Problemy i sukcesy polskiej gospodarki w okresie midzywojennym Okresy sytuacji gospodarczej w II Rzeczypospolitej mona podzieli w nastpujcy sposb: 1918-1921

okres gospodarki czasu wojny

1921-1923 odbudowa zniszcze wojennych, walka z kryzysem

1923-1925 reforma finansowa, stabilizacja

1926-1929 koniunktura gospodarcza

1930-1935 kryzys gospodarczy

1936-1939 koniunktura gospodarcza Polskie spoeczestwo po odzyskaniu niepodlegoci Po zakoczeniu dziaa zbrojnych ostateczna powierzchnia pastwa polskiego liczya 388,6 tysicy km i podzielona bya na 17 wojewdztw. Najdusza granica czya II RP z Niemcami 1912 km, za najkrtsza bya granica morska 140 km. Polsk zamieszkiwao 27,2 milionw osb, co dawao jej szste miejsce w Europie. Zaludnienie wynosio rednio 70 osb na km. Kraj cechowa wysoki przyrost naturalny w 1921 roku byo to 12 , a w 1928 18. Wrd narodowoci dominowali Polacy 65 %, Ukraicy 16% i ydzi 10%. Najwicej osb byo wyznania rzymskokatolickiego (62%), nastpnie grekokatolickiego (12%) i prawosawnego (11%). Religia mojeszow wyznawao okoo 11%. Najwikszym miastem bya liczca w 1921 roku 937 tysicy mieszkacw Warszawa, na drugim miejscu bya d (452 tysice), potem Lww, Krakw, Pozna. Najwicej osb zatrudnionych byo w rolnictwie (65%), w grnictwie i przemyle (17%), handlu i

ubezpieczeniach (6%), administracji (4%) i transporcie (3%). Sytuacj polskiej gospodarki mona okreli jako kapitalizm wyspowy. Poszczeglnie czci kraju byy rozwinite duo silniej ni reszta (okrg warszawski, dzki, Zagbie Dbrowskie, Zagbie Krakowskie i grniczy okrg Lwowa, Grny lsk). Rozwj wybranych gazi gospodarki odzwierciedla tendencje rozwojowe poszczeglnych pastw zaborczych, za gwnym zadaniem polskiej administracji byo dostosowanie gospodarki do potrzeb pastwa w nowych granicach. W latach 1914-1920 majtek narodowy zosta zniszczony w 30%. Poziom produkcji w 1919 roku wynosi 30% z roku 1913. W kolejnych latach produkcja silnie wzrastaa gwnie za spraw zamwie wojskowych, systemu reglamentacji, monopolom skarbowym, a take zarzdom przymusowym w zakadach przemysowych. W kwietniu 1920 roku ujednolicono obieg pienidza wprowadzajc mark polsk. Pastwowa Inspekcja Pracy powoana zostaa dekretem o urzdzeniu i dziaalnoci inspekcji pracy, podpisanym przez Naczelnika Pastwa Jzefa Pisudskiego dnia 3 stycznia 1919 roku. W artykule 1 dekret stanowi, e inspekcja pracy nadzoruje stosowanie prawa o ochronie pracy we wszystkich dziedzinach pracy najemnej. Rzd Jdrzeja Moraczewskiego wprowadzi 46-godzinny tydzie pracy z tzw. angielsk sobot, ubezpieczenia chorobowe, biura porednictwa pracy, a od 1922 roku istniay patne urlopy pracownicze. 10 lipca 1919 roku przyjto uchwa o zasadach reformy rolnej (parcelacja ziem pastwowych i nadwyek ziem wykupionych przez pastwo), za 15 lipca 1920 roku przyjto ustaw o reformie rolnej zakadaa wywaszczenie za odszkodowaniem rwnym poowie wartoci rynkowej ziemi, a po uchwaleniu konstytucji za penym odszkodowaniem. Ustawy nie wprowadzono w ycie z powodu zablokowania jej w senacie przez ugrupowania konserwatywne i narodowe (nienaruszalno wasnoci prywatnej). W 1921 roku Polsk zamieszkiwao 33% analfabetw. 9 lutego 1919 roku wprowadzono powszechny obowizek szkolny (od 7 do 14 lat). Odsetek dzieci objtych nauczaniem podstawowym w 1921 roku wynis 69%, za w 1925 roku 80%. W 1924 roku w Polsce istniao siedemnacie wyszych uczelni. Rozwijaa si szybko dziaalno wydawnicza o ile w 1918 roku wydawano okoo 500 tytuw, to w 1925 roku wychodzio 1606 tytuw.

