Professional Documents
Culture Documents
c
i
)
i
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
W
y
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
c
w
i
c
d
z
y
(
w
i
a
d
o
m
o
c
i
)
i
r
o
z
u
m
i
c
n
i
a
w
p
r
a
k
L
y
c
c
C
c
n
c
r
y
c
z
n
c
s
p
r
a
w
n
o
c
i
p
o
z
n
a
w
c
z
c
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
r
o
z
u
m
i
c
w
a
n
i
a
s
i
,
l
i
c
z
c
n
i
a
i
p
o
s
u
g
i
w
a
n
i
a
s
i
L
c
c
h
n
o
l
o
g
i
i
n
o
r
m
a
c
y
j
n
A
u
L
o
n
o
m
i
a
,
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
o
i
w
s
p
p
r
a
c
a
z
i
n
n
y
m
i
T
y
p
o
w
c
c
c
k
L
y
u
c
z
c
n
i
a
s
i
n
a
k
a
d
y
m
p
o
z
i
o
m
i
c
o
z
n
a
c
z
a
j
c
o
s
o
b
a
j
c
s
L
z
d
o
l
n
a
:
Z
a
p
r
c
z
c
n
L
o
w
a
/
w
y
k
o
r
z
y
s
L
y
w
a
w
p
r
a
c
y
:
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
w
z
a
k
r
c
s
i
c
p
r
z
c
d
m
i
o
L
u
/
d
z
i
c
d
z
i
n
y
,
p
r
o
s
L
c
a
k
L
y
i
p
o
j
c
i
a
z
w
i
z
a
n
c
z
p
r
z
c
d
m
i
o
L
c
m
/
d
z
i
c
d
z
i
n
P
r
z
y
p
c
w
n
c
j
p
o
m
o
c
y
o
d
n
i
c
p
o
s
i
a
d
a
n
w
i
c
d
z
d
o
s
y
L
u
a
c
j
i
y
c
i
a
o
s
o
b
i
s
L
c
g
o
/
c
o
d
z
i
c
n
n
c
g
o
,
u
y
w
a
k
i
l
k
u
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
c
h
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
w
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
i
z
n
a
n
y
c
h
z
a
d
a
n
i
a
c
h
,
p
r
z
c
p
r
o
w
a
d
z
i
i
z
a
k
o
c
z
y
z
a
p
l
a
n
o
w
a
n
c
z
a
d
a
n
i
a
,
w
c
d
u
g
w
s
k
a
z
w
c
k
u
y
w
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
c
h
n
a
r
z
d
z
i
i
m
a
L
c
r
i
a
w
w
s
p
o
s
b
b
c
z
p
i
c
c
z
n
y
i
c
c
k
L
y
w
n
y
R
o
z
p
o
z
n
a
w
a
,
z
p
c
w
n
p
o
m
o
c
,
j
a
k
r
a
d
z
i
s
o
b
i
c
w
k
o
n
k
r
c
L
n
c
j
s
y
L
u
a
c
j
i
l
u
b
z
k
o
n
k
r
c
L
n
s
p
r
a
w
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
w
z
n
a
n
y
c
h
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
,
u
y
w
a
j
c
o
k
r
c
l
n
y
c
h
k
r
y
L
c
r
i
w
,
z
d
a
w
a
s
o
b
i
c
s
p
r
a
w
z
k
o
n
k
r
c
L
-
n
y
c
h
k
o
n
s
c
k
w
c
n
c
j
i
o
k
r
c
l
o
n
y
c
h
d
z
i
a
W
y
k
o
r
z
y
s
L
y
w
a
p
r
o
s
L
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
,
n
p
.
:
L
w
o
r
z
y
i
o
d
p
o
w
i
a
d
a
n
a
p
r
o
s
L
c
L
c
k
s
L
y
w
k
o
m
u
n
i
k
a
c
j
i
p
i
s
c
m
n
c
j
i
u
s
L
n
c
j
,
w
z
n
a
n
y
c
h
i
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
w
y
k
o
n
y
w
a
p
r
o
s
L
c
z
a
d
a
n
i
a
w
c
c
l
u
p
r
z
c
L
w
a
r
z
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
i
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
i
n
o
r
m
a
c
j
i
,
u
y
w
a
p
r
o
s
L
y
c
h
d
a
n
y
c
h
l
i
c
z
b
o
w
y
c
h
i
g
r
a
c
z
n
y
c
h
n
a
c
o
d
z
i
c
P
r
a
c
o
w
a
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
i
c
l
u
b
z
i
n
n
y
m
i
n
a
d
p
r
o
s
L
y
m
i
z
a
d
a
n
i
a
m
i
,
a
l
c
p
o
d
c
z
s
L
y
m
n
a
d
z
o
r
c
m
,
b
r
a
u
d
z
i
a
w
w
y
z
n
a
c
z
a
n
i
u
c
c
l
w
,
p
l
a
n
o
w
a
n
i
u
h
a
r
m
o
n
o
g
r
a
m
u
,
i
L
d
.
,
b
r
a
u
d
z
i
a
w
w
c
r
y
k
o
w
a
n
i
u
/
s
p
r
a
w
d
z
a
n
i
u
w
y
k
o
n
a
n
c
j
p
r
a
c
y
i
w
s
k
a
z
y
w
a
s
p
o
s
o
b
y
u
l
c
p
s
z
c
n
i
a
s
p
o
s
o
b
u
i
c
c
k
L
u
p
r
a
c
y
,
r
o
z
p
o
z
n
a
,
z
a
p
o
m
o
c
w
s
k
a
z
a
-
n
y
c
h
k
r
y
L
c
r
i
w
,
s
w
o
j
c
m
o
c
n
c
i
s
a
b
c
s
L
r
o
n
y
w
p
r
a
c
y
T
a
b
c
l
a
3
.
O
p
i
s
p
r
z
y
k
a
d
o
w
c
g
o
p
o
z
i
o
m
u
k
w
a
l
i
k
a
c
j
i
w
S
z
k
o
c
k
i
c
h
R
a
m
a
c
h
K
w
a
l
i
k
a
c
j
i
(
o
:
H
a
n
d
b
o
o
k
s
L
r
.
3
S
n
a
w
w
w
.
s
c
q
.
o
r
g
.
u
k
)
75
System punktowy
WarLo zauway, c sysLcm opisu kwalikacji, jakim s Szkockic Ramy Kwalikacji, obcjmujc
rwnic, i Lo ju w samcj nazwic, opis sysLcmu punkLowcgo (credit points system) pozwalajccgo
na Lranscr i akumulacj osigni osoby uczccj si.
3ak wspomniano powycj, punkLy s przypisanc kwalikacjom po Lo, by wyrazi ich objLo.
3csL Lo sposb na opisanic i porwnanic iloci nauki zainwcsLowancj w cclu osignicia dancgo
poziomu na rnych sLopniach skali Ram Kwalikacji. Oczywicic po Lo, by kwalikacjc mogy
by wymicrzonc w punkLach, cckLy uczcnia si musz by occnionc w sposb rzcLclny i Lrany
i by poddawanc odpowicdnicj konLroli jakoci.
PunkLy s przyznawanc w Laki sposb, c objLo kwalikacji, wcznic z zadaniami na occ-
nianic, w kwalikacji lub programic nauczania, jcsL odnicsiona do iloci czasu, w jakim przc-
ciLny uczc moc jc osign. Czas na zdobycic kwalikacji jcsL wycznic szacunkowy, bo
nic jcsL Lo czas konkrcLncgo ucznia. 3cdcn punkL wyraa cckLy uczcnia si osigniLc w Loku
nauki przcz szacunkowc dzicsi godzin.
System punktw a uznawanie efektw uczenia si
SysLcm punkLw jcsL rwnic wykorzysLywany do uznawania wczcnicj zdobyLych kompcLcn-
cji lub kompcLcncji uzyskanych w drodzc nauki nicormalncj lub pozaormalncj. Obccnic
wiclc insLyLucji szkolnicLwa wyszcgo i usLawiczncgo w Szkocji posugujc si ju spjnym sys-
Lcmcm uznawania cckLw uczcnia si zdobyLych poza dan insLyLucj (Recognising Prior Lear-
ning RPI). NickLrc programy kursw s pisanc z myl o osobach uzupcniajcych kwalikacjc.
W przypadku sLudcnLw RPI i gromadzcnic punkLw pozwalaj im na wiksz mobilno,
czyli przcnoszcnic si midzy wydziaami w ramach Lcj samcj uczclni lub midzy uczclniami,
albo uznawanic czciowo kwalikacji zdobyLych w Lrybic kszLaccnia zawodowcgo lub ogl-
ncgo. SLosowanic Szkockich Ram Kwalikacji i sysLcmu punkLw pomaga Lc w zawicraniu
midzy insLyLucjami umw o moliwoci konLynuacji nauki (articulation agreement), po Lo, by
wczcnicj zdobyLa wicdza i umicjLnoci mogy by zaliczonc na poczcL nowcj kwalikacji.
Zwyklc jcdnak uznawalno doLyczy okoo 50 punkLw poLrzcbnych do zdobycia pcncj
kwalikacji i nadania jcj w dancj insLyLucji (Hornc, 2000).
Odniesienie Szkockich Ram Kwalikacji do Europejskich Ram Kwalikacji
Aby umoliwi porwnanic kwalikacji zdobywanych w Szkocji z kwalikacjami uzyskiwanymi
w innych krajach oraz sLworzcnic narzdzia do odnoszcnia kwalikacji z innych krajw na gruncic
szkockim, opracowano raporL rccrcncyjny dla Szkocji
4S
, w kLrym omwiono zasady porwnywania
' Report on the Referencing of the Scottish Credit and Qualications Framework (SCQF) to the European Quali-
cations Framework (EQF) nicpublikowany raporL z 30 maja 200S, opracowany przcz 3ohna HarLa.
76
poziomw obu sLrukLur. W analizic porwnawczcj posuono si kilkoma zasadami. 3cdna z nich
Lo zasada best t, czyli moliwic najlcpszcgo dosLosowania, z uwzgldnicnicm akLu, i opis pozio-
mw nic jcsL ani prccyzyjny, ani caociowy, alc wycznic kicrunkowy. Zdajc sobic spraw z Lrud-
noci zadania, auLorzy raporLu sLarali si sLworzy zcsLawicnic, kLrc mnicj lub bardzicj oricnLa-
cyjnic wskazujc poziomy porwnywalnc. Ponisza Labcla pokazujc, w jaki sposb dokonano od-
nicsicnia i jakic clcmcnLy wziLo pod uwag dla wszysLkich poziomw. W lcgcndzic po prawcj
sLronic Labcli opisanc s wybranc obszary, kLrc posuyy jako wsplnc punkLy porwnania.
SzRK Czynniki poziomy FRK
Poziom W&U WaZ Z&ZS Oglny
l2 S --- S S Klucz
ll 7 --- 7 7
W&U wicdza (wiadomoci) i umicjLnoci
(wicdza [wiadomoci], umicjLnoci
inLclckLualnc i prakLycznc)
WaZ Warunki zasLosowania (czynnoci/
zadania i syLuacjc i problcmy/zagad-
nicnia)
Z&ZS Zarzdzanic i zarzdzanic sob (au-
Lonomia i organizacja pracy)
l0 6 6 6 6
0 6 6 6 6
S 5 --- 5 5
7 5 5 5 5
6 4 4 4 4
5 3 --- 3 3
4 2 --- 2 2
3 l l l l
2 --- ---/l l ---/l
l --- --- --- ---
Tabcla 4. Podsumowanic porwnania Szkockich Ram Kwalikacji Furopcjskich poziom po poziomic
(HarL, 200S: 2l)
Wcdug auLora raporLu porwnanic inormacji o kwalikacjach zc Szkockich Ram w odnicsicniu
do Lych samych obszarw Furopcjskich Ram Kwalikacjipozwala sLwicrdzi, czy isLnicjc zwizck
midzy ich cclami i ccchami. Pomimo Lcgo, c nic znalcziono waciwcgo odnicsicnia dla poziomu
2 SCQF, analiza porwnawcza okazaa si zadowalajca i poLwicrdzia przcwidywanc zwizki.
W wyniku Lcgo porwnania wysuniLo nasLpujcc wnioski i zalcccnia:
nic ma podsLaw do odnoszcnia poziomu l SCQF do FRK,
77
Poziom 2 SCQF moc by porwnany z poziomcm l FRK Lylko w nickLrych
obszarach. Ponicwa nic znalcziono Lc narzdzi do odpowicdnicgo porwnania,
w raporcic zarckomcndowano, aby Lcgo poziomu nic odnosi do FRK wcalc,
poziomy 3-6 SCQF mog by bczpiccznic odnoszonc do poziomw l-4 w FRK,
dla poziomu 7 SCQF Lrudno jcsL zasLosowa zasad najlcpicj dopasowancgo
poziomu (best t) wycznic na podsLawic analizy dcskrypLorw. 3cdnak na
podsLawic innych, zcwnLrznych warunkw rckomcndujc si odnicsicnic Lcgo
poziomu do poziomu 5 FRK,
poziom S SCQF moc by bczporcdnio odnoszony do poziomu 5 FRK,
poziom 0 SCQF rcprczcnLujc wyszc wymagania ni poziom 5 FRK, dlaLcgo
nic moc by wycznic odnicsiony do Lcgo poziomu. Nic jcsL on Lc rwny
poziomowi 6 FRK pod wzgldcm analizy dcskrypLorw. 3cdnak w zwizku
z Lym, c zarwno poziom 6 FRK, jak i poziom 0 SCQF s porwnywanc do
picrwszcgo cyklu kszLaccnia w szkolnicLwic wyszym w Szkocji, uznano, c
na Lcj posLawic odnicsicnic Lakic jcsL uprawnionc,
poziom l0 SCQF moc by bczpiccznic odnicsiony do poziomu 6 FRK,
poziomy ll i l2 SCQF mog by bczpiccznic odnicsionc do poziomw 7 i S FRK.
Powysza analiza dajc pojcic o Lym, jakic Lrudnoci nicsic zc sob proccs porwnywania kwa-
likacji, zwaszcza wLcdy, gdy liczba poziomw w porwnywanych sLrukLurach jcsL rna.
Upowszechnianie Szkockich Ram Kwalikacji
W lad za opracowanicm dcskrypLorw i cigych prac nad jakoci i rccrcncyjnoci
Szkockich Ram Kwalikacji do Furopcjskich Ram w Szkocji prnic rozwin si sysLcm
inormacji i promocji Ram Kwalikacji. Kluczow rol pcni Lu spccjalnic w Lym cclu po-
woanc ParLncrsLwo na rzccz Szkockich Ram Kwalikacji (SCQF ParLncrship). InsLyLucja
La zarzdza sLron inLcrncLow, kLra jcsL bogaLym rdcm inormacji na LcmaL rozwoju
Ram, organizujc koncrcncjc, uLrzymujc konLakLy z parLncrami z zagranicy i publikujc
maLcriay promujcc Ramy Kwalikacji. Wspomniana sLrona inLcrncLowa skicrowana jcsL
do rnych odbiorcw: uczniw, pracodawcw i insLyLucji zajmujcych si kszLaccnicm
i doskonalcnicm. Mona Lam znalc prakLycznc inormacjc doLyczcc programw naucza-
nia, cicck cdukacyjnych oraz moliwoci powroLu do nauki po duszcj przcrwic.
BryLyjska Lradycja uznawania kompcLcncji zdobywanych drog pozaormaln jcsL powszcchn
prakLyk. Przykady Lakich rozwiza mona znalc nic Lylko w sckLorzc zawodowym, alc
rwnic na poziomic cdukacji oglncj. W dzicdzinach Lakich, jak gra na insLrumcnLach czy
Lanicc, mona przysLpowa do cgzaminw na omiu rnych poziomach. Na przykad cgzamin
7S
z gry na insLrumcncic muzycznym na poziomic S dajc kwalikacjc do sLudiowania w Akadcmii
Muzyczncj. Uczniowic pobicrajcy lckcjc prywaLnc mog przysLpowa do Lych cgzaminw na
rwni z uczniami szk muzycznych i uzyskiwa rwnowanc kwalikacjc. Pomimo Lcgo, c
cgzamin Laki jcsL paLny, sysLcm sprawdzania i uznawania Lych kompcLcncji jcsL ocjalnc przy-
jLy przcz ccnLralnc i lokalnc wadzc cdukacyjnc. 3u czas, aby i w Polscc uznawano kocowc
cckLy uczcnia si w rny sposb i aby Lc cckLy zasugiway na ccrLykaLy. Do Lcgo niczbdny
jcsL jcdnak sysLcm walidacji, kLra bdzic cicszya si spoccznym zauanicm, czyli zauanicm
Lych, kLrzy przysLpuj do cgzaminu, oraz Lych, kLrzy bd jcgo wyniki uznawa.
4.2. Austria
49
W AusLrii pracc nad KRK rozpoczy si w roku 2006 od proccsu konsulLacji wdrocnia idci Fu-
ropcjskich Ram Kwalikacji. WkrLcc poLcm podjLo dccyzj o opracowaniu i wprowadzcniu KRK
w AusLrii, a jako daL zakoczcnia Lych dziaa przyjLo 20l0 rok. Wida ju jcdnak, c doLrzy-
manic Lcgo Lcrminu jcsL nicmoliwc do osignicia. Proccs powsLawania Ram Kwalikacji jcsL
koordynowany przcz Crup ProjckLu KRK, kLrcj czonkami s przcdsLawiciclc dwch rcsorLw:
MinisLcrsLwa Fdukacji, KulLury i SzLuki oraz MinisLcrsLwa Nauki i Bada. Crupa ProjckLu KRK
jcsL odpowicdzialna za sLraLcgicznc planowanic dziaa doLyczcych wprowadzania KRK w Au-
sLrii, zlccanic bada ckspcrckich oraz cay proccs wdraania. Pracc nad KRK rozpoczLo na po-
czLku 2007 roku od uLworzcnia Krajowcgo Zcspou Kicrujccgo KRK. Czonkami Lcgo grcmium
s rcprczcnLanci wszysLkich rodowisk zainLcrcsowanych KRK (stakeholders). W jcgo skad wcho-
dz wic przcdsLawiciclc wszysLkich minisLcrsLw, parLncrw spoccznych i wszysLkich prowincji.
PonadLo nad KRK pracujc zcsp ckspcrLw zcwnLrznych rcprczcnLujcych rnc sckLory sys-
Lcmu kwalikacji. Planowanc jcsL Lc uLworzcnic Krajowcgo PunkLu Koordynacyjncgo.
W wyniku szcrokich konsulLacji, kLrc przcprowadzono w 200S roku, podjLo dccyzj, c KRK bd
w AusLrii wdraanc. Pomimo dugicj lisLy pyLa, na kLrc nic ma jcszczc odpowicdzi, wiadomo ju,
c KRK w AusLrii bd miay unkcj przcwodnika i nic bd miay charakLcru rcgulacyjncgo,
wprowadzajccgo zmiany w sysLcmic uznawania i nadawania kwalikacji. 3cdnym z gwnych cclw
unkcjonowania KRK ma by umoliwicnic obywaLclom porwnania swoich kwalikacji i zobaczc-
nia ich z pcrspckLywy Ram Kwalikacji. Ma Lo pomc im w planowaniu i organizowaniu dalszcj
cdukacji. IsLnicjc obawa, szczcglnic wrd przcdsLawicicli rodowisk akadcmickich, c Ramy mog
nabra charakLcru rcgulacyjncgo i zaczn wymusza zmiany w sysLcmic szkolnicLwa wyszcgo.
3ccli chodzi o dcskrypLory poziomw kwalikacji, Lo na razic uznano, c jako punkL odnicsic-
nia przyjLc zosLan dcskrypLory Furopcjskich Ram Kwalikacji (FRK). Trwaj pracc grupy
Na podsLawic nicopublikowanych maLcriaw przcdsLawionych przcz Karin Iuomi-Mcsscrcr
podczas prczcnLacji pL. DcvclopmcnL o Lhc NaLional QualicaLions Framcwork in AusLria Work
in Progrcss, 7 kwicLnia 2000, Warszawa, SpoLkanic FkspcrLw KRK, a Lakc maLcriaw zc sLron
www.3s.co.aL
70
ckspcrLw nad analiz dcskrypLorw FRK i ich przydaLnoci do opisu kwalikacji w AusLrii.
Uruchomiono Lc program piloLaowy, kLry ma na cclu opracowanic przyrwnania (mapping)
wybranych kwalikacji do opisu dcskrypLorw na rnych poziomach FRK. Dziaanic Lo ma
pomc w okrclcniu, w jakim sLopniu dcskrypLory FRK s wysLarczajcc i czy nic nalcy dopisa
do nich uzupcnic. Takic uzupcniajcc inormacjc mogyby znalc si w Labcli ukazujccj
szczcgowc objanicnia dcskrypLorw FRK. Taka Labcla miaaby zawicra bardzicj szczcgo-
wc i bczporcdnic odnicsicnia do isLnicjccgo sysLcmu kwalikacji w AusLrii.
4.3. Chorwacja
50
W Chorwacji wprowadzcnic Ram Kwalikacji zbicga si z czascm rcorm sysLcmu cdukacji
i zarazcm wzmacnia planowanc zmiany oraz wpywa na ich kicrunki. Wcdug pro. Milc Dc-
lalija, koordynaLora prac nad Chorwackimi Ramami Kwalikacji, nadanic kwalikacjom spj-
ncj i przcjrzysLcj sLrukLury wyszo naprzcciw poLrzcbic wikszcj wsppracy wszysLkich pod-
sysLcmw cdukacji w cclu sLworzcnia wsplncgo sysLcmu. ChRK posLrzcganc s Lc jako pod-
sLawowy warunck do Lworzcnia sLraLcgii uczcnia si przcz cac ycic.
Pracc nad Chorwackimi Ramami Kwalikacji (ChRK) Lrwaj od 2006 roku i od poczLku maj
charakLcr zmian wprowadzanych odgrnic. W wyniku dyskusji i szcrokich konsulLacji w rodo-
wiskach zainLcrcsowanych sLron w roku 2007 rzd chorwacki powoa Komisj ds. Rozwoju
ChRK. W skad Komisji wcszli wszyscy inLcrcsariuszc oraz przcdsLawiciclc parLncrw spoccznych
(27 czonkw). Ich zadanicm byo okrclcnic cclw i zaplanowanic dziaa zwizanych z wdra-
anicm ChRK. Aby wcsprzc Komisj w rcalizacji poszczcglnych cclw, MinisLcrsLwo Nauki,
Fdukacji i SporLu powoao Zcsp Opcracyjny wspicrajcy Komisj w konkrcLnych zadaniach.
Wcdug pro. Milc Dclalija, lidcra Zcspou Opcracyjncgo, ChRK s dcniowanc jako narzdzic
do klasykacji kwalikacji zdobywanych w Rcpublicc Chorwacji i maj zapcwnia przcjrzysLo,
dosLpno, uznawalno oraz jako kwalikacji.
Ponisza lisLa cclw szczcgowych, wyznaczonych w zwizku opracowanicm ChRK, zawicra
zadania, kLrc pokazuj, jak wiclkic nadzicjc wadzc chorwackic wi z wprowadzcnicm kon-
ccpcji ChRK w ycic. Cclc Lc obcjmuj:
uznawanic rnych rodzajw kwalikacji i ich wzajcmnych rclacji poprzcz
wprowadzcnic pojcia cckLw uczcnia si,
promocj mobilnoci oraz uczcnia si przcz cac ycic,
podnicsicnic poziomu zaLrudnicnia obywaLcli,
uproszczcnic sposobw uznawania kwalikacji zdobyLych zagranic,
uproszczcnic proccdur uznawalnoci kwalikacji chorwackich zagranic,
` Na podsLawic maLcriaw przcdsLawionych przcz Milc Dclalija w prczcnLacji pL. CroaLian Quali-
caLions Framcwork Lhc idca and dcvclopmcnL, Warszawa 22 maja 2000, SpoLkanic FkspcrLw
KRK.
S0
popraw wsppracy pomidzy rnymi sckLorami zajmujcymi si cdukacj
i szkolcniami,
sLworzcnic wsplncgo sysLcmu zapcwniania jakoci kwalikacji,
sLworzcnic zrozumiaych opisw osigni cdukacyjnych dla pracodawcw,
uczniw i rodzicw,
promocj cdukacji w Chorwacji.
Okrcs wdraania ChRK (2006-20l2) podziclono na kilka az, kLrc zazbiaj si w czasic. S Lo:
cLap oglncj oricnLacji (2006-2007), cLap uzgodnicnia konccpcji i jcj zrozumicnia (2007-20l0),
cLap planowania (2007-20ll), cLap LcsLowania (2007-20l2) oraz wdraania. Tcn osLaLni rozpo-
cz si w roku 2000 i bdzic konLynuowany sLalc, poza rok 20l2, w ormic cigcgo nadzoru
i rozwoju. Rok 2000 Lo czas w ducj micrzc powicony promocji i prczcnLacji ChRK w rodowi-
skach inLcrcsariuszy w ormic warszLaLw i koncrcncji. W cclu przckazania szczcgowych
inormacji Zcsp Opcracyjny opracowa podrcznik ChRK, w kLrym opisano i wyjaniono
gwnc zaocnia Ram, dcskrypLory oraz ich odnicsicnia do Furopcjskich Ram Kwalikacji oraz
isLnicjccgo sysLcmu cdukacji w Chorwacji. Obccnic Zcsp Opcracyjny przygoLowujc kilkudzic-
siciu Lrcncrw, kLrzy bd prowadzili prczcnLacjc na LcmaL ChRK w rnych rodowiskach.
Deskryptory poziomw w Chorwackich Ramach Kwalikacji
Chorwackic Ramy Kwalikacji maj dwanacic poziomw (i podpoziomw), kLrc odzwicrcicdla-
j isLnicjcy sysLcm kwalikacji w kraju. SLrukLura kwalikacji przcdsLawiona zosLaa w Labcli
5. Pomimo akLycznych dwunasLu poziomw kwalikacji w sysLcmic cdukacji nickLrym z nich
nadano rang podpoziomw po Lo, by ju w samcj sLrukLurzc zapisu jasno wskaza odnicsicnia
do Furopcjskich Ram Kwalikacji. DcskrypLory, czyli opisy cckLw uczcnia si, Lc przygoLowa-
no dla omiu poziomw, po Lo, by uaLwi opracowanic programw nauczania odnoszcych si
do FRK. Pod wzgldcm opisu dcskrypLorw przyjLo Lc Lc samc kaLcgoric, co w FRK. Na kadym
poziomic cckLy uczcnia si ujLc s wic w grupach: wicdza (akLograczna i LcorcLyczna), umic-
jLnoci (poznawczc, prakLycznc i spoccznc) oraz samodziclno i odpowicdzialno.
Podobnic jak w Szkockich Ramach Kwalikacji, opis kwalikacji w Chorwacji wyraony jcsL
w dwch kaLcgoriach: poziomu cckLw uczcnia si oraz objLoci cckLw uczcnia si.
ObjLo micrzona jcsL za pomoc punkLw FCTS dla cdukacji oglncj oraz punkLw FCVFT dla sck-
Lora cdukacji i szkolc zawodowych. Kwalikacja moc Lc by cakowiLa lub czciowa wLcdy jcsL
skadow czci kwalikacji, kLr mona uzyska na wyszym poziomic w sLrukLurzc kwalikacji.
3ak wida z powyszcgo opisu, modcl ChRK ma charakLcr rcgulacyjny i zakada gcncrowanic
zmian w sysLcmic cdukacji w cclu podnoszcnia jakoci i odpowicdzialnoci. Proccs wprowadzania
Ram Kwalikacji jcsL kicrowany ccnLralnic, a dziaania doLyczcc promocji ChRK zosLay za-
krojonc na szcrok skal. Imponujcc jcsL sysLcmaLycznc i sysLcmowc przygoLowanic konccpcji
zmian i planu ich wdraania.
Sl
Tabcla 5. Poziomy i podpoziomy w Chorwackich Ramach Kwalikacji wg Milc Dclalija (2000)
5l
` Diagram pozosLawiony w oryginalncj wcrsji jzykowcj, ponicwa przcocnic na Lcrminologi
waciw dla sLrukLury polskicj cdukacji moc zdcormowa scns oryginau
E
Q
F
11 22 3 4 5 6 7 8
C
R
O
Q
F
U
N
I
V
E
R
S
I
T
Y
D
O
C
T
O
R
A
L
s
t
u
d
y
G
R
A
D
U
A
T
E
G
Y
M
N
A
S
I
U
M
S
4
-
Y
E
A
R
S
E
C
O
N
D
A
R
Y
S
C
H
O
O
L
S
4
-
Y
E
A
R
S
E
C
O
N
D
A
R
Y
S
C
H
O
O
L
S
3
-
Y
E
A
R
S
E
C
O
N
D
A
R
Y
S
C
H
O
O
L
S
1
/
2
-
Y
E
A
R
1
/
6
-
M
O
N
T
H
U
N
D
E
R
G
R
A
D
U
A
T
E
U
N
D
E
R
G
R
A
D
U
A
T
E
G
R
A
D
U
A
T
E
P
G
s
c
h
o
o
l
(
<
1
8
0
E
C
T
S
)
P
R
O
F
E
S
S
I
O
N
A
L
U
P
T
O
1
Y
E
A
R
D
8
.
2
P
H
D
7
.
2
M
S
c
7
.
1
M
S
c
6
B
S
c
5
.
2
5
.
1
4
.
2
4
.
1
3
2
1
D
M
S
c
7
.
2
8
.
2
s
h
o
r
t
P
H
D
o
r
t
P
H
D
8
2
s
h
t
o
r
t
P
H
P
H
D
8
2
8
2
h
s
h
UU
N
P
G
s
T
EE
(
<
1
8
0
E
C
T
S
)
U
P
T
O
1
Y
UU
1
8
0
E
C
U
T
E
S2
5. ANALIZA RAPORTW REFERENCYJNYCH PRZYGOTOWANYCH
PRZEZ MALT I IRLANDI
52
W osLaLnich piciu laLach wiclc krajw rozpoczo Lworzcnic Krajowych Ram Kwalikacji, dla kLrych
cLapcm kocowym jcsL przygoLowanic raporLu (referencing report) odnoszccgo lub dopasowujccgo
Krajowc Ramy do Furopcjskich Ram Kwalikacji. Zadanic Lo jcsL o Lylc Lrudnc, c z zasady prbujc si
w obrbic Krajowych Ram Kwalikacji uwzgldnia nic Lylko wymogi Furopcjskich Ram Kwalikacji,
alc Lakc Ramy Kwalikacji dla Furopcjskicgo Obszaru SzkolnicLwa Wyszcgo (Lzw. Ramy Boloskic).
W Wiclkicj BryLanii i kilku innych krajach angiclskojzycznych Lworzcnic Krajowych Ram Kwa-
likacji przcbicgao rwnolcglc z opracowywanicm Furopcjskich Ram Kwalikacji i dlaLcgo nic-
kLrc cckLy Lych dziaa mog Lcraz wywoywa Lrudnoci w porwnywaniu wymaga zwizanych
z poszczcglnymi poziomami i uyLymi Lam dcskrypLorami. I Lak pod konicc 2000 roku mamy
syLuacj, zgodnic z kLr omiopoziomowc Ramy Kwalikacji z poziomami o Lcj samcj warLoci
maj MalLa i Rcpublika Poudniowcj Aryki. Ramy o omiu poziomach (cho nic wicm, czy s
onc idcnLycznc z FRK, bowicm krajc Lc nic opublikoway jcszczc swych raporLw rccrcncyjnych)
przygoLowujc Lc AusLria, Bclgia, Rcpublika Czcska, Dania, Nicmcy, FsLonia, IiLwa, Sowacja,
Hiszpania i Turcja. Chorwacja adapLujc Ramy dzicwiciopoziomowc paLrz rozdzia poprzcdni.
NickLrc krajc wchodzcc w skad Zjcdnoczoncgo KrlcsLwa przyjy wasnc rozwizania. Szkocja
ma dwanacic poziomw, przy czym Lo, co dzicjc si w okrcsic przcdszkolnym, jcsL LrakLowanc jako
dwa odrbnc cyklc. Podobnic w kszLaccniu zawodowym o krLkich cyklach i w obrbic wyszcgo
kszLaccnia liccncjackicgo wyodrbniono po dwa warianLy. Anglia, Walia i Irlandia Pnocna przy-
jy osicm poziomw, alc s onc po czci inaczcj dcniowanc ni w FRK. Nalcy Lu jcszczc wspomnic
o LrzydzicsLu dwch maych krajach WsplnoLy Narodw, kLrc razcm sLworzyy dzicsiciopozio-
mow skal (Trans-National Qualication Framework), czciowo odmicnn od wszysLkich innych,
i powoay VirLual UnivcrsiLy or Small SLaLcs o Lhc CommonwcalLh. Irlandia ma dzicsi poziomw,
alc s onc Lylko po czci zgodnc z dzicsicioma poziomami sLosowanymi w Nowcj Zclandii.
Na podsLawic znanych mi maLcriaw mog sLwicrdzi, c w rnych pasLwach isLnicjc silna
moLywacja do Lworzcnia wasnych KRK i odnoszcnia ich do FRK.
5.1. Malta
Rozwamy Lcraz Krajowc Ramy Kwalikacji MalLy opisanc w jcj raporcic rccrcncyjnym.
Na Malcic pracc nad KRK rozpoczLo w 2007 roku. Wyniki uczcnia si ujLo Lu w szc kaLcgo-
rii, w pcni zgodnych z zalcccniami FRK.
wicdza i rozumicnic zjawisk,
wicdza sLosowana,
umicjLno porozumicwania si,
umicjLno occniania i ormuowania sdw,
` AuLorcm Lcgo rozdziau jcsL Andrzcj 3anowski.
S3
umicjLno uczcnia si,
auLonomia i odpowicdzialno.
Przy Lworzcniu KRK na Malcic uznano, c musz ccchowa si onc nasLpujcymi waciwociami:
musz doLyczy spraw wanych, musz odpowiada zaocniu, c uczcnic si jcsL zjawiskicm
bcz granic i c uczcy si musz mic wolno uczcnia si nicskrpowan rcsLrykcjami biuro-
kraLycznymi, wrcszcic, powinny sprzyja Lworzcniu kulLury wysokicj jakoci zdobywancj
wicdzy i umicjLnoci.
Zasadniczc zadania zwizanc z Lworzcnicm nowcj kulLury kwalikacji opisano, uywajc czLcrcch
okrclc: jako, przcjrzysLo (LransparcnLno), moliwo przcnoszcnia dowiadczc i umicjL-
noci (transferability) oraz posLp (sLac poszukiwanic coraz Lo nowych, lcpszych rozwiza).
Tworzc wasnc Krajowc Ramy Kwalikacji na Malcic, LamLcjszc wadzc uznay za wskazanc
nicjako przy okazji okrcli prioryLcLowc obszary ycia spocczncgo i gospodarki, w obrbic
kLrych krajowi szczcglnic zalcy na osigniciu wysokicgo poziomu. Tc dzicdziny Lo mcdycyna,
cdukacja, LurysLyka, usugi sckLora nansowcgo, ochrona rodowiska i Lcchnologia inormacyjna.
Do Lych szcciu prioryLcLw dopisany zosLa sidmy Lo rozwj rcgionu wyspy Cozo, drugicj co
do wiclkoci wyspy archipclagu MalLy. Wida wic, c w podcjciu wadz MalLy Lworzcnic lokalnych
Ram Kwalikacji poczonc zosLao zc sLraLcgicznym mylcnicm o dugoalowym rozwoju kraju.
Cwny dokumcnL przcdsLawiajcy Krajowc Ramy Kwalikacji MalLy skada si z czLcrcch
zasadniczych czci, podsumowania, bibliograi i omiu rozbudowanych zacznikw.
OLo sLrukLura Lcgo dokumcnLu.
Cz picrwsza nosi LyLu Furopcjska rcorma cdukacji i ukazujc proccs Lworzcnia si Furo-
pcjskich Ram Kwalikacji. Omawiajc cclc FRK, szczcglny nacisk pooono na przcsunicic
akccnLu z dziaa okrclanych jako input (czyli posLpowanic nauczycicla) na cckLy uczcnia
si. Oddziclny podrozdzia przcdsLawia problcm kszLaLowania umicjLnoci w KRK.
Cz druga ma LyLu MalLaskic Ramy Kwalikacji i jcsL rozbudowanym (okoo 25 sLron du-
cgo ormaLu) opiscm sysLcmu cdukacji i kszLaccnia zawodowcgo na Malcic. Mamy Lam opis
cicck cdukacyjnych, przcgld rcgu przcjcia od kszLaccnia zawodowcgo do wyszcgo, a Lakc
sLrukLur uniwcrsyLcLu MalLy oraz opis insLyLucji, kLrc mog wydawa dokumcnLy sLwicrdza-
jcc kwalikacjc. Omawia si Lu Lc zagadnicnia konLroli jakoci, punkLy oraz inormujc o isLnic-
niu wspomniancj wycj dzicsiciopoziomowcj Trans-National Qualications Framework.
Cz Lrzccia (okoo 25 sLron) przcdsLawia odnicsicnic MalLaskich Ram Kwalikacji do FRK i do
wymogw ormuowanych w QF/FHFA. MalLaczycy pisz: Trzcba podkrcli, c malLaskic
dcskrypLory poziomw s odbicicm malLaskicgo syLcmu cdukacji i kulLury, alc Lc zasadniczo
s zgodnc z dcskrypLorami poziomw sLosowanymi w FRK (s. 64). Szczcgowc porwnanic wymogw
(sLr. 65-74) ukazujc, c na Malcic uznano za wskazanc, aby bardzicj szczcgowo, ni Lo jcsL w FRK,
opisywa poszczcglnc dcskrypLory. I Lak na przykad na poziomic 3 w dzicdzinic KompcLcncjc
S4
w FRK znajdujc si jcdno zdanic: bicrzc odpowicdzialno za wykonanic zada zwizanych z uczcnicm
si, podczas gdy analogiczny zapis malLaski rozbija spraw na czLcry zdania, Lakic jak sLosujc wicdz,
adapLujc wasnc zachowanic do okolicznoci, przcjawia inicjaLyw w okrclonych ramach odpowic-
dzialnoci i auLonomii oraz wyrabia u sicbic kluczowc kompcLcncjc do uczcnia si przcz cac ycic.
InLcrcsujco przcdsLawiaj si przykady prakLyczncgo zasLosowania jcdnosLck uczcnia si
konsLruowanych na podsLawic opisw moliwych wynikw uczcnia si. Przykady zaczcrp-
niLc s z dowiadczc InsLyLuLu TurysLyki, MalLaskicgo Kolcgium SzLuki, Nauk cisych
i Tcchnologii oraz UniwcrsyLcLu MalLy.
Cz czwarLa nosi LyLu Poza porwnywanicm (Lj. porwnywanicm KRK z FRK) i omawia
si Lu rol poszczcglnych inLcrcsariuszy i ich udzia w odnoszcniu KRK do FRK.
Na zakoczcnic przcdsLawiono opinic kilku ckspcrLw occniajcych MalLaskic Ramy Kwali-
kacji. W ancksic znajdujc si midzy inymi dobrzc opracowany sownik podsLawowych uy-
wanych Lcrminw.
5.2. Irlandia
W czcrwcu 2000 roku powsLa dokumcnL irlandzki okrclany jako RaporL Narodowy na LcmaL
porwnania Irlandzkich Ram Kwalikacji z Furopcjskimi Ramami Kwalikacji. Osicm laL
wczcnicj (200l) powoano insLyLucj o nazwic NaLional QualicaLion AuLhoriLy. Wspomniany
dokumcnL ma konsLrukcj nasLpujc:
Cz picrwsza Lo wprowadzcnic (okoo 7 sLron). Omawia si Lu podsLawowc wiadomoci doLyczcc
FRK, ich zwizck z Ramami Boloskimi, zwizki midzy Irlandzkimi Ramami Kwalikacji a Ramami
krajw nalccych do Zjcdnoczoncgo KrlcsLwa, przcprowadza si Lc skrLowc porwnanic z FRK.
Cz druga (l2 sLron) prczcnLujc konLcksL, w jakim unkcjonuj KRK Irlandii, co w prakLycc
oznacza opis irlandzkicgo sysLcmu cdukacji z podziacm na kszLaccnic oglnc, kszLaccnic
zawodowc oraz kszLaccnic na poziomic wyszym.
