Micha Waliski

Suchajcie ludzie tej opowieci1

W tym i trzech nastpnych odcinkach odejd nieco od formuy charakteryzujcej kilka ostatnich przegldw2, ograniczajc do minimum wasny komentarz, a eksponujc cudzysw. Perturbacje wydawnicze Literatury Ludowej wpyny te w pewnym stopniu na fakt, i cztery kolejne przegldy obejm jeden, ale za to duszy okres. Miesice brzemienne faktami, wydarzeniami, rzecz znamienna: problematyka folkloryzmu, serial, komiks, ufologia, dyskusje o seksie pornografii, a w jakiej mierze take i nurt wiejski (tak, tak!) znikny jakby w ostatnich miesicach z kolumn tygodnikw i miesicznikw. elazne, priorytetowe tematy naszej publicystyki kulturalnej, znikajc z horyzontu prasowego, potwierdziy w pewnym sensie opini, i su czsto dyskusjom zastpczym, pozornym. Ale z przekazw istnych znikny i dowcipy. Przyjdzie nieco poczeka i pewnie znw wypyn. Jedne i drugie zreszt. Miesice eskalacji emocji, hutawki nastrojw, optymizmu, rozczarowa, nadziei, imiechu, ez i zwtpienia. Nieznany z naszych powojennych dziejw zalew publikacji rnego autoramentu, nowych pism i pisemek, drukw ilotnych, literatury i sztuki plakatowej, folkloru powielaczowego; hipertrofia sowa mwionego, pisanego, drukowanego. Dziesitki, setki samorodnych, wyrosych in crudo talentw oratorskich, politycznych, poetyckich. Walka z nowomow i przejawy ...nowo-nowomowy. Rozbijanie fasad i penetracja tyw kultury. Blichtr, poza i kamstwo kontra szczero, autentyzm i prawda. Eskalacja zachowa spontanicznych. Wybr dokonany wych czterech przegldach to ledwie okruch tego, co moe zainteresowa folkloryst i czytelnika Literatury Ludowej. Zatem Suchajcie ludzie tej opowieci jest to opowie prawdziwa yje w Trjmiecie wspaniay facet co si Wasa nazywa
1

Felieton z cyklu przegldw prasy w Literaturze Ludowej. Por. Micha Waliski, Suchajcie ludzie tej opowieci Przegld prasy 16 IV 1980 - 12 XII 1981 (I), Literatura Ludowa 1991, nr 1-6, s. 90-97. 2 Ten i trzy kolejne przegldy prasy ukazuj si ze znacznym opnieniem z przyczyn niezalenych od autora i redakcji, bowiem zatrzymane zostay przez cenzur [przyp. redakcji].

Gdaski stoczniowiec znuony walk z dopywem arcia zby wskim z rady na inn wymyli sposb wolne zaoy zwizki Eje, suchajcie, bracia Polacy o wolnych zwizkach ballady Bd was chroni w strajku i pracy przed wrogim cieniem zagady. W kilka czy kilkanacie dni po powstaniu tej anonimowej piewanej na melodi Ballady o Mickiewiczu nowiny (Zeitslieder) pojawi si w prasie spoeczno-kulturalnej pierwsze, gorce relacje, reportae, komentarze, wypowiedzi dotyczce wydarze w Gdasku i w Szczecinie (na peniejsze relacje o wczeniejszych strajkach lipcowych przyjdzie jeszcze poczeka.3 W takim gorcym, sercem dyktowanym komentarzu Kazimierz Dziewanowski mwi: Szczeglnie za zdumia wszystkich fenomen polskiej klasy robotniczej, klasy modej, lecz wiadomej i przepojonej spokojn pewnoci, przeniknitej patriotyzmem, stanowczej i rozsdnej. Udowodnia ona, e naprawd jest klas przodujc. [...] Wydarzenia sierpniowe udowodniy te, e Polska jest krajem, ktrym nie mona kierowa uproszczonymi metodami. Polskie tradycje, polska mentalno i polska kultura wszystko to sprawia, e nakazowy tryb kierowania spoeczestwem nie moe zda egzaminu. [...] I znowu tak jak przy sowie kompromis widzimy, e inne sowo odzyskuje walor i znaczenie. Sowem tym jest humanizm i humanistyczny. Niemao napracowano si, by podway sens tego sowa, pomniejszy jego znaczenie, zdeprecjonowa je, a nawet omieszy. Humanistyczny znaczyo: nieprzydatny, zbdny, bdcy niepotrzebnym luksusem, zawad czy kul u nogi. [...] Czas przywrci znaczenie podstawowym, trwaym, sprawdzonym wartociom, przywrcic sens sowom i oczyci pojcia. Przede wszystkim za czas przywrci nadrzdne znaczenie prawdzie jako podstawowemu warunkowi zaufania. Okazao si znowu, e prawda nie jest nieprzydatn zachciank humanistw, tak ja i humanizm nie jest nieprzydatnym kwiatkiem u koucha. I jedno, i drugie to nieodzowne narzdzia, bez ktrych nie mona wznie solidnej budowli4.

