nie ukadao mu si najlepiej? Kim by Tony albo Terry?
Ozw: Mam jakie jego zdjcie z bratem. Nie znam adnego Tony'ego.

M: Chodzi o to zdjcie z bratem. Nie lubi go, tak mwi. Przypomnij sobie kochanie, o jakiego Tony'ego czy Terry'ego moe chodzi. Ma to zwizek z czym, co chce mi powiedzie.
Ozw: Wydaje mi si, e pracowa kiedy z koleg, ktry mg mie na

imi Tony. M; Rzeczywicie. Kolega z pracy. Musisz powiedzie Tony'emu, e jest co midzy nimi. Co, czego nie zdyli sobie wyjani, zanim odszed... Zawiesia co w korytarzu, jakie zdjcie zwierzaka? (wahanie) Albo co zdja. Czy to pies, moja droga?
Ozw: Mielimy psa.

M; Ten pies sypia w korytarzu, a on teraz mi mwi, e pies rwnie odszed. To by spaniel, prawda? Troch mieszaniec.
Ozw: Tak.

M; On wci go widzi, pod postaci ducha. Czy nie przepada za nim, kiedy by wrd was?
Ozw: Nie. (mieje si)

W tym momencie duch opuci prowadzcego, a on zacz mwi o jakiej starszej damie, ktra stracia ma, wspaniaego czowieka", cierpicego na problemy ze wzrokiem. Skd wiedzia, e ojciec kobiety z widowni, Jim, nie yje? Nie wiedzia tego, chocia ona i publiczno tak to zapamitali. Prowadzcy rzuci tylko pospolite imiona James i Jimmy, ktre mogy odnosi si do ktrej z osb siedzcych na widowni albo kogo, kto

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

odszed". Kiedy zobaczy, e zareagowaa modsza kobieta, zaryzykowa domniemanie, e to jej ojciec. Syszaem kiedy w radiu, jak synne medium prbuje wybroni si po przeczcej odpowiedzi na swoje domysy za pomoc takiej oto genialnej kwestii: Nie, ale by dla ciebie jak ojciec, widzisz, on by ci ojcem w gbi duszy Postrzega ci jako swoj crk". Bezbdnie. Spinki do mankietw? No c, tamta kobieta miaa pi lat czy co koo tego na to, eby natkn si na jak jego rzecz. Przypuszczenie co do ich koloru (co lnicego, czerwonego") sprawia tylko, e jego sowa brzmi dokadnie i przekonujo, a ewentualne trafienie bdzie jeszcze bardziej imponujce. Medium moe rzeczywicie posuy si kilkoma bardzo szczegowymi informacjami, a jeli jego rozmwczyni ich nie podchwyci, to ju jej problem. W kocu medium jest tylko przekanikiem. To nie jego wina, e kto nie moe sobie poskada pewnych informacji. Problemy z plecami? Jest to stwierdzenie powszechnie stosowane przez psychotronikw i oglnie mona je odnie do wikszoci starszych osb.

Pies? Zasugerowa, e to spaniel (bardzo rozpowszechniona rasa o kilku odmianach), po czym od razu doda, e mg by troch skundlony. Ale pamitajmy, ani razu nie wspomnia, e kobieta moga mie psa, a jedynie powiedzia co o zdjciu przedstawiajcym jakie zwierz, ktry ona zawiesia bd zdja ze ciany w korytarzu. Czyli, jak podejrzewam, mg do tego zdjcia dopasowa jakiekolwiek inne zwierz. Co do starych fotografii, jest to czsto uywany wybieg, z ktrego sam skorzystaem we wasnym odczycie. Kt nie przechowuje takich rzeczy upchnitych w starej szafie? A jeli kto temu zaprzeczy, medium zawsze moe si upiera, e tak jest,i kaza jej poszuka tych zdj, zaznaczajc, e jedno z nich jest bardzo wane. Tutaj kryje si kolejny chwyt. Jeli zdanie wypowiedziane przez medium okae si nietrafne, moe zosta odniesione do czego, co stanie si w przyszoci albo wydarzyo si bez wiedzy tej osoby.

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Nic wic dziwnego, e uczestniczcy w takich pokazach ludzie, ktrzy nie szukaj kontaktu z zawiatami, lecz chc przey co niezwykego, rzadko daj si przekona. W telewizji, gdzie niejedno medium znalazo swj dom, kilka godzin takich odczytw mona okroi do dwudziestu minut imponujcych trafie. Jeeli medium prowadzi wasny program telewizyjny, powszechn praktyk s spotkania z widowni przed wejciem do studia i rozmowy z gomi, ktre pozwalaj mu si dowiedzie, czy kto liczy na nawizanie kontaktu z konkretn osob. atwowierni i peni nadziei uczestnicy skwapliwie powiedz mu wszystko, czego potrzebuje. Potem, w trakcie nagrania, medium moe wykorzysta te same informacje, przeplatane rnymi domniemaniami, sprawiajc wraenie bardzo imponujcego odczytu. Jeden z moich przyjaci pracujcych przy realizacji programu telewizyjnego, w ktrym gociem bya pewna kobieta zajmujca si parapsychologi, opowiedzia mi typow histori. Przed rozpoczciem zdj zawsze przeprowadza si prby techniczne, aby zesp produkcyjny wiedzia, w ktr stron skierowane bd kamery i gdzie powinny siedzie poszczeglne osoby Jedna z takich prb odbywaa si z udziaem bohaterki programu, ktra usiada obok prezenterki i rozoya przed ni karty tarota. Podawane przez I ni informacje stanowiy typowy zimny odczyt, ale dziennikarka I y bya niezmiernie szczliwa, mogc wypeni luki, i opowiedziaa midzy innymi o tym, e niedawno zmara jej matka. Pniej, I podczas filmowania tej sekwencji,owa specjalistka powtrzya swj oparty na tarocie pokaz, ale tym razem oznajmia prezenterce, e jej matka zmara, i dokonaa pozornie imponujcego odczytu, wykorzystujc wszystkie uzyskane podczas prby fakty. Prowadzca program nie daa si oczywicie nabra, ale jej praca polega na tym, eby udawa zdumion. Niczego niewiadoma widownia bya jednak pod ogromnym wraeniem. I Technika wykorzystywania uprzednio zdobytych informacji nazywana jest gorcym odczytem. Jaki czas temu bardzo znana bya niejaka Doris Stokes, ktra dawaa gocinne wystpy jako medium. I I Pod niejednym wzgldem przetara szlak dla wielu saw, ktre obec-nie wystpuj na scenie. Stokes bya krzepk, starszaw dam o scenicznym zaciciu, ale aparycja agodnej, siedemdziesicioletniej babci zjednywaa jej ogromne zaufanie. Jej zarowiona twarz zdobia okadki rozmaitych ksiek, a sale podczas wystpw zawsze byy pene. Kiedy I si, korzystajc z pomocy zmara, pojawiy si pogoski, e popisywaa

M E D I A , PSYCHOTRONICY I SZARLATANI

podstawionych osb, ale historia, ktr I zasyszaem od pewnej kobiety, stanowi prawdziwy obraz jej znanych ju obecnie technik. I | Syn owej kobiety uton i lokalna gazeta wspomniaa o tym tragicznym wypadku. Mniej wicej w tym samym czasie do jej miasta miaa przyjecha Stokes i jej biuro prasowe promowao to wydarzenie. Wsppracownicy Stokes, ktra przypuszczalnie natkna si na ten artyku*, zadzwonili do owej kobiety, mwic, e synne medium wie o jej stracie i ma jej do przekazania wiadomo I
* Okazao si pniej, e ekipa Stokes faktycznie wertowaa okaln pras w poszukiwaniu rozpaczliwych listw, ktre przysyali pogreni w aobie ludzie spodziewajcy si jej przybycia.
1

takich wydarze albo

od syna. Dodali rwnie, e ma zapewniony bezpatny wstp na pokaz, eby Stokes moga jej to przekaza. Matka zapytaa, czy nie daoby si tego powtrzy przez telefon. Okazao si to jednak niemoliwe, wic zgodzia si przyj. Poproszono j, eby zaoya co czerwonego, dziki czemu Stokes bdzie moga j rozpozna. Kobieta przysza na pokaz ubrana w czerwony pulower. Na scenie pojawia si Stokes i nawizaa rozmow z kilkoma osobami z widowni. W pewnym momencie, kiedy wystp troch si nie klei i doszo do kilku wpadek, przerwaa i wskazaa na tamt kobiet. Jest z nami pani ubrana na czerwono i widz maego chopca, ktrzy przedziera si do niej i mwi, e to jego mama. Jeste tu, kochanie?". Kobieta posusznie uniosa rk, po czym wstaa. Stracia go... On mwi, e to byo utonicie, czy tak?". Faktycznie, bya to prawda. Ma na imi Jack, tak mwi". Rzeczywicie, tak mia na imi. Publiczno nie posiadaa si ze zdumienia. Mwi, e ci kocha i e niczego nie moga wtedy zrobi. Dzikuj, moesz ju usi. Dziki ci, moja droga". Wszyscy bili brawo. Owa kobieta poczua gbok odraz i gniew, kiedy zostaa jawnie wykorzystana w taki sposb. Jej tragedia zostaa publicznie wyeksponowana tylko po to, eby podbudowa wizerunek medium. Podobne rzeczy zdarzaj si, kiedy psychotronik wystpuje w programie telewizyjnym. Poza technik polegajc na poprzedzajcej nagranie wstpnej rozmowie z publicznoci medium dokada stara, aby na sali znaleli si rwnie jego prywatni klienci. Zwabia tych biedakw do studia, obiecujc im przekaza jak wan wiadomo od nieyjcych bliskich. Nie pojawia si oczywicie adna wzmianka o tym, e medium zna tych ludzi oraz ich problemy, dziki czemu

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

moe ich wykorzysta, aby jego wystp by bardziej atrakcyjny. Rzecz jasna zaprosi si osoby najbardziej skonne do paczu. Pewnego wieczoru po wystpie rozmawiaem z facetem, ktrego przyjaciel by wacicielem starego pubu za miastem. By tam realizowany program telewizyjny z udziaem medium, ktre opowiadao o rnych siach i duchach zamieszkujcych to miejsce i nawizywao z nimi kontakt. Ludzie w okolicy znali opowie 0 duchach i morderstwie, ktre byo czci historii tego pubu. Wiadomo byo rwnie, e ekipa telewizyjna wypytywaa miejscowych o rne rzeczy zwizane z t spraw. Gdyby wic psychotronik chcia dotrze do szczegw przeraajcej historii pubu, nie stanowioby to dla niego adnego problemu. Wystarczyoby tylko, eby zapyta kogo z zespou produkcyjnego. Odbyy si zdjcia 1 medium, jak si spodziewano, spisao si znakomicie, wywoujc duchy i odkrywajc makabryczne szczegy nawiedzonego miejsca. Cay problem w tym doda mj rozmwca e ca t histori o duchach wymyli pardat wczeniej mj przyjaciel, chcc, eby lokal nabra kolorytu". Oczywicie przed kamerami waciciel pubu podtrzymywa swoj wersj, aby promowa interes, ale nigdy nie doszo tam do adnego morderstwa i nie ulega wtpliwoci, e psychotronik by oszustem. Takie oto niebezpieczestwo wie si z technik gorcego odczytu jeli odkryje si" faszywe informacje, mona wyj na gupka. Przypierani do muru psychotronicy przytaczaj na sw obron argument, i takie dziaania daj pociech ich klientom i publicznoci. W niektrych rzadkich przypadkach by moe usprawiedliwia to haniebne kamstwa. Niemniej, skoro tak czy inaczej s to kamstwa, za kogo uwaaj si owi psychotronicy, e decyduj, czego ludzie chc sucha, aby poczu si lepiej? Zwaszcza e w wielu przypadkach kieruj nimi motywy wyranie egoistyczne, niemajce nic wsplnego z altruizmem. A jeeli s to kamstwa, co takie medium musi myle o widzach, ktrych postrzega jedynie w kategoriach atwowiernoci? Nie tak dawno udzielaem wywiadu dziennikarzowi, ktry wczeniej prowadzi rozmow ze synnym medium. W pewnym momencie ona psychotronika okrelia wielbicieli swego ma sowami te matoy". Ow dziennikarz, ku memu rozczarowaniu i przypuszczalnie rwnie swej osobistej niesawie, nigdy nie opublikowa tej czci wywiadu, obawiajc si, e jest zbyt kontrowersyjna.