Cz Lrzccia o LyLulc KryLcria i proccdury doLyczcc odnoszcnia Krajowych Ram Kwalikacji do
FRK (40 sLron) przcdsLawia w sposb bardzo szczcgowy porwnanic midzy FRK i Irlandzkimi
Ramami. To porwnanic jcsL bardzo rozbudowanc, ponicwa Lrzcba osicm poziomw FRK zcsLro-
i z dzicsicioma poziomami zasLosowanymi przcz Irlandi. W Lcj czci (sLr. 27-2S) przyLoczony
jcsL dzicsiciopunkLowy dokumcnL Crupy Doradczcj FRK zaLyLuowany KryLcria i proccdury od-
noszcnia Krajowych Ram Kwalikacji do Furopcjskich Ram Kwalikacji (paLrz rozdz. l). Nic jcsL
Lo rwnic dokumcnL Losamy z dzicsiciopunkLowym malLaskim dokumcnLcm o nazwic Maltas
Referencing Process, gdzic wymicnia si Lc dzicsi, alc innych zasad kicrujcych Lym proccscm.
Zobaczmy, jak Lo jcsL zrobionc. PunkL picrwszy dokumcnLu KryLcria i proccdury brzmi
nasLpujco: Zakrcs odpowicdzialnoci i/lub uprawnicnia wszysLkich krajowych insLyLucji
zaangaowanych w proccs rccrcncyjny wczajc w Lo Krajowy PunkL Koordynacyjny s
cilc okrclonc i podanc do publiczncj wiadomoci przcz waciwc wadzc. W prczcnLowanym
irlandzkim dokumcncic dokadnic omawia si obowizki i uprawnicnia wszclkich insLyLucji
S5
mogcych wyraa opinic w sprawic kwalikacji. Tc insLyLucjc Lo:
NaLional Council or Curriculum and AsscssmcnL (NCCA). Powoana w 200l roku.
Odpowiada za programy i occnianic sLosowanc w szkoach podsLawowych i rcd-
nich. Wsppracujc z DcparLmcnL o FducaLion and Scicncc oraz zc SLaLc Fxami-
naLion Commission. Ta krajowa komisja cgzaminacyjna jcsL odpowicdzialna za
wydawanic wiadccLw poLwicrdzajcych zdobyLc wykszLaccnic i kwalikacjc,
FurLhcr FducaLion and Training Awards Council (FFTAC). Powoana w 200l
roku insLyLucja do spraw kszLaccnia usLawiczncgo. Dajc ludziom szansc na
zdobycic wiadccLw wykszLaccnia uzyskancgo w spccjalnych orodkach, alc
Lc w najrnorodnicjszych rodowiskach micjscach pracy, insLyLucjach
prywaLnych i w spoccznoci lokalncj,
Highcr FducaLion and Training Awards Council (HFTAC). Rada powoana
w 200l roku odpowiada za akrcdyLacj kszLaccnia na poziomic wyszym,
nicwchodzcym w zakrcs kszLaccnia uniwcrsyLcckicgo,
Irish UnivcrsiLics AssociaLion (IUA). InsLyLucja rcprczcnLujca sicdcm irlandz-
kich uniwcrsyLcLw, dba o sormuowanic sLandardw, zgodnic z kLrymi
collcgc moc uzyska sLaLus uniwcrsyLcLu.
W podobnic dokadny sposb przcdsLawiono pozosLac punkLy (od 2 do 0) dokumcnLu KryLc-
ria i proccdury. Duy nacisk pooono na przcdsLawicnic zoonych proccdur konLroli jako-
ci w szkoach, uczclniach i w obrbic kszLaccnia usLawiczncgo. Wida, c Lwrcom dokumcn-
Lu zalcao na bardzo prccyzyjnym okrclcniu obowizkw i uprawnic wszysLkich graczy na
sccnic cdukacyjncj. Zwrcono Lakc uwag na sposoby akccpLacji i uznawania wynikw uczcnia
si, jakic sLosowano poprzcdnio, Lakc w rodowiskach nicsormalizowanych. Tcj sprawic,
okrclancj miancm recognition of prior learning, powicono znaczn cz rozwaa doLycz-
cych pkL. 3 dokumcnLu KryLcria i proccdury. Zdajc si, c auLorzy uwaaj Lrzcci cz
dokumcnLu za najwanicjsz, sdz oni chyba, c jcsL Lo prakLycznc kompcndium pokazujcc
wszysLkim na irlandzkim przykadzic jak porwnywa i koordynowa wymogi sormuo-
wanc w FRK z wymogami isLoLnymi dla dancgo kraju.
CzwarLa cz dokumcnLu (4 sLrony) nosi LyLu Problcmy pojawiajcc si przy okrclaniu rc-
crcncji do FRK. Omawia si Lu problcm LransparcnLnoci, sprawy wynikajcc z rnic midzy
poszczcglnymi sckLorami, zwraca si Lc uwag na poLrzcb konsulLacji oraz analizujc rol
curopcjskich organizacji, Lakich jak FHFA i FCVFT.
23 marca 2000 roku dr 3im Murray na koncrcncji midzynarodowcj przcdsLawi maLcria
Making transparency real, w kLrym sLwicrdzi: Irlandzkic Ramy Kwalikacji, Lak jak wszysL-
kic Krajowc Ramy Kwalikacji, maj picrwszcsLwo nad Furopcjskimi Ramami Kwalikacji.//
S6
Furopcjskic Ramy Lo jakby .rcguy doLyczcc Lumaczcnia, kLrc pozwalaj Krajowym Ramom
lub sysLcmom na wzajcmnc porozumicwanic si.
Po przcanalizowaniu dosLpnych maLcriaw z Irlandii i MalLy sdz, c Lworzc naszc Krajowc
Ramy Kwalikacji, nic powinnimy nadmicrnic rozbudowywa wymogw doLyczcych charakLc-
rysLyki poziomw bardzicj przydaLna jcsL Lu oglno sormuowa gwnic po Lo, by przcz
nadmicrn drobiazgowo nic sLwarza pozorw cisoci Lam, gdzic jcj by nic moc.
Koniccznc jcsL usLalcnic, z jakimi grupami, organami adminisLracji, uczclniami, organizacjami
spoccznymi, zrzcszcniami i zwizkami dalsza praca nad Ramami Kwalikacji powinna by kon-
sulLowana i jaki w Lych sprawach powinicn by zasLosowany Lryb dochodzcnia do konscnsusu.
Spccjalncj uwagi wymaga rozwacnic, jak w warunkach polskich powinno si LrakLowa wy-
sLpujcc kilkakroLnic w rnych dokumcnLach zalcccnic uwzgldniania w opisic kwalikacji
Lakc i Lakich kwalikacji, kLrc zosLay nabyLc wczcnicj, przcd okrcscm nauki, jakim si in-
Lcrcsujcmy, i do Lcgo zosLay osigniLc w sposb nicangaujcy adnych insLyLucji ormalnic
powoanych do nauczania.
6. POTRZEBA RAM KWALIFIKACJI POLSKI PUNKT WIDZENIA
6.1. Polskie Ramy Kwalikacji a rynek pracy
53
Potrzeby wewntrzne polskiego rynku pracy a tworzenie PRK
Cboka spccjalizacja i dywcrsykacja produkcji wraz z oLwarcicm si gospodarki na wiaL (szczc-
glnic poprzcz handcl, migracjc i przcpyw kapiLau) z jcdncj sLrony i powsLawanic zrnicowanych
sposobw nabywania kompcLcncji, zwaszcza zawodowych, z drugicj powoduj, c suma dosLpnych
na rynku kompcLcncji, w Lym kompcLcncji poLwicrdzonych odpowicdnimi kwalikacjami sysLcma-
Lycznic ronic. Bcz idcnLykacji i uporzdkowania (sklasykowania) kwalikacji i upowszcchnicnia
wicdzy o Lym uporzdkowaniu proccsy wzajcmncgo dopasowywania si popyLu i poday na rynku
pracy zawodz, w konsckwcncji powodujc uLrzymywanic si Lrwacj nicrwnowagi w posLaci Lzw.
bczrobocia sLrukLuralncgo. 3cgo wysoki poziom sprawia, c nic wszysLkic dosLpnc zasoby pracy s
w krajowcj gospodarcc wykorzysLanc, a Lym samym Lzw. poLcncjalny wzrosL gospodarczy (dugoa-
lowy, dosLpny zc wzgldu na isLnicjcc zasoby czynnikw produkcji) jcsL rclaLywnic niszy.
Uzasadnienia mikroekonomiczne
Pracodawcy w proccsic rckruLacji musz moliwic dokadnic pozna kompcLcncjc oglnc l.
i zawodowc kandydaLw do pracy, gdy jcsL Lo warunck cckLywncgo wykorzysLania isL-
nicjcych micjsc pracy. Poznanic Lo jcsL przcd podjcicm pracy ograniczonc i koszLow-
nc. Dobra idcnLykacja kompcLcncji zmnicjsza koszLy rckruLacji i przyczynia si do uzy-
skiwania sLosunkowo wysokicj produkLywnoci micjsc pracy, dziki wyborowi odpowicd-
` AuLork Lcgo rozdziau jcsL Urszula SzLandar-SzLandcrska.
S7
nio dobranych pracownikw.
WcwnLrzny sysLcm awansu w rmach/insLyLucjach moc rwnic opicra si na poLwicr- 2.
dzonych kompcLcncjach (kwalikacjach) powsLajcych/Lworzonych nic Lylko wcwnLrz
rm/insLyLucji, alc i poza nimi. ZcwnLrzny sysLcm kwalikowania (zwaszcza odnoszony
do kwalikacji sLosunkowo powszcchnych) zmnicjsza wcwnLrznc koszLy zarzdzania
pcrsonclcm u pracodawcw, podnoszc cckLywno ich dziaania.
DosLp do powszcchncj, uporzdkowancj i moliwic pcncj inormacji na LcmaL kwalika- 3.
cji zasobw ludzkich uaLwia rmom Lranc rozpoznanic opacalnych kicrunkw rozwoju
i cwcnLualnych baricr Lcgo rozwoju, Lym samym przyczynia si do podnoszcnia cckLyw-
noci dccyzji inwcsLycyjnych.
W nickLrych przypadkach zwyklc zc wzgldu na zapcwnicnic bczpicczcsLwa konsu- 4.
mcnLw lub samych pracownikw pasLwo rcgulujc prawo wykonywania zawodu lub jakich
czynnoci (spccjalnoci) w ramach zawodu. Warunkicm lcgalncgo podcjmowania pracy
sLajc si w Lych przypadkach occna kompcLcncji pracowniczych, poLwicrdzona odpowicdnim
wiadccLwcm kwalikacyjnym. ZaLrudnianic pracownikw do Lakich zawodw (spccjalno-
ci) wymaga kwalikacji i chroni pracodawcw (lub samozaLrudnionych pracownikw)
przcd konsckwcncjami ncgaLywnych nasLpsLw wykonywanych prac zawodowych.
Poszukiwanic moliwic najkorzysLnicjszcgo micjsca pracy przcz kandydaLw do pracy 5.
sLajc si krLszc i cckLywnicjszc (w scnsic docicrania do Lakich ocrL pracy, kLrc ccchuj
si wymaganiami odpowiadajcymi posiadanym kompcLcncjom), kicdy zarwno praco-
dawca, jak i kandydaL do pracy opcruj Lakimi samymi sposobami occny i klasykowania
kompcLcncji oglnych i zawodowych pracownika. Z kolci szybszc dopasowanic kandydaLw
do pracy do dosLpnych micjsc pracy (alokacja pracy) zmnicjsza skal bczrobocia rykcyj-
ncgo, za lcpszc dopasowanic podnosi produkLywno pracy i pozwala pracownikom
uzyskiwa wyszc wynagrodzcnia.
W duszcj pcrspckLywic wykorzysLanic powszcchncj i uporzdkowancj wicdzy o poszu- 6.
kiwanych przcz pracodawcw kwalikacjach i o kwalikacjach niccicszcych si popyLcm
sprzyja Lranicjszym wyborom cdukacyjnym, a Lym samym inwcsLycjom w cdukacj. Ma
Lo znaczcnic dla osb podcjmujcych uczcnic si, jak i dla insLyLucji/rm zajmujcych si
usugami cdukacyjnymi.
Uzasadnienia makroekonomiczne
PodsLawowymi nasLpsLwami zawodnoci dopasowa na poziomic mikrockonomicznym po-
wodowanych nisk sprawnoci inormacji o kwalikacjach oglnych i zawodowych Lak po
sLronic popyLu na prac, jak i po sLronic jcj poday, jcsL uLrzymywanic si wyszcgo ni ko-
nicczny poziomu bczrobocia i niszcj ni moliwa cckLywnoci wykorzysLania zasobw
czynnikw produkcji. OsLaLcczn konsckwcncj sLajc osiganic niszcgo ni wynikaoby z kra-
jowych zasobw pracy kapiLau, Lcchnologii, poziomu dobrobyLu spocczncgo.
SS
Trudnoci w dopasowywaniu kompcLcncji na rynku pracy wc wspczcsnych gospodarkach
narasLaj, a rynck sam w sobic nic uruchamia proccsu konicczncgo uporzdkowania inorma-
cji o nich. Zawodno rynku w Lym aspckcic wymaga dziaania podmioLw publicznych, Lwo-
rzcych jcdnoliLc Ramy Kwalikacji pomocnc w wykorzysLaniu kompcLcncji w obrbic rynku
pracy, jak i poza nim, a Lakc w Lakim budowaniu zasobw kapiLau ludzkicgo (zwaszcza ogl-
ncgo, alc rwnic spccyczncgo), kLrc moliwic korzysLnic wpywa na szansc rozwoju gospo-
darki krajowcj. InLcrwcncja podmioLw publicznych w porzdkowanic wicdzy o kwalikacjach
wspczcnic wydajc si szczcglnic wana z szcrcgu powodw.
Przcdc wszysLkim przyspicszcniu ulcgy zmiany Lcchnologicznc, co wymaga cigoci l.
uczcnia si w cclu uLrzymania przydaLnoci zawodowcj, a Lym samym zachowania szans
zaLrudnicnia i zarobkowania, jcsL Lo zarazcm warunck sprawncj absorpcji i krcacji nowych
Lcchnologii.
Udzia w zmianach Lcchnologicznych wymaga szybkicj kumulacji wicdzy, czcrpancj z r- 2.
nych rdc. Tradycyjnc cicki cdukacji ormalncj (zawszc opnioncj w sLosunku do
zmian Lcchnologii i nauki) nic wysLarczaj, sLd klasykacja kompcLcncji nabyLych w or-
malnym kszLaccniu rwnic nic wysLarcza.
Przyspicszcnic Lcchnologicznc poczonc z globalizacj gospodarcz powodujc, i gospodarka 3.
wymaga mobilnoci, gdy micjsca pracy zmicniaj lokalizacj pomidzy krajami w Lcmpic wczcnicj
nicznanym. Pracownicy musz si dosLosowywa do zmian wynikajcych z przcsuni produkcji
midzy krajami i zmicnia swojc kompcLcncjc zawodowc sLosownic do nich, jcli gospodarka ma
korzysLa na Lakich zmianach. To za sprawia, c wagi nabicra kszLaccnic si w dorosym yciu.
Clobalna, zaosLrzona konkurcncja wymaga nicusLanncgo obniania koszLw produkcji, w Lym 4.
zaLrudnicnia. Trany i powszcchny sysLcm klasykacji kwalikacji moc si do Lcgo przyczynia
(zwaszcza w aspckcic Lzw. koszLw Lransakcyjnych i podnoszcnia produkLywnoci pracy).
Powszcchny sysLcm uznawania kompcLcncji, niczalcnic od Lcgo, jakimi sposobami i na 5.
jakim cLapic ycia zosLay zdobyLc, moc przyczynia si do uzyskiwania wyszcgo sLopnia
spjnoci spocczncj i Lym samym obnia koszLy spoccznc i czysLo ckonomicznc dcz-
inLcgracji spocczncj.
SysLcm kwalikacji oparLy na occnic kompcLcncji (cckLw uczcnia si) a nic cicck (proccsw) 6.
kszLaccnia si, zwyklc zawoncgo do ormalncgo, pozwala occni, kLrc zc sposobw uczc-
nia si s najcckLywnicjszc w uzyskiwaniu odpowicdnich kompcLcncji i kwalikacji. To
z kolci powinno sprzyja konkurcncji midzy Lymi sposobami i climinowa Lc, kLrc oka si
mao skuLccznc i mao cckLywnc. Dziki Lcmu koszL nabywania kompcLcncji moc zmnicjszy
si, a zaLrudnicnic osb kompcLcnLnych w okrclonym zakrcsic powinno sLa si Laszc.
Udzia w jednolitym europejskim rynku pracy
WsplnoLa Furopcjska scala przcdc wszysLkim rynki Lowarw i usug, rynck pracy i rynck
kapiLau. PosLanowiono jcdnak zachowa odrbnc sysLcmy kszLaccnia, zgodnc z narodowymi
S0
Lradycjami i dowiadczcniami. Tymczascm unkcjonowanic wsplncgo rynku pracy wymaga,
cby kapiLa ludzki i jcgo ccchy (wicdza, umicjLnoci i kompcLcncjc) by w porwnywalny
sposb klasykowany, gdy bcz Lcgo w skali UF nic bd dosLaLccznic sprawnic zachodziy
korzysLnc proccsy dopasowa popyLu i poday w obrbic rynku pracy.
W inLcrcsic UF jako caoci lcy przcmicszczanic si pracownikw pomidzy krajami w cclu osi- l.
gnicia opLymalncgo dopasowania nic Lylko na LcryLorium pojcdynczcgo pasLwa, alc w skali
cacj Unii, co moc by dodaLkowym impulscm rozwojowym. KorzysLnc jcsL nic Lylko migrowanic
ludzi z krajw z nadwykami zasobw pracy do krajw z dccyLcm ludnoci w wicku produkcyjnym
zc wzgldu na oglny bilans popyLu i poday, alc Lakc wyrwnywanic nadwyck i dccyLw
w obrbic okrclonych scgmcnLw rynku pracy idcnLykowanych zc wzgldu na kwalikacjc.
cby Lakic pynnc przcmicszczanic osign, kompcLcncjc pracowniczc musz by kwalikowa-
nc wcdug wsplncgo klucza, Lo wanic proponujc si przy powizaniu KRK z FRK.
Unia jako cao zc wzgldu na nickorzysLnc proccsy dcmogracznc bdzic obszarcm dc- 2.
cyLu ludzi, LoLc cby uLrzyma dynamik rozwoju i isLnicjcc sysLcmy socjalnc, bdzic
skazana na imporL pracownikw z innych obszarw. Musi wic powsLa sysLcm uznawania/
kwalikowania ich kompcLcncji.
Rozpoznanic kompcLcncyjnych zasobw w poszczcglnych krajach moc sLanowi zasadny 3.
impuls przcmicszczania kapiLau, a co za Lym idzic Lakc i micjsc pracy do krajw ocruj-
cych odpowicdnic, waciwic idcnLykowanc zasoby osb o okrclonych kwalikacjach.
aLwicjsza occna kwalikacji nabywanych w poszczcglnych krajach w dalszcj pcrspckLywic 4.
moc by podsLaw occny krajowych sysLcmw ich nabywania i wprowadzcnia konkurcncji
midzy nimi przy poszanowaniu auLonomii i odrbnoci kszLaccnia w kadym kraju.
Kraj wczajcy si w sysLcm FRK ma pcnicjszc szansc korzysLania z przcwag kompara- 5.
Lywnych Lworzonych przcz posiadanc zasoby kapiLau ludzkicgo. Musi si jcdnak liczy
z uLarL czci Lych zasobw, zwaszcza w syLuacji uLrzymywania si niszcj cckLywnoci
i niszych wynagrodzc za prac. Moc jcdnak odpowicdnio rcormujc insLyLucjc cdu-
kacyjnc i szkolcniowc sLa si cckLywnym produccnLcm kapiLau ludzkicgo cksporLujc
nic Lylko jcgo zasoby, alc i usugi kszLaccniowc. Tcn proccs wymaga jcdnak odpowicdnich
rozwiza insLyLucjonalnych, samo wczcnic si w FRK Lakich cckLw nic zapcwnia.
Funkcjonujce w badaniach i analizach systemy klasykowania kwalikacji
AkLualnic klasykacja kwalikacji na polskim rynku pracy opicra si na:
poziomic wykszLaccnia
sLosowaniu klasykacji zawodowcj wprowadzoncj w ycic rozporzdzcnicm
MinisLra Cospodarki, Pracy i Spraw Socjalnych w 2007 roku.
54
` Od l sLycznia 2005 r. obowizujc klasykacja wprowadzona rozporzdzcnicm MinisLra Cospo-
darki i Pracy z dnia S grudnia 2004 r. (Dz.U Nr 265, poz. 2644) oraz rozporzdzcnicm MinisLra
00
Pcwncgo rodzaju uzupcnicnicm, (alc rwnic alLcrnaLyw) Lcjc klasykacji s sLandardy kwali-
kacji zawodowych bdcc wynikicm zrcalizowancgo w laLach 2004-200S na rzccz MPiPS badania
Opracowanic i upowszcchnicnic krajowych sLandardw kwalikacji zawodowych.
55
S onc uzu-
pcnicnicm, ponicwa w zasadzic doLycz zawodw ujLych w klasykacji zawodowcj, Lylc c
bardzicj szczcgowo i w ujcdnolicony mcLodologicznic sposb charakLcryzuj kwalikacjc po-
Lrzcbnc do wykonywania zawodu. Alc Lc alLcrnaLyw, gdy klasykacja zawodw ju opisujc za-
rwno czynnoci skadajcc si na wykonywany zawd, jak i koniccznc/wymaganc kwalikacjc.
Charakterystyka klasykacji zawodw i specjalnoci dla potrzeb rynku pracy
Klasykacja zosLaa opracowana na podsLawic Midzynarodowcgo SLandardu Klasykacji
Zawodw ISCO-SS, przyjLcgo na XIV Midzynarodowcj Koncrcncji SLaLysLykw Pracy w Cc-
ncwic w l0S7 roku oraz jcgo nowcj cdycji z l004 roku, Lzw. ISCO-SS (COM), dosLosowancj do
poLrzcb Unii Furopcjskicj. Zasadniczy ukad klasykacji, kryLcria klasykacyjnc oraz sysLcm
kodowy przyjLo zgodnic z Lymi sLandardami. 3ak wida rdcm inspiracji do powsLania kla-
sykacji byy gwnic poLrzcby inormacyjnc, rozumianc jako sLaLysLycznc, czyli bardzicj
w skali makro ni mikro. Nicmnicj klasykacja jcsL podsLaw kojarzcnia micjsc pracy i poLcn-
cjalnych pracownikw, idcnLykowania nicdoborw i nadwyck kwalikacyjnych iLp.
SLrukLura klasykacji oparLa jcsL na sysLcmic poj, z kLrych najwanicjszc Lo: zawd, spc-
cjalno, umicjLnoci oraz kwalikacjc zawodowc.
Zawd zosLa okrclony, jako zbir zada (zcsp czynnoci) wyodrbnionych
w wyniku spocczncgo podziau pracy, powLarzalnic wykonywanych (sLalc lub
z nicwiclkimi zmianami) przcz poszczcglnc pracujcc zarobkowo (najcmnic
lub na wasny rachunck) osoby i wymagajcych odpowicdnich kwalikacji
(wicdzy i umicjLnoci), zdobyLych w wyniku kszLaccnia lub prakLyki.
W ramach zawodu wyrnia si spccjalnoci, powsLac wskuLck podziau pracy
Pracy i PoliLyki Spocczncj z dnia l czcrwca 2007 r. zmicniajcym rozporzdzcnic w sprawic
klasykacji zawodw i spccjalnoci dla poLrzcb rynku pracy oraz zakrcsu jcj sLosowania (Dz. U
Nr l06, poz. 72S). Wczcnicjsza wcrsja klasykacji bya wprowadzona w 2002 r. PrzcciLnic
klasykacja zawodowa jcsL uzupcniana/modykowana co 2 laLa. Przyczyn zmian klasykacyj-
nych s zmiany zachodzcc w podzialc zada (spccjalizacji) wykonywanych przcz pracujcych
(najcmnic i na wasny rachunck).
`` Opracowanic sLandardw zosLao snansowanc w ramach FFS i sLanowio konLynuacj wczc-
nicjszych bada w ramach Lrzcch projckLw Pharc (l00S, 2000, 2002). Na podsLawic wwczas
wypracowancj konccpcji Lworzcnia sLandardw kwalikacji zawodowych w laLach 2004-200S
opracowano szczcgowc sLandardy dla 200 zawodw. Inormacjc o sLandardach: ProjckL SPO
RZI Opracowanic i upowszcchnicnic krajowych sLandardw kwalikacji zawodowych na sLronic
hLLp://www.mpips.gov.pl/indcx.php`gid=502&#ll42
0l
midzy osobami wykonujcymi poszczcglnc zawody, obcjmujcc cz czynnoci
zawodowych wyodrbnionych na podsLawic podobicsLwa (zwizanych z wyko-
nywan unkcj lub przcdmioLcm pracy) i zarazcm na podsLawic dodaLkowych
wymaga doLyczcych wicdzy i umicjLnoci. rdcm owcj wicdzy i umicjLnoci
podobnic jak w przypadku zawodu jcsL kszLaccnic lub prakLyka zawodowa.
Z kolci za umicjLno uznajc si sprawdzon moliwo wykonania odpowicdnicj
klasy zada w ramach zawodu (spccjalnoci).
AkLualnic wyrnia si l770 zawodw i spccjalnoci
56
. UsysLcmaLyzowanc s
w grupy zawodowc od wiclkich (l0), przcz duc (ll6), rcdnic (302) a do
clcmcnLarnych (Lych osLaLnich jcsL l770, okrcla si jc jako spccjalnoci).
U podoa wyodrbnionych zawodw, spccjalnoci i umicjLnoci lc kwalikacjc. Rozumic si jc
jako okrclonc zcsLawy (wizki) wicdzy i umicjLnoci wymaganc do rcalizacji czsLkowych zada
zawodowych. Kwalikacjc oznaczaj poLwicrdzon zdolno do uycia w syLuacji pracy zawodowcj
owcj wizki wicdzy i umicjLnoci, czyli s poLwicrdzonymi kompcLcncjami, jak przcwiduj Lo FRK
i KRK. ZaLcm zdolno do pracy w okrclonym zawodzic czy spccjalnoci jcsL zalcna od kwalika-
cji. Odpowicdnic kombinacjc kwalikacji prcdcsLynuj do wykonywania okrcloncj pracy zawodowcj
ujLcj jako osobna pozycja w klasykacji zawodw i spccjalnoci.
IdcnLykujc si Lylko czLcry poziomy kwalikacji w kadcj wiclkicj grupic zawodowcj jcdcn
z nich w zasadzic LrakLujc si jako dominujcy. WyjLkicm jcsL picrwsza wiclka grupa, do kLrcj
nalc przcdsLawiciclc wadz publicznych, wysi urzdnicy i kicrownicy, oraz dzicsiLa siy
zbrojnc. Mog w nich wysLpowa rnc poziomy kwalikacji, aczkolwick w picrwszcj z nich
dominuj wymagania czwarLcgo (najwyszcgo) poziomu. W zasadzic poziomy kwalikacji
uLosamia si z poziomami wykszLaccnia:
Poziom picrwszy Lo przyuczcnic do zawodu na podsLawic posiadanych oglnych kwali- l.
kacji odpowiadajcych wykszLaccniu podsLawowcmu, czy obccnic rwnic gimnazjal-
ncmu. Wiclka grupa zawodowa, kLrcj Lcn poziom wymaganych kwalikacji si przypisujc,
Lo pracownicy przy pracach prosLych.
Poziom drugi Lo gcncralnic przygoLowanic na podsLawic wykszLaccnia zasadniczcgo 2.
` Iiczba zawodw sLalc ronic wskuLck pogbiania si spccjalizacji w wykonywaniu pracy zarob-
kowcj, co wynika z posLpu Lcchnologiczncgo, zwikszania dywcrsykacji produkcji i wzrosLu
znaczcnia spccjalizacji midzynarodowcj. Wprowadzono zasady doLyczcc poszcrzania lisLy
zawodw, opicrajcc si na wnioskowaniu przcz minisLcrsLwa lub urzdy ccnLralnc, sLowarzy-
szcnia, zwizki zawodowc, organizacjc pracodawcw czy Lc innc insLyLucjc mcryLorycznic
kompcLcnLnc dla dancgo zawodu/spccjalnoci do MPiPS odpowicdnich zmian. Uzasadnicnic musi
zawicra inormacjc o wymaganym wykszLaccniu, a w przypadku zawodw rcgulowanych rw-
nic o podsLawach prawnych.
02
zawodowcgo. Uznajc si Lcn poziom kwalikacji za waciwy dla wykonywania zawo-
du w Lrzcch grupach: opcraLorzy i monLcrzy maszyn i urzdzc, roboLnicy przcmyso-
wi i rzcmiclnicy, rolnicy, ogrodnicy, lcnicy i rybacy, a Lakc w czci zawodw okrc-
lonych jako pracownicy usug osobisLych i sprzcdawcy oraz pracownicy biurowi.
Poziom Lrzcci odpowiada wykszLaccniu rcdnicmu i LrakLujc si jako niczbdny 3.
w wykonywaniu pracy w grupic zawodowcj okrcloncj jako Lcchnicy i inny rcdni
pcrsoncl, a Lakc w czci grup wczcnicj wspomnianych pracownicy usug osobisLych
i sprzcdawcy oraz pracownicy biurowi.
CzwarLy poziom kwalikacji sLanowi podsLaw pracy w charakLcrzc spccjalisLy. 4.
Poszczcglnc grupy zawodowc nic s jcdnakowo licznc. Wymagania kwalikacji najniszych,
picrwszcgo poziomu, odnosz si do zidcnLykowanych 00 zawodw clcmcnLarnych (spccjal-
noci), wymagania drugicgo poziomu doLycz 7l0 zawodw clcmcnLarnych. Wymagania dru-
gicgo lub Lrzccicgo poziomu zasLosowano do l34 zawodw clcmcnLarnych, wycznic Lrzccicgo
do 3l4 zawodw, a czwarLcgo do 475. Ponickd odzwicrcicdla si w Lym przyporzdkowaniu
poziomc zrnicowanic kwalikacji.
Poziomy kwalikacji nic s kojarzonc zc wszysLkimi dzi wysLpujcymi poziomami wykszLaccnia.
Nic odrniaj zrnicowancgo zaawansowania wicdzy i umicjLnoci, powsLa-
jccgo pomidzy wyszym wykszLaccnicm liccncjackim/inynicrskim a wyszym
wykszLaccnicm magisLcrskim.
Nic odnosz si w adcn sposb do wyszcgo ni magisLcrski sLopnia zaawan-
sowania kompcLcncji.
Nic rnicuj wymaga kwalikacyjnych doLyczcych kompcLcncji oglnych
na poziomic rcdnim, co prakLycznic jcsL dzi zwizanc z posiadanicm rcd-
nicgo wykszLaccnia oglncgo lub rcdnicgo oglncgo plus wykszLaccnia
zawodowcgo (np. poprzcz szko pomaLuraln lub jcj odpowicdnik), w przc-
ciwicsLwic do Lylko rcdnicgo wykszLaccnia zawodowcgo.
Z jcdncj sLrony, z punkLu widzcnia przysLpowania do budowy PRK, mona uzna za korzysL-
nc samo isLnicnic klasykacji zawodw i jcj zakorzcnicnic w polskicj rzcczywisLoci rynku
pracy. ZalcLami klasykacji zawodw s Lc:
poziomowanic wymaga kwalikacyjnych wcdug hicrarchiczncj zc wzgl-
du na wymagania kwalikacyjnc sLrukLury,
wsplnc poLrakLowanic kwalikacji oglnych i zawodowych jako podsLawy do
zakwalikowania zawodu do grupy zawodowcj na odpowicdnim poziomic,
nawizanic w opisic zawodw do wymagancgo wykszLaccnia, czyli nawizanic
dialogu zc zdobywanicm kompcLcncji poLrzcbnych, by mc wykonywa dany
zawd.
03
Z drugicj sLrony obowizujca dzi klasykacja zawodowa ma wyranc luki. Nalc do nich gwnic:
zbyL maa liczba poziomw wymaga zawodowych, nicuwzgldniajca ak-
Lyczncgo gbokicgo zrnicowania poziomw kompcLcncji wymaganych
na rynku pracy, zwaszcza nicodrnianic poziomw kompcLcncji wysokich,
sabc i bardzo nicjcdnakowc co do mcLody Lworzcnia i sysLcmaLyzacji ccch opi-
sy zawodw, w kLrych wymagania kwalikacyjnc czascm LrakLujc si jako
rwnoznacznc z konkrcLnymi zasobami wicdzy, umicjLnoci i posLawami,
pozwalajcymi ich uywa w syLuacjach zawodowych, a czascm ogranicza si
wycznic do poziomu wykszLaccnia i jcgo kicrunku, chocia caoci klasyka-
cji przywicca myl, c kwalikacjc bdcc podsLaw podcjmowania pracy
w zawodzic s rczulLaLcm kszLaccnia i dowiadczcnia zawodowcgo (prakLyki).
Ta osLaLnia sabo opisu wymaga kwalikacyjnych wic si z pomijanicm innych drg na-
bywania kwalikacji ni kszLaccnic ormalnc i prakLyka zawodowa, de facto nic bicrzc si pod
uwag sckLora kszLaccnia pozaormalncgo i uczcnia si w inny sposb ni przcz prac. Rwnic
saboci jcsL LrakLowanic do pcwncgo sLopnia kszLaccnia i prakLykowania zawodu jako roz-
dziclnych i niczasLpujcych si drg nabywania kompcLcncji (skadaj si onc w rccrowanych
opisach zawodw z wykszLaccnia i prakLyki).
Charakterystyka standardw kwalikacji zawodowych opracowanych w projekcie
Opracowanie i upowszechnienie krajowych standardw kwalikacji zawodowych
W projckcic zakoczonym w 200S roku scharakLcryzowano kwalikacjc zawodowc dla 200
spord l700 zawodw ujLych w klasykacji zawodowcj. Opis kwalikacji w sLandardach
powsLaych w projckcic jcsL jcdnak znacznic bardzicj dokadny i znacznic bardzicj usysLcma-
Lyzowany, ni ma Lo micjscc w opisic zawodw znajdujcym si w klasykacji. Na jcgo podsLa-
wic mona odwoywa si nic Lylko do konkrcLnych wymaga zwizanych z prac w okrclonym
zawodzic, alc i przygoLowywa szkolcnia zawodowc, co jcsL idc budowy PRK i FRK, gdzic nic
chodzi jcdynic o sprawno idcnLykacji kwalikacji na rynku pracy, lccz Lakc o moliwo
ich przcocnia na programy cdukacyjnc i dziaania ccrLykujcc.
W sLandardach (Lak dalcj w skrcic okrcla bd sLandardy kwalikacji zawodowych opraco-
wanc w omawianym projckcic) wyrniono czLcry grupy kwalikacji zawodowych: ponadza-
wodowc, oglnozawodowc, podsLawowc i spccjalisLycznc. W pcwnym scnsic odpowiadaj onc
kaLcgoriom kapiLau ludzkicgo i przcsuwaniu si od pojcia kapiLau ludzkicgo oglncgo do
spccyczncgo. Aczkolwick kwalikacjc ponadzawodowc nic s rozumianc jako oglnc, nadaj-
cc si do wykorzysLania wc wszysLkich micjscach pracy zawodowcj, lccz jako przydaLnc do
pracy w okrcloncj brany. Kwalikacjc oglnozawodowc Lo z kolci kwalikacjc poLrzcbnc do
pracy w szcrszcj grupic zawodowcj, kwalikacjc zawodowc podsLawowc s cilc zwizanc
z wymaganiami pracy w konkrcLnym zawodzic, a kwalikacjc spccjalisLycznc przcznaczonc s
04
dla osb podcjmujcych si spccjalisLycznych zada w obrbic zawodu, nickoniccznc dla wszysL-
kich pozosLaych wykonujcych dany zawd. Takic podcjcic do kwalikacji pozwala na aLwicjszc
ich powizanic zc sposobcm kszLaccnia i uaLwia mobilnc zachowania na rynku pracy. Z punkLu
widzcnia Lworzcnia PRK moc by dogodnym sposobcm przcocnia wymaga kwalikacyjnych
na rynku pracy na drogi uzyskiwania odpowicdnich kwalikacji, zwaszcza w uczcniu si dorosych
(bcz wzgldu na jcgo charakLcr) i w moduowym kszLaccniu ormalnym i pozaormalnym.
PozyLywnym wkadcm konccpcyjnym w Lworzcnic PRK moc zc sLrony konccpcji i isLnicjcych
ju sLandardw by owa sysLcmaLyzacja kompcLcncji zawodowych co ma znaczcnic przcdc
wszysLkim dla dalszcgo rozpisania poziomw kwalikacji (kicdy Lc ju powsLan) na zcsLawy
wicdzy i umicjLnoci zawodowych od najbardzicj oglnych po najbardzicj wyspccjalizowanc.
PozyLywnc jcsL Lakc wyodrbnicnic minimalncgo zcsLawu kompcLcncji jako LyLuowcgo
sLandardu zawodu, w dodaLku uLworzoncgo z udziacm (zaopiniowancgo przcz) pracodaw-
cw. Pcwnc zasLrzccnia zc wzgldu na unkcjonowanic rynku pracy i budow dosLoso-
wancj do jcgo poLrzcb PRK budz naLomiasL:
podcjcic do kwalikacji zawodowych jako do ukadu umicjLnoci, wiadomo-
ci i ccch psychozycznych niczbdnych do wykonywania zcsLawu zada
zawodowych. Niczrozumiac jcsL w nim zasLpicnic wicdzy wiadomociami,
co w wikszoci zawodw, zwaszcza z wyszych poziomw kompcLcncji, jcsL
po prosLu nicwaciwc,
nadal zbyL maa liczba poziomw kwalikacji zawodowych (cho jcsL ich pi
w przcciwicsLwic do czLcrcch uyLych w klasykacji zawodw) w sLosunku
do rnicujccgo si co do wymaga rynku pracy,
co najmnicj dyskusyjnc jcsL wizanic coraz wyszych poziomw kwalikacji
zawodowych z uzyskiwanicm zdolnoci do pcnicnia unkcji zarzdczych.
Rosncc wymagania kompcLcncyjnc przypominaj w Lym ujciu awansow
cick mcncdcrsk, a przccic wzrosL kwalikacji i odpowiadajccgo mu
zaLrudnicnia moc nasLpowa na drodzc procsjonalncj,
PozosLac clcmcnLy budowy konccpcji sLandardw kwalikacji zawodowych
mog naLomiasL posuy w konsLrukcji wyjciowcj konccpcji PRK.
Trzcba zauway, c konccpcja sLandardw kwalikacji zawodowych w omawiancj posLaci bya
szcroko popularyzowana, jcdnak jcj akLycznc sLosowanic ma na razic bardzo may zasig.
Ocena adekwatnoci istniejcych systemw klasykowania/normowania kwalikacji
z punktu widzenia potrzeb rynku pracy
DoLychczas proccsy kwalikacyjnych dopasowa na rynku pracy zachodz przy do nicpcncj
inormacji o kompcLcncjach, jakimi dysponuj poszukujcy pracy i zmicniajcy prac, i o kom-
pcLcncjach poszukiwanych przcz pracodawcw. SysLcm inormacji o Lych dwch sLrumicniach:
05
popyLu i poday na rynku pracy jcsL dalccc nicwysLarczajcy z kilku powodw.
Publicznc sysLcmy kwalikowania cksponuj poziom wykszLaccnia jako podsLawow l.
oznak kompcLcncji, cho w isLocic kompcLcncjami nic opcruj. Poziom wykszLaccnia
wiadczy gwnic o proccsic kszLaccnia, cgzaminy (zwaszcza wcwnLrznc) w prak-
Lycc kszLaccnia ormalncgo cksponuj za wicdz koszLcm umicjLnoci.
O ilc w zakrcsic kompcLcncji oglnych moc nic cakicm zadawalajcy sysLcm 2.
poLwicrdzania wicdzy i ladowo umicjLnoci zaisLnia w kszLaccniu ormalnym do
poziomu rcdnicgo w posLaci cgzaminw zcwnLrznych, o Lylc nic ma porwnywalnych
sysLcmw poLwicrdzania kompcLcncji oglnych na wyszych poziomach.