3 4

Por. m.in. S. Jadczak, Lublin Lipiec 80. Kontrasty 1981, nr 7. Polski Sierpie, Literatura 1980, nr 36. W 37 numerze pisma reportae W. Adamieckiego i K. Jagieo, Rzecz wiksza niz stocznia. Gdask-Gdynia Pocztek. Gdask-Gdynia Fina. Wypowied stoczniowca we Fragmentach notatek gdaskich J. Surdykowskiego: I jeszcze czekanie na prawd. Powiedzcie nam prawd, moemy nie je szynki, ale chcemy wiedzie dlaczego? Bardziej to nas uszanuje ni wszelkie nagrody wrczane w odwitnym milczeniu! (ycie Literackie 1980, nr 38; tame J. Surdykowskiego Myli sierpniowe). Zajrzyjmy take do relacji H. Dobosza i A. Zwanieckiego Struktura solidarnoci (Tygodnik

Motywy prawdy, wiarygodnego, odkamanego sowa stan si centralnymi motywami wielu pieni i wierszy strajkowych, jak choby w tekcie zaczynajcym si od znamiennego oskarenia: Od kamstwa do kamstwa Od obdu do obdu Od gr a do Gdaska Do mamy obdu czy w synnym Postulacie 22: Przestacie ludzi oszukiwa Zamyka oczy, chowa gowy Zamienia godno i kultur W olbrzymi sklep monopolowy Przestacie dzieli nas i skca Rozdziela punkty, przywileje Przemilcza niewygodne fakty Faszowa historyczne dzieje Przywrcie warto wielu sowom By ju nie byy pustymi sowami By y z godnoci i pracowa Z solidarnoci midzy nami. Oprcz motywu prawdy, sowa odkamanego gwnymi tematami tej twrczoci stan si duma i godno, walka, zwycistwo, wolno. I solidarno. Jak zauwaa Jadwiga Puzynina w piknej refleksji nad rozwaaniami ks. Jzefa Tischnera powiconymi etyce solidarnoci: Z zakamaniem szczeglnie czsto wi si sytuacje okrelone czasownikiem solidaryzowa si, wtedy kiedy oznacza ono deklarowanie, wyraanie solidarnoci. Czaso wnik ten jest naduywany w tekstach spoeczno-politycznych i w wielu wypadkach jest czcz formuk, za ktr nie stoi rzeczywista solidarno, stanowi jeden z elementw tzw. nowomowy (np. Z caego kraju nadchodz listy solidaryzujce si z apelem Walerego Pstrowskiego). Trzeba przyzna, e solidarno jest sowem, ktrego blask w latach powojennych osab na skutek cigego wyraania, manifestowania, umacniania solidarnoci. Niemniej jednal, jak wida, sowo to nie zatracio swej magicznej siy, skoro

Kulturalny 1980, nr 37); A. Krajewskiej, Szczecin sierpie 1980... padziernik 1980 (ycie Literackie 1980, nr 44) lub W. Adamieckiego Sceny z dni pierwszych (Literatura 1980, nr 42).

