Encyklopedyczny sownik rehabilitacji Autorzy Prof. dr hab. Jan Dziedzic (J. D.) Prof. dr hab. Tadeusz Gakowski (T.

G.) Mgr in. Henryk Grabski (H. G.) Dr med. Janusz Jagodziski (7. J.) Prof. dr hab. med. Aleksander Kabsch - przy wsppracy mgra Wojciecha Baszaka (A. K.) Prof. dr hab. med. Jerzy Kiwerski (J. K.) Dr med. Zuzanna Konieczyska (Z. K.) Dr med. Wodzimierz Kuran {W. K.) Dr med. Jan azowski (J. .) Dr Tadeusz Majewski (T. M.) Dr Jerzy Mikulski (J. M.) Dr med. Tadeusz Myliborski (T. M.) Doc . dr hab. med, Zbigniew Nadolski (Z. N.) Mgr in. Ra Serafin (R. S.) Prof. dr hab. med. Andrzej Seyfried (A. S.) Prof. dr hab. Zofia Skowska (Z. S.) Dr med. Teresa Staczak (T. S.) Dr med. Joanna Starga (J. S.) Prof. dr hab. med. Halina Szwarc (H. Sz.) Doc. dr hab. med. Leszek Warszylewicz (1. W.) Dr wf Andrzej Zembaty (A. Z.) Dr med. Stefania Zieliska-Charszewska (S. Z.Ch.) ENCYKLOPEDYCZNY SOWNIK REHABILITACJI PRACA ZBIOROWA POD REDAKCJ: PROF. TADEUSZA GAKOWSKIEGO l PROF. JERZEGO KIWERSKIEGO WARSZAWA 1986 PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH Recenzenci wykazu hase prof. Aleksander Hulek, doc. Janina Tomaszewska Recenzent tekstu prof. Kazimiera Milanowska Redaktorzy mgr Irena Brzeska i mgr Krystyna SzymaAska Redaktor techniczny Anna Ciszewska Korektor mgr Maria Nowik Opracowanie graficzne Micha Maryniak Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1986 Wydanie 1. Nakad 15000+225 egz. Objto 35.7 ark. i*yd.; 27 ark. druk. Papier biblijny kl III, 50 g. 82x104. Oddano do. skadania w sierpniu 1984 r. Podpisano do druku w listopadzie 1985 r-Druk ukoczono w marcu 1986 r. arn. 436/84/M N-61 Przedmowa Polska jest tym krajem, w ktrym rehabilitacja ofiar drugiej wojny wiatowej i 5-letniej okupacji zacza si rozwija niemale od zarania istnienia PRL. Rzd Polski czyni ogromne starania, aby rehabilitacj ustawi od pocztku na poziomie odpowiadajcym ostatnim wiatowym dowiadczeniom w tej dziedzinie. Na prob Rzdu Polskiego Narody Zjednoczone udzieliy swej pomocy, tworzc w Warszawie swj Departament Spraw Spoecznych. Za porednictwem tego departamentu przybywali do kraju eksperci oraz nadchodzi obfity materia informacyjny i naukowy. Zaczy si te pojawia coraz liczniejsze polskie publikacje na temat rnych aspektw rehabilitacji. Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej zajo si rehabilitacj zawodow. Ministerstwo Zdrowia zaczo wdraa zasady rehabilitacji do lecznictwa inwalidw i osb niepenosprawnych. Byo to dla Ministerstwa Zdrowia cakiem nowe zadanie. W kraju nie byo orodkw rehabilitacyjnych ani wykwalifikowanego personelu rehabilitacyjnego. W siatce pac suby zdrowia nie uwzgldniano etatw dla pracownikw potrzebnych w rehabilitacji, takich jak: kinezyterapeuta, psycholog, pracownik socjalny itp. Naley jednak podkreli, e Ministerstwo Zdrowia zajmowao si w owym okresie dwoma zagadnieniami o doniosym spoecznym znaczeniu, a mianowicie: opanowaniem chorb zakanych w kraju i obnieniem miertelnoci niemowlt. W tej sytuacji rehabilitacja w oczach

administratorw nie stanowia tak pilnej potrzeby jak dwa wspomniane zagadnienia. Dlatego te rehabilitacja w subie zdrowia zacza rozwija si bez nakazw odgrnych (cho za aprobat wadz) w klinikach i oddziaach ortopedycznych, gdzie potrzeba rehabilitacji ofiar wojny okazaa si najbardziej palc. Rozwijaa si z dobrej woli ordynatorw, lekarzy i personelu. Najwiksz trudnoci byo zorganizowanie penego zespou rehabilitacyjnego, ktry trzeba byo przyuczy przy ku chorego. Najatwiej byo pozyska i przygotowa magistrw wychowania fizycznego. Tote bardzo wiele placwek ortopedycznych uwaao w owym okresie, e rozwizao zagadnienie rehabilitacji swych chorych, jeli urzdzio sal gimnastyczn i zatrudnio mgra wf. Ta sytuacja przyczynia si do pewnego wypaczenia treci sowa rehabilitacja. Zaczto bowiem utosamia wiczenia ruchowe, a wic funkcjonaln rehabilitacj, z rehabilitacj waciw, ktra przecie w ciszych przypadkach musiaa by prac caego zespou (kompleksow), o czym atwo zapominano. Drugim nieporozumieniem terminologicznym, ktre powstao w o-wym okresie i do dzi jeszcze ujawnia si gdzieniegdzie, jest utosamianie rehabilitacji z ortopedi. Wynika to std, e w pierwszym okresie rzeczywicie w tej specjal noci rehabilitacja rozpowszechnia si najywiej i najszerzej i daa najbardziej przekonywajce wyniki. Tote wszystkie specjalnoci medyczne, ktre miay do czynienia z chorobami upoledzajcymi sprawno swych chorych, wprowadziy bardzo wczenie rehabilitacj do swego lecznictwa. Uczyniy to rwnie bez nakazw, z wasnej dobrej woli. Wrd nich wymieni naley: reumatologi, neurologi, neurochirurgi, kardiologi, pulmonologi, psychiatri, foniatri i in. Epidemia choroby Hemego-Medina {poliomyelitis), ktra nawiedzia nasz kraj w 1951 r. i w latach nastpnych, wykazaa, e rehabilitacja medyczna moe da najlepsze wyniki tylko wtedy, gdy jest zespolona (kompleksowa), to znaczy cile zwizana z rehabilitacj pedagogiczn, spoeczn i zawodow i powinna by kontynuowana a do uzyskania optymalnego wyniku. Z czasem wyoni si w naszej subie zdrowia pewien okrelony model rehabilitacji, ktry okaza si przydatny. Model ten uznaa w 1970 r. wiatowa Organizacja Zdrowia za godny polecenia. Rehabilitacja, dotychczas dowolnie stosowana, staa si wkrtce w kraju obowizkow czci leczenia, po dokonanej przez Ministerstwo Zdrowia reorganizacji lecznictwa w 1973 r. (wprowadzenie zespolonej opieki zdrowotnej). Rehabilitacja, jako proces spoeczno-medyczny, rozwina si w naszym kraju i bardzo szybko wysza poza zasig lekarski. Zainteresoway si ni liczne instytucje pastwowe i spoeczne, dla ktrych problemy osb niepenosprawnych byy bliskie. Wyrazem tego sta si rozwj pimiennictwa, ktrego auto rami byli: lekarze rnych specjalnoci, fizjopatolodzy, socjolodzy, kinezyterapeuci, psycholodzy, pedagodzy, ekonomici, prawnicy, architekci i urbanici, pracownicy administracyjni i in. Tymczasem sowo "rehabilitacja" wydawao si dla wielu okreleniem enigmatycznym, nie sprecyzowanym. Wywoao to liczne dyskusje, a nawet dochodzio do nieporozumie. Zaistniaa wic potrzeba opracowania encyklopedycznego sownika rehabilitacji. Sowo rehabilitacja pojawio si u Anglosasw po pierwszej wojnie wiatowej; byo ono wtedy trafnym okreleniem. aciskie habilitas oznacza zrczno, sprawno, a przedrostek re zwrotno. Rehabilitacj nazwano w owym czasie przywracanie wojskowym inwalidom wojennym sprawnoci utraconych w nastpstwie doznanych okalecze. Rozwi jaa si wic przede wszystkim rehabilitacja zawodowa - rola lekarza bya drugorzdn. Rehabilitacja odbywaa si w specjalnych orodkach, dokd kierowano inwalidw po zakoczeniu leczenia.

Po zakoczeniu II wojny wiatowej sytuacja ofiar wojny bya, szcz eglnie w Polsce, cakowicie inna ni po I wojnie wiatowej. Oprcz inwalidw wojskowych, mielimy du liczb inwalidw cywilnych -mczyzn, kobiet, dzieci i starcw. Brak w kraju orodkw rehabilitacyjnych spowodowa, e musielimy rozpocz rehabilitacj w klinice czy szpitalu ju w trakcie leczenia, co miao duo zalet i przyczynio si do powstania tzw. polskiego modelu rehabilitacji. Po pewnym czasie rehabilitacja z trzeciej fazy przesza w drug faz leczenia. Rola lekarza wysuna si teraz na pierwszy plan, on odpowiada za leczenie i za rwnoczesn rehabilitacj. Sowo rehabilitacja nie bardzo byo w Polsce popularne w pierwszych latach powojennych. Gdy jeden z ekspertw zagranicznych zapowiedzia w Poznaniu popularny wykad na temat rehabilitacji inwalidw, inwalidzi zbojkotowali wykad sdzc, e mowa bdzie o rehabilitacji inwa-lidwvolksdeutschw. Nawet zwizki zawodowe odnosiy si pocztkowo nieufnie do akcji wprowadzenia rehabilitacji. Rozesza si wrd nich pogoska, e rehabilitacja polega na obnieniu rent i na zmuszaniu inwalidw do pracy. Nam lekarzom sowo rehabilitacja wydawao si rwnie niezupenie waciwe. Coraz bardziej tracio swe pierwotne znaczenie. Cele rehabilitacji zmieniay si i poszerzay. Sowo to nie oddawao tego wszystkiego, co powinno obejmowa. U osb starszych celem rehabilitacji nie mogo by przywracanie zdolnoci do pracy, raczej staranie o zapewnienie niezalenoci od osb drugich i stworzenie warunkw do godziwego ycia w spoeczestwie. Dotyczyo to take tych wielu modszych osb, ktrych kalectwo byo cikie i nieodwracalne Nie mona byo rwnie mwi o przywracaniu sprawnoci dzieciom, ktre urodziy si z rnymi wadami, np. z brakiem koczyn, gdy ich nie miay. Odpowiedniejszym sowem byoby tutaj raczej sowo habilitacja, to znaczy wyrabianie nieuksztatowanych sprawnoci. Termin habilitacja jest jednak niezrczny, kojarzy si bowiem zbytnio z postpowaniem habilitacyjnym w celu uzyskania tytuu docenta. W jzyku polskim najbardziej odpowiednim okreleniem jest, sowo usprawnianie. Mona go czy dowolnie z przymiotnikiem, np. usprawnianie medyczne, spoeczne, zawodowe, psychologiczne, pedagogiczne. usprawnianie mowy itd. W 1969 r. skonsultowaem si z prof. drem Witoldem Doroszewskim i otrzymaem nastpujc odpowied: "W wieku XIX wysiek tworzenia polskiej terminologii lekarskiej polega w rozlegym zakresie na polonizowaniu terminw obcych, to znaczy na zastpowaniu nazw typu malaria, dyfteryt, takimi nazwami jak zimnica, botnica itp. Objaw ten tumaczy si wczesnymi warunkami politycznymi, by odruchem samoobrony narodowej, le zreszt skierowanym, bo wczanie si do midzynarodowej terminologii naukowej, uczestniczenie w midzynarodowym ruchu naukowym jest pomnaaniem si wasnego rodowi ska, a nie jego osabianiem". Prof, dr W. Doroszewski by przeciwnikiem stosowania sowa rehabilitacja w innym ni pierwotnym (prawnym) znaczeniu, tj. przywracania praw i czci osobom niesusznie oskaronym i ukaranym. Prof. W. Doroszewski proponowa zamiast sowa rehabilitacja termin rewalidacja, a w poszczeglnych przypadkach: reedukacja, readaptacja, resocjalizacja. Rewalidacja (validus - fizycznie sprawny) oznaczaaby jednak przywracanie fizycznych sprawnoci, nie mogaby wic odnosi si do umysowych sprawnoci, ani te do wspomnianych wyej dzieci z wrodzonymi brakami funkcjonalnymi. Terminy - reedukacja, readaptacja, resocjalizacja s uywane, lecz oznaczaj tylko cz procesu rehabilitacji, a nie jego caoksztat. Okazuje si wic, e nie mona znale lepszego okrelenia ni sowo rehabilitacja i trzeba przyj, e jest to termin umowny, wyraajcy midzynarodowo uzgodnion tre. Takie stanowisko zajy midzynarodowe i

 wiatowe organizacje rehabilitacyjne. Do takiego stanowiska przyczy si Polski Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Czowieka, powoany przez Polsk Akademi Nauk i kierowany przez prof. dr Jana Szczepaskiego, jako prezesa. Gdy komitet ten przystpi do opracowania "Ekspertyzy o sytuacji ludzi niepenosprawnych i o stanie rehabilitacji w PRL" (Warszawa, padziernik 1978 r.), rozpoczy si dyskusje na temat terminologii rehabilitacyjnej. Duo czasu zabrao uzgodnienie pogldw i ustalenie definicji. Obecnie nie tylko zwikszyo si fachowe pimiennictwo na tematy rehabilitacyjne, ale wzroso wymownie zainteresowanie samego spoeczestwa zagadnieniem osb niepenosprawnych. Wyrazem tego jest choby niedawne powoanie przy Radzie Ministrw Rady ds. Ludzi Starszych, Inwalidw i Osb Niepenosprawnych. Ukazanie si Encyklopedycznego sownika rehabilitacji jest niejako odpowiedzi na jego spoeczne zapotrzebowanie. Inicjatyw wydania sownika zawdziczamy Radzie Naukowej Pastwowego Zakadu Wydawnictw Lekarskich. Jest to szczliwa inicjatywa. Podziwiam odwag autorw, ktrzy podjli si pionierskiego opracowania i zebrania odpowiednich hase. atwo mona wyobrazi sobie, ile trudu kosztowao autorw uzgadnianie zestawu hase i ich sformuowania, aby unikn powtrze. Ostateczn ocen hase Encyklopedycznego sownika rehabilitacji redakcja powierzya prof. dr Kazimierze Milanowskiej, kierownikowi I Kliniki Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu. Prof. Milanowska podja si tego ogromnego zadania przy wsppracy specjalistw z AM w Poznaniu: dr med. Jadwigi Dembiskiej, dr med. Krystyny Mikulskiej, mgr psychologii Marii Stachowskiej, dr med. Grayny Wasilewskiej (z Kliniki Rehabilitacji), dr med. Lisieckiej (z Kliniki Psychiatrycznej), doc. dr hab. med. Boeny Galas-Zgorzalewicz (z Kliniki Neurologii). Z jakkolwiek opini spotka si pierwsze wydanie Encyklopedycznego sownika rehabilitacji, nie bdzie to miao tak wielkiego znaczenia, jak sam fakt ukazania si tej publikacji, ktra dziaa bdzie jak przysowiowy kij w mrowisku. Pojawi si krytyki, korekty i uzupenienia. Oby byo ich jak najwicej! Wszyscy autorzy zdaj sobie spraw, e dopiero zebranie caoci hase w jedn ksik moe ujawni luki i niedocignicia i da podstaw do opracowania drugiego, waciwego wydania dziea. Jest to pierwszy tego rodzaju sownik terminologiczny w Polsce. Nie wiem, czy istnieje podobny w jakimkolwiek innym jzyku. Naley podzikowa gorco zarwno wszystkim autorom za ich ogromny wkad w tworzenie tego dziea, jak i jego inicjatorom za podjcie tej wanej decyzji oraz Pastwowemu Zakadowi Wydawnictw Lekarskich za jej zrealizowanie. Ukazanie si tego wydawnictwa bdzie miao due znaczenie z rnych punktw widzenia. Zapocztkuje uporzdkowanie terminologii w tak dynamicznie rozwijajcej si dziedzinie, jak jest rehabilitacja osb starszych, inwalidw i osb niepenosprawnych. Uatwi prac tym wszystkim, ktrzy, z urzdu czy ze wzgldw naukowych lub zawodowych, zajmuj si tym zagadnieniem i przyczyni si do dalszego rozwoju wiedzy z zakresu rehabilitacji. Prof. dr Wiktor Dega Przewodniczcy Krajowego Zespou Specjalistycznego ds. Rehabilitacji oraz Przewodniczcy Komisji Rehabilitacji w Komitecie Terapii Dowiadczalnej Polskiej Akademii Nauk Pozna, dnia 11 IV 1984 roku Wprowadzenie '' " Przystpujc do pracy nad Encyklopedycznym sownikiem rehabilitacji mielimy wiele wtpliwoci dotyczcych waciwego wywizania si z trudnych i zoonych zada, jakie zawsze powstaj podczas przygotowania

nowych inicjatyw wydawniczych, w ktrych uczestniczy wiksza liczba wspautorw. Dodatkowo sytuacj nasz komplikowa fakt, i e nie mielimy wzorca w postaci ju opracowanego w polskiej literaturze fachowej sownika z dziedziny, ktra w ostatnich latach rozwina si znacznie, wykorzystujc postpy poszczeglnych dyscyplin medycznych. Zdawalimy sobie spraw z tego, e skoordynowanie wysikw kilkudziesiciu autorw reprezentujcych nauki medyczne, przyrodnicze i spoeczne moe przysporzy sporo nie dajcych si przewidzie trudnoci. Z drugiej za strony, pracujc w dziedzinie rehabilitac ji bylimy przekonani, e istnieje wielkie zapotrzebowanie spoeczne na tak publikacj, o czym wiadczyy sygnay pochodzce od osb zatrudnionych w placwkach rehabilitacyjnych oraz przygotowujcych kadry dla potrzeb tych placwek. Jak wiadomo, kada dyscyplina ma specyficzne dla siebie sownictwo, wasne metody i techniki badawcze. To, co jednemu specjalicie | wydaje si proste i jasne w obrbie dziedziny stanowicej przedmiot 5 jego zainteresowa, moe okaza si mao dostpne przecitnemu " czytelnikowi nie zorientowanemu szerzej w danej dziedzinie. Std w naszej pracy wynikay czsto takie sytuacje, e musielimy przeko -nywa autorw o koniecznoci dodatkowego wyjaniania niektrych okrele i sformuowa. Niekiedy zdarzao si, e dostarczone do Redakcji hasa - mimo wczeniejszej selekcji i wsplnych uzgodnie - powtarzay si i trzeba byo dugo zastanawia si, ktre z nich .a wybra. W naszych decyzjach kierowalimy si przede wszystkim wasnym osdem popartym dodatkowymi konsultacjami ze specjalistami spoza zespou autorskiego. Zdajemy sobie spraw, e wszelkie niedoskonaoci i braki pod tym wzgldem mog nas obcia. Jeli dotr do nas gosy wyraajce swj stosunek do niektrych niedocigni z tym zwizanych, postaramy si je uwzgldni przy ewentualnym nastpnym wydaniu Sownika. Z pewnoci Czytelnikom bdzie si wydawa, .e pewne hasa zostay omwione w sposb nieproporcjonalny - jedne s zbyt rozwleke, inne zbyt skrtowe; Pod tym wzgldem staralimy si zostawia autorom moliwie szeroki margines swobody, ingerujc tylko w przypadku racych dysproporcji. Niektre hasa mog budzi wtpliwoci, e nie wi si bezporednio tematycznie z problematyk rehabilitacji, e nale raczej do kategorii rnych dziaw terapii lub diagnozy. Warto jednak wzi pod uwag fakt, e wszystkie hasa zostay dobrane na podstawie czstoci wystpowania w teorii i praktyce rehabilitacyjnej, ktra coraz bardziej staje si - podobnie jak profilaktyka - jednym z wanych etapw w poszczeglnych specjalnociach medycznych. Zostawialimy decyzj o wczeniu tych hase autorom, uznajc, e bdc reprezentantami rnych specjalnoci medycznych najlepiej orientuj si, czy dane haso warto szerzej omawia, czy te je tylko zasygnalizowa uwaajc, e Czytelnik posiada moliwo rozszerzenia swej orientacji w tym zakresie, sigajc do innych rde. Staralimy si w zasadzie nie przedstawia biografii osb, posiadajcych zasugi w dziedzinie rehabilitacji. Zrobilimy jednak kilka wyjtkw od tej zasady, kierujc si myl, e Czytelnik chciaby rozszerzy sw wiedz, sigajc do publikacji tych osb, ktre na trwae weszy do nauki w interesujcej nas'dziedzinie. Zrezygnowalimy rwnie - ze wzgldu na brak miejsca - z podawania rde bibliograficznych, cho r ozumiemy, e w wielu przypadkach byoby to celowe i poyteczne. Bardziej znane okrelenia zaczerpnite z leksykonu nozologicznego zostay podane w jzyku aciskim, poniewa wydawao si nam, e moe to uatwi identyfikowanie niektrych poj zwizanych z jednostkami chorobowymi, majcymi zastosowanie w postpowaniu rehabilitacyjnym. Z pewnoci przydayby si take synonimy poszczeglnych hase w jzyku angielskim lub innych jzykach kongresowych, co miaoby swe gbokie uzasadnienie.

Przypuszczamy, e w jednym z nastpnych wyda uda nam si zrealizowa plan, by wszystkie hasa wzbogaciy si przynajmniej o jeden synonim w jzyku angielskim. Redakcja rozwaaa celowo doczenia materiau ilustracyjnego, umoliwiajcego lepiej zrozumie tre niektrych hase. Ze wzgldw technicznych oraz wskutek naglcych terminw zmuszeni bylimy zrezygnowa z rycin. Sdzimy, e w nastpnym wydaniu bdzie to moliwe. Mimo najlepszych stara, jakie towarzyszyy przygotowaniu Sownika, nie udao si unikn niedocigni zarwno w kompozycji, jak i treci oddanego do rk Czytelnika dziea. Chcielimy zawrze w nim podstawowy zasb informacji zgodny z aktualn wiedz dotyczc szerokiego wachlarza zagadnie rehabilitacji. Z pewnoci zabrako w tym opracowaniu niektrych hase, a z kolei zamieszczone mog si wydawa mniej potrzebne. Jak zwykle w przypadku pierwszych prb w tego typu publikacji dopiero gosy Czytelnikw i ich ocena pozwalaj zorientowa si lepiej, jakie modyfikacje powinny by dokonane. Bdziemy wdziczni za nadsyanie na adres Redakcji uwag, ktre pozwol nam wprowadzi konieczne uzupenienia i wzbogacenia w nastpnym wydaniu Sownika. Jeli mimo wszystko Slownik ten okae si pomocny specjalistom, praktykom, osobom zajmujcym si dziaalnoci rehabili tacyjn i dydaktyczn - cel, jaki sobie postawili wydawcy, redaktorzy i autorzy, bdzie osignity. Tadeusz Gakowski, Jerzy Kiwerski abazja; niemono chodzenia lub zaburzenia chodu z tendencj do padania w ty, czsto z -> astazj. Moe wystpowa jako konwersyjny objaw w nerwicy histerycznej, a take w chorobach mdku i patw czoowych. (Z. K., T. S.) aberracje chromosomw; nieprawidowe przemieszczenie si (translokacja), zmiany w budowie (delecja), posiadanie niewaciwej liczby ch. (poli ploidia). Niekiedy z a. ch. czy si obecno pewnych charakterystycznych cech dermatoglifw (linii papilarnych doni). A. ch. czsto wi si z upoledzeniem umysowym (7'. G.) ahsence - napad padaczkowy maty abulia; upoledzenie zdolnoci do podejmowa nia decyzji i dziaania. Wystpuje w tzw. zespole apatyczno-abu-licznym, w - depresjach. -* zespo-. ach psychoorganicznych, szczeglnie przy uszkodzeniu patw czoowych mzgu. (Z. K., T. S.) adaptacja; przystosowanie; w znaczeniu oglnym: 1. adekwatna zmiana zachowania w zalenoci od okrelonej sytuacji i warunkw yciowych, pozwalajca na optymalne funkcjonowanie; 2) reakcja przystosowawcza do okrelonej sytuacji bodcowej. Pojcie a. wystpuje w rnych naukach: biologii, psychologii i socjologii. W rehabilitacji osb niepenosprawnych szczeglne znaczenie ma: -> a. psychiczna i -> a. spoeczna. (T. M.) adaptacja psychiczna; w odniesieniu do osb niepenosprawnych (inwalidw) - proces wewntrznych przemian (psychicznych), ktry zapewnia im funkcjonowanie w warunkach niepenosprawnoci (inwalidztwa). Przebiega on; 1. w sferze intelektualnej - polega na modyfikacji wyobrae, poj i sdw o samym sobie i otaczajcym wiecie (uksztatowanie lub zmodyfikowanie obrazu samego siebie), a w zwizku z tym przyA jecie nowego (zmienionego) systemu wartoci, ocen, nastawie i oczekiwa od ludzi i wiata zewntrznego; 2) w sferze emocjonalnej - polega na przywrceniu normalnej struktury emocjonalnej, a wic adekwatnych reakcji emocjonalnych, wytworzeniu odpornoci (tolerancji) na sytuacje trudne, wykorzystaniu emocji jako motyww dziaania prowadzcego do defrustracji i pokonywania trudnoci; 3) w sferze be.hawioralnej - polega na zmianie