W zasadzic nic isLnicjc spjny sysLcm poLwicrdzania kompcLcncji zawodowych. SysLcm 3.
cgzaminw zawodowych na poziomic zawodw roboLniczych (roboLnikw kwaliko-
wanych) i rcdnicgo pcrsonclu, w badaniach pracodawcw i w odbiorzc uczniw, nic
udowodni swojcj przydaLnoci jako ogniwa spjncgo, caociowcgo kwalikowania
wicdzy, a przcdc wszysLkim umicjLnoci zawodowych. Wyniki cgzaminw zawodo-
wych (cho bulwcrsujcc) nic s LrakLowanc na rynku pracy jako wysLarczajcc po-
Lwicrdzcnic kompcLcncji (nic maj marki, nic budz zauania wrd pracodawcw,
okazuj si nicprzydaLnc podczas poszukiwania pracy).
Dyplomy uczclni czciowo zdcwaluoway si, sLandaryzacyjnc poczynania PasLwo- 4.
wcj Komisji AkrcdyLacyjncj su gwnic climinacji skrajnic subsLandardowych Lokw
kszLaccnia, akrcdyLacjc rodowiskowc (moc poza mcdyczn) nic odgrywaj roli na
rynku pracy (by moc maj znaczcnic markcLingowc i porzdkuj proccsy kszLaccnia
na samych uczclniach).
Innc sysLcmy ccrLykacji kompcLcncji zawodowych wi si z zawodami rcgulowany- 5.
mi. Maj onc bardzo zrnicowany charakLcr od sprawdzianw w miar ujcdnoliconych,
wysLandaryzowanych, przcprowadzanych w liccncjonowanych orodkach (na przykad
na zawodowc prawo jazdy), po korporacyjnc, kLrc akLycznic bywaj ukicrunkowanc
na ograniczanic dosLpu do zawodu, albo rcsorLowc, rcgulowanc w do nicjasny sposb,
gdzic uzyskanic dosLpu do zawodu bardzicj wic si z odbycicm szkolcnia (zapaccnia
za szkolcnic) ni z zcwnLrznym sprawdzanicm wicdzy. Sposoby poLwicrdzania kom-
pcLcncji w przypadku zawodw rcgulowanych wymagaj zbadania, podobnic jak i po-
Lrzcba uLrzymywania Lak wiclu zawodw rcgulowanych (w Polscc 300, w Holandii S0).
Klasykacja zawodowa sLosowana w Polscc ma wyranc wady z punkLu widzcnia Lwo- 6.
rzcnia podsLaw do PRK (wymicnionc wczcnicj), zasadniczc spord nich polcgaj na:
nicpcnym, nicjcdnoliLym opisic wymaga kompcLcncyjnych (w Lym kwali-
kacyjnych),
ograniczaniu ich do wykszLaccnia i prakLyki zawodowcj,
a Lakc zbyL macj liczbic poziomw kwalikacji znajdujccj zasLosowanic
w hicrarchiczncj sLrukLurzc klasykacji.
06
Klasykacja zawodowa sLosowana na rynku pracy zdccydowanic odbicga od klasyka- 7.
cji zawodowcj obccncj w szkolnicLwic zawodowym (poziom zasadniczy i rcdni). W picrw-
szym przypadku mamy do czynicnia z l700 zawodami, z czcgo zdccydowana wikszo,
bo ll5S odnosi si do wykszLaccnia zasadniczcgo i rcdnicgo, szkoy za kszLac w 200
zawodach. Przy czym nic jcsL Lak, cby w Polscc pozosLac kompcLcncjc zawodowc
nabywao si w proccsic kszLaccnia pozaormalncgo. Przyporzdkowanic jcdncj kla-
sykacji do drugicj jcsL nicjcdnoznacznc nickLrc z zawodw pokrywaj si, innc
zawody szkolnc sLanowi cz zawodw z klasykacji sLosowancj na rynku pracy, bywa
Lc na odwrL. W czci zawodw, kLrc klasykacja okrcla jako wymagajcc wykszLa-
ccnia wyszcgo (nic odrnia si przy Lym wykszLaccnia na poziomic liccncjackim/
inynicrskim i magisLcrskim), rwnic nic wysLpujc zalcno midzy kicrunkami
kszLaccnia a zawodami Lo wrcz naLuralnc w kszLaccniu na przykad. humanisLycznym,
spoccznym, w czci jcdnak zalcno jcsL do cisa (kicrunki inynicrskic).
Uzupcniajc rol w scnsic sysLcmowcj idcnLykacji niczbdnych kompcLcncji w budo- S.
waniu PRK moc odgrywa opis sLandardw zawodowych, cho z wczcnicj wymicnionymi
zasLrzccniami, zwaszcza odnoszcymi si do cksponowania cicki wzrosLu kompcLcncji
Lypu mcncdcrskicgo jako warunku wchodzcnia na wyszc poziomy kwalikacyjnc.
Oglnc spojrzcnic na rynck pracy i gboko uzasadnion przydaLno wprowadzcnia PRK sLa-
wia w wicLlc dzisicjszcgo rozpoznania isLnicjcych sysLcmw kwalikacyjnych szcrcg
powanych zada. Za najwanicjszc nalcy uzna:
pozbycic si Lcj ccchy kszLaccnia ormalncgo i duym sLopniu pozaormal-
ncgo, kLra sprzyja dominacji dziaa cdukacyjnych zoricnLowanych na pro-
ccs, a w duo mnicjszym sLopniu na cckL,
przcnicsicnic nacisku co si sLopniowo zrcszL dokonujc, alc sLosunkowo
wolno z wiadomoci na wicdz, z wicdzy na umicjLnoci i powizanic ich
z Lworzcnicm posLaw zapcwniajcych zdolno do ich uycia w syLuacjach
zawodowych,
zapcwnicnic powsLania sysLcmw ccrLykacji kwalikacji odcrwanych od
insLyLucji cdukacyjnych, powszcchnic dosLpnych, podlcgajcych wymagaj-
ccj akrcdyLacji i poddanych wpywowi, jcli nic konLroli, pracodawcw.
6.2. Krajowe Ramy Kwalikacji uwagi dotyczce niektrych kompetencji
57
W picrwszych laLach XXI wicku w Unii Furopcjskicj opracowano dokumcnL okrclajcy kluczowc
kompcLcncjc LrakLowanc jako gwny zcsLaw cckLw uczcnia si. W dokumcncic Lym (Brukscla
`' AuLorcm Lcgo rozdziau jcsL Andrzcj 3anowski.
07
2005) wymicniono osicm kluczowych kompcLcncji. S onc opisanc nasLpujco:
Porozumicwanic si w jzyku macicrzysLym, l.
Porozumicwanic si w jzykach obcych, 2.
Wysokic kompcLcncjc maLcmaLycznc, wrd kLrych wyodrbnia si umicjLnoci 3.
maLcmaLycznc sensu stricto oraz mylcnic naukowc,
KompcLcncja w zakrcsic umicjLnoci posugiwania si Lcchnikami inormaLycznymi, 4.
UmicjLno samodziclncgo uczcnia si, 5.
KompcLcncjc inLcrpcrsonalnc, spoccznc, midzykulLurowc, obywaLclskic iLd., 6.
Przcdsibiorczo, 7.
Fksprcsja Lwrcza. S.
Wadzc Unii Furopcjskicj uznay za wskazanc uporzdkowanic kompcLcncji i kwalikacji
uzyskiwanych w rnych sysLcmach szkolnych i poza Lymi sysLcmami. SLworzono wic Furopcjskic
Ramy Kwalikacji. Przcwiduj onc osicm poziomw, w obrbic kLrych klasykujc si cckLy
uczcnia osiganc przcz osoby uczcc si.
Krajowc Ramy Kwalikacji rozwijanc w rnych krajach (paLrz rozdziay 4 i 5 ninicjszcj publika-
cji) mog sLanowi wan inspiracj dla naszcgo kraju, jcdnak przykady zagranicznc omwionc
w prczcnLowanym wycj maLcrialc maj jcdcn brak, z polskicgo punkLu widzcnia podsLawowy.
PrakLycznic nic porusza si Lam sprawy nauki jzykw obcych. 3csL Lo cakowicic niczgodnc
z Lrzcma dokumcnLami UF. S Lo:
detailed work programme przyjLy przcz Rad UF 20 luLcgo 2002 roku, gdzic na
podsLawic cclu 3.3 sormuowano posLulaL, by kady czowick uczy si dwch jzy-
kw obcych, i sLwicrdzono, c La nauka winna by wzmacniana i moniLorowana,
dokumcnL bdcy cckLcm szczyLu UF w Barcclonic w 2002 roku, kicdy Lo
Rada Furopcjska okrclia poLrzcb rozpoczcia action// to improve the
mastery of basic skills, in particular by teaching at least two foreign languages from
a very early age (Furopcan Council, l5 i l6 marca 2002),
spis kluczowych kompcLcncji sporzdzony w UF w 2005 roku (kompcLcncja
nr 2 w sprawic znajomoci jzykw obcych).
WarLo Lc doda, c w maLcrialc In the nishing straight: from Copenhagen to Bordeaux (CFDFFOP
200S) sLwicrdza si: UmicjLno posugiwania si jzykami obcymi ma kluczowc znaczcnic dla
mobilnoci uczniw i pracownikw oraz dla konkurcncyjnoci przcdsibiorsLw curopcjskich. Cclcm
Unii Furopcjskicj jcsL nauka przynajmnicj dwch jzykw obcych, alc Lcraz posLulaL Lcn jcsL rcali-
zowany Lylko w odnicsicniu do 2S uczniw rcdnich szkl Lcchnicznych. Prawic dwic Lrzccic uczniw
uczy si jcdncgo jzyka, a 6 adncgo. Aby wspicra mobilno w nickLrych krajach, nauk jzyka
obccgo LrakLujc si jako obowizkowy skadnik przygoLowywania nauczycicli i szkolcniowcw.
Dla krajw anglojzycznych nic s Lo sprawy wanc. Z punkLu widzcnia spadkobicrcw Impcrium
0S
BryLyjskicgo oczywisLo znajomoci angiclskicgo jcsL uzasadniona i wysLarczajca. Angiclski jcsL
i w dajccj si przcwidzic przyszoci bdzic lingua franca. Tworzc naszc Krajowc Ramy Kwa-
likacji, musimy jcdnak pamiLa, c nic jcsLcmy anglojzyczni i c nic mamy Lcgo przywilcju, jaki
maj oni gdy doskonal posugiwanic si wasnym jzykicm, jcdnoczcnic wicz uywanic jzyka
o zasigu wiaLowym. Dla nas s Lo rzcczy rozdziclonc my musimy pooy nacisk na bicgc po-
sugiwanic si wasnym jzykicm, alc Lc poza Lym na upowszcchnicnic znajomoci dwch jzykw
obcych, w Lym angiclskicgo. To, c podsLawowc przykady Lworzcnia Krajowych Ram Kwalikacji
Lo wzory z krajw o dominujcym jzyku angiclskim, Lworzy swoisLc skrzywicnic syLuacji nic
wspomina si Lam o koniccznoci posLulowania znajomoci dwch jzykw obcych (co jak wida
czsLo byo i jcsL ormuowanc w licznych wanych dokumcnLach midzynarodowych), co na-
prawd poLrzcbnc jcsL wszysLkim nam, kLrzy nic jcsLcmy native speakers w jzyku angiclskim.
Kady dokumcnL rccrcncyjny okrclajcy sLosunck Krajowych Ram Kwalikacji do Furopcjskich
Ram Kwalikacji wybija na czoo sprawy, kLrc z punkLu widzcnia poliLyki cdukacyjncj dancgo
kraju LrakLujc si jako szczcglnic wanc przykadcm nicch bdzic owiaLa na malLaskicj wyspic
Cozo wyodrbniona w raporcic rccrcncyjnym MalLy (paLrz rozdz. 5).
Uwaam, c w polskim raporcic rccrcncyjnym powinny znalc si odnicsicnia do spraw szczc-
glnic isLoLnych dla naszcgo inLcrcsu narodowcgo. Sdz, c my Lc powinnimy w naszym podcj-
ciu do KRK sormuowa co, co ujmujc rzccz mcLaorycznic mona by nazwa nasz wysp
Cozo, czyli okrcli prioryLcLy rozwojowc naszcj poliLyki cdukacyjncj na najbliszc l5-20 laL.
Tcgo rodzaju rol mogy odgrywa Lrzy sprawy:
l. Uczcnic si jzykw obcych,
2. Opanowanic umicjLnoci samodziclncgo uczcnia si, isLoLnc dla uczcnia si przcz cac ycic,
3. Opanowanic umicjLnoci wsppracy z innymi.
Ad l. Samodziclnc (lccz wspicranc) uczcnic si jzykw obcych proponuj LrakLowa jako szczc-
glnic warLociow spccyk naszcgo podcjcia do kszLaccnia i uczcnia si przcz cac ycic.
Uzasadnicnic:
uyLkownicy jzyka angiclskicgo w oczywisLy sposb LrakLuj podanc w przyLoczo-
nych wycj dokumcnLach posLulaLy nauczania dwch jzykw obcych Lylko jako
sposb do promowania angiclskicgo albo poliLycznic poprawny lip service (czyli
co Lakicgo, o czym wypada si pozyLywnic wypowicdzic, alc z Lcgo nic nic wynika),
co w prakLycc oznacza rcalnic mac zainLcrcsowanic nauk jzykw obcych,
uyLkownicy innych szcroko rozpowszcchnionych jzykw curopcjskich (nic-
miccki, rancuski, hiszpaski, moc Lc woski`) akccpLuj (cho nicraz z nicch-
ci Francja) dominacj jzyka angiclskicgo, alc zwyklc wyraaj al z powodu
hisLorycznic uwarunkowancgo spadku znaczcnia wspomnianych jzykw,
Lak wic uyLkownicy jzyka angiclskicgo i innych rozpowszcchnionych jzykw
00
curopcjskich s znacznic bardzicj zainLcrcsowani promowanicm wasnych jzykw
ni nauczanicm jzykw obcych, zwaszcza jzykw mnicj wpywowych nowych
krajw UF lub pozosLaych krajw Furopy Wschodnicj czy rodkowowschodnicj,
w porwnaniu z duymi graczami UF nic mamy adnych moliwoci promo-
wania jzyka polskicgo jako lingua franca Furopy oraz nicwiclkic jako aLrak-
cyjncgo jzyka obccgo,
jcsLcmy jcdnak na Lylc duym krajcm Unii, c mocmy poLrakLowa w naj-
bliszcj przyszoci wzmoon nauk jzykw obcych jako spccyczn, dobrzc
rozwiniL zalcL naszcgo syLcmu cdukacji i lansowa pcwnc rozwizania
organizacyjnc jako wzorzcc dla innych,
mocno zaakccnLowanc i podkrclonc przcz nas zainLcrcsowanic spccjalizacj
w zakrcsic nauki jzykw obcych moc uaLwi nam odgrywanic roli pomosLu
midzy krajami Furopy Zachodnicj i Wschodnicj.
Wspicranic samodziclncgo uczcnia si jzykw obcych proponuj LrakLowa jako najwanicjszy
punkL naszcj dugoalowcj poliLyki cdukacyjncj. Sdz jcdnak, c powinno ono by posLrzcga-
nc w szcrszym konLckcic nadrabiania brakw cywilizacyjnych i owiaLowych, jakic nagroma-
dziy si na skuLck nicorLunnych zbicgw okolicznoci w XIX i XX wicku.
Ad 2. Opanowanic umicjLnoci samodziclncgo uczcnia si jako przygoLowanic do rcalizacji
posLulaLu uczcnia si przcz calc ycic
UmicjLno samodziclncgo uczcnia si nalcy LrakLowa jako mcLaumicjLno, czyli sprawno
nadrzdn, dccydujc o nabywaniu innych umicjLnoci.
Do samodziclncgo uczcnia si Lrzcba si przygoLowa, a najlcpszc przygoLowanic Lo
wiclokroLnc przcwiczcnic syLuacji, w kLrcj uczc planujc nauk wasn i poLcm sam
si uczy (poczLkowo pod opick nauczycicla, poLcm coraz bardzicj samodziclnic),
Wyrabianic umicjLnoci samodziclncgo uczcnia si Lo:
nauka planowania dziaa,
wyrobicnic umicjLnoci poszukiwania danych z rnorodnych Lradycyj-
nych rdc inormacji (biblioLcki, kaLalogi, poradnic, inormaLory, cn-
cyklopcdic, podrczniki),
wyrobicnic umicjLnoci poszukiwania inormacji przcz inLcrncL,
wyrobicnic umicjLnoci zbicrania inormacji przcz obscrwacj wiaLa,
wyrobicnic umicjLnoci zbicrania inormacji przcz wywiady z ludmi,
wyrobicnic umicjLnoci wcrykowania jakoci rda inormacji,
wyrobicnic umicjLnoci porwnywania danych zaczcrpniLych
z rnych rdc,
nauczcnic si kryLyczncgo analizowania danych,
l00
nauczcnic si synLcLyzowania danych pyncych z rnych rdc,
rozwacnic moliwoci zasLosowa zdobyLcj wicdzy w nowych syLuacjach.
Wobcc koniccznoci wyrabiania Lcj mcLaumicjLnoci zmicnia si rola nauczy-
cicla Lrzcba mnicj dosLarczania wicdzy, a wiccj asysLowania uczniowi
w proccsic Lworzcnia i rcalizacji programu samodziclncgo uczcnia si,
Wyrobicnic prcdyspozycji do samodziclncgo uczcnia si powinno doLyczy
czasu akLualncgo (od klasy VI szkoy podsLawowcj do maLury) i czasu przy-
szcgo jako przygoLowanic do lifelong oraz lifewide education,
Wyrobicnic umicjLnoci samodziclncgo uczcnia si (uczcnia si przcz cac
ycic III) moc by nicdugo LrakLowanc jako wanicjszc kryLcrium skuLccz-
noci pracy szkoy ni przyswojcnic przcz ucznia konkrcLnych wiadomoci,
UmicjLno samodziclncgo uczcnia si Lo jcdync scnsownc przygoLowanic
do dawania sobic rady w syLuacjach, jakich nic da si wczcnicj przcwidzic.
Ad 3. Opanowanic umicjLnoci wsppracy z innymi
UmicjLno wsppracy Lo umicjLno porozumicwania si z innymi i umicjLno wsp-
dziaania na rzccz osigania wanych wsplnych cclw. UmicjLno wsppracy przcsdza
o isLnicniu (lub braku) wzajcmncgo zauania w spocczcsLwic, jcsL wic isLoLnym skadnikicm
kapiLau spocczncgo. Badania wykazuj, c pod wzgldcm isLnicnia kapiLau spocczncgo
nasz kraj zajmujc osLaLnic lub prawic osLaLnic micjscc w Furopic.
W ramach umicjLnoci wsppracy mona wyodrbni zdolno porozumicwania si i zdolno
wspdziaania.
Zdolno porozumicwania si Lo:
umicjLno suchania, wyraania myli, dyskuLowania, argumcnLowania,
wsplncgo podcjmowania dccyzji, dochodzcnia do kompromisu,
wicdza o Lym, jak si przcciwsLawi i nic ulcga naciskom,
zdolno do cmpaLii, czyli zdolno wczucia si w syLuacj drugicgo czowicka.
Zdolno wspdziaania Lo:
umicjLno planowania i koordynowania pracy zcspoowcj,
umicjLno kicrowania innymi,
umicjLno podporzdkowania si osobic kicrujccj,
zdawanic sobic sprawy z koniccznoci isLnicnia w koopcrujcym zcspolc
licznych czsLkowych rl o charakLcrzc zadaniowym, ponicwa dla rcalizacji
wsplncgo cclu Lrzcba zwyklc wiclu odrbnych, lccz uzupcniajcych si dziaa,
zdawanic sobic sprawy z koniccznoci isLnicnia w koopcrujcym zcspolc
licznych rl o charakLcrzc spocczno-cmocjonalnym (rozadowywanic napicia,
udziclanic wsparcia psychiczncgo iLp.).
l0l
Niczbdnc jcsL przcwiczcnic przcz kadcgo ucznia pcwncj liczby syLuacji wspdziaania dla
zoricnLowania si, jak inni odgrywaj rnc rolc, i dla samopoznania, jakic rolc szczcglnic
dancj osobic odpowiadaj.
3ak aLwo zauway, wszysLkic wspomnianc wycj umicjLnoci maj znaczcnic
w yciu zawodowym, rodzinnym i kolccskim, alc najisLoLnicjszc jcsL Lo, c sLa-
nowi onc prakLyczny undamcnL unkcjonowania w spocczcsLwic dcmokra-
Lycznym, s wic niczwyklc wanym clcmcnLcm wychowania obywaLclskicgo.
Wychowanic obywaLcla, zdajccgo sobic spraw zc swych uprawnic, moli-
woci, alc Lc i obowizkw wobcc spocczcsLwa, jcsL szczcglnic wan
powinnoci sLarszcgo pokolcnia. Szkoy doLd mao robiy w Lym zakrcsic.
W Lradycji polskicj szkoy przcdwojcnncj isLnicj piknc karLy wychowania
obywaLclskicgo uaLwiajccgo modym ludziom pojmowanic ojczyzny i pasLwa
jako dobra wsplncgo. Trzcba do Lych Lradycji nawiza.
By moc jcdnak nauka porozumicwania si i wspdziaania nic powinna by
cclcm normalnych zaj lckcyjnych w szkolc, alc zadanicm rozbudowanych
zaj pozalckcyjnych czy cclcm spoccznych organizacji pozarzdowych, Lakich
jak np. harccrsLwo.
7. PUNKT STARTOWY PRAC NAD POLSKIMI RAMAMI
KWALIFIKACJI
58
7.1. Dokonania w zakresie szkolnictwa oglnego nowe podstawy
programowe ksztacenia oglnego
ZapoczLkowana w l000 roku grunLowna przcbudowa sysLcmu owiaLy w Polscc doprowadzia do
zasadniczych przcobrac, wrd kLrych do najwanicjszych nalcy odcjcic od zarzdzania przcz
minisLra cdukacji jcdncgo, powszcchnic obowizujccgo programu nauczania na rzccz podsLaw pro-
gramowych, umoliwiajcych rcalizowanic rnych programw nauczania w szkoach. SysLcm porcd-
nicgo sLcrowania programow dziaalnoci szk zosLa wdroony w drugicj poowic laL 00. W kocu
200S roku jcdn z isLoLnych zmian poprzcdzajcych pracc nad PRK byo wprowadzcnic w ycic nowych
podsLaw programowych kszLaccnia oglncgo
50
. Nowc podsLawy programowc zaczy obowizywa
w przcdszkolach, w klasach picrwszych szk podsLawowych, w klasach picrwszych gimnazjw oraz
`' AuLorami Lcgo rozdziau s Fwa Chmiclccka, SLcan M. KwiaLkowski i SLanisaw Sawiski.
` Rozporzdzcnic MinisLra Fdukacji Narodowcj z dnia 23 grudnia 200Sr. w sprawic podsLawy
programowcj wychowania przcdszkolncgo oraz kszLaccnia oglncgo w poszczcglnych Lypach
szk (Dz.U. Nr 4, poz. l7).
l02
w szkoach policcalnych od roku szkolncgo 2000/20l0. W nasLpnych laLach bd wprowadzanc do
kolcjnych klas. Po upywic piciu laL, Lo jcsL od l wrzcnia 20l4 roku, obcjm wszysLkic klasy. Wan
zmian, jak nicsic zc sob nowy dokumcnL, jcsL poocnic gwncgo akccnLu na cckLy kszLaccnia
opis poszczcglnych przcdmioLw po raz picrwszy zosLa wyraony jzykicm cckLw. W cclach nowcj
podsLawy programowcj okrclono, c cckLy kszLaccnia bd opisanc w kaLcgoriach wiadomoci
i umicjLnoci oraz posLaw. Zakada si, c uczniowic przyswoj sobic okrclony zasb wiadomoci na
LcmaL akLw, zasad, Lcorii i prakLyk, c osign umicjLno wykorzysLywania zdobyLych wiadomoci
do wykonywania zada i rozwizywania problcmw oraz c ukszLaLuj w sobic posLawy warunkujcc
sprawnc i odpowicdzialnc unkcjonowanic wc wspczcsnym wiccic. Takic mylcnic o kszLaccniu
i uczcniu si jcsL zbicnc z konccpcj Ram Kwalikacji, w kLrych cckLy uczcnia si wyraono w podob-
nych kaLcgoriach: wicdzy, umicjLnoci oraz samodziclnoci i odpowicdzialnoci. DlaLcgo wprowadzc-
nic nowcj podsLawy programowcj sLanowi wany krok uaLwiajcy wdrocnic w Polscc Ram Kwalika-
cji, kLrych zasad jcsL ujmowanic caoci zagadnicnia kwalikacji od sLrony cckLw uczcnia si.
7.2. Dokonania w sferze zawodowej poziomy kwalikacji zawodowych w Polsce
Poziomy kwalikacji zawodowych sLanowiy punkL wyjcia w badaniach nad sLandardami
kwalikacji zawodowych. 3cdnym z picrwszych by projckL Budowa sLandardw kwalikacji
zawodowych w Polscc rcalizowany w laLach l00S-2000. PodsLawowym cclcm Lcgo projckLu byo
opracowanic i cmpirycznc zwcrykowanic mcLodologii Lworzcnia sLandardw kwalikacji zawo-
dowych. FckLcm prac byy proccdury badawczc umoliwiajcc konsLruowanic sLandardw oraz
przykady sLandardw. ZdobyLc dowiadczcnia umoliwiy opracowywanic sLandardw w kolcjnych
zawodach. W rczulLacic powsLao okoo 250 sLandardw kwalikacji zawodowych, w Lym 200
w ramach osLaLnio rcalizowancgo projckLu Opracowanic i upowszcchnianic Krajowych SLandar-
dw Kwalikacji Zawodowych (projckL MinisLcrsLwa Pracy i PoliLyki Spocczncj, 2006-2007).
Modcl polskich sLandardw kwalikacji zawodowych, kLry kszLaLowany jcsL od roku l00S
60
,
oparLy jcsL na konccpcji piciu poziomw kwalikacji zawodowych. Konccpcja La nic jcsL nowa,
gdy Lzw. rynkowc modclc cdukacji zawodowcj w krajach zachodnich (sLosujcc podcjcic oparLc
na wynikach kszLaccnia), rozwiny L idc jcszczc w laLach S0. ubicgcgo wicku. Najbardzicj
znana jcsL konccpcja piciu poziomw kwalikacji zawodowych w bryLyjskim sysLcmic kwalikacji
NVQ (National Vocational Qualications). W Polscc Lakc przyjLo pi poziomw, wzorujc si,
Lak jak w wiclu krajach, na sysLcmic bryLyjskim.
S.M. KwiaLkowski, Z. Scpkowska (rcd.) Budowa standardw kwalikacji zawodowych w Polsce
(w wcrsji anglojzyczncj Developing Professional Qualication Standards in Poland), IBFITcF, War-
szawa Radom 2000.
l03
Dcnicjc polskic okrclaj, c
6l
:
Na poziomic picrwszym umicszcza si umicjLnoci, Lowarzyszcc pracom prosLym, ruLynowym,
wykonywanym pod kicrunkicm i konLrol przcooncgo. Najczcicj jcsL Lo praca wykonywana
indywidualnic. Do wykonywania pracy na poziomic picrwszym wysLarcza przyuczcnic. Osoba
wykonujca prac ponosi za ni indywidualn odpowicdzialno za dziaania zawinionc.
Poziom drugi wymaga samodziclnoci i samokonLroli przy wykonywaniu Lypowych zada
zawodowych. Pracownik poLra pracowa w zcspolc pod nadzorcm kicrownika zcspou. Pono-
si indywidualn odpowicdzialno za dziaania zawinionc.
Na poziomic Lrzccim kwalikacji zawodowych pracujc pracownik, kLry wykonujc zoonc
zadania zawodowc. Zoono zada gcncrujc konicczno posiadania umicjLnoci rozwizy-
wania nicLypowych problcmw Lowarzyszcych pracy. Pracownik poLra kicrowa maym,
kilku- lub kilkunasLoosobowym zcspocm pracownikw. Ponosi odpowicdzialno zarwno za
skuLki wasnych dziaa, jak i za dziaania kicrowancgo przcz sicbic zcspou.
Poziom czwarLy wymaga od pracownika umicjLnoci wykonywania wiclu rnorodnych, czsLo
skomplikowanych i problcmowych zada zawodowych. Zadania Lc maj charakLcr Lcchniczny,
organizacyjny i spccjalisLyczny oraz wymagaj samodziclnoci powizancj z poczucicm ponoszc-
nia wysokicj osobisLcj odpowicdzialnoci. Pracownik musi poLra kicrowa zcspoami rcdnicj
i ducj liczcbnoci, od kilkunasLu do kilkudzicsiciu osb, podziclonymi na podzcspoy.
Poziom piLy rcprczcnLuj pracownicy, kLrzy kicruj organizacjami i podcjmuj dccyzjc o zna-
czcniu sLraLcgicznym. PoLra diagnozowa, analizowa i prognozowa zoon syLuacj gospo-
darcz i ckonomiczn oraz wdraa swojc pomysy do prakLyki organizacyjncj i gospodarczcj.
S w pcni samodziclni, dziaaj w syLuacjach przcwanic problcmowych, ponosz odpowicdzial-
no i ryzyko wynikajcc z podcjmowanych dccyzji i dziaa. Pracownicy ponosz Lakc odpo-
wicdzialno za bczpicczcsLwo i rozwj zawodowy podlcgych im osb i cacj organizacji.
7.3. Dokonania w zakresie szkolnictwa wyszego
- Ramy Kwalikacji dla szkolnictwa wyszego
Pracc nad modclcm Ram Kwalikacji dla cdukacji wyszcj rozpoczy si w Polscc w 2006 roku. Doku-
mcnL Zaocnia Krajowych Ram Kwalikacji dla szkolnicLwa wyszcgo zosLa zoony na rcc MinisLra
Nauki i SzkolnicLwa Wyszcgo w luLym 200S roku (I wcrsja) i ponownic w luLym 2000 roku.
DokumcnL powsLa jako cckL prac Crupy Roboczcj powoancj przcz MinisLra w grudniu 2006 roku.
Cclcm Lych prac byo przcnicsicnic na Lcrcn polskicgo szkolnicLwa wyszcgo idci Ram Kwalikacji
przyjLych w Proccsic Boloskim i sLworzcnic zaoc dla ich wdrocnia. Picrwsza wcrsja Zaoc
S.M. KwiaLkowski, I. Woniak, Elementy projektowania standardw kwalifikacji zawodowych.
Krajowe standardy kwalikacji zawodowych. Rozwj i wsppraca, rcd. H. Bcdnarczyk, I. Woniak,
S.M. KwiaLkowski, MinisLcrsLwo Pracy i PoliLyki Spocczncj, Warszawa 2007.
l04
zosLaa powanic zmodykowana po ukazaniu si Zalcccnia ParlamcnLu i Rady Furopy z dnia 23 kwicL-
nia 200S roku w sprawic Furopcjskich Ram Kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic. Krajowc Ramy
Kwalikacji s w Zaocniach zdcniowanc jako opis krajowcgo sysLcmu cdukacji wyszcj, kLry
jcsL zrozumiay w konLckcic midzynarodowym. KorzysLajc z nicgo, mona opisa wszysLkic kwali-
kacjc zdobywanc w ramach szkolnicLwa wyszcgo i pokaza wzajcmnc rclacjc pomidzy Lymi kwali-
kacjami, posugujc si kaLcgoriami cckLw uczcnia si i innymi narzdziami Proccsu Boloskicgo.
W Zaocniach uznano, c Ramy Kwalikacji wprowadzanc s w cclu poprawy przcjrzysLoci,
dosLpnoci, rozwoju i jakoci kwalikacji w odnicsicniu do rynku pracy (krajowcgo i curopcjskicgo),
a Lakc spocczcsLwa obywaLclskicgo oraz budowy wzajcmncgo zauania pomidzy sysLcmami
i insLyLucjami cdukacyjnymi krajw, kLrc jc przyjy. SLwicrdzono Lc, c w proccsic Lworzcnia
Furopcjskicgo Obszaru SzkolnicLwa Wyszcgo nic ma (w laLach 200S-20l0) wanicjszcgo zagad-
nicnia ni wdrocnic Ram Kwalikacji. PodsLawowc oczckiwania zwizanc z opracowanicm i wpro-
wadzcnicm Krajowych Ram Kwalikacji dla szkolnicLwa wyszcgo przcdsLawiaj si nasLpujco:
zdcniowanic sLopni kszLaccnia poprzcz wskazanic na progrcsj gcncrycznych
cckLw uczcnia si, sLopniowc agrcgowanic lisLy kicrunkw sLudiw w kic-
runku dzicdzin kszLaccnia, a co za Lym idzic znaczcy wzrosL swobody uczcl-
ni w projckLowaniu programw sLudiw i Lowarzyszcy mu wzrosL odpowic-
dzialnoci za jako Lych programw,
zdcniowanic proli kszLaccnia za pomoc cckLw uczcnia si,
usLalcnic zakrcsu dccyzji doLyczcych Lworzcnia programw sLudiw na
szczcblu ccnLralnym (krajowym), midzyuczclnianym i uczclnianym,
wczcnic do lisLy osigni w scrzc kszLaccnia dokona spoza obszaru
kszLaccnia ormalncgo, sLworzcnic na uczclniach moliwoci ich walidacji,
budowanic programw sLudiw na bazic cckLw uczcnia si w dziaach wic-
dza umicjLnoci posLawy, rcalizowanic idci uczcnia zoricnLowancgo na
sLudcnLa oraz dosLosowywanic kompcLcncji absolwcnLw do poLrzcb rynku
pracy i przcz Lo zwikszanic ich zdolnoci do uzyskiwania zaLrudnicnia.
Tc oczckiwania wskazuj, i opracowanic i wdrocnic Krajowych Ram Kwalikacji w Polscc
powinno by nic Lylko nowym jzykicm opisu zasLancj rzcczywisLoci, alc skuLccznym narz-
dzicm zmiany sysLcmu cdukacji wyszcj. Do ich wprowadzcnia poLrzcbna jcsL z jcdncj sLrony
wola poliLyczna dccydcnLw, zwaszcza rcsorLu nauki i szkolnicLwa wyszcgo, a z drugicj sLro-
ny zrozumicnic i poparcic Lych przcmian przcz rodowisko akadcmickic.
PodsLawowym clcmcnLcm Krajowych Ram Kwalikacji dla szkolnicLwa wyszcgo jcsL przcjrzysLy
zapis wszysLkich kwalikacji moliwych do uzyskania na poziomic cdukacji wyszcj w danym kraju
oraz przyporzdkowanic ich do poziomw kszLaccnia w Lym kraju. Zadanic sporzdzcnia pcncj lisLy
(bilansu) Lakich kwalikacji przckraczao moliwoci badawczc Crupy Roboczcj, kLra ograniczya
swc pracc do podsLawowych dyplomw i wiadccLw wydawanych w sysLcmic cdukacji ormalncj.
l05
DcskrypLory cckLw uczcnia si przyjLc w Zaocniach dla KRK oparLc s na dcskrypLorach
dubliskich zagrcgowanych do Lrzcch wymiarw: wicdzy, umicjLnoci i posLaw. Za podsLaw cha-
rakLcrysLyki dcskrypLorw kszLaccnia dla poszczcglnych sLopni przyjLo: posLp w opanowywaniu
dzicdziny wicdzy, gboko rozumicnia jcj problcmw, wyranowanic umicjLnoci prakLycznych,
krcaLywno i samodziclno dziaania, a Lakc rozpoznawanic i occn wanych kwcsLii cLycznych,
spoccznych i zawodowych. DcskrypLory cckLw uczcnia si maj oglny (gcncryczny) charakLcr
i podanc s hasowo, ukazujc idcowy scns Ram Kwalikacji. Zaocnia zawicraj synLcLyczny opis
dcskrypLorw oraz ich rozwinicic dla dwch dzicdzin kszLaccnia: chcmii oraz cdukacji muzyczncj.
Ramy Kwalikacji dla FOSW nakazuj bczporcdnic powizanic sLopnia kszLaccnia z sysLcmcm
akumulacji i przcnoszcnia osigni micrzonych liczb punkLw zaliczcniowych FCTS.
DokumcnLy doLyczcc Ram Kwalikacji dla Furopcjskicgo Obszaru SzkolnicLwa Wyszcgo
sLwarzaj moliwo wyodrbnicnia w Krajowych Ramach Kwalikacji proli okrclajcych
charakLcr kwalikacji. Uzupcnicnicm Lcj problcmaLyki s rozwaania doLyczcc KRK w kon-
Lckcic rynku pracy absolwcnLw szk wyszych. Uznajc si w nich, c sprawdziancm kompc-
Lcncji uzyskanych w proccsic kszLaccnia jcsL zdolno absolwcnLw do podcjmowania i uLrzy-
mania pracy zawodowcj (Lzw. zaLrudnialno), a Krajowc Ramy Kwalikacji w odnicsicniu do
absolwcnLw szk wyszych wLcdy spcni swojc zadanic, jcli kwalikacjc uzyskanc w Lrakcic
sLudiw oka si kwalikacjami oczckiwanymi i aprobowanymi przcz pracodawcw. W chwi-
li obccncj zasadniczo brakujc jcdnoznaczncgo powizania midzy kicrunkami i spccjalnocia-
mi kszLaccnia a zawodami unkcjonujcymi na rynku pracy.
Zarwno Krajowc Ramy Kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic, jak i powizanc z nimi
Krajowc Ramy Kwalikacji dla szkolnicLwa wyszcgo powinny sLanowi narzdzia umoliwia-
jcc walidacj osigni sLudcnLw zdobywanych poza obszarcm szkolnicLwa wyszcgo, Lj.
cckLw uczcnia si nabyLych w wyniku nauczania ocrowancgo przcz innc placwki cdukacyj-
nc, jak i w drodzc dowiadczcnia zawodowcgo.
Prawidowc wdrocnic Krajowych Ram Kwalikacji wymaga jcdnoczcsncgo uruchomicnia wcwnLrznych
i zcwnLrznych sysLcmw zapcwniania jakoci kszLaccnia, kLrc poLwicrdzayby wiarygodno posL-
powania insLyLucji walidujcych cckLy uczcnia si i przyznajcych kwalikacjc. Polski sysLcm zcwnLrz-
ncgo zapcwniania jakoci nasLawiony jcsL obccnic Lylko na akrcdyLacj kicrunkw sLudiw I i II sLopnia.
Nic s akrcdyLowanc sLudia III sLopnia dokLoranckic, ormalncj occnic nic podlcgaj Lc sLudia pody-
plomowc i szkolcnia ocrowanc przcz uczclnic. Ponicwa pocigaj onc za sob wydawanic zawiadczc,
ccrLykaLw lub innych dokumcnLw powiadczajcych uzyskanic kwalikacji, dlaLcgo Lakc powinny
by objLc jak orm occny i zapcwniania jakoci. Rwnic w obszarzc occny kicrunkw sLudiw do-
Lychczasowc sLandardy i proccdury akrcdyLacji bd musiay zosLa znacznic zmodykowanc, aby
dosLosowa jc do wymogw Ram Kwalikacji. DoLyczy Lo Lakc wcwnLrznych sysLcmw zapcwniania
jakoci na uczclniach. PodsLawowc wyLycznc dla Lych zmian zawicraj SLandardy i Wskazwki FNQA.
l06
8. REZULTATY PRAC
8.1. Projekt tablic kategorii kluczowych dla deskryptorw zawodowych
i oglnych oraz dla szkolnictwa wyszego
62
Kierunek przebudowy systemu kwalikacji
Dla uniknicia nicporozumic nalcy w Lym micjscu przypomnic dcnicj: w pracy nad modclcm
Polskich Ram Kwalikacji przcz kwalikacj rozumic si ormalnc poLwicrdzcnic, c dana osoba
osigna cckLy uczcnia si zgodnc z okrclonym dla Lcj kwalikacji sLandardcm. W Lcn sposb
opisanc kwalikacjc uzyskujc si zaLcm zarwno w kszLaccniu oglnym i wyszym, jak i w kszLa-
ccniu i szkolcniu zawodowym. Tymczascm w jzyku polskim sowo kwalikacjc odnoszonc jcsL
najczcicj do posiadancgo przygoLowania w zakrcsic wicdzy i umicjLnoci zawodowych, uy-
wanc jcsL wic w nicco innym znaczcniu ni w dokumcnLach doLyczcych Furopcjskich Ram
Kwalikacji. SLwarza Lo i dugo jcszczc bdzic sLwarza w naszym kraju dodaLkowc Lrudnoci
w dyskusji na LcmaL Furopcjskich i Krajowych Ram Kwalikacji.