stao si hasem nowego, penego szlachetnych intencji ruchu. Poniewa jednak wszelkie magiczne oddziaywania najpikniejszych nawet hase bywaj niebezpieczne i ambiwalentne, sdz, e warto zastanawia si przede wszystkim nad treciami, jakie sowo to niesie, i nad sytuacjami, jakie opisuje w praktyce. Wtedy jego sia inspirujca moe by mniej ywioowa, bardziej powizana z osobist refleksj czowieka i jego wiadomym wyborem moralnym5. Charakterystyczne: refleksja nad nowomow rodzia si rwnolegle i niezalenie wrd intelektualistw, jak i szarych, prostych, ogupionych ludzi. Roboli... Opinia publiczna mwi prof. Wadysaw Markiewicz mao wie na przykad o tym, i w czasie trwania strajku w Stoczni im. Wodzimierza Lenina powstaa znana nie tylko w okruchach poezja proletariacka, oprcz namitnych dyskusji politycznych rozwino si niezwykle bujne, jak na wicej ni spartaskie warunki bytowania w okupowanym zakadzie, ycie kulturalno-artystyczne, e obowizywa w stosunkach midzyludzkich niemal ascetyczny rygoryzm moralny itp. Fakty te rzucaj z pewnoci nowe wiato na niedajc si uj w sztywne schematy bogat obyczajowo robotnicz znan socjologom jak si okazuje nadzwyczaj powierzchownie.6 Jake t znaczc powierzchowno wiedzy socjologicznej pogodzi z tradycjami myli Znanieckiego, Chaasiskiego, Czarnowskiego czy Ossowskiego? Szczcie, e rozwija si w naszej myli humanistycznej, socjologicznej take o nurt mniej sztywnej i mniej schematycznej refleksji nad obyczajowoci robotnicz. Spychany do podziemia nauki, ale jednak. Tedy nie wszyscy byli totalnie niedoinformowani lub zupenie zaskoczeni. Chocia... polskie encyklopedie na przykad wygnay strajki z socjalistycznej rzeczywistoci. Jak dotd w opracowaniach sensu stricto socjologicznych odnalazem jeden jedyny artyku formuujcy Teoretyczne i metodologiczne propozycje badania strajku robotniczego napisany przez L. Janiszewskiego (znanego socjologa morza) i A. Sosnowskiego dla redagowanych wanie przez W. Markiewicza Studiw Socjologicznych7. Co sie za tekstw i wierszy strajkowych tyczy, to mamy tu do czynienia z fenomenem nieznanym z poprzednich momentw przeomowych w dziejach PRL. Teksty te przepisywane rcznie, w maszynopisach, kserografowane, przegrywane z tamy na tam byskawicznie, jeszcze w trakcie strajkw sierpniowych, przekroczyy mury stoczni gdaskich, gdyskich i szczeciskich, obiegajc cay kraj, stajc si czci folkloru masowego (jakby to okreli R. Hoggart), folkloru interspoecznego (jak to nazwa kto

5 6

Cykl w Tygodniku Powszechnym 1980-1981); cyt. za: Wi 1981, nr 1. Kultura z 1 IX 1980. 7 1981, nr 4.

inny8) czy jak to nazywa Alan Dundes tzw. xerox folklore9. Z czci z nich opinia publiczna zaznajomia si za porednictwem RTV, festiwali oficjalnych i niezalenych, a po nadto nagra pytowych (produkowanych jednak poza granicami kraju, m.in. w Szwecji) i to s rwnie fakty bez precedensu. Teksty te doczekay si prby przynajmniej czciowej dokumentacji i wstpnych opracowa, o czym dalej. Inaczej przedstawiaj si, niestety, losy pieni z roku 1956 czy 1970. Mona chyba przyj, e pieniami z okresu wydarze czerwcowych zainteresowane dyscypliny humanistyczne w ogle nie dysponuj, chocia wiadomo, e takie teksty kryy. (Moe si znajduj u Franciszka Kotuli, ktry ma ...wszystko?10 Nieco lepiej przedstawia si sytuacja, jeli chodzi o teksty z Grudnia 1970 roku, mona ich wskaza kilkadziesit, a niewykluczone, e zabezpieczono ich (jak mwi biegli w nowomowie) wicej. Nie mona powiedzie, e nie pisano o nich w ogle. Pisa o nich w Zapisie (nr 16) Tadeusz Sobota, recenzujc piewnik Wybrzea,11 zawierajcy pi tekstw, a wrd nich m.in. Ludu, mj ludu, cem ci uczyni. Gomuki skarga wielkopostna, tekst o zwrotce inicjalnej: Razu pewnego gdzie nad Batykiem si robotnikom le yo dugo czekali na lepsze jutro a wreszcie ich to wkurwio i znana z wykonania Krystyny Jandy Ballada o Janku z Gdyni z pena tragizmu, ale i pena nadziei strofa kocow: Nie paczcie matki, To nie na darmo Pod stoczni sztandar z czerwon kokard za chleb i wolno za now Polsk Janek Wisniewski pad. Istotnie, jest to jedna z najbardziej wstrzsajcych strof w poezji powojennej i faktycznie powinna doczeka si miejsca w antologiach poetyckich. Nie wymagajmy jednak za duo pomni, e nie tak dawno pniejszy laureat Nobla kwitowany by etykiet wrg PRL.
8 9

M. Waliski, Wspczesna rzeczywisto folkloru. Glosa do dyskusji. Literatura Ludowa" 1979, nr 1-3. Por. A. Dundes, C. R. Pagter, Work Hard and you shall he Rewarded. Urban Folklore from the Paperwork Empire. Indiana University Press. Bloomington 1979) 10 Por. F. Kotula, Folklor zmumifikowany i ywy. Problem wspczesnej satyry. Lud, t. 64. 1980. 11 Warszawa 1979. Wydawnictwo Archiwum, stron 14.