zachowania i dostosowaniu si do wymogw i ogranicze wynikajcych z niepenosprawnoci (inwalidztwa). A. p. czy si z - adaptacj spoeczn. (F. M.) adaptacja spoeczna osb niepenosprawnych; przystosowanie do warunkw yciowych zmienionych wskutek kalectwa i przez to wymagajcych zmodyfikowania wasnych postaw osoby niepenosprawnej; take odpowiednie zmiany stosunku, jaki przejawia najblisze otoczenie. Mimo zakoczonego procesu rehabilitacji leczniczej inwalida moe nie uzyskiwa wszystkich korzyci z tym zwizanych, jeli nie zostay stworzone warunki niezbdne dla przystosowania spoecznego. Bariery spoeczne, takie jak: niewaciwe postawy, krzywdzce uprzedzenia, nieznajomo lub niedocenianie potrzeb osoby niepenosprawnej mog stanowi powan przeszkod w procesie adaptacji spoecznej. Zob. te postawy wobec inwalidw. (T. G.) adaptacja stanowiska pracy adaptacja stanowiska pracy -> przystosowanie stanowiska pracy adaptacja starego czowieka; nabywanie przez ustrj zdolnoci do ycia w okrelonym rodowisku. Jednym z kryteriw medycznych i psychologicznych staroci jest przebieg procesu adaptacji. Wraz ze starzeniem si czas adaptacji sukcesywnie wydua si. Adaptacja psychiczna czowieka starego, jej czas i skuteczno zale: od stopnia aprobaty nowej sytuacji, jej odmiennoci, satysfakcji, nagrody, ktra c zeka po zaadaptowaniu si, realnoci celu i pomocy rodowiska. Wydaje si, e problem adaptacji jest jednym z kluczowych zagadnie geron-tologii. W odniesieniu do procesw spoecznych mona uywa pojcia przystosowanie spoeczne na okrelenie celowego d enia czowieka starego do lepszego wzajemnego przystosowania si do rodowiska spoecznego. Naley podkreli, e starzenie si i adaptacja s to procesy przeciwstawne. Starzenie to petryfikacja, adaptacja za jest wyrazem gotowoci do akceptacji czstych zmian. (J. S.-P.) adaptacja zawodowa inwalidw; wany element rehabilitacji zawodowej polegajcy na przystosowaniu si inwalidw do wymaga pracy i rodowiska pracy. Odnosi si ona w szczeglnoci do modych inwalidw, przystpujcych po raz pierwszy do pracy lub inwalidw zmieniajcych prac. A. z. przejawia si w efektywnym wykonywaniu zada zawodowych i waciwym zachowaniu si w sytuacjach pracy, jak te w satysfakcji z pracy. O a. z. inwalidw decyduj takie czynniki. jak: 1. przygotowanie inwalidy lo pracy; 2) dobr rodzaju i warunkw pracy uwzgldniajcych obnion zdolno do pracy, a take zainteresowania i aspiracje zawodowe inwalidy; 3) przygotowanie rodowiska pracy do wspdziaania (wsppracy) z inwalid. Szczeglne znaczenie dla a. z. inwalidw ma waciwa opieka rehabi-litacyjno-socjalna nad inwalidami, zwaszcza w pocztkowym okresie zatrudnienia. Obowizek ten spoczywa na zakadowych 'subach do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidw w zakadach pracy (zakadowym instruktorze inwalidzkim, wewntrzzakadowej komisji do spraw zatrudnienia i rehabilitacji inwalidw, przemysowej subie zdrowia) oraz zespo-ach rehabilitacyjnych w spdzielniach inwalidw. (T. M.) adiadochokincza; niemono wykonania lub - czciej - spowolnienie ruchw naprzemiennych. (J. K.) aerosoloterapia; stosowanie w celach leczniczych do inhalacji lekw i innych substancji (sole) rozpuszczonych w wodzie. Roztwr jest rozpylany w taki sposb, aby otrzyma czsteczki o rednicy ok. l mikrometra (aeroso1.. (J. J.) afazja; zaburzenie mowy wynikajce z uszkodzenia mzgu. W klasycznym podziale rozrnia si a. moto-ryczn i sensoryczn. Pierwsza dotyczy ograniczenia lub zniesienia zdolnoci wypowiadania si; zwana jest te a. ruchow. Zostaa opisana po raz pierwszy w 1861 r. przez francuskiego

neurologa P. Broca, ktry przedstawi objawy wystpujce u pacjenta z uszkodzeniem majcym miejsce w trzecim zakrcie pata czoowego lewej (dominujcej) pkuli mzgu. W 1874 r. C. Wernicke, niemiecki lekarz, przedstawi spostrzeenia dotyczce lokalizacji uszkodzenia mzgu, ktre wywouj a. sensoryczn, polegajc na niezdolnoci rozumienia tego, co pacjent syszy. Uszkodzenia te obejmoway tyln cz wyszego zwoju w pacie skroniowym. Okolica mzgu odpowiedzialna za zaburzenia mowy typu a. motorycznej nosi odtd nazw orodka Broca, a zaburzenia o charakterze a. senso-rycznej (czuciowej) wizane s z okolic Wernickego. Postpy wiedzy w zakresie neuropsychologii, neurolingwi-styki oraz neurochirurgii przyczyniy si do wyrnienia wielu skadnikw istotnych dla rozpoznania i szczegowego analizowania rnych postaci a. Wiele wartociowych danych na temat natury i rodzaju wystpujcych objaww mona uzyska podczas obserwowania dynamiki zmian w trakcie rehabilitacji. Istniej rozbudowane programy postpowania rehabilitacyjnego, w ktrych istotn rol odgrywaj elementy rwnolegego oddziaywania na funkcje mylenia i tworzenia symboli sownych. (T. G.) afazja amnestyczna; a. nominalna; anomia: zaburzenie pamici nazw i poj przy zachowanej zdolnoci rnicowania znaczenia sw i atwej aktualizacji nazwy po podpowiedzeniu pierwszej sylaby. (5'. Z.-Ch.) afazja cakowita; a. totalna; zniesienie wszystkich funkcji mowy z niemonoci porozumiewania si, take za pomoc mimi ki i gestw (amimia). (S. Z.-Ch.) afazja czoowa - afazja ruchowa afazja czuciowa; a. sensoryczn; a. skroniowa; a, recepcyjna; wybircze zaburzenie rozumienia mowy przy zachowanym suchu i monoci mwienia. Percepcja wypowiedzi sownej -moe bycakowicie zniesiona (guchota sowna - cakowita niemono identyfikacji dwikw mowy) lub w rnym stopniu zaburzona. Moe to by zaburzenie identyfikacji sw z przedmiotem albo czynnoci, niemono rnicowania przedmiotw o podobnym brzmieniu, bd te niemono rozumienia jedynie rozwinitych wypowiedzi o zoonych konstrukcjach fleksyjnych przy prawidowym rozumieniu poszczeglnych sw i krtkich zda. Utrata kontroli nad afonia zwizkiem znaczeniowym sowa z przedmiotem wypowiedzi moe wtrnie zaburza ekspresj sown (tworzenie wypowiedzi skadajcych si z niepowizanych znaczeniowo, lecz poprawnych artykulacyjnie sw lub oderwanych czci zda, bd te tworzenie neologizmw skadajcych si ze szcztkw rnych wyrazw - tzw. a. argonowa). {S. Z.-Ch.) afazja dynamiczna; zaburzenie mowy spontaniczne i niemono tworzenia rozwinitych wypowiedzi na dany temat, przy zachowanej zdolnoci powtarzania sw i lakonicznych odpowiedzi na pytania (jedna z form - afazji ruchowej). (S. Z.-Ch.) afazja motoryczna -> afazja ruchowa afazja nominalna - afazja amnestyczna afazja recepcyjna -> afazja czuciowa afazja rozwojowa -> alalia afazja ruchowa; a. motoryczna; a. czoowa; wybircze zaburzenie czynnoci mowy, zdolnoci wyraania myli sowami. Ek spresja sowna moe by cakowicie zniesiona (a. totalna) bd w rny m stopniu zaburzona; zaburzenie artykulacji gosek, niemono pynnego czenia ich w sylaby i sowa, niemono tworzenia rozwinitych wypowiedzi. (S. Z. -Ch.) afazja sensoryczn - afazja czuciowa afazja skroniowa - afazja czuciowa afazja totalna - afazja cakowita

afiliacja; potrzeba nawizywania bliskich kontaktw spoecznych i przynalenoci do kogo lub do jakiej grupy. A. czy si z poczuciem niepewnoci co do wasnych prz edsiwzi i potrzeb wzmocnienia poczucia swej tosamoci. Potrzeba a. charakteryzuje osoby ze sabszym "ja". (T. G.) afonia; brak gosu; wystpuje w wyniku takich przyczyn, jak: operacyjne usunicie strun gosowych, pod wpyagnozja wem przecienia narzdu gosu, wskutek przewlekego zapalenia krtani i z innych powodw. A. moe te by nastpstwem silnych przey emocjonalnych, pod wpywem ktrych wystpuje zwiotczenie i niedowad czynnociowy mini krtani. Zob. te krta, wycicie.(F. G.) agnozja; niezdolno rozpoznawania przedmiotw spowodowana zmianami organiczr mi w mzgu. czy si moe z apraksj i afazj. Wyrnia si a. suchow, czyli niezdolno rozpoznawania sw i dwikw, a. wzrokow, a. dotykow. Istniej metody suce specjalnie do oceny rnego rodzaju a., stosowane w przypadku dzieci i dorosych, u ktrych podejrzewa si mniej lub bardziej nasilone uszkodzenia centralnego ukadu nerwowego. A. jest zaburzeniem ograniczajcym znacznie rozwj funkcji porozumiewania si i rozwj umysowy dziecka. Wraz z ustpowaniem a. obserwuje si popraw w zakresie zdolnoci jzykowych. (T. G.) agnozja dotykowa; astereognozja; niemono rozpoznawania przedmiotu za pomoc dotyku, przy nieza -burzonym czuciu powierzchownym i gbokim. (S. Z.-Ch.) agnozja suchowa; niemono rozpoznawania dwikw, bezporednia przyczyna afazji czuciowej. (S. Z.-Ch.) agnozja topograficzna; autotopagno-zja; brak orientacji w zakresie wasnego ciaa. (S. Z.-Ch.) agonista: protagonista; w ukadzie ruchu - misie wykonujcy waciwy skurcz dla uzyskania zamierzonego ruchu. (J. K.) agrafia; zaburzenie zdolnoci pisania przy prawidowym intelekcie i zachowanej sprawnoci rk. (S. Z. -Ch.) agramatyzm; zaburzenia w zakresie poprawnego - pod wzgldem gramatycznym - formuowania wypowiedzi sownych. A. wystpuje w niektrych zaburzeniach mowy pochodzenia orodkowego (mzgowego). Chory moe myle poprawnie i wyraa oglny sens wypowiedzi w sposb zrozumiay, lecz nie potrafi zbudowa zdania cakowicie poprawnego gramatycznie. (T. G.) agrawacja; wyolbrzymianie (wiadome lub podwiadome) przez chorego przeywanych dolegliwoci i zaburze. Moe wystpowa w chorobach somatycznych, w -> nerwicach, w - depresji, w - psychozach reaktywnych i innych zaburzeniach psychicznych. Wystpieniu i utrwalaniu a. sprzyja sytuacja, w ktrej gboko zmian chorobowych moe przynie choremu korzyci (np. odszkodowanie, renta). (Z. K., T. S.) agresja; wrogie zachowanie fizyczne lub sowne skierowane wobec otoczenia lub wobec siebie (autoagresja), wywoane psychicznymi stanami emocjonalnymi, takimi jak: gniew, strach, lk, napicie, rozdranienie. A. moe by skierowana na osob lub przedmiot wywoujcy te emocje lub na obiekt zastpczy. W zaburzeniach psychicznych a. wystpuje najczci ej: w -> zespole paranoidalnym np. jako prba obrony przed domniemanym przeladowc, w -> depresji, najczciej jako prba samobjcza, w -> manii, gdy otoczenie usiuje ograniczy patologiczn aktywno chorego, w - zespole psychoorganicznym. na skutek wybuchowoci, draliwoci, dysforii, oraz w -> zaburzeniach osobowoci. (Z. K.. T. S.) akalkulia; utrata zdolnoci liczenia i rachowania. (5'. Z. -Ch.) akceleracja rozwoju; zjawisko przyspieszania procesw rozwojowych, obserwowane w rnych spoeczestwach lub grupach spoecznych, zachodzce

pod wpywem urbanizacji, zmian w sposobie ywienia, uprzemysowienia. A. r. nie zawsze jest aktywno fizyczna niedostateczna zjawiskiem korzystnym i nie ma charakteru liniowego. Stanowi przedmiot zainteresowa antropologw i fizjologw, jeli chodzi o rozwj fizyczny dzieci i modziey. A. r. umysowego i emocjonalnego jest obserwowana w ostatnich latach przez psychologw i poddawana dugofalowym badaniom w zespoach wielospecjalistycznych. (F. G.) akceptacja inwalidztwa; jest postaw zapewniajc pozytywny stosunek do rehabilitacji oraz zmian, jakie wi si z potrzebami przystosowania si do nowych warunkw ycia. Wiele osb, zwaszcza dotknitych kalectwem wskutek wypadku lub zabiegu chirurgicznego, nie moe si pogodzi z nagle zaistnia sytuacj, w jakiej si znaleli. Donios rol w zaakceptowaniu przez osob niepenosprawn zaistniaej sytuacji i wszystkich konsekwencji czcych si z kalectwem odgrywa oddziaywanie psychoterapeutyczne prowadzone od samego pocztku oraz czone z rehabilitacj lecznicz. {T. G.) akcja nieprzetartego szlaku; wykorzystanie zaj prowadzonych w ramach organizacji harcerskiej do oddziaywa wychowawczych na dzieci i modzie niepenosprawn. Druyny harcerskie organizowane s np. przy placwkach szkolnictwa specjalnego, przy szpitalach i sanatoriach, w ktrych przebywaj na leczeniu i rehabilitacji dzieci i modzie niepenosprawna. (T". G.) akroccfalia; skrcenie czaszki w wymiarze przednio-tylnym, zwizane z przedwczesnym zro niciem szwu wiecowego; towarzyszy mu nieraz znieksztacenie koci twarzy. A. czy si z upoledzeniem umysowym. Zob. te anomalie somatyczne. (T. G.) akton; misie lub cz (np. gowa) minia, ktrego wkna maj jednakowy lub zbliony kierunek przebiegu wzgldem osi obrotu w stawach, ponad ktrymi przebiega. A. skada si z setek lub tysicy ->jednostek motorycz-nych. Liczba pobudzonych jednostek motorycznych decyduje o wartoci siowej a. A. s np. wszystkie gowy minia czworogowego uda, cz przednia, rodkowa i tylna minia naramiennego. Zob. te: funkcjonalno minia; funkcja minia; klasa minia. (A. K.) aktywizacja zawodowa inwalidw - zatrudnienie inwalidw aktywno bioelektryczna minia; wytwarzanie potencjaw elektrycznych w czasie czynnoci wkien miniowych -> jednostki motorycznej minia. S to prdy o czstotliwoci od kilku Hz do kilku kHz. o napiciu od kilku (JI.V do kilku mV. Rejestracja tych prdw nazywa si -> elektromiografi. {A. K.) aktywno fizyczna nied ostateczna; hipokineza; powoduje zmiany czynnoci fizjologicznych, gwnie przemiany materii i krenia, uatwiajce powstawanie niektrych chorb, w tym miadycy i zwizanych z ni chorb ukadu krenia. Najszybsze narastanie niekorzystnych zmian wystpuje przy zupenym -> unieruchomieniu. Gboko i trwao tych zmian zaley od stopnia i czasu trwania hipokinezji i od tego, czy wystpowaa ona w okresie rozwojowym czy pniej. Wykazano, e zagroenie chorob wiecow i nagym zgonem w przebiegu tej choroby jest odwrotnie proporcjonalne do wysiku fizycznego w pracy zawodowej. I tak zagroenie nagym zgonem u ludzi pracujcych z najmniejszym wysikiem fizycznym jest 3.5 razy wiksze ni u pracujcych w stanie maksymalnego wysiku. U ludzi wytrenowanych, przystosowanych do duego wysiku, przemiana materii jest nastawiona anabo-licznie i wystpuje parasympatykotoaktywno zawodowa starych ludzi

ni. U tych ludzi zaprzestanie wysikw wiedzie do otyoci. A. f. niedostateczna jest zaliczana do czynnikw zagroenia (ryzyka) chorb ukadu krenia i czsto czy si z innymi czynnikami zagroenia, takimi jak: otyo, hipercholesterolemia, gli -kozuria i in., poniewa wysiek fizyczny, jako najwaniejsza pozycja rozchodu w bilansie energetycznym, przyczynia si do regulacji poziomu tuszczw, cholesterolu i cukru we krwi. Jako wystarczajcy dla utrzymania zdrowia przyjmuje si wysiek przyspieszajcy akcj serca u mczyzn do 120 uderze na minut (2Hz) przez 20 minut codziennie, za u kobiet o 15 do 2 0% mniejszy. (J. .) aktywno zawodowa starych ludzi; kontynuowanie bd podejmowanie pracy zawodowej przez osoby, ktre osigny wiek emerytalny. Obowizujce w Polsce oglne zasady granicy wieku produkcyjnego wynosz: dla kobiet - 60 lat, a dla mczyzn -65 lat. Istniej jednak pewne odstpstwa dla poszczeglnych grup zawodowych bd to ze wzgldu na szczeglnie trudne warunki pracy (np. grnicy), bd te specjalne predyspozycje i sprawnoci niezbdne do wykonywania danej pracy (np. piloci). Problem a. z. starych ludzi rozpatrywany jest najczciej w dwch aspektach: ekonomicznym -jako kwestia proporcji midzy liczb ludnoci w wieku produkcyjnym a liczb osb w wieku poprodukcyjnym, i psychospoecznym - wicym si z potrzeb aktywnego dziaania czowieka oraz poczucia przydatnoci spoecznej. Wskanik aktywnoci zawodowej ludzi starych na wsi ksztatuje si od lat na poziomie rednio 85%, w miecie natomiast podlega silnym wahaniom w zalenoci od sytuacji na rynku pracy. [J. S.-P.) akumetria -> audiometria sowna akupunktura; metoda leczenia (zapoyczona z medycyny chiskiej) za pomoc wkuwania, w cile okrelone miejsca skry, cienkich srebrnych lub zotych igie; a. stosowana w Polsce gwnie w leczeniu zespow blowych. (S. Z.-Ch.) alalia; afazja rozwojowa; wystpuje u dzieci przed zakoczonym rozwojem mowy. Charakteryzuje si trudnociami w rozumieniu przez dziecko mowy, w powtarzaniu usyszanych przez nie wypowiedzi i ograniczeniami zdolnoci gonego wypowiadania si. U dzieci z a. nie wy stpuj cechy pierwotnego upoledzenia umysowego, cho zdarza si, e s one uwaane za upoledzone. Istnieje wiele uwarunkowa tego typu odchyle od normy, a ustalenie przyczyn powstawania a. udaje si nieraz dopiero w trakcie postpowania usprawniajcego. (T. G.) aleksja; utrata zdolnoci czytania przy prawidowym intelekcie i zachowanej ostroci wzroku (wariant agnozji wzrokowej). [S. Z. -Ch.) alfabet palcowy; system znakw oparty na ruchach i ukadach palcw, w ktrym poszczeglnym goskom odpowiadaj osobne uoenia lub ruchy palcw. A. p. oddaje usugi w przekazywaniu informacji i ksztaceniu osb guchych. Znany jest take pod nazw daktylografii (daktylologii) i czsto stanowi rodek uzupeniajcy dla -* mowy migowej, gdy chodzi o przekazanie takich danych, ktre nie dadz si okreli gestami, jak: nazwiska, liczby, daty itp. (T. G.) alkoholizacja; podawanie alkoholu drog pozajelitow w celach leczniczych. W rehabilitacji a. stosowana niekiedy w leczeniu spastycznoci, jak rwnie zespow blowy ch. (S. Z.-Ch.) alkoholizacja misni; wstrzykiwanie 30-procentowego alkoholu w punkty motoryczne mini. (S. Z. -Ch.) alkoholizacja nerww i zwojw; nastrzvkiwanie odcinka nerwu lub zwoju nerwowego 80-procentowym roztworem alkoholu w celu okresowego wyczenia jego czynnoci. (S. Z. -Ch.) alkoholizm; uzalenienie od alkoholu polegajce m. in. na: utracie kontroli nad piciem, przeywaniu objaww godu alkoholowego, skoncentrowanie myli na piciu alkoholu i uywaniu go w sposb przekraczajcy kulturowe wzorce przyjte w rodowisku pijcego oraz

utracie zdolnoci reagowania na sankcje spoeczne (na zagroenie utrat pracy, rozwodem itp.), wystpowaniu po wytrzewieniu zespou abstynencyjnego (tj. pocenia si, nudnoci, wymiotw, drenia, lkw, rozdranienia). Czasem w zespole abstynencyjnym wystpuj elementy lub peen obraz -> majaczenia alkoholowego lub napady drgawkowe. W przebiegu a. tolerancja na alkohol zmienia si (zwiksza lub zmniejsza). W naduywaniu alkoholu wyrnia si fazy: wstpn i ostrzegawcz, w ktrych wystpuje epizodyczne, pniej nawykowe picie nadmierne, i faz naogu alkoholowego, w ktrej w peni ujawnia si zesp uzalenienia od alkoholu. A. w Polsce jest zjawiskiem powszechnym, co wie si m. in. z tradycyjnym kodeksem obyczajowym i spoecznym przymusem picia. Zmiana norm obyczajowych - usunicie alkoholu z uroczystoci rodzinnych, towarzyskich, z zakadw pracy - jest podstawowym czynnikiem profilaktyki a. Przecitnie co dziesita osoba "zwyczajowo" naduywajca alkoholu przechodzi w faz uzalenienia. W przebiegu alkoholizmu wystpi mog psychozy alkoholowe, takie, jak: -> majaczenie, halu-cynoza alkoholowa (utrzymujce si omamy suchowe), psychoza Korsa-kowa (trwaa utrata zdolnoci zapamitywania z wypenieniem luk pa ambitendencja miciowych - konfabulacjami, ktrej towarzyszy zwykle zapalenie wieloner-wowe), otpienie. A. przejawia si te zmianami somatycznymi (marsko wtroby, nieyty odka, nieyt krtani), wskutek ktrych dugo ycia alkoholikw jest o 10 -22 lat krtsza od oczekiwanego. Do skrcenia ycia przyczynia si te kilkakrotnie zwikszona wypadkowo w tej grupie osb i czsto samobjstw, 3 -9 razy wysza ni w oglnej populacji. Leczenie polega na wielostronnym oddziaywaniu psychospoecznym (szczeglnie w przypadkach z objawami psychodegradacji) i medycznym, a take psychoprofilaktycznym wobec rodziny. (Z. K., T. S.) alloplastyka sprynowa; metoda operacyjna leczenia urazowych uszkodze krgosupa (wprowadzona do praktyki klinicznej przez Weissa), polegajca na zastpieniu rozerwanych wizade krgosupa - par spryn poczonych z haczykami zaczepionymi na ukach krgw (zwykle dwa krgi powyej i dwa poniej miejsca uszkodzenia). A. s. jest szczeglnie przydatna w leczeniu zwichni oraz zama krgw fleksyjnych bd kom -presyjno-fleksyjnych, przebiegajcych z zachowaniem caoci wyrostkw stawowych i tylnej czci zamanego trzonu. Metoda ta, przywracajc elastyczn stabilno krgosupa, pozwala na podjcie wczesnej pionizacji biernej (ka ywieckie, stoy pionizacyjne) oraz czynnej (zwykle w 3 -4 tygodnie od urazu). Umoliwia ona znaczne skrcenie czasu hospitalizacji po osigniciu moliwie penej sprawnoci funkcjonalnej chorego (zalenej od wysokoci i stopnia uszkodzenia u -kadu nerwowego). (J. K.) ambitendencja; denie do jednoczesnej realizacji sprzecznych ze sob celw. Moe si czy z -> ambiwa-lencj; a. wystpuje w schizofrenii, ainbiwaJencja nerwicach, zaburzeniach osobowoci. (Z. K., T. S.) ambiwalencja; jednoczesne przeywanie sprzecznych stanw emocjonalnych, np. mioci i nienawici. W stanach patologii wystpuje w schizofrenii, nerwicach, zaburzeniach osobowoci, czsto cznie z -> ambitenden-cj. (Z. K., T. S.) ambiwalflicja uczu; zmieniajce si bez logicznego uzasadnienia reakcje uczuciowe, stanowi jeden z charakterystycznych objaww schorzenia psychicznego. A.u. moe powodowa powaniejsze trudnoci w kontrolowaniu interakcji spoecznych i ogranicza zdolno przystosowania si do otoczenia. (T. G.) amcncja -> spltanie Amerykaskie Towarzystwo do Spraw Upoledzenia Umysowego;

organizacja majca duy wkad w rozwj bada zwizanych z rnymi aspektami diagnozy, wychowania, leczenia i rehabilitacji osb upoledzonych umysowo. Z inicjatywy tego towarzystwa opracow ane zostay rozmaite metody oceny (m. in. Skala zachowania przystosowawczego dzieci i modziey). Rwnie na jego zlecenie ustalono zasady i stworzono now 5stopniow klasyfikacj upoledzenia umysowego, na ktrej wzorowana jest klasyfikacja 4-stopniowa, zalecana w krajach europejskich przez wiatow Organizacj Zdrowia. (T. G.) anmc/ja: objaw z krgu zaburze -* pamici, niemono przypomnienia sobie minionych zdarze, moe by cakowita lub czciowa. Dotyczy zwykle okresu, w ktrym wystpoway zaburzenia wiadomoci (np. po urazach mzgu, zatruciach, w padaczce). Moe obejmowa pewien okres przed chorob - wtedy jest to a. wsteczna. (Z. K., T. S.) amplituda dwiku; cecha akustyczna odpowiadajca nateniu bodca. Jest to maksymalne odchylenie drgajcych czsteczek od stanu spoczynkowego. ilustrowane na wykresie sinusoidalnym pionowymi wychyleniami w stosunku do linii poziomej. Od wielkoci a. zaley sia syszanych dwikw. (F. G.) amputacja; amputat io', odcicie; operacyjne usuniciejakiego org anu, koczyny lub jej czci. Rozrniamy: a. otwart - odjcie koczyny z pozostawieniem rany pooperacyjnej, zamknicie rany nastpuje w pniejszym terminie, lub te rana goi si przez ziarninowanie, oraz a. zamknit - odjcie koczyny z zeszyciem rany operacyjnej (powizi, skry) w czasie pierwszej operacji, uformowanie kikuta. A. w zakresie koczyn grnych i dolnych s przeprowadzone na rnych wysokociach. Szczeglnym przypadkiem s a. palcw rki doni i stp. (Z. N.) amputacja mioplastyczna; amputatio mioplastica: polega na uzyskaniu dobrze ukrwionego i bezbolesnego kikuta, o ustalonych i zrwnowaonych przyczepach obwodowych mini. przez zeszycie antagonistycznych grup miniowych z sob i z obwodowym odcinkiem koci. Kikut uformowany mioplastycznie jest warunkiem korzystania z protezy penokontaktowej. (Z. N.) analiza akustyczna; rozoenie na podstawowe parametry (czstotliwoci i natenia) zarejestrowanego na tamie magnetofonowej zapisu dwikowego. Powstaje wwczas widmo akustyczne (spectrum) dwiku. A. a. jest metod pomocnicz w diagnostyce niektrych zaburze mowy i gosu; stosowana jest do czsto w rehabilitacji foniatrycznej. [T. G.) analiza czynnikowa; metoda ilociowego opracowywania wynikw bada psychologicznych, wykorzystujca podejcie korelacyjne i szukajca czynnikw warunkujcych zaistniae wspzalenoci midzy wynikami bada. Przy poszukiwaniu wspomnianych czynnikw a. c. posuguje si take zasadami i metodami analizy trygonometrycznej. Od czasw swych prekursorw, G. H. Thomsona (1939) i 1. 1. Thurstone'a (1947), a. c. wzbogacia sw metodyk i stale doskonali swe metody. (T. G.) analiza mikroruchw; ma zastosowanie w operacjach bardzo krtkich, wielokrotnie si powtarzajcych. Metoda ta rejestruje czynnoci wykonane w uamkach sekund. Frank B. Gilberth rozdzieli ruchy na elementy (atomy), ktre nazwa "therblingami" (od nazwiska Gilberth czytanego wspak). S one nastpujce: transport bez adunku; chwycenie; trzymanie; puszczenie; nastawianie; zczenie; rozczenie; ustawienie; szukanie; wybranie; planowanie; kontrola; wykonywanie; postj nieunikniony; postj do uniknicia; odpoczynek. Stosowanie tak precyzyjnego podziau pozwala na bardzo dokadn segregacj, a nastpnie na opracowanie najlepszych wzorcw ruchw, pozwalajcych robotnikowi na wykonanie powtarzajcych si czynnoci z minimalnym wysikiem i zmczeniem. Jest to jednak metoda bardzo pracochonna i wymagajca duego dowiadczenia. Powinna by stosowana, gdy wystpuje upoledzenie sprawnoci palcw rki i cho dzi dosownie o uamki sekund. [Z. N.)