338

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Zdolnoci mediumiczne i parapsychologiczne towarzysz nam w takiej czy innej formie od bardzo dawna. Kada epoka nadaje im tylko inn posta i wydwik. Tym bardziej ciekawskim i tym, ktrzy myl, e zimny odczyt jest moim wynalazkiem, piesz wyjani, e istnieje tradycja poufnej literatury przybliajcej zainteresowanym takie umiejtnoci. Jedn z lepszych wspczesnych pozycji, stanowic znakomite i wyczerpujce opracowanie tematu, jest napisana przez lana Rowlanda The Full Facts Book of ColdReading. Inne ksiki s skierowane bardziej ku rzekomej parapsychologii i stanowi demaskatorskie dziea przeznaczone dla kadego, komu nigdy by przez myl nie przeszo, by podwaa uczciwo takich pokazw. Przypatrzmy si poniszym fragmentom zaczerpnitym z publikacji zatytuowanej Pages from a Medium's Notebook (Kartki z notatnika medium) wydanego w Ameryce starego, anonimowego poradnika dla osb, ktre chc zarabia na ycie jako media.
Owe fakty z ycia" winnimy ubarwi doda im tajemniczoci, kolorytu, blasku, tragizmu, wzbogaci o jaki szczeg albo dwa a potem odgrywa swoj rol, czerpa profity ze swej inteligencji i odnale sobie miejsce pod socem poniewa pod wpywem uderzajcych efektw twych stara klient opowie o tobie ssiadowi, robic na nim z kolei wraenie (zwykle wyolbrzymione), co przysporzy ci kolejnego klienta. Nie istnieje co takiego jak prawdziwe medium, to znaczy osoba, ktra potrafi na zawoanie komunikowa si z duszami zmarych albo otrzymywa od nich wiadomoci. Nie ma te nikogo, kto umiaby trafnie i wielokrotnie przewidzie przysze wydarzenia z czyjego ycia. Takie przepowiednie nie s prawdziwe, ale mona je wciska ludziom pod pozorem prawdy. Zapamitaj: im bardziej kto jest przygnbiony, tym bardziej staje si atwowierny. Nerwowo i oznaki zmartwienia mona wyczyta z twarzy i zachowania kadego czowieka. Kiedy przychodzi do ciebie klient, powiniene growa nad nim mentalnie, (...) nie waha si wic, co pomoe ci osign ow wyszo, ale nie pozwala te, aby staa si ona widoczna dla klienta. Ma suy tobie, nie jemu! Spjrz z gry na t nieszczsn istot, wychwytuj sygnay i przygotuj si, aby jej pomc. Miej w pamici, e jeli dokonasz (albo nie) skutecznego odczytu, to otrzymasz wynagrodzenie, ale zwr
338

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

myli ku temu, by da zadowolenie i pomc temu bratu bd siostrze, ktra potem bdzie gosi dobr nowin twej doskonaej sztuki i zaprowadzi przyjaci przed twe oblicze, aby rwnie mogli napeni twoj kies. Aby zarabia na spirytualizmie, musisz nie swoj spraw midzy ludzi. Najlepszym miejscem s kocioy i zgromadzenia. Tam spotkasz wybornych, wraliwych odbiorcw, ktrzy z przejciem bd chon kade twe sowo. Na tym wanie polega cay ten zgiek wok zjaw.

Wikszo ludzi nie traktuje powanie parapsychologii i moe wszystko to uzna za zrozumiae samo przez si. Jednake niektre biedne duszyczki podchodz do tego bardzo serio i wielu uzalenia si od porad dotyczcych sensu ycia. By moe jest to ich gupi bd. Cakiem moliwe. Radio LBC przynosi sobie wstyd, emitujc co pitek godzin duchw". Przyjaciel streci mi przez telefon wymian zda, do jakiej doszo na antenie pomidzy medium a jak zagubion duszyczk, ktra zadzwonia do studia. Poniszy tekst odzwierciedla dokadnie to, co zapamita przyjaciel, a przysiga mi, e niczego nie wyolbrzymi, by osign komiczny efekt.
Zagubiona Duszyczka: Mam w domu pianino. Czsto syszymy w

nocy, jak nagle rozlega si dwik wysokie C dobiegajcy wanie z pianina. Mamy duo kotw*, ale to nie jest sprawka adnego z nich, bo pokrywa na klawiaturze jest opuszczona. Co to moe by? Medium: C, moe to by kilka rzeczy. Jeden z moich przyjaci jest stroicielem fortepianw i czsto mwi, zwaszcza gdy zbliaj si
* W tym przypadku nic zaskakujcego.

upay, e wanie w tym czasie wewntrzne mechanizmy

instrumentu troch si rozcigaj i struna moe zahaczy

0 moteczek, co prowadzi do takiego zjawiska. Najwyraniej to

si mogo zdarzy.
ZD (niezadowolona): Rzeczywicie, no tak, by moe...

M: Ale te, jak wiadomo, grne C jest bardzo dononym dwikiem, ktry wprawia w wibracje czakry w twoim domu, co z kolei nakania elfy do piewu. Moe wic by rwnie tak.

338

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

ZD (zachwycona): Ojej... tak, to faktycznie tak brzmi. To znaczy,

niewykluczone, e moga to by nacignita struna ale wydaje mi si to troch nieprawdopodobne wspaniale, dzikuj, myl, e wanie tak to jest. Nakania elfy do piewu". Rozmowy takie jak ta sprawiaj, e zastanawiam si, jak ktokolwiek mg potraktowa powanie takie medium". To naprawd mieszne, dopki nie zdamy sobie sprawy, e ta sama bezwstydna krowa moe za pokan opat oferowa kontakt ze zmarym dzieckiem, za ktrym kto rozpaczliwie tskni. Podejrzewam, e niektrzy wol traktowa takich ludzi jako nieszkodliwych znachorw albo osoby faktycznie posiadajce szczeglny dar, poniewa alternatyw jest tak szkaradne i bezczelne kamstwo, e ju na sam myl robi si nieprzyjemnie. 1 jeszcze ostatnia uwaga, zanim kamliwi psychotronicy rwnie mnie oskar o oszustwo. Czsto moje techniki nie s uczciwe, ale zawsze uczciwie mwi o swojej nieuczciwoci. Jak oznajmiam podczas kadego pokazu, cz magi, sugesti, psychologi, podstp i umiejtno przykuwania uwagi". Z przyjemnoci przyznaj si do oszustwa, jako e stanowi ono element tej gry. Mam nadziej, e cz tej przyjemnoci, jak dostarczam widzom, bierze si std, e nie wiedz oni do koca, co si dzieje naprawd, a co nie. Jestem przede wszystkim artyst scenicznym i uwaam, eby nie przekroczy adnej granicy moralnej, co prowadzioby do manipulowania ludmi, ich decyzjami i systemami wartoci. Posuguj si technik
MEDIA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI

zimnego odczytu w wikszoci swoich pokazw, ale w zupenie innym kontekcie. Medium powie, e to prawda, i nakoni ci, eby otworzy si w najbardziej intymny sposb. Ja mwi, e to nieprawda, i nakaniam ci do zachowania sceptycznego dystansu, aby mc dobrze si bawi. Na tym polega istotna rnica.

Przykady oszustw opierajcych si na zimnym odczycie

338

ANTY NAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Warto wiedzie, e zimny odczyt jest rzadko stosowany podczas interpretacji drobnych sygnaw mowy ciaa, aczkolwiek otwarcie na niewerbalne sprzenie zwrotne na pewno moe by pomocne w indywidualnych kontaktach. Oszustwo ma cakowicie jzykowy charakter. Poniej zamieszczam kilka moich ulubionych technik, ktre odkryem osobicie, obserwujc psychotronikw przy pracy albo czytajc literatur przedmiotu. Pynny zwrot. Ten wspaniay wykrt: Ale by ci ojcem w gbi duszy" mona do atwo przejrze, ale taki pynny zwrot w przeciwnym kierunku nastpuje zawsze, gdy podczas odczytu wysiadywacz udzieli przeczcej odpowiedzi. Na przykad zdanie typu: Jeste troch zapalczywy, co moe wpdzi ci w kopoty" moe spotka si z aprobat albo zaprzeczeniem. Jeeli nastpi potwierdzenie, psychotronik moe kontynuowa: Nie ma w tym nic niedorzecznego, ale jest to co, co sobie uwiadamiasz i wiesz, e bliskie ci osoby wspominaj o tym niechtnie, nie chcc sprawi, aby przybra postaw obronn. Z twojej aury wynika, e jest to co, czemu powiniene si przyjrze, gdy nie pozwala to rozwija si twoim relacjom z ludmi". Jeli natomiast stwierdzenie wyjciowe nie zostao potwierdzone, mona je przekrci w nastpujcy sposb: Nie w tym sensie, e krzyczysz i jeste wybuchowy. Pielgnujesz zewntrzny wizerunek osoby zrwnowaonej i zdystansowanej. Kiedy jednak kto bliski wytrci ci z rwnowagi, w twoim wntrzu moe wezbra gniew, a to prowadzi do pochopnych dziaa, ktrych potem aujesz. Prowadzisz w mylach

338

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

rozmowy z samym sob albo przyapujesz si na tym, e trudno ci zasn, bo twj wewntrzny dialog nabiera zawrotnego tempa, gdy usiujesz rozwiza co, co ci drani. Widok ludzi, ktrzy wybuchaj zoci, a potem o wszystkim zapominaj, wywouje w tobie poczenie lekcewaenia z lekk zazdroci. Twoja opanowana powierzchowno maskuje silne wewntrzne napicia- Wyobraam sobie abdzia spokojny i peen wdziku z zewntrz, ale gdyby ludzie poznali ukryt pod powierzchni si i samokrytycyzm, byliby zaskoczeni". Tak oto sens uleg odwrceniu i wypowied brzmi raczej jak natchniona ni bdna. Ostatnio usyszaem w amerykaskim programie telewizyjnym wspania rozmow z medium, ktre wyranie posugiwao si t technik. I jak zwykle naley mie na uwadze, e na ekranie ogldamy wersj tak okrojon, eby wizerunek medium wypad korzystnie.
Medium: Czuj, e ten piercionek, ktry nosisz, masz od babci. Kobieta: Nie. Medium: Albo od osoby, o ktr troszczya si jak o wasn babci,

chocia ni naprawd nie bya.