Warto nadmieni, i wydarzenia sierpniowe sprawiy, e wiele pieni grudniowych odyo w pamici mas, o czym wiadczy ich wysoka frekwencja w obiegu xerox folklore. (Niektre z tekstw zostay strawestowane, przerobione, skontaminowane, przystosowane do nowych wydarze i okolicznoci). Wspomn tu choby o nowinie o strofie inicjalnej Posuchajcie ludzie dziwnej opowieci. Co si wydarzyo w gowie si nie mieci Dwunastego grudnia roku pamitnego Podwyszono ceny misa spoywczego lub cytowanej wyej, przerobionej wersji Skargi..., pieniach o incipitach: Wszystkich dzi ciekawo budzi..., Jad wozy kolorowe na gumowych kkach..., Gdy nard do strajku wyruszy bez broni... By moe uda si jeszcze dla celw naukowych, poznawczych zebra peniejsz dokumentacj tekstw grudniowych, chocia... Przytocz w tym miejscu fragment rozmowy, jak z prof. Czesawem Hernasem odbya L. Wysocka, rozmowy penej gorzkich konstatacji Profesora, kierujcego od paru lat badaniami w ramach tzw. problemu wzowego Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja. Gorycz dyktuje m.in. fakt zaistnienia paradoksalnej sytuacji, w ktrej nauka nie moe si ywi wynikami swoich bada. Bada subwencjonowanych przez pa stwo i wykonywanych na centralne zamwienie. Pytanie: Czego oczekuje nowy mecenas? [tj. klasa robotnicza; przyp. M. W.]. Cz. Hernas: Prawdziwej, wiarygodnej informacji, przystajcej do rzeczywistoci obserwowanej, a w wytworach sztuki odpowiedzi na pytania, ktre kady sam sobie stawia, mylc o wasnych losach oraz losach kraju. Udostpnienie przez nauk pisarzom i innym twrcom autentycznych tekstw reprezentujcych rne rodowiska kultury spoecznej i zapewnienie im prawnej ochrony swobody twrczej pomogoby zrealizowa w wysuwany wci spoeczny postulat o sztuk yw i prawdziw. P. Czy nauka istotnie dysponuje autentycznymi tekstami i przekazami rodowiskowymi? Cz. H. dysponowaaby w wikszym stopniu, gdyby moga. Temat pieni robotnikw z grudnia 1970 r. znika w miar powstawania. Po prostu tekst by konfiskowany prosto spod pira. Teraz chcemy przechwyci i zbada autentyczne teksty wierszy, pieni, pamitnikw i dziennikw robotniczych, zwizanych ze strajkami w 1980 roku. Rodzi si jednak etyczny niepokj. Pracownik naukowy bowiem, podejmujc temat draliwy, musi mie zapewnion autonomi warsztatu, moe ryzykowa we wasnym imieniu, lecz nie ma prawa naraa ludzi, ktrzy zidentyfikowali si z tekstami czy pieniami jako ich autorzy. P. Skd w nas tyle obaw? Cz. H. Z dowiadcze. Chcemy mie gwarancj, e opracowania nasze nie bd

