Micha Waliski

O erotyku ludowym i porcjach obscenicznych 1

Dwa pierwsze numery tegoroczych Tekstw (uwzgldniamy je w niniejszym przegldzie, poniewa kazay si z kilkumiesicznym pnieniem) powicono niemal w caoci modnemu ostatnio tematowi erotyki w literaturze i sztuce. Zacznijmy od numeru zatytuowanego przekornie Koniec z erotyk, w ktrym J. Bartmiski w artykule Ja koniki poi... (Uwagi o stylu erotyku ludowego) analizuje jzyk i symbolik ludowych utworw miosnych2. Autor Jzyka folkloru podj si tutaj tematu tyle wdzicznego, co z rzadka jedynie dotykanego przez powanych badaczy folkloru. Uniki stosowane przez folklorystyk maj swoj dug tradycj i wynikaj z najrozmaitszych przyczyn. Pierwsi zbieracze tekstw ludowych skwapliwie oczyszczali swe zbiory z treci nieprzystojnych. Tak modne w pierwszej poowie XVIII, nie mwic ju o wieku XVII, kalinowe erotyki przez pniejsze epoki skazane zostay na banicj. Zawid si na nich romantyzm, gdy jak zauwaa Bartmiski pierwiastek wolnej mioci [...] nie pozwala romantykom ywi nadziei, e tu wanie znajd wzory poszukiwanej surowej moralnoci ludu. Take w okresie postromantycznym odmawiano przypiewkom miosnym jakiejkolwiek wartoci artyst ycznej (np. J. St. Bystro). Jake niesusznie! Prace Cz. Hernasa, a nastpnie J. Kotarskiej i innych pozwoliy ujrze te rzekome produkty pseudotwrczoci ludu w nowym wietle, traktujc je m. in. jako jeden z niezwykle istotnych czynnikw ksztatujcych rozwj polskiej literatury i kultury popularnej, i nie tylko popularnej. Temat poruszony przez Bartmiskiego jest waki z kilku wzgldw, o czym pniej. Tymczasem zreferujemy przynajmniej gwne punkty artykuu. Zwraca on uwag na prostot i przy tym spjno gatunku, o ktrym mowa. Tematyka erotyku ludowego oscyluje zwykle wok tych samych przey (mio ch oenku niepokj tsknota itd.) i towarzyszcych im sytuacji (spotkanie zaloty oddanie odjazd itd.), co sprawia, e ich styl jzykowy oparty [jest] na zasadzie poetyckiej konkretyzacji przez paralel i rytualizacji przy pomocy staych formu sownych. Trzy cechy erotyku ludowego zasuguj zdaniem autora na baczn uwag, a mianowicie: dynamizacja uczucia mioci, harmonia stanw

Felieton z cyklu przegldw prasy w Literaturze Ludowej. Por. M. Waliski, O erotyku ludowym, porcjach obscenicznych i nagrodach . P rzegld prasy (V-VIII 1974). Literatura Ludowa 1974, nr 6, s. 65-70 (w tym miejscu pomijam cz bibliograficzn). 2 Teksty 1974, nr 2(14).

zmysowych i psychicznych oraz swoisty demokratyzm, rwnopartnerstwo pci. Obowizuje tu ekspresja uczu przez zachowanie [...]; opis ciaa ludzkiego nabiera wic duego zna czenia. Przy caej swej konkretnoci jest to w erotyku ludowym opis semiotyczny, a nie naturalistyczny. Jeli za chodzi o same czci ciaa, to statystycznie rzecz ujmujc najczciej pojawia si tu oko, serce i rka (co jest typowe dla erotyku polskiego w ogle), nastpnie za nazwy czci intymnych (to ju osobliwo samego erotyku ludowego i dodajmy zapewne jego skarykaturalizowanych wersji sowizrzalskich), nastpnie gowa, twarz i nogi. W portrecie dziewczyny uderza brak piersi, co rwnie jest osobliwoci tego gatunku. Semiotyczna interpretacja ciaa nie wystarcza i dlatego erotyk ludowy siga po sowa-maski, po rekwizyty zastpujce konkretne czci ciaa (np. wianek, piercionek, ko, db), tworzc cay kod gestykulacyjny, ktry przyczynia si do uteatralnienia tego gatunku (np. scena pojenia przez dziewczyn Jasiowego konika). Blisza analiza nazewnictwa czci intymnych pozwala na wyrnienie w erotyku ludowym stylu niskiego, wykorzystujcego jednoznaczne metafory (typu chudzianeczka, dzirka, ogon) i stylu wysokiego, ktry o sprawach intymnych ciaa mwi jzykiem obrazw symboli. Tu erotyk wici tryumfy najwiksze, z powodzeniem przerzucajc pomost midzy dziedzin natury a sfer kultury i poezji. Obrazem operuje sztuka, dosowno jest domen pornografii. Takie metafory, jak obora i bydeeczko, kotek i myszka, brama i wz speniaj warunek dyskrecji, pozostajc rwnoczenie zupenie czytelne w jzyku konwencji paralelicznej. Owe rekwizyty, symbole, paralele pazwalaj bardzo silnie zaakcentowa kontrast midzy tym, co mskie, a tym, co eskie, a wic odwieczn gr dwch pci. Koczy Bartmiski swoje rozwaania dwoma spostrzeeniami: Topika erotyczna tkwi swymi korzeniami w mowie potocznej. [...] Jak bajka i anegdota rozwijaj kwintesencj przysowia, tak liryczna topika ludowego erotyku jest poetyck transformacj dowiadcze, ktre inaczej ujte le u podstaw potocznej frazeologii. Po drugie wbrew niektrym badaczom nie naley traktowa pojcia paralelizmu formalnego jako bezsensownego zestawienia: ogldany przez pryzmat symboliki danego gatunku motyw moe gra ukrytym sensem3. Znaczenie owego kodu symboliczno-rytualnego z upywem wiekw zacierao si coraz bardziej wrd szerszych warstw spoecznych. Jeszcze w wieku XVII funkcjonowa on nie tylko w wiadomoci warstw chopskich, ale i mieszczaskich, a nawet szlacheckich, jako