Kobieta: Nie. Medium: Ale twoja babcia daa ci jaki piercionek, prawda? Moe

akurat nie ten, ale masz jaki, ktry otrzymaa od niej?

Kobieta: Nie.

Tak niewiele dzieli byskotliwy zwrot od rozpaczliwej szamotaniny. Szczegowe domniemania. Rowland podaje przykad: Widz pod twoimi drzwiami niebieski samochd". Jeli wysiadywacz jedzi samochodem, ktry mona okreli jako niebieski (to dosy oglny opis koloru, ktry moe rozciga si od turkusowego do wpadajcego w granat) albo jeli takie auto stoi przed domem ssiada, albo jeli takiego uywa ktry z odwiedzajcych go kontrahentw, albo jeli wysiadywacz mia kiedy niebieski samochd, takie zdanie moe zosta odebrane jako strza w dziesitk. Jeli nie, medium zachci wysiadywacza, eby wypatrywa takiego samochodu i stanie si to czci przepowiedni dotyczcej jakiego wanego wydarzenia. Nawet co, co wydaje si bardzo konkretne, jak zdanie: Widz
344

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

marzec jako bardzo wany miesic zwizany z t spraw, pocztek miesica, myl e okoo dwunastego czy jako tak i jak kobiet z dugimi wosami", mona odczyta jako przepowiedni przyszoci albo wskazanie urodzin, mierci bd innego wydarzenia, ktre nastpio w marcu, niezalenie od tego, czy wizao si z dugowos kobiet, czy te nie. Kiedy kto znajdzie jakie skojarzenie albo przypomni sobie konkretny fakt, psychotronikowi zostanie przypisane bardzo trafne stwierdzenie, nawet jeli tak naprawd niczego nie stwierdzi. Charakterystyczne wspomnienia. Kiedy wykorzystywaem na swj sposb pewne formy zimnego odczytu, czsto odnosiem si do wspomnie z ycia rozmwcy, o ktrych oczywicie nie mogem mie pojcia. I znw nie jest to nic wicej jak sformuowania, ktre mona dopasowa do wielu z nas albo do jakich powszechnych dowiadcze, ale kiedy oka si trafne, mog wywoa szczery aplauz. Na przykad: Dociera do mnie wyrany obraz wypadku, ktry miae w modoci i ktry od tamtej pory kilkakrotnie odtwarzae w pamici. Widz ci w wodzie, ogarnitego panik. Musiae si jako polizn i wpa, a kto ci wycign czy to twj ojciec?". Jeli to nie chwyci, mog zmieni temat na co zwizanego z zalaniem albo wod wystpujc z brzegw. A drugi przykad: Widz jaki wypadek, ktry wydarzy si, kiedy bye modszy. Czy masz brata? Przypuszczam, e to jego widz. To wypadek samochodowy, chyba blisko domu, i jest tam samochd, przypuszczalnie czerwony. Nie sdz, aby to byo co szczeglnie powanego, ale wtedy strasznie to przeylicie". I znw, jeli nie zaskoczy, mog si wycofa, zmieniajc niektre szczegy. W najgorszym razie mog t osob z tym pozostawi", aby sprbowaa sobie co przypomnie. Jest to kolejny powszechny sposb zwalania winy za niepowodzenie na biednego rozmwc.

Uczciwi" psychotronicy
A co z tymi poczciwcami, ktrzy naprawd wierz, e posiadaj nadprzyrodzony dar? Tacy ludzie z pewnoci nie s zwykymi oszustami. Nie czerpi swoich umiejtnoci z takiej literatury, jak wczeniej cytowaem. Przyjrzyjmy si jednak dalszym przemyleniom zawartym w poradniku Pages from a Medium Notebook:

344

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

Sukces zawsze przyciga sukces" i znowu daje o sobie zna nasza natura. Bez wtpienia poowa ludzi [zgromadzonych w kociele spirytualistycznym] przypisuje sobie zdolnoci paranormalne. Chcieliby zgbia moc i doskonali swj dar (jako ze wszystkim si doradza, aby tak robili), rwnie po to, aby zarabia pienidze. Tak oto medium zaczyna uczszcza na kursy. Przez dwa albo trzy wieczory w tygodniu ci naiwniacy ucz si, jak rozwija swe zdolnoci mediumiczne. Bdzie to trwa tak dugo, jak dugo zdoaj, wytrzyma napicie finansowe i nie tylko. Oczywicie takie kursy przynosz cakiem niezy dochd. Przy grupie dziesiciu czy dwudziestu osb, z ktrych kada paci po dwa dolary, to jest opacalne. Wielu uczestnikw naprawd zamierza (a czasem im si to udaje) pogbi przynajmniej swoje przekonania i rozwija si jako medium aczkolwiek obawiam , e z miernym powodzeniem, dopki kiedy nie zmdrzej na tyle, aby podej do problemu w taki sposb, jak to czynimy w tej ksicp&e.

Niektrzy z was pewnie pamitaj wczesne odcinki programu Mind Control, emitowane na przeomie 2000 i 2001 roku. Nagrywalimy sekwencj do jednego z nich, ktry nigdy nie trafi na ekrany. Koncepcja bya nastpujca. Udaem si do szkoy psychotronikw, aby zobaczy ich przy pracy. Do pokoju wchodzia jaka osoba, nieznana zarwno im, jak i mnie, po czym kady z psychotronikw dokonywa jej odczytu. Nastpnie prezentowaem swj wasny, niemediumiczny odczyt (ktry, co zaskakujce, obiekt uznawa za bardziej trafny), a pniej robiem to samo z kilkoma obecnymi psychotronikami, robic rwnie na nich ogromne wraenie. Efekt kocowy wypadem lepiej ni wszyscy inni. Hurra, da mu Baft!* Zdjcia odbyway si w czoowym studium parapsychologii. Zostaem wprowadzony w krg rodowych kursw wieczorowych, do grupy zoonej z dziesiciu wykwalifikowanych mistykw, ktrzy spotykali si, aby rozwija swe umiejtnoci. Naleay do niej niemal same kobiety, ale rozpito wieku bya do znaczna. Ci ludzie nie byli sztukmistrzami. Wikszo z nich nie syszaa nawet o technice zimnego odczytu. Oczywicie adna z kobiet nie bya zainteresowana tym, aby zabysn w towarzystwie, i tym bardziej adna nie czynia stara, aby ukradkiem dowiedzie si czego o obiekcie. Pierwsza cz spotkania obejmowaa co w rodzaju modlitwy, po ktrej zebrani dopuszczali do siebie rne energie. Niektre osoby
344

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

odkryway, e ju odczuwaj co, co powinny przekaza innym czonkom grupy. Jean, dociera do mnie, e miaa kopoty w pracy, ale idzie ku lepszemu" i temu podobne. Instruktor zachca je do tego przez chwil, a potem skupilimy si na zaproszonym obiekcie. To, co nastpio potem, byo cigncym si przez trzy godziny stopniowym zatracaniem chci do ycia. Powtarzam: kiedy ogldacie w telewizji wystp psychotronika, widzicie okrojon wersj zoon z najlepszych momentw. W jednym z najnowszych programw telewizyjnych wzili udzia ludzie konkurujcy o tytu najlepszego medium Wielkiej Brytanii, a mojego zaprzyjanionego magika zaproszono w charakterze obserwatora. Pomimo obietnicy poddania
* BAFTA (British Academy of Film and Television Arts) Brytyjska Akademia Sztuk Filmowych i Telewizyjnych. Sowo to w uyciu potocznym oznacza take nagrod przyznawan dorocznie przez t organizacj za wybitne osignicia w dziedzinie filmu, telewizji i mediw interaktywnych (przyp. tum.).

kandydatw rygorystycznym testom okazao si, e gwnym celem programu jest zapewnienie rozrywki z zaoenia ociaym umysowo widzom, z caym tym enujcym protekcjona-lizmem znanym tylko producentom telewizyjnym. Z tego wzgldu nie stworzono surowych warunkw, dziki ktrym mona by wyeliminowa wiadome czy niewiadome oszustwo, a biorcy udzia w przedstawieniu sceptycy (wrd ktrych by mj przyjaciel) byli traktowani jako upierdliwi nudziarze. Ogldajc jedn ze scen, w ktrej poddawani testom uczestnicy nawet do trafnie odgadywali, co znajduje si w zamknitej kopercie, chocia nie bez pomocnych umiechw i skinie jednego z jurorw, poczuem si zaintrygowany ich sukcesami. Zadzwoniem do przyjaciela, aby go o to zapyta. Nie byem zaskoczony, syszc, e dwie minuty, jakie widzielimy w telewizji, zostay wykrojone z przeszo godziny gldzenia i zgadywania na olep. Smutne, lecz nieuniknione w takim obliczonym na szybkie tempo programie jest to, e to jego producenci decyduj, kto bdzie si prezentowa najlepiej, zamiast pozwoli nam zobaczy prawdziwe oblicze zaskakujcej nieskutecznoci zdolnoci paranormalnych. Podczas naszych zdj ekipa filmowa staraa si zwalczy senno, podczas gdy dziesitka poczciwych, lecz zabkanych psychotronikw wygaszaa zdania typu: Widz ci w autobusie jadcym w zym kierunku. Czy co ci to mwi? To nie musia by autobus. To mogo by co innego, jak choby jaki zwizek". Obiekty poddawane testowi robiy wszystko, by zachowywa si uprzejmie, lecz uczciwie, a w cigu kilku godzin naturalnie kilka stwierdze okazao si trafnych. Student z dugimi wosami faktycznie planowa
344

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

podr do Afryki albo Azji, albo... gdzie w wiat" (ulubiony element odczytw). Dziewczyna rzeczywicie kupia nowe ko i bya zachwycona, e jedno z mediw o tym wspomniao. Kilka podobnych momentw przynioso troch ulgi pod postaci dugo wyczekiwanych, cho mao imponujcych trafie. Szczeglnie zapada mi w pami nastpujca wymiana zda:
Medium: Czuj, e mieszkasz samotnie albo dzielisz z kim miesz-

kanie.
Obiekt: Hmmm... Medium: Tak, zdecydowanie samotnie albo z kim innym. Obiekt:

Moesz bardziej szczegowo?