wykorzystywane do adnych celw tzw. ubocznych. P. Czego najbardziej oczekuje teraz kultura polska? Cz. H. Wanie gwarancji swobd twrczych i spoecznej kontroli nad decyzjami podejmowanymi w zakresie polityki kulturalnej. P. Jaki praktyczny wpyw mog mie, a jaki maj badacze stanu kultury w Polsce na stymulowanie jej rozwoju, prostowanie zakrtw i wyrwnywanie dysproporcji?. Cz. H. Wszystko zaley od postpu demokratyzacji i szacunku dla kompetencji. Jeli humanici uzyskaj wpyw na polityk spoeczn i kulturaln, sdz, e uzyskaj wwczas szans wykorzystywania swej wiedzy o spoeczestwie przy podejmowaniu decyzji w rnych zakresach ycia spoecznego. Odsyam do caego wywiadu.12 Nasuwa si jeszcze jeden wniosek, sprzeczny skdind z natur refleksji i twrczoci humanistycznej: humanista powinien si niekiedy bardzo spieszy, co jednak niekoniecznie musi mie zwizek z Horacjask dewiz carpe diem. Tak jak uczynili to redaktorzy i wsppracownicy gdaskiego almanachu Punkt, ktry w numerze 12 (1980) przynosi arcyinteresujc i bezcenn dokumentacj strajku gdaskiego, w tym jego otoczki kulturalnej i kulturowej. Tu obszerny wybr tekstw pie niowych i wierszy, daleko niepeny zreszt, co podkrela Marek Biekowski w sowie wstpnym.13 Biekowski pisze m.in.: jednym z dokumentw rejestrujcych strajkowe nastroje jest powstajca od 14 do 31 poezja. Tego typu autentyczna twrczo jest czyms nowym w krajobrazie kulturowym polski Ludowej, tak samo zreszt ja zjawisko spontanicznych wystpie solidarnociowych, ktre powoay ja do ycia. Jak wiele wierszy powstao w czasie gorcych osiemnastu dni, nikt nic jest w stanie powiedzie. Do szefa Wolnej Drukarni Stoczni Gdaskiej napyway ich dziesitki. A przecie wiele z nich szczeglnie pisanych poza Stoczni kryo tylko w rkopisach zaczytywanych w kocu <<na mier>>, inne znikny bezpowrotnie w kieszeniach delegatw MKS-u i dziennikarzy polujcych w ostatnich dniach strajku na wszelkiego rodzaju pamitki. Z tych, ktre drukowane byy w <<Solidarnoci>>, kilka zrobio ogromn karier [...] Prezentowany zestaw nie jest chciabym to wyranie podkreli wyborem mogcym pretendowa do przedstawienia cakowitego i penego obrazu stanu ducha robotnikw 80. Jest on jednak mimo wszystko kapitalnym przyczynkiem do odczarowania zakltych do tej pory rewirw opinii spoecznej. Dalej istotny passus o dewaluacji sztuki ludowej w ostatnim okresie: Z zakneblowanego nurtu plebejskiej prawdomwnoci pisze Biekowski prostego, lecz
12 13

Badacz w wiecie zakazw, Panorama 1980, nr 48. Marek Biekowski, Dialog, czyli Gdaski Janko Krytykant. Kilka uwag o poezji strajkowej. Punkt 1980, nr 12.

jednoznacznego wyraania sdu wywodzi si wikszo powstaych w sierpniu wierszy. Poeci czasu strajku nie pisz sw kamliwych i czarnych. Pisz to, co myl: o partii, rz dzie, sprawiedliwoci (a raczej niesprawiedliwoci), godnoci... Zabierajc gos w sprawach spoecznych surowo i bez osonek rozliczaj si z polsk rzeczywistoci. [...] Proletariat pozbawiony moliwoci korzystania ze rodkw masowego przekazu, powszechnie dostpnymi sobie rodkami i wasnymi sowami wyrazi opini o sytuacji w kraju. Nie dotyczya ona tylko kolejek przed sklepami i brakw w zaopatrzeniu w balerony i kiebasy, lecz wytykaa przede wszystkim braki w zaopatrzeniu w tak niezbdne do ycia artykuy, jakimi s: wolno sowa, prawda, demokracja, godno. Z kolei interesujcy artyku Tadeusza Skutnika miech, lito i trwoga (tame). Autor zaczyna od wspomnienia robotniczych protest-songw z okresu Grudnia, kiedy po raz pierwszy po wojnie ten typ literatury zwrci uwag. I pyta: Lecz gdzie one? Darmo ich szuka po bibliotekach, archiwach (chyba e prywatnych). Pamita si, e ulotna poezja Grudnia bya bardziej w stylu swego rodzaju, w porwnaniu z drukowan obok: swoja pasje koncentrowaa na budowaniu pomnika tych, co nie odmwili krwi, akcentowaa groze wydarze, apelowaa do uczu i sumie wyadowuje si w rachunkach krzywd obywatelskich, skupia si swego gniewu i miechu na zwalenie z cokou tych, ktrzy z posiewu krwi grudniowej wyroli nam na bohaterw narodowych. Dominuj w niej te wanie dwa uczucia: gniew i miech, miech i gniew. Gniew i jego stary robotniczy symbol: wzniesiona, zacinita pi.miech i jego stare, plebejskie krzywe zwierciado, podstawione obliczom budzcym powszechn trwog14. Uwaga autora artykuu skupia si m.in. na tradycjach tego nurtu literatury. Jest tu moe nieco niedopowiedze i uproszcze, ale wywody to ciekawe, a pewne konstatacje trudne do odparcia, np. Im dalej w dwudziestowieczn przeszo, tym mniej rozpozna nurtu ulotnej poezji politycznej robotnikw. (Jedn z biaych plam jest bez wtpienia pie i poezja drukowana ongi w licznych pismach i pisemkach proletariackich). Zastanawiajc si nad sytuacj komunikacyjn tekstw strajkowych, okrela je Skutnik jako posanie bezimiennego nadawcy do imiennego adresata. cilej mwic, tych adresatw ta poezja ma dwch: tego, o ktrym si mwi, i tego, do ktrego si mwi. Imienno wadzy potwierdza wykadni protestu, w ktrym powiedziano, e nie przeciw socjalizmowi powsta, a przeciw jego wynaturzeniom. Kto by chcia wykreli z wierszy pewne nazwiska lub skrela wiersze z nazwiskami, cakowicie wypaczy sens robotniczego protestu, nie mwic
14