Polska gospodarka po odzyskaniu niepodlegoci Po wojnie gwnym zagadnieniem polskiej gospodarki bya inflacja. Brakowao kapitau i inwestycji. W 1921 roku polski deficyt wynosi 163 mld marek polskich, a rok pniej ju 470 mld marek polskich. Doprowadzio to do wzmoonego druku marek polskich i wprowadzeniu ich do obiegu, co z kolei wpyno na wzrost cen. Umoliwiao to jednak rozwj przedsibiorcw, dziki stosunkowo niewielkim realnym kosztom kredytu, obcieniom podatkowym i kosztom robocizny. W 1923 roku wzrost inflacji doprowadzi do hiperinflacji. Minister Wadysaw Grabski podejmuje nieudana prb zbilansowania budetu. Na pocztku wrzenia 1923 roku za 1 dolara trzeba byo zapaci 249 tysicy marek polskich, za na kocu padziernika 1612 tysicy marek polskich. Wie si z tym kres koniunktury inflacyjnej, wzrost cen i zahamowanie eksportu, co prowadzi do zaamania gospodarki. Reforma finansowa i rolna oraz ich skutki

19 grudnia 1923 roku na czele rzdu po raz drugi staje Wadysaw Grabski. 11 stycznia 1924 roku polski Sejm przyj program naprawy skarbu, ktry zakada: zrwnowaenie budetu, zaprzestanie dodruku marki polskiej oraz zastpienie jej penowartociowym zotym, przyspieszenie wpat nadzwyczajnego podatku majtkowego, waloryzacj i redukcj wydatkw pastwowych. Oprcz tego zakadano drastyczne oszczdnoci w administracji (policja, wojsko ograniczenie liczby funkcjonariuszy, obnienie pac), a take wstrzymanie dofinansowania przedsibiorstw deficytowych. Postulowano reorganizacj kolei i poczty (podniesiono taryfy kolejowe), likwidacj dwch ministerstw robt publicznych oraz zdrowia, a take interwencj giedow.

28 kwietnia 1924 roku utworzono Bank Polski spk akcyjn z wycznym prawem do emisji pienidza. Bank mia za zadanie przeprowadzi reform monetarn 1,8 mln marek polskich miao by zamienione na 1 z, za 1 dolar mia kosztowa 5,18 zotego. Przeprowadzono reorganizacj bankw w Polsce, powoano Bank Gospodarstwa Krajowego, zreorganizowano te PKO i Pastwowy Bank Rolny. Ujednolicono system monopoli skarbowych. Zacignito

poyczki zagraniczne z Woch pod zastaw monopolu tytoniowego, z USA (obligacje), ze Szwecji (dzierawa monopolu zapaczanego) w sumie na 71,5 mln dolarw. Przeprowadzono take akcj subskrypcyjn. Skutkami reformy finansowej by wzrost pac realnych. Wikszo jej ciarw ponis kapita prywatny, co spowodowao wzrost opnie podatkowych wrd przedsibiorcw. 28 grudnia 1925 roku wprowadzono w ycie reform roln. Oparta bya o kompromisowy projekt premiera Grabskiego oparty na pakcie lanckoroskim (17 maja 1923). Parcelacji miay podlega gospodarstwa powyej 180 hektarowe, za na Kresach ponad 300 hektarowe, a majtki uprzemysowione ponad 700 hektarowe. Odszkodowanie miao by zgodne z cen rynkow ziemi. Kontyngent parcelacji rocznej mia wynie 200 tysicy hektarw, jeli nie udao si tego przeprowadzi miao doj do parcelacji z urzdu. Parcelacji podlegaa ziemia prywatna, kocielna i pastwowa. Do 1939 roku rozparcelowano cznie 2 570 mln ha, tworzc okoo 800 tysicy nowych parcel. Proces ten sprzyja powstawaniu efektywnych gospodarstw rednich i duych, ogranicza za istnienie nierentownych gospodarstw. Nie rozwizao to problemu maorolnych i bezrolnych (do gospodarstw karowatych stanowicych ok. 64% wszystkich gospodarstw naleao zaledwie 14% ziemi). Maorolni i bezrolni wybierali czsto emigracj (USA, Francja). Kryzys poinflacyjny spowodowa kryzys nadprodukcji w przemyle, niekonkurencyjno polskiego eksportu, bezrobocie i wzrost deficytu w bilansie handlowym, a take obnienie pac.