Instruktor (przerywa zirytowany): Mieszkasz sama czy z kim? Jedno z

dwch!
Obiekt (z zakopotaniem): No c, mieszkam z rodzicami. Instruktor (podniesionym tonem): No, to znaczy, e z kim, prawda? To

czemu tylko siedzisz i nie odpowiadasz? To blokuje energi. Zakoczylimy zdjcia moimi wasnymi, niemediumicznymi odczytami. W pewnej chwili, kiedy podaem jednej z obecnych numer jej dawnego domu, pewna kobieta zwrcia si do mnie: Dlaczego si nie przyznasz, e czytasz z aury? Na pewno tak robisz, bo to aura gromadzi takie informacje, jak numery domw". No prosz, wic potrafia si oby bez ksiki adresowej, a bya to jedna z nauczycielek w wybitnym londyskim kolegium parapsychologicznym. Uwiadomilimy sobie, e nigdy nie zdoamy zrealizowa tego programu. Majc na uwadze, e nikt przy zdrowych zmysach nie obejrzaby tego w telewizji, nie robic sobie krzywdy, musielimy zredukowa nagranie do piciominutowego okrawka. Czy naleao wic pokaza trafne odpowiedzi, co byoby niezasuenie korzystne dla psychotronikw, czy nie pokazywa ich wcale, ewentualnie tylko jeden, co z kolei wygldaoby niesprawiedliwie? Nasza praca posza na marne. Kiedy obserwowaem i suchaem tych uczciwych" psychotronikw, byo dla mnie jasne, e nie mieli pojcia o technice zimnego odczytu. Odniosem za to wraenie, e spotykaj si co tydzie, aby podbudowa nawzajem swoje ego (byli o wiele bardziej skonni do wygaszania trafnych" stwierdze we wasnym gronie ni w odniesieniu do obiektu ze wiata zewntrznego), zgbiajc sztuk
344

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

formuowania niejasnych wypowiedzi, wychwalania intuicji i usprawiedliwiania pomyek. I znw: to nie mj interes, e powicaj czas i pienidze na nauk symulowania, ale si rzeczy takie jawne mamienie samych siebie to raczej smutny widok i nasuwa si pytanie, w jakim stopniu instruktorzy zdaj sobie spraw z tego oszustwa i czy sami wiadomie bior w nim udzia. Czasami ta granica jest rozmyta, ale istnieje wyrana rnica miedzy osob uywajc werbalnych trikw, aby zebra jak najwicej twierdzcych odpowiedzi, a kim, kto naprawd wierzy, e ma nadprzyrodzon moc. Rzecz jasna oszuci wypadaj o wiele lepiej. O ile nietrudno zdemaskowa manipulatora, ktry depcze pami twoich bliskich, aby podreperowa swj budet i wizerunek, i naley to uczyni, nie jest to ju takie oczywiste w przypadku osb szczerze wierzcych, e s obdarzone zdolnociami paranormalnymi. Przypuszczalnie nie ma to wikszego znaczenia. Istniej jednak kwestie, o ktrych warto pamita, kiedy natrafiamy na takie szkoy parapsychologii" albo osoby przekonane o swoim darze. Po pierwsze, wie si to z moralnym bankructwem znacznej wikszoci profesjonalnych psychotronikw. Oto jaki nowicjusz albo wyznawca nie zdajc sobie z tego sprawy, wkracza w wiat szarlatanw i skaonego przez nich show-biznesu. Wprawdzie nie wszyscy domoroli psychotronicy demoralizuj si w rwnym stopniu, ale warto takich wzorcw i aspiracji jest bardzo wtpliwa. Po drugie, pozostaje kwestia spoeczna. Kto obdarzony rozumem nie nabierze dystansu, gdy skdind niebywale czarujcy rozmwca owiadczy, e zajmuje si parapsychologi? Czy przy caej naszej tolerancji i serdecznoci nie zaczlibymy go traktowa rwnie pobaliwie, jak gdyby owiadczy, e wierzy w witego Mikoaja? Zastanawiam si, czy nasza odpowied nie powinna brzmie: Oczywicie wierz sobie, w co chcesz, ale lepiej nie mw o tym gono, eby nie zrobi z siebie gupka". Rzecz jasna zawsze znajdzie si kto, kogo zainteresujesz, mwic mu, e widzisz jego aur, poniewa wielu ludzi wierzy we wszystko, co im si powie, a wikszo z nich jest na tyle zapatrzona w siebie, e z zaciekawieniem wysucha, co masz do powiedzenia. Ale na kadego takiego przypada szeciu albo siedmiu, ktrzy uznaj ci za wariata. I jeli mylisz, e jest w tym jakie ekscentryczne dostojestwo, to grubo si mylisz. Postawa heretyka nic ci nie da. To nie fakt, e z Galileusza te si miali", uczyni go geniuszem. Wczeniej wspominaem o tym, jak trudno jest ludziom wyzby si przekona, z ktrymi zwizali swoj tosamo. Dodabym
344

ANTYNAUKA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

jeszcze, e osoba wierzca w zjawiska nadprzyrodzone (parapsychologiczne, religijne i inne) dysponuje rwnie bogactwem prostych odpowiedzi. wiat staje si dla niej miejscem, ktre mona wytumaczy w oparciu o dowolnie wybrane kosmiczne siy. Zdumiewajce, tragiczne i zachwycajce wydarzenia da si wyjani czyimi zdolnociami paranormalnymi, potg energii czy te miosierdziem albo mciwoci Boga. Pamitam, jak ogldaem serwis informacyjny krtko po tym, jak tsunami zniszczyo kawa Azji. Na ekranie dziennikarz rozmawia z ksidzem, ktry pomaga nie ulg poszkodowanym. Wytyem such, kiedy zada ksidzu znakomite pytanie: Czy wydarzenie takie jak to moe zachwia ksidza wiar?". Odpowied ksidza, ktr przytaczam w takiej formie, w jakiej j zapamitaem, brzmiaa: Wrcz przeciwnie. Nie dalej jak wczoraj rozmawiaem z czowiekiem, ktrych dozna podczas tsunami straszliwych obrae i umiera w szpitalu. To byo wspaniae, kiedy przed mierci przyj Jezusa jako swego Zbawiciela. Zatem tak naprawd Bg czyni tu prawdziwy cud i to jest zachwycajce". Co!? Jestem pewien, e wynaturzone intelektualne tchrzostwo, jakie znalazo wyraz w wypowiedzi tego ksidza, zostao hojnie odkupione jego trosk o chorych i rannych. O ile bardziej imponujce byoby jednak, gdyby przyzna, e trudno mu to wszystko zrozumie i nie ma w zanadrzu gotowej odpowiedzi. Co wicej, wiedza i badania pomagaj w propagowaniu cudu a nie w jego unicestwianiu. Jakiekolwiek byyby nasze gusta, generalnie atwiej nam doceni takie rzeczy, jak muzyka, sztuka czy wino, kiedy co wicej o nich wiemy. Czytamy o ulubionych piosenkarzach albo artystach, poniewa czujemy, e jeszcze bardziej

bdziemy podziwia ich dziea, gdy poznamy ich myli i nastawienie do pracy. Ekscytacja, rado i zaciekawienie wynikajce z obcowania z piknem tego wiata staj si gbsze dziki prawom i faktom dostarczanym przez nauk. Rwnie psychologiczne sztuczki kryjce si za wieloma rzekomo paranormalnymi zjawiskami s naprawd bardziej fascynujce ni wytumaczenia nie z tego wiata". A jest tak dlatego, e pochodz z tego wiata i wiadcz o tym, jak boga344

ANTYNAU KA,

PSEUDONAUKA I MANOWCE MYLI

tymi, zoonymi i tajemniczymi jestemy istotami, skoro dajemy si nabiera na takie oszustwa i sami chcemy si do nich ucieka. Jeli czytasz t ksik, to znaczy, e interesuj ci moliwoci ludzkiego umysu. Nic bardziej nie zubaa i nie urga tym moliwociom ni obstawanie przy wierze w zjawiska paranormalne. Tuzinkowe odpowiedzi s dla tuzinkowych umysw. Osobicie nie pojmuj, po co komu potrzebna sfera paranormalna albo na przykad Bg, aby uczyni ten wiat lub ycie bogatszym i bardziej tajemniczym. Widz jednak, z jak atwoci rne systemy wierze zapewniaj proste odpowiedzi i natychmiastowe wyjanienia przemawiajce do emocji, i rozumiem, e dla wielu ludzi, szczeglnie tych indoktrynowanych za modu, takie proste odpowiedzi i natychmiastowe wyjanienia mog by zniewalajce. Znowu jednak: w zniewalajcy charakter sam w sobie i pytanie o jego sens to zagadnienia o wiele bardziej fascynujce ni jakie niezwyke pojcia sczone w umys wyznawcy. A mimo wszystko uwielbiam pomysy zwizane z duchami albo anioami i wcigaj mnie opowieci o zjawiskach nadprzyrodzonych. Uwielbiam je, poniewa podobnie jak inni rozkoszuj si dreszczem, o jaki przyprawiaj moj wyobrani. Nieznane sprawia, e przechodz nas ciarki. Wprawdzie s historie oraz fakty, z ktrych niewiele jeszcze rozumiemy, ale przecie nie oznacza to, e nie zostan wytumaczone nigdy. Zanim co uznamy za paranormalne i pozazmysowe, powinnimy najpierw ogarn i wyznaczy granic tego, co normalne i zmysowe. Do tego momentu traktowanie zjawiska jako paranormalnego jest tumieniem ciekawoci i chci poznawania wiata. A stosowanie prostych etykietek i lekkostrawnych wyjanie, zadowalajcych dla tych, ktrzy nie lubi myle, i ubliajcych tym, ktrzy myl, odziera nas, nasze umysy, nasz planet i cay wszechwiat z ich zadziwiajcej zoonoci i bogactwa. Jak stwierdzi Douglas Adams (cytowany przez Richarda Dawkinsa na pocztku jego wspaniaej ksiki Bg urojony): Czy nie starczy, e ogrd jest pikny? Czy musz w nim jeszcze mieszka wrki?".

352

Kocowe przemylenia
Bd z wami szczery. Martwiem si, kiedy wczoraj wieczorem usiadem i zaczem pisa t ksik, ogldajc przy tym pierwsz seri Zagubionych. Obawiaem si, e nic nie bdzie w stanie spoi poszczeglnych jej rozdziaw w jedn cao, poza tani okadk i niejasnym przeczuciem, i wszystkie one cz si z niepowstrzymanym zainteresowaniem, jakim darzycie swego oddanego i roztaczajcego niecodzienne zapachy autora. Szczeglnie dokuczao mi to, e moje nieskromne tyrady na temat pseudonauki mog okaza si nieodpowiednim towarzystwem dla takich rzeczy, jak doskonalenie pamici czy sztuczka z monet. Mimo tych obaw chciabym wierzy, e udao nam si wsplnie przedrze przez dungl zakopotania, ignorujc porykiwanie konsternacji; e zgadzilimy besti niepewnoci i pogodzilimy si z faktem, i nikt nie znajdzie nas na tej bezludnej wyspie zaenowania, na ktr trafilimy wskutek katastrofy dziwnie pocigajcej nierwnoci stylu. By moe kiedy Charlie mwi: Jasny szlag, nikt do cikiej cholery nie zabierze nas z tej przekltej wyspy", ma na myli wanie nas wszystkich. A przecie jako udao nam si pochwyci ten luny wtek zamiowanie do sztuczek, jakie moe przed nami odgrywa nasz umys. Mam nadziej, e znalelimy wskazwki dotyczce tego, jak sprawowa kontrol nad niezawodnymi reguami, ktre kryj si w tych sztuczkach, albo jak zrobi z nich dobry uytek. Cieszy