Obccny sysLcm zdobywania kwalikacji w Polscc opicra si w ducj micrzc na sLandardach i kryLcriach
doLyczcych proccsu cdukacji ormalncj okrclonych za pomoc Lrcci kszLaccnia i laL ormalncgo
nauczania. Oznacza Lo, c kwalikacjc okrcloncgo rodzaju przyznajc si przcdc wszysLkim na pod-
sLawic Lakich kryLcriw, jak Lrcci programowc w danym cyklu kszLaccnia i czas Lrwania kszLaccnia
(liczba godzin, scmcsLrw, laL nauki). Do powszcchnic obowizujc zasada, c insLyLucjc organizu-
jcc kszLaccnic (szkoy, wyszc uczclnic) maj rwnoczcnic uprawnicnia do wydawania odpowicd-
nich rodzajw wiadccLw i dyplomw poLwicrdzajcych kwalikacjc, alc Lc dokumcnLy mog oLrzy-
mywa wycznic osoby, kLrc uczcsLniczyy w kszLaccniu zorganizowanym przcz dan insLyLucj.
Przcprowadzanc cgzaminy sprawdzajcc osignicia uczniw/sLudcnLw najczcicj nic s pomiarcm
cckLw uczcnia si odnicsionych do usLaloncgo sLandardu. 3cdnakc z punkLu widzcnia waciwic
rozumianych cclw, dla kLrych osoby podcjmuj wysick uczcnia si, cclw, jakic sLawiaj sobic
nauczyciclc oraz rnc osoby, organizacjc, insLyLucjc i spocczcsLwo jako cao, kicdy angauj si
w sprawy cdukacji najwanicjszc s nicwLpliwic cckLy uczcnia si. Bo w osLaLccznym rozrachun-
ku wanc jcsL Lo, co czowick wic i co poLra, oraz do czcgo czujc si zobowizany, zarwno w sprawach
zawodowych i w yciu publicznym, jak i w scrzc ycia osobisLcgo i rodzinncgo (czyli wicdza, umic-
jLnoci i posLawy), a nic Lo, czcgo go uczono i ilc laL Lrwao kszLaccnic. DlaLcgo przygoLowywana
w Polscc, w zwizku z wdraanicm w UF Furopcjskich Ram Kwalikacji, przcbudowa polskicgo
sysLcmu kwalikacji powinna doprowadzi do oparcia Lcgo sysLcmu gwnic na cckLach uczcnia si.
Wiza si Lo musi Lakc z odpowicdni rcoricnLacj cacgo sysLcmu narodowcj cdukacji.
Rozdzia przygoLowany przcz S.Sawiskicgo z wykorzysLanicm rczulLaLw prac cacgo Zcspou
FkspcrLw ds. KRK.
l07
W owiacic syLuacja ju ulcga zmianic w zwizku z wprowadzcnicm zcwnLrznych cgzaminw na
zakoczcnic szkoy ponadgimnazjalncj
63
. Organizujcc jc insLyLucjc
64
korzysLaj z usLalonych dla
cacgo kraju sLandardw wymaga cgzaminacyjnych, kLrc wskazuj na oczckiwanc cckLy
uczcnia si. WarLo przy okazji wspomnic c obowizujcc od 2000 roku nowc podsLawy programowc
kszLaccnia oglncgo w caoci zosLay zrcdagowanc w jzyku cckLw uczcnia si, wbrcw doLych-
czasowcj Lradycji opisywania programw kszLaccnia szkolncgo. Nowc podsLawy programowc zasLpi
doLychczas oddziclnic okrclanc przcz MFN sLandardy wymaga cgzaminacyjnych.
W szczcglny sposb bczporcdnio dcniowanc cckLy uczcnia si (a nic proccs kszLaccnia) powinny
by podsLawowym kryLcrium przy nadawaniu kwalikacji oraz uprawnic zawodowych. Do Lcgo
poLrzcbnc jcsL jasnc i konkrcLnc okrclcnic wymaganych dla dancj kwalikacji cckLw uczcnia si.
Opis kwalikacji poprzcz sormuowanic sLandardw w zakrcsic wymaganych cckLw uczcnia si
umoliwi rozwijanic rnorodnych sposobw organizowania kszLaccnia i uczcnia si, a Lym samym
sLworzy lcpszc ni obccnic warunki konkurowania w zakrcsic mcLod, orm organizacyjnych i programw
cdukacyjnych. WarLo podkrcli, c oparcic sysLcmu kwalikacji na cckLach uczcnia si pozwoli
ormalnic uznawa (po odpowicdnim sprawdzcniu wicdzy, umicjLnoci i innych kompcLcncji)
kwalikacjc osb uczcych si poza sysLcmcm cdukacji ormalncj (nonformal i informal education).
Dziki przcsLawicniu cacgo sysLcmu na cckLy uczcnia si, jako podsLawowcgo kryLcrium nadawania
kwalikacji, moliwc bdzic rozbudowanic na razic Lylko zalkowo isLnicjccgo w Polscc sysLcmu
walidacji (poLwicrdzania) cckLw uczcnia si pozaormalncgo i nicormalncgo, co umoliwi nabywanic
kwalikacji poza sormalizowanym sysLcmcm kszLaccnia szkolncgo i akadcmickicgo. Wskazany
powycj kicrunck przckszLacc polskicgo sysLcmu kwalikacji wpisujc si w zaocnia, na kLrych
opicra si uzgodniona w ramach UF wsplna poliLyka pasLw curopcjskich. Polskic Ramy Kwalikacji,
kLrych modcl przcdsLawiono ponicj jako wsLpn propozycj, bd isLoLnym impulscm proro-
zwojowym a zarazcm narzdzicm Lych przckszLacc.
Deskryptor jako narzdzie opisu systemu kwalikacji
W jzyku polskim Lcrmin dcskrypLory gcncrycznc pojawi si bardzo nicdawno i z Lcgo powodu
jcgo waciwc znaczcnic jcsL znanc nicwiclu osobom, nawcL w krgu Lych, kLrc uczcsLnicz
w curopcjskich programach wsppracy w dzicdzinic cdukacji
65
. Scns Lcgo Lcrminu najlcpicj
chyba oddaj dcnicjc przyjLc w ramach rcalizowancgo w 2000 roku projckLu doLyczccgo Ram
Kwalikacji. DcskrypLory poziomu s Lo oglnc sLwicrdzcnia okrclajcc cckLy uczcnia si
odpowiadajcc dancmu poziomowi kwalikacji. DcskrypLor gcncryczny Lo inaczcj mwic
MaLura oraz cgzaminy poLwicrdzajcc kwalikacjc zawodowc.
CcnLralna Komisja Fgzaminacyjna i Okrgowc Komisjc Fgzaminacyjnc.
` Na przykad w wydancj w 2004 r. w Warszawic obszcrncj publikacji Angielsko-polski i polsko-angiel-
ski glosariusz terminw i poj uywanych w europejskich programach wsppracy w dziedzinie edukacji
w oglc nic ma Lakicgo hasa, ani w angiclsko-polskicj, ani w polsko-angiclskicj czci sownika.
l0S
sLwicrdzcnic odnoszcc si rwnoczcnic do wiclu dzicdzin, a zarazcm wymagajcc zinLcrprcLowania
(skonkrcLyzowania) w ramach kadcj z Lych dzicdzin. IsLoL gcncrycznoci dcskrypLorw
(oglnych sLwicrdzc okrclajcych cckLy uczcnia si) jcsL wic ich waciwo polcgajca na Lym,
c wskazuj onc na co wancgo, co sLanowi oglnicjszy wsplny mianownik dla wiclu konkrcLnych
(rnicych si midzy sob) cckLw uczcnia si. Na przykad jccli dcskrypLorcm gcncrycznym
kLrcgo poziomu kwalikacji bdzic sormuowanic Lakic, jak podsLawowc wiadomoci z dancj
dzicdziny, Lo w dokumcnLacji szczcgowcj odnoszccj si do kadcj z Lych dzicdzin Lrzcba mic
wyranic usLalon odpowicd na pyLanic, kLrc wiadomoci z Lcj dzicdziny uwaa si bdzic
za podsLawowc. DcskrypLory gcncrycznc nic nios wic adnych konkrcLnych inormacji szczc-
gowych na LcmaL cckLw uczcnia si wymaganych do nadania okrcloncj kwalikacji
na danym poziomic. DlaLcgo przy lckLurzc Furopcjskich albo Krajowych Ram Kwalikacji
mona odnic wracnic, c zapisy Lam umicszczonc s pusLc. I rzcczywicic samc w sobic s
pusLc, ponicwa Lrzcba jc wypcni odpowicdni dla kadcj konkrcLncj dzicdziny Lrcci.
SLosowanc w Ramach Kwalikacji gcncrycznc dcskrypLory cckLw uczcnia si nic maj suy
do objaniania konkrcLnych wymaga doLyczcych poszczcglncj kwalikacji (na okrclonym
poziomic). Ich rol jcsL umoliwicnic dokonania Lakich porwna pomidzy poszczcglnymi
(konkrcLnymi) kwalikacjami, kLrc pozwol adckwaLnic jc pogrupowa w kaLcgoric, zwaszcza
w wanc dla prakLyki ycia spocczncgo kaLcgoric wyodrbnionc wcdug poziomw. Ccncrycznc
dcskrypLory cckLw uczcnia si bardzo nicwiclc mwi wic o konkrcLnych cckLach uczcnia si
i konkrcLnych kwalikacjach, pozwalaj naLomiasL na uporzdkowany wcdug poziomw opis zbioru
kwalikacji jako caoci.
Przesanki proponowanego modelu Polskich Ram Kwalikacji
W przygoLowancj w kocu 2000 roku wsLpncj propozycji modclu Polskich Ram Kwalikacji
wykorzysLano wczcnicjszc polskic dokonania (paLrz rozdzia 7):
opracowanic i wprowadzcnic nowych podsLaw programowych kszLaccnia
oglncgo (200S)
66
,
opracowanic krajowych sLandardw kwalikacji zawodowych (2006-2007)
67
,
przygoLowanic zaoc Krajowych Ram Kwalikacji dla szkolnicLwa wyszc-
go (2006-200S)
6S
.
Rozporzdzcnic MinisLra Fdukacji Narodowcj z 23 grudnia 200S roku w sprawic podsLawy
programowcj wychowania przcdszkolncgo oraz kszLaccnia oglncgo w poszczcglnych Lypach szk.
(Dz. U. z 2000 r. Nr 4 poz. l7).
' Por. Krajowe standardy kwalikacji zawodowych. Rozwj i wsppraca, rcd. H. Bcdnarczyk, I. Woniak,
S. M. KwiaLkowski, MPiPS, Warszawa 2007.
' Propozycja opracowana przcz Crup Robocz ds. Krajowych Ram Kwalikacji dla szkolnicLwa
wyszcgo zoona w MNiSzW.
l00
Zaproponowany przcz zcsp ckspcrLw wsLpny projckL Polskich Ram Kwalikacji uwzgldnia
nasLpujcc przcsanki:
oglnc zaocnia i zasady budowania Ram Kwalikacji usLalonc w ocjalnych
dokumcnLach Unii Furopcjskicj,
usLalcnia, wnioski i rckomcndacjc przcdsLawianc przcz zoon z ckspcrLw
midzynarodow Crup Doradcz, kLr uLworzono w Unii Furopcjskicj w cclu
bicccgo moniLorowania i ukicrunkowania prac nad wdraanicm Furopcjskich
i Krajowych Ram Kwalikacji w krajach czonkowskich
60
,
wnioski wynikajcc z wysLpic i dyskusji ckspcrLw na koncrcncjach i spo-
Lkaniach midzynarodowych oraz z opublikowanych maLcriaw powiconych
Lcj problcmaLycc, w Lym w szczcglnoci z prczcnLacji dowiadczc rnych
krajw w zakrcsic budowania Krajowych Ram Kwalikacji,
cclc wprowadzcnia Polskich Ram Kwalikacji wypracowanc przcz zcsp
ckspcrLw MFN.
W Loku prac zcspou ckspcrLw cclc wprowadzcnia PRK zosLay sormuowanc nasLpujco:
uaLwicnic i sLymulowanic, a docclowo dokonanic w Polscc przcjcia z obcc-
ncgo sysLcmu cdukacji (oparLcgo na nauczaniu i dckrcLowaniu Lrcci progra-
mowych) do sysLcmu oparLcgo na cckLach uczcnia si,
sLworzcnic sysLcmu dogodncgo dla rcalizacji sLraLcgii uczcnia si przcz cac
ycic, kLry umoliwi Lakc uznawanic (walidacj) cckLw uczcnia si poza-
ormalncgo i nicormalncgo oraz nadawanic na Lcj podsLawic wanych z or-
malncgo punkLu widzcnia kwalikacji (dyplomw, wiadccLw),
uclasLycznicnic sysLcmu cdukacji sLworzcnic prakLycznych moliwoci odpowicd-
nio szybkicgo rcagowania na nowc poLrzcby spocczcsLwa, w Lym rynku pracy,
zapcwnicnic wikszcj inLcgracji wszysLkich Lrzcch sckLorw cdukacji w Polscc
(oglncj, wyszcj, zawodowcj),
sLworzcnic warunkw uaLwiajcych uznawanic nadawanych w Polscc kwali-
kacji w innych krajach, w Lym zwaszcza w pasLwach czonkowskich UF,
zrcalizowanic zobowiza Polski, kLrc wynikaj z uzgodnionych w ramach
UF urcgulowa doLyczcych Lcgo obszaru.
W wicLlc Lak zdcniowanych cclw proponowany dla Polski modcl Krajowych Ram Kwalikacji
nalcy LrakLowa nic Lylko jako uporzdkowan, opisan za pomoc dcskrypLorw charakLcry-
sLyk usLaloncj liczby poziomw kwalikacji, alc Lakc szcrzcj, jako przyszociow konccpcj
polskicgo sysLcmu, ju nic Lylko cdukacji, alc raczcj uczcnia si przcz cac ycic. SysLcm Lcn,
W Lym grcmium Polsk rcprczcnLujc pro. Fwa Chmiclccka.
ll0
pozosLajc auLonomiczny, rwnoczcnic bdzic spjny z szcrszym sysLcmcm rozwiza curopcjskich
w Lcj dzicdzinic.
Elementy skadowe modelu Polskich Ram Kwalikacji
W proponowanym modclu Polskich Ram Kwalikacji przyjmujc si zaocnic, c docclowo w polskim
sysLcmic kwalikacji bdzic si wyrnia kwalikacjc pcnc (zawszc przyporzdkowanc
do okrcloncgo poziomu) oraz zakrcsowo od nich wszc kwalikacjc czsLkowc. Uzyskanic
pcncj kwalikacji bdzic umoliwiao ubicganic si o kwalikacj na wyszym poziomic (pcn).
Nabycic kwalikacji czsLkowcj na danym poziomic nic bdzic dawa podsLawy do ubicgania
si o pcn kwalikacj wyszcgo poziomu, bdzic mogo naLomiasL oznacza czciowc wypc-
nicnic wymaga usLalonych dla okrcloncj pcncj kwalikacji, kLra moc by przyporzdkowa-
na do Lcgo samcgo, co nabyLa kwalikacja czsLkowa, albo wyszcgo lub niszcgo poziomu.
Kada pcna kwalikacja bdzic miaa okrclon minimaln objLo (rozmiar, ilo, zakrcs
cckLw uczcnia si, kLrc si na ni skadaj), w Lym minimaln objLo cckLw uczcnia si
na poziomic co najmnicj rwnym poziomowi Lcj kwalikacji. ObjLo kwalikacji okrclana
bdzic za pomoc punkLw FCTS, FCVFT oraz SATO. PunkLacjc doLyczcc szkolnicLwa wyszc-
go (FCTS) oraz kszLaccnia zawodowcgo (FCVFT) s ju znanc, naLomiasL SysLcm Akumulacji
i Transcru Osigni (SATO) jcsL propozycj now, sLanowic cckL prac prowadzonych w ra-
mach Lcgo projckLu. W myl Lcj propozycji w punkLacji SATO miar objLoci cckLw uczcnia
si byby przcciLny nakad pracy osoby uczccj si, niczbdny do osignicia danych cckLw
w warunkach kszLaccnia si w sysLcmic cdukacji ormalncj. 3cdcn punkL SATO powinicn odpo-
wiada 25-30 godzinom uczcnia si. Zakada si wic, c jcdcn punkL SATO bdzic rwnowany
jcdncmu punkLowi FCTS oraz jcdncmu punkLowi FCVFT, a rok szkolny odpowiadaby szcdzic-
siciu punkLom SATO. Trzcba podkrcli, c idca wprowadzcnia punkLw SATO ma charakLcr
bardzo wsLpny i wymaga szcrokicj dyskusji w gronach spccjalisLw z rnych dzicdzin.
W proponowanym modclu Polskich Ram Kwalikacji cckLom uczcnia si w ramach kszLaccnia
oglncgo
70
odpowiadajcym kwalikacjom na poziomach l-4 przypisujc si punkLy SATO, naLomiasL
cckLom uczcnia si odpowiadajcym kwalikacjom na poziomach 5-7 przypisujc si punkLy FCTS.
FckLom uczcnia si, kLrc maj charakLcr zawodowy, dodaLkowo przypisujc si Lc punkLy FCVFT.
W ramach Lcgo modclu kwalikacj uzyskan przcz uczccgo si bdzic uwaa si za kwalikacj
o charakLcrzc zawodowym, jccli sLosunck liczby uzyskanych punkLw FCVFT do liczby punkLw
SATO lub FCTS bdzic wyraony uamkicm wikszym ni . Oznacza Lo bdzic, c ponad poowa
(50) uzyskanych przcz dan osob cckLw uczcnia si miao charakLcr zawodowy. 3ccli uczcy
si uzyska cckLy uczcnia si o objLoci wymagancj dla dancgo poziomu, a w Lym wszysLkic
cckLy uczcnia si przcwidzianc w sLandardzic wymaga dla dancgo zawodu, Lo oLrzyma pcn
kwalikacj dancgo poziomu z okrclcnicm zawodu. NaLomiasL jccli uczcy si uzyska cckLy
uczcnia si wymagancj dla dancgo poziomu objLoci, alc nic spcni sLandardu wymaga dla
' W szkolc lub uczcnia si poza ormalnym sysLcmcm cdukacji.
lll
adncgo zawodu, wwczas oLrzyma pcn kwalikacj dancgo poziomu bcz okrclcnia zawodu.
3ak byo wycj powicdzianc, Polskic Ramy Kwalikacji maj by narzdzicm, za pomoc kL-
rcgo bdzic mona odnosi nabywanc w Polscc kwalikacjc do Furopcjskich Ram Kwalikacji
i za ich porcdnicLwcm do kwalikacji uzyskiwanych w innych krajach UF. Z drugicj sLrony
PRK bd umoliwia Lakc odnoszcnic do sicbic rncgo rodzaju kwalikacji na rynku krajo-
wym, wic w jcdcn zinLcgrowany i przcjrzysLy sysLcm cao kwalikacji moliwych do
zdobycia w Polscc. Zc wzgldu na powyszc, do budowy zaproponowancgo modclu uyLc zo-
sLay nasLpujcc gwnc kaLcgoric opisowc:
poziom kwalikacji proponujc si, aby w Polskich Ramach Kwalikacji byo
ich sicdcm. Kady poziom charakLcryzujc szczcglncgo rodzaju opis wykona-
ny z uycicm dcskrypLorw poziomw,
dcskrypLory dcniujcc poziomy Furopcjskich Ram Kwalikacji
7l
. Maj onc
sLanowi konLcksL szczcglncgo rodzaju Lo dla polskich dcskrypLorw poziomw
(cckLw uczcnia si). Umicszczcnic w Polskich Ramach Kwalikacji dcskrypLo-
rw usLalonych dla Furopcjskich Ram Kwalikacji ma uaLwi uyLkownikom
lcpszc rozumicnic idci Ram Kwalikacji, pozwoli rwnoczcnic na ukazanic
w zrozumiay sposb zaproponowanych odnicsic polskich poziomw kwali-
kacji do omiu poziomw wyrnionych w Furopcjskich Ramach Kwalikacji,
dcskrypLory cckLw uczcnia si waciwc dla poszczcglnych poziomw, odnosz-
cc si do wszysLkich rodzajw (sckLorw) cdukacji oglncj, zawodowcj oraz cdu-
kacji na poziomic wyszym. S Lo dcskrypLory majcc charakLcr uniwcrsalny,
dcskrypLory cckLw uczcnia si waciwc dla poszczcglnych poziomw,
odnoszcc si do cdukacji oglncj. DcskrypLory Lc mog by sLosowanc do
inncgo sckLora, alc nic s uniwcrsalnc,
dcskrypLory cckLw uczcnia si, waciwc dla poszczcglnych poziomw,
odnoszcc si do cdukacji zawodowcj (kszLaccnia i szkolc). DcskrypLory Lc
mog by sLosowanc do inncgo sckLora, alc nic s uniwcrsalnc,
dcskrypLory cckLw uczcnia si waciwc dla poszczcglnych poziomw, odno-
szcc si do cdukacji na poziomic wyszym. DcskrypLory Lc mog by sLosowanc
do inncgo sckLora, alc nic s uniwcrsalnc. AkLualnic szkolnicLwo wyszc w na-
szym kraju dysponujc propozycj dcskrypLorw poziomw cckLw uczcnia si
dla Lrzcch podsLawowych sLopni cdukacji wyszcj
72
, kLrc zosLay wypracowanc
w laLach 2007-200S przcz grup robocz powoan przcz MinisLra Nauki i Szkol-
nicLwa Wyszcgo w cclu przygoLowania rcalizacji idci Ram Kwalikacji przyjLych
' PrzcdsLawionc w Zaczniku II do Zalcccnia ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia 23 kwicLnia
200S r. w sprawic usLanowicnia Furopcjskich Ram Kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic.
' IiccncjaL/inynicr, magisLcr, absolwcnL sLudiw dokLoranckich.
ll2
w Proccsic Boloskim. Zgodnic z zaocniami Furopcjskic Ramy Kwalikacji
powinny by spjnc z wczcnicj przygoLowanymi Ramami Boloskimi,
dcskrypLory cckLw uczcnia si w odnicsicniu do kwalikacji uzyskanych w ra-
mach cdukacji oglncj odpowiadajcych kwalikacjom na poziomach l-4. Obcc-
nc s onc w podsLawach programowych kszLaccnia oglncgo, kLrc zaczy ju
obowizywa w picrwszych klasach szkoy podsLawowcj i gimnazjum na mocy
wycj wspomniancgo rozporzdzcnia minisLra waciwcgo do spraw owiaLy z 23
grudnia 200S roku. W oparciu o Lc dokumcnLy od 20l2 roku odbywa si bd
organizowanc przcz CcnLraln i Okrgowc Komisjc Fgzaminacyjnc cgzaminy
sprawdzian pod konicc szkoy podsLawowcj oraz cgzamin gimnazjalny. Od 20l5
roku w oparciu o Lc podsLawy bdzic Lakc organizowana nowa maLura,
dcskrypLory cckLw uczcnia si w odnicsicniu do kwalikacji zawodowych
(pcnych i czsLkowych) odpowiadajcych kwalikacjom na poziomach l-7.
Bd Lo sLandardy minimalnych cckLw uczcnia si wymaganych dla poszczc-
glnych zawodw. SLandardy Lc usLalanc bd z uwzgldnicnicm poziomu, do
kLrcgo przypisana bdzic dana kwalikacja. Opisy Lc bd powsLawa przy
czynnym udzialc miarodajnych przcdsLawicicli poszczcglnych bran i ro-
dowisk zawodowych. SLaLus ormalno-prawny Lych sLandardw powinicn
zosLa jasno okrclony w odpowicdnich przcpisach prawnych,
opisy oglnych cckLw uczcnia si w odnicsicniu do kwalikacji uzyskiwanych
w ramach cdukacji wyszcj odpowiadajcych kwalikacjom na poziomach 5-7.
W opisach Lych powsLanic moliwo bardzicj wyrazisLcgo rnicowania
charakLcru nabyLych w Loku sLudiw kwalikacji zc wzgldu na ich ukicrun-
kowanic bardzicj lub mnicj zawodowc, naukowo-badawczc, dydakLycznc iLp.
W Lcn sposb bdzic mona (odpowicdnio do poLrzcb) wyodrbni nawcL po
kilka warianLw sLandardw cckLw uczcnia si na poziomach 5-7.
Podstawowe zakresy efektw uczenia si i gwne kategorie wane dla ich charakterystyki
Po analizic rozwiza zasLosowanych w innych krajach i po dyskusjach pracujcy nad modclcm
Polskich Ram Kwalikacji zcsp zaproponowa, cby analogicznic jak w Furopcjskich Ramach Kwa-
likacji poziomy Krajowych Ram Kwalikacji opisywa za pomoc Lrzcch grup dcskrypLorw. DoLy-
czy onc maj wicdzy, umicjLnoci oraz posLaw
73
. Okrclcnic wymaganych dla dancj kwalikacji
cckLw uczcnia si polcga ma zaLcm na scharakLcryzowaniu nabyLcj w proccsic uczcnia si wicdzy
z odpowicdnich dzicdzin oraz powizanych z ni rncgo rodzaju umicjLnoci i innych kompcLcn-
cji. Tc osLaLnic okrclanc s w proponowanym modclu Polskich Ram Kwalikacji jako posLawy, przcz
' W Furopcjskich Ramach Kwalikacji Lrzccia grupa dcskrypLorw okrclona zosLaa jako kom-
pcLcncjc, a w innym micjscu jako innc kompcLcncjc (other competences).
ll3
co rozumic si sLa goLowo do podcjmowania obowizkw i odpowicdzialnoci, wicych si
z posiadanicm dancj kwalikacji. W propozycji Lcj wyranic akccnLujc si wic wanc konLcksLy
cLycznc i spoccznc. Zgodnic z przyjL w Ramach Kwalikacji zasad, na kadym z kolcjnych pozio-
mw kwalikacji cckLy uczcnia si rni si od cckLw wymaganych na poprzcdnich (niszych)
poziomach kwalikacji. Rnicc Lc s isLoLnc i doLycz iloci i charakLcru zdobyLcj wicdzy, sLopnia
zoonoci/skomplikowania wymaganych umicjLnoci oraz poziomu samodziclnoci i zdolnoci do
podjcia odpowicdzialnoci za swoj prac/dziaanic/nauk, a Lakc za prac i dziaanic innych.
W Furopcjskich Ramach Kwalikacji dcskrypLory wskazujcc na cckLy uczcnia si podziclono
na Lrzy nasLpujcc grupy:
wicdza, kLra w konLckcic FRK moc by LcorcLyczna lub akLograczna i kLra
oznacza cckL przyswajania inormacji poprzcz uczcnic si. 3csL zbiorcm opisu
akLw (danych), zasad, Lcorii i prakLyk powizanych z dzicdzin pracy lub nauki,
umicjLnoci, kLrc w konLckcic FRK mog by umysowc (mylcnic logicznc,
inLuicyjnc i krcaLywnc) oraz prakLycznc (zwizanc zc sprawnoci manualn
i korzysLanicm z mcLod, maLcriaw, narzdzi i insLrumcnLw). UmicjLnoci
oznaczaj zdolno do sLosowania wicdzy i korzysLania z know-how w cclu
wykonywania zada i rozwizywania problcmw,
kompcLcncjc, kLrc w konLckcic FRK okrcla si w kaLcgoriach odpowicdzialno-
ci i auLonomii. Oznaczaj onc udowodnion zdolno sLosowania wicdzy, umic-
jLnoci oraz kompcLcncji osobowych, spoccznych lub mcLodologicznych oka-
zywan w pracy lub w naucc oraz w karicrzc zawodowcj i rozwoju osobisLym.
Wc wsLpnym projckcic Polskich Ram Kwalikacji opis poziomw kwalikacji zdobywanych w ramach
cdukacji oglncj dokonany jcsL przy uyciu Lrzcch gwnych zakrcsw cckLw uczcnia si okrclonych
Lcrminami: wicdza, umicjLnoci i posLawy. Nalcy jcdnak wyranic zasLrzcc, c wyodrbnionc dla
PRK gwnc zakrcsy cckLw uczcnia si (wicdza, umicjLnoci, posLawy) nic mog by LrakLowanc
jako rozcznc. Bowicm w dcskrypLorach odnoszcych si do wskazanych wycj zakrcsw opisanych
jako wicdza zawszc bdzic wysLpowa komponcnL umicjLnoci, a w zakrcsach opisanych jako
umicjLno zawszc bd jakic clcmcnLy wicdzy. Wicdza i umicjLnoci zawszc bd Lc sLano-
wi wany skadnik posLaw. Tcrminy wicdza i umicjLnoci uyLc na okrclcnic dwch gwnych
zakrcsw cckLw uczcnia si zosLay przcjLc z maLcriau Komisji Furopcjskicj o FRK (w polskicj
wcrsji jzykowcj). NaLomiasL po dokadncj analizic rnych maLcriaw Lrzcci gwny zakrcs cckLw
uczcnia si okrclono jako posLawy. 3csL Lo zgodnc z Lcrminologi przyjL przy opracowywaniu
polskich dcskrypLorw poziomw kwalikacji wobcc szkolnicLwa wyszcgo.
W odnicsicniu do kadcgo z Lrzcch gwnych zakrcsw opisu poziomw kwalikacji zdobywa-
nych w ramach cdukacji oglncj wyrniono odpowicdnic dla nich kaLcgoric kluczowc.
ll4
Wicdza Zakrcs wiadomoci Cbia rozumicnia
UmicjLnoci Komunikacja Rozwizywanic problcmw
ZasLosowanic
w prakLycc
PosLawy Tosamo Wsppraca Odpowicdzialno
Nalcy zaznaczy, c:
w przypadku zakrcsu gwncgo wicdza wszysLkic dcskrypLory bd
doLyczy rwnoczcnic obydwu kaLcgorii kluczowych (nic mona Lylko rozu-
mic, nic nic wicdzc, ani Lylko wicdzic, nic nic rozumicjc),
w nasLpnym cLapic prac rozsLrzygnicia wymaga kwcsLia, czy w odnicsicniu do
zakrcsu wicdza nic powinno si wprowadzi Lrzccicj kaLcgorii kluczowcj, kLra
charakLcryzowaaby osignicia uczcych si z punkLu widzcnia umicjLnoci cao-
ciowcgo/spjncgo ujmowania poznawancj w proccsic uczcnia si rzcczywisLoci,
kaLcgoria kluczowa odpowicdzialno jcsL Lu rozumiana Lakc w scnsic
samodziclno, ponicwa w rzcczywisLoci Lc dwic kaLcgoric zawszc s zc
sob cilc powizanc. Do dyskusji w nasLpnym cLapic jcsL kwcsLia cwcnLu-
alncgo wyodrbnicnia osobncj kaLcgorii samodziclno.
DcskrypLory poziomw kwalikacji zdobywanych w ramach cdukacji oglncj wskazuj
na progrcsj osigni uczccgo si w nasLpujcych zakrcsach:
wicdza z zakrcsu humanisLyki i ycia spocczncgo, wicdza z zakrcsu nauk
przyrodniczych, wicdza i umicjLnoci z zakrcsu maLcmaLyki,
umicjLnoci komunikacyjnc, w Lym umicjLno posugiwania si jzykicm
ojczysLym (mwionym i pisanym) oraz posugiwania si jzykicm obcym,
umicjLno rozumowania umoliwiajca rozpoznanic problcmw i docho-
dzcnia do ich waciwcgo rozwizania,
umicjLnoci sLosowania przyswojoncj wicdzy w prakLycc,
zdolno do samodziclncgo dziaania i do wsppracy w zcspolc,
wiadomo wasncj Losamoci oraz podcjmowanic odpowicdzialnoci.
Powyszc zakrcsy nawizuj do opisu kompcLcncji kluczowych
74
, s jcdnak bardzicj podporzd-
kowanc schcmaLowi przyjLcmu w opisic poziomw w FRK.
Opis poziomw kwalikacji zdobywanych w ramach cdukacji zawodowcj w Polskich Ramach
' Zalcccnic ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia lS grudnia 2006 r. w sprawic kompcLcncji
kluczowych w proccsic uczcnia si przcz cac ycic.
ll5
Kwalikacji dokonany jcsL Lakc przy uyciu Lrzcch gwnych zakrcsw cckLw uczcnia si
okrclonych Lcrminami wicdza, umicjLnoci i posLawy. Przy czym w pcrspckLywic cdukacji
zawodowcj wicdza sLanowi warLo przcdc wszysLkim jako czynnik warunkujcy okrclonc
umicjLnoci i posLawy zawodowc. W charakLcrysLycc cckLw uczcnia si w cdukacji zawodo-
wcj progrcsja cckLw doLyczy przcdc wszysLkim nasLpujcych kaLcgorii:
sLopic skomplikowania zada zawodowych od prac prosLych, ruLynowych, a do
rozwizywania skomplikowanych, nicLypowych problcmw oraz rcalizowania zada
wymagajcych wicdzy i umicjLnoci na najwyszym poziomic wiaLowym,
samodziclno w pracy zawodowcj okrclona jcsL przcz zakrcs i charakLcr
nadzoru i konLroli, jakicj musi podlcga osoba posiadajca okrcloncgo pozio-
mu kwalikacjc zawodowc w swojcj pracy, drug dopcniajc miar samo-
dziclnoci jcsL sLopic skomplikowania zada zawodowych, kLrc osoba moc
rcalizowa bcz nadzoru, poczwszy od prac wykonywanych pod bczporcdnim
kicrunkicm i konLrol, a do pcncj samodziclnoci w najwyszcj Lrudnoci
zadaniach wykonywanych indywidualnic oraz/lub w kicrowaniu duymi or-
ganizacjami w warunkach ryzyka i nicpcwnoci,
goLowo (inLclckLualna, cmocjonalna i moralna) do podjcia odpowicdzial-
noci w pracy zawodowcj okrclona jcsL przcz zakrcs podcjmowancj odpo-
wicdzialnoci za przcbicg i wyniki wykonywancj pracy oraz za podcjmowanc
w Loku pracy dccyzjc i ich skuLki, w Lym doLyczcc bczpicczcsLwa wasncgo
i innych poczwszy od niczdolnoci do ponoszcnia adncj odpowicdzialno-
ci (osoby nicpcnosprawnc umysowo), a do pcncj odpowicdzialnoci za
unkcjonowanic cacj organizacji. CoLowo inLclckLualna oznacza posiadanic
wicdzy umoliwiajccj wiadomc podcjmowanic odpowicdzialnoci. Przcz
goLowo cmocjonaln nalcy rozumic odpowicdnio du odporno na
sLrcsy zwizanc zc wiadomic podjL odpowicdzialnoci, naLomiasL goLowo
moralna oznacza, c poczucic odpowicdzialnoci dancj osoby jcsL rozwiniLc
odpowicdnio do charakLcru wykonywanych zada zawodowych.
W Polskich Ramach Kwalikacji cckLy uczcnia si w odnicsicniu do szkolnicLwa wyszcgo rw-
nic opisanc s w Lrzcch wymiarach: wicdzy, umicjLnoci i posLaw, w kLrych zagrcgowano pi
obszarw dubliskich
75
. W zakrcs umicjLnoci wczonc s nic Lylko zasLosowania wicdzy
w prakLycc, alc i kompcLcncjc komunikacyjnc, w Lym umicjLno porozumicwania si w jzykach
obcych i samodziclncgo uczcnia si, kLrc byy wyszczcglnionc osobno w dcskrypLorach dubli-
skich, naLomiasL w Furopcjskich Ramach Kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic uznano jc
'` A Framework for Qualifcations of the European Higher Education Area, MinisLry o Scicncc. Tcchnology
and InnovaLion, Dcnmark 2005.
ll6
za mcLakompcLcncj. Podzia na Lc obszary jcsL konwcncjonalny w rzcczywisLoci w programach
i przcdmioLach sLudiw przcnikaj si onc i splaLaj, cho w rnych przcjawach i proporcjach.
Za podsLaw charakLcrysLyki dcskrypLorw poziomw w cdukacji wyszcj przyjLo posLp
w opanowywaniu dzicdziny wicdzy,
w gbokoci rozumicnia jcj problcmw,
w wyranowaniu umicjLnoci prakLycznych,
w krcaLywnoci i samodziclnoci dziaania,
w rozpoznawaniu i occnic wanych kwcsLii cLycznych, spoccznych i zawodo-
wych oraz poczuciu odpowicdzialnoci za nic.
Tabele deskryptorw poziomw
Wymicnionc powycj rodzajc dcskrypLorw Polskich Ram Kwalikacji (PRK) zosLan przcdsLawionc
w ormic Labcl, zbudowanych z waciwic zcsLawionych ragmcnLw jcdncj wiclkicj wirLualncj La-
bcli, kLr bdzic mona czyLa i w poziomic, i w pionic. W kadcj Labcli zapisy umicszczonc w pozio-
mic przcdsLawia bd zcsLawionc obok sicbic clcmcnLy charakLcrysLyki dancgo poziomu kwalika-
cji najpicrw wyrnionc kursyw dcskrypLory Furopcjskich Ram Kwalikacji (FRK), poLcm dcskryp-
Lory poziomw uniwcrsalnc, dcskrypLory poziomw odnoszcc si do waciwcgo sckLora cdukacji
(oglncj, wyszcj lub zawodowcj), a nasLpnic dcskrypLory cckLw uczcnia si w odnicsicniu do dancj
kwalikacji. DcskrypLory poziomw zawszc prczcnLowanc bd w Lrzcch grupach, z kLrych kada
Lworzy bdzic oddzicln kolumn w Labcli. CzyLanic zapisanych w Labcli dcskrypLorw w ukadzic
pionowym pozwoli na dosLrzccnic isLoLnych rnic pomidzy kolcjnymi poziomami cckLw uczcnia
si. Tak skonsLruowanc Labclc bd umoliwia aLwc dokonywanic wszclkich poLrzcbnych porwna
i analiz doLyczcych kwalikacji w konLckcic krajowym i midzynarodowym.
Po wiclu dyskusjach w zcspolc ckspcrLw wikszo opowicdziaa si za przyjcicm w Polskich
Ramach Kwalikacji sicdmiu poziomw, przy zaocniu, c polski poziom piLy odpowiada
poziomom piLcmu i szsLcmu w Furopcjskich Ramach Kwalikacji. W opinii ckspcrLw jcsL Lo
rozwizanic najlcpicj przysLajcc do polskich rcaliw
76
, a rwnoczcnic pozwalajcc na klarow-
nc odnoszcnic poziomw w Polskich Ramach Kwalikacji do poziomw w Furopcjskich Ramach
(FRK). Nicj przcdsLawiona wsLpna propozycja dcskrypLorw poziomw powsLaa z wykorzy-
sLanicm wczcnicjszcgo polskicgo dorobku w zakrcsic opisywania cckLw uczcnia si, Lworzo-
nych oddziclnic w kadym z Lrzcch sckLorw cdukacji (oglncj, zawodowcj oraz wyszcj) i sLa-
nowi prb sLworzcnia jcdncgo wsplncgo opisu. WspauLorzy Lcj propozycji zdaj sobic
spraw z Lcgo, c wiclc z zapisanych w Labcli sormuowa wymaga dalszcj dyskusji.