Bartmiski, ibid.

e popularna poezja miosna zawarta w zbiorkach pieni, tacw, padwanw, poezja, ktra czerpaa wzory z tradycji czarnoleskiej z jednej strony, i tradycji erotyku ludowego z drugiej, docieraa rwnie do odbiorcw szlacheckich. Racjonalizm owieceniowy, a pniej romantyzm, nie sprzyjay temu gatunkowi (przynajmniej oficjalnie, bo nieoficjalnie od treci frywolnych nie stroniy). Ludowa symbolika miosna przestaa wic oznacza to, co pierwotnie. A dzi radio i telewizja w swoich audycjach muzycznych aplikuj czstokro niewiadomym rzeczy przedszkolakom (i, by moe, przedszkolankom) treci dozwolone od lat 18. To oczywicie art, artyku Bartmiskiego nasuwa i inne refleksje. Rzecz ciekaw byoby na pewno przeledzenie rde kulturowych polskiego erotyku (inspirujce bd w tym wypadku prace badaczy, ktrych wymienialimy), jak i funkcjonujcego w polskiej poezji miosnej stereotypu kochanki, piknej dziewczyny, jej literackiego portretu. Pasjonujca byaby historia ksztatowania si polskiego sownika miosnego. Na pewno zagadnie tych nie mona by rozpatrywa bez uwzgldnienia ta, jakim byy tradycje dwornej poezji prowansalskiej, tradycje il dolce stil nuovo, tradycje Dantego, Petrarki, a pniej Mariniego i Gongory. Jednake jzyk miosny polskiego erotyku ksztatowa si nie bez wyranego wpywu erotyku ludowego, co wida u Kochanowskiego, a i u takiego salonowca, jak Morsztyn na przykad. Ciekawe, e ten ostatni najwybitniejszy poeta lingwistyczny XVII wieku, gdyby uy dzisiejszej terminologii krytycznej obok erotykw typowo dworskich, pisywa take wiersze miosne, wykorzystujce stylistyk i konwencje ludowych utworw miosnych, nie stronic nawet od pewnej dosadnoci. Gdybymy spytali o przyczyn tego Morsztynowego rozdwojenia na mi strza dwornej gry miosnej (ktrej odbiciem jest do perfekcji doprowadzona ekwilibrystyka semantyczna) w jednych utworach i czowieka autentycznie zakochanego w tych, w ktrych do gosu dochodzio prawdziwe uczucie, nie obyoby si bez porwnania stylw erotyku dworskiego i erotyku ludowego. Styl okrela wiadomo, a raczej odwrotnie. Konwencje dwornej poezji miosnej sigajce korzeniami jeszcze czasw trobar-close nakazyway stawia kobiet na niedosinym piedestale, skazyway poetw na pozorne, bo czysto werbalne mki; konwencje te sprowadziy mio do paradoksu; poeta wypisywa peany na cze damy, wiedzc, e nigdy nie usyszy tak. Ten ahumanizm, nie-demokratyzm w sprawach pci lub te jak kto woli nietypowy savoir-vivre wzgldem dam (porwnujc go ze wspczesnymi nam konwencjami miosnymi i grzecznociowymi) mia si najprawdopodobniej odwrotnie proporcjonalnie do rzeczywistych socjologicznych ukadw