analiza pracy; badanie procesu pracy pod wzgldem wymaga (fizycznych, psychicznych i spoecznych) stawianych pracownikowi, warunkw pracy, jej organizacji, przebiegu i niezbdnego wyposaenia (surowcw, narzdzi itd.). A. p. dokonuje si dla rnych celw, np. doboru pracownikw, szkolenia zawodowego, wydajnoci pracy, bezpieczestwa i higieny pracy. W ujciu anamneza szczegowym a.p. odnosi si do konkretnego stanowiska pracy czy zawodu. Ma ona due znaczenie dla celw rehabilitacji zawodowej, a wic moliwoci pracy na danym stanowisku lub w danym zawodzie. Zob. te analiza stanowiska pracy. (7'. M.) analiza stanowiska pracy (zawodu); badanie majce na celu zebranie i usystematyzowanie informacji o wykonywanej pracy na danym stanowisku lub w zawodzie. Szczeglne znaczenie ma ona w rehabilitacji zawodowej, gdy chodzi o ustalenie, czy na danym stanowisku pracy (zawodzie) moe pracowa inwalida lub inna osoba o obnionej zdolnoci do pracy. A. s. pracy obejmuje taki e czynniki, jak: 1. rodzaj wystpujcych czynnoci i operacji oraz uywanych narzdzi i maszyn; 2) warunki pracy; 3) wymagane sprawnoci fizyczne i psychiczne; 4) obcienie fizyczne i psychiczne; 5) kwalifikacje zawodowe; 6) moliwoci -> przystosowania stanowiska pracy dla potrzeb rnych kategorii inwalidw. Wynikiem a. s. pracy jest tzw. charakterystyka stanowiska pracy zawierajca wszystkie niezbdne informacje o pracy na tym stanowisku. Zgodnie z instrukcj Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej z dnia 12. VII. 1966 r. (Dz. Urz. MZiOS nr 17, pz. 72) zakady pracy zobowizane s do sporzdzania charakterystyk stanowisk pracy. Su one m. in. do typowania stanowisk pracy dla inwalidw. Zob. te: analiza pracy; system zatrudniania inwalidw; zatrudnienie inwalidw. (T. M.) anamneza; zbir informacji na temat indywidualnych dotychczasowych losw badanej osoby, zebranych za pomoc dokadnego wywiadu, rozmowy, kwestionariusza. Dane te porwnuje si z wynikami aktualnie przeprowadzanych bada, aby uzyska moliwie peny obraz prognozy. {T. G.) 4 anartria aiiartria: cakowita niemono tworzenia artykuowanych dwikw mowy, spowodowana uszkodzeniem aparatu artykulacyjnego; mini warg, jzyka, krtani; dlatego nigdy nie wystpuje jako izolowany objaw, a jako element -> zespou opuszkowego i pseudoopuszkowego. Rozumienie mowy, pismo, czytanie, "mowa wewntrzna" - pozostaj nie zaburzone. (S. Z.-Ch.) anenccfalia; bezmzgowie; brak mzgu u noworodka jako wynik wczesnego zadziaania, w pierwszych tygodniach ciy, ' uszkadzajcych czynnikw na tworzce si zawizki orodkowego ukadu nerwowego. Dla a. przyjmuje si granice wieku zarodka od 24 do 26 dni. Czynniki dziaajce do 16 tygodnia ciy mog powodowa uszkodzenia zarodka zwane embriopatiami. Powyej tego okresu mamy do czynienia z uszkodzeniami podu (fetopatiami). (T. G.) ankyloglossia -jzyk przyronity Anochin Piotr (ur. 1898 r.); radziecki neurofizjolog, specjalista z zakresu kompensacji. (A. Z.) anoksja: niedobr tlenu w tkance mzgu, ktry jest bardzo czuy na to ograniczenie. Nasilona a. doprowadza do utraty przytomnoci, natomiast trwajca 3-5 min moe spowodowa nieodwracalne zmiany patologiczne w mzgu. A. wystpuje take w wyniku zatrzymania oddechu, czyli -> asfiksji. Dwutlenek wgla, zalegajcy wskutek tego we krwi, podnosi si do gronego poziomu przekraczajcego 74 hPa i zatruwa orodki mzgowe. A.

czy si u noworodkw z zamartwic sin lub blad, ktre s niebezpieczne dla ycia i dalszego prawidowego rozwoju dziecka. Te incydenty okooporodowe ze wzgldu na sw szkodliwo s wanymi informacjami, o ktre pyta si podczas zbierania danych anamnestycznych od rodzicw dziecka. (T. G.) anomalie somatyczne; nieprawidowoci w budowie ciaa. Wystpuj czciej u dzieci upoledzonyc h umysowo, autystycznych oraz przejawiajcych nadmiern pobudliwo. Z powaniejszych a. s. wymieni naley znieksztacenia w budowie czaszki i twarzy typowe dla zespou Crouzona. Towarzysz im: wytrzeszcz gaek ocznych, wzmoone cinienie rdczasz kowe i czasami uszkodzenie wzroku. Nierzadko zdarza si w tym zespole uszkodzenie ukadu nerwowego i upoledzenie umysowe. Wrd innych anomalii, wyrniajcych si charakterystycznym ksztatem czaszki oraz zroniciem palcw doni i stp, jest zesp Aperta, w ktrym take wystpuje upoledzenie umysowe. Innym typem a. s. jest charakterystyczne znieksztacenie caego koca zwane achondroplazj, wyrniajce si niskim wzrostem, krtkimi koczynami, du gow z wypukym czoem. Due znieksztacenia koca wy stpuj z powodu wrodzonych wad zwizanych z nieprawidowym kostnieniem oraz amliwoci koci. Nieraz towarzysz tej a. s. upoledzenie umysowe i zaburzenia suchu. Istnieje wiele nieznacznych odchyle od normy w zakresie budowy ciaa: zbyt wysklepionepodniebienie, przyronite patki uszne, czciowo zronite palce stp, skrzywiony do rodka may palec rki, szerokie rozstawienie oczu i inne a. s. (T. G.) anomia -> afazja amnestyczna anoreksja; anore.\'ia neryosa, brak aknienia na tle psychogennym, opisany po raz pierwszy przez angielskiego lekarza W. Gulla (1874). A. jest uwarunkowana, podobnie jak i inne zaburzenia psychosomatyczne, przeywanymi konfliktami. Do a. mog 25 doczy si zakcenia funkcji wegetatywnych (wewntrznego wydzielania). W przypadku a. prowadzi si leczenie psychoterapeutyczne i odpowiednie oddziaywanie na rodowisko rodzinne. (7 -. G.) antagonista; w narzdzie ruchu misie dziaajcy w kierunku przeciwnym do minia wykonujcego ruch, zwanego protagonist. A. w kadym ruch u czynnym zapewnia pynno i koordynacj. (A. Z.) antropometria funkcjonalna -> an-tropotechnika antropometria klasyczna; polega na pomiarach ciaa opartych na dobrze zdefiniowanych punktach antropometrycznych: pomiary s wykonywane na osobie stojcej lub siedzcej, wyprostowanej, ktra trzyma gow w pozycji "frankfurckiej". Przestrzenn orientacj opisu ciaa uatwia ukad prostopadych paszczyzn, zwizany z osi symetrii ciaa. Paszczyzna strzakowa dzieli ciao na cz lew i praw, za paszczyzna czoowa dzieli je na cz tyln i przedni. Z paszczyzn poziomych szczegln rol odgrywa paszczyzna suca do ustalenia pozycji gowy, zwan frankfurck, wyznaczona przez trzy punkty: lewy i prawy tragion oraz najniszy punkt lewego oczodou. Klasyczne pomiary antropometryczne s wykonywane bezporednio za pomoc antropometru, cyrkli kabkowych i prostych, suwaka oraz tamy. A. k. jest dostosowana do statycznego opisu ciaa, za dla scharakteryzowania czowieka czynnego, np. wykonujcego prac, potrzebne s inne metody, ktre s tworzone w ramach antropometrii funkcjonalnej, okrelanej take jako -> antropotechnika. (Z. N.) antropotechnika; w krajach anglosaskich okrelana take jako inynieria ludzka albo zhumanizowana technika. aparat suchowy Domen jej zainteresowania s: 1. zasigi ruchw koczyn przy dowolnej postawie; 2) postawa ciaa determinowana przez wykonywan czynno;

3) ruchy ciaa, gwnie koczyn. Metody pomiarowe stosowane w czasie bada antropotechnicznych s wykorzystywane w projektowaniu inynierskim i su dostosowywaniu stanowisk pracy w sensie zapewnienia prawidowych stosunkw przestrzennych dla operatorw tych stanowisk. (Z. N.) aparat suchowy; w potocznym rozumieniu urzdzenie wzmacniajce such, inaczej proteza suchowa. Rozrnia si a. s. indywidualne, noszone przez osoby z uszkodzonym suchem, oraz stoowe, inaczej stacyjne, instalowane w pomieszczeniach (najczciej w klasach szkolnych). Ten drugi rodzaj a. s. posiada lepsz zdolno wzmacniania, najczciej a. s.stacyjne czone s z mikrofonem i pulpitem dyspozycyjnym osoby prowadzcej zajcia szkolne. Dziki postpowi elektroniki akustycznej z kadym rokiem doskonali si charakterystyka a. s., ktre odznaczaj si obecnie du wiernoci przenoszenia dwiku i naczn z si wzmacniania. Aby mc dobrze dobra a. s., naley przeprowadzi specjalne badania audiometryczne okrelajce tzw. zysk akustyczny. Istotnym wskanikiem przesdzajcym o korzyci jak da moe a. s., jest stosunkowo obszerne tzw. pole dynamiczne mowy, okrelajce w badaniu audiometrycz -nym przy uyciu a. s. obszar mieszczcy si pomidzy krzyw progow suchu a krzyw blu. Produkowane w ostatnich latach a. s. odznaczaj si miniaturyzacj, s funkcjonalne i mao widoczne. Dziedzina zajmujca si zagadnieniami wykorzystywania a. s. przez osoby guche - audiopro-tetyka, rozwina si ostatnio znacznie. appoggio Istniej naukowe towarzystwa audio-protetykw, organizuje si midzynarodowe konferencje na ten temat, publikuje si liczne wydawnictwa z tego zakresu. Due zasugi w dziedzinie rozwijania bada naukowych nad wykorzystaniem a. s. ma Midzynarodowe Biuro Audiofonologii. Zob. te: audiologia, audiometr. (T. G) appoggio -> podparcie oddechowe apraksja; niezdolno wykonywania ruchw celowych wystpujca przy prawidowym intelekcie i zachowanej sprawnoci rk, wynikajca z innych przyczyn ni poraenie, brak koordynacji ruchowej, niedowady. A. ideacyjna polega na zaburzeniu w tworzeniu pojcia danego ruchu. Objawy a. wystpuj przy ogniskowych uszkodzeniach mzgu i towarzysz czsto -> afazji i -* agnozji. (T. G" S. Z.-Ch.) aquavibron: uniwersalny aparat do masau wibracyjnego. Drgania membrany w tym aparacie wywoane strumieniem wody z sieci wodocigowej przenoszone s na dan okolic ciaa. A. wykorzystywany jest do masau w stanach pourazowych, w chorobach gocowych i niektrych schorzeniach obwodowego ukadu nerwowego oraz skry (A. Z.) arsonwalizacja; zabieg wykorzystujcy prdy elektryczne wysokiej czstotliwoci w celu wytworzenia ciepa w chorych tkankach, gwnie w naczyniach wosowatych i zakoczeniach nerwowych w skrze. Pozwala uzyska niewielk ilo ciepa. Miejscowo stosowana w nerwoblach i zaburzeniach w obwodowym kreniu krwi. Oglnie - w bezsennoci, nerwicy wegetatywnej, dolegliwociach okresu przekwitania. (A. Z.) arterioscierosisobliterans, (A.O.); -> stwardnienie ttnic zarostowe asekuracja; czynnoci fizjoterapeuty, zapewniajce bezpieczestwo pacjentom podczas wykonywania wicze. 26 Istnieje asekuracja bierna i czynna. Przy a. biernej asekurujcy nie ma bezporedniego kontaktu fizycznego z asekurowanym. Przy a. czynnej fizjoterapeuta cay czas podtrzymuje wiczcego. A. ma istotne znaczenie w wiczeniach o duym stopniu ryzyka, np. podczas nauki chodzenia, wchodzenia i schodzenia po schodach, wicze w wodzie. Prawidowa a. dziki zapewnieniu choremu poczucia be/pieczestwa przyspiesza opanowanie potrzebnych umiejtnoci. (A. Z.)

astiksja; zatrzymanie oddechu u noworodka, ktre moe spowodowa zagroenie ycia lub prawidowego rozwoju wskutek ewentualnego zatrucia mzgu. (T. G.} astazja; niemono utrzymania pozycji stojcej, wystpuje zwykle wraz z -> abazj. Moe stano wi objaw kon-wersyjny w nerwicy histerycznej, wystpuje take w chorobach mdku, patw czoowych, bdnika. (Z. K., T. S.) astenia; osabienie odpornoci nerwowej. Jedna z postaci nerwicy charakteryzujca si zwikszon podatnoci na frustracj, niezdolnoci przeciwstawiania si przeszkodom yciowym, poddawaniem si losowi. A. wedug typologii Kretschmera wie si z podatnoci na zaburzenia psychiczne. (T. G.) astenia mzgowa; konsekwencja chorb zapalnych mzgu lub opon, a take innych schorze (cikich zatru, niedoywienia, urazw mechanicznych), polegajca na osabieniu aktywnoci intelektualnej dziecka. Dzieci z a. m. ucz si wolniej i z wikszym trudem, przejawiaj wiksz od zdrowych rwienikw mczli -wo i pobudliwo nerwow, wyrniaj si dysharmonijnym rozwojem. (T. G.) astereognozja - agnozja dotykowa 27 audiometr astma oskrzelowa -> dychawica oskrzelowa atetoza; zesp ruchw mimowolnych najczciej wystpujcych w przeciwstawnych czciach ciaa. Charakteryzuje si powolnoci przebiegu i doprowadza do niezwykych uoe koczyn (w nadmiernym powolnym wyprocie, zgiciu lub skrcie) lub groteskowych powolnych gestw gowy i grymasw twarzy. (S. Z.-Ch.) aiidiofonologia; dziedzina wiedzy czca w sobie elementy audiologii i fonologii, starajca si bada zjawiska percepcji i ekspresji mowy w powizaniu z danymi dotyczcymi waciwoci narzdu suchu. A. rozwina si w wielu krajach europejskich jako dyscyplina zajmujca si rnymi aspektami guchoty i jej konsekwencji dla porozumiewania si, funkcjonowania spoecznego i przystosowania. Midzynarodowe Biuro Audiofonologii, ktrego Polska jest czonkiem, wnioso znaczcy wkad w ujednolicenie terminologii, klasyfikacji i protezo-wania oraz diagnostyki audiologicz-nej. (T. G.) audiologia; nauka zajmujca si diagnoz, rnicowaniem oraz rehabilitacj osb z uszkodzeniami suchu, Tradycyjnie a. stanowi specjalno medyczn zwizan najbardziej z laryngologi, lecz w ostatnich latach doniosy wkad w t dziedzin by dzieem fizykw, psychologw, technikw. A. czerpie bogato z dorobku akustyki fizjologicznej, elektroniki, teorii informacji. Mona wyrni a. kliniczn, zajmujc si potrzebami praktyki w zakresie diagnozy, protezowania i rehabilitacji, oraz a. dowiadczaln, ktrej zainteresowania skupiaj si wok problematyki badawczej. Dziki rozbudowanej technice bada audiometrycznych a. ustanowia kilka systemw klasyfikacji stopnia ubytkw suchu w zalenoci od celw, jakim su. Wrd obiektywnych metod a. naley wymieni rejestrowanie reakcji za pomoc odruchu psychogalwanicznego, wykorzystywanie reakcji mini na przepyw prdu elektrycznego (chronaksymetr-ia) oraz -> audiometria reakcji wywoanych (ERA). Technika bada audiologicznych opiera si na rejestrowaniu i wykrelaniu tzw. krzywych progowych syszalnoci dla kadego ucha osobno. Okrela si w ten sposb przewodnictwo powietrzne i kostne, wykorzystujc suchawki oraz wibratory. Ponadto wanym elementem oceny jest okrelenie tzw. pola dynamicznego suchu. stanowicego obszar rozcigajcy si midzy progiem suchu a krzyw dla blu wywoanego wzmacnianymi dwikami. Zbyt mae pole dynamiczne uniemoliwia zastosowanie protezy suchowej, poniewa

wzmocnienia mog nie by tolerowane przez osob badan. Obszernym dziaem audiologii s aparaty stacyjne wzmacniajce such instalowane w placwkach szkolnych, z ktrych korzystaj dzieci i modzie z ubytkami suchu. oraz aparaty indywidualne stosowane u poszczeglnych osb. Ostatnio aparaty te, dziki postpowi technicznemu. ulegy znacznej miniaturyzacji i odznaczaj si duymi walorami akustycznymi. A. dowiad czalna wzbogacia sw wiedz dziki badaniom na zwierztach, u ktrych dowiadczalnie bada si wpyw zniszczenia niektrych struktur anatomicznych dla percepcji dwiku. Koordynacj oraz wymian dowiadcze naukowych w skali wiatowej zajmuje si Midzynar odowe Towarzystwo Audiologii, organizujce okresowo kongresy i wydajce wasne pismo "Audiology". (T. G.) audiometr; aparat sucy do szczegowej oceny stopnia i jakoci ubyt audiometria reakcji wywoanych kw suchu. W ocenie audiometrycz-nej bierze si pod uwag czstotliwo syszanych tonw oraz ich natenie. Na podstawie badania sporzdza si wykres (audiogram) oparty na tych dwch parametrach. W standardowych badaniach audiometrycznych stosuje si tzw. tony czyste, majce charakterystyk sinusoidaln. Niekiedy, zwaszcza dla potrzeb oceny przydatnoci protezy suchowej, w badaniu audiometrycznym zamiast tonw stosuje si bodce sowne, okrelajc procent syszanych sw o odpowiednim nateniu, ktre w a. mierzone jest w decybelach. Dziki postpowi techniki elektroakustycznej aparatura audiometryczna jest stale doskonalona. (T. G.) audiometria reakcji wywoanych; metoda obiektywnego badania suchu zbliona do zapisu elektroencefalo-graficznego, w ktrej dokonuje si rejestracji tzw. potencjaw bioelektrycznych za pomoc elektrod umieszczonych na szczycie czaszki (rerte.\~ potentialis A. r. wywoanych, znana pod skrtem ERA, opiera si na urednionych przez komputer zapisach reakcji mzgowych w postaci krzywych na ekranie oscyloskopu. W zapisach tych mona analizowa charakterystyczne cechy tych reakcji, jak: amplitud, czas trwania i czas laten-cji, okrelajc istotne rnice indywidualne oraz wynikajce ze stwierdzanych wczeniej u badanej osoby zaburze w procesach integracji lub przeksztacania bodcw w orodkowym ukadzie nerwowym. A. r. wywoanych stosowana jest w naszym kraju w kilkunastu orodkach do celw badawczych i klinicznych. (T. G.) audiometria sowna; metoda audiolo-giczna suca do oceny stopnia rozumienia wypowiedzi sownych przez osob posiadajc ubytki suchu. A. s., zwana inaczej akumetri, posuguje si 28 listami sw (zrwnowaonych fone-tycznie), na podstawie ktrych okrela si procent prawidowo syszanych sw na odpowiednim poziomie natenia (w decybelach). W a. s. wystpuj dwa parametry -procent sw i natenie, za pomoc ktrych sporzdza si wykres zbliony do krzywej progowej syszalnoci. Osobie badanej metod a. s. poleca si powtarza usyszane sowa. (T. G.) audiometria tonalna; metoda audio-logiczna posugujca si dla wykrelenia krzywej progowej suchu dwoma parametrami, tj. czstotliwoci tonu (liczb drga na sekund okrelan w hercach- Hz) oraz nateniem mierzonym w decybelach (dB). Bodcami stosowanymi w a. t. s tony proste, majce charakterystyk sinusoidaln. Zob. te audiologia. (T. G.) aiidioniiititas -* suchoniemota automatyzm; odruchowe wykonywanie czynnoci bez udziau wiadomoci, zdolno do samoczynnego funkcjonowania. (S. Z. -Ch.) automatyzm pcherza -> pcherz ' moczowy automatyczny

automatyzm rdzenia; obronny, bezwarunkowy odruch skrcenia koczyny dolnej z potrjnym zgiciem w 3 stawach, niekiedy z towarzyszcym mu oprnieniem pcherza i odbytnicy (odruch masowy), wystpujcy w odpowiedzi na obwodowe dziaajcy bodziec czuciowy w przypadku przerwania pocze nerwowych rdzenia krgowego z pooonymi wyej odcinkami orodkowego ukadu nerwowego. (S. Z. -Ch.) automatyzm ruchowy; zoona reakcja odruchowa leca u podstaw czynnoci ruchowej czowieka i zwierzt. Do najwaniejszych a. r. nale: a. rdzenia i a. statokinetyczny. A. r. podlegaj kontroli wiadomoci w toku rozwoju filo- i ontogenetycznego. Zaburzenie kontroli wiadomoci nad 29 autyzm dziecicy a. r. moe nastpi w wyniku ogniskowych, zwaszcza wczesnych uszkodze mzgu (np. w poraeniu mzgowym dziecicym) oraz w przypadkach przymienia wiadomoci (np. w przypadkach -> padaczki). (S. Z.-Ch.) automatyzm ruchowy padaczkowy; mimowolne powtarzajce si czynnoci ruchowe, bardziej lub mniej skoordynowane, niekiedy przypominajce zwyke czynnoci ycia codziennego. wystpujce w stanie -> zamroczenia. w czasie lub po -> napadzie padaczkowym. Najczciej a. r. padaczkowy jest czci skadow napadw czciowych zoonych (psychoruchowych). {W. K.) automatyzm statokinetyczny; oparty na odruchach rwnowagi zapewnia kontrol nad rodkiem cikoci ciaa (przeciwstawienie si sile bezwadnoci i przycigania ziemi), pozwalajc uzyska i utrzyma pozycj pionow, take w czasie zoonych aktw ruchowych (chodzenia, taca, biegu). Do tej grupy naley automatyczna regulacja dugoci i rytmu krokw; prawidowe wspdziaanie rnych odcinkw ciaa (synergia) i harmonijna wsppraca rnych grup miniowych w czasie wykonywania ruchw zoonych (koordynacja). (S. Z.-Ch.) automatyzm statyczny oparty na odruchach postawy zapewnia prawidow pozycj (uoenie) ciaa przy zoonych aktach ruchowych (podczas pracy, walki itp.). (5. Z.-Ch.) autoropagnozja - agnozja topograficzna autotrening; samodzielne, systematyczne wiczenia fizyczne i wiczenia woli majce na celu uzyskanie maksymalnej sprawnoci lub optymalnej adaptacji. (S. Z.-Ch.) autyzm; odsunicie si od wiata realnego lub cakowite zerwanie kontaktw z rzeczywistoci i zamknicie si we wasnym wiecie przey. A. stanowi jeden z podstawowych objaww > schizofrenii. (Z. K., T. S.) autyzm dziecicy; zesp zaburze odznaczajcy si trudnociami w nawizywaniu przez dziecko kontaktu afektywnego z otoczeniem, charaktery. ujcy si powanym nieprzystosowaniem spoecznym i wymagajcy wczesnej, systematycznie prowadzonej interwencji wychowawczej. Opisany zosta po raz pierwszy w 1943 r. przez amerykaskiego psychiatr L. Kanne-ra. Statystyki europejskie podaj wskanik rozpowszechnienia tego zespou wynoszcy 1:2000. Wystpuje 4 razy czciej u chopcw ni u dziewczynek i uznawany jest za wad wrodzon. Wikszo badaczy zajmujcych si etiologi tych zaburze jest zdania, e maj one to organiczne, zwizane prawdopodobnie z patologicznym metabolizmem. Zachowanie dzieci autystycznych charakteryzuj: dziwaczno, skonno do perseweracji, ruchy stereotypowe (autostymulacyjne). W ich mowie obserwuje si echolali, zmienione tempo wypowiedzi, czasami cakowity brak moliwoci porozumiewania si. Wikszo z nich prze jawia obniony poziom intelektualny, co sprawia, e bywaj utosamiane z dziemi upoledzonymi umysowo. Niektre spord tych dzieci odznaczaj si wybirczymi zdolnociami, ktrymi zaskakuj otoczenie. Wymagaj w

postpowaniu rehabilitacyjnym indywidualnego podejcia i wykorzystywania szerokiego zestawu rodkw. Podstawow zasad realizowan z dodatnimi wynikami jest zapewnienie udziau rodzicw w programie usprawniania. (T. G.) badania dynamometryczne i ergo-metryczne; obiektywna metoda oceny siy mini wykonujcych dany ruch. Pomiary dynamometryczne wykonuje si za pomoc rnego typu dyna- mometrw: sprynowych lub specjal-' nie skonstruowanych w oparciu o technik tensometrii elektrooporowej przyrzdw pomiarowych. Najprostszym urzdzeniem uywanym do pomiarw dynamometrycznych jest zestaw bloczkowo-ciarkowy. Pomiary dynamometryczne pozwalaj na kontrol przyrostu siy miniowej oraz na dobr waciwego obcienia w czasie wicze i pracy bez wywoywania szkodliwych nastpstw wynikajcych z przecienia. B. e. maj na celu ustalenie, jak prac jest w stanie wykona okrelona grupa mini. Do tego celu uywa si ergometr rczny lub rowerowy. W b. e. naley najpierw oznaczy za pomoc dynamometru opr maksymalny dla badanej grupy mini, a nastpnie wykonywa o-krelony ruch z oporem rwnym poowie oporu maksymalnego, a do wystpienia zmczenia. Znajc wielko obcienia podczas pracy oraz drog, ktra zostaa wykonana, oblicza si w kilogramometrach wielko wykonanej pracy. B. e. pozwalaj n a ustalenie przed rozpoczciem pracy zawodowej przez inwalid - jego moliwoci fizycznych do jej wykonywania. (Z. N.) badania longitudinalne; badania podune: odnoszce si do prac prowadzonych przez duszy czas, gdy mona uchwyci dynamik zmian wystpujcych u badanych osb. S to badania podejmowane czsto w zespole wielospecjalistycznym, wymagajce powaniejszych nakadw finansowych i majce du warto poznawcz. (T. G.) badania podune -> badania longitudinalne badanie elektroencefalograficzne; metoda badania czynnoci bioelektrycznej mzgu polegajca na odbieraniu za pomoc systemu elektrod przymocowanych do skry gowy pacjenta, wzmacnianiu, zapisywaniu i analizie potencjaw mzgowych. B. e. jest jedn z podstawowych metod badawczych w diagnostyce chorb ukadu nerwowego, m. in. padaczki. (W. K.) badanie pracy; przeprowadza si dla potrzeb rehabilitacji zawodowej (przemysowej): jest to badanie czynnoci wykonywanych przez czowieka w zwizku z realizacj celw produkcyjnych. Metody b. p. opieraj si w wikszoci przypadkw na: l) bezporednich obserwacjach funkcjonowania ukadu czowiek-maszyna lub ukadu czowiek-praca oraz jego otoczenia: 2) pomiarach natenia dziaania czynnikw materialnego rodowiska pracy i ocenie tego dziaania; 3) pomiarach czasu potrzebnego do wykonania operacji lub czynnoci: 4) pomiarach stanowiska pracy (tzn. zasigu koczyn, odlegoci i wysokoci pola pracy, wymiarach krzesa itp.), tzw. wymiarowanie stanowiska roboczego; 5) wywiadach z operatorami maszyn (lub osobami pracujcymi na badanym stanowisku), a take z personelem kierowniczym; 6) analizie wydarze krytycznych (wypadkw, awarii) oraz bdw popenianych przez ludzi: 7) badaniach (psychologicznych, nzjoloaicznych. lekarskich) pracowni31 bariery architektoniczne i urbanistyczne kw; 8) ocenie wysiku fizycznego i psychicznego za pomoc metod przyblionych; 9) analizie stanowisk roboczych i pomieszcze pracy; 10) analizach modelowych, podczas ktrych w rnej skali wykonuje si badania podobne do podanych w poprzednich punktach. Rzadko udaje si zastosowa