' W Zalcccniu ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia 23 kwicLnia w sprawic usLanowicnia Fu-
ropcjskich Ram Kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic mowa jcsL o opracowaniu Krajowych
Ram Kwalikacji zgodnic z krajowym usLawodawsLwcm i prakLyk (pkL. 2).
ll7
P
o
z
i
o
m
1
F R K l
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
P
o
d
s
t
a
w
o
w
a
w
i
e
d
z
a
o
g
l
n
a
P
o
d
s
t
a
w
o
w
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
w
y
m
a
g
a
n
e
d
o
r
e
a
l
i
z
a
c
j
i
p
r
o
s
t
y
c
h
z
a
d
a
P
r
a
c
a
l
u
b
n
a
u
k
a
p
o
d
b
e
z
p
o
r
e
d
n
i
m
n
a
d
z
o
r
e
m
w
z
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
n
y
m
k
o
n
t
e
k
c
i
e
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
P R K u n i w c r s a l n c
M
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
o
g
l
n
u
m
o
-
l
i
w
i
a
j
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
s
c
n
s
u
,
z
a
s
a
d
i
s
p
o
s
o
b
u
r
c
a
l
i
z
a
c
j
i
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
d
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
i
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
d
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
i
/
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
i
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
c
g
o
d
z
i
a
a
n
i
a
i
w
s
p
d
z
i
a
-
a
n
i
a
b
c
z
s
L
a
c
j
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
w
z
a
k
r
c
s
i
c
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
d
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
i
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
P R K c d u k a c j a o g l n a
M
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
o
g
l
n
u
m
o
l
i
w
i
a
j
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
:
c
c
z
o
w
i
c
k
c
z
c
r
p
i
c
z
d
z
i
c
d
z
i
c
L
w
a
n
c
g
o
r
o
d
z
a
j
u
w
s
p
l
n
o
L
,
w
r
a
m
a
c
h
k
L
r
y
c
h
y
j
c
r
l
s
p
o
c
c
z
n
y
c
h
n
a
j
b
l
i
s
z
y
c
h
o
s
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
l
c
n
o
c
i
p
o
m
i
d
z
y
z
j
a
w
i
s
k
a
m
i
p
r
z
y
r
o
d
n
i
c
z
y
m
i
c
l
c
m
c
n
L
a
r
n
y
c
h
p
o
j
m
a
L
c
m
a
L
y
c
z
n
y
c
h
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
,
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
z
a
d
a
,
L
a
k
i
c
h
j
a
k
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
d
a
i
/
l
u
b
o
d
p
o
w
i
c
d
n
i
c
z
a
c
h
o
w
a
n
i
c
s
i
w
L
y
p
o
w
y
c
h
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
c
o
d
z
i
c
n
n
y
c
h
p
r
z
c
w
i
d
y
w
a
n
i
c
p
r
a
k
L
y
c
z
n
y
c
h
s
k
u
L
k
w
w
y
b
o
r
u
s
p
o
s
o
b
u
d
z
i
a
a
n
i
a
l
u
b
z
a
c
h
o
w
a
n
i
a
s
i
c
z
y
L
a
n
i
c
z
c
z
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
m
p
r
o
s
L
y
c
h
L
c
k
s
L
p
i
s
a
n
i
c
k
r
L
k
i
c
h
L
c
k
s
L
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
c
w
d
y
s
k
u
s
j
i
n
a
o
r
u
m
g
r
u
p
y
p
o
s
u
g
i
w
a
n
i
c
s
i
z
y
k
i
c
m
o
b
c
y
m
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
A
2
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
c
z
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
c
h
n
a
r
z
d
z
i
m
a
L
c
m
a
-
L
y
c
z
n
y
c
h
w
p
r
o
s
L
y
c
h
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
y
c
i
a
c
o
d
z
i
c
n
n
c
g
o
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
i
d
c
n
L
y
k
o
w
a
n
i
a
s
i
z
n
a
j
b
a
r
d
z
i
c
j
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
m
i
w
s
p
l
n
o
L
a
m
i
,
d
o
k
L
r
y
c
h
n
a
l
c
y
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
z
a
j
c
i
a
c
h
c
d
u
k
a
c
y
j
n
y
c
h
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
g
o
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
d
a
,
w
c
d
u
g
o
L
r
z
y
m
a
n
y
c
h
w
s
k
a
z
w
c
k
,
b
c
z
s
L
a
c
j
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
z
a
b
a
w
i
c
,
k
L
r
a
n
i
c
j
c
s
L
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
-
n
a
i
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
a
p
r
z
c
z
o
s
o
b
n
a
d
z
o
r
u
j
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
d
z
i
a
a
n
i
u
g
r
u
p
y
w
y
k
o
n
u
j
c
c
j
u
y
-
L
c
c
z
n
p
r
a
c
/
z
a
d
a
n
i
c
p
o
d
p
r
z
c
w
o
d
n
i
c
L
w
c
m
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
P R K c d u k a c j a
z a w o d o w a
M
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
z
a
w
o
d
o
w
u
m
o
l
i
w
i
a
j
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
s
w
o
i
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
,
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
r
n
y
c
h
p
o
d
o
b
n
y
c
h
d
o
s
i
c
b
i
c
p
r
o
s
L
y
c
h
p
r
a
c
c
h
a
r
a
k
L
c
r
y
z
u
j
c
y
c
h
s
i
n
i
c
w
i
c
l
k
z
m
i
c
n
n
o
c
i
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
p
r
a
c
o
p
c
w
n
y
m
s
L
o
p
n
i
u
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
o
c
i
,
a
l
c
p
o
d
k
i
c
r
u
n
k
i
c
m
i
k
o
n
L
r
o
l
,
p
o
d
c
j
m
u
j
c
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
s
w
o
i
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
,
w
L
y
m
n
i
c
b
c
z
p
i
c
c
z
n
y
c
h
d
l
a
s
i
c
b
i
c
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
L
y
c
h
z
a
d
a
llS
P
o
z
i
o
m
2
F R K 2
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
P
o
d
s
t
a
w
o
w
a
w
i
e
d
z
a
f
a
k
t
o
g
r
a
c
z
n
a
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
P
o
d
s
t
a
w
o
w
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
p
r
a
k
t
y
c
z
n
e
l
u
b
k
o
g
n
i
t
y
w
n
e
p
o
t
r
z
e
b
n
e
d
o
k
o
r
z
y
s
t
a
n
i
a
z
i
s
t
o
t
n
y
c
h
i
n
f
o
r
m
a
c
j
i
w
c
e
l
u
r
e
a
l
i
z
a
c
j
i
z
a
d
a
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
r
u
t
y
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
e
m
w
p
r
z
y
u
y
c
i
u
p
r
o
s
t
y
c
h
z
a
s
a
d
i
n
a
r
z
d
z
i
P
r
a
c
a
l
u
b
n
a
u
k
a
p
o
d
n
a
d
z
o
r
e
m
,
a
l
e
o
p
e
w
n
y
m
s
t
o
p
n
i
u
a
u
t
o
n
o
m
i
i
P R K u n i w c r s a l n c
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
a
k
L
o
g
r
a
c
z
n
u
m
o
l
i
w
i
a
j
i
d
c
n
L
y
k
a
c
j
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
o
r
a
z
s
p
o
s
o
b
w
i
c
h
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
,
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
,
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
c
g
o
d
z
i
a
a
n
i
a
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
,
b
c
z
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
w
s
p
d
z
i
a
a
n
i
a
z
i
n
n
y
m
i
w
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
u
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
L
c
g
o
s
a
m
c
g
o
r
o
d
z
a
j
u
b
c
z
s
L
a
c
j
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
ll0
P R K c d u k a c j a o g l n a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
o
g
l
n
u
m
o
l
i
w
i
a
j
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
:
c
c
c
h
,
n
a
p
o
d
s
L
a
w
i
c
k
L
r
y
c
h
w
y
r
n
i
a
s
i
i
i
d
c
n
L
y
k
u
j
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
d
l
a
c
z
o
w
i
c
k
a
w
s
p
l
n
o
L
y
c
l
c
m
c
n
L
a
r
n
y
c
h
z
a
d
c
m
o
k
r
a
c
j
i
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
c
h
z
a
s
a
d
a
d
u
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
s
z
k
o
l
c
i
w
p
r
a
c
y
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
l
c
n
o
c
i
p
r
z
y
c
z
y
n
o
w
o
-
s
k
u
L
k
o
w
y
c
h
w
p
r
z
y
r
o
d
z
i
c
z
n
a
c
z
c
n
i
a
d
b
a
c
i
o
z
d
r
o
w
i
c
o
r
a
z
o
r
o
d
o
w
i
s
k
o
p
r
z
y
r
o
d
n
i
c
z
c
j
z
y
k
a
m
a
L
c
m
a
L
y
c
z
n
c
g
o
w
z
a
k
r
c
s
i
c
p
r
o
s
L
y
c
h
r
o
z
u
m
o
w
a
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
,
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
p
r
z
y
u
y
c
i
u
p
r
o
s
L
y
c
h
z
a
s
a
d
i
n
a
r
z
d
z
i
,
w
L
y
m
w
s
z
c
z
c
g
l
-
n
o
c
i
:
w
y
b
i
c
r
a
n
i
c
w
c
i
w
c
g
o
s
p
o
s
o
b
u
p
o
s
L
p
o
w
a
n
i
a
p
r
z
y
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
u
p
r
o
s
L
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
L
y
p
o
w
y
c
h
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
c
o
d
z
i
c
n
n
y
c
h
p
r
z
c
w
i
d
y
w
a
n
i
c
p
r
a
k
L
y
c
z
n
y
c
h
s
k
u
L
k
z
a
s
L
o
s
o
w
a
n
i
a
r
n
y
c
h
s
p
o
s
o
b
w
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
c
z
y
L
a
n
i
c
L
c
k
s
L
w
l
i
L
c
r
a
c
k
i
c
h
i
i
n
o
r
m
a
c
y
j
n
y
c
h
,
w
L
y
m
p
r
o
s
L
y
c
h
i
n
s
L
r
u
k
c
j
i
i
p
o
l
c
c
c
p
i
s
a
n
i
c
n
i
c
d
u
g
i
c
h
L
c
k
s
L
w
n
a
z
a
d
a
n
c
L
c
m
a
L
y
p
r
z
c
d
s
L
a
w
i
a
n
i
c
n
a
o
r
u
m
k
r
L
k
i
c
j
w
y
p
o
w
i
c
d
z
i
p
o
l
c
m
i
z
o
w
a
n
i
c
p
o
s
u
g
i
w
a
n
i
c
s
i
z
y
k
i
c
m
o
b
c
y
m
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
A
2
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
c
z
n
a
r
z
d
z
i
m
a
L
c
m
a
L
y
k
i
n
i
c
z
b
d
n
y
c
h
w
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
y
c
i
a
c
o
d
z
i
c
n
n
c
g
o
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
w
i
a
d
o
m
c
g
o
i
d
c
n
L
y
k
o
w
a
n
i
a
s
i
z
w
s
p
l
n
o
L
a
m
i
,
d
o
k
L
r
y
c
h
n
a
l
c
y
r
c
s
p
c
k
L
o
w
a
n
i
a
z
a
s
a
d
a
d
u
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
s
z
k
o
l
c
i
w
p
r
a
c
y
w
s
p
l
n
c
g
o
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
z
a
d
a
w
g
r
u
p
i
c
w
c
d
u
g
o
L
r
z
y
m
a
n
y
c
h
w
s
k
a
z
w
c
k
,
b
c
z
s
L
a
c
j
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
g
o
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
j
p
r
a
c
y
w
c
d
u
g
o
L
r
z
y
m
a
n
y
c
h
w
s
k
a
z
w
c
k
,
b
c
z
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
d
z
i
a
a
n
i
a
c
h
g
r
u
p
y
s
a
m
o
o
r
g
a
n
i
z
u
j
c
c
j
s
i
,
b
c
z
n
a
d
z
o
r
u
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
d
z
i
a
a
n
i
u
g
r
u
p
y
w
y
k
o
n
u
j
c
c
j
y
L
c
c
z
n
p
r
a
c
/
z
a
d
a
n
i
c
,
b
c
z
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
P R K c d u k a c j a z a w o d o w a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
p
o
d
s
L
a
w
o
w
w
i
c
d
z
z
a
w
o
d
o
w
u
m
o
l
i
w
i
a
j
r
o
z
p
o
z
n
a
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
z
a
k
r
c
s
i
c
w
y
k
o
n
y
w
a
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
o
r
a
z
w
y
b
r
w
c
i
w
c
g
o
s
p
o
s
o
b
u
i
c
h
r
o
z
w
i
z
a
n
i
a
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
,
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
p
r
o
s
L
y
c
h
p
r
a
c
z
m
i
c
n
n
y
c
h
o
r
a
z
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
o
p
r
z
c
c
i
L
n
y
m
s
L
o
p
n
i
u
L
r
u
d
n
o
c
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
a
k
r
c
s
i
c
w
y
k
o
n
y
w
a
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
p
r
a
c
y
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
i
c
b
c
z
b
c
z
p
o
-
r
c
d
n
i
c
g
o
u
k
i
c
r
u
n
k
o
w
a
n
i
a
i
k
o
n
L
r
o
l
i
i
/
l
u
b
w
s
p
d
z
i
a
a
n
i
a
w
r
a
m
a
c
h
m
a
c
g
o
z
c
s
p
o
u
,
p
o
d
o
g
l
n
y
m
n
a
d
z
o
r
c
m
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
s
w
o
i
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
,
w
L
y
m
n
i
c
b
c
z
-
p
i
c
c
z
n
y
c
h
(
d
l
a
s
i
c
b
i
c
i
d
l
a
i
n
n
y
c
h
o
s
b
)
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
L
y
c
h
z
a
d
a
l20
P
o
z
i
o
m
3
F R K 3
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
Z
n
a
j
o
m
o
f
a
k
t
w
,
z
a
s
a
d
,
p
r
o
c
e
s
w
i
p
o
j
o
g
l
n
y
c
h
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
Z
e
s
t
a
w
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
k
o
g
n
i
t
y
w
n
y
c
h
i
p
r
a
k
t
y
c
z
n
y
c
h
p
o
t
r
z
e
b
n
y
c
h
d
o
r
e
a
l
i
z
a
c
j
i
z
a
d
a
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
e
-
m
w
p
o
p
r
z
e
z
w
y
b
i
e
r
a
n
i
e
i
s
t
o
s
o
w
a
n
i
e
p
o
d
s
t
a
w
o
w
y
c
h
m
e
t
o
d
,
n
a
r
z
d
z
i
,
m
a
t
e
r
i
a
w
i
i
n
f
o
r
m
a
c
j
i
P
o
n
o
s
z
e
n
i
e
o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
r
e
a
l
i
z
a
c
j
z
a
d
a
w
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
c
e
;
d
o
s
t
o
s
o
w
y
w
a
n
i
e
w
a
s
n
e
g
o
z
a
c
h
o
w
a
n
i
a
d
o
o
k
o
l
i
c
z
n
o
c
i
w
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
u
p
r
o
b
l
e
m
w
P R K u n i w c r s a l n c
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
z
r
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
u
m
o
l
i
w
i
a
j
-
c
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
c
h
a
r
a
k
L
c
r
u
o
r
a
z
s
p
o
s
o
b
u
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
u
n
k
c
j
o
n
o
-
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
r
n
c
k
o
m
p
l
c
m
c
n
L
a
r
n
c
w
z
g
l
d
c
m
s
i
c
b
i
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
c
g
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
c
m
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
w
s
p
d
z
i
a
a
n
i
a
w
L
y
m
z
a
k
r
c
s
i
c
z
i
n
n
y
m
i
b
c
z
o
b
c
c
n
o
c
i
o
s
o
b
y
n
a
d
z
o
r
u
j
c
c
j
l2l
P R K c d u k a c j a o g l n a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
a
d
o
m
o
c
i
z
r
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
,
u
m
o
l
i
w
i
a
j
c
c
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
:
c
l
c
m
c
n
L
w
d
z
i
c
d
z
i
c
L
w
a
h
i
s
L
o
r
i
i
,
L
r
a
d
y
-
c
j
i
i
k
u
l
L
u
r
y
w
s
p
l
n
o
L
,
d
o
k
L
r
y
c
h
n
a
l
c
y
z
a
s
a
d
u
c
z
c
s
L
n
i
c
L
w
a
w
y
c
i
u
p
o
l
i
L
y
c
z
n
y
m
o
b
o
w
i
z
k
w
,
k
L
r
c
w
i
s
i
z
u
c
z
c
s
L
n
i
c
L
w
c
m
w
c
w
s
p
l
n
o
L
a
c
h
m
c
L
o
d
y
n
a
u
k
p
r
z
y
r
o
d
n
i
c
z
y
c
h
z
a
s
a
d
p
o
s
L
p
o
w
a
n
i
a
,
z
c
w
z
g
l
d
u
n
a
o
c
h
r
o
n
z
d
r
o
w
i
a
,
b
c
z
p
i
c
c
z
c
s
L
w
o
o
r
a
z
o
c
h
r
o
n
r
o
d
o
w
i
s
k
a
p
r
o
s
L
y
c
h
s
L
r
a
L
c
g
i
i
i
m
o
d
c
l
i
m
a
L
c
m
a
L
y
c
z
n
y
c
h
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
L
a
k
i
c
j
a
k
:
w
y
b
r
s
p
o
s
o
b
u
p
o
s
L
p
o
w
a
n
i
a
p
r
z
y
r
o
z
w
i
z
y
w
a
-
n
i
u
p
r
o
b
l
c
m
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
r
a
c
y
p
r
z
c
w
i
d
y
w
a
n
i
c
p
r
a
k
L
y
c
z
n
y
c
h
s
k
u
L
k
w
z
a
s
L
o
s
o
w
a
-
n
i
a
w
y
b
r
a
n
y
c
h
m
c
L
o
d
,
n
a
r
z
d
z
i
i
m
a
L
c
r
i
a
w
c
z
y
L
a
n
i
c
z
c
z
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
m
p
r
z
c
c
i
L
n
i
c
L
r
u
d
n
y
c
h
L
c
k
s
L
w
w
y
s
z
u
k
i
w
a
n
i
c
w
L
c
k
s
L
a
c
h
i
n
o
r
m
a
c
j
i
p
i
s
a
n
i
c
L
c
k
s
L
w
,
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
r
a
c
y
p
r
z
c
d
s
L
a
w
i
a
n
i
c
n
a
o
r
u
m
g
r
u
p
y
w
y
p
o
w
i
c
d
z
i
p
r
o
b
l
c
m
o
w
c
j
u
z
a
s
a
d
n
i
a
n
i
c
w
a
s
n
c
g
o
s
L
a
n
o
w
i
s
k
a
i
p
o
l
c
m
i
z
o
w
a
n
i
a
p
o
s
u
g
i
w
a
n
i
c
s
i
z
y
k
i
c
m
o
b
c
y
m
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
A
2
+
(
p
o
s
z
c
r
z
o
n
y
m
o
z
n
a
j
o
m
o
L
c
r
m
i
n
w
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
)
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
c
z
n
a
r
z
d
z
i
m
a
L
c
m
a
L
y
k
i
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
r
a
c
y
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
u
j
a
w
n
i
a
n
i
a
p
o
c
z
u
c
i
a
p
r
z
y
n
a
l
c
n
o
c
i
d
o
w
s
p
l
-
n
o
L
,
w
y
n
i
k
a
j
c
c
g
o
z
c
z
r
o
z
u
m
i
c
n
i
a
w
a
r
L
o
c
i
,
n
a
k
L
r
y
c
h
s
i
o
p
i
c
r
a
j
,
w
p
o
c
z
c
n
i
u
z
s
z
a
c
u
n
k
i
c
m
d
l
a
i
n
n
y
c
h
w
s
p
l
n
o
L
u
d
z
i
a
u
w
g
r
u
p
i
c
s
a
m
o
k
s
z
L
a
c
c
n
i
o
w
c
j
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
g
o
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
j
p
r
a
c
y
,
b
c
z
n
a
d
z
o
r
u
,
w
c
d
u
g
u
s
L
a
l
o
n
c
g
o
p
l
a
n
u
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
z
a
d
a
w
p
r
a
c
y
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
n
i
u
w
s
p
l
n
c
g
o
s
p
d
z
a
n
i
a
c
z
a
s
u
w
o
l
n
c
g
o
w
w
a
r
L
o
c
i
o
w
y
c
h
o
r
m
a
c
h
u
c
z
c
s
L
n
i
c
z
c
n
i
a
w
p
l
a
n
o
w
a
n
i
u
i
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
n
i
u
d
z
i
a
a
n
i
a
g
r
u
p
y
w
y
k
o
n
u
j
c
c
j
u
y
L
c
c
z
n
p
r
a
c
/
z
a
d
a
n
i
c
P R K c d u k a c j a z a w o d o w a
M
a
w
i
c
d
z
z
a
w
o
d
o
w
u
m
o
l
i
w
i
a
j
r
o
z
p
o
z
n
a
w
a
n
i
c
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
z
a
k
r
c
s
i
c
w
y
k
o
n
y
w
a
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
-
w
y
c
h
o
r
a
z
z
n
a
j
d
o
w
a
n
i
c
w
c
i
w
c
g
o
s
p
o
s
o
b
u
i
c
h
r
o
z
w
i
z
a
n
i
a
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
z
o
n
y
c
h
i
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
a
k
r
c
s
i
c
w
y
k
o
n
y
w
a
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
i
c
p
r
a
c
y
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
i
c
(
b
c
z
b
i
c
c
c
g
o
u
k
i
c
r
u
n
k
o
w
a
n
i
a
i
k
o
n
L
r
o
l
i
)
i
/
l
u
b
k
i
c
r
o
w
a
n
i
a
p
r
a
c
m
a
c
g
o
z
c
s
p
o
u
a
l
b
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
a
g
o
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
d
z
i
a
-
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
y
m
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
i
/
l
u
b
z
k
i
c
r
o
w
a
n
i
c
m
m
a
y
m
z
c
s
p
o
c
m
a
l
b
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
c
m
j
c
g
o
p
r
a
c
y
l22
P
o
z
i
o
m
4
F R K 4
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
F
a
k
t
o
g
r
a
c
z
n
a
i
t
e
o
r
e
t
y
c
z
n
a
w
i
e
d
z
a
w
s
z
e
r
s
z
y
m
k
o
n
t
e
k
c
i
e
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
y
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
Z
a
k
r
e
s
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
k
o
g
n
i
t
y
w
n
y
c
h
i
p
r
a
k
t
y
c
z
n
y
c
h
p
o
t
r
z
e
b
n
y
c
h
d
o
g
e
n
e
r
o
w
a
n
i
a
r
o
z
w
i
z
a
o
k
r
e
l
o
n
y
c
h
p
r
o
b
l
e
m
w
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
S
a
m
o
d
z
i
e
l
n
a
o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
a
w
r
a
m
a
c
h
w
y
t
y
c
z
n
y
c
h
d
o
t
y
c
z
c
y
c
h
k
o
n
t
e
k
s
t
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
p
r
a
c
l
u
b
n
a
u
k
,
z
a
z
w
y
c
z
a
j
p
r
z
e
w
i
d
y
w
a
l
n
y
c
h
,
a
l
e
p
o
d
l
e
g
a
j
c
y
c
h
z
m
i
a
n
o
m
.
N
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
e
r
u
t
y
n
o
w
e
j
p
r
a
c
y
i
n
n
y
c
h
,
p
o
n
o
s
z
e
n
i
e
p
e
w
n
e
j
o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
o
c
e
n
i
d
o
s
k
o
n
a
l
e
n
i
e
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
p
r
a
c
l
u
b
n
a
u
k
P R K u n i w c r s a l n c
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
z
w
y
b
r
a
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
,
w
z
a
k
r
c
s
i
c
u
m
o
l
i
w
i
a
j
c
y
m
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
i
s
L
o
L
y
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
r
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
s
k
o
m
p
l
i
k
o
w
a
n
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
c
g
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
c
m
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
u
c
z
c
n
i
c
m
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
o
r
a
z
z
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
n
i
c
m
w
r
o
d
z
i
n
i
c
,
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
n
a
u
k
i
/
p
r
a
c
y
i
w
c
w
s
p
l
n
o
c
i
c
o
b
y
w
a
L
c
l
i
p
o
d
p
o
r
z
d
k
o
w
a
n
i
a
s
i
z
c
s
p
o
o
w
i
w
y
k
o
n
u
j
c
c
m
u
o
k
r
c
l
o
n
c
z
a
d
a
n
i
c
o
r
a
z
k
i
c
r
o
w
a
n
i
a
n
i
c
d
u
y
m
z
c
s
p
o
c
m
w
y
k
o
n
u
j
c
y
m
z
a
d
a
n
i
c
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
c
g
o
d
z
i
a
a
n
i
a
w
p
o
w
y
s
z
y
c
h
z
a
k
r
c
s
a
c
h
l23
P R K c d u k a c j a o g l n a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
z
w
y
b
r
a
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
,
w
z
a
k
r
c
s
i
c
u
m
o
l
i
w
i
a
j
c
y
m
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
L
r
c
c
i
k
s
z
L
a
c
c
n
i
a
a
k
a
d
c
m
i
c
k
i
c
g
o
,
o
r
a
z
w
i
a
d
o
m
o
c
i
u
m
o
l
i
w
i
a
j
c
c
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
z
n
a
c
z
c
n
i
a
o
r
a
z
z
a
s
a
d
d
i
a
l
o
g
u
i
w
s
p
p
r
a
c
y
p
o
m
i
d
z
y
l
u
d
m
i
,
z
a
s
a
d
r
o
z
p
o
z
n
a
w
a
n
i
a
p
o
L
r
z
c
b
s
p
o
c
c
z
n
y
c
h
w
r
o
d
o
w
i
s
k
u
,
z
a
s
a
d
o
r
m
u
o
w
a
n
i
a
w
n
i
o
s
k
w
i
u
o
g
l
n
i
c
n
a
p
o
d
s
L
a
w
i
c
w
y
n
i
k
w
b
a
d
a
w
n
a
u
k
a
c
h
p
r
z
y
r
o
d
n
i
c
z
y
c
h
,
z
a
s
a
d
z
r
w
n
o
w
a
o
n
c
g
o
r
o
z
w
o
j
u
z
a
s
a
d
r
o
z
p
o
z
n
a
w
a
n
i
a
z
a
g
r
o
p
r
o
s
L
y
c
h
s
L
r
a
L
c
g
i
i
i
m
o
d
c
l
i
m
a
L
c
m
a
L
y
c
z
n
y
c
h
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
L
a
k
i
c
j
a
k
:
d
o
b
r
w
c
i
w
y
c
h
m
c
L
o
d
i
z
a
p
l
a
n
o
w
a
n
i
c
s
p
o
s
o
-
b
u
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
a
n
a
l
i
z
o
w
a
n
i
c
i
p
o
r
w
n
y
w
a
n
i
c
k
o
n
s
c
k
w
c
n
c
j
i
n
y
c
h
s
L
r
a
L
c
g
i
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
c
m
w
i
s
L
o
L
n
y
c
h
w
p
r
o
c
c
s
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
r
a
c
y
c
z
y
L
a
n
i
c
L
r
u
d
n
y
c
h
L
c
k
s
L
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
r
a
c
y
k
r
y
L
y
c
z
n
a
a
n
a
l
i
z
a
,
s
c
l
c
k
c
j
a
i
c
z
c
n
i
c
i
n
o
r
m
a
c
j
i
z
r
n
y
c
h
d
c
p
i
s
a
n
i
c
d
s
z
y
c
h
L
c
k
s
L
w
,
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
p
r
z
c
d
s
L
a
w
i
a
n
i
c
n
a
o
r
u
m
g
r
u
p
y
p
r
o
b
l
c
m
u
i
m
o
l
i
w
y
c
h
s
p
o
s
o
b
w
j
c
g
o
r
o
z
w
i
z
a
n
i
a
,
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
p
o
s
u
g
i
w
a
n
i
c
s
i
z
y
k
i
c
m
o
b
c
y
m
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
B
l
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
p
r
o
w
a
d
z
c
n
i
a
d
i
a
l
o
g
u
i
p
a
r
L
n
c
r
s
k
i
c
g
o
w
s
p
d
z
i
a
-
a
n
i
a
z
k
a
d
y
m
c
z
o
w
i
c
k
i
c
m
,
m
a
j
c
p
o
g
b
i
o
n
i
u
g
r
u
n
L
o
w
a
n
w
i
a
d
o
m
o
a
s
n
c
j
L
o
s
a
m
o
c
i
p
r
z
c
w
o
d
z
c
n
i
a
i
p
o
d
p
o
r
z
d
k
o
w
a
n
i
a
s
i
i
n
n
y
m
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
g
o
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
o
z
a
z
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
-
n
y
m
i
z
a
j
c
i
a
m
i
c
d
u
k
a
c
y
j
n
y
m
i
/
i
/
l
u
b
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
j
p
r
a
c
y
,
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
i
c
w
y
b
r
a
n
y
m
i
m
c
L
o
d
a
m
i
u
c
z
c
-
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
w
s
p
o
m
a
g
a
n
i
a
i
n
n
y
c
h
w
p
r
o
c
c
s
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
/
p
r
a
c
y
P R K c d u k a c j a z a w o d o w a
M
a
w
i
c
d
z
z
a
w
o
d
o
w
u
m
o
l
i
w
i
a
j
d
i
a
g
n
o
z
o
w
a
n
i
c
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
z
u
w
z
g
l
d
n
i
c
n
i
c
m
u
w
a
r
u
n
-
k
o
w
a
w
c
w
n
L
r
z
n
y
c
h
(
L
c
c
h
n
i
c
z
n
y
c
h
,
o
r
g
a
n
i
z
a
c
y
j
n
y
c
h
,
s
p
o
c
c
z
n
y
c
h
)
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
s
k
o
m
p
l
i
k
o
w
a
n
y
c
h
,
b
a
r
d
z
o
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
z
u
w
z
g
l
d
n
i
c
n
i
c
m
u
w
a
r
u
n
k
o
w
a
w
c
w
n
L
r
z
-
n
y
c
h
(
L
c
c
h
n
i
c
z
n
y
c
h
,
o
r
g
a
n
i
z
a
c
y
j
n
y
c
h
,
s
p
o
c
c
z
-
n
y
c
h
)
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
j
p
r
a
c
y
c
a
k
o
w
i
c
i
c
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
i
c
i
/
l
u
b
k
i
c
r
o
w
a
n
i
a
p
r
a
c
z
c
s
p
o
r
c
d
n
i
c
j
w
i
c
l
k
o
c
i
a
l
b
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
a
j
c
g
o
p
r
a
c
y
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
c
a
k
o
w
i
c
i
c
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
y
m
w
y
k
o
n
y
-
w
a
n
i
c
m
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
i
/
l
u
b
z
k
i
c
r
o
w
a
n
i
c
m
z
c
s
p
o
c
m
r
c
d
n
i
c
j
w
i
c
l
k
o
c
i
a
l
b
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
c
m
j
c
g
o
p
r
a
c
y
l24
P
o
z
i
o
m
5
F R K F R K 5
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
O
b
s
z
e
r
n
a
,
s
p
e
c
j
a
l
i
s
t
y
c
z
n
a
,
f
a
k
t
o
g
r
a
c
z
n
a
i
t
e
o
r
e
t
y
c
z
n
a
w
i
e
d
z
a
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
i
w
i
a
d
o
m
o
g
r
a
n
i
c
t
e
j
w
i
e
d
z
y
Z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
a
w
i
e
d
z
a
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
i
n
a
u
k
i
o
b
e
j
m
u
j
c
a
k
r
y
t
y
c
z
n
e
r
o
z
u
m
i
e
n
i
e
t
e
o
r
i
i
i
z
a
s
a
d
R
o
z
l
e
g
y
z
a
k
r
e
s
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
k
o
g
n
i
t
y
w
n
y
c
h
i
p
r
a
k
t
y
c
z
n
y
c
h
p
o
t
r
z
e
b
n
y
c
h
d
o
k
r
e
a
t
y
w
n
e
g
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
a
b
s
t
r
a
k
c
y
j
n
y
c
h
p
r
o
b
l
e
m
w
Z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
w
y
k
a
z
y
w
a
n
i
a
s
i
b
i
e
g
c
i
i
i
n
n
o
w
a
c
y
j
n
o
c
i
p
o
t
r
z
e
b
n
d
o
r
o
z
w
i
z
y
-
w
a
n
i
a
z
o
n
y
c
h
i
n
i
e
p
r
z
e
w
i
d
y
w
a
l
n
y
c
h
p
r
o
b
l
e
m
w
w
s
p
e
c
j
a
l
i
s
t
y
c
z
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
Z
a
r
z
d
z
a
n
i
e
i
n
a
d
z
r
w
k
o
n
t
e
k
s
t
a
c
h
p
r
a
c
y
i
n
a
u
k
i
p
o
d
l
e
g
a
j
c
y
c
h
n
i
e
p
r
z
e
w
i
d
y
w
a
l
n
y
m
z
m
i
a
n
o
m
,
a
n
a
l
i
z
o
w
a
n
i
e
i
r
o
z
w
i
j
a
n
i
e
o
s
i
g
n
i
p
r
a
c
y
w
a
s
n
e
j
o
r
a
z
i
n
n
y
c
h
o
s
b
Z
a
r
z
d
z
a
n
i
e
z
o
n
y
m
i
t
e
c
h
n
i
c
z
n
y
m
i
l
u
b
z
a
w
o
d
o
w
y
m
i
d
z
i
a
a
n
i
a
m
i
l
u
b
p
r
o
j
e
k
t
a
m
i
,
p
o
n
o
s
z
e
n
i
e
o
d
p
o
w
i
e
-
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
p
o
d
e
j
m
o
w
a
n
e
d
e
c
y
z
j
e
w
n
i
e
p
r
z
e
w
i
d
y
-
w
a
l
n
y
c
h
k
o
n
t
e
k
s
t
a
c
h
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
p
r
a
c
l
u
b
n
a
u
k
,
p
o
n
o
s
z
e
n
i
e
o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
z
a
r
z
d
z
a
n
i
e
r
o
z
w
o
j
e
m
z
a
w
o
d
o
w
y
m
j
e
d
n
o
s
t
e
k
i
g
r
u
p
P R K u n i w c r s a l n c
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
o
g
l
n
i
s
z
c
z
c
g
o
w
w
w
y
b
r
a
n
y
c
h
z
a
k
r
c
s
a
c
h
p
o
z
w
a
l
a
j
n
a
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
i
r
o
z
w
i
-
z
y
w
a
n
i
c
p
r
o
b
l
c
m
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
s
L
u
d
i
w
w
y
s
z
y
c
h
I
I
s
L
o
p
n
i
a
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
w
y
m
a
g
a
j
c
c
j
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
g
o
(
w
y
s
o
k
o
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
g
o
)
p
r
z
y
g
o
L
o
w
a
n
i
a
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
w
y
s
o
k
o
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
c
m
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
o
c
i
i
i
n
i
c
j
a
L
y
w
y
n
a
r
n
y
c
h
p
o
l
a
c
h
w
s
p
p
r
a
c
y
z
i
n
n
y
m
i
w
r
a
m
a
c
h
d
z
i
a
o
r
n
y
m
c
h
a
r
a
k
L
c
r
z
c
w
y
p
o
w
i
a
d
a
n
i
a
s
w
w
w
a
n
y
c
h
s
p
r
a
w
a
c
h
,
z
u
w
z
g
l
d
n
i
c
n
i
c
m
c
L
y
c
z
n
y
c
h
w
y
m
i
a
r
w
s
w
o
j
c
g
o
p
o
s
L
p
o
w
a
n
i
a
l25
P R K c d u k a c j a w y s z a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
o
g
l
n
d
o
L
y
c
z
n
i
c
k
L
r
y
c
h
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
c
h
o
b
s
z
a
r
w
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
m
a
w
i
c
d
z
s
z
c
z
c
g
o
w
d
o
L
y
c
z
n
i
c
k
L
r
y
c
h
o
b
s
z
a
r
w
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
w
y
k
a
z
u
j
c
s
i
z
n
a
j
o
m
o
c
i
n
i
c
k
L
r
y
c
h
L
c
c
h
n
i
k
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
w
c
i
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
m
a
w
i
c
d
z
n
a
L
c
m
a
L
h
i
s
L
o
r
y
c
z
n
c
g
o
r
o
z
w
o
j
u
i
p
o
z
n
a
w
c
z
c
g
o
z
n
a
c
z
c
n
i
a
w
/
w
m
c
L
o
d
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
:
p
r
a
k
L
y
c
z
n
c
g
o
w
y
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
a
w
i
c
d
z
y
w
r
u
L
y
n
o
w
c
j
d
z
i
a
a
l
n
o
c
i
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
j
p
r
a
k
L
y
c
z
n
c
g
o
w
y
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
a
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
L
c
c
h
n
i
k
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
w
c
i
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
y
s
c
y
p
l
i
n
y
o
r
a
z
s
L
o
s
o
w
a
n
i
a
n
i
c
k
L
r
y
c
h
L
c
c
h
n
i
k
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
y
m
l
u
b
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
y
m
p
r
z
c
p
r
o
w
a
d
z
c
n
i
a
z
l
c
c
o
n
c
g
o
p
r
o
s
L
c
g
o
z
a
d
a
n
i
a
b
a
d
a
w
c
z
c
g
o
l
u
b
c
k
s
p
c
r
L
y
z
y
l
o
g
i
c
z
n
c
g
o
w
y
c
i
g
a
n
i
a
w
n
i
o
s
k
o
r
a
z
o
r
m
u
o
w
a
n
i
a
s
w
n
a
p
o
d
s
L
a
w
i
c
d
a
n
y
c
h
z
r
n
y
c
h
d
c
k
o
m
u
n
i
k
a
c
j
i
i
k
o
n
s
u
l
L
a
c
j
i
z
c
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
a
m
i
w
s
w
o
j
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
i
c
d
a
l
s
z
c
g
o
u
c
z
c
n
i
a
s
i
z
p
c
w
n
d
o
z
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
o
c
i
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
i
n
i
c
j
a
L
y
w
y
i
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
o
c
i
w
d
z
i
a
a
n
i
a
c
h
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
y
c
h
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
p
r
a
c
a
s
n
i
i
n
n
y
c
h
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
p
o
d
s
L
a
w
o
w
y
c
h
z
a
s
a
d
c
L
y
k
i
,
w
L
y
m
c
L
y
k
i
z
a
w
o
d
u
c
c
k
L
y
w
n
o
c
i
d
z
i
a
(
p
r
a
c
y
)
w
c
d
u
g
w
s
k
a
z
w
c
k
o
r
a
z
d
o
p
r
a
c
y
w
z
c
s
p
o
l
c
o
r
m
u
o
w
a
n
i
a
s
w
w
w
a
n
y
c
h
s
p
r
a
w
a
c
h
s
p
o
c
c
z
n
y
c
h
i
w
i
a
L
o
p
o
g
l
d
o
w
y
c
h
l26
P
o
z
i
o
m
6
F R K 6
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
W
y
s
o
c
e
w
y
s
p
e
c
j
a
l
i
z
o
w
a
n
a
w
i
e
d
z
a
,
k
t
r
e
j
c
z
s
t
a
n
o
w
i
n
a
j
n
o
w
s
z
a
w
i
e
d
z
a
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
,
b
c
a
p
o
d
s
t
a
w
o
r
y
g
i
n
a
l
n
e
g
o
m
y
l
e
n
i
a
l
u
b
b
a
d
a
.
K
r
y
t
y
c
z
n
a
w
i
a
d
o
m
o
z
a
g
a
d
n
i
e
w
z
a
k
r
e
s
i
e
w
i
e
d
z
y
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
o
r
a
z
n
a
s
t
y
k
u
r
n
y
c
h
d
z
i
e
d
z
i
n
S
p
e
c
j
a
l
i
s
t
y
c
z
n
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
p
r
o
b
l
e
m
w
p
o
t
r
z
e
b
n
e
d
o
b
a
d
a
l
u
b
d
z
i
a
a
l
n
o
c
i
i
n
n
o
w
a
c
y
j
n
e
j
w
c
e
l
u
t
w
o
r
z
e
n
i
a
n
o
w
e
j
w
i
e
d
z
y
i
p
r
o
c
e
d
u
r
o
r
a
z
i
n
t
e
g
r
o
w
a
n
i
a
w
i
e
d
z
y
z
r
n
y
c
h
d
z
i
e
d
z
i
n
Z
a
r
z
d
z
a
n
i
e
i
p
r
z
e
k
s
z
t
a
c
a
n
i
e
k
o
n
t
e
k
s
t
w
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
p
r
a
c
l
u
b
n
a
u
k
,
k
t
r
e
s
o
n
e
,
n
i
e
p
r
z
e
w
i
d
y
w
a
l
n
e
i
w
y
m
a
g
a
j
n
o
w
y
c
h
p
o
d
e
j
s
t
r
a
t
e
g
i
c
z
n
y
c
h
.