msko-damskich, by wic savoir-vivreem czysto stylistycznym, nieprawdziwym, by gr pozorw, kwesti obowizujcej mody. Tymczasem ta godna podkrelenia zdaniem Bartmiskiego cecha erotyku ludowego, jak jest demokratyzm, zrwnanie roli kobiety i mczyzny, nie miaa, wydaje si, charakteru czysto konwencjonalnego, miaa swoje rzeczywiste podoe socjologiczne, wynikajce ze specyfiki ycia i rodzaju obowizkw ludzi ziemi przypisanych. By to wic demokratyzm autentyczny i w tym sensie, e zakada spenienie. Olbrzymia cz symboli funkcjonujcych w tej poezji dotyczy hymenu: dziewczyna rzuca chusteczk, chopiec tratuje kopytami konika k. Nie dziwmy si przeto, e tam, gdzie w gr wchodzio prawdziwe uczucie i cierpienie serca, Morsztyn siga po wzory erotyku chopskiego, z ca wiadomoci posugiwa si jego technik, dostrzegajc w nim pierwiastek wolnej, lecz prostej, szczerej i czystej mioci. Daoby si to moe uj i tak: w erotyku opartym o wzorce poezji dworskiej bya sama kultura i poezja zabrako tego mostu, ktry czyby go z natur, charakterystycznego dla erotyku chopskiego. W swoich impresjach dotkn Bartmiski sprawy stylu niskiego w erotyku ludowym. Utwory obsceniczne w folklorze stanowi, jak powszechnie wiadomo, dosy pokan cz. Erotyki niskie s bez wtpienia mniej ciekawe. Czy jednak mona im przyszy etykietk pornografii to sprawa nader dyskusyjna i zoona. Wystarczy przypomnie niedawn dyskusj wok Nowej ksigi przysw polskich J. Krzyanowskiego, w ktrej to dyskusji wicej byo, mona sdzi, stumionych pragnie ni naukowych argumentw. Wydaje si, e nawet najbardziej spronym przypiewkom ludowym nie mona odmwi odrobiny przynajmniej... moralnoci. S one po prostu tworem zupenie innej od naszej mentalnoci, przy cz ym kwestie wartociowania zostawmy przezornie na uboczu. Eskalacja pornografii w epoce kultury masowej to, rzecz jasna, inna sprawa. Dyskusje na temat pornografii nie ustan dopty, dopki nie zostanie wypracowana adekwatna definicja tego pojcia, a to, czy taka definicja kiedykolwiek zostanie wypracowana, jest co najmniej wtpliwe. W tym samym numerze Tekstw odnajdujemy ciekawy szkic Suzan Sontag powicony Wyobrani pornograficznej. W konkluzji amerykaska eseistka przywouje na pomoc myl Paula Goodmana: Chodzi nie o sam pornografi, ale o to, jaka jest pornografia. Wanie! Stanowisko umiarkowane, dopuszczajce krzyowanie si sfery pornografii i nie-pornografii w sztuce i literaturze, chocia wykluczajce moliwo identyfikowania sztuki z pornografi, zajmuje w wypowiedzi zatytuowanej Sztuka a

pornografia wybitny znawca problemw estetyki S. Morawski.4 Natomiast na amach erotycznych Tekstw w numerze majcym podtytu Filologia w buduarze Jerzy Ziomek pyta: Kto jest pornografem?5 I odpowiada, e pornografem jest sam odbiorca (!), przy czym chodzi tu o tzw. odbiorc wirtualnego, tzn. kategori zwizan z poetyk odbioru. Trudno nie zgodzi si z argumentem autora (w tym samym kierunku zmierzaj zwagi S. Sontag, cho wypywaj one z innej paszczyzny poznawczej). Nie rozstrzyga to jednak kwestii, co jest, a co nie jest pornografi. Uwag historykw literatury i badaczy folkloru zwrci naley na ten passus wypowiedzi Ziomka, w ktrym pisze, i trzeba zbada relacj: pornografia obscoenum, bo pomieszanie tych terminw utrudnia nieraz rozeznanie. Etymologia tego terminu nie jest zbyt jasna: ac. caenum znaczy po prostu brud, a wic obsceniczny to tyle, co brudny, brzydki, odraajcy, nieprzyzwoity. Nieprzyzwoito moe, ale nie musi obejmowa sfery erotyki. Obsceniczno tkwi przede wszystkim w jzyku, jako skadnik prywatywnej opozycji dwu konotacji. W danym modelu jzykowym obsceniczno jest warunkiem nieobscenicznoci i na odwrt. Obscenicznoci nie mona usun z jzyka bez uszkodzenia opozycji systemowej i bez szkody, jak byoby wyrzeczenie si moliwoci wyboru i gry midzy ekspresj mocn i sab, dodatni i ujemn. [...] Istnieje literatura obsceniczna lub te istnieje literatura, ktra zawiera porcje obsceniczne. [...] Reja na przykad, tak niewraliwego na erotyk, nikt nie nazwie pisarzem pornograficznym, ale obsceniczno jest istotnym ele mentem jego poetyki. Tyle miejsca powicilimy dotd erotyce i kobiecie, a tymczasem K. Zaleski stwierdza ni mniej, ni wicej i literatura nasza przyzwyczaia si do sensw bezpiecznie bezcielesnych. Chyba, mimo nawet wszystkie wysiki modernistw, niewiele miaa do czynienia z kobietami, jeli oczywicie pomin porzdek biografii co mniejszych pisarzy6. Zaiste, modziecza to skadnia. Pomimy jednak ten oryginalny pogld. [] Micha Waliski

St. Morawski, Sztuka a pornografia, Tygodnik Kulturalny 1974, nr 33; znajdziemy tam take pouczajcy artyku B. Popiel-skiego Pornografia w wietle prawa. 5 J. Ziomek, Kto jest pornografem? Teksty 1974, nr 1 (13). 6 W omawianym 1 numerze Tekstw.