323

KOCOWE PRZEMYLENIA

mnie, e zasalimy tak daleko, a jeli kto w twoim kociele mwi ci, eby nie czyta tej ksiki, wszyscy jestemy z ciebie dumni, e okazae do dorosoci, eby to zignorowa. Pozwol sobie doda jeszcze jedno. Znam faceta, ktry wietnie naladuje rne gosy. Moe z powodzeniem wciela si w rne osoby i zrcznie odtwarza rne efekty dwikowe, a niektre z nich s cakiem niesamowite. Ma ogromny talent, a to, co robi, jest imponujce. Sam uwielbiam naladowa innych i czasem nawet mi si to udaje, wic ciesz si jak dziecko, widzc, co potrafi. A do tego jest to bardzo miy facet. Trudno jednak prowadzi z nim normaln rozmow, gdy nie potrafi powstrzyma si od prb imponowania ludziom. Wydaje si, e nie mwi wasnym gosem, tylko naladuje Alana Partridge'a. Nie jest w stanie nagra wiadomoci na automatyczn sekretark, nie udajc, e jest kim innym. Sam nieustannie nakrca si, by to robi. Jest tym facetem o miesznym gosie". Przez chwil jest to bardzo zabawne, ale potem staje si mczce, o ile wymuszone umiechy i komplementy mog by jedynie mczce. Problem w tym, e to naprawd sympatyczny i ujmujcy facet, a jego wigor bardzo si udziela. Ale starajc si nieustannie robi wraenie, zaczyna by irytujcy. Wiem, e kiedy byem tym facetem od magii". Niejeden magik bardzo atwo si uzalenia od cigego imponowania i traci dystans do siebie, przez co staje si raczej aosny. Przypuszczalnie tylko dziki temu, e wystpy przed publicznoci stay si dla mnie prac zawodow, ktra wypenia wszystkie moje dni, zdoaem uwolni si od potrzeby wystpowania w towarzystwie. Jeeli opisane w tej ksice techniki i refleksje s dla ciebie czym nowym, nieuchronnie bdziesz si nimi ekscytowa i zapragniesz popisa si tym, czego si nauczye. Oczywicie, staraj si to zgbia, poniewa byoby moj porak, gdybym nie pobudzi twego umysu do pracy i nie zostawi ci adnej zabawki. Jeli jednak postanowisz stale posugiwa si ktr z opisanych technik i uczyni z niej cz siebie, powiniene pozna si wstrzemiliwoci. Jej dziaanie zostao w tej ksice przemilczane. Prosz, nie sta si dziwakiem ani nudziarzem. Nigdy bym sobie tego nie wybaczy. Kiedy jaki wystp okae si strzaem w dziesitk, wykonawca dowiadcza niezwykego poczucia cznoci z widowni. Komik moe powiedzie o wymianie energii, ktra zachodzi midzy nim a publicznoci, i pozwala mu stale zmienia wystp, aby odpowiada

KOCOWE PRZEMYLENIA

nieustannie zmieniajcym si nastrojom. Sam tego dowiadczyem, gdy prezentujc co wieczr dugi (a nawet groteskowo dugi) jednoosobowy program przed publicznoci, ktra bywa niezwykle zrnicowana, zaczem si zabawia, prbujc zaabsorbowa kadego z widzw. Jedn z najbardziej sprzecznych z intuicj nauk, jakie sobie przyswoiem, byo to, co naley robi, gdy czuje si, e publiczno zaczyna traci zainteresowanie. Kiedy reflektory wypalaj ci renice, nie masz szans naprawd zobaczy tych, dla ktrych wystpujesz, poza paroma pierwszymi rzdami entuzjastw stanowicych jedyn wizualn wskazwk. Poniewa nie moesz ich dojrze, jedynym sposobem, eby oceni ich zaangaowanie, jest dwik. Komik jest najbardziej zainteresowany miechem. Ja podczas moich wystpw spodziewam si miechw, chwil milczenia, szeptw i gwatownych westchnie w momentach najwikszego napicia. Czasami drobne zakcenie potrafi rozoy dowcip. Czasami sala ma tak akustyk, e trudno dosysze dwiki dobiegajce z widowni i wtedy przez cay wystp mam nieprzyjemne odczucie, e nikogo on nie bawi. Jak dotd jednak najbardziej niezawodnym kryterium zainteresowania widzw jest to, jak mocno kaszl. Kaszel jest wyran oznak, e kto oderwa uwag od wystpu i zaczyna si niecierpliwi. Syszaem, e wystpowanie na scenie jest sztuk powstrzymywania ludzi od kaszlu", i taka koncepcja cakiem mi si podoba. To, jak dugo naley wytrzyma pauz i jakim tonem wygosi kwesti, w znacznym stopniu zaley od oskrzelowych reakcji tysicznego tumu. Szybko pojem rwnie co, co przeczy wszelkim naturalnym odruchom, gdy jeste na scenie i wystpujesz przed ludmi. Kiedy syszysz, e trac zainteresowanie i zaczynaj kasa, musisz by cicho. Pewnie miaby ochot mwi goniej, wykonywa bardziej zamaszyste gesty i bardziej rzuca si im w oczy, ale caa rzecz w tym, eby robi co odwrotnego. Obecne na sali osoby bd wtedy musiay zamilkn i wyty uwag, aby ci sysze, a ponadto wysyasz im podwiadomy sygna, e dzieje si co interesujcego. Sztuczne i wyolbrzymione formy wspycia spoecznego w teatrze s dla nas wskazwk, jak stosowa takie popisy w codziennym yciu. Dotychczas rozmawialimy o angaowaniu ludzkich przekona. O wiele bardziej jednak zaley mi, aby ludzie podeszli ze sceptycyzmem do tego, co robi, i kierowali si nim w innych dziedzinach ycia, gdzie ich wierzenia mog zosta poddane gronej manipulacji. Jednoczenie sceniczna" cz mnie, ktr cieszy dramatyzm i cudowno, musi rwnoway sceptycyzm widowni wiar w me zdolnoci, co koliduje z

KOCOWE PRZEMYLENIA

pierwsz reakcj i wywouje intrygujc dwoisto. Miejmy nadziej. Bez wtpienia dla wielu jestem nieznonym, zadowolonym z siebie nudziarzem. Ale pozwlcie mi przynajmniej robi balona z samego siebie. W kwestii igrania z wierzeniami w kontekcie teatralnym odebraem jeszcze jedn lekcj, ktra czy si z t pierwsz i m m n i e j , t y m w i c e j . Ludzie przetwarzaj informacje, ktre im przekazujesz. Mog tylko przyj to, co do nich mwisz, i potraktowa to z waciw sobie doz sceptycyzmu. To prawda, e niektrzy wierz we wszystko, co si im powie, ale kto taki siedzi w domu, ogldajc w telewizji plotki z wyszych sfer, albo wanie wysya dziesi funtw osobie z pierwszego miejsca na licie. Jeli skupisz si na mwieniu albo pokazywaniu ludziom, jaki jeste interesujcy, w najlepszym wypadku wywoasz krtkotrwae uprzejme zaciekawienie, ktre szybko ustpi miejsca irytacji. Kiedy natomiast pozwolisz ludziom, eby sami to odkryli, staniesz si prawdziwym rdem fascynacji. A jeeli zobaczysz, e zaczynaj traci zainteresowanie, nie narzucaj si im, lecz zrb krok w ty. Opanuj dobrze t sztuk, a staniesz si kim interesujcym i wyjtkowym. Jak na ironi znam osoby praktykujce NLP, ktre szczyc si swymi zdolnociami komunikacyjnymi, ale poniewa pragn wszystkim dookoa uwiadamia, jacy to oni s czarujcy, nale do najmniej ciekawych ludzi, jakich kiedykolwiek spotkaem. Skrajn posta przybiera to u chrzecijaskich fanatykw stojcych na ulicy i goszcych nauki swojego Pana, niewiadomych faktu, e na jedn atwowiern duszyczk, ktra zareaguje pozytywnie na ich krzyki i natrctwo, przypadaj setki innych, ktre co najwyej mog utwierdzi w przekonaniu, e wszyscy chrzecijanie s stuknici. Zbyt czsto wanie w tak koszmarny sposb ludzie gosz swoje przekonania. Mam wic nadziej, e moja ksika tchnie odrobin entuzjazmu w niektre dziwne aspekty waszych umysw. Mam nadziej, e chocia z jednej czy dwch rzeczy, jakie wam pokazaem, zrobicie odpowiedni uytek, pamitajc, e prawdziwe dowody s waniejsze od ideologii. A jeli zdecydujecie si podzieli tym z innymi, mam nadziej, e zrobicie to zgrabnie i mdrze, rozkoszujc si potg wstrzemiliwoci i doceniajc moc tajemniczoci. I prosz, wydawanie zabawnych odgosw pozostawcie innym.

Korespondencja
W styczniu 2002 roku otrzymaem e-mail od mczyzny, ktry mia ogromne zastrzeenia do sceny pokazanej w jednym z wczesnych odcinkw Mind Control. Bya to scena, w ktrej na wycigach psw w Walthamstow pomagam jakiemu facetowi odebra wygran na podstawie kuponu z przegranego zakadu. Tamten czowiek napisa do Channel 4, a kopi listu wysa do mnie. Nie zwaajc na fakt, e po realizacji programu zwrcilimy dyrekcji toru pienidze, autor listu grzmi: Skoro on jest zdolny do popenienia takiego przestpstwa jak to, ktre zostao pokazane w telewizji, to co robi, kiedy nie stoi przed kamerami? Czy wykorzystywa swoje umiejtnoci, aby zacign do ka (czy moe powinienem napisa zgwaci) niejedn kobiet albo rozbi jaki zwizek?". Nieco dalej dodaje: Czy wyobraacie sobie, e wszyscy mogliby by tacy jak pan Brown? Przestpstwa, nieuczciwo, nastawianie ludzi przeciwko blinim? Nie daoby si tego wszystkiego opanowa. Ten wiat ju i tak jest dostatecznie zamiecony, abymy musieli jeszcze dzieli go z takimi ludmi jak on. Moglibycie rwnie zasugerowa panu Brownowi, eby zacz wie uczciwe ycie, by mc dobrze suy spoeczestwu, jak czyni caa reszta przyzwoitych i szanujcych prawo obywateli. Tego czowieka trzeba nauczy odrobiny szacunku". Byem tak zmieszany tym, e kto uzna za stosowne napisa taki list, e wycignem daleko idce wnioski (na co, jak podejrzewam, nie zdoby si Channel 4).

360

KORESPONDENCJA

Tego rodzaju niedoinformowane kanapowe moralizatorstwo, bdce wytworem nieustannie oburzonej i karmionej lektur Daily Mail" mentalnoci, stanowi jedn z bardziej przeraajcych i ohydnych cech naszego spoeczestwa. Jeeli jeszcze raz natrafi na co takiego, nie zawaham si napisa listu do Points of View i wywntrzy si na antenie pierwszego radia, do ktrego uda mi si dodzwoni. Od tamtej pory jednak pisz do mnie rnego rodzaju ludzie, ktrzy mocno przeywaj to, co robi. Tre tych czsto poruszajcych listw i e-maili jest bardzo zrnicowana, od przepojonych gbokim tragizmem baga miertelnie chorych, ktrzy widz we mnie swoj ostatni nadziej, a po wyrazy zapierajcej dech w piersiach nienawici. Gdzie porodku plasuj si wyznania obcych mi zupenie kobiet, ktre autentycznie wierz, e czy nas romans czy nawet wizy maeskie, jak rwnie liczne interpretacje mojej roli w duchu islamu. Mnstwo ludzi reaguje te na to, co postrzegaj jako nadawane przeze mnie drog nadprzyrodzon wiadomoci, i grozi mi zaskareniem do sdu. (Tego rodzaju listy nie docieraj ju do moich drzwi ani komputera tylko nieliczne przedzieraj si przez kafkowski filtr mego sekretariatu). Prezenty, ktre dostaj, s zbyt odraajce, aby tu o nich wspomina. Zreszt wol nie prowokowa ich nadawcw. Gwarantuj, e gdybym wymieni kilka z tych rzeczy, byoby wam niedobrze przez ca reszt dnia. Pomylaem wic, e na koniec zaprezentuj kilka e-maili i listw, jakie otrzymaem, abycie mogli zda sobie spraw z rnorodnoci reakcji, jakie wywouj moje wystpy Wybraem te, ktre uznaem za interesujce, a ich autorom chciabym podzikowa, e do mnie napisali. Oczywicie pozwalam im zachowa im anonimowo.
Od: xxxxx Do: info@derrenbrown.co.uk Wysano: 22 padziernika 2002; 00:35 Temat: pytanie
Przepraszam, e zabrzmi to dziwnie, ale czy Derren sprowadza ca swoj prac do sugestii psychologicznej'? Sdz, e tak naprawd chodzi mi o to, czy on myli, e jego eksperymenty" dowodz istnienia jakiej pozaziemskiej energii? Nie mwi o Bogu chodzi mi o niewidzialne wibracje komrek.