peny zestaw wskazanych metod bada, co umoliwioby wielostronn kontrol ich wynikw. Najbardziej wskazane s badania zespoowe. (Z. N.} balizm; zespl ruchw mimowolnych obejmujcych mini e tuowia i koczyn o charakterze ruchw obrotowych. Najczciej wystpuje jednostronnie (hemibalizm). Zob. te hiper-kineza. (S. Z.-Ch.) balkonik wysoki z podparciem pachowym; typ balkonika do nauki chodzenia, sucy pacjentom z niedowadami znacznego stopnia, gdy funkcja koczyn grnych jest na tyle upoledzona, e nie zabezpiecza pacjenta przed upadkiem (np. sclerosis multiple.\, dystrophia musculorum pro-gressiva); pacjent musi by dodatkowo podtrzymany pod pachami. Wysoko podparcia pod pachami jest dowolnie regulowana. Balkonik ten ma cztery punkty podparcia, zakoczone kkami uatwiajcymi przesuwanie si. (/?. 5.) balkoniki z podparciami doniowymi; su do nauki chodzenia po przebytych chorobach upoledzajcych funkcj koczyn dolnych. Produkowane s nastpujce rodzaje balkonikw: z czterema punktami podparcia: dwa przednie zakoczone kkami, dwa tylne zabezpieczone nakadkami gumowymi (najczciej stosowany); z trzema punktami podparcia na kkach i z hamulcami rcznymi w dwch tylnych kkach. Uywany przez pacjentw z prawidowym chwytem doni, mniejszy i atwiejszy w obsudze od poprzednio wymienionego; z czterema punktami podparcia zakoczonymi kkami oraz ze stolikiem umieszczonym w przedniej czci (do przewoenia drobnych przedmiotw lub naczy); z czterema punktami podparcia zabezpieczonymi nakadkami gumowymi do chodzenia po schodach. "Nogi" balkonika s ustawione nierwnolegle, za porcz jest na krawdziach pochylona ku doowi tak, e na stopniach schodw pochylona cz porczy j est pooona poziomo, co zapewnia pewne podparcie. (R. S.) balneoterapia; metoda leczenia fizykalnego za pomoc naturalnych rodkw leczniczych, do ktrych zalicza si: kpiele, wody mineralne, soce i powietrze. B. stosowana jest zwykle jako rodek lecz niczy w uzdrowiskach. (A. Z.) barierki; dugie porcze wolnostojce, trwale przymocowane do podoa, stosowane do nauki chodzenia w przypadkach znacznych niedowadw lub porae koczyn dolnych, niedowadw poowiczych lub zaburze rwnowagi. [S. Z.-Ch.) bariery architektoniczne i urbanistyczne; niedostosowanie rodowiska (otoczenia) osoby niepenosprawnej do jej moliwoci, utrudniajce, zwaszcza w przypadkach uszkodzonego narzdu ruchu lub obnionej wydolnoci wysikowej (ludzie w wieku starszym), norm alne w nim funkcjonowanie, to jest wykonywanie podstawowych czynnoci ycia codziennego przy ograniczonych sprawnociach manipulacyjnych i lokomocyjnych. Rozrnia si: l) bariery architektoniczne wystpujce w miejscu zamieszkania osoby niepenosprawnej (w mieszkaniu i budynku), np. brak rnych porczy i uchwytw w azience umoliwiajcych swobodne korzystanie z wanny czy sedesu, niedostateczne bariery psychologiczne w rehabilitacji 32 parametry otworw wejciowych wind, pomieszcze sanitarnych; 2) b ariery urbanistyczne w miejscowoci, w ktrej mieszka osoba niepenosprawna (np. zbyt wysokie schody bez specjalnych podjazdw i zjazdw dla wzkw inwalidzkich, szczeglnie wane przy przejciach podziemnych, wejciach do sklepw itp.). Zniesienie b. a. i urbanistycznych stanowi wany element w rehabilitacji osb niepenosprawnych, warunkujcy w znacznym stopniu ich usamodzielnienie i spoeczn integracj. {T. M.) bariery psychologiczne w rehabilitacji; przeszkody, jakie w rehabilitacji stwarzaj niewac iwe postawy spoeczne, brak zrozumienia realnych potrzeb, praw i sytuacji osb niepenosprawnych. Niedocenianie tych potrzeb i lekcewaenie obowizkw, jakie ma do spenienia wobec osb

niepenosprawnych spoeczestwo, prowadzi do zaniedba w zakresie organizowania usug, pomocy specjalistycznej oraz udogodnie przeznaczonych dla inwalidw dorosych i dzieci niepenosprawnych. Wok nich panuj wci uprzedzenia i niczym nie uzasadnione przekonania o cakowitej nieporadnoci, mimo e wikszo inwalidw mo e sta si samowystarczalna pod wzgldem ekonomicznym. Wskutek tego typu sytuacji, panujcej w wikszoci krajw, osoby niepenosprawne pozostaj czsto w izolacji, s ze strony najbliszych take traktowane jak niepotrzebne jednostki, oczekujce pomocy, a nic w zamian z siebie nie dajce spoeczestwu. W krajach, gdzie istnieje wysoki poziom zrozumienia zada, jakie stoj przed spoeczestwem w stosunku do osb niepenosprawnych, ich sytuacja jest pomylniejsza i programy rehabilitacji mona realizowa bez wikszych przeszkd. (T. G.) bezmzgowie -> anencefalia bezpieczestwo w sporcie inwalidw; . opiera si na podstawowym zaoeniu, e sport nie moe wpywa ujemnie na stan fizyczny i psychiczny inwalidy, pogbia jego inwalidztwa lub powo-wa nowe urazy czy kalectwa. B. w sporcie inwalidw uzalenione jest od szeregu czynnikw. S to: waciwy dobr konkurencji dla okrelonego kalectwa, dobry stan oglny zawodnika i odpowiednie przygotowanie do zawodw, dogbna znajomo przez instruktora psychofizyc znych moliwoci inwalidy. Czynniki techniczne i organizacyjne to: wysokiej jakoci sprzt sportowy i zaopatrzenie ortopedyczne, odpowiednie przygotowanie boiska (sali) i usunicie barier architektonicznych oraz przeszkd, poznanie przez zawodnika terenu odbywanej imprezy, sprawna organizacja imprezy z udziaem przeszkolonej kadry i sdziw. Do przedstawionych czynnikw b.w sporcie inwalidw zaliczy naley: samopoczucie zawodnika oparte na dobrym wypoczynku, wiadomo uczestniczenia w konkurencji dobrze opanowanej, brak ze strony organizatorw wymaga zwycistwa za wszelk cen, zaufanie do trenera, yczliwa atmosfera otoczenia itp. (,/. D.) bezwad poowiczy; hemiplegia; poraenie koczyn po stronie przeciwnej do uszkodzenia drg piramidowych - najczci ej w obrbie torebki wewntrznej. Najczstsz przyczyn torebkowego bezwadu poowiczego jest krwotok z jednej z gazek ttnicy rodkowej. (S. Z. -Ch., J. K.) biblioterapia; jedna z metod -> psychoterapii wykorzystujca rne formy twrczoci literackiej (poezj, twrczo beletrystyczn, materiay informacyjne - np. pras, sztuki teatralne, film itp.) do celw terapeutycznych. Stosowana jest zarwno w psychoterapii indywidualnej, jak i grupo33 wej. Wyrnia si b. biern i czynn. Terapeutyczna rola literatury nie ogranicza si do typowych form psychoterapii. Dla czytelnika, szukajcego rozwizania swych problemw, odpowiedni utwr literacki dostosowany nie tylko do rodzaju trudnoci, ale przede wszystkim do zainteresowa, upodoba literackich i nawykw kulturowych, moe skutecznie spenia rol bezosobowego terapeuty. (Z. K., T. S.) bilans energetyczny organizmu ludzkiego; uzaleniony jest od mechanizmw, ktre z jednej strony zabezpieczaj jako i ilo doprowadzanego poywienia, a z drugiej reguluj wielko przemian energetycznych zachodzcych u czowieka. rdem energii dla organizmu czowieka jest utlenianie - za pomoc tlenu atmosferycznego - wodoru zawartego w substancjach pokarmowych. Utlenianie wodoru jest reakcj silnie egzoergiczn, ktra w ustroju zachodzi etapami, izotermicznie, przy czym wyzwalana energia chemiczna jest magazynowana w tzw. zwizkach wysokoenergetycznych, jak : ATP, ADP, fosfo-kreatyna i in. Wspomniane zwizki przekazuj energi chemiczn komrkom, w ktrych przechodzi ona bezporednio w inne postacie energii, gwnie w ciepln i w mechaniczn. Warto kaloryczna pokarmw zaley od iloci zawartych w nich

wglowodanw, biaek i tuszczw. Ustrj nawet w stanie zupenego spokoju zuywa pewn ilo energii na podtrzymanie niezbdnych dla ycia procesw. Wielko tej energii odpowiada tzw. podstawowej przemianie materii. Poziom jej zaley od wieku, pci, wzrostu i masy ciaa. U osb dorosych warto podstawowej przemiany materii wynosi od 6280 doJftf kJ na dob. Na minie w^sty^S^, spoczynku przypada okoo if/^fod^. t~T -': ' bioenergia stawowej przemiany materii. Zalenie od intensywnoci wykonywanej pracy poziom przemian energetycznych w ustroju moe gwatownie wzrasta, wielokrotnie przekraczajc wartoci notowane w spoczynku. W tych warunkach na minie przypada 70%, a niekiedy 95% cakowitego zuycia energii. (Z. N.) bilanse zdrowia; system okresowej oceny stanu zdrowia dzieci realizowany w placwkach leczniczych (pediatrycznych). S to badania, ktrych schemat zosta opracowany w Instytucie Matki i Dziecka, majce na celu wykrycie i zewidencjonowanie wszelkich powaniejszych odchyle od normy wystpujcych w wieku rozwojowym i wymagajcych specjalistycznej opieki, w tym take rehabilitacji. Do sprawowania tej opieki u dzieci w wieku szkolnym zobowizano wszystkich lekarzy szkolnych, ktrzy maj im zapewni tzw. czynne poradnictwo. Na podstawie analizy dotychczasowej dokumentacji, serii bada testowych uzupenionych -dodatkowymi specjalistycznymi badaniami. B. z. opracowywane s na specjalnym arkuszu w formie wniosku okrelajcego dalsze potrzeby w zakresie opieki lekarskiej i wychowawczej. {T. G.) Binet Alfred (1857-1911); psycholog francuski, zaoyciel i dugoletni kierownik pierwszego we Francji Laboratorium Psychologicznego w Paryu, twrca - wsplnie z Th. Simo-nem - pierwszej baterii testw sucych do oceny inteligencji dziecka; zostaa ona opublikowana po raz pierwszy w 1905 r. i bya wykorzystywana do wykrywania upoledzenia umysowego u dzieci w celu ski erowania ich do szk specjalnych, (r. G.) ^ bioenergia; zasb rezerw tkwicych ^^^organizmie, ktre mog by wy-^jftykzystywane w procesie przywracania ^s 3 - Encyklopedyczny sownik rehabilitacji. . biofeedbeck rwnowagi nerwowej, zachwianej lub naruszonej wskutek przey stresowych lub wyczerpania. B. jest wzmacniana za pomoc specjalnych form oddziaywania psychoterapeutycznego, zblionych do relaksacji i wykorzystujcych techniki grupowe, psychoterapeutyczne. (T. G.) biofeedback; metoda kontrolowania wasnego stanu psychofizycznego, wykorzystujca mniej lub bardziej zoon rejestracj elektrofizjologiczn w celu uzyskania optymalnego stanu relaksacji. B. sprzyja opanowaniu umiejtnoci wypoczywania i odzyskiwania si. B. w ostatnich latach zosta rozpowszechniony (zwaszcza w USA) wrd szerokich krgw spoecznych, jako sposb zapobiegania stanom wyczerpania i zaamaniom nerwowym. Prowadzi si liczne badania nad b., pozwalajce okreli rozmaite jego uwarunkowania i parametry psycho -nzjologiczne. B. znajduje bogate zastosowanie w programach rehabilitacyjnych. (T. G.) bioinynieria; inynieria biologiczna i medyczna: celem b. jest wykorzystanie wspczesnej techniki dla potrzeb czowieka chorego, a przede wszystkim czowieka poszkodowanego na zdrowiu, jego rehabilitacja i przywrcenie moliwoci udziau w yciu codziennym i pracy zawodowej. Cech dominujc b. jest interdyscyplinarno bada, wymagajca udziau specjalistw rnych dyscyplin podstawowych i stosowanych takich, jak: mechanika wraz z biomechanik, elektronika wraz z elektronik medyczn,

akustyka, biologia, fizjologia, anatomia, elektro- i neurofizjologia, elektroencefalografia, elektrokardiografia, informatyka medyczna, automatyka medyczna, radiologia, ortopedia, rehabilitacja, pomocnicze dyscypliny konstrukcyjne i technologiczne i inne. List t naley traktowa jako otwart 34 i ulegajc staemu rozszerzeniu. (Z. N.) biomanipiilator; urzdzenie techniczne przeznaczone do wykonywania niektrych funkcji ruchowych koczyn grnych czowieka przy wykorzystaniu potencjaw mioelektrycznych jako rda sterowania. W szczeglnym przypadku jeeli b. suy do czciowej restytucji utraconych funkcji koczyny czowieka, nazywa si bioprotez. {A. K.) biomaszyna; organizm ludzki w ujciu systemowym. Analogicznie do maszyn technicznych system ten skada si z takich zasadniczych ukadw, jak: ukad ruchu (koci, stawy, minie), ukad zasilania (pokarmowy, oddechowy i krenia) oraz ukad sterowania (orodkowy ukad nerwowy, ukad dokrewny). Ukad ruchu poprzez swe funkcje ruchowe wykonuje prac. Ukad zasilania dostarcza mu niezbdnych do tego substancji energetycznych i tlenu, a odbiera resztki energetyczne i CA, ktre wydala na zewntrz. Podobnie zaopatrywany jest te ukad sterowania. Obydwa te ukady s kierowane przez odpowiednie bodce z ukadu sterujcego. Prawidowe sterowanie jest moliwe przy dopywie waciwych informacji o aktualnym stanie (przebiegu procesw) poszczeglnych skadowych tych ukadw. Informacje te s zbierane przez receptory (interoreceptory) i drogami czuciowymi (dorodkowymi) przekazywane do ukadu sterujcego - s to -> kanay informacyjne. System jako cao uzyskuje informacje o rodowisku zewntrznym poprzez eksteroreceptory (telereceptory i kontaktoreceptory). Midzy poszczeglnymi ukadami systemu istniej sprzenia zwrotne. Dla potrzeb fizjoterapii szczeglnie istotne jest sprzenie u-kadu.ruchu z ukadem zasilania (poprzez ukad sterowania): kady akt 35 ruchu oddziauje na ukad zasilania, jego intensywno jest proporcjonalna do pracy i mocy danego ruchu -> sprawno). Patologia zakcajca lub wykluczajca jak czynno moe wystpi w kadym miejscu systemu: zarwno w obrbie efektorw ukadu ruchu i ukadu zasilania, jak i ukadu sterowania oraz w kanaach informacyjnych i kanaach energetycznych. Zob. te kanay energetyczne. (A. K.) biomechanik; nauka badajca rezultat dziaania zewntrznych i wewntrznych si na organizm ywy, traktujc go jako narzdzie wykonujce okrelon prac. Zajmuje si zwizkami pomidzy ukadem ruchu i ukadem sterowania, w szczeglnoci badaniami struktury morfologicznej ukadu ruchu pod ktem ich kinematycznych, dynamicznych i statycznych waciwoci oraz dla potrzeb medycyny, rehabilitacji, ergonomii, a zwaszcza wychowania fizycznego i sportu, a take badaniami statecznoci ciaa ludzkiego w rnych pozycjach i strukturze jego ruchw. W dziedzinie rehabilitacji fizycznej ("ruchowej") b. zajmuje si gwnie badaniem, analiz i ocen postawy ciaa, siy miniowej i jej momentw, - ruchliwoci acuchw biokinematycznych, powstawaniem i dziaaniem -' biomechanizmw chwilowych, struktur ruchw loko-mocyjnych oraz innych czynnoci ruchowych, wicze leczniczych, a ostatnio coraz czciej badaniem wielkoci obcie fizycznych miejscowych i o-glnych. Powstaj coraz to nowe dziay i specjalnoci b.. np.: b. protezowa -nia, b. wicze fizycznych, b. ergonomiczna, b. sportu itp. Zob. te biomaszyna. (A. K.) hiomechanika pracy produkcyjnej;

stawia sobie nastpujce zadania: l) analiz ruchw z punktu widzenia kinematyki, tj. przemieszczania si robotnika i jego narzdzi pracy w cyklu biomechanizm produkcyjnym. Ruchy ocenia si na podstawie wielkoci mechanicznych, jak: droga ruchu, czas wykonywanej pracy oraz prdko i przyspieszenie tego ruchu. Wielkoci te pozwalaj rwnie na okrelenie rytmu i tempa pracy robotnika; 2) analiz rozwijanych si mini i ich wspzalenoci z siami zewntrznymi, pokonywanymi przez robotnika, jak: sia tarcia, sia cikoci i bezwa dnoci obrabianych przedmiotw. Miernikiem wielkoci tych si przewanie jest sia nacisku (reakcji podoa), jak robotnik wywiera na otaczajce go stanowisko robocze; 3) okrelenie charakteru pracy mini, od ktrego zale zarwno wielkoci rozwijanych sit, jak i procesy wpywajce na zmczenie mini. Jeli moment si zewntrznych jest rwny momentowi siy mini, nie ma ruchu w stawach i dugo mini pozostaje bez zmian. Mwimy wtedy o izo metrycznym (statycznym) charakterze pracy minia. Jeli mom ent siy mini jest wikszy, ruch w stawie odbywa si w kierunku dziaajcych mini, ktre ulegaj skrceniu. Minie wykonuj wtedy prac koncentryczn. Prac ekscentryczn wykonuj minie, gdy wielko momentu si zewntrznych przewysza moment siy mini, wskutek czego nastpuje wyduenie ich wkien; 4) wyznaczanie pracy uytecznej (mechanicznej), ktr okrela si biorc pod uwag pokonywanie oporw uytkowych przy warsztacie pracy oraz okrelanie sprawnoci produkcyjnej jako stosunek pracy uytecznej do woonej przez robotnika (w sensie fizjologicznym). (Z. N.) biomechanizm; acuch biokinema-tyczny, w ktrym przy jednym czonie nieruchomym, tzw. podstawie, pozostae czony wykonuj okrelone ruchy. W ukadzie ruchowym czowieka podstaw tworzy zwykle wicej ni jeden czon (np. obrcz barkowa bronchoskopia bionika wraz z krgosupem dla acucha ! biokinematycznego koczyny grnej). B. chwilowy mieci si w danym prze - i dziale czasowym. W trakcie wykonywania zadania ruchowego zmieni si moe liczba czonw skadowych acucha biokinematycznego, jak i podstawy, np.: unoszenie koczyny grnej w paszczynie strzakowej do pionu w zakresie ok. 90 - acuch bio-kinematyczny tworzy wtedy caa koczyna grna, a podstaw jest obrcz barkowa. Powyej tego kta acuch wydua si o obrcz barkow, a podstaw jest tuw. {A. K.) bionika; nauka wykorzystujca do zastosowa technicznych i projektowania rozmaitych urzdze zjawiska zaobserwowane w wiecie istot ywych. Dziki pracom badawczo-projekto-wym z zakresu b. powstay cenne rozwizania, oddajce usugi w rnych dziaach techniki. Znane stake, oparte o zasady cybernetyki, modele opracowane przez bionikw symulujce rozmaite funkcje organizmw ywych. (T. G.) bioortotyka; dzia bioinynierii zajmujcy si budow aparatw ortopedycznych wyposaonych w mechanizmy sterowane miopotencjaami. {A. K.) Majndyzmy -> blindyzmy blindyzmy; blajndyzmy; formy zachowania si niewidomych przejawiajce si w wykonywaniu pewnych stereotypowych, niepotrzebnych, bezcelowych ruchw lub czynnoci, np. koysanie si, potrzsanie gow, krcenie si w kko, wyciganie rk do przodu, zbytnie podnoszenie ng przy chodzeniu. Do b. zalicza si rwnie brak pewnych form zachowania u niewidomych, ktre wystpuj u widzcych, np. brak gestykulacji i mimiki przy mwieniu, brak rytmicznego koysania

ramionami przy chodzeniu. Zachowanie takie ma charakter bardziej lub mniej wiadomy, a czsto nawet zaliczane jest do odruchw warunkowych. Niektre z tych zachowa s podobne do tzw. tikw nerwowych. B. zwykle tumaczy si koniecznoci wyadowania nagromadzonej energii psychomotorycznej na skutek ograniczonej aktywnoci niewidomych. (T. M.) blokady; zabiegi okresowo przerywajce przewodnictwo w obwodowym ukadzie nerwowym (zwojach, korzonkach, pniach nerwowych) przez miejscowe wstrzykiwanie rnych rodkw farmakologicznych (najczciej znieczulajcych, gwnie nowo-kainy) w celu zniesienia przewlekych zespow blowych lub uzyskania tzw. znieczulenia przewodowego w chirurgii. Zob. te: alkoholizacja; fenoli-zacja. (S. Z.-Ch.) Mdy wychowawcze wobec dzieci niepenosprawnych; wielu rodzicw dzieci niepenosprawnych popenia powszechne bdy, traktujc takie dzieci jak jednostki, ktre trzeba wyrcza we wszelkich czynnociac h. Taka postawa nie sprzyja wytwarzaniu poczucia samowystarczalnoci i wiczeniu si dziecka w opanowywaniu podstawowych nawykw w zakresie samoobsugi i wanych dla dalszego ycia umiejtnoci. Inny rodzaj niewaciwego traktowania potrzeb wychowawczych dziecka niepenosprawnego to nadmierne obcianie go zadaniami celem uzyskania w jego oglnym stanie poprawy. Taka postawa moe by podyktowana trosk rodzicw i chci penego wykorzystania wskazwek specjalistw, doprowadza do przeforsowania dzieci i zniechca je do podejmowania wysikw. Niekiedy rodzice przez izolowanie niepenosprawnego dziecka od zagraajcego - ich zdaniem grona rwienikw doprowadzaj do wytworzenia si niekorzystnych dla przystosowania spoecznego cech. W pniejszym okresie mog one znacznie utrudnia proces integracji z normalnym rodowiskiem. Rekompensujc brak kontaktw rwieniczych nadmiern opiek i zaangaowaniem rodzice doprowadzaj do powstania silnej wizi emocjonalnej z dzieckiem, przeszkadzajcej w osigniciu niezalenoci osobistej. (T. G.) bowling; gra wywodzca si z kultury anglosaskiej o duym znaczeniu w rekreacji fizycznej. W grze uczestnicz dwie druyny po 2 zawodnikw. Zasad gry jest umieszczenie kuli (bili) najbliej malej kulki znajdujcej si na trawie. (J. D.) bl; przykre wraenie psychofizyczne stanowice w fizjologii jeden z rodzajw czucia (czucie nociceptywne), za porednictwem ktrego organizm uzyskuje informacje o dziaaniu czynnikw szkodliwych, zagraajcych jego rwnowadze biofizycznej. Towarzyszy on prawie wszystkim procesom chorobowym i mobilizuje liczne mechanizmy obronne ustroju (lk. reakcje wegetatywne). Wpatologii bl moe ponadto powstawa samoistnie pod wpywem rnorodnych bodcw warunkowych, niezalenie od dziaania czynnika szkodliwego, niekiedy odlegego w czasie lub nieuchwytnego (niektre neuralgie, ble fantomowe). Staje si wwczas niejako chorob sam w sobie, a jego usunicie rwna si wyleczeniu. (S. Z.-Ch.) bl, metody zwalczania; stosowane s w zalenoci od rodzaju wybranej terapii. Dziel si na m. farmakologiczne: doustne i pozajelitowe rodki przeciwblowe, wspomagane przez neuroleptyk i, tymoleptyki i leki trankwilizujce oraz niekiedy dziaanie steroidw obniajcych percepcj blowa; miejscowe rodki znieczul ajce w postaci - blokad, -> jontoforezy lub infiltracji; m. fizykoterapeutyczne: zabiegi cieplne (DKF, napromienianie, okady parafinowe), -> akupunktura i jej najnowsze odpowiedniki, -> elektrostymulacja i elektroakupunktura; m. psychoterapeutyczne:- autotrening i czynna-* psychoterapia grupowa; m. chirurgiczne: -> sympatektomia, -> neuro-tomia