T. Skutnik, miech, lito i trwoga. Punkt 1980, nr 12.

ju o prbie spaczenia prawidowoci potwierdzonej historycznie. Wnikliwej uwagi wymaga skomplikowana sprawa anonimowoci tej poezji: jest ona w opinii Skutnika nie tylko form zabezpieczenia si, ale w gwnej chyba mierze znakiem identyfikacyjnym nadawcy zbiorowego: niewane, kto imiennie mwi. Kto, jeden z nas wyraa wol ludu pracy. Ale by mc j wyraa, by zyska do tego prawo, musi w kto wpierw zadzierzgn porozumienie z masami i to nie porozumienie co do zasad, lecz rzekbym formy. Zasada jest jedna i znana: zasada negacji. Tu zatem idzie o form alb o typ komunikacji15. Zwizki strajkowych protest-songw z folklorem, tradycjami literatury ustnej, bezimienn i imienn poezj ludow s oczywiste i bedzie to, miejmy nadziej, jeden z przyszych nader istotnych tropw badawczych. T. Skutnik na jeden jeszcze istotny moment: Niejako ex definitione zakada ona komunikacj bezporedni blisko wykonawcy i suchacza. Wanie: w poezj ulotn wbudowany jest program wykonania utworu, odtworzenie go nie w gowie, lecz wobec jakiej publicznoci, czciowo razem z publicznoci, np. przez wsplne piewanie. le powiedziane: wobec publicznoci konkretnej, izolowanej, odcitej w okupowanym zakadzie, gdzie wszyscy s razem i znaczy to wicej ni fizyczna obecno. To znacznie uatwia anonimowemu bardowi wejcie w rol. I jeli mwimy o steatralizowaniu oficjalnego ycia politycznego, to poezja strajkowa zawiera w sobie program przemiewczego antyteatru. Pro czy anty, zawsze jednak teatru, Sceny, gry, roli. Wykonania, czyli poddania si wewntrznemu programowi tej poezji. Dlatego siga ona po znane i jak podkrelaem popularne wzorce16. Do tego samego tematu sign T. Skutnik raz jeszcze w artykule Chleba i swobody (O poezji strajkowej) w cyklu Kultura robotnicza na nowo w Polityce17 Odnotujmy dwa istotne fragmenty: Atakujc wielkich miechem, kpin, obelg, rubasznym i niewybrednym miejscami humorem, wiersze strajkowe speniay te wewntrzn rol zaworu bezpieczestwa, suyy rozadowywaniu nastroju niebywaego napicia zwaszcza do czasu rozpoczcia przez rzd rozmw z reprezentacj robotnikw z Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego. Jak pniej napisa jeden ze strajkowych poetw mimo woli: W chwilach moich wasnych refleksji byskawic przysza myl: naleaoby jako rozadowa napit sytuacj czym, co pozwolioby na wywoanie umiechu, jakiego pogodnego komentarza wrd tych zmczonych psychicznie ludzi. Zrodzia si we mnie ch napisania

15 16

Ibid. Ibid. 17 T. Skutnik, Chleba i swobody (O poezji strajkowej), Polityka 1981, nr 31.

czego wesoego, rymowanego, na jak znan melodi by zrodzi si miech. Trudno t myl nazwa odkrywcz, niemniej moe wanie dlatego trafia ona w sedno sprawy. Poezja strajkowa nie jest bowiem w adnym sensie odkrywcza. Nie jest adn rewelacj. Jej rola nie polega na uprzedzeniu, projektowaniu, lecz mnemotechnicznym ledwie utrwaleniu tego, co ju jest, co zostao zawarte w postulatach i dyskusjach proz. Na upowszechnianiu i utwierdzaniu si w susznoci, e Przecie nasze dania s suszne I nie przeciw rzdowi i racji My chcemy warunkw do zycia My chcemy demokracji. Wiersze strajkowe nie cierpi na mani wielkoci. Pracuj i rozrabiaj niejako na poziomie elementarnym, na poziomie oczyszczania, wymiatania, nazywania po imieniu. Cz z nich formuuje oglne i wysze cele. Niemniej, jakb y w poczuciu niekompetencji warsztatowej, zadowala si skromn rol gospodarza wielkiej poezji p atriotycznej, romantycznej z historii i ducha, ktry, nim przyjmie gocia, uprzta wpierw izb. Poezja strajkowa poniewa pojawia si wczeniej przygotowaa wejcie dla poezji prawdziwej, tej, ktra przysza razem z aktorami Teatru Wybrzee. [...] Jasne pisze Skutnik e wiele wierszy strajkowych pochodzi z nostryfikacji. Jest wynikiem koniunktury i chci podwizania si rnych nie-poetw mimo chci. Czyli surowo oceniajc falsyfikatw. Dzi trudno pewn rk rozdziela; niech si tym zreszt martwi zwolennicy czystoci klasowej twrczoci. Ale jeeli jest mi to wiadome