P
o
n
o
s
z
e
n
i
e
o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
p
r
z
y
c
z
y
n
i
a
n
i
e
s
i
d
o
r
o
z
w
o
j
u
w
i
e
d
z
y
i
p
r
a
k
t
y
k
i
z
a
w
o
d
o
w
e
j
l
u
b
z
a
d
o
k
o
n
y
w
a
n
i
e
p
r
z
e
g
l
w
s
t
r
a
t
e
g
i
c
z
n
y
c
h
w
y
n
i
k
w
z
e
s
p
o
w
P R K u n i w c r s a l n c
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
o
g
l
n
w
w
y
b
r
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
i
c
w
i
c
d
z
y
i
s
z
c
z
c
g
o
w
w
z
a
k
r
c
s
i
c
s
w
o
i
c
h
s
p
c
c
j
a
l
i
z
a
c
j
i
p
o
z
w
a
l
a
j
n
a
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
c
j
a
k
o
c
i
o
w
o
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
p
r
a
c
y
w
y
m
a
g
a
j
c
c
j
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
g
o
(
w
y
s
o
k
o
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
-
g
o
)
p
r
z
y
g
o
L
o
w
a
n
i
a
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
c
g
o
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
w
y
s
o
k
o
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
s
p
c
-
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
c
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
j
a
k
o
c
i
o
w
o
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
d
z
i
a
a
n
i
a
n
a
r
n
y
c
h
p
o
l
a
c
h
w
s
c
r
z
c
p
u
b
l
i
c
z
n
c
j
i
z
a
w
o
d
o
w
c
j
z
u
w
z
g
l
d
-
n
i
c
n
i
c
m
z
o
b
o
w
i
z
a
w
y
n
i
k
a
j
c
y
c
h
z
p
c
n
i
o
-
n
y
c
h
r
l
s
p
o
c
c
z
n
y
c
h
,
w
L
y
m
r
o
l
i
z
a
w
o
d
o
w
c
j
l27
P R K c d u k a c j a w y s z a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
o
g
l
n
d
o
L
y
c
z
w
n
y
c
h
o
b
s
z
a
r
w
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
m
a
w
i
c
d
z
s
z
c
z
c
g
o
w
w
z
a
k
r
c
s
i
c
j
c
d
n
c
j
l
u
b
w
i
c
c
j
s
p
c
c
j
a
l
i
z
a
c
j
i
w
y
k
a
z
u
j
c
s
i
z
n
a
j
o
m
o
c
i
w
i
c
l
u
L
c
c
h
n
i
k
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
w
c
i
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
m
a
w
i
c
d
z
n
a
L
c
m
a
L
o
d
k
r
y
i
p
u
b
l
i
k
a
c
j
i
w
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
i
c
/
s
p
c
c
j
a
l
i
z
a
c
j
i
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
:
p
r
a
k
L
y
c
z
n
c
g
o
w
y
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
a
w
i
c
d
z
y
w
w
i
c
l
o
k
o
n
L
c
k
-
s
L
o
w
c
j
d
z
i
a
a
l
n
o
c
i
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
j
p
r
a
k
L
y
c
z
n
c
g
o
w
y
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
a
r
u
L
y
n
o
w
y
c
h
i
/
l
u
b
s
p
c
c
j
a
-
l
i
s
L
y
c
z
n
y
c
h
L
c
c
h
n
i
k
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
o
r
a
z
n
i
c
k
L
r
y
c
h
m
c
L
o
d
b
a
d
a
w
c
z
y
c
h
w
c
i
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
s
L
o
s
o
w
a
n
i
a
k
i
l
k
u
z
n
i
c
h
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
y
m
l
u
b
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
y
m
z
a
p
l
a
n
o
w
a
n
i
a
i
p
r
z
c
p
r
o
w
a
d
z
c
n
i
a
z
a
d
a
n
i
a
b
a
d
a
w
c
z
c
g
o
l
u
b
c
k
s
p
c
r
L
y
z
y
i
d
c
n
L
y
k
a
c
j
i
p
o
j
i
p
r
o
b
l
c
m
w
(
L
a
k
c
n
o
w
y
c
h
)
w
c
i
-
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
,
i
c
h
k
r
y
L
y
c
z
n
c
j
a
n
a
l
i
z
y
,
s
y
n
L
c
z
y
i
o
c
c
n
y
o
r
a
z
o
r
m
u
o
w
a
n
i
a
s
w
n
a
i
c
h
p
o
d
s
L
a
w
i
c
k
o
m
u
n
i
k
o
w
a
n
i
a
s
i
z
o
s
o
b
a
m
i
o
r
n
y
m
s
L
o
p
n
i
u
w
y
k
s
z
L
a
c
c
n
i
a
i
k
o
n
s
u
l
L
a
c
j
i
z
c
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
a
m
i
w
s
w
o
j
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
i
c
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
c
g
o
u
k
i
c
r
u
n
k
o
w
a
n
i
a
d
a
l
s
z
c
g
o
u
c
z
c
n
i
a
s
i
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
i
n
i
c
j
a
L
y
w
y
,
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
o
c
i
,
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
n
i
c
z
a
l
c
n
y
c
h
d
z
i
a
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
y
c
h
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
p
r
a
c
a
s
n
i
i
n
-
n
y
c
h
s
L
o
s
o
w
a
n
i
a
i
r
o
z
w
i
j
a
n
i
a
z
a
s
a
d
c
L
y
k
i
z
a
w
o
-
d
u
p
r
z
y
w
d
z
L
w
a
i
p
r
z
c
d
s
i
b
i
o
r
c
z
o
c
i
o
r
a
z
w
i
a
d
o
m
o
c
i
p
c
n
i
o
n
c
j
r
o
l
i
z
a
w
o
d
o
w
c
j
w
i
a
d
o
m
o
c
i
p
c
n
i
o
n
c
j
r
o
l
i
s
p
o
c
c
z
n
c
j
,
z
r
o
-
z
u
m
i
c
n
i
a
w
a
s
n
c
j
i
z
b
i
o
r
o
w
c
j
o
d
p
o
w
i
c
-
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
w
a
n
c
w
y
d
a
r
z
c
n
i
a
s
p
o
c
c
z
n
c
P R K c d u k a c j a z a w o d o w a
M
a
w
i
c
d
z
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
u
m
o
l
i
w
i
a
j
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
s
k
o
m
p
l
i
k
o
w
a
n
y
c
h
,
b
a
r
d
z
o
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
p
l
a
n
o
w
a
n
i
c
,
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
l
u
b
k
i
c
r
o
w
a
n
i
c
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
o
p
c
r
a
c
j
i
,
s
k
a
d
a
j
c
y
c
h
s
i
z
z
c
s
p
o
w
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
,
w
y
m
a
g
a
j
c
y
c
h
i
n
n
o
w
a
c
y
j
n
c
g
o
i
L
w
r
c
z
c
g
o
p
o
d
c
j
c
i
a
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
c
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
z
p
o
g
r
a
n
i
c
z
a
r
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
d
z
i
a
a
l
-
n
o
c
i
,
z
u
w
z
g
l
d
n
i
c
n
i
c
m
u
w
a
r
u
n
k
o
w
a
w
c
w
n
L
r
z
n
y
c
h
i
z
c
w
n
L
r
z
n
y
c
h
,
w
L
y
m
m
i
d
z
y
n
a
r
o
d
o
w
y
c
h
(
r
c
g
u
l
a
c
j
c
p
r
a
w
n
c
,
L
r
a
d
y
c
j
a
i
o
b
y
c
z
a
j
c
,
p
o
l
i
L
y
k
a
g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
a
i
/
l
u
b
s
p
o
c
c
z
n
a
,
s
y
L
u
a
c
j
a
n
a
r
y
n
k
u
p
r
a
c
y
,
n
a
s
L
r
o
j
c
s
p
o
c
c
z
n
c
i
L
p
.
)
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
s
k
o
m
p
l
i
k
o
w
a
n
y
c
h
,
b
a
r
d
z
o
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
w
y
m
a
g
a
j
c
y
c
h
w
y
s
o
k
o
z
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
j
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
c
j
w
i
c
d
z
y
p
l
a
n
o
w
a
n
i
a
,
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
l
u
b
k
i
c
r
o
w
a
n
i
a
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
o
p
c
r
a
c
j
i
,
s
k
a
d
a
j
c
y
c
h
s
i
z
z
c
s
p
o
w
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
,
w
y
m
a
g
a
j
c
y
c
h
i
n
n
o
w
a
c
y
j
n
c
g
o
i
L
w
r
c
z
c
g
o
p
o
d
c
j
c
i
a
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
n
i
c
L
y
p
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
z
p
o
g
r
a
n
i
c
z
a
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
d
z
i
a
a
l
n
o
c
i
z
u
w
z
g
l
d
n
i
c
n
i
c
m
u
w
a
-
r
u
n
k
o
w
a
w
c
w
n
L
r
z
n
y
c
h
i
z
c
w
n
L
r
z
n
y
c
h
,
w
L
y
m
m
i
d
z
y
-
n
a
r
o
d
o
w
y
c
h
(
r
c
g
u
l
a
c
j
c
p
r
a
w
n
c
,
L
r
a
d
y
c
j
a
i
o
b
y
c
z
a
j
c
,
p
o
l
i
L
y
k
a
g
o
s
p
o
d
a
r
c
z
a
i
/
l
u
b
s
p
o
c
c
z
n
a
,
s
y
L
u
a
c
j
a
n
a
r
y
n
k
u
p
r
a
c
y
,
n
a
s
L
r
o
j
c
s
p
o
c
c
z
n
c
i
L
p
.
)
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
c
g
o
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
c
a
k
o
w
i
c
i
c
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
i
c
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
c
j
p
r
a
c
y
w
y
m
a
-
g
a
j
c
c
j
w
y
s
o
k
o
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
j
w
i
c
d
z
y
i
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
i
/
l
u
b
k
i
c
r
o
w
a
n
i
a
p
r
a
c
d
u
c
g
o
z
c
s
p
o
u
w
w
a
r
u
n
k
a
c
h
r
y
z
y
k
a
i
n
i
c
p
c
w
n
o
c
i
,
a
l
b
o
j
c
j
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
a
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
c
a
k
o
w
i
c
i
c
s
a
m
o
-
d
z
i
c
l
n
y
m
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
w
y
m
a
g
a
j
c
y
c
h
w
y
s
o
k
o
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
j
w
i
c
d
z
y
i
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
k
i
c
r
o
w
a
n
i
c
m
d
u
y
m
z
c
s
p
o
c
m
w
w
a
r
u
n
k
a
c
h
r
y
z
y
k
a
i
n
i
c
p
c
w
n
o
c
i
,
a
l
b
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
c
m
j
c
g
o
p
r
a
c
y
l2S
P
o
z
i
o
m
7
F R K 7 i S
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
W
i
e
d
z
a
n
a
n
a
j
b
a
r
d
z
i
e
j
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
y
m
p
o
z
i
o
m
i
e
w
d
a
n
e
j
d
z
i
e
d
z
i
n
i
e
p
r
a
c
y
l
u
b
n
a
u
k
i
o
r
a
z
n
a
s
t
y
k
u
r
n
y
c
h
d
z
i
e
d
z
i
n
N
a
j
b
a
r
d
z
i
e
j
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
e
i
w
y
s
p
e
c
j
a
l
i
z
o
w
a
n
e
u
m
i
e
j
t
n
o
c
i
i
t
e
c
h
n
i
k
i
,
w
t
y
m
s
y
n
t
e
z
a
i
o
c
e
n
a
,
p
o
t
r
z
e
b
n
e
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
k
r
y
t
y
c
z
n
y
c
h
p
r
o
b
l
e
m
w
w
b
a
d
a
n
i
a
c
h
l
u
b
d
z
i
a
a
l
n
o
c
i
i
n
n
o
w
a
c
y
j
n
e
j
o
r
a
z
d
o
p
o
s
z
e
r
z
a
n
i
a
i
p
o
n
o
w
n
e
g
o
o
k
r
e
l
a
n
i
a
i
s
t
n
i
e
j
c
e
j
w
i
e
d
z
y
l
u
b
p
r
a
k
t
y
k
i
z
a
w
o
d
o
w
e
j
W
y
k
a
z
y
w
a
n
i
e
s
i
z
n
a
c
z
c
y
m
a
u
t
o
r
y
t
e
t
e
m
,
i
n
n
o
w
a
c
y
j
n
o
c
i
,
a
u
t
o
n
o
m
i
,
e
t
y
k
n
a
u
k
o
w
i
z
a
w
o
d
o
w
o
r
a
z
t
r
w
a
y
m
z
a
a
n
g
a
o
w
a
n
i
e
m
w
r
o
z
w
j
o
w
y
c
h
i
d
e
i
i
p
r
o
c
e
s
w
w
n
a
j
w
a
n
i
e
j
s
z
y
c
h
k
o
n
t
e
k
s
t
a
c
h
p
r
a
c
y
z
a
w
o
d
o
w
e
j
l
u
b
n
a
u
k
i
,
w
t
y
m
b
a
d
a
P R K u n i w c r s a l n c
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
o
g
l
n
w
w
y
b
r
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
i
c
w
i
c
d
z
y
i
s
z
c
z
c
g
o
w
w
z
a
k
r
c
s
i
c
s
w
o
i
c
h
s
p
c
c
j
a
l
i
z
a
c
j
i
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
w
i
a
L
o
w
y
m
,
p
o
z
w
a
l
a
j
n
a
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
i
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
c
j
a
k
o
c
i
o
w
o
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
p
r
a
c
y
w
y
m
a
g
a
j
c
c
j
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
g
o
(
w
y
s
o
k
o
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
n
c
g
o
)
p
r
z
y
g
o
L
o
w
a
n
i
a
s
p
c
c
j
a
l
i
-
s
L
y
c
z
n
c
g
o
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
w
i
a
L
o
w
y
m
w
y
s
o
k
o
p
r
o
c
s
j
o
n
a
l
-
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
c
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
j
a
k
o
c
i
o
w
o
n
o
w
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
w
k
o
n
L
c
k
c
i
c
u
c
z
c
n
i
a
s
i
i
/
l
u
b
p
r
a
c
y
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
r
n
c
o
b
s
z
a
r
y
d
z
i
a
a
n
i
a
w
s
c
r
z
c
p
u
b
l
i
c
z
n
c
j
i
z
a
w
o
d
o
w
c
j
z
u
w
z
g
l
d
n
i
c
n
i
c
m
z
o
b
o
w
i
z
a
w
y
n
i
k
a
j
c
y
c
h
z
p
c
n
i
o
n
y
c
h
r
l
s
p
o
c
c
z
n
y
c
h
,
w
L
y
m
r
l
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
l20
P R K c d u k a c j a w y s z a
W
i
c
d
z
a
U
m
i
c
j
L
n
o
c
i
P
o
s
L
a
w
y
M
a
w
i
c
d
z
o
g
l
n
d
o
L
y
c
z
z
a
s
a
d
n
i
c
z
y
c
h
L
c
o
r
i
i
,
m
c
L
o
d
b
a
d
a
w
c
z
y
c
h
,
z
a
s
a
d
i
p
o
j
z
o
b
s
z
a
r
u
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
n
a
u
k
i
m
a
n
a
j
n
o
w
s
z
w
i
c
d
z
s
z
c
z
c
g
o
w
w
z
a
k
r
c
s
i
c
j
c
d
n
c
j
l
u
b
w
i
c
c
j
s
p
c
c
j
a
l
i
z
a
c
j
i
w
y
k
a
z
u
j
c
s
i
z
n
a
j
o
m
o
c
i
L
c
c
h
n
i
k
i
m
c
L
o
d
o
l
o
g
i
i
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
w
c
i
-
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
y
s
c
y
p
l
i
n
y
w
y
k
a
z
u
j
c
s
i
k
r
y
L
y
c
z
n
y
m
z
r
o
z
u
m
i
c
n
i
c
m
w
k
a
d
u
w
y
n
i
k
w
w
a
s
n
c
j
d
z
i
a
a
l
n
o
c
i
b
a
d
a
w
c
z
c
j
i
/
l
u
b
L
w
r
c
z
c
j
w
r
o
z
w
j
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
W
y
k
a
z
u
j
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
:
L
w
o
r
z
c
n
i
a
n
o
w
c
j
w
i
c
d
z
y
p
r
a
k
L
y
c
z
n
c
g
o
w
y
k
o
r
z
y
s
L
a
n
i
a
i
u
d
o
s
k
o
n
a
l
a
n
i
a
m
c
L
o
d
b
a
-
d
a
w
c
z
y
c
h
,
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
a
d
a
n
y
c
h
w
c
i
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
n
a
p
o
z
i
o
m
i
c
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
y
m
l
u
b
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
y
m
p
o
s
z
c
r
z
a
n
i
a
/
r
o
z
w
i
j
a
n
i
a
o
r
y
g
i
n
a
l
n
y
c
h
i
k
r
c
a
L
y
w
n
y
c
h
r
o
z
w
i
z
a
p
r
o
b
l
c
m
w
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
c
g
o
z
a
p
l
a
n
o
w
a
n
i
a
i
p
r
z
c
p
r
o
w
a
d
z
c
n
i
a
p
r
o
j
c
k
L
u
b
a
d
a
w
c
z
c
g
o
r
o
z
w
i
z
y
w
a
n
i
a
n
o
w
y
c
h
i
z
o
n
y
c
h
p
r
o
b
l
c
m
w
n
a
u
k
o
w
y
c
h
i
/
l
u
b
p
r
a
k
L
y
c
z
n
y
c
h
w
c
i
w
y
c
h
d
l
a
s
L
u
d
i
o
w
a
n
c
j
d
z
i
c
d
z
i
n
y
,
i
c
h
k
r
y
L
y
c
z
n
c
j
a
n
a
l
i
z
y
,
s
y
n
L
c
z
y
i
o
c
c
n
y
o
r
a
z
o
r
m
u
o
w
a
n
i
a
s
w
n
a
i
c
h
L
c
m
a
L
k
o
m
u
n
i
k
o
w
a
n
i
a
s
i
i
k
o
n
s
u
l
L
a
c
j
i
,
L
a
k
c
z
w
s
p
p
r
a
c
o
w
n
i
-
k
a
m
i
i
c
k
s
p
c
r
L
a
m
i
w
s
w
o
j
c
j
i
i
n
n
y
c
h
d
z
i
c
d
z
i
n
a
c
h
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
c
g
o
p
l
a
n
o
w
a
n
i
a
s
w
c
g
o
r
o
z
w
o
j
u
i
n
L
c
l
c
k
L
u
a
l
n
c
g
o
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
i
n
i
c
j
a
L
y
w
y
w
o
k
r
c
l
a
n
i
u
n
o
w
y
c
h
o
b
s
z
a
r
w
b
a
d
a
l
u
b
w
L
w
o
r
z
c
n
i
u
n
o
w
y
c
h
m
i
c
j
s
c
p
r
a
c
y
p
c
n
c
j
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
o
c
i
z
a
p
r
a
c
a
s
n
i
i
n
n
y
c
h
o
r
a
z
p
r
z
y
c
z
y
n
i
a
n
i
a
s
i
d
o
p
o
d
L
r
z
y
m
a
n
i
a
i
d
o
s
k
o
-
n
a
l
c
n
i
a
c
L
o
s
u
w
s
p
l
n
o
L
y
n
a
u
k
o
w
c
j
(
z
a
w
o
d
o
w
c
j
)
s
a
m
o
k
r
y
L
y
c
y
z
m
u
w
p
r
a
c
y
L
w
r
c
z
c
j
,
d
z
i
a
n
a
r
z
c
c
z
j
c
j
u
s
p
r
a
w
n
i
c
n
i
a
i
w
z
r
o
s
L
u
j
c
j
c
c
k
L
y
w
n
o
c
i
p
r
z
y
c
z
y
n
i
a
n
i
a
s
i
d
o
p
o
s
L
p
u
s
p
o
c
c
z
n
c
g
o
i
/
l
u
b
k
u
l
L
u
r
a
l
n
c
g
o
w
s
p
o
c
c
z
c
s
L
w
i
c
o
p
a
r
L
y
m
n
a
w
i
c
d
z
y
P R K c d u k a c j a z a w o d o w a
M
a
w
y
s
o
k
o
z
a
w
a
n
s
o
w
a
n
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
w
i
c
d
z
n
a
n
a
j
w
y
s
z
y
m
p
o
z
i
o
m
i
c
w
i
a
L
o
-
w
y
m
u
m
o
l
i
w
i
a
j
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
s
k
o
m
p
l
i
k
o
w
a
n
y
c
h
,
b
a
r
-
d
z
o
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
d
i
a
g
n
o
z
o
w
a
n
i
c
i
p
r
o
j
c
k
L
o
w
a
n
i
c
p
r
z
c
b
i
c
-
g
u
z
o
n
y
c
h
p
r
o
c
c
s
w
z
a
c
h
o
d
z
c
y
c
h
w
o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
a
c
h
M
a
o
p
a
n
o
w
a
n
c
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
p
o
L
r
z
c
b
n
c
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
s
k
o
m
p
l
i
k
o
w
a
n
y
c
h
,
b
a
r
d
z
o
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
w
y
m
a
g
a
j
c
y
c
h
w
y
s
o
k
o
z
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
j
s
p
c
c
j
a
-
l
i
s
L
y
c
z
n
c
j
w
i
c
d
z
y
n
a
n
a
j
w
y
s
z
y
m
p
o
z
i
o
m
i
c
w
i
a
L
o
w
y
m
d
i
a
g
n
o
z
o
w
a
n
i
a
i
p
r
o
j
c
k
L
o
w
a
n
i
a
p
r
z
c
b
i
c
g
u
z
o
n
y
c
h
p
r
o
c
c
s
w
z
a
c
h
o
d
z
c
y
c
h
w
o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
a
c
h
.
3
c
s
L
z
d
o
l
n
y
d
o
:
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
a
c
a
k
o
w
i
c
i
c
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
i
c
s
k
o
m
p
l
i
k
o
-
w
a
n
y
c
h
,
b
a
r
d
z
o
L
r
u
d
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
w
y
-
m
a
g
a
j
c
y
c
h
w
y
s
o
k
o
z
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
j
s
p
c
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
c
j
w
i
c
d
z
y
n
a
n
a
j
w
y
s
z
y
m
p
o
z
i
o
m
i
c
w
i
a
L
o
w
y
m
k
i
c
r
o
w
a
n
i
a
p
r
a
c
d
u
y
c
h
o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
i
w
w
a
r
u
n
k
a
c
h
r
y
z
y
k
a
i
n
i
c
p
c
w
n
o
c
i
a
l
b
o
d
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
a
i
c
h
p
r
a
c
y
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
s
b
o
d
p
o
w
i
c
d
z
i
a
l
n
y
d
z
i
a
z
w
i
z
a
n
y
c
h
z
s
a
m
o
d
z
i
c
l
n
y
m
w
y
k
o
n
y
w
a
n
i
c
m
s
p
c
-
c
j
a
l
i
s
L
y
c
z
n
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
w
y
m
a
g
a
j
c
y
c
h
w
y
s
o
k
o
z
a
a
w
a
n
s
o
w
a
n
c
j
w
i
c
d
z
y
i
u
m
i
c
j
L
n
o
c
i
n
a
n
a
j
w
y
s
z
y
m
w
i
a
L
o
w
y
m
p
o
z
i
o
m
i
c
i
/
l
u
b
z
k
i
c
r
o
w
a
-
n
i
c
m
d
u
y
m
i
o
r
g
a
n
i
z
a
c
j
a
m
i
w
w
a
r
u
n
k
a
c
h
r
y
z
y
k
a
i
n
i
c
p
c
w
n
o
c
i
,
a
l
b
o
n
a
d
z
o
r
o
w
a
n
i
c
m
i
c
h
p
r
a
c
y
.
l30
Polskie Ramy Kwalikacji jako systemowy instrument stymulujcy rozwj
systemu kwalikacji i uczenia si przez cae ycie
Z powyszych rozwaa wynika, c Krajowc Ramy Kwalikacji zaczn mic prakLycznc znaczc-
nic dla unkcjonowania i rozwoju najszcrzcj pojLcj cdukacji w Polscc dopicro od momcnLu, kicdy
w odpowicdnio ducj skali rozpocznic si proccs idcnLykowania konkrcLnych cckLw uczcnia
si i odpowiadajcych im konkrcLnych kwalikacji z waciwym micjsccm w Krajowych Ramach
Kwalikacji. SysLcmowo uporzdkowany opis poziomw sporzdzony przy uyciu gcncrycznych
dcskrypLorw poziomw i dcskrypLorw cckLw uczcnia si, zcsLawiony z obccn prakLyk
w dzicdzinic kwalikacji, z pcwnoci odsoni rodowiskom cdukacyjnym i branowym, w kLrych
unkcjonuj hisLorycznic ukszLaLowanc kwalikacjc, moliwoci lcpszcgo ich uporzdkowania
i udoskonalcnia. Po odnicsicniu unkcjonujcych obccnic u nas kwalikacji do Polskich Ram
Kwalikacji sLopniowo zacznic si Lakc odsania prawdziwa rclacja pomidzy Lymi kwalika-
cjami i podobnymi kwalikacjami, kLrc unkcjonuj w innych krajach curopcjskich.
Zarysowanc powycj rozwizanic sysLcmowc pozwoli na zinLcgrowanic w sLopniu isLoLnic
wyszym ni obccnic Lrzcch sckLorw cdukacji oglncj, wyszcj i zawodowcj. Proponowany
modcl umoliwi modzicy i dorosym naLuralnc uzupcnianic i kumulowanic cckLw uczcnia
si osigniLych w poszczcglnych, Lradycyjnic rozcznych sckLorach, zarwno w ramach
cdukacji ormalncj, jak i pozaormalncj i nicormalncj. OLworzy Lo nowc moliwoci kszLaLo-
wania przcz poszczcglnc osoby swojcj karicry cdukacyjncj w sposb duo bardzicj zindywi-
dualizowany, a przcz Lo lcpicj dosLosowany do zcwnLrznych i wcwnLrznych uwarunkowa
dancj osoby. W Lcn sposb sLworzonc zosLan lcpszc warunki i nowc zachLy micszkacw
Polski do uczcnia si przcz cac ycic.
PrzygoLowanic i wprowadzcnic Polskich Ram Kwalikacji bdzic Lrwajcym kilka laL proccscm,
w kLrym zgodnic z przyjL przcz grcmia unijnc mcLodologi uczcsLniczy bd nic Lylko
polski rzd i parlamcnL, alc rwnic pracodawcy, organizacjc i sLowarzyszcnia zawodowc oraz
rodowiska organizujcc kszLaccnic i szkolcnic w ramach szkolnicLwa podsLawowcgo, rcdnic-
go i wyszcgo, a Lakc poza sysLcmcm cdukacji ormalncj. W pracach nad Polskimi Ramami
Kwalikacji, podobnic jak w innych krajach, bd uczcsLniczy ckspcrci midzynarodowi.
Wdraanic Furopcjskich i Krajowych Ram Kwalikacji zakada sLa wymian dowiadczc
pomidzy krajami czonkowskimi Unii Furopcjskicj, nic ogranicza Lo jcdnak krajw w wyborzc
rozwiza najlcpicj odpowiadajcych ich Lradycji, pogldom i prccrcncjom oraz akLualncmu
usLawodawsLwu i prakLycc.
8.2. Walidacja efektw uczenia si zarys problemu
77
SyLuacj w Polscc w zakrcsic nabywania, uzupcniania, poLwicrdzania i uznawania kwalikacji
'' AuLorami Lcgo rozdziau s WiLold Woniak, Marck Frankowicz, MagorzaLa ubcr-Ziclicz.
l3l
zawodowych oraz zapcwniania jakoci Lych proccsw i proccdur mona okrcli jcdnym sowcm
rnorodno. 3u samo rozumicnic pojcia walidacja sLwarza pcwnc Lrudnoci, ponicwa
dla rnych cclw uywa si odmicnnych dcnicji. W dyskusjach o walidacji uywa si zamicnnic
zwroLw: walidacja kwalikacji i ccrLykacja kwalikacji. Alc jcli kwalikacjc poLwicrdzanc
s przcz wiadccLwa, dyplomy iLp., Lo nalcy przyj, c walidujc i ccrLykujc si cckLy uczcnia
si, aby na Lcj podsLawic osoby przysLpujcc do proccdury walidacyjncj uzyskay kwalikacjc.
Potwierdzanie efektw uczenia si w edukacji formalnej
Rcorma sysLcmu cdukacji w Polscc, zapoczLkowana w l000 roku, obja wprowadzcnic no-
wcgo, zobickLywizowancgo sysLcmu occniania. Wyodrbniono w nim: occnianic wcwnLrz-
szkolnc oraz occnianic zcwnLrznc. Occnianic wcwnLrzszkolnc prowadzonc jcsL przcz nauczy-
cicli w oparciu o wymagania, kLrc wynikaj z rcalizowanych przcz szko programw naucza-
nia. Occnianic zcwnLrznc jcsL organizowanc przcz CcnLraln Komisj Fgzaminacyjn (CKF)
i osicm Okrgowych Komisji Fgzaminacyjnych (OKF). SysLcm occniania zcwnLrzncgo, wpro-
wadzany w Polscc sukccsywnic od roku 2002, sLawia sobic nasLpujcc zadania:
zdiagnozowanic osigni cdukacyjnych uczniw,
occn jakoci oddziaywa cdukacyjnych szkoy,
obickLywn i akLyczn porwnywalno zawiadczc, wiadccLw i dyplomw
bcz wzgldu na micjscc ich wysLawicnia.
CKF/OKF organizuj nasLpujcc rodzajc cgzaminw:
sprawdzian pod konicc VI klasy szkoy podsLawowcj. 3csL on powszcchny
i obowizkowy, nie mona go nie zda. 3cgo wynik ma unkcj inormacyjn
i nic powinicn by podsLaw jakicjkolwick sclckcji uczniw,
cgzamin gimnazjalny pod konicc III klasy gimnazjum. 3csL powszcchny i obo-
wizkowy, nic mona go nic zda. Wynik cgzaminu gimnazjalncgo ma unkcj
zarwno inormacyjn, jak i sclckcyjn jcsL brany pod uwag przy rckruLacji
do szk ponadgimnazjalnych,
cgzamin maLuralny na zakoczcnic liccum i Lcchnikum. PozyLywny wynik
cgzaminu maLuralncgo dajc moliwo ubicgania si o przyjcic na wysz
uczclni. Do cgzaminu maLuralncgo moc przysLpi absolwcnL szkoy ponad-
gimnazjalncj: liccum oglnokszLacccgo, liccum prolowancgo, uzupcniaj-
ccgo liccum oglnokszLacccgo, Lcchnikum i Lcchnikum uzupcniajccgo,
cgzaminy poLwicrdzajcc kwalikacjc zawodowc. Fgzaminy przcprowadza si
na dwch poziomach roboLnika i Lcchnika w zawodach ujLych w szkolncj
klasykacji zawodw. Fgzaminy maj cz LcorcLyczn (wiadomoci) i prak-
Lyczn (umicjLnoci).
l32
PoLwicrdzanic cckLw uczcnia w cdukacji ormalncj na poziomic akadcmickim przyjmujc
nasLpujcc posLaci:
sLudia I sLopnia wymagania wsLpnc: wiadccLwo dojrzaoci. Uzyskiwanc dyplo-
my (LyLuy zawodowc): liccncjaL/inynicr po zocniu cgzaminu dyplomowcgo,
sLudia II sLopnia i jcdnoliLc sLudia magisLcrskic wymagania wsLpnc na sLudia II
sLopnia: dyplom (LyLu zawodowy) liccncjaLa, inynicra, magisLra lub rwnorzd-
ny, na jcdnoliLc sLudia magisLcrskic: wiadccLwo dojrzaoci. Uzyskiwanc dyplomy
(LyLuy zawodowc): magisLcr lub rwnorzdnc (lckarz, lckarz wcLcrynarii iLp.) po
przcdsLawicniu pracy dyplomowcj i zocniu cgzaminu dyplomowcgo,
sLudia III sLopnia w Prawic o SzkolnicLwic Wyszym LrakLowanc s inaczcj
ni sLudia I i II sLopnia (uywanc s nawcL oddziclnc Lcrminy: sLudia i sLu-
dia dokLoranckic). AbsolwcnL oLrzymujc wiadccLwo ukoczcnia sLudiw
dokLoranckich (arL. l67 PSW). Nic jcsL wymaganc przcdsLawicnic rozprawy
dokLorskicj warunkujccj uzyskanic sLopnia naukowcgo dokLora (PodsLawowy
problcm pograniczc dwch usLaw: PSW rcgulujc sprawy sLudiw, a usLawa
o sLopniach i LyLulc naukowym zasady uzyskiwania sLopnia dokLora),
sLudia podyplomowc warunkicm przyjcia jcsL posiadanic dyplomu uko-
czcnia sLudiw wyszych (co najmnicj liccncjaL). AbsolwcnL uzyskujc wiadcc-
Lwo ukoczcnia sLudiw podyplomowych,
kursy dokszLacajcc nic jcsL wymagany dyplom ukoczcnia sLudiw. Ab-
solwcnci oLrzymuj wiadccLwo ukoczcnia kursw.
W usLawic Prawo o SzkolnicLwic Wyszym nic przcwidujc si uznawania kompcLcncji nabyLych
poza sysLcmcm szkolnicLwa wyszcgo. W arL. l65 usLawy napisano:
Organizacja i Lok sLudiw uwzgldniaj przcnoszcnic i uznawanic wynikw osiganych l.
przcz sLudcnLa w jcdnosLcc organizacyjncj uczclni macicrzysLcj lub w inncj uczclni, w Lym
zagraniczncj, zgodnic z zasadami sysLcmu przcnoszcnia osigni.
MinisLcr waciwy do spraw szkolnicLwa wyszcgo okrcla, w drodzc rozporzdzcnia, 2.
warunki i Lryb przcnoszcnia osigni, uwzgldniajc, przy zapcwnicniu porwnywalno-
ci i odpowicdnioci sLandardw kszLaccnia i czasu Lrwania sLudiw odbywanych w rnych
uczclniach, krajowych i zagranicznych, punkLowc mcLody wyraania osigni sLudcnLa,
warunki ich przcnoszcnia i akumulacji oraz Lryb uznawania Lych osigni, majc na
uwadzc konicczno zapcwnicnia konLynuacji kszLaccnia.
Tak sormuowanc zapisy usLawy koliduj z unkcjonujcymi w kraju rozwizaniami w rodzaju
sLudiw pomosLowych dla piclgniarck, kolcgiw jzykowych I sLopnia czy uznawaniu kompc-
Lcncji jzykowych.
l33
Potwierdzanie efektw uczenia si uzyskanych poza systemem edukacji formalnej
Na pograniczu cdukacji ormalncj i szkolc mona ulokowa dziaalno walidacyjn Zwizku
Rzcmiosa Polskicgo (ZRP). Rzcmioso dysponujc wasnym, niczalcnym sysLcmcm nadawania
LyLuw kwalikacyjnych czcladnika i misLrza unkcjonujcym na podsLawic usLawy o rzcmiolc.
UsLawa, okrclajc kompcLcncjc i uprawnicnia izb rzcmiclniczych, nadaa im prawo przcpro-
wadzania cgzaminw i na Lcj podsLawic poLwicrdzania kwalikacji wiadccLwami czcladniczymi
i dyplomami misLrzowskimi. Na mocy usLawowcgo zapisu (arL. ll usL. 3) izby rzcmiclniczc
zosLay uprawnionc do opaLrywania wydawanych dokumcnLw picczci z godcm pasLwa.
Fgzaminy zawodowc czcladniczc i misLrzowskic s rcgulowanc usLaw o rzcmiolc oraz rozporz-
dzcnicm MFN w sprawic cgzaminw na LyLuy czcladnika i misLrza w zawodzic. Ccch Lych cgzami-
nw, rnic jc od cgzaminw w OKF, jcsL ich oLwarLo i dosLpno dla kandydaLw bdcych:
modocianymi absolwcnLami nauki zawodu u rzcmiclnika,
osobami dorosymi, chccymi poLwicrdzi kwalikacjc zdobyLc w drodzc
pracy zawodowcj i przygoLowania LcorcLyczncgo.
ZRP jcsL upowaniony do lcgalizowania wiadccLw czcladniczych i dyplomw misLrzowskich,
z kLrych posiadaczc zamicrzaj korzysLa za granic.
7S
Do uznawania i poLwicrdzania cckLw uczcnia si uzyskanych poza sysLcmcm cdukacji or-
malncj unkcjonuj w Polscc licznc rozwizania branowc. Przykadami w zakrcsic organizacji
szkolc, cgzaminowania i ccrLykowania mog by midzy innymi unkcjonujcc od wiclu laL
rozwizania sLosowanc w spawalnicLwic i w sckLorzc clckLrycznym. Wyrazcm rosnccgo zapo-
Lrzcbowania na walidacj kompcLcncji uzyskanych poza sysLcmcm cdukacji ormalncj jcsL
projckL Budujmy razcm Warmisko-Mazurskicgo Zakadu Doskonalcnia Zawodowcgo, zrc-
alizowany wraz z parLncrami w ramach InicjaLywy WsplnoLowcj FQUAI w 200S roku
70
(Lzw.
projckL olszLyski). Innym przykadcm walidacji kompcLcncji zdobyLych poza sysLcmcm cdu-
kacji ormalncj na poziomic przcdakadcmickim s cgzaminy cksLcrnisLycznc. Fgzaminy cks-
LcrnisLycznc zosLay wczonc do sysLcmu cgzaminw zcwnLrznych od kwicLnia 2007 roku
i prowadzonc s przcz Okrgowc Komisjc Fgzaminacyjnc. Umoliwiaj osobom pcnolcLnim
uzyskanic odpowicdnicgo rodzaju wiadccLwa z zakrcsu szkoy podsLawowcj, gimnazjum i li-
ccum oglnokszLacccgo, bcz koniccznoci uczszczania do szkoy.
Wan czci dziaa prowadzonych w zakrcsic walidacji i zapcwnicnia jakoci poza obszarcm
cdukacji ormalncj s sysLcmy ccrLykacji kompcLcncji wysLpujcc w najbardzicj innowacyjnych
sckLorach gospodarki. Mona jc podzicli na sysLcmy rmowc, wprowadzonc i konLrolowanc
'' hLLp://www.zrp.pl/o_rzcmioslc/usLawa.pd
' ProjckL szczcgowo opisany w: Narwojsz H., Krawczyski C., Symcla K., Zwicka K., Walidacja
kompetencji nieformalnych uzyskiwanych poprzez dowiadczenie w pracy, WydawnicLwo Naukowc
InsLyLuLu Tcchnologii FksploaLacji, OlszLyn 200S.
l34
przcz rmy komcrcyjnc, i niczalcnc sysLcmy ccrLykacji, wprowadzonc i konLrolowanc przcz
organizacjc zauania publiczncgo. CcrLykaLy poLwicrdzajcc kwalikacjc do obsugi produk-
Lw konkrcLnych rm sLay si powszcchnic rozpoznawalnc i honorowanc przcz pracodawcw.
CcrLykaL rmowy doLyczy zwyklc sLosunkowo wskicgo wycinka wicdzy i umicjLnoci przy-
daLncj na okrclonych sLanowiskach do obsugi konkrcLnych produkLw. OsLaLnio jcdnak coraz
czcicj pojawiaj si w ocrLach rm ccrLykaLy doLyczcc kwalikacji z pogranicza Lcchnolo-
gii i bizncsu, z pcwnoci jcdnak nic s Lo ccrLykaLy pozbawionc zwizkw z prolcm produk-
cji/dziaalnoci dancj rmy. UgrunLowan pozycj na rynku maj licznc ccrLykaLy wydawanc
przcz produccnLw z rnych obszarw gospodarki. Przykadami mog by ccrLykaLy wyda-
wanc przcz midzynarodowc korporacjc unkcjonujcc na rynku LclcinormaLycznym, jak IBM,
MicrosoL czy Cisco. WszysLkic Lc rmy maj dobrzc zdcniowanc programy szkolcniowc,
kLrc rcalizowanc s przcz rmy bczporcdnio, przcz auLoryzowanych parLncrw handlowych
lub w ormic c-lcarningowcj. FckLy Lych szkolc mog by nasLpnic wcrykowanc w Lrakcic
cgzaminw LcsLowych prowadzonych w auLoryzowanych orodkach.
Osobnc zagadnicnic sLanowi rozsLrzygnicia prawnc doLyczcc nadawania kwalikacji i/lub
uprawnic zawodowych. Zwyklc na poziomic branowcj usLawy rozsLrzyganc s wymagania
doLyczcc Lylc proccsu, co cckLu. Przykadcm s:
usLawa Prawo Budowlanc,
usLawa Prawo Ccodczyjnc i KarLogracznc,
usLawa Prawo FncrgcLycznc.
Okrcla si w nich, jaki Lyp szkoy/kursu nalcy ukoczy, jakic dokumcnLy powiadczajcc
uczcnic si, zdanic cgzaminw, odbycic sLosownych prakLyk/sLau/dowiadczcnia zawodowcgo
nalcy zoy, by mc ubicga si o uzyskanic konkrcLnych uprawnic.
Rnicc pomidzy isLnicjcymi w Polscc rozmaiLymi sposobami walidowania cckLw uczcnia
si poza sysLcmcm cdukacji ormalncj doLycz:
rozwiza insLyLucjonalnych,
podlcgoci rcsorLowcj insLyLucji szkolcych i ccrLykujcych,
umocowania prawncgo poszczcglnych rozwiza,
zakrcsu i rodzaju dziaa projakociowych,
posiadancgo dowiadczcnia,
prcsLiu, wiarygodnoci (poLwicrdzonych parLncrsLwami, akrcdyLacjami, li-
ccncjami),
okrcsu obccnoci na rynku iLp.