-> radikulotomia, komisuroto-mia. -> chordotomia, -> hipofizekto-mia. -> talamektomia, - topekto-mia, -> gyrektomia, -> lobotomia czoowa. (S. Z.-Ch.) brevicollis -> krtka szyja wrodzona bronchodiiatatory; leki rozszerzajce oskrzela nale gwnie do dwch grup farmakologicznych: l) leki stymulujce gwnie receptory beta^ adrenergiczne w oskrzelach (Astmo-pent, Salbutamol i inne), 2) pochodne purynowe (aminofilina). B. grupy pierwszej podawane s najczciej w inhalacji, ze specjalnych firmowych dozownikw wytwarzajcych aerosol. Dziaanie ich polega na zniesieniu skurczu mini gadkich oskrzela. Zmniejszaj one take opr naczy pucnych i mog dziaa profilaktycznie w przypadkach zagraajcego zespou serca pucnego. (J. J.) bronchofiberoskopia; wziernikowanie oskrzeli bronchofiberoskopem, ktrego podstawow cz stanowi specjalny, gitki wiatowd, zbudowany z wkna szklanego. (J. J.) bronchografla; badanie radiologiczne oskrzeli polegajce na wykonaniu odpowiednich zdj rentgenowskich po uprzednim wprowadzeniu do o-skrzeli specjalnego rodka kontrastowego (pochaniajcego promienie rentgenowskie). Pozwala uwidoczni ksztat i przebieg oskrzeli. (J. J.) bronchoskopia; wziernikowanie o-skrzeli za pomoc bronchoskopu (rodzaj rurki ze specjalnym owietleniem i ukadem optycznym) w celach diagnostycznych (ogldanie oskrzeli, pobieranie materiau do bada) i terapeutycznych (np. usuwanie ciaa obcego). {J. J.) c case work -> metoda indywidualnego przypadku cechy dystynktywne jzyka; te cechy, ktre stanowi wan w procesie porozumiewania si wskazwk, rnicujc midzy sob elementy fonologiczne, graficzne, syntaktyczne. C. d. jzyka w odniesieniu do gosek to ich charakter dwiczny lub bezdwiczny, nosowy - ustny, zwarte otwarte. Kady fonem mona rozpatrywa z punktu widzenia kilku opozycyjnych c. d. W niektrych przypadkach (w zalenoci od pooenia goski w wyrazie) opozycyjne c. d. mog ulega neutralizacji. Znajomo c.d. jzyka stanowi istotn orientacj dla rehabilitacji logopedycznej. (T. G.) cechy dwiku; wartoci akustyczne decydujce o tym, jak odbieramy bodce suchowe. Wrd c. d. wymieni mona jako podstawowe: wysoko, natenie, czas trwania, barwa, gono, kierunek rda dwiku. Odczuwanie rozmaitych cech dwiku zaley od rodowiska, w jakim wystpuj, oraz od indywidualnych zdolnoci odbiorcy. Cho w praktyce audiometrycznej posugujemy si skal logarytmiczn, to jednak wystpuj pewne odstpstwa od prawa logarytmicznego, wynikajce ze specyficznej zalenoci midzy czstotliwoci a nateniem tonu. Odczuwanie gonoci inaczej ksztatuje si w zakresie tonw o wysokiej i niskiej czstotliwoci. (T. G.} cechy motoryczne lub fizyczne; okrelaj wielostronnie moliwoci ruchowe czowieka. cz skadowe sprawnoci ruchowych o jednakowych parametrach fizjologicznych, biome chanicznych i psychicznych, ktre musz by mierzone w ten sam sposb. Do podstawowych c. m. zalicza si si, wytrzymao i szybko. W kine zyterapii najbardziej uyteczne: sia, wytrzymao. Sia jako c. m. czowieka jest zdolnoci pokonywania oporu zewntrznego lub przeciwdziaania mu kosztem wysiku pracujcych mini. Wytrzymao jako c. m. jest to zdolno do dugotrwaego wykonywania pracy fizycznej bez obniania jej wydajnoci. [A. Z.) cele rehabilitacji przemysowej; l) przywrcenie moliwoci penej zdolnoci do pracy produkcyjnej pracownikowi upoledzonemu fizycznie i psychicznie w wyniku doznanego urazu czy przebytej choroby; 2)

niedopuszczenie do powstania zjawisk patologicznych, zwizanych z wystpujcymi mechanizmami adaptacji do rodowiska i warunkw pracy: 3) poprawa oglnej kondycji stale lub dugotrwale poszkodowanego na zdrowiu pracownika; 4) przeprowadzenie wszechstronnej oceny zdolnoci do pracy pracownika, stale lub dugotrwale poszkodowanego na zdrowiu, z uwzgldnieniem jego sprawnoci fizycznej, wydolnoci wysikowej, funkcji intelektualnych, cech charakteru i innych cech osobowoci; 5) wskazanie pracownikowi ze staym lub dugotrwaym upoledzeniem sprawnoci psychofizycznej moliwoci zmiany zawodu lub szkolenia w innym zawodzie w przypadku, gdy powrt do poprzednio wykonywanej pracy jest przeciwwskazany ze wzgldw zdrowotnych. {Z. N.} Centralny Zwizek Spdzielni Inwalidw; niezaleny i samorzdny zwi39 charakterystyka stanowiska rehabilitacyjno-produkcyjnego... zek zrzeszajcy -> spdzielnie inwalidw i ich wojewdzkie i regionalne zwizki. Wadzami zwizku jest krajowy zjazd delegatw, ktry wybiera Rada CZSI, sprawujca wadz w okresie midzy zjazdami. Rada z kolei powouje zarzd, ktry na bieco kieruje sprawami zwizku. Aktualnie zwizek zrzesza ponad 430 spdzielni inwalidw i 17 regionalnych i wojewdzkich zwizkw. W celu rozwizywania szeregu problemw zwizanych z dziaalnoci rehabilitacyjn i gospodarcz (produkcyjn) w rairiach CZSI dziaaj wyspecjalizowane instytucje, jak: Zakad Badawczy CZSI i Centralny Orodek Badawczo -Rozwojowy. CZSI wydaje rwnie szereg fachowych periodykw, np.: kwartalnik "Problemy Rehabilitacji Zawodowej", "Biuletyn Informacyjny - Rehabilitacja Zawodowa Inwalidw". Zob. te: spdzielczo inwalidzka. (T. M.) Centralny Zwizek Spdzielni Niewidomych; niezaleny i samorzdny zwizek zrzeszajcy -> spdzielnie niewidomych w caym kraju. Wadzami zwizku s: l) Krajowy Zjazd Delegatw, 2) Rada CZSN, wybierana przez Zjazd, sprawujca wadz w okresach midzy zjazdami; 3) Zarzd CZSN kierujcy na bieco sprawami zwizku. Aktualnie CZSN zrzesza okoo 30 spdzielni, zatrudniajcych ok. 10 000 niewidomych. Wydaje te pismo "Niewidomy Spdzielca" (T. M.) centyle (percentyle); jednostki pomiaru uywane w ocenach psychologicznych. Skale centylowe powstaj przez podzielenie zebranych wynikw na sto rwnych czci, ktre z kolei dzieli si na kilka rwnych przedziaw, aby im przyporzdkowa wyniki ukadajce si od najlepszych do najgorszych. Opierajc si na normach centylowych sporzdza si take rangi, wykorzystujc prawidowo rozkadania si poszczeglnych wynikw. (T. G.) chaupnictwo - praca nakadcza inwalidw charakteropatia; zaburzenia -* osobowoci wystpujce w przypadkach organicznego uszkodzenia mzgu. Ch. nie jest pojciem oglnie przyjtym, zaliczana jest do -> zespou psycho-organicznego. (Z. K., T. S.) charakteropatia padaczkowa; zaburzenia lub trwae zmiany struktury osobowoci, charakteru, temperamentu, sfery uczuciowej, bdce skutkiem organicznych uszkodze mzgu u chorych na padaczk. Termin ch. p., obecnie coraz rzadziej uywany, wiza si z mylnym pogldem, i wikszo chorych cechuje swoiste zaburzenia charakterologiczne. Wiemy obecnie, e zaburzenia te wystpuj u nielicznych chorych i nie s one swoiste dla padaczki. (W. K.) charakterystyka stanowiska pracy - analiza stanowiska pracy charakterystyka stanowiska rehabili-tacyjno-produkcyjnego w warsztatach rehabilitacji przemysowej; powinna zawiera dane dotyczce: nazwy stanowiska; zastosowania do celw terapii prac, przeznaczenia do celw produk-cyjno-usugowych; niezbdnej powierzchni, warunkw bezpieczestwa i higieny pracy, rodzaju i liczby podstawowego wyposaenia produkcyjnego, daty zainstalowania staych adaptacji i ich rodzaju, staych rodkw

pomocniczych, rodzaju i liczby, elementw i sposobw regulacji, rodkw kontroli (mierniki i liczniki); wymaga nadzoru. Ch. s. rehabilitacyjno-produkcyjnego opracowuje zesp rehabilitacyjny, ktry moe si opiera na instrukcji obowizujcej w przemysowej subie zdrowia. Na podstawie przeprowadzonej ch. s. rehabilitacyjno-produkcyjnego rozrniamy: stanowiska typowe; stanocharactwo wiska adaptowane (z odpowiednio przystosowanymi rkojeciami i uchwytami); stanowiska specjalne (z celowo uwarunkowanymi instalacjami do wicze koczyn dolnych nie wystpujcymi w warunkach typowych). Przeprowadzenie dokadnej ch. s. re-habilitacyjno-produkcyjnego uatwia powanie organizacj pracy stosowan w ramach terapii prac. (Z. A'.) charactwo; wyniszczenie somatyczne organizmu wskutek przebytych lub toczcych si procesw chorobowych. Ch. obserwuje si u dzieci wzrastajcych w pierwszych miesicach ycia w niepomylnych warunkach rodowiskowych, a take w nastpstwie cikich schorze ukadu nerwowego, gruczow wydzielania wewntrznego i in., ograniczajcych zdolno przyswajania pokarmu. Z powodu niedostatecznego zaopatrzenia mzgu w substancje odywcze nierzadko u dzieci z objawami ch. dochodzi do upoledzenia umysowego. (T. G.) chodnik ruchomy; stosowany przy prbach wysikowych w schorzeniach ukadu krenia. Pozwala na badanie wysiku fizjologicznego, marszowego, o rnej szybkoci i o rnym nachyleniu bieni, symulujcym wychodzenie pod gr. Wysiek taki obcia ukad krenia, nie przeciajc ukadu mini szkieletowych. Wad ch. r. jes t jego wysoka cena, zajmowanie stosunkowo duej powierzchni, haaliwo (mniejsza w nowszych typach). Pynna i dokadna regulacja szybkoci chodnika i jego nachylenia pozwala na atwe uzyskanie obcie o rnej intensywnoci i przebiegu. Najczciej stos uje si obcienia zaproponowane przez R. A. Bruce'a. Jest to piciostopniowa prba, bez przerw na odpoczynek, za szybko i nachylenie chodnika zwiksza si co 3 minuty. l - szybko 3 km/h; nachylenie 5% 40 (ok. 50 W), 11 - 3 km/h i 10% (ok. 75 W), III0 - 4,5 km/h i 12% (ok. 100 W), IV -6 km/h i 14% (ok. 150 W), V - 7 km/h i 16% (ok. 250 W). {J. /-.) chordotomia; operacyjne przecicie wstpujcych szlakw nerwowych przewodzcych czucie blu w rdzeniu krgowym. (S. Z.-C/i.) chorea -> plsawica choreoterapia wykorzystywanie taca jako metody -> psychoterapii grupowej. Walory terapeutyczne ch. wi si z wytwarzaniem wizi grupowej, ekspresj emocji, popraw sprawnoci ruchowej, popraw nastroju. (Z. K., T. S.) choroba; reakcja organizmu na dziaanie czynnikw chorobotwrczych (drobnoustroje, pasoyty, zatrucia wewntrz i zewntrzpochodne itd.), objawiajca si zaburzeniami w jego funkcjonowaniu i wspdziaaniu poszczeglnych jego narzdw. Zmiany te mog mie charakter oglny lub dotyczy tylko jednego narzdu. Kada ch. ma swj pocztek, przebieg i zejcie. Zejcie ch. moe by pomylne - cakowity lub prawie cakowity powrt do zdrowia, poowiczne - przejcie w chorob przewlek, lub niepomylne, koczce si inwalidztwem lub mierci. (T. M.) choroba afektywna dwubiegunowa; psychoza maniakalno-depresyjna; kolejno wystpujce okresy -> depresji i -> manii lub czciej wystpuje jeden z tych zespow. Depresj w ch. a. dwubiegunowej cechuje, poza obnieniem nastroju, spowolnienie wszystkich procesw psychicznych, znaczne zahamowanie ruchowe, niski poziom lku, nasilone zaburzenia procesw metabolicznych pochodzenia limbiczno-

podwzgrzowego i rytmw biologicznych, m. in. snu. W cikich przypadkach moe doj do stanu osupienia depresyjnego i -> mutyzmu. 41 choroba afektywna jednobiegunowa Faza maniakalna moe mie sabe nasilenie (stan submaniakalny), czasem jednak nasilenie objaww manii doprowadza do - spltania. Objawy zarwno w manii, jak i w depresji narastaj i ustpuj stopniowo, przy czym poszczeglne objawy narastaj i ustpuj nie rwnolegle, np. moe utrzymywa si jeszcze znaczne obnienie nastroju, a ustpi zahamowanie ruchowe, co sprzyja realizacji tendencji samobjczych - std konieczno zapewnienia choremu troskliwej opieki w cigu caego rzutu choroby. Poszczeglne fazy trwaj zwykle kilka miesicy i przedzielone s na ogl okresami penego zdrowia. Jedna faza moe przechodzi w drug bez okresu remisji (np. depresja w mani lub odwrotnie). rednio wystpuje 6 -7 nawrotw w cigu ycia, czciej na wiosn i jesieni. Ch. a. dwubiegunowa naley do psychoz endogennych, a czynniki egzogenne, m. in. choroby somatyczne i przeycia' traumatyzu-jce, w wielu wypadkach odgrywaj rol czynnikw wyzwalajcych rzut choroby. Podkrelana jest rola czynnikw konstytucjonalnych - ch. a. dwubiegunowa wystpuje czciej u osb o pyknicznej budowie ciaa i cyklotymicznych cechach osobowoci (syntonicznych, energicznych optymistw, majcych dobry kontakt z ludmi, czasem wybuchowych, skonnych d o konfliktw). W leczeniu ch. a. dwubiegunowej stosuje si z dobrymi wynikami leki przeciwdepresyjne, czasem elektrowstrzsy. W zapobieganiu nawrotom du skuteczno wykazuj sole litu. (Z. K., T. S.) choroba afektywna jednobiegunowa; depresja fazowa; przejawia si wystpowaniem nawracajcych, trwajcych zwykle kilka miesicy stanw -> depresji wyraajcych si obnieniem nastroju, zaburzeniami napdu psychoruchowego oraz zaburzeniami: rytmu snu i czuwania, aknienia, popdu pciowego, regulacji hormonalnej i wegetatywnej. Do czsto przebiega z lkiem, pobudzeniem ruchowym, urojeniami depresyjnymi. Objawy narastaj stopniowo i rwnie stopniowo ustpuj. Wystpuj dobowe wahania nastroju - najgorsze samopoczucie jest rano, stosunkowo lepiej czuje si chory wieczorem. Ch. a. jednobiegunowa rozpoczyna si zwykle pniej ni choroba afektywna dwubiegunowa (do czsto w pitym dziesitku lat ycia). Liczba faz jest mniejsza ni w tej ostatniej. Wiele przypadkw ch. a. jednobiegunowa rozpoznawano dawniej jako depresj inwolucyjn, ktrej obecnie nie wydziela si jako odrbnej jednostki. Ch. a. jednobiegunowa wystpuje czciej u kobiet ni u mczyzn. U jej podoa stwierdza si czynniki dziedziczne, jednak wystpieniu faz depresji towarzysz czsto czynniki wyzwalajce, takie jak: pord, okres przekwitania, choroby somatyczne - szczeglnie infekcje wirusowe, zabiegi operacyjne, urazy czaszki, traumaty-zujce czynniki psychiczne. Ch. a. jednobiegunowa wystpuje czciej u osb zamknitych w sobie, nieufnych, astenicznych, skonnych do smutku, lku,pesymizmu, perfekcjonizmu,sabo tolerujcych zmiany w rodowisku. W leczeniu ch. a. jednobiegunowej stosuje si leki przeciwdepresyjne (czone w razie potrzeby z neuroleptykami lub rodkami anksjolitycznymi). Stosow ane te bywaj elektrowstrzsy. Ze wzgldu na due zagroenie samobjstwem naley chorym zapewni szczeglnie troskliw opiek. W wikszoci przypadkw w okresie midzy fazami depresji chorzy zachowuj pen sprawno psychiczn i fizyczn, w czci przypa dkw utrzymuj si przewleke zaburzenia nastroju. (Z. K., T. S) choroba Blounta choroba Blounta; jaowa martwica kykcia przyrodkowego piszczeli. Nastpstwem procesu chorobowego jest szpotawo kolana. Wyrnia si dwa typy schorzenia: dziecicy - wystpujcy zwykle obustronnie u dzieci

midzy l a 3 rokiem ycia; modzieczy - umiejscowiony zwykle jednostronnie u dzieci w wieku 6-13 lat. Ch. B. charakteryzuje si postpujcym szpotawym zagiciem koczyny poniej kolana, kolano wykazuje peen zakres ruchw, jest niebolesne. Leczenie: typu dziecicego - zakaz przeciania koczyny, wyczekiwanie (nierzadko z biegiem czasu o koczyny ulega samoistnemu wyprostowaniu); typu modzieczego - osteotomia korekcyjna, przywracajca prawidow o koczyny. (J. K.) choroba Bourneville'a - stwardnienie guzowate choroba Buergera -> zapalenie naczy zakrzepowo-zarostowe choroba Downa; mongolizm; jest zaburzeniem chromosomalnym (triso-mia chromosomu 21); wystpuje raz na 700 urodze. Due znaczenie ma tu wiek matki. W grupie wieku do 25 lat czsto urodzenia dziecka z ch. D. l :2000, a u matek powyej 40 roku ycia l :45. Dzieci z chorob Downa charakteryzuj si upoledzeniem umysowym najczciej w stopniu umiarkowanym i znacznym, oraz charakterystycznymi cechami budowy ciaa. Zesp Downa odznacza si tym, e mona go wykry zaraz po urodzeniu si dziecka. Ma to due znaczenie dla postpowania rehabilitacyjnego, ktre mona wczenie rozpocz. (T. G.) choroba Heinego i Medina; wirusowe zapalenie przednich rogw rdzenia krgowego, powodujce niesymetryczne niedowady wiotkie mini. Leczenie w okresie ostrym - objawowe; zapewnienie pacjentowi bez42 wzgldnego spokoju, unieruchomienie i czsta, ostrona zmiana pozycji poraonych koczyn zapobiegajca rozciganiu mini; po ustpieniu gorczki - zabiegi cieplne, -> kocowanie; w okresie zdrowienia wiczenia, elektrosty-mulacja; w okresie utrwalonych porae - operacyjne zabiegi korekcyjne, zaopatrzenie ortopedyczne. (S. Z.-Ch.) choroba niedokrwienna serca - choroba wiecowa choroba Osgooda i Schlattera; jaowa martwica guzowatoci piszczeli. Rozwija si u chopcw w wieku pokwitania (12-15 lat), czy si najczciej z urazem (gra w pik, skoki). Objawy: bolesno guzowatoci, obrzk, bl nasilajcy si przy wykonywaniu wyprostu w stawie kolanowym z oporem lub przy penym zgiciu kolana. W obrazie rtg: nie-regularno zarysw guzowatoci, nieznaczne oddzielanie si jej nasady, w pniejszym okresie - fragmenta-cja. Leczenie: wskazane jest unieruchomienie koczyny na kilka tygodni w szynie gipsowej. Zakaz przeciania koczyn przez kilka miesicy (skoki, biegi). Rzadko konieczne jest leczenie operacyjne (wyyeczkowanie ogniska, usunicie wolnych fragmentw kostnych). (J. K.) choroba oskrzelowo-plucna; stan, w ktrym wystpuj objawy rozlanego zwenia oskrzeli, charakteryzujcy si klinicznie kaszlem, odpluwaniem wydzieliny z oskrzeli, dusznoci wysikow i spoczynkow, obnieniem tolerancji wysiku, sinic. Objawy te wystpuj okresowo lub stale w rnym nasileniu. Zwykle nieobecne w pocztkowym okresie choroby, kiedy to jedynie badania czynnociowe mog wykaza zaburzenia funkcji puc. Termin ten obejmuje: -> dychawic oskrzelow, -> zapalenie oskrzeli przewleke i -> rozedm puc. (J. J.) 43 choroba Perthesa choroba Parkinsona; powoli postpujcy zesp chorobowy, na ktry skada si: -* hipokineza, wzmoenie napicia mini i drobnofaliste drenie spoczynkowe rk, a niekiedy i gowy. Wystpuje w nastpstwie: piczkowego zapalenia mzgu, miadycy naczy mzgowych, zatrucia tlenkiem wgla i manganem, zatrucia lkowego (najczciej rezerpin i chlor -promazyn). (S. Z.-Ch.) choroba Perthesa; jaowa martwica gowy koci udowej u dzieci. Wystpuje najczciej u chopcw midzy 5 a 14 rokiem ycia, dotyczy p rzewanie jednego biodra. Istot schorzenia s zaburzenia ukrwienia gowy koci

udowej doprowadzajce do jej martwicy. Etiopatogeneza schorzenia nie jest dokadnie poznana. W przebiegu schorzenia wyrnia si zwykle cztery okresy: wczesny (2-3 miesice), okresowe utykanie, nieznaczne ble (czciej stawu kolanowego ni biodrowego), ograniczenie odwodzenia, wyprostu, rotacji wewntrznej. Chory rzadko w tym okresie trafia do lekarza ze wzgldu na niewielkie nasilenie, przejciowy charakter dolegliwoci. W obr azie rtg - nieznaczne poszerzenie szpary stawowej, wywoane obrzkiem tkanek mikkich rdstawowych. W kocu tego okresu moe by zauwaalne nieznaczne spaszczenie gowy koci udowej, lady drobnych zama pod-chrzstkowych; sklerotyzacji (6- 10 miesicy), gowa koci udowej ulega dalszemu spaszczeniu, kontury jej staj si nierwne, struktura kostna niejednorodna. Proces martwiczy obejmuje ca gow, rwnie przynasada staje si nierwna, zagszczona. W tym okresie narastaj dolegliwoci blowe, nastpu je ograniczenie ruchw. Moe wystpi przykurcz biodra w przy-wiedzeniu, zgiciu, rotacji wewntrznej: fragmentacji (6-18 miesicy), gowa koci udowej ulega rozkawakowaniu z rn liczb i ksztatem fragmentw kostnych; niekiedy zanika zupenie. Dugotrway okres fragmentacji (powyej 16 miesicy) rokuje le, im jest krtszy, tym rokowanie korzystniejsze; odbudowy (8-36 miesicy), przy waciwym, wczesnym leczeniu - z odbudow kulistej gowy o prawidowym utkaniu. Przy opnionym leczeniu, mniej korzystn ym zejciu procesu chorobowego, gowa pozostaje znieksztacona. Przyrodkowy odcinek gowy jest zwykle dziobiasto wyduony, panewka eliptycznie znieksztacona, biodro w znacznym stopniu szpotawe. W takim biodrze wczenie rozwijaj si -> zmiany zwyrodnie-niowo-znieksztacajce. Leczenie. Zasadniczym elementem postpowania leczniczego w ch. P. jest wczesne i dugotrwae odcienie chorego stawu. W okresie ostrym, gdy wystpuj ble oraz przykurcz, najlepsz form odcienia jest leenie z wycigiem poredn im zaoonym na chor koczyn, bezwzgldny zakaz wstawania, klkania, chodzenia. Wskazane s natomiast wiczenia stawu i caej koczyny w odcieniu. W pniejszym okresie odcienie stawu prbuje si uzyska, stosujc odciajce aparaty ortopedyczne typu Thomasa, z zawieszeniem koczyny w -> ptli Snydera lub chodzenie o kulach z podwyszeniem obcasa po stronie zdrowej. Czsto jednak nie zapobiega to postpowi choroby i znieksztaceniu gowy koci udowej. W leczeniu operacyjnym podejmuje si prby pobudzenia unaczynienia przez nawiercanie szyjki i gowy koci udowej, wprowadzanie grotw, przeszczepw kostnych. Podejmowane s rwnie prby zmiany ustawienia gowy w panewce drog osteotomii midzykrta-rzowej, podkrtarzowej lub osteotomii miednicy (Salter). Leczenie usprawchoroba przewleka niajce w takich przypadkach, jak w -zwichniciu wrodzonym stawu biodrowego. [J. K.) choroba przewleka; choroba o dugotrwaym przebiegu bez perspektyw na szybkie i pomylne jej wyleczenie. Objawia si ona du gotrwaym zaburzeniem w funkcjonowaniu organizmu z przemiennymi okresami polepszania i pogarszania si stanu zdrowia. Osoby dotknite ch. p. zaliczane s z reguy do jednej z -> grup inwalidw. (T. M.) choroba Reitera; zesp chorobowy charakteryzujcy si triad objaww: zapaleniem staww o typie reumatoidalnym, zapaleniem cewki moczowej i zapaleniem spojwek. Wystpuje gwnie u modych mczyzn w trzeciej dekadzie ycia, rzadziej starszych, wyjtkowo u kobiet i dzieci. Chorob moe poprzedza biegunka. W wikszoci przypadkw pierwszym objawem jest zapalenie cewki moczowej, zwykle bez zakaenia chorob weneryczn. Rzadziej pierwszym objawem jest zapalenie spojwek lub zapalenie staww. Objawy ustpuj zwykle po kilku miesicach, jednake u wikszoci ch orych

stwierdza si nawroty choroby od kilku miesicy do kilku lat. S one zwykle krtsze i o agodniejszym przebiegu od pierwszego rzutu choroby. Leczenie: antybiotyki z grupy tetracyklin, Butapirazol, Perciu-sone. W przypadkach przewlekych - rehabilitacja lecznicza, jak w reumatoidalnym zapaleniu staww. {A. S.) choroba Scheuermanna; kifoza modziecza; polega na powolnym zaginaniu si ku przodowi dolnego odcinka krgosupa piersiowego. Wystpuje czciej u chopcw w wieku 13 -17 lat, rzadziej u dziewczt w wieku 12-15 lat; Etiologia nie jest wyjaniona, dominuj dwa pogldy: a) zaliczajcy te zmiany do martwic jaowych, b) odnoszcy obja44 wy choroby do zaburze kostnienia. Zmiany chorobowe dotycz zarwno nasad trzonw krgw, jak i krkw midzykrgowych, obejmuj zwykle kilka ssiednich krgw w rodkowym lub dolnym odcinku piersiowym, rzadziej grnym ldwiowym. Na skutek zmniejszenia odpornoci nasad trzonw dochodzi do wciskania si zawartoci krka midzykrgowego do gbczastej tkanki kostnej trzonw. Takie wypuklenia krka, zwane , wzami ub guzkami Schmorla, wystpuj gwnie w czci przedniej i rodkowej trzonw. Objawy: pochylenie ku przodowi (okrge plecy), uczucie zmczenia, niezbyt nasilone dolegliwoci blowe. Leczenie: wiczen ia mini grzbietu korygujce postaw, odcienie (czste odpoczynki w pozycji lecej na plecach na paskim podou). Stosowanie gorsetu z reguy nie chroni przed narastaniem znieksztacenia. (J. K.} choroba sieroca; zespl zaburze w zachowaniu dziecka, wystpujcy wskutek pozbawienia opieki macierzyskiej. Zob. te hospitalizm. {T. G.) choroba Sprengela; wrodzone wyr sokie ustawienie opatki. Jest nastpstwem zatrzymania etapu rozwojowego, w ktrym opatka z odcinka szyjnego, gdzie znajduj si jej zawizki, obnia si do waciwego dla niej poziomu. Czsto przyrodkowo -grny kt opatki czy si pasmem cznotkankowym, chrzestnym lub kostnym z wyrostkami kolczystymi krgosupa szyjnego. Wraz z opatk pozostaje w grze bark, co powoduje znieksztacenie obrysw karku, barku, klatki piersiowej. Leczenie polega na operacyjnym usuniciu pocze. midzy opatk a krgosupem i cigniciu opatki do waciwego poziomu. a nastpnie przytwierdzeniu jej do eber. U dzieci starszych konieczne jest przecicie obojczyka, w celu unik45 nicia nadmiernego nacignicia splotu barkowego. (J. K.} choroba szpitalna - instytucjonalizm choroba w. Walentego -> padaczka choroba Taya-Sachsa; idiotyzm amaurotyczny; spowodowany jest zaburzeniami w przemianie tuszczowej uwarunkowanymi genetycznie; wystpuje najczciej w rodzinach ydowskich. Ujawnia si midzy 3 a 10 miesicem ycia i czy z gbokim upoledzeniem umysowym i lepot (amaiirosis); koczy si zejciem miertelnym. (T. G.) choroba wiecowa; choroba niedokrwienna serca, powstaje wwczas, gdy przez misie sercowy przepywa niedostateczna ilo krwi (tlenu) w stosunku do zapotrzebowania. Rozrnia si posta ch. w. z przejciowymi objawami blowymi, ustpujcymi po zmniejszeniu zapotrzebowania na tlen (zmniejszenie emocji lub wysiku), zwan -> dusznic bolesn, oraz posta ch. w. z nieustpujcymi objawami blowymi, spowodowanymi martwic czci minia serca w wyniku znacznego, dugo trwajcego niedotlenienia - jest to - zawa serca. W etiologii ch. w. znaczny udzia ma miadyca, w wyniku ktrej dochodzi do zwenia wiata naczy oraz podwyszenia poziomu adrenaliny, co jest czynnikiem wpywajcym na zwikszenie zapotrzebowania na tlen w miniu sercowym. W ch. w. wyodrbniono czynniki usposabiajce do jej powstania, zwane czynnikami zagroenia lub ryzyka. (7. .)