Od: xxxxx

328

KORESPONDENCJA

Do: xxxxx Wysano: 1 1 kwietnia 2002; 00:58 Temat: Derrenowi z mioci i alem Gdyby mg wykorzystywa swoje umiejtnoci do czego innego ni zbijanie majtku. Twoje umiejtnoci s nie tylko wyjtkowe, ale wrcz nadzwyczajne. Niektrzy z nas posiadaj naturaln moc postrzegania za porednictwem intuicji. Kiedy jako dziecko chodziam ulicami Londynu, oczyma duszy widziaam zarwno niebezpieczestwo, jak i schronienie, i godziam jedno z drugim dziki niezwykym wrodzonym zdolnociom. Dostrzegam, co tob kieruje. Jako dziecko bye bardzo poniany, oszukiwae, ukrywae swoje uczucia i atwo ci byo zdominowa, a przypuszczalnie najsilniej robia to matka. Czy bya Niemk, w sensie dyscypliny? Czue si may i czasami wci tak jest, ale ten bysk w twoich dorosych oczach odsania teraz wewntrzne emocje. Nie jeste byle kim. Kiedy przestaniesz popisywa si tymi klasycznymi technikami kontrolowania umysu i udowodnisz swoj osobowoci, e jeste kim? Gratuluj ci znakomitego oszustwa.

Od: xxxxx Do: info@derrenbrown.co.uk Wysano: 03 grudnia 2002; 14:50 cze... (przepraszam za mj angielski, ale jestem studentk z zagranicy) widziaam wiele programw o tobie w channel 4 i teraz chc wyprbowa to na sobie przyjad do Londynu 22 grudnia z Bournemouth moesz mi powiedzie, czy masz jakie wystpy 22 albo 23, poniewa bd wyjeda 23 grudnia chciaabym eby (jeli moesz) pokaza mi wiele rzeczy,

ktre umiesz (gdyby mg w swoim domu w niedziel... bo tak brakuje mi miaoci... i chc by sama) i jeszcze raz przepraszam, jeli powiedziaam co niestosownego dzikuj

ZWRACAM SI DO ELITY WIATOWYCH SAW Z MOIM FANTASTYCZNYM I CZARUJCYM TALENTEM. CHC BY SAWNA, BY GWIAZD I POTRZEBUJ AGENTA, EBY Ml W TYM

329

KORESPONDENCJA

POMG. MUSZ MIE SPECJALN KART, EBY CHODZI NA TE EGZOTYCZNE PRZYJCIA DLA GWIAZD I NA TAKIE PRZYJCIA, NA KTRE CHODZ SAWNI I BARDZO BOGACI, JAK ELTON JOHN. MUSI BY KTO, KTO JEST USTAWIONY I MOE Ml POMC, ALBO MA TAM PRZYJACI, ALBO ZNA KOGO, KTO MA DOJCIA DO RODZINY KRLEWSKIEJ. PONIEWA JA CHC WYJECHA DO AMERYKI I CHC BY SAWNA I POZNA W AMERYCE SAMA ROBSONA WALTONA. CHC SI DOBRZE BAWI I MIE WYPASIONE YCIE. OTO CZEGO NAPRAWD CHC, A MAM LUDZIOM WIELE DO ZAOFEROWANIA. CZUJ, E ZA OCEANEM CZEKAJ WIKSZE MOLIWOCI NA TAK TWRCZ ARTYSTK JAK JA. PODCHODZ BARDZO POWANIE DO SIEBIE I SWOICH AMBICJI I JESTEM OTWARTA NA PROPOZYCJE WPYWOWYCH LUDZI, A TAKIE KONTAKTY S DLA MNIE BARDZO WANE, BO UWIELBIAM BY W CENTRUM ZAINTERESOWANIA. PROSZ O SZCZERE I TYLKO KONKRETNE ODPOWIEDZI.

Od: xxxxx
Do: info@derrenbrown.co.uk Wysano: 3 listopada 2002; 01:21 Temat: Adres domowy Derrena czy to... Szczerze zachwycony wieczornym programem Mind Control Pomylaem, e w ramach eksperymentu sprbuj pozwoli, aby w mylach pojawi mi si jego domowy adres. Licz, e Derren pozostawi jakie wskazwki albo co. Bez przymusu. Oto, co mam: 14 Westgate Avenue, London SW11 albo 141 Westgate Avenue, London SW11 Z najlepszymi yczeniami

330

KORESPONDENCJA

Od: XXXXX Do: info@derrenbrown.co.uk Wysano: 12 kwietnia 2003; 17:29 Temat: Oglna symbolika Szanowny/a Pani/e Bybym niezmiernie wdziczny za przekazanie Derrenowi pytania o oglne zastosowanie symboliki wa, ktra wszdzie jest obecna. Byem zdumiony, spotykajc si z ni w tak pozornie niewinnym miejscu, jak na przykad logo British Telecoms noga i rka skadaj si na wyrany symbol wa. Nic na to nie poradz, ale uwaam, e jest w tym co zowrogiego. Istnieje rwnie caa masa symboli poncej pochodni itd. Chciabym si dowiedzie, co o tym myli Derren czy mgbym otrzyma jego odpowied mailem? Dziki Od: xxxxx Do: xxxxx Wysano: 07 lipca 2004; 12:03 Temat: Bg Derrenie Mog z wielk radoci oznajmi, e przestaem ysie i przybiera na wadze i nareszcie daem si porwa strumieniowi magii. Mam na imi xxxxx i bardzo jest mi potrzebne twoje wsparcie. Wierz, e ty i ja mamy wiele razem do zrobienia. Mj adres: xxxxx tel: xxxxx e-mail: xxxxx yj we wsplnocie, wic bardzo moliwe, e kto inny odbierze telefon. Licz, e Bg doprowadzi niebawem do naszego spotkania. Z niecierpliwoci czekam na wiadomo od ciebie. ******************* Michaelu Dzikuj za twojego maila. Prosie o wicej szczegw, a wic powiem ci, kim jestem. Jestem Synem Boga. Jestem Barankiem, a moja dusza to Jezus Chrystus. Prosz,

331

KORESPONDENCJA

przeka t informacj Derrenowi, jestem pewien, e go zainteresuje. Niecierpliwie oczekuj odpowiedzi.

332

KORESPONDENCJA

Od: xxxxx
Do: info@derrenbrown.co.uk Wysano: 30 marca 2003; 01:29 Temat: Kiedy si umiechasz Drogi Panie. W sobot 29 marca ogldaam paski program na Channel 4. To byo jak wybawienie, zobaczy kogo, kto rozumie energi naszych umysw. Byam zachwycona sposobem, w jaki wykorzysta pan wewntrzn energi, aby osign nie parapsychologiczny wprawdzie, ale i tak zabjczy efekt. Sama chtnie sprbowaabym czasem tego samego, ale niektrzy przemdrzali ludzie zdaj si mnie przed tym powstrzymywa. Myl, e pewnego dnia si spotkamy. Mio jest spotka kogo o tak wiatym i byskotliwym umyl* Szczerze oddana. Z wyrazami szacunku, xxxxx Dla tych, ktrzy rozumiej, oywiona glina albo wiadomy gwiezdny py.

xxxxx xxxxx xxxxx Sobota, 8 stycznia 2005 Drogi panie Brown! Jest pan taki inteligentny, a zarazem taki gupi. I prawdopodobnie nie zgad pan, dlaczego tak uwaam. Dlaczego? Poniewa jest pan przykry i przygnbiajcy, posiadajc przy tym inteligencj pozwalajc zdecydowa, aby takim nie by. Przekornie nie wykazuje si pan wiksz wiedz ni ktrakolwiek z paskich starannie wybranych ofiar. Wszystkim, wcznie z sob, wyrzdza pan szkod, dajc z siebie tak mao pozytywnego czowieczestwa. Wykorzystuje pan natur czowieka, jego pragnienie bycia kochanym, pragnienie bycia postrzeganym nie jako kto obcy i nie jak gorszy gatunek drapienika. Wykorzystywanie tego dla swych egoistycznych korzyci to idiotyzm. Chciaabym, aby zdystansowa si pan do swej przeszoci i okresu dojrzewania. Jeli pan tego nie zrobi, pozostanie pan niewiadom swego umysowego opnienia. Idiota. Szczerze oddana Molly Cutpurse xxxxx xxxxx

365
xxxxx
XXXXX

13.06.04
Drogi Der renie Tak mi przykro. Mylaam, e przyjedziesz do Londynu, aby si ze mn zmierzy.

KORESPONDENCJA

Przyszam na twj wystp, ten premierowy (7.06.04), aby ci pokaza, e jestem silniejsza i potniejsza od ciebie. Kiedy zdaam sobie spraw, e przybye do Londynu nie po to, aby rzuci mi wyzwanie, natychmiast posaam mojego geniusza mistrzostwa, aby ci pomg. Jestem pewna, e czue jego obecno, kiedy wchodzi na scen. Moesz go zatrzyma. Na pewno bdzie ci dobrze suy. Derrenie, nie jeste mistrzem Jedi, jak pisze o tobie magazyn Empire. Ale i tak jeste wyjtkowym czowiekiem. Mistrz Praktyk NLP Genie Tarner, trener najlepsza studentka doktora Richarda Bandlera

Lektura uzupeniajca i cytowane teksty

Magia
Mark Wilson, Complete Course in Magic (Kompletny kurs magii), Running Press Book Publishers, 1991 Ta ksika wprowadzia mnie w powan magi. Jest gruba i zawiera wszystko, od kameralnych sztuczek z monet i kartami a po numery sceniczne, ktre mona wykonywa w domu. Jean Hugard, The Royal Road to Card Magic (Krlewska droga do magii kart), New Dawn Press, 2004 Jeli chcesz uczy si profesjonalnego kuglarstwa, to jest twj punkt wyjcia. Bdziesz jednak musia jej poszuka powane ksiki o magii nie le w Waterstone. Skontaktuj si z miejscowym ksigarzem.

Pami
Harry Lorayne, How to Develop a Super Power Memory Oak osign pami o nadzwyczajnej sile), Frederick Fell, 1996 To klasyczne dzieo, ktre wznawiano wiele razy od czasw pierwszego wydania z 1940 roku, ktrego egzemplarz mam w domu. Lorayne to cieszcy si wielkim powodzeniem magik i ekspert w dzie-

335

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

dinie pamici. W ksice tej znajdziecie bardziej szczegowy opis regu, ktre omwiem tutaj. Dominie O'Brien, Learn to Remember (Naucz sie zapamitywa), Chronicie Books, 2000 O'Brien to prawdopodobnie najwikszy wspczesny ekspert w dziedzinie pamici. Napisa wiele prac na ten temat. Omawiana ksika jest lirycznym wprowadzeniem do zagadnienia, ale chyba nie tak uytecznym jak bardziej konkretne dzieo tego autora: How to
Develop a Perfect Memory.