Problemy walidacji i perspektywy ich rozwizywania
Tradycyjnic rozumiany zawd sLajc si pojcicm coraz mnicj przysLajcym do dynamiki zmian
rynku pracy, szczcglnic w sckLorach zaawansowanych Lcchnologii. Obccnic zawd moc by okrc-
l35
lony raczcj jako zbir wszysLkich przydaLnych w danym obszarzc/sckLorzc/brany kwalikacji
zawodowych i oglnych. Przy Lakim podcjciu mona zdcniowa bazowy zbir kwalikacji wyma-
ganych w danym zawodzic, a konkrcLna spccjalizacja okrclaaby zbir kwalikacji zawodowych
niczbdnych do wykonywania dancgo rodzaju pracy. To podcjcic uprocioby proccs walidacji.
FckLy uczcnia si walidowanc byyby jcdnakowo dla kwalikacji oglnych i zawodowych. Daoby
Lo rwnic niczalcno od sposobu uczcnia si, ponicwa dopuszcza Lo wiclo rdc pozyskiwa-
nia wicdzy, umicjLnoci i (innych) kompcLcncji pozwalajcych na uzyskanic dancj kwalikacji
czyli rwnorzdno porwnywalnych cckLw cdukacji ormalncj, nicormalncj i pozaormalncj.
Du Lrudno sLanowi akL, c w doLychczasowcj prakLycc nic uywao si jzyka kwalikacji
do opisywania cckLw uczcnia si. WyjLck sLanowi sLandardy kwalikacji zawodowych (253)
opracowanc pod cgid MinisLcrsLwa Pracy i PoliLyki Spocczncj.
S0
W obccncj chwili sLandardy Lc
nic maj jcdnak umocowania prawncgo. W obszarzc kwalikacji zawodowych Laka sLandaryzacja
jcsL moliwa pod warunkicm nawizania wsppracy z waciwymi rcsorLami lub/i insLyLuLami
branowymi.
W przykadach rozwiza sLosowanych w innych krajach mona dosLrzcc nasLpujcc podsLa-
wowc zasady sLandaryzacji kwalikacji zawodowych i cdukacji zawodowcj:
sLandardy kwalikacji zawodowych maj rang krajow,
odpowicdzialno za Lworzcnic i uznawanic sLandardw kwalikacji zawodo-
wych spoczywa na organach pasLwa (na og s Lo rcsorLy cdukacji i pracy),
organa pasLwowc s wspicranc przcz parLncrw spoccznych, kLrych skad
wykracza poza Lradycyjny LrjsLronny ukad: przcdsLawiciclc rzdu, organi-
zacji pracodawcw i pracobiorcw,
uznawanic wynikw uczcnia si w ramach cdukacji nicormalncj i pozaor-
malncj wymaga isLnicnia krajowych sLandardw kwalikacji zawodowych
oraz wsplncj ramy odnicsicnia, poLrzcbncj do porwnania wynikw naby-
wania w rny sposb umicjLnoci, kompcLcncji i kwalikacji zawodowych,
podsLaw dziaa zwizanych z poLwicrdzanicm wynikw cdukacji nicormalncj
i incydcnLalncj jcsL zgoda parLncrw spoccznych i innych inLcrcsariuszy na roz-
wizania prawnc, proccduralnc i Lrc sLandardw kwalikacji zawodowych.
Opisany w rozdzialc l ninicjszcj publikacji curopcjski program New Skills for New Jobs rysujc
rozwizania problcmw walidacyjnych w pcrspckLywic ich dosLosowania do poLrzcb osb do-
sLosowujcych swc kwalikacjc do poLrzcb rynku pracy. Drugi z wiclkich wspomnianych Lam
programw European Quality Assurance Reference Framework for Vocational Education and Training
FQARF wic walidacj z powszcchnym sysLcmcm zapcwniania jakoci obcjmujcym wszysL-
kic ormy cdukacji i szkolc zawodowych.
' PaLrz sLr.l02.
l36
8.3. Punktacja ECTS i ECVET w polskim systemie kwalikacji zarys
problemu
81
Prbujc wdroy sysLcm FCVFT w Polscc, przcd rozpoczcicm jakichkolwick dziaa nalcy
zcbra doLychczasowc maLcriay, kLrc pomog w pracach nad sysLcmcm. Do chwili obccncj
w kraju podjLo rcalizacj kilku projckLw w ramach wsppracy ponadnarodowcj, w kLrych po-
rcdnio lub bczporcdnio porusza si nasLpujcc zagadnicnia zwizanc LcmaLycznic z FCVFT:
Lcrminologicznc, bowicm jasno kluczowych poj ma podsLawowc znaczcnic
w pracach nad FRK i FCVFT,
mcLodologicznc wykorzysLujcc podcjcic wynikowc do uczcnia si jako
rodck zapcwniajcy przcjrzysLo cckLw uczcnia si. W momcncic, kicdy
FRK i FCVFT bd jasno okrclonc jako narzdzia majcc zapcwni przcjrzy-
sLo kwalikacji i kompcLcncji, nalcy znalc sposb, jak sobic radzi z r-
norodnoci sysLcmw kszLaccnia i jak zapcwni wzajcmnc zauanic w za-
krcsic osigni pomidzy krajami,
korclacyjnc zakadajcc konsLruowanic FCVFT w oparciu o insLrumcnLy ju
isLnicjcc, na przykad nickLrc projckLy sugcruj wykorzysLanic wzorw
dokumcnLw Furopass, szczcglnic suplcmcnLw do dyplomu, gdy w kadym
kraju maj onc Lcn sam ormaL,
wsppracy na poziomic krajowym wczajccj parLncrw spoccznych w pro-
ccs wdraania FCVFT,
dialogu pomidzy insLyLucjami rcalizujcymi projckLy doLyczcc FCVFT
a Komisj Furopcjsk. ProjckLy mog okaza si pomocnc poprzcz sLworzcnic
plaLormy do wsplncj wymiany prakLyk oraz dowiadczc, jak rwnic po-
przcz organizowanic innych dziaa.
Po przcprowadzcniu dyskusji w zcspolc ckspcrLw zauwaono, c kwcsLia powizania FCTS
i FCVFT pozosLajc problcmaLyczna i rodzi wiclc wLpliwoci. Prbowano wskaza moliwoci
zasLosowania obu sysLcmw:
Przy zaocniu, c FCVFT byby sLosowany na wszysLkich poziomach Ram Kwalikacji, miaby l.
on rwnic zasLosowanic w szkolnicLwic wyszym, a Lym samym cckLy uczcnia si byyby
wyraanc w FCTS i FCVFT. Tym samym dccydcnci szkolnicLwa wyszcgo sLaj przcd pyLanicm
doLyczcym zasadnoci zasLosowania dwch sysLcmw. PodsLawowym problcmcm bdzic w Lym
przypadku okrclcnic, kLrym cckLom uczcnia si nalcy przypisywa punkLy FCTS, a kLrym
FCVFT. DodaLkow Lrudnoci jcsL obccnic Lo, c FCTS jcsL wyraony miar bczwzgldn, na-
' AuLorami Lcgo rozdziau s Tomasz Saryusz-Wolski i PioLr BarLosiak przy wsppracy z Iudmi-
opacisk.
l37
LomiasL FCVFT miar wzgldn, W jaki sposb nalcy zaLcm odnic FCVFT do FCTS, jak pora-
dzi sobic z porwnywalnoci, jcli punkLy FCTS sLanowi miar bczwzgldn odzwicrcicdla-
jc nakad pracy uczccgo si, a punkLy FCVFT sLanowi miar wzgldn, ponicwa wyraaj
znaczcnic danych cckLw uczcnia si w konLckcic konkrcLncj kwalikacji (oznacza Lo, c Lc
samc cckLy uczcnia si w konLckcic inncj kwalikacji mog mic inn warLo punkLow). Czy
w krajowym FCVFT mocmy analogicznic jak w FCTS przyj odnicsicnic do nakadu pracy
uczccgo si` A jcli Lak, Lo w jaki sposb obliczy nakad pracy ucznia i sLudcnLa` Czy obliczony
przcciLny nakad pracy odpowiada rzcczywisLcmu nakadowi pracy, w szczcglnoci w przy-
padku szk zawodowych` I kLo miaby przyznawa punkLy FCVFT` Czy wobcc braku programw
nauczania na poziomic ccnLralnym powinny przyznawa jc szkoy, czy Lc zosLayby onc odgr-
nic usLalonc w nowcj podsLawic programowcj kszLaccnia w zawodach. Nalcy przy Lym wzi
pod uwag akL, c w przypadku nadawania punkLw przcz szkoy moc okaza si, c za Lcn
sam cckL uczcnia si szkoy bd przyznawa rn liczb punkLw. Z drugicj sLrony, gdyby
chcic zamicci punkLacj w podsLawic programowcj, okazaoby si, c dokumcnL Lcn jcsL zbyL
oglny, aby mona odnic do nicgo punkLy FCVFT.
W odnicsicniu do cckLw uczcnia si na poziomach l-S zgoszono nasLpujcc propozycjc: 2.
punkLy FCVFT byyby przypisywanc cckLom uczcnia si o charakLcrzc za-
wodowym, a punkLy FCTS (lub sysLcmu zblioncgo do FCTS) cckLom o cha-
rakLcrzc oglnym. 3cli dana kwalikacja ma charakLcr zawodowy, Lo odpo-
wiadaaby jcj odpowicdnia liczba punkLw FCVFT. Takic podcjcic umoliwi-
oby wycliminowanic okrclania objLoci kwalikacji za pomoc czasu, laL
kszLaccnia ormalncgo. Wymaga Lo jcdnak przyjcia undamcnLalncj zasady
komplcmcnLarnoci punkLw FCTS i FCVFT za danc cckLy uczcnia si
mona przyzna FCTS lub FCVFT,
moliwc jcsL rwnic drugic podcjcic, w kLrym wszysLkim cckLom uczcnia
si przypisujc si punkLy FCTS z indckscm poziomu, naLomiasL Lym o charak-
Lcrzc zawodowym dodaLkowo punkLy FCVFT. WLcdy objLo kwalikacji
bdzic okrclana za pomoc FCTS, a jcj charakLcr zawodowy lub oglny,
bdzic odzwicrcicdlony liczb punkLw FCVFT.
Wci pozosLajc problcm occny objLoci kwalikacji na poziomach l do 5 w Polscc. Do dzisiaj 3.
jcsL Lo warLo okrclana za pomoc zakrcsu laL kszLaccnia ormalncgo. Taki sposb okrclania
kwalikacji jcsL bardzo nicdogodny dla III. Mona zaLcm zaproponowa, aby w polskim sys-
Lcmic FCVFT, wzorcm FCTS, zawszc byy punkLy odzwicrcicdlajcc nakad pracy w warunkach
kszLaccnia ormalncgo przcciLncgo ucznia nic jcsL Lo sprzccznc z proponowanym zalcccnicm
PF [porwnaj: propozycja punkLw SATO w rozdz. S.l.].
IsLnicjc rwnic moliwo zasLosowania sysLcmu FCVFT bcz odnicsicnia do punkLw 4.
na zasadzic zaLwicrdzania samych osigni (cckLw uczcnia si) wyraonych w jcdnosLkach
uczcnia si. Nic ma w Lakicj syLuacji problcmu z przcliczanicm punkLw. Tcgo Lypu rozwizanic
l3S
wymagaoby jcdnak uprzcdnicgo opracowania i wdrocnia rcjcsLru kwalikacji zawodowych na
poziomic krajowym, Lak jak Lo miao micjscc wc Francji. Z punkLu widzcnia Krajowych Ram
Kwalikacji, Lcgo rodzaju rozwizanic wydajc si godnc rozwacnia. W Lym przypadku Lraci si
unkcjc sysLcmu FCVFT pozwalajc okrcla objLo kwalikacji. (PunkLy FCVFT sLanowi
uzupcniajcc liczbowc rdo inormacji o kwalikacjach i jcdnosLkach uczcnia si).
Skrajnym rozwizanicm jcsL uLworzcnic nowcgo krajowcgo sysLcmu przyznawania punkLw, 5.
kLry byby kompilacj dwch isLnicjcych sysLcmw. 3cdnakc Lcgo rodzaju propozycja
moc sLa si przcdmioLcm rozwaa na dalszym cLapic prac nad wdrocnicm sysLcmu
FCVFT w Polscc.
Wskazanc jcsL znalczicnic Lypowcgo programu kszLaccnia wyszcgo, dopasowanic FCVFT
do wynikw kszLaccnia oraz porwnanic z Lradycyjnic przyznawanymi punkLami FCTS. By
moc nalcy znalc program kszLaccnia i szkolcnia zawodowcgo, przyzna punkLy obu ro-
dzajw i sprawdzi rnicc. WarLo Lc sprawdzi, jakic bd konsckwcncjc dla sLudcnLw/
uczniw, jccli jcdni oLrzymaj punkLy FCVFT, a inni FCTS. Wydajc si, c jasno syLuacji
mona bdzic uzyska dopicro po przcprowadzcniu bada piloLaowych uwzgldniajcych dwa
podcjcia: z wykorzysLanicm punkLacji FCVFT i bcz punkLacji.
8.4. Budowanie zaplecza spoecznego dla Ram Kwalikacji
82
Ramy Kwalikacji mog rni si liczb zaprojckLowanych clcmcnLw, bardzicj lub mnicj
szczcgowym projckLcm sLrukLury, mog mic wkomponowanc podsLawy prawnc lub by
Lworzonc na bazic konscnsusu wizji rnych parLncrw spoccznych. 3cdnak zawszc zadanicm
Ram Kwalikacji jcsL zapcwnicnic bazy dla poprawicnia jakoci, dosLpnoci oraz uznawalnoci
kwalikacji zarwno wcwnLrz kraju, jak i poza nim.
Krajowc Ramy Kwalikacji mog odcgra wan rol wc wspicraniu rcorm scry spocczncj,
gdy s czci szcrszcj sLraLcgii na przykad sLraLcgii uczcnia si przcz cac ycic inaczcj
rczulLaLy ich wdrocnia bd nicwiclkic. Kluczcm do sukccsu przy wdraaniu KRK jcsL sLwo-
rzcnic szcrokicj sLraLcgii biorccj pod uwag wszysLkic czynniki wpywajcc na kocowy cckL.
Mona Lu wymicni: spjno poliLyki rnych minisLcrsLw, zapcwnicnic waciwcgo poziomu
nansowania, wsparcic dla insLyLucji cdukacyjnych i szkolcniowych, w Lym przygoLowanic
maLcriaw szkolcniowych i przcszkolcnic pcrsonclu. Najwanicjsz jcdnak rzccz jcsL zapcw-
nicnic auLcnLyczncgo wsparcia i zauania dla KRK wrd inLcrcsariuszy. Organizacjc pracodaw-
cw i pracownikw maj do odcgrania kluczow rol w Lym proccsic.
' Rozdzia opracowany na podsLawic LcksLu KrzyszLoa Chcpiskicgo.
l30
PrakLyk sLosowan w wiclu krajach jcsL powicrzcnic zarzdzania KRK organowi bdccmu
krajow wadz do spraw kwalikacji. 3csL on niczalcny od rzdu, alc jcdnoczcnic odpowiada
przcd nim za swc dziaania. Dwa gwnc zadania organu kicrujccgo KRK Lo koordynacja
poliLyk minisLcrsLw i zapcwnicnic nalcyLcgo zaangaowania inLcrcsariuszy.
Modcl KRK musi uwzgldnia zaangaowanic inLcrcsariuszy doLyczcc kluczowych kwalikacji
i ich wzajcmnych powiza. 3csL mao prawdopodobnc, aby mona byo uzyska akccpLacj
dla Ram Kwalikacji lub nawcL zrozumicnic zc sLrony obywaLcli, jcli nic zosLanic zasLosowanc
podcjcic majcc wyranc aspckLy prakLycznc, w szczcglnoci w odnicsicniu do kwalikacji
o najwikszym znaczcniu, na przykad zwizanych z uzyskanicm i uLrzymanicm zaLrudnicnia.
Niczwyklc isLoLnc z punkLu widzcnia inLcrcsariuszy jcsL zapcwnicnic jakoci uzyskanych cck-
Lw uczcnia si (kompcLcncji). Niczbdnym dla wdrocnia KRK clcmcnLcm jcsL zapcwnicnic
zauania dla KRK zc sLrony inLcrcsariuszy wcwnLrz kraju oraz zc sLrony spoccznoci midzy-
narodowcj. Trzy najwanicjszc micrniki zapcwnicnia jakoci Lo: wiarygodno walidacji/po-
Lwicrdzania kwalikacji akrcdyLacja i/lub inna konLrola insLyLucji cdukacyjnych i szkolcniowych
oraz zapcwnicnic jakoci proccsu cdukacji i occny prowadzccgo do uznawania kwalikacji.
Wok Lych proccsw nalcy Lworzy kulLur jakoci, za Lwrcy i dysponcnci Ram Kwalikacji
powinni zachca insLyLucjc ocrujcc kszLaccnic do brania odpowicdzialnoci za jako wc
wsppracy z inLcrcsariuszami.
WszysLkic krajc wprowadzajcc Ramy Kwalikacji uznaj wano uczcnia si przcz cac ycic,
kLrc jcsL kluczowc w podnoszcniu poziomu zaLrudnialnoci pracownikw na zmicnnym i coraz
bardzicj wymagajcym rynku pracy. KszLaccnic modych ludzi w szkoach i na uczclniach
pozosLajc wanym clcmcnLcm zdobywania kwalikacji. 3cdnakc uznajc si obccnic za rwnic
wanc, cby i modzic, i doroli micli lcpszy dosLp do kszLaccnia i szkolc przcz cac ycic,
aby mogli sprosLa rosncym oczckiwaniom wynikajcym z rozwoju Lcchnologiczncgo i ckono-
miczncgo, jak rwnic zmicniajcych si cicck rozwoju rynku pracy.
W proccsic budowania Ram Kwalikacji nalcy uwzgldnia konicczno pozyskiwania zaua-
nia rnych inLcrcsariuszy, co do rzcLclnoci rczulLaLw kszLaccnia i szkolc. ZidcnLykowa-
nic inLcrcsariuszy i wdrocnic mcchanizmu dialogu z nimi umoliwia budowanic konscnsusu
wok Ram Kwalikacji przcz wspln prac i dyskusj. Wan drog do budowania zauania
i akccpLacji jcsL zapcwnicnic, c podcjcic top-down adminisLracyjncgo wprowadzania Ram
powizanc jcsL z proccscm bottom-up akLywncgo zaangaowania inLcrcsariuszy w Lcn pro-
ccs. Mona zaprojckLowa rnc drogi konsulLacji, alc najwanicjszc jcsL, aby byy onc Lak
przcjrzysLc i przckonujcc, jak Lo Lylko moliwc.
Wsppraca z wybranymi inLcrcsariuszami powinna by uzupcniona przcz zaproszcnic do
dyskusji, na LcmaL occny proponowanych rozwiza szcrokicj opinii publiczncj. NawcL jcli
wikszo cckLywncgo wkadu w occn Ram pochodzi bdzic od wskicj grupy inLcrcsariuszy,
Lo ich uprawomocnicnic bdzic wikszc, jcli poszcrzymy baz konsulLacji.
l40
InLcrcsariuszami Ram Kwalikacji s w zasadzic wszyscy obywaLclc spoccznoci, w kLrcj Ramy
s wprowadzanc. Kady czowick jcsL jako zangaowany w konLcksL uczcnia si przcz cac ycic:
jako uczcy si lub nauczajcy, on sam albo czonkowic jcgo rodziny, grupy spocczncj, oLoczcnia
zawodowcgo. Do grona inLcrcsariuszy Ram Kwalikacji Lrzcba zaprosi rcprczcnLanLw grup
inLcrcsariuszy, kLrymi mog by:
uczniowic/sLudcnci w kraju i zagranic, ich organizacjc, a Lakc ich rodziny,
nauczyciclc i Lrcncrzy oraz ich sLowarzyszcnia,
insLyLucjc cdukacyjnc i szkolcniowc,
ciaa walidujcc, cgzaminujcc, ccrLykujcc, a Lakc agcncjc zapcwniajcc
jako kszLaccnia,
agcndy rzdowc, w kLrych gcsLii znajduj si clcmcnLy sysLcmu cdukacji
i kwalikacji,
organy samorzdowc, w kLrych gcsLii znajduj si clcmcnLy sysLcmu cdukacji
i kwalikacji,
insLrukcjc rzdowc i samorzdowc odpowicdzialnc za zaLrudnicnic, rozwj
gospodarczy, konkurcncj i imigracj,
organizacjc pracodawcw i pracownikw lub szcrzcj rcprczcnLanci pracodawcw
i pracownikw,
bczroboLni oraz osoby zaLrudnionc chccc podnic swc kwalikacjc,
organizacjc zawodowc,
organizacjc spoccznc,
insLyLucjc lub bczporcdni rcprczcnLanci imigranLw i cmigranLw,
naukowcy badajcy poliLyk cdukacyjn i zagadnicnia rynku pracy,
doradcy pcrsonalni,
i inni.
Osoba lub organizacja, kLra bicrzc udzia w proccsic publicznych konsulLacji doLyczcych Ram
Kwalikacji, powinna by LrakLowana jako inLcrcsariusz i na odwrL przcdsLawiciclc gwnych
inLcrcsariuszy powinni bra udzia w proccsic konsulLacji. KonLakL z nickLrymi inLcrcsariuszami
jcsL Lrudnicjszy ni z innymi. Dla przykadu mog oni nic mic ormalncj rcprczcnLacji
lub wrcz przcciwnic, mog by rcprczcnLowani przcz kilka organizacji, czasami konkurcncyjnych.
Ci inLcrcsariuszc, kLrzy maj ormaln rcprczcnLacj, mog poLrzcbowa czasu na konsulLacjc
z wasnymi czonkami. WarLo konsulLacji z poszczcglnymi inLcrcsariuszami zalcy od Lcgo,
na ilc w rzcczywisLoci s onc rcprczcnLaLywnc.
Formy organizacyjnc osigania porozumicnia z inLcrcsariuszami Lo:
sLworzcnic ormalncgo ciaa z udziacm inLcrcsariuszy, w szczcglnoci ciaa
pcniccgo unkcjc grupy doradczcj zbicrajccj si rcgularnic i przygoLowujccj
l4l
maLcriay zwizanc z projckLcm i wdrocnicm ram,
publicznic dosLpna inormacja o azic i ormic konsulLacji,
publikowanic i rozpowszcchnianic dokumcnLw zwizanych z Ramami
Kwalikacji,
badania opinii i konsulLacjc spoccznc,
ormalnc badania opinii uczcych si i pracodawcw,
moliwo zadawania pyLa przcz wszysLkich zainLcrcsowanych,
spoLkania sckLorowc powiconc Ramom,
spoLkania z organizacjami rcprczcnLujcymi inLcrcsariuszy,
zapcwnicnic wsparcia poliLyczncgo dla projckLu i wdrocnia RamKwalikacji,
Spjrzmy na kilka przykadw, jak parLncrzy spocczni wczani s w proccs wdraania Krajo-
wych Ram Kwalikacji w wybranych krajach UF.
Austria
Proccs wdraania KRK w AusLrii jcsL koordynowany przcz Ccncraln Dyrckcj ds. Fdukacji
i Szkolc Zawodowych w MinisLcrsLwic Fdukacji, SzLuki i KulLury wc wsppracy z MinisLcr-
sLwcm Nauki i Bada, kLrc odpowiada za szkolnicLwo wyszc. ParLncrzy spocczni s czci
komiLcLu sLcrujccgo, kLry jcsL ciacm dccyzyjnym. W jcgo skad wchodz rwnic przcdsLa-
wiciclc wszysLkich minisLcrsLw i krajw (Laender). Crupa La ma za zadanic Lworzcnic kwali-
kacji, budowanic proccsw walidacji i ccrLykacji w rnych podsysLcmach i sckLorach, a przcdc
wszysLkim wczanic do pracy nad rozwojcm KRK inLcrcsariuszy z ich scr wpyww.
Niemcy
Funkcjonujc Lu narodowy komiLcL sLcrujcy uLworzony wsplnic przcz MinisLcrsLwo Fdukacji
i Bada oraz SLa Koncrcncj MinisLcrsLw Fdukacji i Spraw KulLuralnych wszysLkich landw.
KomiLcL sLcrujcy powoa grup robocz, w skad kLrcj wchodz parLncrzy spocczni, jak
rwnic przcdsLawiciclc szkolnicLwa wyszcgo i oglncgo, sckLora cdukacji i szkolc zawodo-
wych, insLyLucji publicznych z sckLora cdukacyjncgo i rynku pracy oraz badaczc i prakLycy.
Dccyzjc podcjmowanc s w drodzc konscnsusu.
Dania
Crupy zidcnLykowanych inLcrcsariuszy:
uczniowic i sLudcnci oczckuj komplcLncj inormacji o sysLcmic,
pracodawcy i pracownicy poLrzcbuj sysLcmu occny i porwnywania kwalikacji,
dosLawcy usug doradczych oczckuj komplcLncj inormacji poLrzcbncj
do wspicrania swoich klicnLw,
organy i insLyLucjc zajmujcc si cdukacj i szkolcniami licz na wskazwki,
l42
jak occnia rczulLaLy uczcnia si,
insLyLucjc i wadzc poliLycznc poLrzcbuj ram niczbdnych do opisania,
przygoLowania i occny sysLcmu cdukacji, szkolc i kwalikacji.
Proccs wdraania KRK jcsL koordynowany przcz zcsp minisLcrialny skupiajcy przcdsLawi-
cicli minisLcrsLw cdukacji, bada, Lcchnologii i rozwoju, kulLury i gospodarki. ParLncrzy spo-
cczni s sysLcmaLycznic wczani do pracy poprzcz scminaria, narodowc konsulLacjc i udzia
w radach i komiLcLach. Do wsppracy zapraszani s Lc przcdsLawiciclc rnych insLyLucji
cdukacyjnych i szkolcniowych. Rola parLncrw spoccznych opisywana jcsL jako pozyLywna
i kryLyczna, a ich pozyLywnc wsparcic posLrzcganc jcsL jako warunck konicczny do skuLcczncj
implcmcnLacji KRK. ParLncrzy spocczni widz naLomiasL KRK jako insLrumcnL rcorm wc-
wnLrz kraju, zwracajc zdccydowanic mnicjsz uwag na implikacjc midzynarodowc.
Francja
PlaLorm wsppracy pomidzy parLncrami spoccznymi i innymi inLcrcsariuszami (jak na przykad
Izby Cospodarczc) a minisLcrsLwami zaangaowanymi w kwalikacjc jcsL CNCP Narodowy Komi-
LcL ds Procsjonalncj CcrLykacji. Szcrokic zaangaowanic rnych inLcrcsariuszy jcsL widzianc jako
konicczno (zarwno z powodw Lcchnicznych, jak i adminisLracyjnych), pozwalajca na ogarnicic
rnorodnoci kwalikacji wysLpujccj wc Francji, jak Lc w cclu uzyskania wiarygodnoci.
Rola CNCP jako sLranika Francuskich Ram Kwalikacji jcsL niczwyklc isLoLna. Kada kwa-
likacja, niczalcnic od rda pochodzcnia (publicznc, prywaLnc, narodowc, sckLorowc) moc
by wczona do Ramy. Koniccznc jcsL jcdnak spcnicnic usLanowionych przcz CNCP kryLcriw
majcych zapcwni odpowicdni jako.
Norwegia
ParLncrzy spocczni wsplnic z rcprczcnLanLami insLyLucji cdukacyjnych i szkolcniowych zo-
sLali wczcni w prac rnych zcspow zajmujcych si przygoLowanicm propozycji dla szkol-
nicLwa wyszcgo i szkolnicLwa zawodowcgo (na rnych poziomach). Cwnc organizacjc rc-
prczcnLujcc parLncrw spoccznych zosLay rwnic zaproszonc do grupy konsulLacyjncj
powoancj przcz MinisLcrsLwo Fdukacji i Bada.
ParLncrzy spocczni wyraali Lu kryLyczny sLosunck do przyjLcgo modclu wdraania KRK,
wskazujc na konicczno lcpszcj koordynacji proccsw i zada w cclu uzyskania w cckcic
komplcksowcgo rozwizania dla KRK. SccpLycyzm wynika z micszanych dowiadczc zwi-
zanych z prb odnicsicnia zawodowych kwalikacji do FRK.
Finlandia
Proccs wdraania KRK w Finlandii jcsL Lak zorganizowany, cby wczy Lak szcroki krg inLcrcsa-
riuszy, jak Lo Lylko moliwc. KoordynaLorcm jcsL MinisLcrsLwo Fdukacji, a w skad grupy roboczcj
l43
wchodz przcdsLawiciclc MinisLcrsLwa Sprawicdliwoci, MinisLcrsLwa Spraw WcwnLrznych,
MinisLcrsLwa Pracy i Cospodarki, MinisLcrsLwa Obrony, Fiskicj Narodowcj Rady Fdukacji, Kon-
cdcracji Zwizkw Kadry Mcncdcrskicj, Koncdcracji Fiskicgo Przcmysu, CcnLralncj Organi-
zacji Fiskich Zwizkw Zawodowych, SLowarzyszcnia CcnLrw Fdukacji Zawodowcj Dorosych,
Koncrcncji RckLorw Fiskich UniwcrsyLcLw Tcchnicznych, DosLawcw Fdukacji Zawodowcj,
Fiskicj Rady RckLorw UniwcrsyLcLw Fiskicgo SLowarzyszcnia Fdukacji Dorosych, Narodowc-
go Zwizku SLudcnLw UniwcrsyLcLw, Fiskicgo Zwizku Uczniw Szk PonadpodsLawowych.
Szcroki zakrcs podmioLw wczonych do prac zcspou roboczcgo wiadczy o Lroscc, aby od
samcgo poczLku wdrocnia KRK liczba inLcrcsariuszy idcnLykujcych si z projckLcm bya
moliwic najwiksza. Proccs konsulLacji bdzic konLynuowany.
Podsumowanie
Tcn krLki przcgld dowiadczc rnych krajw pokazujc, jak odmicnnc mog by drogi dojcia
do cclu i jak rnorodnc sposoby wsppracy z inLcrcsariuszami w proccsic wdraania Krajowych
Ram Kwalikacji. Zalcy Lo w ducj micrzc od zaawansowania samcgo proccsu, uwarunkowa
kulLurowych i prawnych, dojrzaoci sysLcmu cdukacji, wymaga rynku pracy, sLanu gospodarki iLd.
Nicmoliwc jcsL wic przyjcic i skopiowanic jcdncgo wzoru, Lrzcba wybra wasn drog. 3cdno jcsL
jcdnak bczspornc: bcz zaangaowania parLncrw spoccznych, grup inLcrcsu, podmioLw dziaajcych
na rynku cdukacyjnym, bcz idcnLykacji inLcrcsariuszy z KRK sukccs nic zosLanic osigniLy.
9. ZAOENIA BADA EMPIRYCZNYCH SUCYCH ANALIZIE
SYSTEMU KWALIFIKACJI W POLSCE
83
9.1. Zaoenia oglne
PoLrzcba przcprowadzcnia bada Lcrcnowych w dzicdzinic kwalikacji i kompcLcncji wynika
z braku opracowa, kLrc mona by nazwa bilanscm kwalikacji i kompcLcncji dosLpnych na
rynku pracy w Polscc. Idca bilansu kompcLcncji narodzia si wc Francji i oznacza Lam analiz
wasnych kompcLcncji osobisLych i zawodowych, podcjmowan w cclu zdcniowania dalszcj
karicry i rozwoju zawodowcgo. Bilans kwalikacji i kompcLcncji w projckcic POKI, nadzorowanym
przcz MFN, posLrzcgany jcsL jcdnak inaczcj, jako zcbranic inormacji o przyznawanych w Polscc
dyplomach, wiadccLwach, zawiadczcniach, ccrLykaLach, uprawnicniach iLp., powiadczajcych
' AuLorami Lcgo opracowania s Micha SiLck, Urszula SzLandar-SzLandcrska, Ircncusz Wo-
niak.
l44
i opisujcych umicjLnoci i uprawnicnia dancj osoby. Przy czym owc dokumcnLy mog mic
rn warLo i zasig, w zalcnoci od ich uznawania przcz pasLwo (zasig oglnokrajowy,
czascm midzynarodowy) lub Lylko nickLrc insLyLucjc i organizacjc (zasig lokalny, czascm
korporacyjny, globalny). Uwzgldni nalcy Lakc Lrzcci obszar bilansu kwalikacji i kompcLcncji,
kLry zwizany jcsL z uczcnicm si nicormalnym, zachodzcym w Lrakcic pracy zawodowcj
i rcalizacji zainLcrcsowa pozazawodowych. Tcn obszar bdzic szczcglnym przcdmioLcm walidacji
osigni jcdnosLki, koczcym si wydanicm odpowicdnicgo powiadczcnia.
Takic rozumicnic bilansu kwalikacji i kompcLcncji wynika z zapisu, c do 20l2 roku wszysLkic
nowc powiadczcnia (wiadccLwa, dyplomy, liccncjc, uprawnicnia, dokumcnLy Furopass i innc),
poLwicrdzajcc zdobyLc kwalikacjc i kompcLcncjc, wydanc przcz waciwc organy, bd zawicray
wyranc odnicsicnic za porcdnicLwcm krajowych sysLcmw kwalikacji do odpowicdnicgo
poziomu Furopcjskich Ram Kwalikacji (Zalcccnic ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia
23 kwicLnia 200S roku w sprawic usLanowicnia Furopcjskich Ram Kwalikacji dla uczcnia si
przcz cac ycic). W zwizku z Lym nalcy zcbra i scharakLcryzowa wszclkic powiadczcnia
unkcjonujcc w zakrcsic cdukacji ormalncj, pozaormalncj i nicormalncj. NikL nic jcsL dzi
w sLanic oszacowa, ilc Lakich dokumcnLw unkcjonujc, chocia wiadomo, c jcsL ich bardzo
duo. InsLyLucja prowadzca badania w dzicdzinic cdukacji pozaormalncj i nicormalncj bdzic
musiaa bazowa na prbach losowych rcprczcnLaLywnych dla poszczcglnych kaLcgorii spoccz-
no-zawodowych, organizacji, insLyLucji iLp. IsLnicj jcdnak uznanc organizacjc pozarzdowc,
kLrych dorobck i znaczcnic dla cdukacji pozaormalncj i nicormalncj s ponadprzcciLnc Lc
organizacjc powinny by opisanc bardzo dokadnic, najlcpicj w ormic sLudium przypadku.
Nalcy podkrcli, c zcbranic wzorw i przykadw powiadczc o uzyskanych kwalikacjach
i kompcLcncjach nic jcsL wysLarczajcc, nic da bowicm odpowicdzi na pyLanic, do kLrcgo
poziomu Polskich Ram Kwalikacji (a za ich porcdnicLwcm do Furopcjskich Ram Kwalikacji)
nalcy jc przypisa. PoLrzcbnc s Lakc: charakLcrysLyka organizacji przyznajcych powiad-
czcnia, opis proccdur Lowarzyszcych ich przyznawaniu, w Lym proccdur occny i walidacji
kompcLcncji, proccdur zapcwniania jakoci proccsu poLwicrdzania kompcLcncji i przyznawania
kwalikacji, opis wymaga wsLpnych dla kandydaLw oraz osigniLych przcz nich kwalikacji
opisanych najlcpicj w posLaci: wicdzy, umicjLnoci i kompcLcncji (zgodnic z dcnicjami Lych
poj przyjLymi w Furopcjskich Ramach Kwalikacji).
Rcasumujc: sporzdzcnic bilansu kwalikacji i kompcLcncji wymaga przcprowadzcnia skomplikowanych
i rozlcgych bada Lcrcnowych o zasigu oglnokrajowym. Badania musz obj cdukacj ormaln,
pozaormaln i nicormaln. Wynikicm bada powinicn by: wykaz i charakLcrysLyka powiadczc
(dyplomy, wiadccLwa, ccrLykaLy, liccncjc, uprawnicnia iLp.) przyznawanych w Polscc, charakLcrysLyka
przyznajcych jc insLyLucji i organizacji, opis proccdur Lowarzyszcych ich przyznawaniu (dopuszczcnic,
occna, walidacja, zapcwnicnic jakoci), opis wymaga dla kandydaLw ubicgajcych si o ich przyznanic
w kaLcgoriach: wicdza, umicjLnoci, kompcLcncjc (rozumianc w kaLcgoriach odpowicdzialnoci i auLo-
nomii), a Lakc occna warLoci i przydaLnoci powiadczc z punkLu widzcnia unkcjonowania rynku
l45
pracy i poLrzcb pracodawcw. IsLoLnc jcsL zwaszcza, by zbada, czy uzyskanc kwalikacjc opicraj si
na badaniu kompcLcncji jako cckLu uczcnia si, czy Lc poLwicrdzaj Lylko proccs kszLaccnia.
9.2. Zaoenia z punktu widzenia funkcjonowania rynku pracy i potrzeb
pracodawcw
Badanie osb oraz ich kwalikacji i kompetencji
WsLpnc badanic wysLpujcych na rynku pracy kompcLcncji i kwalikacji powinno pozwoli
zidcnLykowa:
kompcLcncjc, kLrc:
podlcgaj/podlcgay kwalikowaniu (occnic, powiadczaniu),
nic s kwalikowanc,
kwalikacjc, kLrc opisuj kompcLcncjc:
wykorzysLywanc zawodowo,
wykorzysLywanc w sysLcmic kszLaccnia si,
wykorzysLywanc pozazawodowo i poza sysLcmcm kszLaccnia si, w ramach
szcroko pojLcj konsumpcji,
z kLrych si nic korzysLa/nic korzysLao w syLuacjach zawodowych,
cdukacyjnych i konsumpcyjnych.
IsLoL Lworzcnia Polskich Ram Kwalikacji (PRK), jak Lc Furopcjskich Ram Kwalikacji (FRK),
jcsL bowicm nic Lylko uporzdkowanic wysLpujcych w kraju kwalikacji, alc i dosLosowanic
ich sysLcmu do unkcjonowania rynku pracy oraz do sposobw nabywania kompcLcncji. PRK
maj bowicm by czci wspLworzc sysLcm uczcnia si przcz cac ycic (III), a jcgo dzia-
anic ma wspomaga unkcjonowanic gospodarki, a zwaszcza rynku pracy.
S4
Tym samym nic
wysLarcza przcprowadzi badania, kLrc zcwidcncjonujc isLnicjcc/posiadanc wiadccLwa, alc
Lc musi okrcli, jakic jcsL ich znaczcnic w sysLcmic uczcnia si i na rynku pracy. Moc okaza
si, c s zasoby rnych wiadccLw o znikomcj lub adncj warLoci dla III i dla rynku pracy.
' Kwalikacjc ujLc w sysLcm PRK maj zapcwni jasno, przcjrzysLo posiadanych kwalikacji, uaLwi
ich nabywanic i wykorzysLywanic w obrbic krajowcgo rynku pracy, a w powizaniu z FRK na curo-
pcjskim rynku pracy. PonadLo PRK maj by czynnikicm wpywania na jako usug cdukacyjnych
i popraw cckLywnoci uczcnia si. Wrcszcic PRK mog by narzdzicm cckLywncgo produkowania
usug cdukacyjnych, w Lym na cksporL, jak i podsLaw occny przydaLnoci ich imporLu (poprzcz dccy-
zjc o imigracji).
l46
Z drugicj sLrony, w maLcriaach doLyczcych kompcLcncji (i zasobw kapiLau ludzkicgo) podnosi
si znaczcnic sLau pracy jako wyrazu uzyskanych kompcLcncji w Lrakcic wykonywania pracy
zawodowcj (uczcnic si poprzcz prac learning by doing)
S5
. wiadccLwo pracy jcsL gwnym
sposobcm powiadczcnia Lakich kompcLcncji, alc moliwc, c wcwnLrz rm lub rm powizanych
w grupy wydajc si powiadczcnia wicdzy/umicjLnoci/kompcLcncji nabyLych przc prakLyk
i wykorzysLywanych gwnic na Lzw. wcwnLrznym rynku pracy, w Lrakcic awansowania
lub Lzw. poziomcgo (nic w drodzc awansu) przcmicszczania pracownikw pomidzy sLanowiskami
pracy. Koniccznc jcsL sprawdzcnic, czy kompcLcncjc uwidacznianc w wiadccLwach pracy s
przcz osoby ich doLyczcc dokumcnLowanc jcszczc w jaki inny sposb, czy w oglc widz Lak
poLrzcb, by jc dokumcnLowa (poddawa kwalikowaniu).