choroba zwyrodnieniowa staww; charakteryzuje si zmianami destrukcyjnymi chrzstek stawowych, spowodowanymi ich starzeniem si, uszkodzeniem mechanicznym, toksycznym i in. Zmiany towarzyszce - odczy-nowe lub nowotworzenie koci na styku jej z chrzstk (osteofity). Pochoroby nerwowo-miniowe woduj one dolegliwoci blowe, nasilone przy ruchach, upoledzenie ruchomoci i funkcji staww. Schorzenie dotyczy najczciej osb po 50 roku ycia, przebiega bez oglnego odczynu zapalnego w ustroju (podwyszenia temperatury ciaa, przesuni w skadzie biaek, przyspieszenia opadania krwinek, przesuni w obrazie morfologii krwi). Najpowaniejszy problem kliniczny stanowi -> zmiany zwyrodnieniowe w stawach biodrowych, kolanowych oraz krgosupa. (A. S, J. K.) choroby demielinizacyjne; grupa chorb, ktrych wspln cech jest pierwotny rozpad osonek mielino-wych wkien nerwowych w orodkowym ukadzie nerwowym (stwardnienie rozsiane, choroba Schildera, choroba Bao, choroba Devica). (S. Z.-Ch.) choroby naczyniowe mzgu i rdzenia; ogniskowe i rozlane uszkodzenia u-kadu nerwowego wystpujce jako powikanie chorb naczy, gwnie -> miadycy i nadcinienia ttniczego. (S. Z.-Ch.) choroby nerwowe; grupa chorb o najczstszych wskazaniach do rehabilitacji, szczeglnie w przypadkach ogniskowego uszkodzenia ukadu nerwowego ( -> udar mzgu, -> uraz czaszkowo-mzgowy, -* guzy mzgu, -> guzy rdzenia) oraz inne o nie postpujcym lub powoli postpujcym przebiegu. (5. Z.-Ch.) choroby nerwowo-miniowe; niejednorodna grupa chorb charakteryzujca si wsplnymi cechami klinicznymi: osabieniem, zanikiem i wiot-koci mini, brakiem odruchw oraz przewanie postpujcym przebiegiem. Nale do niej: miopatie (miopatie pierwotne - genetycznie uwarunkowane i miopatie objawowe - hormonalne i polekowe), rdzeniowy -> zanik mini, - zapalenie wielominiowe i -> polineuropatie. (S. Z.-Ch.) choroby pucne choroby pucne; z duej liczby chorb pneumonologicznych ze wzgldu na rang problemu i wynikajce std potrzeby diagnostyczne, terapeutyczne, rehabilitacyjne, organizacyjne, ekonomiczne i spoeczne mona wydzieli grulic ukadu oddechowego i przewleke choroby ukadu oddechowego. Przewleke choroby ukadu oddechowego dziel si na - nieswoiste i inne, jak: pylice (mogce mie charakter chorb zawodowych), rak puc i oskrzeli, marsko puc, ropnie puc, grzybice puc itp. rzadziej wystpujce choroby. Pod wzgldem rokowania wyrnia si ch. p. o zasadniczo dobrym rokowaniu (grulica), o rokowaniu niepewnym (dycha -wica oskrzelowa) i zasadniczo zym (inne przewleke choroby ukadu oddechowego). Pod wzgldem zaburze czynnociowych wyrnia si choroby ukadu oddechowego z przewag zaburze wentylacyjnych o charakterze restrykcji, obturacji lub mieszanym i z przewag innych zaburze czynnoci puc. Dla potrzeb rehabilitacji okrelenie charakteru zaburze czynnociowych w ramach rozpoznania klinicznego jest niezbdne. Istotne jest take uwzgldnienie wieku chorego, poniewa potrzeby w zakresie rehabilitacji edukacyjnej i zawodowej s zasadniczo rne u dzieci, modziey i osb aktywnych zawodowo. Ze wzgldw epidemiologicznych istotne jest okrelenie zakanoci tych chorb dla otoczenia. (J. J.} choroby psychiczne -> psychozy choroby spoeczne; choroby wystpujce masowo w danej spoecznoci, a majce powizanie z jej warunkami yciowymi i spoecznymi. Na og maj one charakter chorb przewlekych. Nie jest to cile okrelona grupa chorb, lecz podlegajca zmianom. Aktualnie w Polsce do ch. s. zalicza si choroby: ukadu krenia,

46 nowotworowe, weneryczne, psychiczne i in. (7-. M.) choroby ukadu oddechowego - nieswoiste przewlekle; wg klasyfikacji WHO (sympozjum w Moskwie 1962 r.) do ch. u. o. tego typu zalicza si: przewlekle zapalenie oskrzeli, zespoy zaporowe odwracalne (dychawica) i nieodwracalne, rozedm puc, rozstrze-nie oskrzeli, przewleke zapalenie puc i zwknienie puc. Wyrnienie tej grupy spowodowane jest czstoci wystpowania tych chorb we wszystkich przedziaach wieku i trudnociami diagnostycznymi czsto uniemoliwiajcymi waciwe rozpoznanie bez kosztownych bada diagnostycznych. Ch. u. o. nieswoiste przewleke stanowi problem spoeczny, ekonomiczny i organizacyjny, poniewa przecitnie w cigu 5 lat od momentu zauwaenia pierwszych objaww u chorego uznawane jest trwae inwalidztwo. Chorzy wymagaj specjalistycznej opieki medycznej, zrnicowanego postpowania rehabilitacyjnego, czsto pomocy spoecznej. {J. J.) choroby zawodowe; ch. spowodowane rodzajem wykonywanej pracy (zawodu) lub warunkami, w ktrych jest ona wykonywana. Niektre ch. z. zwizane s z dugotrwaym wykonywaniem okrelonych zawodw, np. ylaki i paskostopie u osb, ktrych praca wykonywana jest w pozycji stojcej, pylica wglowa u grnikw, zama u hutnikw. Ch. z. maj z reguy charakter chorb przewlekych i powoduj znaczne obnienie zdolnoci do pracy. Czsto s one przyczyn inwalidztwa. (T. M) choroby zwyrodnieniowe ukadu nerwowego; niejednorodna grupa chorb, ktrych przyczyn s zmiany wsteczne w tkance nerwowej, powstajce niejako samoistnie, tzn. bez dziaania znanego czynnika szkodliwego. Klinicznie charakteryzuj si rnorod47 chd, zaburzenia noci objaww i postpujcym przebiegiem. (S. Z.-Ch.) chd; rytmiczne, naprzemianstronne ruchy koczyn dolnych, pozwalajce na przesuwanie ciaa z miejsca na miejsce. Ch. jest czynnoci zoon, automatyczn, skadajc si z dwch faz identycznych dla obu koczyn: wykroku i podporu; w trakcie tego cyklu zachodzi moment utrzymania ciaa w rwnowadze na jednej koczynie. Prawidowy chd wspomagany jest wspprac naprzemianstronn koczyn dolnych i balansowaniem tuowia uatwiajcym utrzymanie rwnowagi. Ch. to jedna z najbardziej uytecznych konkurencji sportowych inwalidw, zwaszcza niewidomych (grupa startowa inwalidw I), po amputacjach koczyn dolnych (grupa startowa III), a take grupy startowe V. Rehabilitacyjne wartoci ch.: samodzielno w poruszaniu si, uczestniczenie inwalidy w wielu czynnociach ycia codziennego, moliwoci wykonywania wielu czynnoci zawodowych koczynami dolnymi, integracja w rekreacji fizycznej, dziaanie na ekonomik i estetyk ruchu, szybko poruszania si itp. Niektre rodzaje inwalidztwa wymagaj pomocy technicznej w postaci laski lub ku. Wspzawodnictwo sportowe w ch. jest okazj sprawdzenia swoich moliwoci w stosunku do innych zawodnikw. Ch. niewidomych (grupa startowa I) w sporcie: 400 m na czas po owalu boiska pomagajc sobie specjaln -> lask dugoci 2 m trzyman w prawej rce. Ch. guchych (grupa startowa II) w sporcie: konkurencje sportowe identyczne jak osb zdrowych. Wartoci rehabilitacyjne: integracja, zwalczanie kompleksw inwalidy, poprawa poruszania si, wspomaganie kompensacyjne (such). C h. amputowanych (grupa startowa III) w sporcie: -> klasy startowe l -4, rne dystanse wg przepisw oglnie obowizujcych, klasy startowe 5-100 i 1000 m na czas, klasa stanowa 6 - 100 i 1000 m na czas, klasa startowa 7-100 m na czas, klasa startowa 8-60 lub 100 m na czas, klasy startowe 9 i 10 (w zalenoci od miejsca amputacji) - najczciej 60 lub 100 m na czas. Prb wykazania sprawnoci w ch. i estetyki poruszania si jest -> ch. stylowy. Wartoci rehabilitacyjne:

umiejtno poruszania si w protezie w rnych warunkach terenowych, podnoszenie sprawnoci w pokonywaniu przeszkd spotykanych na co dzie, skracanie czasu przemieszczania si z miejsca na miejsce, dbao o estetyk i ekonomik ruchu, wartoci integracyjne. Zob. te grupy startowe inwalidw. {J. D.) chd stylowy; zestaw rnych wicze dla osb z amputacj koczyn dolnych na rnych poziomach, majcy na celu wykazanie przez inwalidw sprawnoci poruszania si w rnych warunkach i umiejtnoci radzenia sobie przy pokonywaniu przeszkd. Ch. s. nie jest klasyczn konkurencj sportow. Stosowany bywa we wspzawodnictwie w oparciu o kryteria takie, jak: ekonomika i estetyka poruszania si w protezie, prawidowo wykorzystania laski lub kuli okciowej, umiejtno wykonywania zwrotw, obrotw, pokonywania przeszkd spotykanych na co dzie itp. Najczciej stosowana punktacja polega na odejmowaniu w zalenoci od stopnia bdu l -3 punktw od sumy 50 punktw. Ch. s. jest atrakcyjn form wspzawodnictwa, pozwalajc na samoocen w stosunku do innych zawodnikw; mobilizuje do dalszego usprawniania, stanowi wany czynnik w rehabilitacji. (J. D.) chd, zaburzenia; ataktyczny - spowodowany zaburzeniami rwnowagi; brodzcy - w wyniku niechromosom dowadu stp; histeryczny - demonstracyjnie nieprawidowy, nie uwarunkowany zmianami organicznymi; kaczkowaty - spowodowany niedowadem mini obrczy biodrowej (np. w dystrofii miniowej) lub zwichniciem staww biodrowych; kangurowy - o kulach z jednoczesnym przestawianiem obu koczyn, najczciej w ystpuje w poraeniu koczyn dolnych i dolnej czci tuowia: koszcy - z pociganiem stop po podou, typowy dla niedowadu poowicznego; noycowy - na palcach, z nadmiernym przywiedzeniem i krzyowaniem koczyn, spowodowany niedowadem spastycznym (wystpuje gwnie w poraeniu mzgowym dziecicym); spastyczny - z pociganiem stp po podou i nie dostatecznym zginaniem koczyn w stawach: parkinsonowski - powolny, drobnymi kroczkami, z obcieniem przodostopia i pociganiem stopami po ziemi; tylnosznuro-wy - ataktyczny, spowodowany zaburzeniem czucia gbokiego (zamknicie oczu wybitnie nasila zmiany). (S. Z.-Ch.) chromosom; drobna struktura rozpoznawalna za pomoc technik spektroskopowych, znajdujca si w jdrze komrki. Liczba ch. jest staa dla poszczeglnych gatunkw. Kady ch. jest moleku DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego) i bierze u-dzia w przekazywaniu cech rodzicw potomstwu. Wyrniamy ch. somatyczne (autosomy) i ch. pciowe. Dla celw poradnictwa genetycznego przeprowadza si badania diagnostyczne, majce na celu przekonanie si, czy mog wystp.i u potomstwa tzw. aberracje chromosomowe, zwizane z moliwoci powanego upoledzenia umysowego lub innych wad wrodzonych. (T. G.) chwjejno uczuciowa; zbytnia at 48 wo przechodzenia z jednego nastroju do drugiego, np. z wesooci w gniew, z radoci do smutku. Wystpuje w -* zespole psychoorganicznym, czasem w nerwicach, np. w histerii. (Z. K., T. S.) chwyt; ujcie rk przedmiotu. Niektre chwyty s wykonywane ca rk, inne tylko palcami. Kady ruch chwytania ma inn skal motoryczn, jest oparty na innym ukadzie pobudze, stosownie do ksztatu i rodzaju chwytanego przedmiotu oraz zamierzonej pracy. Z punktu widzenia mechanicznego w kadej czynnoci chwytnej rki mona wyodrbni trz y elementy, ktrymi s: -> jako chwytu, -* sia chwytu, -> zrczno manipulacyjna. (Z. N.)

cieptolecznictwo; metoda leczenia fizykalnego, polegajca na doprowadzeniu do tkanek energii cieplnej. (A. Z.) cinienie pucne; warto c. p. zaley od rytmu erca. s U chorych z migotaniem przedsionkw wskanik obnienia si c. p. jest wyranie mniejszy anieli u chorych z rytmem zatokowym. Po efektywnej kardiowersji elektrycznej wartoci cinienia s takie same w obu grupach chorych. Naj wyraniejsze objawy obni enia si c. p. wystpuj bezporednio po zabiegu i nie ulegaj zmianom w miar upywu czasu. Wpyw rehabilitacji na c. p. jest widoczny tylko w okresie wczesnym, gdy obnienie c. p. wystpuje czciej anieli u chorych nie poddanych wiczeniom; rwnie je go wartoci s rne i zale od wynikw poprawy hemodynamicznej krenia. W kilka lat po operacji i rehabilitacji u czci chorych obserwuje si dalszy spadek cinienia w przedsionku lewym. (L. W.) coxarthrosis -> zwyrodnieniowowy-twrcze zmiany staww biodrowych cybernetyka; w szerszym znaczeniu 49 dzia wiedzy o sterowaniu, w wszym - o ukadach odznaczajcych si znacznym stopniem samostero-woci. jak np. cybernetyka maszyn lub organizmw. Bada ona dwa rodzaje procesw: przetwarzanie informacji i sterowanie. Typowym u-kadem cybernetycznym jest ukad czowiek-maszyna, lub ukad czowiek-praca. Orodkowy ukad nerwowy jest ukadem przetwarzajcym uzyskane informacje i sterujcym organizm. C. znajduje coraz szersze zastosowanie w diagnostyce lekarskiej, a take w toku terapii. (Z. A'.) czas; jako wielko fizyczna jest zmienn niezalen, ktra w wielu zjawiskach fizjologicznych, wanych z ergonomicznego punktu widzenia, odgrywa podstawow rol. Pochodne fizjologiczne wzgldem cz. mona rozpatrywa w rnych przedziaach cz., od milisekund poczwszy, a skoczywszy na dziesitkach lat. (Z. N.) czas pracy; opierajc si na rezultatach licznych bada ergonomicznych wprowadzono 8-godzinny dzie pracy. Wieloletnie dowiadczenia wykazay, e taki cz. p. nie wpywa ujemnie na zdrowie pracujcych, przynajmniej w wikszoci prac w przemyle. (Z. N.) czas reakcji; cz. r. prostej jest to czas potrzebny do zareagowania na prosty sygna; cz. r. zoonej jest to czas potrzebny do zareagowania w przypadku dokonywania wyboru pomidzy kilku jednoczenie nadawanymi sygnaami. Cz. r. zaley od rodzaju bodcw (wzrokowy, suchowy), jego natenia, wprawy, subiektywnych waciwoci czowieka. Czynnikiem okrelajcym czas reakcji mog by rne elementy drogi, ktr sygna przebiega od receptora do narzdu wykonawczego (efektora), tzn. do minia. Drog t nazywa si ukiem odruchu. Skada si ona z 5 elementw, a mianowicie: l) receptora, 2) 4 - Encyklopedyczny sownik rehabilitacji czstotliwo dwiku drogi dorodkowej (czyli wkna nerwowego, ktrym receptor przekazuje sygnay do orodkowego ukadu nerwowego), 3) centrali, tzn. orodkowego ukadu nerwowego, 4) drogi odrodkowej, 5) efektora. (Z. N.) czas uyteczny; przedzia czasu, ktry decyduje o tym, czy receptor zostanie pobudzony przez bodziec. Jest to najkrtszy czas niezbdny do tego, aby dziaajcy bodziec wywoa pobudzenie receptora. Nawet bardzo silne bodce, zdolne do uszkodzenia receptora, nie pobudzaj go, jeli bd dziaay zbyt krtko. W zalenoci od rodzaju receptora cz. u. moe trwa od milisekund do sekund. (Z. N.) czas wolny; czas, ktry moe by spoytkowany bd na swobodny wypoczynek, bd na aktywno innego rodzaju poza prac zarobkow i ksztaceniem. Uywa si zamiennie okrele: wczasy, rekreacja, wypoczynek. Najczstsze formy rekreacji to: odpoczynek, zabawa i realizowanie indywidualnych zamiowa (hobby).

Czynnoci rekreacyjne nie zawsze s realizowane w sposb samorzutny, lecz wymagaj celowych zabiegw wychowawczych, stosowania odpowiednich metod i u-dziau rnych instytucji. Zarwno rodzina, jak i szkoa stwarzaj moliwoci wypoczynku, zabawy i relaksu. Wymieni naley moliwoci rekreacyjne zaj pozaszkolnych - wietlice, kluby, koa zainteresowa itp. Du rol w organizowaniu c. w. odgrywaj rodki masowego przekazu, ograni-zacj e modzieowe i rne stowarzyszenia, ruchy amatorskie, placwki kulturalne i wreszcie zakady pracy organizujce wypoczynek witeczny i urlopy pracownicze. (J. M.) czstotliwo dwiku; liczba okresw cykli) ( na sekund mierzona w praktyce audiologicznej w hercach (Hz), ktra im jest wiksza, tym wysza jest wysoko tonu. C. d. stanowi czon biokinematyczny jeden z podstawowych parametrw w audiometrycznym badaniu suchu i jest istotnym elementem oceny w zaburzeniach suchu. Istnieje znaczca zaleno pomidzy c. d. a nateniem, jeli chodzi o gono tonw audio-metrycznych. (T. G.) czon biokiematyczny; pojcie przyjte z teorii maszyn i mechanizmw do oznaczania podstawowych elementw struktury -* biomechanizmu. W tym ujciu czonami s koci, traktowane jako ciaa sztywne. W praktyce c. b. s to czci ukadu ruchu, np. rami, przedrami, paliczek palca, gowa, miednica. Stawy cz c. b. w pary biokinematyczne i determinuj ich -> ruchomo ( np. para: rami-staw okciowy-przedrami). (A. K.) CZSI - Centralny Zwizek Spdzielni Inwalidw CZSN -> Centralny Zwizek Spdzielni Niewidomych czynnik Rh - niezgodno grupy krwi; wystpuje wwczas, gdy w wyniku dziedziczenia przez pd dodatniego czynnika Rh od ojca i przedostania si krwinek Rh (plus) do krwiobiegu matki wytwarzjsi u niej przeciwciaa, poniewa posiada ona czynnik Rh minus. Pierwsze dziecko urodzone z niezgodnoci czynnika Rh rodzicw nie musi wykazywa odchyle od normalnego rozwoju, lecz ryzyko ich powstania zwiksza si z kad nastpn ci. Wystpuje przekazywanie czynnika Rh plus przez geny dominujce. W wyniku niezgodnoci czynnika Rh, o ktrej mowa. mog wystpi u dziecka takie anomalie, jak: guchota, upoledzenie u mysowe, poraenia mzgowe. (T. G.) czynniki fizykalne; rne postacie energii, ktre w sposb sobie waciwy oddziauj na ustrj. Dziel si na naturalne i sztuczne. Do najistotniejszych zalicza si termiczne, fotochemiczne, mechaniczne i kinetyczne. 501 Efektem dziaania cz. f. jest odczyn powstajcy w tkankach. Moe mie charakter miejscowy albo oglny, zalenie od iloci dostarczonej energii, od czasu jej dziaania i od waciwoci oraz stanu czynnociowego tkanki poddanej dziaaniu cz. f. Przy stosowaniu cz. f. w celach leczniczych wana jest odpowiednia dawka energii dostarczonej w czasie zabiegu. Zbyt dua - wywouje niekorzystne zmiany w tkankach, np. poparzenia. (A. Z.) czynniki jatrogenne w rehabilitacji; postpowanie szkodliwe z punktu widzenia zdrowia psychofizycznego i usprawniania, ktre w sposb niezamierzony spowodowao niekorzystne zmiany w oglnym stanie osb niepenosprawnych poddanych rehabilitacji. Przykadem c. j. w rehabilitacji moe by niewaciwie przeprowadzone protezowanie, ktre spowodowao uszkodzenia dodatkowe danego narzdu, lub przeforsowanie wiczeniami rehabilitacyjnymi. (T. G.) czynniki nadawania i spostrzegania sygnaw; mona podzieli na p sy c h o-fizjologiczne (dotyczce procesu spostrzegania do chwili, w ktrej sygna dojdzie do oka) orazorganiza-cyjno-techniczne (owietlenie, czysto powietrza, ustawienie maszyny i czowieka, odlego midzy

punktami obserwacji a okiem), przy czym te ostatnie s w znacznym stopniu uwarunkowane poprzednio omawianymi ( -> sygna w pracy). Ten podzia czynnikw przesdza rwnie o tym, jakie nauki zajmuj si ich badaniem i ksztatowaniem (psychologia pracy, fizjologia pracy, nauki techniczne, teoria organizacji, teoria informacji i in.). Byby on wystarczajcy, gdyby w ukadzie czowiek-maszyna mona byo poprzesta tylko na regulacji samego procesu spostrzegania, ktry mona by nazwa gwnym, nie biorc pod uwag innych procesw o charak51 terze ubocznym. Chodzi o to, e proces spostrzegania moe mie zarwno podane skutki, a wic powodowa dalsze procesy zachodzce w ukadzie czowiek-maszyna prowadzce do osignicia celu dziaania ukadu, jak i niepodane w stosunku do obu zasadniczych elementw u-kadu. Na przykad "kana" (fale wietlne) moe by za silny, tzn. moe o ddziaywa ju nie tylko jako kana informacyjny, lecz take jako czynnik dziaajcy niekorzystnie na receptor sygnau - oko, moe powodowa jego choroby lub przejciowe zmniejszenie jego wraliwoci. Ponadto niepodanym skutkiem ubocznym procesu spostrzegania moe by np. olnienie oka, podczas ktrego pracownik przez co najmniej kilka minut czy sekund nie widzi i moe w tym czasie potkn si, upa, uderzy lub wsadzi rk midzy obrabiajce si elementy maszyny, doznajc urazu. (Z. N.) czynniki ryzyka - czynniki zagroenia czynniki zagroenia; czynniki ryzyka; cechy, objawy lub sposoby zachowania si ludzi sprzyjajce zachorowaniu na chorob wiecow i inne choroby ukadu krenia. Do cz. z. zalicza si: wiek od 40 do 60 lat, pe mska -> nadcin ienie ttnicze - hipercholeste-rolemi, - palenie tytoniu, hipergli-kemi, zachowanie typu A i bodce psychospoeczne wywoujce stres. -> aktywno fizyczn niedostateczn, -> otyo, -> hiperurikemi oraz inne o duo mniejszym lub wtpliwym znaczeniu. Jednoczesne wystpowanie kilku cz. z. zwiksza prawdopodobiestwo zachorowania kilkadziesit razy. Opracowano logistyczne rwnanie regresji, pozwalajce obliczy prawdopodobiestwo zachorowania; na tej podstawie wyodrbnia si osoby najbardziej zagroone w celu poddania ich dziaalnoci zapobiegawczej. W czynnoci nerwowe wysze wielu krajach obserwuje si od kilku lat postpujcy spadek zachorowa na chorob wiecow, co wie si z profilaktyk w zakresie cz. z. Zwalczanie cz. z. naley do profilaktyki schorze ukadu krenia, a jego profilaktyka wtrna powinna by prowadzona wraz z rehabilitacj chorych z tymi chorobami. (L. W.) czynno minia; l) w znaczeniu fizjologicznym- skurcz minia, polegajcy na przesuwaniu filamentw (nici aktyny i miozyny). Rozrnia si skurcz izometryczny, gdy misie kurczy si bez zmiany dugoci, skurcz izotoniczny, gdy misie zmienia dugo bez zmiany napicia, skurcz auksotoniczny, gdy misie zmienia napicie i dugo: 2) w znaczeniu biomechanicznym - rwno wzgldnie nierwno momentu si zewntrznych z momentem si miniowych: a) czynno koncentryczna albo pokonujca: moment si miniowych jest wikszy od momentu si zewntrznych, w tej czynnoci minie skracajc si wykonuj sw nominaln funkcj, np. zginacze zginaj si; b) czynno ekscentryczna albo ustpujca: moment si miniowych jest mniejszy od momentu si zewntrznych, minie wyduaj si. Ruch jest wtedy zgodny z kierunkiem dziaania momentu sil zewntrznych; c) czynno rwnowaca: mo ment si miniowych jest rwny momentowi si zewntrznych, co odpowiada skurczowi izometrycznemu. Brak jest ruchu w stawach. Obie pierwsze czynnoci s czynnociami dynamicznymi; czynno rwnowaca jest czynnoci statyczn. {A. K.) czynno wyrwnawcz a -> kompensacja