dwa bodaj najlepsze poetycko wiersze strajkowe (Piosenka dla crki i Postulat 22) wy-

chodz spod pira nie-robotnika, jeli do jednego z nich nie-robotnik komponuje muzyk, jeli powsta w ten sposb piosenk wykonuje take nie-robotnik i mimo to staje si ona zbiorow wasnoci, daje to asumpt do znacznie podniejszych rozwaa ni dzielenie czyje co je pod wzgldem klasowym. Jest np. a tak myl skromnym dowodem konsolidacji systematycznie antagonizowanego spoeczestwa18. Duo, duo racji w tych stwierdzeniach folklorystycznych i politycznych... Jednym z pierwszych bodaj artykuw powiconych pieniom protestu robotniczego, jaki pojawi si w prasie posierpniowej, by szkic Tadeusza Swata Poezja Gdaska Sierpie 198019 poszerzony o wybr kilku tekstw. Jego autor pisze: Pod wzgldem
18 19

T. Skutnik, Chleba i swobody (O poezji strajkowej), ibid. Tadeusz Swat, Poezja Gdaska Sierpie 1980, Kierunki 1980, nr 45.

10

formalnym, z pewnymi wyjtkami, nie jest to poezja wysokiego lotu, a raczej zwyke rymowanki i w gruncie rzeczy cudzysw przy tym pojciu byby zapewne uzasadniony, gdybymy do stoczniowych tekstw przymierzali jedynie mdrca szkieko i oko. Na szczcie jest to wszak poezja ywa, s to wiersze chwili, powstajce ywioowo, wyraajce najprociej, czsto wrcz bezceremonialnie, sprawy naprostsze i najwaniejsze zarazem cel i sens sirpniowego protestu, zbiorow wol, wsplne interesy, solidarno. Wiersze protestujce przeci dotychczasowej praktyce rzdzenia i zarzdzania, dolegliwociom socjalizmu i jego wypaczeniom. I wrcz nie wolno rozpatrywa ich bez historycznego ju dzi kontekstu, scenerii stoczniowych dwigw, klimatu i atmosfery sierpniowych dni, niepowtarzalnoci rysowanej odwag, odpowiedzialnoci, nadziej i wiar. Bez tego wszystkiego nic te wiersze nie znacz, s tylko zjawiskiem godnym co najwyej odnotowania. Sens ich powstania, kolportau, popularnoci wreszcie, mieci si i w tym, e tre tego rymowania wyraona wprost i jako si rzeko czsto bezceremonialnie, wypowiedziana zostaa swoim, penym gosem. Robotnicz rk, ale i robotniczym sercem. To trzeba zrozumie. O ile mi wiadomo, poezj stoczniow tworzyli gwnie autentyczni robotnicy z wydziaw produkcyjnych. Sens tej poezji, podobnie zreszt jak innych przejaww ycia kulturalnego i artystycznego w dniach strajku, mieci si take w tym, e wiersze te i piosenki przywracay godno robotniczego podmiotu, obalay mit robola, zwracay czowieczestwo ludziom w wyszmelcowanych kufajkach. Wicej nawet uwiadamiay o ich, robotnikw miejscu w spoeczestwie20. Przywouje w tym miejscu T. Swat, jako znamienne, powstae 26 sierpnia dwa tekst y B. Rawicza: Pie wolnych zwizkw zawodowych oraz Cze strajkujcym. Czy gdaska poezja 1980 pyta oddaje sedno sierpniowych wydarze? Czy utrafia w jdro spraw, wydobywa to, co w nich najistotniejsze? Czy istotnie jest penym wyrazem i integralnym fragmentem spoecznego protestu stoczniowcw Wybrzea? Wydaje si, e na wszystkie z tych pyta mona miao odpowiedzie TAK. Mwic o pragnieniach, nadziejach, wierze, trosce przenikajcych te strofy, a dyktowanych patriotyzmem, zwraca T. Swat uwag na fakt, ktry intrygowa wielu autorw dzielcych si refleksjami z wydarze na W ybrzeu mianowicie, e rozgrywaa si tam walka, ba, ostra batalia o jzyk ojczysty, o od chwaszczenie go z nieznonego partyjnobiurokratycznego argonu.