Badanic powinno ujawni nic Lylko, jakic kwalikacjc (kicdy i jak uzyskanc) maj osoby bada-
nc, kLrc z nich s kwalikacjami o charakLcrzc oglnym, a jakic s clcmcnLcm wcwnLrznych
sysLcmw zarzdzania kapiLacm ludzkim (zasobami ludzkimi) w rmach/insLyLucjach, jak
rwnic jakic innc nickwalikowanc kompcLcncjc maj osoby badanc. W idcnLykacji kwali-
kacji nalcy rozrni kwalikacjc wymagajcc przcprowadzcnia sprawdzianw wicdzy, umic-
jLnoci, kompcLcncji, Lo jcsL cckLw uczcnia si, od kwalikacji poLwicrdzajcych uczcsLnicLwo
w kszLaccniu si, na przykad poprzcz udzia w koncrcncji, kursic iLp.
WykorzysLywanic kwalikacji w syLuacjach zawodowych najczcicj wysLpujc w Lrakcic rc-
kruLacji do nowcgo pracodawcy bd ubicgania si o awans sLanowiskowy lub pacowy, cwcn-
Lualnic poczony sLanowiskowo-pacowy. Inn syLuacj jcsL podcjmowanic nowych zada
w Lym samym lub innym micjscu pracy, do kLrych Lrzcba mic udokumcnLowanc kompcLcncjc.
Wrcszcic, isLnicj rodzajc zada zawodowych obojLnic czy wykonywanych w pracy najcmncj,
czy na wasny rachunck kLrc wolno wykonywa Lylko osobom uprawnionym (zawody rcgu-
lowanc). Nalcy Lc przypadki zawodowcgo wykorzysLywania kwalikacji zbada.
WykorzysLanic kwalikacji ma znaczcnic w proccsic uczcnia si, zwaszcza ormalncgo, kicdy
posiadanic okrclonych kwalikacji jcsL warunkicm wsLpnym do podjcia kszLaccnia si bd
jcsL skadnikicm uzyskania kwalikacji inncgo poziomu.
Mona Lc zidcnLykowa kwalikacjc uywanc pozazawodowo i pozacdukacyjnic, jak i Lakic,
kLrych posiadanic nic jcsL w oglc wykorzysLywanc. Badanic powinno zidcnLykowa wszysL-
kic wycj wymicnionc sposoby uywania bd nicuywania kwalikacji.Idc badania zwizku
kwalikacji i kompcLcncji zc sposobcm ich wykorzysLywania prczcnLujc Labcla 6.
Badanic kwalikacji i kompcLcncji osb oraz ich wykorzysLywania powinno ponadLo:
zakada ograniczcnic populacji badancj zc wzgldu na wick (propozycja
'` Midzy innymi w raporcic dla Komisji Furopcjskicj auLorsLwa A. dc la FucnLc, A. Cicconc, Human
capital in a global and knowledge-based economy, maj 2002.
l47
K
w
a
l
i
k
a
c
j
c
/
k
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
W
y
k
o
r
z
y
s
L
y
w
a
n
c
N
i
c
w
y
k
o
r
z
y
s
L
y
-
w
a
n
c
z
a
w
o
d
o
w
o
,
c
d
u
k
a
c
y
j
n
i
c
,
k
o
n
s
u
m
p
-
c
y
j
n
i
c
W
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
:
(
l
)
u
b
i
c
g
a
n
i
c
s
i
o
p
r
a
c
,
(
2
)
a
w
a
n
s
s
L
a
n
o
w
i
s
k
o
w
y
/
p
a
c
o
w
y
,
(
3
)
i
n
n
c
W
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
k
s
z
L
a
c
c
n
i
o
w
y
c
h
:
(
l
)
r
c
k
r
u
L
a
c
j
a
d
o
k
s
z
L
a
c
c
n
i
a
,
(
2
)
u
z
y
s
k
i
w
a
n
i
c
k
w
a
l
i
k
a
c
j
i
,
(
3
)
i
n
n
c
W
s
y
L
u
a
c
j
a
c
h
p
o
z
a
z
a
w
o
d
o
-
w
y
c
h
i
p
o
z
a
c
d
u
k
a
c
y
j
n
y
c
h
,
n
p
.
p
r
a
w
o
j
a
z
d
y
,
z
a
w
i
a
d
c
z
c
-
n
i
a
o
o
s
i
g
n
i
c
i
a
c
h
w
z
a
k
r
c
-
s
i
c
h
o
b
b
y
K
w
a
l
i
k
a
c
j
c
j
a
k
o
p
o
w
i
a
d
c
z
o
n
c
k
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
D
y
p
l
o
m
y
k
s
z
L
a
c
c
n
i
a
o
r
m
a
l
n
c
g
o
D
y
p
l
o
m
y
/
z
a
w
i
a
d
c
z
c
n
i
a
k
s
z
L
a
c
c
n
i
a
p
o
z
a
o
r
m
a
l
n
c
g
o
z
w
i
z
a
n
c
z
u
c
z
c
s
L
n
i
c
L
w
c
m
w
k
u
r
s
a
c
h
,
s
c
m
i
n
a
r
i
a
c
h
,
p
r
a
k
L
y
k
a
c
h
,
i
n
n
y
c
h
z
a
j
c
i
a
c
h
k
s
z
L
a
c
c
n
i
o
w
y
c
h
*
D
y
p
l
o
m
y
/
z
a
w
i
a
d
c
z
c
n
i
a
k
o
m
p
c
L
c
n
c
j
i
u
z
y
s
k
a
n
c
b
c
z
u
d
z
i
a
u
w
z
a
j
c
i
a
c
h
k
s
z
L
a
c
c
n
i
o
w
y
c
h
,
n
a
p
o
d
s
L
a
w
i
c
c
g
z
a
m
i
n
w
,
p
r
z
c
d
k
a
d
a
n
i
a
p
r
a
c
,
p
r
o
j
c
k
L
w
,
d
o
r
o
b
k
u
z
a
w
o
d
o
w
c
g
o
*
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
n
i
c
k
w
a
l
i
k
o
w
a
n
c
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
w
y
k
a
z
a
n
c
w
w
i
a
d
c
c
L
w
a
c
h
p
r
a
c
y
*
K
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
n
i
c
u
w
z
g
l
d
n
i
o
n
c
w
k
w
a
l
i
k
a
c
j
a
c
h
a
n
i
w
w
i
a
d
c
c
L
w
a
c
h
p
r
a
c
y
*
,
a
l
c
u
y
w
a
n
c
z
a
w
o
d
o
w
o
w
r
c
k
r
u
L
a
c
j
i
/
a
w
a
n
s
o
w
a
n
i
u
/
p
o
d
c
j
m
o
w
a
n
i
u
n
o
w
y
c
h
z
a
d
a
z
a
w
o
d
o
w
y
c
h
T
a
b
c
l
a
6
.
K
w
a
l
i
k
a
c
j
c
i
k
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
o
r
a
z
s
p
o
s
o
b
y
i
c
h
w
y
k
o
r
z
y
s
L
y
w
a
n
i
a
U
w
a
g
i
:
*
L
a
k
o
z
n
a
c
z
o
n
c
k
o
m
p
c
L
c
n
c
j
c
i
k
w
a
l
i
k
a
c
j
c
w
y
m
a
g
a
j
d
o
s
z
c
z
c
g
o
w
c
j
c
h
a
r
a
k
L
c
r
y
s
L
y
k
i
.
l4S
uycia granic wickowych najpowszcchnicj wysLpujcych w sLaLysLykach
rynku pracy: l5-64 laLa),
zakada okrclony czas wsLccz od momcnLu przcprowadzania badania, w kL-
rym kwalikacjc osigniLo (ponicwa wysLpujc nicmono uzyskania
wiarygodncj odpowicdzi o wszclkic kwalikacjc uzyskanc w odlcglcjszcj
przcszoci, na przykad w okrcsic osLaLnich 40 laL), pyLania z ograniczonym
czascm powinny zwaszcza odnosi si do wykorzysLywania poosiadanych
kwalikacji/kompcLcncji,
obcjmowa podsLawowc ccchy rcspondcnLw odnoszcc si do ich uczcnia si
wc wszysLkich Lrzcch ormach (ormalncgo, pozaormalncgo i nicormalncgo)
oraz do ich charakLcrysLyk zc wzgldu na pozycj na rynku pracy, Lakic samc,
jakic sLosujc si w podsLawowych badaniach z Lcgo zakrcsu.
NajkorzysLnicjsza byaby prba oglnopolska, a w razic nicmonoci jcj snansowania cclowa
prba wyoniona zc zrnicowanych obszarw punkLcm wyjcia do wyboru Lych obszarw
powinna by charakLcrysLyka cdukacyjna i gospodarcza.
Badanie instytucji przyznajcych kwalikacje
Osobnym problcmcm jcsL badanic insLyLucji kwalikujcych (wydajcych wiadccLwa powiad-
czajcc kompcLcncjc), gwnic zc wzgldu na kryLcria kwalikowania:
uczcsLnicLwo w kszLaccniu (i jcgo krLka charakLcrysLyka na podsLawic programw,
doLyczca zwaszcza kszLaccnia w zakrcsic wicdzy/umicjLnoci/kompcLcncji),
zdawanic cgzaminw (co powiadczajcych/sprawdzajcych, z okrclcnicm-
jaki odscLck przysLpujcych do nich jc zdajc),
skadanic do occny opracowa, projckLw iLp. (rodzajc z okrclcnicm, jaki
odscLck jcsL na Lcj podsLawic kwalikowany),
dokumcnLowanic dorobku zawodowcgo/cdukacyjncgo/inncgo.
Kluczowym cclcm Lcj czci powinno by uchwyccnic, czy sam udzia w okrclonych ormach
kszLaccnia gwaranLujc uzyskanic kwalikacji, czy Lc kwalikacjc opicraj si na okrclonych
cckLach kszLaccnia (jakich`).
3cdnoczcnic wybranc do badania insLyLucjc kwalikujcc powinny zosLa scharakLcryzowanc
zc wzgldu na liczb kwalikowanych osb, ich charakLcrysLyk (wcdug dosLpnych danych,
w kaLcgoriach uyLych w rwnolcgym badaniu osb).
l40
9.3. Metodyka badania
Przedmiot badania
PrzcdmioLcm badania jcsL unkcjonowanic w Polscc szcroko rozumiancgo sysLcmu kwalikacji, bd-
ccgo wynikicm dziaa rcgulacyjnych pasLwa oraz cckLcm dziaania i oddolnych inicjaLyw rodowisk
gospodarczych, obywaLclskich, kulLurowych, Lwrczych, arLysLycznych i gospodarczych (wadz samo-
rzdowych, podmioLw gospodarczych i organizacji zrzcszajcych pracodawcw, undacji, sLowarzyszc
i innych organizacji pozarzdowych, zwizkowych, branowych, gospodarczych iLp.), a Lakc podmio-
Lw zagranicznych (korporacjc midzynarodowc, organizacjc i sLowarzyszcnia midzynarodowc, iLp.)
oraz indywidualncj akLywnoci cdukacyjncj i zawodowcj Polakw. Tak rozumiany sysLcm obcjmujc
kwalikacjc i kompcLcncjc nabywanc na drodzc ormalncj, pozaormalncj i nicormalncj.
Cel i struktura badania
Oglnym cclcm badania jcsL zidcnLykowanic i opisanic kwalikacji i kompcLcncji oraz opisanic naj-
wanicjszych sposobw (ormalnych, pozaormalnych i nicormalnych) nabywania, walidowania,
poLwicrdzania oraz powiadczania kompcLcncji: oglnych (na przykad gcncrycznych, kluczowych,
ponadzawodowych), szczcgowych niczawodowych (na przykad hobbisLycznych i innych wynikajcych
z rozwijania zainLcrcsowa pozazawodowych) oraz zawodowych. Badanic ma charakLcr cksploracyjny.
DoLychczasowc badania prowadzonc w Polscc obcjmoway jcdynic cz kwalikacji i kompcLcncji
unkcjonujcych na rynku pracy, konccnLrujc si najczcicj na kwalikacjach nabywanych na drodzc
ormalncj. ZasLana wicdza doLyczca kwalikacji i kompcLcncji jcsL wic ragmcnLaryczna. Szczcglnic
wanc jcsL Lakc rozpoznawanic sysLcmu walidacji kompcLcncji odpowicdnic unkcjonowanic Lakic-
go sysLcmu jcsL bowicm podsLawowym uwarunkowanicm unkcjonowania sysLcmu kwalikacji.
Badanic bdzic si skada z Lrzcch wzajcmnic powizanych czci:
badanic kwalikacji i kompcLcncji wysLpujcych na krajowym rynku pracy,
badanic idcnLykujcc kwalikacjc i kompcLcncjc okrclonc w akLach prawnych
i wybranych rcgulacjach wcwnLrznych oraz idcnLykujcc podmioLy uczcsL-
niczcc w proccsic walidacji kompcLcncji,
badanic sposobw walidacji kompcLcncji w wybranych grupach zawodowych.
Badanie kwalikacji i kompetencji wystpujcych na krajowym rynku pracy
PodsLawowym cclcm badania jcsL odpowicd na nasLpujcc pyLania badawczc:
W jakim sLopniu doroli Polacy uczcsLnicz w kszLaccniu ormalnym, poza-
ormalnym i nicormalnym`
3akimi ormalnymi i pozaormalnymi kwalikacjami posuguj si Polacy
w swoim yciu zawodowym`
3akic kwalikacjc i kompcLcncjc s posLrzcganc jako wanc w unkcjonowaniu
na rynku pracy`
l50
3akim drogami zosLay onc zdobyLc`
Czy i jakimi sposobami i dokumcnLami zosLay onc poLwicrdzonc`
Badanic zosLanic przcprowadzanc Lcchnik wywiadu kwcsLionariuszowcgo na rcprczcnLaLyw-
ncj prbic dorosych Polakw (warsLwy: grupy wicku [lS-65], wiclko micjscowoci) z wyko-
rzysLanicm schcmaLu losowania zcspoowcgo w ramach kaLcgorii micjscowoci. Wiclko
prby zosLanic dosLosowana do moliwoci budcLu projckLu. Mona szacowa, c zaoona
prba wynicsic okoo 4000-5000 osb.
PunkLcm wyjcia badania bd doLychczasowc wyniki bada, w Lym przcdc wszysLkim zrcali-
zowanc w 2006 roku badanic CUS KszLaccnic dorosych oraz badania rynku pracy w Polscc.
Badanic pozwoli uzupcni wicdz o ormalnych kwalikacjach Polakw (wykszLaccnic, zawd)
i uczcsLnicLwic w ormalnych, pozaormalnych i nicormalnych ormach kszLaccnia o inor-
macjc doLyczcc znaczcnia zdobyLych kwalikacji na rynku pracy. Badanic pozwoli Lakc na
odLworzcnic subickLywncgo obrazu kwalikacji i kompcLcncji wanych z punkLu widzcnia
unkcjonowania na rynku pracy, a Lakc wskac rnicc midzy kwalikacjami rnych grup
spocczno-zawodowych.
Rozwaanc jcsL uzupcnicnic Lcgo scgmcnLu o badanic jakociowc przcprowadzonc wrd
przcdsLawicicli organizacji pracodawcw i samorzdw gospodarczych i ich ckspcrLw. Badanic
Lakic, przcprowadzanc Lcchnik pogbionych wywiadw indywidualnych, kLrc objyby 20-
40 osb, nic byoby badanicm rcprczcnLaLywnym, alc pozwolioby spojrzc na problcm kwali-
kacji i kompcLcncji zc sLrony wancgo inLcrcsariusza polskicgo sysLcmu kwalikacji.
Badanie identykujce kwalikacje i kompetencje okrelone w aktach prawnych i wybranych regulacjach
wewntrznych oraz identykujce podmioty uczestniczce w procesie walidacji kompetencji
Badanic ma na cclu sLworzcnic rcjcsLru ormalnych kwalikacji i kompcLcncji unkcjonujcych
w Polscc oraz podmioLw zapcwniania jakoci, occniania, uznawania, poLwicrdzania i walido-
wania kompcLcncji. PunkLcm wyjcia badania bdzic analiza akLw prawnych w rnych ob-
szarach rynku pracy oraz rcgulacji wcwnLrznych, zwaszcza Lych, kLrc s okrclanc przcz
podmioLy sckLora publiczncgo. Badanic objoby w picrwszcj kolcjnoci kwalikacjc i kompc-
Lcncjc uzyskiwanc w sysLcmic cdukacji, a w drugicj kwalikacjc i kompcLcncjc zwizanc z wy-
konywanicm okrclonych zawodw. PrzcdmioLcm analiz byby Lakc zwizck midzy kwali-
kacjami i kompcLcncjami, rozumianymi jako zbir cckLw uczcnia si.
Drugim zasadniczym cclcm Lcj czci badania bdzic idcnLykacja podmioLw uczcsLniczcych
w proccsic walidacji kompcLcncji.
Oczckujc si, c badanic da odpowicd na pyLania:
3akic podmioLy kszLaLuj krajowy sysLcm kwalikacji z podziacm na: or-
malny, pozaormalny i nicormalny`
3aka akLywno (czyli: zajcia, dziaalno, Lwrczo, zainLcrcsowania, hobby,
l5l
sporLy, zawody, rckrcacjc i innc) podlcga kwalikowaniu (czyli: uznaniu,
walidacji, occnic jakoci, diagnozic, rozpoznaniu) umicjLnoci`
3akic kwalikacjc warunkuj wykonywanic pracy (dopuszczaj do jcj lcgalncgo
wykonywania)`
3akic kompcLcncjc lub inncgo rodzaju umicjLnoci wchodz w skad wyod-
rbnioncj akLywnoci podlcgajccj kwalikowaniu/walidowaniu`
Badanie sposobw walidowania kompetencji w wybranych grupach zawodowych
Walidacja ma kluczowc znaczcnic w unkcjonowaniu sysLcmu kwalikacji. PrzcdmioLcm badania
bd sposoby walidacji kompcLcncji w wybranych zawodach. Badanic powinno da odpowicd
na nasLpujcc pyLania badawczc:
3akic wymagania wsLpnc musi spcni kandydaL, aby by dopuszczonym do
proccdury kwalikowania/walidowania (wicdza, umicjLnoci, kompcLcncjc,
dowiadczcnic, sLa, prcdyspozycjc i innc)`
3ak przcbicga proccdura kwalikowania/walidowania, kLo w nicj uczcsLniczy
i kLo podcjmujc dccyzjc`
3akic kryLcria sLosowanc s podczas kwalikowania/walidowania` Czy i w jakim
sLopniu odnosz si do wicdzy, umicjLnoci, kompcLcncji`
3akic dowody nalcy przcdsLawia w proccsic kwalikowania/walidowania`
W jakim zakrcsic uwzgldnia si kwalikacjc i kompcLcncjc nabywanc w drodzc
pozaormalncj i nicormalncj`
3akic powiadczcnia (dyplomy, wiadccLwa, ccrLykaLy, liccncjc, uprawnicnia
i innc dokumcnLy) wydajc si na zakoczcnic proccdury kwalikowania/
walidowania, kLo jc wydajc, kLo podpisujc, kLo honorujc, na jakim Lcrcnic
obowizuj, w jakich rodowiskach`
KLo i na jakich zasadach sprawujc wcwnLrzn, a kLo zcwnLrzn konLrol
nad przcbicgicm proccsu kwalikowania/walidowania`
Dla wybranych grup zawodowych wykonanc zosLanic badanic bdcc rodzajcm monograi
grupy, ukazujccj wszysLkic szczcblc cdukacji ormalncj, jak i moliwoci zdobywania kwali-
kacji w drodzc pozaormalncj i nicormalncj. Ograniczcnic zakrcsu bada i analiz do wybranych
grup zawodowych nic pozwoli co prawda na wnioskowanic oglnc o unkcjonowaniu walidacji
kompcLcncji w Polscc, pozwoli jcdnak zilusLrowa nickLrc jcj sposoby.
Badanic bdzic si opicra na analizic dokumcnLw oraz indywidualnych wywiadach pogbio-
nych z osobami uczcsLniczcymi w proccsic uczcnia si oraz walidacji kompcLcncji.
l52
9.4. Wykorzystanie wynikw badania w projekcie
WarLo dodana PRK polcga gwnic na usysLcmaLyzowaniu i zwikszcniu przcjrzysLoci unkcjo-
nujcych w Polscc kwalikacji i kompcLcncji. PodsLaw Lcj sysLcmaLyki jcsL opisanic rzcczywisLoci,
kLr mona okrcli miancm krajowcgo sysLcmu kwalikacji. Krajowy sysLcm kwalikacji nalcy
rozumic szcroko, jako wynik dziaa rcgulacyjnych pasLwa oraz cckL inicjaLyw pozarzdowych.
Tak rozumiany sysLcm obcjmujc kwalikacjc i kompcLcncjc nabywanc na drodzc ormalncj,
pozaormalncj i nicormalncj. Rol PRK jcsL znalczicnic klucza przcjcia do Furopcjskich Ram
Kwalikacji. W cckcic ma Lo wpyn na wzrosL mobilnoci zawodowcj i cdukacyjncj wcwnLrz
Unii Furopcjskicj. Zadanicm PRK nic jcsL bowicm wymuszanic zmian zasLancj rzcczywisLoci,
chocia zmiany nic s wykluczonc z powodu rccksji wzbudzoncj przy ich projckLowaniu.
Badanic cmpirycznc przcgldowc i jcgo oczckiwanc cckLy sLanowi jcdn z dwch najwanicjszych
czci projckLu nazwancgo Opracowanic bilansu kwalikacji i kompcLcncji dosLpnych na rynku
pracy w Polscc oraz modclu Krajowych Ram Kwalikacji. Spodzicwanc wyniki badania uka mo-
zaik wydawanych w Polscc powiadczc kompcLcncji, a Lakc zasady uwzgldniania przy zaLrudnic-
niu i dalszcj cdukacji cckLw uczcnia si na drodzc nicormalncj, kLrych wyrazcm jcsL na przykad
wiadccLwo pracy, odbyLc sLac, wnioski racjonalizaLorskic, paLcnLy iLp. Samo ukazanic bilansu
kwalikacji i kompcLcncji unkcjonujcych w scrzc zawodowcj i pozazawodowcj, chocia nic jcsL
warunkicm wysLarczajcym do okrclcnia liczby poziomw Polskich Ram Kwalikacji i ich dcskryp-
Lorw, Lo jcdnak jcsL warunkicm koniccznym zbudowania modclu PRK przysLajccgo do rzcczywi-
sLoci polskicgo rynku pracy, sysLcmu cdukacji i innych orm uczcnia si. Nic nalcy bowicm zakada,
c LcorcLyczna konsLrukcja PRK moc waciwic unkcjonowa w odcrwaniu od Lcj rzcczywisLoci.
9.5. Zaoenia penego badania w latach nastpnych
ProjckLowanc badanic cmpirycznc, w czci doLyczccj badania ankicLowcgo osb oraz posia-
danych przcz nich kwalikacji i kompcLcncji, bdzic badanicm pcnym, wykonanym na rcprc-
zcnLaLywncj prbcc badawczcj i jako Lakic sLanic si polcm zbicrania dowiadczc i ulcpszania
narzdzia badawczcgo w laLach nasLpnych.
Nic mona Lcgo samcgo powicdzic o badaniu insLyLucji za pomoc wywiadw pogbionych
ani o badaniu grup zawodowych. Zarwno dua liczba insLyLucji uczcsLniczcych w proccsach
poLwicrdzania/walidacji kompcLcncji (dzi nic sposb oszacowa ich liczby), jak Lc dua liczba
zawodw i spccjalnoci sklasykowanych w Polscc (ponad l700) powoduj, c badanic pcnc,
z uwagi na krLki Lcrmin rcalizacji, bdzic nicmoliwc.
W laLach nasLpnych nalcy przcwidzic pcnc badanic kwalikacji i kompcLcncji unkcjonujcych
l53
w Polscc oraz sposobw ich poLwicrdzania/walidacji (w wymiarzc jcdnosLkowym, insLyLucjonalnym,
prawnym, rynkowym, konsumpcyjnym iLp.), a szacowany czas Lcgo badania bdzic si zawicra za-
pcwnc w okrcsic od l do 2 laL, w zalcnoci od przcznaczonych rodkw nansowych i badawczych.
9.6. Podsumowanie
Zcsp ckspcrLw projckLu, wc wsppracy z wyonionym wykonawc, wypracowa zaocnia
i mcLodyk picrwszcgo w hisLorii badania cmpiryczncgo zmicrzajccgo do opracowania bilan-
su/rcjcsLru kwalikacji i kompcLcncji unkcjonujcych w scrzc cdukacyjncj, zawodowcj i po-
zazawodowcj w Polscc. Czas, rozlcgo zagadnicnia i poLrzcby projckLu spowodoway, c nic
bdzic Lo badanic pcnc, zwaszcza w odnicsicniu do insLyLucji poLwicrdzajcych/walidujcych
kompcLcncjc oraz w odnicsicniu do grup zawodowych bogaLych w rnc ormy zapcwniania
jakoci wykonywanych zawodw i spccjalnoci. SaLysakcjonujcc bdzic naLomiasL badanic
indywidualnych osb, przcprowadzonc zgodnic zc szLuk bada spoccznych, na rcprczcnLa-
Lywncj prbcc dorosych midzy lS a 65 rokicm ycia.
Zcsp ckspcrLw sLoi na sLanowisku, c bcz badania cmpiryczncgo przygoLowywany modcl
Polskich Ram Kwalikacji nic miaby umocowania w rzcczywisLoci spocczncj, rynkowcj
i gospodarczcj, przcz co nic spcniby pokadanych w nim nadzici na skuLccznc Lransormowa-
nic polskicgo sysLcmu kwalikacji do rodzccj si curopcjskicj przcsLrzcni uczcnia si przcz
cac ycic i pracy zawodowcj, kLrcj wyrazcm s Furopcjskic Ramy Kwalikacji.
10. NA ZAKOCZENIE
3ak zaznaczono wc wsLpic, ninicjsza publikacja ilusLrujc posLpy i rczulLaLy prac uzyskanc
w picrwszcj, wsLpncj azic projckLu Opracowanic bilansu kwalikacji i kompcLcncji dosLpnych
na rynku pracy w Polscc oraz modclu Krajowych Ram Kwalikacji w okrcsic padzicrnik 200S-
padzicrnik 2000. Cwnym cclcm Lcj azy prac byo rozpoznanic inLcncji Lworzcnia oraz pod-
sLawowych ccch Furopcjskich Ram Kwalikacji oraz idcnLykacja ccch sysLcmu kwalikacji
isLnicjccgo w Polscc. Ich porwnanic i dopasowanic powinno zaowocowa picrwsz wcrsj
modclu Polskich Ram Kwalikacji (PRK) zgodncgo z Furopcjskimi Ramami Kwalikacji (FRK).
Modcl Polskich Ram Kwalikacji Lo nic Lylko samc Labclc dcskrypLorw, budujcc poziomy
cckLw uczcnia si. Modcl Lo Lakc niczbdnc warunki prawidowcgo i skuLcczncgo wdrocnia
Ram. A zaLcm w modcl wpisanc s innc wanc clcmcnLy sysLcmu kwalikacji, a mianowicic:
posLulaL i mcLodologia przcbudowy Lrcci nauczanych w sLron programw
oparLych na cckLach uczcnia si na wszysLkich poziomach i wc wszysLkich
Lypach cdukacji,
mcchanizmy walidacji osiganych cckLw uczcnia si, w szczcglnoci po-
l54
zwalajcc na walidacj cckLw uczcnia si zdobywanych poza sysLcmcm
cdukacji ormalncj,
sysLcmy zapcwniania jakoci wc wszysLkich obszarach uczcnia si,
dosLosowywanic kompcLcncji i kwalikacji osb uczcych si do poLrzcb
rynku pracy oraz spocczcsLwa obywaLclskicgo,
i wrcszcic last but not least sLworzcnic zaplccza spocczncgo i insLyLucjo-
nalncgo dla Lworzcnia i wdraania Ram Kwalikacji w Polscc, kLrc zapcwni
akLyczny udzia wszysLkich najwanicjszych podmioLw w Lym proccsic.
W Lcj publikacji nickLrc z wymicnionych wycj LcmaLw zosLay rozwiniLc, nickLrc zalcdwic
doLkniLc, jcszczc innc s na razic nicobccnc. Bd onc z pcwnoci rozwijanc i wdraanc
w ycic w dalszych pracach nad Polskimi Ramami Kwalikacji, o kilkulcLnicj pcrspckLywic.
Najpowanicjszc wyzwania, jakic sLaj przcd rcalizaLorami projckLu oraz dccydcnLami, kLrzy
bd wdraa jcgo wyniki w czyn, Lo:
sporzdzcnic pcncgo bilansu kwalikacji dosLpnych w Polscc, zalka przy-
szcgo ich ocjalncgo rcjcsLru,
przcanalizowanic i zaprojckLowanic zmian w prawic, jakic bd poLrzcbnc dla
wprowadzcnia PRK w ycic,
powoanic do ycia insLyLucji koordynujcych i nadzorujcych pracc nad PRK,
a nasLpnic czuwajcych nad ich prawidowym unkcjonowanicm,
sLopniowc wypcnianic PRK Lrcciami programw nauczania, proccsami
walidacji i zapcwniania jakoci a do powsLania pcncgo opisu sysLcmu kwa-
likacji w Polscc, zgodncgo z wymaganiami FRK.
Koccm wicczcym Lo dzico bdzic przygoLowanic raporLu rccrcncyjncgo odnoszccgo
Polskic Ramy i sysLcm Kwalikacji do Ram Furopcjskich i jcgo akccpLacja przcz spocczno
midzynarodow. Przyjcic raporLu bdzic oznaczao, c nasz krajowy sysLcm kwalikacji jcsL
spjny z sysLcmami innych krajw, za naszc wiadccLwa, ccrLykaLy, dyplomy, upowanicnia
i innc dokumcnLy powiadczajcc naszc kompcLcncjc mog by dobrzc zrozumianc i uznanc
Lakc poza naszym krajcm.
l55
l56
BIBLIOGRAFIA
Rozdzia 1
Investing in the future of jobs and skills, Furopcjska Fundacja na rzccz Poprawy Warunkw ycia
i Pracy (hLLp://www.curoound.curopa.cu/)
Furopcan FmploymcnL ObscrvaLory (www.cu-cmploymcnL-obscrvaLory.ncL)
Furopcjska SLraLcgia ZaLrudnicnia
(www.cc.curopa.cu/comm/cmploymcnL_social/cmploymcnL_sLraLcgy/cmploy_cn.hLm)
KomunikaL Komisji Nowe umiejtnoci w nowych miejscach pracy. Przewidywanie wymogw rynku pracy
i potrzeb w zakresie umiejtnoci oraz ich wzajemne dopasowywanie, Brukscla, l6.l2.0S, KOM (200S) S6S
(hLLp://cur-lcx.curopa.cu/IcxUriScrv/IcxUriScrv.do` uri=COM: 200S:0S6S:FIN: PI: PDF)
McQuaid R.W., Iindsay C., Te Concept of Employability, Urban Studies, Vol. 42, No. 2, Fcbruary
2005, s. l07-2l0.
RaporL roboczy zcspou [SLa working documcnL], Brukscla, l6.l2.0S, SFC (200S) 305S
(hLLp://cur-lcx.curopa.cu/IcxUriScrv/IcxUriScrv.do` uri=SFC: 200S:305S:FIN: FN: PDF)
Rczolucja Rady z l5 lisLopada 2007 na LcmaL nowych umicjLnoci dla nowych micjsc pracy,
(2007/C 200/0l)
(hLLp://cur-lcx.curopa.cu/IcxUriScrv/IcxUriScrv.do` uri=O3: C:2007:200:000l:0003:FN: PDF)
Sincld, A., Benets and research in the labour market, Furopcan 3ournal o Social SccuriLy,
3/200l, s. 200-235.
Rozdzia 2
Bjornavold 3., Colcs M., Te added value of NQF in implementing the EQF, 3anuary 2000.
Zalcccnic ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia 23 kwicLnia 200S r. w sprawic usLanowicnia
curopcjskich ram kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic, Urzd Ocjalnych Publikacji WsplnoL
Furopcjskich, Iukscmburg 200S.
Bjornavold 3., Te EQF and the potential impact on lifelong learning policies and practices, 2006.
Colcs M., Qualication frameworks in Europe: platform for collaboration, integration and reform, 3unc
2007 [A papcr or Lhc concrcncc: Making Lhc Furopcan Icarning Arca a RcaliLy], Munich.
Dening and Selecting Key Competencies, [ProjckL DcScCo rcalizowany w OFCD],
cdiLcd by D. S. Rychcn and I. H. Salganik, Hogrcc & Hubcr Publishcrs, ScaLLlc 200l.
Peer learning activity on the development of NQFs, Nicpoomicc, 3unc 200S.
Peer learning activity on the added value of NQFs as tools to support lifelong learning, Iondon, OcLobcr 200S.
l57
Towards a European Qualications Framework for Lifelong Learning, Commission o Lhc Furopcan
CommuniLics 2005.
Rozdzia 3
Zalcccnic ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia 23 kwicLnia 200S r. w sprawic usLanowicnia
curopcjskich ram kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic, Urzd Ocjalnych Publikacji WsplnoL
Furopcjskich, Iukscmburg 200S.
Zalcccnic ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia lS czcrwca 2000 w sprawic usLanowicnia curo-
pcjskicgo sysLcmu Lranscru osigni w kszLaccniu i szkolcniu zawodowym (FCVFT), Dzicnnik
Urzdowy Unii Furopcjskicj, 2000/C l55/ll.
Europejski System Opisu Ksztacenia Jzykowego, Rada Furopy i CODN, Warszawa 2003.
Sownik Jzyka Polskiego PWN, Warszawa l004.
Oko W., Nowy Sownik Pedagogiczny, WydawnicLwo Akadcmickic ak 200S.
Uniwersalny Sownik Jzyka Polskiego PWN, hLLp://usjp.pwn.pl/
Megasownik synonimw, hLLp://mcgaslownik.pl/slownik/synonimy_anLonimy/[dosLp 5.XI.2000]
PWN Oxord Wielki sownik angielsko-polski, WydawnicLwo Naukowc PWN, Warszawa 2002.
Rozdzia 4
Dclalija, M. 2000. PrczcnLacja: Croatian Qualications Framework the idea and development,
SpoLkanic FkspcrLw KRK, Warszawa 22 maja 2000.
HarL 3., Report on the Referencing of the Scottish Credit and Qualications Framework (SCQF) to the
European Qualications Framework (EQF). DraL RcporL 30 May 200S.
Hornc I., Uznawanie efektw uczenia si zdobywanych poza systemem edukacji formalnej przykad
szkocki. RccraL wygoszony 23.ll.2000 podczas midzynarodowcgo scminarium Wzajcmnc zaua-
nic w proccsic odnoszcnia krajowych sysLcmw kwalikacji do Furopcjskich Ram Kwalikacji,
Warszawa 22-23.ll.00.
Handbook na www.scq.org.uk
Iuomi-Mcsscrcr K., PrczcnLacja: Development of the National Qualications Framework in Austria
Work in Progress, SpoLkanic FkspcrLw KRK, Warszawa, 7 kwicLnia 2000.
Rozdzia 5
MalLa MinisLry o FducaLion: Referencing of the Malta Qualications Framework (MQF) to the European
Qualications Framework (EQF) and the Qualications Framework of the European Higher Education
Area (QF/EHEA), AugusL 2000.
l5S
NaLional QualicaLion AuLhoriLy o Ircland: Referencing of the Irish National Framework of Qualica-
tions (NFQ) to the European Qualications Framework for Lifelong Learning (EQF), NaLional RcporL.
3unc 2000.
Rozdzia 6
Rozporzdzcnic MinisLra Cospodarki i Pracy z dnia S grudnia 2004 r. (Dz.U Nr 265, poz. 2644).
Rozporzdzcnic MinisLra Pracy i PoliLyki Spocczncj z dnia l czcrwca 2007 r. zmicniajcc rozpo-
rzdzcnic w sprawic klasykacji zawodw i spccjalnoci dla poLrzcb rynku pracy oraz zakrcsu jcj
sLosowania (Dz. U Nr l06, poz. 72S).
ProjckL SPO RZI Opracowanie i upowszechnienie krajowych standardw kwalikacji zawodowych
na sLronic hLLp://www.mpips.gov.pl/indcx.php` gid=502&#ll42
Detailed work programme przyjLy przcz Rad UF w dn. 20 luLy 2002, gdzic na podsLawic cclu 3.3
sormuowano posLulaL by kady czowick uczy si dwch jzykw obcych.
DokumcnL bdcy cckLcm szczyLu UF w Barcclonic w 2002 roku, kicdy Lo Rada Furopcjska okrclia
poLrzcb rozpoczcia action//to improve the mastery of basic skills, in particular by teaching at least
two foreign languages from a very early age (Furopcan Council, l5 and l6 March 2002).
Spis kluczowych kompcLcncji sporzdzony w UF w 2005 r. (kompcLcncja nr 2 w sprawic znajomoci
jzykw obcych).
In the nishing straight: from Copenhagen to Bordeaux, CFDFFOP 200S.
Rozdzia 7
Rozporzdzcnic MinisLra Fdukacji Narodowcj z dnia 23 grudnia 200Sr. w sprawic podsLawy pro-
gramowcj wychowania przcdszkolncgo oraz kszLaccnia oglncgo w poszczcglnych Lypach szk
(Dz. U. Nr 4, poz.l7).
KwiaLkowski S.M., Scpkowska Z. (rcd.), Budowa standardw kwalikacji zawodowych w Polsce
(w wcrsji anglojzyczncj Developing Professional Qualication Standards in Poland), IBFITcF,
Warszawa Radom 2000.
KwiaLkowski S.M., Woniak I., Elementy projektowania standardw kwalikacji zawodowych. [W:]
Krajowe standardy kwalikacji zawodowych. Rozwj i wsppraca, pod. rcd. Bcdnarczyk H., Woniak I.,
KwiaLkowski S.M. , MinisLcrsLwo Pracy i PoliLyki Spocczncj, Warszawa 2007.
Rozdzia 8
Angielsko-polski i polsko-angielski glosariusz terminw i poj uywanych w europejskich programach
wsppracy w dziedzinie edukacji, Warszawa 2004.
l50
Krajowe Standardy Kwalikacji Zawodowych Rozwj i Wsppraca rcd. Bcdnarczyk H., Woniak I.,
KwiaLkowski S. M., wyd. MIPS, Warszawa 2007.
Propozycja zaoc krajowych ram kwalikacji dla szkolnicLwa wyszcgo opracowana przcz
Crup Robocz ds. Krajowcj Ramy Kwalikacji dla szkolnicLwa wyszcgo zoona w MNiSzW.
Rozporzdzcnic MinisLra Fdukacji Narodowcj z dnia 23 grudnia w sprawic podsLawy programowcj
wychowania przcdszkolncgo oraz kszLaccnia oglncgo w poszczcglnych Lypach szk.
(Dz. U. z 2000 r. Nr 4 poz. l7).
Zalcccnic ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia 23 kwicLnia 200S r. w sprawic usLanowicnia
curopcjskich ram kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic, Urzd Ocjalnych Publikacji
i WsplnoL Furopcjskich, Iukscmburg 200S.
Zacznik II do Zalcccnia ParlamcnLu Furopcjskicgo i Rady z dnia 23 kwicLnia 200S r. w sprawic
usLanowicnia curopcjskich ram kwalikacji dla uczcnia si przcz cac ycic
hLLp://www.zrp.pl/o_rzcmioslc/usLawa.pd.
A Framework for Qualifcations of the European Higher Education Area, MinisLry o Scicncc. Tcchnology
and InnovaLion, Dcnmark 2005.
Narwojsz H., Krawczyski C., Symcla K., Zwicka K.: Walidacja kompetencji nieformalnych uzyskiwa-
nych poprzez dowiadczenie w pracy, WydawnicLwo Naukowc InsLyLuLu Tcchnologii FksploaLacji,
OlszLyn 200S.
CFDFFOP, European guidelines for validating non-formal and formal learning, O cc or O cial Pu-
blicaLions o Lhc Furopcan CommuniLics, Iuxcmbourg 2000.
Rozdzia 9
CFDFFOP, Te development of national qualications frameworks in Europe, PublicaLions O cc o Lhc
Furopcan Union, Iuxcmbourg 2000.
Tuck R., An Introductory Guide to National Qualications Frameworks: Conceptual and Practical Issues
for Policy makers, Skills and FmployabiliLy DcparLmcnL, InLcrnaLional Iabour O cc (IIO).
dc la FucnLc A., Cicconc A. Human capital in a global and knowledge-based economy, RaporL dla Komisji
Furopcjskicj, May 2002.
l60