czynnoci nerwowe wysze; zesp czynnoci psychicznych zwizanych z funkcj kory mzgowej ludzi (lewej czynnoci ruchowe pkuli mzgu u osb praworcznych), umoliwiajcy prac twrcz i wyraanie myli oraz porozumiewanie si za po moc symboli dwikowych, graficznych i gsiowych. Nale do nich: mowa i zwizane z ni pismo, czytanie, rachowanie i rysowanie; orientacja w przestrzeni i pami sekwencji ruchw celowych, stanowicych podstaw pracy twrczej (praksja); poczucie rytmu i harmonii dwikw. Wskutek ogniskowych uszkodze kory, kada z wymienionych czynnoci moe ulec wybirczemu zaburzeniu, powodujc: -> afazj, -> agrafi. -> aleksj, -> akalkuli, apinksj (utrat moliwoci rysowania), - apraksj, amimi, amuzj. Zaburzenia wyszych cz. n. ulegaj penej lub czciowej kompensacji w przebiegu usprawniania. (S. Z.-Ch.) czynnoci ruchowe; z punktu widzenia dziaania czowieka dzielimy na ruchy: a) docelowe; b) powtarzalne; c) cige; d) seryjne. Ruchy docelowe polegaj na siganiu do urzdze sterujcych w celu zadziaania nimi lub po okrelony przedmiot. Czas wykonywania ruchw docelowych jest w zasadzie proporcjonalny do ich zasigu (dugoci). Ruchy docelowe mog by wykonywane pod kontrol wzroku lub bez niej. Szybko i dokadno ruchw docelowych zale w duym stopniu od ich kierunku w przestrzeni, przy czym istnieje wyrana tendencja do przeceniania odlegoci przy wykonywaniu bez kontroli wzroku ruchw krtkich i niedoceniania jej przy dugich ruchach. Dla potrzeb terapii prac niejednokrotnie zmienia si kierunek i rozmiary przestrzenne ruchu docelowego. 52 Ruchy powtarzalne s to kolejno powtarzane jednakowe ruchy pojedyncze, np. naciskanie pedau prasy, obracanie pokrta, wiercenie rczn wiertark. Ruchy te angauj stale te same minie lub grupy mini, a szybko ich mierzy si czstotliwoci (liczba ruchw w jednostce czasu). Ten rodzaj ruchw jest rwnie szeroko stosowany w terapii prac. Ruchy cige s to ruchy, ktrych cechy (szybko, dokadno) uzalenione s od aktualnych okolicznoci wykonywanej pracy. S to na og ruchy sterowania w procesach ledzcych, jak np. toczenie z rcznym posuwaniem. Ruchy seryjne s to ruchy zoone, skadajce si z pewnej liczby ruchw pojedynczych, wykonywanych w okrelonej kolejnoci. Kolejno ta moe by staa dla danego urzdzenia, lub te zmienna, w zalenoci od okolicznoci zachodzcych aktualnie w procesie pracy. Na szybko ruchw seryjnych wielki wpyw ma trening i nabyta wprawa. Poza wymienionymi wyrni mona jeszcze jeden rodzaj ruchw. S to ruchy majce na celu utrzymanie pozycji caego ciaa lub pooenia poszczeglnych jego czci (np. koczyn, gowy). Ruchy te majce charakter waha lub drenia spowodowane s naprzemiennym napinaniem mini antag onistycz-nych (np. zginaczy i prostownikw). Angauj one znaczn cz wydatku energetycznego czowieka, cho nie przynosz efektw w postaci pracy uytecznej. Dlatego przy projektowaniu stanowisk pracy naley dy do wyeliminowania pozycji, w ktrych ruchy te mogyby wystpi z nadmiern intensywnoci. (Z. N.) wiczenia bierne; stosowane w celu utrzymania prawidowego zakresu ruchu w stawach pozbawionych moliwoci wykonywania ruchu czynnego wskutek niedowadw lub porae miniowych. Wpywaj korzyst nie na krenie obwodowe, wspomagajc odpyw krwi ylnej z obwodu. Wykonywane s przez fizjoterapeut bez czynnego uUziau wiczonego. Ruch musi by prowadzony w penym zakresie, liczba powtrze ruchu w kadej paszczynie od 30 do 50. . b. nale do kinezyterapii indywidualnej. {A. Z.) wiczenia czynne oporowe; stosowane w celu zwikszenia siy miniowej tych grup

miniowych, w ktrych sia z rnych przyczyn zostaa nieznacznie osabiona. Do . cz. oporowych kwalifikuj si minie swobodnie pokonujce mas czci ciaa, ktr zawiaduj ruchowo, z dodatkowym oporem zewntrznym. Opr moe by dozowany rk fizjoterapeuty za pomoc przyborw (ciarki, spryny) bezporednio zawieszanych na koczynie lub porednio, kiedy czy si z wiczon czci cia a za porednictwem systemu bloczkw i linek (tzw, system bloczkowo-ciarkowy). W . cz. oporowych trzeba dobra waciw pozycj wyjciow, umoliwiajc wykonanie ruchu w paszczynie prostopadej do podoa. Odpowiednia stabilizacja przyrodkowej, nie wiczonej czci ciaa, do podoa zapewnia prac danej grupy miniowej i bezpieczestwo. Zapewnia si j za pomoc skrzanych pasw, pciennych podwieszek lub podtrzymywanie przez fizjoterapeut. Dobr waciwych obcie w . cz. oporowych jest istotny dla uzyskania pozytywnego wyniku. Jego wielko w zalenoci od wskaza leczniczych powinna waha si midzy 75 a 100% aktualnych, maksymalnych moliwoci siowych wiczonej grupy miniowej. Opr zawarty w tym przedziale nazywa si oporem maksymaln ym. Czynnikami istotnymi w . cz oporowych s: jednostkowy czas treningu, tempo wykonywania wicze, liczba serii w jednostce treningowej (seria - liczba powtrze wiczenia wykonana jednorazowo bez przerwy wypoczynkowej, w okrelonym tempie), liczba powt rze w serii, czas przerw midzy seriami, liczba dni treningowych w tygodniu. . cz. oporowe angaujce jedn lub kilka grup miniowych zalicza si do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) wiczenia czynne w odcieniu; stosuje si je w celu zwikszenia siy grup miniowych, gdy jej zmniejszenie nie pozwala na czynne pokonanie przez nie ciaru koczyny (lub jej czci) sterowanej przez nie. . cz. w odcieniu mona prowadzi pomimo wystpowania blu i przy niepenych zrostach kostnych po zamaniach. Odcienie osiga si przez stosowanie systemu bloczkowo-ciar-kowego lub przy pomocy rcznej fizjoterapeuty przez wykonywanie ruchw na paszczyznach polizgowych, w wodzie. Pozycje wyjciowe w . cz. w odcieniu naley tak dobiera, by paszczyzna wykonywanego ruchu bya rwnolega do podoa. Ruch musi by wykonywany w penym fizjologicznym zakresie, a liczba powtrze wiczenia w kadej paszczynie dua, mierzona nie liczb powtrze, a czasem ich wykonania wiczenia czynne wolne (od 10 do 15 min). . cz. w odcieniu zalicza si do kinezyterapii indywidualnej (A. Z.) wiczenia czynne wolne; stosowane s w celu zwikszenia siy miniowej grup miniowych czciowo osabionych. Stanowi ogniwo porednie w dziaaniu zmierzajcym do uzyskania penego powrotu funkcji siy w wiczonych miniach. Polegaj na pokonywaniu ciaru czci ciaa, ktr porusza wiczona grupa miniowa. Dodatkowo powoduj popraw czucia gbokiego i koordynacji ruchu. Pozycja wyjciowa w . cz. wolnych musi by tak dobrana, by paszczyzna ruchu bya prostopada do podoa. . cz. wolne zalicza si do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) wiczenia czynno-bierne; stosowane s w celu zwikszenia zakresu ruchu w stawach przez czynne rozlunienie napitych grup miniowych, przeciwdziaajcych ruchowi na skutek czynnika blowego. Ruch prowadzony jest biernie rk fizjoterapeuty w tempie wolnym, a wiczony pacjent stara si czynnie rozluni waciwe grupy miniowe. . cz. -b. nale do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) wiczenia fizyczne dla ludzi starszych; mog by prowadzone indywidualnie i w grupach, organizowanych np. przez ogniska Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, w -> klubach seniora, * pastwowych domach pomocy spoecznej dla ludzi starszych, w orodkach

wczasowych i sanatoriach. Waciwy dobr . f. i odpowiednie ich dawkowanie wymaga odpowiedniego przygotowania od specjalisty wychowania fizycznego i lekarza. Obcienie wysikiem fizycznym i . f. osoby starszej (ale cae ycie wiczcej) nie stwarza takich problemw, jakie stwarza rozpoczynanie zaj dla tych osb, ktre nigdy nie wiczyy i mao si poruszaj. Tempo wicze 54 powinno by dostosowane do indywidualnego stanu wiczcych, intensywno wicze powinna narasta stopniowo, a w drugiej czci jednos tki lekcyjnej obnia si. Podczas . f., ktre powinny trwa pocztkowo 20 min i by stopniowo wyduane do 30-40 min, naley stosowa duo wicze oddechowych i rozluniajcych. W grupach osb mniej sprawnych i z nisk -* wydolnoci fizyczn stosuje si wiczenia w pozycji siedzcej na krzele lub w leeniu. Osoby sprawne i o dobrej wydolnoci mog wiczy intensywnie i uprawia niektre sporty lub wysiki o charakterze wytrzymaociowym, pozwalajce utrzyma wysok wydolno, jak: marsze, truchty, pywanie, wiolarstwo, jazda na rowerze, narciarstwo nizinne, tace. Osobom starszym przeciwwskazane s wiczenia szybkociowe, np. biegi krtkie, . f. w bezdechu, skoki, nagle skony gowy w d, nagle skony tuowia do tyu. U osb starych unieruchomionych i z zanikami miniowymi stosowanie wicze izometrycznych moe doprowadzi do zwikszenia masy i siy miniowej. Naley pamita, e . f. prowadzone w przyjaznej, pogodnej atmosferze poprawiaj nie tylko stan fizyczny, ale take samopoczucie osb starszych, przeciwdziaaj osamotnieniu i izolacji oraz znosz takie dolegliwoci, jak: ble i zawroty gowy, bezsenno, zmniejszone aknienie, ble staww. {H. Sz.) wiczenia ipsilateralne; wiczenia czynne oporowe z grupy wicze synergistycznych, w ktrych wynik wiczenia w postaci napicia miniowego zostaje przeniesiony na ssiednie zespoy miniowe tej samej koczyny. Stosuje si je wtedy, gdy nie mona bezporednio oddziaywa na wybrane minie. Ich zadaniem jest opnianie powstawania prostych zanikw z nie55 czynnoci. Zalicza si je do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) wiczenia kaszlowe; polegaj na nauce skutecznego kaszlu midzy innymi przez wiczenia oddechowe. Bardzo gboki zatrzymany wdech wyzwala zwykle odruch kaszlowy. (J. J.) wiczenia kontralateralne; wykonuje si je w celu uzyskania napicia miniowego w koczynie, w ktrej dziaanie bezporednie nie jest moliwe, np. z powodu unieruchomienia jej w opatrunku gipsowym. W . k. wykonuje si ruchy z maksymalnym oporem przeciwn koczyn. . k. nale do grupy wicze synergistycznych, a wic do kinezyterapii indywidualnej (A. Z.) wiczenia misni szkieletowych u chorych po komisurotomii mitralnej; stanowi, obok wicze oddechowych, wany element rehabilitacji pooperacyjnej. Dugotrwaa wada mitralna z objawami niewydolnoci ukadu krenia powoduje gorsze ukrwienie ukadu miniowego, a to prowadzi do ich zwiotczenia, nuliwoci i zanikw, zwaszcza u chorych dugotrwale przebywajcych w ku. Po udanym zabiegu chirurgicznym, kiedy warunki hemodynamiczne ulegy poprawie, istniej wszelkie przesanki do rozpoczcia . m. szkieletowych przy odpowiednim nadzorze kardiologicznym. Bezporednio po zabiegu wykonuje si bierne wiczenia koczyn poprzedzone masaem, co powoduje popraw krenia obwodowego. W miar cofania si objaww wywoanych operacj pionizuje si chorego i rozpoczyna ostronie wiczenia czynne przy ku oraz nauk chodzenia. Po okresie rekonwalescencji dalsz rehabilitacj prowadzi si w warunkach

uzdrowiskowych pod nadzorem ki-nezyterapeuty i lekarza. . m. szkieletowych prowadzi si w taki sposb wiczenia oddechowe i pod takim obcieniem, by nie wywoa uczucia zmczenia, lub te zniechcenia do ich stosowania. Oprcz wicze indywidualnych lub grupowych w sali gimnastycznej stosuje si wiczenia terenowe, ktre polegaj na pokonywaniu drogi o okrelonej dugoci i nachyleniu do poziomu. Poprawa siy miniowej uatwia chorym poruszanie si i stanowi wany element psychoterapii. Po opuszczeniu szpitala uzdrowiskowego zaleca si chorym dalszy cig wicze w warunkach domowach przy okresowej kontroli ambulatoryjnej oraz samokontroli. (L. W.) wiczenia oddechowe; maj zapewni prawidowe funkcjonowanie ukadu oddechowego przez zwikszenie ruchomoci klatki piersiowej i popraw siy mini oddechowych, gwnie przepony i mini midzyebrowych zewntrznych. Wanym elementem . o. s pozycje uoeniowe, ktre pozwalaj celowo blokowa odpowiednie czci ukadu oddechowego, by umoliwi dziaanie innym, wanym z leczniczego punktu widzenia-Te specjalne uoenia okrela si mianem pozycji drenaowych. Stosujc je mona osign nisze jednostronne ustawienie przepony, eliminacj bd ograniczenie ruchw oddechowych wybranego segmentu klatki piersiowej, prawidowy odpyw wydzieliny z oskrzeli oraz zapobieganie niekorzystnym zmianom pochodzenia pooperacyjnego, ktre mog powstawa w tkance pucnej, kocu klatki piersiowej i w obrbie krgosupa piersiowego. Wanym elementem . o. s rne formy bezdechw, ktre oddziauj ksztatujce na klatk piersiow, co poprawia jej sprawno oddechow i porednio wydolno fizyczn. . o. stosowane w celu poprawy funkcji ukadu oddechowego zalicza si do kinezyterapii indywiduawiczenia oglnokondycyjne nej. . o., ktre s konsekwencj wysikw fizycznych o charakterze oglnym i z ktrych wynika poprawa wydolnoci oglnej, zaliczane s do kinezy terapii oglnej. (A. Z.) wiczenia oglnokondycyjne; maj podnie na moliwie najwyszy poziom wydolno fizyczn czowieka niepenospra wnego przez zwikszon aktywno ruchow czci ciaa nie objtych procesem chorobowym. Stanowi zasadnicz grup wicze kinezyterapii oglnej. Prowadzone s zbiorowo (w grupach), w salach gimnastycznych. lub w przystosowanych pomieszczeniach z wykorzystaniem przyborw i przyrzdw. Jeeli warunki klimatyczne pozwalaj, naley je prowadzi na powietrzu poza budynkiem. Liczebno grupy zaley od wielkoci pomieszczenia. Kady wiczcy powinien mie miejsce o powierzchni 4 m2. Ze wzgldu na konieczno aseku racji w czasie wicze, na dbao o poprawne ich wykonanie - grupa nie powinna liczy wicej ni 20 osb na jednego prowadzcego. Czas trwania wicze od 20 min. (dla dzieci w wieku przedszkolnym) do 90 min (dla osb w peni wydolnych, dorosych). Dobr grupy taki, jak w wiczeniach w wodzie. Zajcia w zalenoci od wieku i sprawnoci fizycznej wiczcych prowadzi si w formie zabawowej, gier i zabaw ruchowych, zadaniowej i przystosowanego do potrzeb leczenia treningu sportowego. wiczenia w zespole, czsto z elementami wspzawodnictwa, dziaaj na wiczcych mobilizujco, co podnosi ich skuteczno. (A. Z.) wiczenia redresyjne; wykonuje si je w celu likwidacji stawowych ogranicze ruchu przy uyciu siy zewntrznej, ktr zawsze jest rka fizjoterapeuty. Wejcie w granice blu jest czynnikiem charakteryzujcym te wiczenia i jednoczenie rnicym je 56 od wicze biernych. C. r. powinny by prowadzone po przygotowaniu tkanek, ktre bd poddane redresji. Przygotowanie to polega na rozlunieniu tkanek przez zabiegi cieplne i/lub masa. C. r. wykonujemy w

pozycjach izolowanych przy dobrej stabilizacji bliszego odcinka koczyny poddawanej redresji. . r. nale do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z., J.K.) wiczenia relaksacyjne; mog mie charakter oglnoustrojowy i lokalny. Wiksze znaczenie przypisuje si -r. o oddziaywaniu oglnym. Celem ich jest relaksacja (odpoczynek) caego ciaa, wyraona odczuciem cikoci, bezwadu i zmniejszon moliwoci percepcji bodcw pochodzcych ze rodowiska zewntrznego. Prowadzenie tych wicze wymaga spenienia wielu warunkw, z ktrych najwaniejszy jest dobr odpowiedniej pozycji wyjciowej, zapewniajcy dobre podparcie caego ciaa, co stwarza poczucie wygody. Dlatego najczciej stosuje si pozycje wyjciowew leeniu. Tempo . r. wolne, komendy podawane gosem spokojnym. . r. powinny by prowadzone poza salami chorych w przyjemnym otoczeniu bez dranicych bodcw gosowych i wietlnych. Moe im towarzyszy dyskretny podkad muzyczny. {A. Z.) wiczenia rozcigajce; maj na celu zwikszenie amplitudy ruchw oddechowych, zwaszcza w przypadku zrostw opucnej. Charakter wicze podobny do wicze uruchamiajcych. (J. J.) wiczenia samowspomagane; s wiczeniami kombinowanymi. Wykonuje je pacjent, wykorzystujc zdrowe koczyny najczciej grne, do biernego prowadzenia ruchu w poraonych czciach ciaa. Dla koczyn prowadzcych ruch s to wiczenia czynne, natomiast dla chorych - bierne. 57 wiczenia wzmacniajce minie oddechowe Wspomaganie moe mie charakter poredni, kiedy odbywa si za pomoc systemu bloczkowo-ciarkowego lub bezporedni, kiedy zdrowa koczyna grna prowadzi ruch drugiej, chorej. . s. zalicza si do kinezyterapii indywidualnej. (A. Z.) wiczenia synergistyczne; stanowi grup wicze stosowanych w kinezyterapii indywidualnej w celu wywoania napicia miniowego w tych zespoach dynamicznych, w ktrych bezporednie dziaanie ruchem jest niemoliwe, np. z powodu unieruchomienia koczyny w opatrunku gipsowym. Oddziaywanie terapeutyczne . s. jest wielorakie, ale gwnie maj opnia wystpowanie zanikw miniowych, powstajcych wskutek przymusowego bezruchu. Do . s. zalicza si wiczenia wykorzystujce synergizmy bezwzgldne, synergizmy wzgldne, wiczenia ipsilateralne i kontralateralne. . s. musz by wykonywane z maksymalnymi oporami i do penego zmczenia. [A. Z.) wiczenia uruchamiajce; maj na celu zwikszenie zakresu ruchw oddechowych przepony i eber. Stosuje si wiczenia pogbionego oddychania w rnych pooeniach ciaa; w skonach wykorzystuje si wpyw ruchw koczyn grnych na ruch cian klatki piersiowej - uniesienie koczyny grnej powoduje uniesienie eber po tej stronie.. wiczenia s synchronizowa-ne z oddychaniem. (J. J.) wiczenia w wodzie; w systematyce kinezyterapii zaliczane s do dziau oglnego. Prowadzone s najczciej zbiorowo (w grupach) w odpowiednio przystosowanych zbiornikach wody (zamocowane na stae uchwyty i barierki), ktrej gboko nie powinna przekracza 150 cm. Grupa pacjentw powinna by jednorodna pod wzgldem jednostki chorobowej, wydolnoci fizycznej, wieku i pci. Jej liczebno nie powinna przekracza 10 osb. Czas prowadzenia zaj, od 45 do 90 min, zaley od formy ich prowadzenia. C. w wodzie mona prowadzi w formie cisej (za daniowej) albo zabawowej z wykorzystaniem umiejtnoci pywania chorych. W pierwszym przypadku temperatura wody musi by wysza (okoo 35C), w drugim - nisza (okoo 24 C). C. w wodzie wymagaj dbaoci o higien wiczcych i obiektu. rodowisko wodne ma rozlegy, korzystny wpyw na prawie wszystkie narzdy organizmu. Czynnik termiczny powoduje obnienie napicia miniowego,

zwikszenie przekrwienia mini, obnienie pobudliwoci ukadu nerwowego. Cinienie hydrostatyczne zwiksza ucisk naklatkpiersio wi powoki brzuszne, przez co utrudnia wdech, wzmacniajc minie oddechowe. Pozwala take na wiczenia oporowe mini szkieletowych. Dobrze wpywa na psychik, poniewa umoliwia ruchy czynne przy znacznie obnionej sile miniowej. (A. Z.) wiczenia wzmacniajce minie oddechowe; wiczenia przepony, mini brzucha i mini warunkujcych ruch ebrowy podczas pogbionego oddychania. Stosuje si wiczenia wybircze, wykorzystujc zmiany amplitudy ruchw przepony i eber w pooeniu na boku, w bocznych skonach krgosupa piersiowego, i wiczenia symetryczne. Jedne i drugie mona wykona z oporem na skutek nacisku rk terapeuty, obcienia woreczkiem z piaskiem, zastosowania specjalnej tamy elastycznej. [J. J.) D daktylograna -> alfabet palcowy daktylologia -> alfabet palcowy daltonizm; nierozpoznawanie barw, najczciej wrodzone i przekazywane dziedzicznie jako cecha recesywna, niekiedy spowodowana urazem lub schorzeniem (siatkwki, nerwu wzrokowego). W ogromnej wikszoci przypadkw jest to nierozrnianie barwy czerwonej i zielonej. Inne zaburzenia percepcji barw (niebieskiej i tej) oraz cakowita lepota barw zdarzaj si nader rzadko. Ocenia si, e d. wystpuje u okoo 5% mczyzn i okoo 0,5% kobiet. D. jest nieuleczalny. Osb dotknitych d. nie dopuszcza si do wykonywania pewnych zawodw, zwaszcza zwizanych z komunikacj (kierowcy, maszynici kolejowi i in.). (Z. N.) dartchery; poczenie ucznictwa z lotkami. rednica tarczy {darts} 70 cm, strzelanie z ukw z linii )5 m do tarczy. Wyniki jak przy rzucaniu lotek do tarczy. D. posiada due wartoci rehabilitacyjne - usprawniajce koczyny grne, podnoszce precyzj ruchu oraz integracyjne - inwalidzi z rnym rodzajem i stopniem kalectwa uczestnicz w formie zabawowej sportu wraz z ludmi p enosprawnymi. Gra popularna w krajach anglosaskich, wprowadzona w Polsce. (J. D.) debilizm: tradycyjna nazwa upoledzenia umysowego lekkiego stopnia, charakteryzujcego si wyranie obnion sprawnoci intelektualn, uniemoliwiajc w wikszoci przyp adkw sprostanie wymaganiom programu szkoy masowej. Dzieci debilne charakteryzuj si trudnociami w myleniu abstrakcyjnym i ograniczeniami w rozwoju funkcji jzykowych. (7'. G.) Decroy Owidiusz (1871-1932); lekarz belgijski, twrca idei wychowywania dziecka upoledzonego umysowo przez aktywne uczestnictwo w czynnociach ycia codziennego oraz praktyczne zapoznawanie si z pojciami konkretnych waciwoci przedmiotw. Jego koncepcje znalazy wyraz w opisanej metodzie orodkw zainteresowa, ktra zost aa wprowadzona w wielu krajach do placwek ksztacenia specjalnego. W Polsce propagatork pogldw Decroy'ego bya Maria Grzegorzewska. (T. G.) decybel; jednostka w jakiej mierzy si poziom ubytku suchu, okrelajca natenie bodcw dwikowych podawa nych dla oceny wraliwoci progowej. Decybel nie posiada bezwzgldnej wartoci; jest wartoci umown i odpowiada cinieniu 0,0002 dyny na cm2 dla tonu o czstotliwoci 1000 cykli na sekund. (F. G.) defekt; uszkodzenie lub wada narzdu lub funkcji organizmu majce charakter stay i nieodwracalny, na og nie poddajcy si atwo leczeniu. D. naley odrni od zaburzenia majcego wycznie charakter funkcjonalny, od procesu dynamicznego objawiajcego si nasileniem i sabniciem wystpujcych zmian. Rozrnia si -> d. fizyczne, - d. psychiczne i -> d. sensoryczne. (T. M.) defekt fizyczny; uszkodzenie lub wada fizyczna jakiego narzdu, np. ruchu (amputacja lub deformacja koczyny). D. f. powstaje na skutek: czynnikw dziedzicznych lub wrodzonych, chorb lub urazw. (T. Af.)