W 1925 roku wybucha wojna celna z Niemcami (Polska 43% swych wyrobw eksportowaa do Niemiec, a 35% importowaa). 10 stycznia 1925 roku wygasa klauzula najwyszego uprzywilejowania handlu Niemiec z Polsk. W czerwcu 1925 roku wygasa klauzula konwencji grnolskiej z 1922 roku o bezcowym dopuszczeniu na rynek niemiecki 6 milionw ton wgla z Grnego lska. Polska podniosa ca na towary niemieckie, na co Niemcy odpowiedziay kontruderzeniem. Spowodowao to ujemny bilans handlowy z Niemcami i wymusio poszukiwanie nowych rynkw zbytu, rozwiniecie rynku wewntrznego i uniezalenienie si od zwizkw gospodarczych z Niemcami (w 1927 roku).

Wojna celna z Niemcami doprowadzia do drugiej fali inflacji. W bilansie handlowym panowa deficyt, podobnie jak w bilansie patniczym i budecie. Spada produkcja i obroty, zmniejszyy si moliwoci patnicze przedsibiorcw. Pastwo musiao zwikszy wydatki na roboty publiczne i zasiki. Warto zotego zacza spada. 13 listopada 1925 roku ustpuje rzd Wadysawa Grabskiego. 20 listopada zostaje powoany rzd Aleksandra Skrzyskiego. Minister skarbu Jerzy Zdziechowski wprowadza oszczdnoci w wydatkach pastwa, podatki cigane s w naturze. Koniunktura poprawia si samoczynnie nastpuje inflacyjna premia eksportowa, a produkcja i zatrudnienie zaczynaj rosn. W lutym 1925 roku powstaje, jako jedno z pierwszych na wiecie, Polskie Radio, ktre rozwija si byskawicznie. wiadczy o tym midzy innymi otwarcie w 1931 roku w Raszynie najwikszej nawczas stacji nadawczej. Oywienie gospodarcze 1926-1929 Poprawa koniunktury polegaa na malejcym bezrobociu, rozwoju eksportu, obnieniu kosztw produkcji przez zdeprecjonowane podatki i taryfy kolejowe, zwikszenie przychodw i popytu ludnoci wiejskiej (wzrost cen ywnoci). Dobra sytuacja odznaczaa si wzrostem zatrudnienia i zarobkw. Produkcja rosa w roku 1927 o 20,8%, w roku 1928 o 13,7 %, a w 1929 roku jedynie o 2,3%. 13 padziernika 1927 wchodzi rozporzdzenie o planie stabilizacyjnym dewaluacja zotwki do 40%, wzmocnienie waluty polskiej, napyw obcych kapitaw. Minister Eugeniusz Kwiatkowski przyspiesza budow portu i miasta Gdyni, jeszcze w 1926 roku powouje przedsibiorstwo - egluga Polska w celu rozwoju polskiej floty handlowej i pasaerskiej. Przyspiesza take rozwj inwestycji w komunikacji drogowej i kolejowej. W polskiej gospodarce zachodz w tych latach przemiany strukturalne rozwija si grnictwo, hutnictwo, przemys przetwrczy (chemiczny, elektrotechniczny, precyzyjny). W 1926 roku w Polsce istniej 53 kartele, a trzy lata pniej ju 100 karteli. Udaje si pozyska rynek skandynawski (wgiel). 1,2 mld zotych przynosz inwestycje z obcych pastw. S to gwnie inwestycje z Francji, Niemiec, USA. Reforma rolna okazuje si skuteczna w 1926 przynosi 210 tysicy hektarw, w 1927 245 tysicy, a w 1928 roku 225 tysicy sparcelowanych hektarw.