Kenneth L. Higbee, Your Memory (Twoja pami), Marlowe & Co., USA, 2001 Dzieo to oferuje zrwnowaone spojrzenie na techniki zapamitywania i natur pamici. Higbee jest uczciwy i pragmatyczny, piszc o pewnych aspektach doskonalenia pamici, ktre w innych ksikach s czsto przedstawiane faszywie. Szczeglnie polecam. Frances Yates, The Art of Memory (Sztuka zapamitywania), Pim-lico, 1992 To wspaniae dzieo opisujce dzieje mnemotechniki. Nie oferuje zbyt wielu praktycznych porad, ale zawiera fascynujce spojrzenie na ten tajemniczy i ezoteryczny temat. Jonathan D. Spence, The Memory Palce of Mateo Ricci (Paac pamici Mateo Ricciego), Penguin Books Australia, 1994 Jeli tak samo jak ja doznajesz ekscytacji na sam wzmiank o paacach pamici, ta znakomita ksika jest przeznaczona dla ciebie. Nie ma zbyt wielkiego wyboru literatury powiconej temu tematowi. Nie jest to przewodnik, lecz raczej bogate opracowanie historyczne i akademickie. Z pewnoci zainspiruje ci do gbszych docieka.
LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

Hipnoza i sugestia
Graham F. Wagstaff, Hypnosis: Compliance and Belief (Hipnoza podatno i wiara), Saint Martin's Press, 1998 Tym, ktrzy chc zrozumie hipnotyzm, Wagstaff proponuje podejcie behawiorystyczne. Chocia jego ograniczenia s niezaprze336

czalne, jest cenne jako spjna logicznie argumentacja przeciwko koncepcji, e hipnotyzm ma w sobie co z magii. Jay Haley, Jay Haley on Milton H. Erickson Qay Haley o Miltonie H. Ericksonie), Brunner Mazel Inc., 1993 Znakomita ksika o tym rzekomo niezwykym facecie i jego metodach, chocia najlepiej czyta j z odrobin rezerwy. Michael Heap (red.)> Hypnosis: Current Clinical, Experimental and Forensic Practices (Hipnoza wspczesna praktyka kliniczna, eksperymentalna i sdowa), Croom Heim, 1988 Bynajmniej nie jest to lekki poradnik, ale zawiera kilka dobrych, sceptycznych esejw na temat NLP i Ericksona.

Programowanie neurolingwistyczne
Na wstpie zaznacz, e warte przeczytania s przede wszystkim wczesne ksiki Bandlera i Grindera. Osobicie unikabym wikszoci pniejszych ksiek napisanych przez innych autorw, jak rwnie podrcznikw NLP Richard Bandler, John Grinder, Frogs into Princes: Neuro-Lingui-stic Programming (Z aby w ksicia programowanie neurolingwistyczne), Read People Press, 1979 Lektura obowizkowa dla kadego, kto interesuje si NLP Warto po ni sign, jeli chcesz za pomoc tej techniki dokona jakich zmian, a poza tym wietnie si j czyta.

337

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

Richard Bandler, John La Valle, Persuasion Engineering (Technologia perswazji), Meta Publications USA, 1996 Przyjemna ksika Bandiera powicona technikom sprzeday. Naprawd mi si podoba. Richard Bandler, John Grinder, Trance-Formations (Trans-formacje), Read People Press, 1981 Ksika o stosowanych w NLP technikach transu. Chocia zabawna, nie najlepsza na pocztek. Jest przeznaczona gwnie dla entuzjastw i przyszych terapeutw. Richard Bandler, Magic in Action (Magia w akcji), Meta Publications, 1992 Ksika zawierajca zapisy sesji, jakie przeprowadzi Bandler z rnymi klientami. Znajomo technik moe okaza si pomocna, ale dzieo to przedstawia Bandiera jako posta o wiele gbsz i bardziej inteligentn, ni jest w rzeczywistoci. Niezaprzeczalnie jest to interesujca lektura, przesycona charyzm Bandiera. Richard Bandler, John Grinder, Patterns of the Hypnotic Techniques of Milton H. Erickson (Wzorce technik hipnotycznych Miltona H. Ericksona), Meta Publications USA, 1975 To ksika, od ktrej si wszystko zaczo. Mniej przyjemna w lekturze ni pniejsze ksiki tych autorw. Bandler twierdzi, e mona si obej bez wikszoci tego, co zawiera. Stanowi jednak interesujce wprowadzenie do metod Ericksona i klasykw tematu.

Iluzja kognitywna
Massimo Piattelli-Palmarini, Inevitable Illusions: How Mistakes of Reason Rule Our Lives (Nieuchronne zudzenia jak bdy rozumowania kieruj naszym yciem), John Wiley & Sons Inc. 1996 Jest to bardzo sympatyczne i przystpne spojrzenie na to, jak nasz umys wprowadza nas w bd. Ksika pena paradoksalnych przykadw tego rodzaju, o jakich czytae tutaj, zwizanych z
338

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

rzutami kostk lub monet, chorobami i przedmiotami ukrytymi w pudekach. Riidiger Pohl, Cognitive Illusions (Iluzje kognitywne), Psychology Press, 2004 Pohl stworzy antologi opracowa akademickich powiconych temu zagadnieniu i w efekcie powstaa bardzo wszechstronna ksika, chocia, co zrozumiae, bardziej oscha ni dzieo Piatellego. Znakomite dzieo powicone tej nowej dyscyplinie nauki.

Sceptycyzm i nauka
Daniel E. Moerman, Meaning, Medicine and the Placebo Effect" (Znaczenie, medycyna i efekt placebo"), Cambridge University Press, 2002 Jest to omwienie efektu placebo, zachcajce do bliszego przyjrzenia si takim rzeczom jak kolor, opakowanie i znaczenie, jakie przypisujemy zaywanym lekom. Dylan Evans, Placebo: Mind Over Matter in Modern Medicine (Placebo umys ponad materi we wspczesnej medycynie), HarperCollins, 2004 T ksik szczeglnie polecam. To wspaniaa lektura, ktra ukazuje potg i ograniczenia efektu placebo. Warto po ni sign, jeli cho troch interesujesz si jak odmian medycyny. Dick Taverne, The March of Unreason: Science, Democracy and the New Fundamentalism (Marsz absurdu nauka, demokracja i nowy fundamentalizm), Oxford University Press, Oxford, 2005 Znakomite i wane dzieo, ktre nie zostawia suchej nitki (i susznie) na wielu pogldach lobby Zielonych, ktrzy przedkadaj ideologi nad dowody. Teza Taverne'a jest taka, e atwe relacje midzy mediami a tego rodzaju grupami nacisku s gboko sprzeczne z demokracj i stanowi zagroenie dla rozwoju nauki. Taverne szuka prawdziwych argumentw za i przeciw takim niepopularnym zjawiskom jak roliny modyfikowane genetycznie i raz za razem pokazuje, e nasze obawy s zwycistwem manipulowanych przez media emocji nad faktami i rozumem. Ksika, ktr powinni przeczyta nasi ekofundamentalistyczni przyjaciele. A gdyby nie
339

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

chcieli, wydaniem w twardej oprawie mona im zawsze wybi z gowy par gupot.

Eksperymenty psychologiczne
Stanley Milgram, The Individual in a Social World: Essays and Experiments (Jednostka w wiecie spoecznym eseje i eksperymenty), Longman Higher Education, 1977 Ksika zawiera sprawozdanie z przeprowadzonego przez Milgrama synnego eksperymentu ulegoci, ktry zacz by kojarzony z jego nazwiskiem. (Tym z was, ktrzy wci nie s z nim zaznajomieni, podpowiadam, e chodzi o eksperyment z rzekomymi elektrowstrzsami, ktry pokazalimy w programie The Heist). Poza tym kamieniem milowym psychologii spoecznej ksika omawia wiele fascynujcych koncepcji i eksperymentw. To wspaniaa lektura, bardzo przystpnie napisana. Zawiera nawet rozdzia o ukrytej kamerze. Lauren Slater, Opening Skinner's Box: Great Psychological Experiments of the Twentieth Century (Otwieranie skrzynki Skinnera wielkie eksperymenty psychologiczne dwudziestego wieku), Bloomsbury, 2004 Mino troch czasu, zanim przekonaem si do tej ksiki. Kwiecisty styl Slatera nie zawsze zgadza si z akademick natur przedmiotu. Zrazu rzecz wydaa mi si powierzchowna, oparta na domniemaniach i niemdra, ale pniej podbia moje serce. Co zaskakujce, szczeglnie poruszajcy jest rozdzia o uzalenieniach. Ksik t czyta si jak dobr powie, dziki czemu opisane w niej najgoniejsze eksperymenty ostatniego stulecia znw nabieraj ycia. Kiedy spojrzysz na ni pod takim ktem, okae si wcigajc i przyjemn lektur.

Odczytywanie niewiadomych zachowa

Malcolm Gladwell, Blink: The Power ofThinking Without Thinking
340

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

(Z przymrueniem oka potga bezmylnego mylenia), Penguin, 2006 Nigdy nie zanudzam ludzi, chwalc si, e kiedy Gladwell przyby do Londynu, byem jedyn osob, ktr poprosi o spotkanie (tak mi powiedziano). Jest to bardzo przyjemna i przystpnie napisana ksika o wydawaniu natychmiastowych trafnych osdw, oparta na caej gamie rde. Osobicie uwaam, e brak jej sceptycyzmu. Autor pozwala swej bogatej wyobrani akceptowa bez wyranych oporw rne twierdzenia, przez co jego dzieo wydaje mi si troch powierzchowne i nie tak intrygujce, jak mogoby by. Moje zakopotanie jest tym wiksze, e to ja byem jedyn osob, ktr autor poprosi o spotkanie podczas swej wizyty w Londynie. Aldert Vrij, Detecting Lies and Deceit (Wykrywanie kamstw i oszustw), John Wiley & Sons, Chichester, 2001 To znakomite dzieo o wykrywaniu kamstw. Vrij to jeden z prawdziwych ekspertw i wielkich badaczy w tej dziedzinie, a jego ksika jest bogata w szczegy i opisy eksperymentw. Przeznaczona zarwno dla zawodowcw, jak i studentw oraz pracownikw naukowych, stanowi jedn ze stosunkowo niewielu powanych ksiek na ten temat. Stan Walters, The Truth about Lying: Everyday Techniques for Dealing with Deception (Prawda o kamstwie codzienne techniki radzenia sobie z oszustwami), Sourcebooks, 2000 To prostsza i bardziej przystpna od poprzedniej ksika o wykrywaniu kamstw. Jestem pewien, e dziki temu spotka si z szerokim zainteresowaniem. Jednake jest to dziedzina o wiele bardziej zudna i nieuchwytna, ni jest w stanie to odda wiele popularnych opracowa tematu. Peter Colletta Book of Tells (Ksiga znakw), Bantam Press, 2004 Bogaty i przejrzysty przewodnik po obszarze mowy ciaa i ukrytych sygnaw. Zabawna lektura dla pocztkujcych. Paul Ekman, Erika Rosenberg, What the Face Reveals (Co ujawnia twarz), Oxford University Press, USA, 2005

341

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

To ogromny obszar do zbadania, lecz dzieo Ekmana i Rosenberg, porzdkujce wszystkie moliwe ruchy mini ludzkiej twarzy, pozwolio osobom biegym w tej dziedzinie wypracowa pozornie nadludzk zdolno wychwytywania mikrosygnaw drobnych i szybkich skurczy oraz niezgodnoci, ktre zdradzaj prawdziwe emocje. Jest to raczej opracowanie akademickie ni domowy poradnik, ale take znakomita lektura dla entuzjasty. Paul Ekman, Wallace V- Friesen, Unmasking the Face (Zdzieranie maski), Malor Books, 2003 Jest to bardziej przystpny punkt wyjcia do zrozumienia dziea Ekmana, zawierajcy wiele wicze, ktre pozwol ci rozwin wraliwo niezbdn do obserwowania ludzi. Znakomita pozycja.