20

Tadeusz Swat, Poezja Gdaska Sierpie 1980, ibid.

11

Do jzykowych kontekstw fenomenu poezji strajkowej nawizuje m.in. Marian Grzeczak Naturalnvm rodowisku literatury w cyklu Sposoby literatury, Literatura 1981, nr 11 i nr 13. Teksty te ujawniaj jego zdaniem stan wiadomoci estetycznej piszcych i wskazuj na postp w procesic edukacyjnym spoeczestwa. [...] Jeli dobrze pamitam Poznaski Czerwiec 1956 pozostawi tylko naladownicz Ballad o Kulasie. Okazuje si oto po latach, e z rwnie prostych motywacji dzisiejszy ukadacz sw zdolny jest stworzy misterniejsz budowl. Prosty std wniosek, e wraz z rozwojem wiadomoci spoecznej krystalizuje si wiadomo i funkcjonalno jej jzyka [...] Na tle poezji strajkowej bardzo ciekawie sytuuje si jzyk uczestnikw i dziaaczy, choby jzyk Lecha Wasy. Jest konkretny, powcigliwy, nie zawsze poprawny, ale zawsze trafiajcy w sedno rzeczy. Jego trosk jest tre, jasno wykadu. Grzeczak zwraca przy okazji uwag na pewne zjawisko bardziej generalne, a zwizane z polsk kultur jzykow, ktra w chwilach przesile spoecznych, zagroe historycznych (zarwno oglnonarodowych, jak i jednostkowych) rady i wsparcia szuka w poezji. Jakby wanie poezja, a przynajmniej to, co potocznie rozumie si pod tym pojciem, bya najlepszym sposobem wyraania nastrojw, formuowania postulatw, krytykowania, bawienia. Zachowanie si poprzez jzyk nie jest oczywicie wycznie polsk specjalnoci (przykad pierwszy z brzegu: wiersze modzieowe rewolty paryskiej), jednak manifestowane bywa tak czsto i tak ekspresyjnie (wierszyki, powiedzonka, dowcipy), e za tak domen moe uchodzi. wiadomo narodowa uksztatowana przede wszystkim przez jzyk, przez literatur nakania ku myli, i z narodem polskim najatwiej si porozumie uywajc jasnego, czytelnego i prawdziwego sowa, co w sensie form poetyckich oznaca cig ywotno potocznej rymowanki. Trudno nie zgodzi si z tymi konstatacjami. Marzy si nie tylko antologia, co antologie form ktre s wyrazem aktywnoci przez jzyk: pieni, wierszy, kalamburw, plotek, caej gamy dowcipw, graffiti, i wielu innych. Ktre jako zarazem forma wiadomoci bardzo szerokich krgw spoecznych pozwalaj wnosi istotne korekty do wielu urzdowych opracowa socjologiczno-kulturowych, a w pewnych wypadkach burz je po prostu wniwecz. Antologia marzy si take Grzeczakowi i jest to marzenie gboko suszne, z ktrym naley si solidaryzowa, i od ktrego nie naley si odcina: Julian Przybo, kiedy z Kolberga wybiera wasn Jaboneczk, szuka przede wszystkim anonimowej liryki. Wspczesna Jaloneczka z pewnoci musiaaby suy czemu innemu i co innego wyraa. W nowym duchu anonimowego poezjowania pracowa Stanisaw Czernik. W dzie dzinie tak bliskiej literaturze, w socjologii, racje Czernika wspieraj badania Floriana Znanieckiego i Jzefa Chaasiskiego. Racje bardzo zoone, ale wci aktualne. Lud,

12

najgbiej anonimowy, prawo do swego istnienia uwaa za wite. Kto je naruszy, napotka na drwin i gniew. A najdziwniejsze jest to, e zawsze zaczyna si od sw, i e na sowach si koczy. lad pozostaje, a skutku adnego. Gdybym by PAN-em w tej dziedzinie, zalecibym rzetelne zbadanie wanoci polskiego sowa w naszym narodowym dowiadczeniu. To jest naprawd i chopski, i profesorski temat koczy wybitny poeta swoje refleksje. Zreferowanie kolejnych gosw o poezji czasu strajkw przesuwam do nastpnego przegldu. [] Micha Waliski

13