W Polsce zaczyna si rozwj infrastrukturalny. Powstaje linia kolejowa czca Grny lsk z Gdaskiem i Gdyni, powstaje port w Gdyni, nastpuj liczne inwestycje w czno i telekomunikacj. Zostaje take zaoona fabryka zwizkw azotowych w Mocicach koo Tarnowa, w Ursusie produkowane s samochody ciarowe, traktory i autobusy, a zakady zbrojeniowe powstaj w Warszawie, Radomiu, Skarysku i Poznaniu. Rozwija si cay przemys chemiczny. Kryzys gospodarczy 1930-1935 Kryzys lat 1930-1935 zwizany by z midzynarodowym kryzysem gospodarczym. Z powodu braku zbytu (wewntrznego i zewntrznego) nastpio ograniczenie inwestycji i produkcji (produkcja w 1932 roku wynosia zaledwie 63% produkcji z roku 1929). Wrd rolnikw spad popyt spowodowany spadkiem cen na artykuy sprzedawane przez wie. W miastach silnie wzrastao bezrobocie. Wiele przedsibiorstw borykao si z finansowymi problemami, ktre czsto koczyy si bankructwami. Wzrosy tendencje monopolistyczne, poszczeglne kartele nawizyway porozumienia. Kryzys handlowy i finansowy polega na wycofaniu z rynku procentw, dywidend, lokat kapitaowych (czna suma ok. 2,5 mld zotych). Polska miaa ujemny bilans patniczy, a obroty handlowe spady o 2/3. Zapasy zotego w Banku Polskim stopniay z 621 mln z w 1928 roku do 444 mln z w roku 1935. Sytuacj charakteryzowa take deficyt budetowy oraz polityka deflacyjna oraz interwencjonizm pastwowy. Aby powstrzyma kryzys naleao zwikszy interwencjonizm pastwowy. W padzierniku 1932 roku powoano Komitet Ekonomiczny Ministrw, ktry mia opracowa i wdroy program walki z kryzysem. Planowano obniy ceny przemysowe, odduy rolnictwo, wprowadzi zasiki dla bezrobotnych, zorganizowa roboty publiczne (w roku 1933 powstaje Fundusz Pracy).

Ostatnie lata gospodarki II Rzeczpospolitej Pod koniec 1935 roku nastpia poprawa koniunktury, co oznaczao wzrost zatrudnienia. Uzyskano obnienie oprocentowania poyczek zagranicznych, wprowadzono ograniczenia dewizowe (kwiecie 1936). Wci panowao wysokie bezrobocie i przeludnienie na wsi, dlatego 10 czerwca 1936 roku wprowadzono czteroletni program gospodarczy.

Zakada on rozwj si produkcyjnych kraju, inwestycje pastwowe (rzdu 1650-1800 mln z przez 4 lata). Wprowadzono rwnie szecioletni plan rozbudowy polskiego przemysu zbrojeniowego (do 1942 roku). Zaoono Centralny Okrg Przemysowy w widach Wisy i Sanu (wojewdztwa kieleckie, lubelskie i lwowskie), ktry zajmowa 15 % kraju i zamieszkany by przez 18% polskiego spoeczestwa. Panowao tam wielkie bezrobocie, dlatego rozwj nowych form przemysu mia da zatrudnienie, a take pobudzi rynek wewntrzny. Pod koniec 1938 roku produkcja przemysowa bya wysza o 19% ni w roku 1928. Postanowiono o rozwoju Warszawskiego Okrgu Przemysowego (zakady tele- i radiotechniczne, optyczne, samolotowe). Powstay: elektrownia w Ronowie, Huta Stalowa Wola, fabryki zbrojeniowe w Radomiu i Sanoku, fabryka obrabiarek w Rzeszowie, zakady samolotowe w Mielcu, zakady celulozowe w Niedomicach czy kauczukowe w Dbicy. Powoano koncern przemysowy Wsplnota Interesw na Grnym lsku, a take rozbudowano gdyski port. Ju na pocztku 1939 roku plan czteroletni zosta w duej mierze wykonany, dlatego w grudniu 1938 roku przyjto projekt pitnastoletniego planu rozwoju gospodarczego Polski, ktry zakada przede wszystkim: rozwj produkcji zbrojeniowej, rozbudow systemu komunikacyjnego, dalsz industrializacj i unowoczenienie gospodarki, zatarcie rnic midzy Polsk A i Polsk B.