Religia, sceptycyzm i zjawiska paranormalne

Richard Dawkins, The God Delusion, Bantam Press, 2006 (wydanie polskie: Bg urojony, CiS, Warszawa 2007 Czasem podczas wywiadw sysz podstpne pytanie o moj ulubion ksik i jak dotd moja odpowied brzmiaa: Dzienniki londyskie Jamesa Boswella. Ale ju tak nie jest. Dawkins, z czego nikt poza paroma dziennikarzami z Timesa" si nie ucieszy, zepchn mego ulubionego dandysa na drugi plan. auj jedynie tego, e Dawkins pisze takie ksiki i realizuje takie programy telewizyjne, ktre sam chciabym stworzy. Bg urojony to bardzo wany argument w obronie ateizmu i usystematyzowane spojrzenie na wszystkie aspekty wiary oraz dowody" na istnienie Boga. Mona by j poleci kadej osobie wierzcej, ktra jest na tyle inteligentna i odwana, aby zakwestionowa swoj wiar. Dla wielu, wcznie z tymi, ktrzy dryfuj wok agnostycyzmu albo napenionej poczuciem winy pwiary, jest to wielkie, zmieniajce wiatopogld dzieo. Dla ateistw, jak ja, to wcigajca i wspaniaa lektura, ktra wszechstronnie i przekonywajco obala mity zwizane z wierzeniami religijnymi. W tych okrutnych czasach, kiedy gone wyraanie lepej wiary powinno wprawia nas w zakopotanie, ksika ta stanowi argument, ktry powinien by wysuwany na pierwszy plan bez przepraszania czy bojani.
342

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

Richard Dawkins, DeviVs Chaplain (Kapelan diaba), Weidenfeld & Nicolson, 2003 Dla tych, ktrych nie wcigny od razu dobrze znane dziea naukowe Dawkinsa, jest to wspaniay zbir esejw na rne tematy, lecz na wsplnym podou satysfakcji, jak mona znale na tym wiecie bez odwoywania si do religii albo innych wierze paranormalnych. To pierwsza ksika Dawkinsa, ktr przeczytaem, i dziki niej zostaem jego zagorzaym zwolennikiem. Esej o tragedii 11 wrzenia da niewtpliwie pocztek kolejnym przemyleniom, z ktrych zrodzi si Bg urojony i zrealizowany przez Channel 4 odwany film dokumentalny rdo wszelkiego za? Bertrand Russell, Sceptical Essays (Szkice sceptyczne), Rout-ledge, 1992; Why I Am Not a Christian (Dlaczego nie jestem chrzecijaninem), Routledge, 2004 Klasyczne, znakomite dziea mistrza racjonalizmu. W tej dziedzinie lektura obowizkowa. Burton L. Mack, Who Wrote the New Testament? The Making of the Christian Myth (Kto napisa Nowy Testament? Powstawanie chrzecijaskiego mitu), HarperCollins, 1995 Bardzo przystpne i gruntowne spojrzenie na powstanie Nowego Testamentu. Zaczem czyta t ksik jako na wp wierzcy, a kiedy skoczyem, moja wiara leaa w gruzach. Kiedy zdasz sobie spraw, e Biblia nie jest dzieem historycznym, a przez to nie mona potraktowa przypowieci biblijnej o zmartwychwstaniu jako dowodu na prawdziwo Boga, wszystko si sypie. Genialna pozycja. Tim Callahan, Secret Origins of the Bible (Tajemnicze rda Biblii), Millenium Press, USA, 2002 Interesujce i atrakcyjne podejcie do Pisma witego w kontekcie mitologii porwnawczej, chocia ksika Macka stanowi lepszy sposb na ogarnicie niezbdnych faktw historycznych. Randall Helms, Gospel Fiction (Ewangeliczna fikcja), Prometheus Books UK, 1990
343

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

Skrcony przewodnik po historycznych wpadkach Nowego Testamentu. Sam Harris, The End of Faith: Religion, Terror and the Future of Reason (Zmierzch wiary: religia, terror i przyszo rozumu), Free Press, 2006 Wspaniaa ksika odsaniajca zagroenia zwizane z wierzeniami religijnymi naszych czasw. Znakomita w parze z Bogiem urojonym Dawkinsa. Harris to niezwyky pisarz, a ksika jest porywajca, aczkolwiek uwaam, e pomija wiele powodw, dla ktrych modzi muzumanie angauj si w dziaalno terrorystyczn. Mark Juergensmeyer, Terror in the Mind of God: The Global Rise of Religious Violence (Terror w imi boe globalny wzrost przemocy na de religijnym), University of California Press, 2003 Jeli spodobaa ci si ksika Harrisa i czujesz niedosyt, jest to kolejna warta przeczytania pozycja na ten temat. Daniel C. Dennett, Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon (Odczynianie uroku: religia jako zjawisko naturalne), Allen Lane, 2006 Znakomita analiza religii, ale chyba nie tak wyrazista i porywajca jak Bg urojony. Michael Shermer, How We Believe: Science, Skepticism and the Search for God (Jak wierzymy: nauka, sceptycyzm i poszukiwanie Boga), Owl Books, Nowy Jork, 2003; Why People Believe Weird
Things: Pseudoscience, Superstition and Other Confusions of Our Time

(Dlaczego ludzie wierz w rzeczy niesamowite: pseudonauka, zabobon oraz inne dziwactwa naszych czasw), W. H. Freeman &Co., 1997 Shermer to znakomity pisarz zajmujcy si zagadnieniami natury wierze, a jego ksiki s naprawd warte przeczytania. Stuart A. Vyse, Believing in Magic: The Psychology of Superstition (Wiara w magi: psychologia przesdu), Oxford University Press Inc., USA, 2000 Dobra alternatywa dla Why People Believe Weird Things. Obie ksiki dotycz spraw zasadniczych.
344

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

John Diamond, Snake Oil (Wowy olej), Vintage, 2001 Ksika powstaa, kiedy autor umiera na raka. To potny atak na rodowiska medycyny alternatywnej, ktre narzucay si Diamondowi w ostatnich miesicach jego ycia. Jest to rwnie wolna od

345

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

sentymentw, heroiczna deklaracja czowieka, ktry nie wyrzek si godnoci w zamian za pomoc, ktr wielu zdesperowanych ludziom trudno byoby odrzuci. Francis Wheen, How Mumbo-Jumbo Conquered the World: A Short History of Modern Delusions (Jak hokus-pokus podbio wiat: skrcone dzieje nowoczesnych zudze), HarperPerennial, 2004 Bardzo atrakcyjne spojrzenie na rozwj przesdw i nieracjonalnoci na tle socjopolitycznym. Szczeglnie polecam. David Marks, The Psychology of the Psychic (Psychologia parapsychologii), Prometheus Books UK, 2000 Wspaniaa ksika, ktra porusza niektre pikantne kwestie zwizane z pseudonauk i prbuje wyjani, dlaczego ludzie wierz w takie rzeczy. Robert Todd Carroll, The Skeptic's Dictionary: A Collection of
Strange Beliefs, Amusing Deceptions and Dangerous Delusions

(Leksykon sceptyka: zbir dziwnych wierze, zabawnych oszustw i niebezpiecznych zudze), John Wiley & Sons Inc., 2003; James Randi, An Encyclopedia of Claims, Frauds and Hoaxes of the Occult and Supernatural (Encyklopedia wierze, oszustw i mistyfikacji okultyzmu), St Martin's Press, 1997 Atrakcyjna odtrutka na wszelkiego rodzaju pseudonaukowe nonsensy. Ian Rowlands, Full Facts Book of Cold Reading (Naga prawda o zimnym odczycie), 2000 Istnieje kilka ksiek na temat zimnego odczytu stosowanej przez psychotronikw techniki, dziki ktrej mog powiedzie ci wszystko o tobie oraz twoich zmarych krewnych jednak ksika Rowlanda jest najlepsza. Obecnie dostpna tylko na jego stronie internetowej.

346

LEKTURA

UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

Autor anonimowy, Confessions of a Medium (Zwierzenia medium), Micky Hades International, 1976 Tej ksiki nie bdzie atwo znale. Tak samo poszukiwania oszukaczych mediw" nie doprowadz do jednoznacznego rezultatu. Wiele starych ksiek odnosi si do mediw epoki wiktoriaskiej, ta jednak stanowi podrcznik faszerstw w nowoczesnym stylu.

Inne cytowane dziea

M. H. Erickson, Ernest L. Rossi, The Indirect Forms of Suggestion" [w:] The Collected Papers of Milton H. Erickson on Hypnosis, red. E. L. Rossi, Irvington, New York 1980, t. 1, ss. 452-477. P. McCue, Milton H. Erickson: a critical perspective" [w:] Hypnosis: Current clinical, experimental and forensic practices, red. M. Heap, Croom Helm 1988, ss. 257-267. % S. G. Cody, The stability and impact of the primary representational system in neurolinguistic programming: a critical examination, praca dyplomowa, University of Connecticut 1983.

D. T. Lykken, The Case against polygraph testing" [w:] The Polygraph Test: Lies, Truth, and Science, red. A. Gale, Sage, London 1988, ss. 111-126. P. Ekman, Why lies fail and what behaviours betray a lie" [w:] Credibility Assessment, red. J. C. Yuille, Kluwer, Dordrecht 1989, s. 71-82. a P. Ekman, Telling lies: clues to deceit in the marketplace, politics and marriage, Guilford Press, New York 1992, ss. 184-201. P. Ekman, W. V. Friesen, Nonverbal leakage and clues to deception", Psychiatry 1969, t. 32, ss. 88-105.

LEKTURA

UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

P. Ekman, W. V. Friesen, Felt, false and miserable smiles", Journal of Personality and Social Psychology 1982, t. 39, nr 6, ss. 11251134.

LEKTURA UZUPENIAJCA I CYTOWANE TEKSTY

M. G. Frank, P. Ekman, The Ability to detect deceit generalizes across different types of high-stake lies", Journal of Personality and Social Psychology 1997, t. 72, nr 6, ss. 1429-1439. P. Ekman, M. O'Sullivan, Who can catch a liar?", American Psychologist 1991, t. 46, ss. 913-920. B. M. dePaulo, R. H. Pfeifer, On-the-job experience and skill at detecting deception", Journal of Applied Personal Psychology 1986, t. 16, ss. 249-267. B. F. Skinner, Superstition in the Pigeon", Journal of Experimental Psychology 1948, t. 38, ss. 168-172. M. V. Wagner, E. K,,Morris, Superstitious behaviour in children", The Psychological Record 1987, t. 37, ss. 471-488. O. Koichi, Superstitious behaviour in humans", Journal of Experimental Analysis of Behaviour 1987, t. 47, ss. 261-271. R. Hyman, The Mischief-Making of Ideomotor Action", The Scientific Review of Alternative Medicine, jesie-zima 1999.