defekt psychiczny; nieprzecitnie niski poziom sprawnoci lub cakowity jej brak w zakresie funkcji psychicz59 nych, np.: pamici, inteligencji, mowy. Granice midzy d. p. a zaburzeniami psychicznymi s4 bardzo pynne i trudne do precyzyjnego okrelenia. {T. M.) defekt schizofreniczny; okrelenie stosowane dawniej w przypadkach przewlekej -> schizofrenii o wzgldnie ustabilizowanym przebiegu, z wysuwajcymi si na pierwszy plan: zuboeniem ycia afektywnego, obnieniem aktywnoci , nasilonymi cechami -> autyzmu, ubstwem zainteresowa. Nasilenie tych objaww moe by zwizane z dugoletnim pobytem w szpitalu (- instytucjonalizm). Obecnie termin d. s. wychodzi z uycia, poniewa sowo defekt zakadao nieodwracalno zmian, ktre okazay si w wielu przypadkach podatne na wspczesne metody leczenia i rehabilitacji. (Z. K., T. S.) defekt sensoryczny; niski poziom wraliwoci lub cakowity brak zdolnoci odbierania wrae zmysowych, np. niedowidzenie, lepota, niedosuch, guchota. (T. M.) defekty wzroku; uszkodzenie narzdu wzroku powodujce znaczne obnienie jego sprawnoci funkcjonalnej (obu oczu). Dotyczy mog rnych funkcji narzdu wzroku: l) widzenia centralnego, czyli ostroci wzroku, decydujcego o widzeniu przedmiotw i ich szczegw; 2) widzenia obwodowego, czyli pola widzenia, decydujcego o orientacji przestrzennej; 3) widzenia stereoskopowego (dwuocznego), zapewniajcego widzenie trjwymiarowoci przedmiotw jako bry oraz przestrzeni jako gbi i perspektywy; 4) widzenia barwnego (lepota barwna). Biorc pod uwag stopie uszkodzenia narzdu wzroku wyrnia si 2 podstawowe rodzaje d.w.: -* lepot i -> niedowidzenie sabowzroczno). Przyczynami d. w. mog by: l) czynniki dziedziczne (uwarunkowanie genetyczne), powodujce przekazywanie defektologia d. w. dzieciom przez rodzicw; 2) czynniki wrodzone, a wic choroby i urazy matki w czasie ciy; 3) choroby oczu (jaglica, jaskra, odkleje-nie siatkwki, zama) lub oglne, gwnie zakane (cukrzyca, grulica, schorzenia nerek); 4) rnego rodzaju urazy. (T. M.) defekty zmysowe - defekty sensoryczne defektologia; nauka o kalectwie i brakach fizycznych albo psychicznych, stanowica teoretyczn, kompleksowo ujmowan podstaw rewalidacji. D. oparta jest na badaniach psychologicznych, biologicznych, fizjologicznych, medycznych, pedagogicznych, socjologicznych oraz zastosowuje urzdzenia techniczne do rewalidacji upoledzonych. D., jako nauka integrujca wyniki wszechstronnych bada dotyczcych cech i rozwoju ludzi upol edzonych oraz ich nauczania, wychowania, leczenia, adaptacji spoecznej i rewalidacji zawodowej, ma orientacj gwnie biologiczn. Termin ten stanowi synonim uprawianej w Polsce pedagogiki specjalnej lub rewalidacyj-nej, a uywany jest rwnie w ZSRR, w Czechosowacji, na Wgrzech i w Bugarii. Nazwa d. bya krytykowana przez Mari Grzegorzewska i Janin Doroszewsk, ktre uwaay, e jest ona zbyt oglna i pejoratywna w stosunku do dzieci, sugerujc nieodwracalno defektu, co jest zaprzeczeniem celw rewalidacyjnych. Nie podwaa to jednak zasadnoci n?uki interdyscyplinarnej, uoglniajcej wyniki szczegowych bada dla opisu i wyjanienia zjawisk zwizanych z rewalidacj. D. pozwala na skoordynowanie bada zespoowych, rozszerzonych i pogbionych merytorycznie, na rozwizywanie zoonych problemw etiologii i skutkw zaburze oraz ich korekcj. D. wyrnia defekt pierwotny, tj. uszkodzenie organiczne

deficyty parcjalne upoledzajce funkcjonowanie jednostki, oraz defekty wtrne, powstajce na skutek bdw i zaniedba wychowawczych i rodowiskowych, ktre mona zniwelowa bd do nich nie dopuci przez prawidowe oddziaywanie wychowawczo-terapeu-tyczne. W Moskwie istnieje od 1925 r. Instytut Defektologii. (Z. S.) deficyty parcjalne; termin wprowadzony w naszym kraju przez Halin Spionek, oznaczajcy brak, ubytek funkcjonalny w jakim zakresie utrudniajcy harmonijny rozwj fizyczny lub psychiczny dziecka oraz proces uczenia si - a zatem przystosowanie szkolne. D. p. s powodem zaburze w rozwoju dziecka lub dysharmonii tego rozwoju. Wyrnia si najczciej wystpujce d. p.: zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia analizy i syntezy suchowej, zaburzenia mowy, zaburzenia lateralizacji, zaburzenia motoryki, globalne obnienie poziomu rozwoju umysowego do granicy upoledzenia, zaburzenia emocjonalne i nerwicowe utrudniajce dostosowanie spoeczne dziecka. D. p. spowodowane s encefalopati albo funkcjonalnym zaburzeniem bd niedojrzaoci. Podlegaj skutecznemu wyrwnaniu w procesie reedukacji, czyli nauczania usprawniajcego o specyficznej metodyce, oraz wychowaniu fizycznemu. Reedukacja deficytw, ustalonych na podstawie diagnostycznego badania metodyczno -psychologiczno - pedago -gicznego, powinna by podjta wczenie, a odbywa si zwyk le w szkolnych zespoach wyrwnawczych w okresie nauczania pocztkowego albo na terenie poradni wychowawczo-zawodowych. Organiczna geneza d. p. utrudnia proces reedukacji. W przypadku tl funkcjonalnego atwiejsze jest skuteczne wyrwnywanie i korygowanie zaburze. (Z. S.) deformacje; d. czynnoci ludzkich 60 w sytuacjach trudnych i stresowych s nastpujce: a) hipermobilizacja (zwikszona mobilizacja si); b) zaburzenia orientacji; c) zaburzenia proporcji midzy czynnociami wytwrczymi i pomocniczymi ; d) rozpad struktury funkcjonalnej (dezintegracja czynnoci); e) narastanie postawy obronnej; f) rezygnacja. (Z. N.) defrustracja; dziaalno o charakterze psychopedagogicznym, zmierzajca do przeciwdziaania stanom frustracji (wywoanym m.in. stresem inwalidztwa). Polega na wyzwalaniu inwalidy z przykrego poczucia bezsilnoci i udaremnienia de, z poczucia krzywdy i innoci w stosunku do penosprawnych ludzi. D., przez oddziaywanie psychoterapeutyczne, przez praktyczne rozwizanie problemw inwalidy z zastosowaniem kompensacji spoecznej, racjonalizacji stanw emocjonalnych, transformacji i sublimacji celw yciowych, a take przez rekonstrukcj systemu wartoci, jest podstawowym elementem rehabilitacji psychicznej inwalidy umoliwiajcym samoakceptacj. (Z. S.) degeneracja, symptomy; oznaki w budowie anatomicznej wiadczce o cechach zwyrodnieniowych, wystpujce czciej u osb upoledzonych umysowo" ni w oglnej populacji. Niektre postacie upoledzenia umysowego, zwaszcza te, ktre wi si z zaburzeniami endokrynologicznymi oraz anomaliami chromosomal-nymi, wyrniaj si s. d. W przeszoci uwaano, e osoby o skonnociach kryminalnych wyrniaj si fizycznymi s. d. (T. G.) Deklaracja Praw Inwalidw; deklaracja przyjta przez sesj plenarn Organizacji Narodw Zjednoczonych w dniu 9.XII.1975 r., zawierajca wykaz praw przysugujcych inwalidom, a zwaszcza zapewnienie im standardu yciowego na odpowiednim 61 poziomie, rehabilitacji leczniczej i zaopatrzenia ortopedycznego, przygotowania do pracy, zatrudnienia dostosowanego do ich moliwoci psychofizycznych, zabezpieczenia spoecznego i uczestnictwa w yciu spoecznym. Wzywa ona rwnie do podejmowania akcji na szczeblu narodowym

i midzynarodowym, ktrych celem ma by tworzenie warunkw do realizacji praw ujtych w Deklaracji. {T. M.) Deklaracja Praw Osb GBucho-Nie-widomych; deklaracja przyjta przez przedstawicieli 30 pastw biorcych udzia w konferencji powiconej rehabilitacji gucho-niewidomych, ktra odbya si w sierpniu 1977 r. w Stanach Zjednoczonych. Okrela ona prawa gucho -niewidomych do rehabilitacji, pracy, zabezpieczenia spoecznego, udziau w yciu kulturalnym i spoecznym. (T. M.) Deklaracja Praw Osb Upoledzonych Umysowo; opracowana przez UNESCO w 1971 r., wymienia dwa kryteria uzasadniajce konieczno rehabilitacji osb upoledzonych, a mianowicie: l) dziecko upoledzone ma prawo do nauki i opieki z racji swego czowieczestwa, a celem rehabilitacji jest rozwj jednostki, jej szczcie osobiste i niezaleno spoe czna; 2) rehabilitacja ma na celu zredukowanie obcie spoeczestwa, wynikajcych z upoledze i niezdolnoci do pracy niektrych jego czonkw. W 1976 r. Komitet Ekspertw Zdrowia Psychicznego przy wiatowej Organizacji Zdrowia opracowa raport w sprawie organizacji usug dla opnionych umysowo zarwno pedagogicznych, jak psychologicznych, socjologicznych i technicznych. W latach 1973 i 1976 w Polsce MOiW wydao "Wytyczne w sprawie organizacji ksztacenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi. (Z. S.) demencja delirium -> majaczenie demencja; otpienie; obnienie sprawnoci umysowej zwizane z przebytym schorzeniem psychicznym lub nerwowym. Stany dementywne wystpuj zwykle w konsekwencji organicznych uszkodze orod kowego ukadu nerwowego i towarzysz zaawansowanym stadiom niektrych postpujcych chorb lub procesw toczcych si w mzgu. Okreleniem otpienie wczesne (dementia praecox) nazwano w XIX w. schizofreni. D. starcza odnosi si do osabienia lub obnienia aktywnoci i sprawnoci umysowej, najczciej w efekcie zmian arterio sklerotycznych, i przejawia si najwyraniej w brakach pamici. D. naley odrni od upoledzenia umysowego, wystpujcego u dzieci, ktrych rozwj zosta zahamowany wskutek trwaego, wrodzonego lub nabytego uszkodzenia. Niezalenie od pierwotnego upoledzenia umysowego u dzieci tych, pozbawionych specjalnej stymulacji wychowawczej, mona obserwowa wtrne obnianie si poziomu inteligencji, ktre z latami przybiera cechy zblione do d. Brak poprawy w leczeniu przewlekych schorze psychicznych doprowadza czsto do zmian dementywnych zaznaczajcych si apati, biernoci, zmniejszeniem energii psychicznej i wyranie gorszym funkcjonowaniem intelektualnym. Stwarzanie okazji do podejmowania samodzielnych zada, z ktrych mona uzyska osobist satysfakcj, zapobiega w duej mierze stanom dementywnym u osb po przebytych chorobach psychicznych. D. prowadzi take do obnienia sprawnoci intelektualnej w porwnaniu z poziomem osignitym przez jednostk przed zadziaaniem czynnika uszkadzajcego orodkowy ukad nerwowy. Zaburzeniom sprawnoci intelektu towarzysz najczciej ubytki depresja pamici, uwagi, ycia uczuciowego ( - zesp psychoorganiczny). Wyrnia si d. globalne i d.wysepkowe (lakunarne) - gdy uszkodzone s gbiej tylko niektre sprawnoci psychiczne. Gboko zmian dementyw -nych moe by rna. W lejszych przypadkach stosunkowo dobrze zachowane s dawniej nabyte wiadomoci i umiejtnoci przy trudnociach uczenia si, mczliwoci, rozpraszal -noci uwagi i zwolnieniu procesw mylowych. W najciszych przypadkach chory jest niezdolny do zaspokajania elementarnych potrzeb yciowych i do kontrolowania reakcji po-pdowych. {T. G., Z. K., T. S.)

depresja; zesp depresyjny; obnienie nastroju pochodzenia chorobowego. gbsze i duej trwajce ni prawidowe reakcje emocjonalne na trudnoci lub nieszczcia spotykane w yciu. D. przejawia si przygnbieniem, przeywaniem smutku i cierpienia, ujemnym zabarwieniem uczuciowym wszystkich przey, utrat zdolnoci do przeywania przyjemnych stanw emocjonalnych. W wielu postaciach d. wystpuje -* lk. Zaburzeniom w sferze ycia uczuciowego towarzysz: poczucie niewydolnoci psychicznej i fizycznej, pesymistyczna ocena wasnej osoby, przekonanie o beznadziejnoci sytuacji wasnej i osb bliskich, o bezcelowoci ycia, czsto myli samobjcze. Niebezpieczestwo samobjstwa jest wysokie szczeglnie w pocztku choroby i w okresie ustpowania objaww. Urojenia depresyjne: winy, malej wartoci, hipochondryczne, niekiedy nihilistyczne (wszystko zgino, przestao istnie). Tok myli w depresji jest zwolniony, chory ma trudnoci w skupieniu uwagi, w zapamitywaniu. Mwi wolno, cicho, porusza si powoli, zwykle w charakterystycznej postawie przygarbiony, z opuszczon gow. 62 Mimika jest uboga, wyraz twarzy smutny. Upoledzeniu ulega aktywno zawodowa, towarzyska i w innych dziedzinach ycia. W d. chory przejawia niepokj ruchowy (wykonuje drobne ruchy rk, manipulacje przedmiotami, zmienia czsto pozycje ciaa, chodzi po pokoju, wykonuje wiele zbdnych czynnoci). Pobudzenie ruchowe zwykle z prb dokonania samobjstwa moe wystpi w d. nagle. Ch pozbawienia si ycia moe by przyczyn odmowy jedzenia lub przyjmowania lekw. W d. wystpuje szereg zaburze somatycznych: bezsenno (pytki przerywany sen, wczesne budzenie si z uczuciem zmczenia), spadek aknienia, chudnicie, zaparcie, obnienie popdu seksualnego, zaburzenia czynnoci gruczow dokrewnych, ble gowy, ble w okolicy serca i inne dolegliwoci. Czasem dolegliwoci te wysuwaj si na pierwszy plan, a nie ujawnia si wyranie obnienie nastroju. Jest to wtedy depresja bez depresji, depresja markowana, w ktrej atwo o pomyk diagnostyczn. (Z. A"., T. S.) depresja endogenna -* choroba afek-tywna jednobiegunowa;-> choroba afektywna dwubiegunowa depresja fazowa - choroba afektywna jednobiegunowa depresja reaktywna; reakcja depresyjna; psychogenna posta -> depresji naleca do - psychoz reaktywnych, w ktrej pocztek choroby i tre przey chorego ma wyrany zwizek z urazem psychicznym, a dalszy przebieg zaley od utrzymywania si sytuacji traumatyzujcej. W d. r. wystpuj zaburzenia nastroju wyraajce si czsto dysfori, draliwoci, gniewem, paczem. Wystpi moe wyolbrzymiony strach przed nierealnymi czasem niebezpieczestwami, nie ma natomiast bezpostaciowego lku. Czste s myli, tendencje, prby samo 63 bjcze. Nie ma tu, jak w innych depresjach, gbokiego przygnbienia, poczucia winy, a jest przeywane, ywo demonstrowane poczucie krzywdy. al wobec otoczenia i losu. Urazem wywoujcym d. r. jest zwykle strata lub zagroenie strat osoby, przedmiotu lub pozycji spoecznej bdcych przedmiotem mioci lub podania, zajmujcych w indywidualnym systemie wartoci chorego poczesne miejsce. Moe to by zarwno zgon lub odejcie osoby bliskiej, jak pozbawienie wolnoci. przejcie na rent i in. W leczeniu d. r. istotn rol odgrywa usunicie czynnikw traumatyzujcych, psychoterapia; objawowo - leczenie farmakologiczne. (Z. K., T. S.) deprywacja; wystpuje wtedy, gdy brak jest w otoczeniu podstawowych elementw potrzebnych do normalnego funkcjonowania organizmu, wskutek czego siy czowieka sabn. Przykadem d. mog by: gd, brak snu, brak tlenu, brak percepcji zmysowej, a take brak kontaktu z ludmi

(osamotnienie), oderwanie od rodziny lub kraju (tsknota, nostalgia). (Z. N.) diadochokineza; zdolno wykonywania szybkich, naprzemiennych ruchw. Zob. te adiadochokineza. (S. Z.-Ch.) diagnostyka funkcjonalna; ocena stopnia zaburze funkcji narzdu niezalenie od stopnia i przyczyny jego uszkodzenia. (S. Z.-Ch) diagnoza psychologiczna w rehabilitacji pozawalowej; moliwie pena informacja o stanie psychicznym chorego, pozwalajca sterowa rehabilitacj we wszystkich jej dziaach i na wszystkich etapach. D. p. w rehabli-tacji pozawaowej obejmuje: dane o poziomie lku, nastroju, o postawie wobec choroby, leczenia i rehabilitacji, problemy rodzinne, seksualne, zawodowe, sposb korzystania z wolnego czasu, zachowanie si fizjologicznych diagnoza spoeczna skadnikw emocji, jak: napicie miniowe. mimika, oddech, potliwo doni, sen itp. Podstawow metod diagnostyczn jest wywiad poczony z obserwacj. Zaleca si przeprowadzenie wywiadu co najmniej czterokrotnie: w pierwszych dniach po zawale, kilka dni przed opuszczeniem szpitala, okoo dwa tygodnie po opuszczeniu szpitala i w terminie przewidywanego powrotu do pracy. Wywiad powinna przeprowadza ta sama osoba - moe to by lekarz, psycholog, przeszkolona pielgniarka, pracownik socjalny. Aby skrci badania i ujednolici techniki diagnostyczne opracowano specjalne kwestionariusze i testy do stosowania u chorych po zawale serca, l. Kwestionariusz Postaw Wobec Choroby (KPWCh) K. Wrzeniewskiego. Skada si z 53 pozycji; wynik pozwala wyrni trzy rodzaje postaw: korzystn, niekorzystn, ambiwalentn. W postawie niekorzystnej mona odrni postaw z dominujcym brakiem akceptacji rozpoznania i postpowania medycznego (zaprzeczenie) i postaw z dominacj lku. 2. Krtka Skala Oceny Nastrojw (KSON) J. Tyki i A. Kaczmarek, do mierzenia reakcji depresyjnej chorego. Skala skada si z 16 twierdze, wynik pozwala porednio oceni efekt rehabilitacji: badanie trwa ok. 10 minut. 3. Kwestionariusz opracowany przez Rad Rehabilitacyjn Midzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego. Na jego podstawie powstaa w wersji polskiej skala do oceny nasilenia lku - "samoocena". 4. Skala przystosowania w chorobach serca D. M. Rumbaugha, prognozujca podejmowanie pracy zawodowej przez chorych ze schorzeniami kardiologicznymi. (J. .) diagnoza spoeczna; zesp czynnoci rozpoznawania spoecznych uwarunkowa losw jednostki na tle jej diagnoza zawodowa rodowiska rodzinnego, szkolnego, w miejscu pracy i ssiedztwie. D. s. stosowana jest do rozpoznawania przyczyny niezadowalajcego przystosowania jednostki, grupy spoecznej, bd te caego rodowiska lokalnego. D. s. przeprowadza si za pomoc wywiadu rodowiskowego; jest on gwnym, ale nie jedynym narzdziem badawczym d. s. [J. M.) diagnoza zawodowa; wynik okrelonego postpowania badawczego w formie orzeczenia, zawierajcy -> ocen zdolnoci do pracy oraz wskazania dotyczce rodzaju ksztacenia zawodowego lub pracy zawodowej oraz jej warunkw. Postpowanie diagnostyczne powinno obejmowa badania lekarskie, psychologiczne i ocen czynnikw rodowiskowych (spoecznych), ktre mog mie wpyw na d. z. Prawidowa d. z. ma szczeglne znaczenie dla osb niepenosprawnych (inwalidw), u ktrych wystpuj znaczne ograniczenia zdolnoci do pracy zawodowej. Bdna d. z. moe doprowadzi do rozczarowania, a jej korekta wymaga wiele wysiku. (T. M.} diatermia; leczenie prdami wielkiej czstotliwoci, ktre wywouj gbokie przegrzanie tkanek. D. dugofalowa przeznaczona jest do przegrzewania tkanek mikkich, tzn. skry, tkanki podskrnej. D.

krtkofalowa oddziauje na tkanki o dobrym przewodnictwie elektrycznym, takie jak krew, naczynia krwionone lub dobrze ukrwione, tzn. tkanka miniowa i czna. rdem prdu s aparaty, z kt rych pynie on przewodowe do elektrod przykadanych na wybrane okolice ciaa. Przepyw prdu midzy elektrodami przez znajdujce si midzy nimi tkanki powoduje ich przegrzanie. (A. Z.) dislocatio - przemieszczenie dawica piersiowa - dusznica bolesna 64 dokumentacja kinezyterapeutyczna; zapis planowania i realizacji programu kinezyterapeutycznego dotyczcego poszczeglnych pacjentw. Powinna zawiera dane potwierdzone obiektywnymi badaniami. Czstotliwo zapisu informacji zaley od szybkoci zmian zachodzcych w organizmie pacjenta pod wpywem leczenia. D. k. jest uzupenieniem historii choroby. Rzetelnie prowadzona moe by wykorzystana w opracowaniach naukowych. (A. Z.) dobr pracy; jest ostatecznym celem procesu rehabilitacji zawodowej (przemysowej). W najoglniejszym ujciu okrelany jest jako wskazanie niepenosprawnemu pracownikowi takiej pracy (zajcia), ktra odpowiada jego stanowi zdrowia, przygotowaniu zawodowemu, zainteresowaniom i sytuacji yciowej. Dobr pracy dla niepenosprawnej osoby opiera si na dwch podstawowych przesankach: l) osoba, pomimo doznanego kalectwa lub nabytej choroby, zachowuje jeszcze okrelone sprawnoci, ktre mog by wykorzystane w yciu codziennym i w pracy zawodowej; 2) adna praca nie wymaga od osoby, ktra j podejmuje, wszystkich sprawnoci fizycznych, spoecznych, psychicznych i intelektualnych. (Z. N.) dom rencistw; przeznaczony jest dla emerytw oraz rencistw obojga pci, ktrych stan zdrowia nie wymaga staej opieki lekarskiej bd pielgniarskiej. (J. S.-P.) domy dla dorosych umysowo upoledzonych; przeznaczone s dla osb umysowo upoledzonych bez wzgldu na stopie upoledzenia zarwno fizycznie zdrowych i zdolnych do pracy w ramach terapii zajciowej, jak i przewlekle chorych lub upoledzonych fizycznie, wymagajcych staej opieki lekarskiej i pielgniarskiej. (7. S.-P.) 65 domy dla dzieci niedorozwinitych umysowo; przeznaczone dla dzieci w wieku od 3 do 18 lat umysowo niedorozwinitych w stopniu znacznym lub gbokim. Podlegaj admini-stracyjnie resortowi zdrowia i opieki spoecznej. (J. S.-P.) domy dla przewlekle chorych; przeznaczone s dla osb dorosych obojga pci, dotknitych przewlek chorob somatyczn lub cikim kalectwem fizycznym, ktrych stan zdrowia nie wymaga leczenia szpitalnego, natomiast uzasadnia potrzeb staej opieki pielgniarskiej i lekarskiej. (J. S.-P.) domy dla przewlekle chorych ze schorzeniami ukadu nerwowego; przeznaczone s dla osb dorosych obojga pci nie wymagajcych leczenia szpitalnego, u ktrych staro, przewleka choroba lub cikie kalectwo spowodoway konieczno zapewnienia im - poza ogln opiek - opieki psychiatrycznej. (J. S.-P.) domy dziennego pobytu; stanowi form poredni midzy opiek w domach pomocy spoecznej a pomoc rodowiskow. Korzystajcy z tych placwek przychodz do nich na kilka godzin dziennie, otrzymuj posiki i korzystaj z zaj wietlicowych. W wielu domach d. p. organizowane s zajcia rekreacyjno-ruchowe i wiczenia fizyczne, odczyty, pogadanki, koncerty. Kontakty towarzyskie i znajdowanie przyjaci ma nie mniejsze znaczenie dla osb samotnych ni pomoc w zaspokajaniu potrzeb bytowych. Domy d. p. powinny sta si o rodkami wszechstronnej pomocy ludziom starym. W orodkach tych, obok pomieszcze klubowych, kuchni, sali jadalnej, niezbdny jest gabinet

rehabilitacji z odpowiednim wyposaeniem do kinezyterapii, pomieszczenie do terapii zajciowej, gabinet lekarski. Powinien dziaa punkt informacyjny i porad prawnych. Domy d. p. wliczbie 5 - Encyklopedyczny sownik rehabilitacji domy pomocy spoecznej ok. 100 istniej w wielu miastach naszego kraju. {H. Sz.) domy dzienne pomocy spoecznej; znajduj si na pograniczu - pomocy rodowiskowej i - pomocy spoecznej instytucjonalnej. Zapewniaj caodzienny pobyt, trzy posiki, wszystkie formy rekreacji, moliwoci terapii zajciowej, ajednoczenie nie odrywaj od dotychczasowego rodowiska. Pierwszestwo do korzystania z d. d. pomocy spoecznej maj osoby w wieku emerytalnym, samotne oraz o zmniejszonej sprawnoci psychof izycznej, ktrym dom powinien zapewni pomoc i udzia w aktywnych formach wspycia. D. d. pomocy spoecznej s odpatne. Odpatno ustalana jest od wysokoci wasnych dochodw (rent i emerytur) osb korzystajcych z domw. Pen odpatnoci obcione s wycznie osoby o wyszym wymiarze rent i emerytur. Skierowanie do domw oraz decyzj o wysokoci odpatnoci wydaj organy administracji pastwowej szczebla podstawowego. Liczba osb korzystajcych z d. d. pomocy spoecznej wynosi co najmniej 30. Domy powinny by czynne co najmniej 10 godz. dziennie z wyjtkiem niedziel i wit. Opiek nad osobami korzystajcymi z d. d. pomocy spoecznej sprawuje najblisza przychodnia rejonowa. {J. S.-P.) domy pomocy spoecznej; forma instytucjonalna pomocy spoecznej konieczna w stosunku do osb, ktrych nie mona przystosowa w peni do samodzielnego ycia w miejscu ich zamieszkania ze wzgldu na wiek, schorzenia, sytuacj yciow, warunki rodzinne, mieszkaniowe, materialne, mimo zastosowania wszystkich form pomocy. Domy p. s. s miejscem staego pobytu ich mieszkacw, zapewniaj - oprcz mieszkania i wyywienia - pen opiek leczniczo-redomy pomocy spoecznej dla ludzi starszych 66 habilitacyjn, dostosowane do stanu ich zdrowia zabiegi terapeutyczne. U podstaw organizacyjnych domw p. s. le trzy zaoenia: l) potrzeba daleko posunitego zrnicowania domw pomocy oraz moliwie maksymalne dostosowanie warunkw i charakteru domu do sprawnoci i stanu zdrowia mieszkacw. Poszczeglne rodzaje domw specjalizuj si w opiece nad okrelon kategori osb; 2) systematycznie zmieniajce si proporcje liczby miejsc w poszczeglnych typach domw, ktre musz ksztatowa si w zalenoci od potrzeb spoecznych. Spord wszystkich domw najwiksze potrzeby i najszybsze tempo wzrostu wystpuj w domach dla przewlekle chorych ze schorzeniami ukadu nerwowego oraz w domach dla umysowo upoledzonych; 3) domy p. s. s domami rodzinnymi, czynione s wic systematyczne wysiki, aby domom p. s. wszystkich typw nada charakter prywatnoci, aby mieszkacy domw - o ile tylko jest to moliwe czuli si w nich jak najlepiej. Istnieje obecnie sze typw domw p. s.: - dom rencistw, -> dom dla przewlekle chorych, - dom dla niewidomych, -> dom dla przewlekle chorych ze schorzeniami ukadu nerwowego, -> dom dla dorosych umysowo upoledzonych, -> dom dla dzieci niedorozwinitych umysowo. (J. S.-P.) domy pomocy spoecznej dla ludzi starszych; przyjmuj na stay pobyt te osoby, ktre ze wzgldu na wiek, choroby, sytuacj yciow, warunki rodzinne, materialne i mieszkaniowe nie mog pozostawa w dotychczasowym rodowisku. Obecnie t form pomocy moe by objtych okoo 1% osb w

wieku powyej 65 lat. Okoo jednej trzeciej miejsc w d. p. spoecznej przypada na domy rencistw, do ktrych kieruje si osoby stare jeszcze zdolne do samoobsugi w zakresie ubierania si, przyjmowania posikw i z zachowan sprawnoci umysow. Pozostae dwie trzecie miejsc s przeznaczone dla przewlekle chorych. Domy dla przewlekle chorych maj struktur szpitaln, gdy przebywaj w nich osoby z duym stopniem upoledzenia fizycznego, jak rwnie i otpienia starczego. Osoby psychicz-niechore s kierowane do zakadw dla psychicznie przewlekle chorych. W domach rencisty wiadczone s takie usugi, jak: caodzienne wyywienie, sprztanie i pranie, a take uatwia si usugi fryzjerskie. Zapewniona jest rwnie opieka pielgniarska staa i lekarska w razie choroby, zajcia rehabilitacyjne i wietlicowe. W d. p. spoecznej przeznaczonych dla przewlekle chorych znajduj si gabinety rehabilitacji zatrudniajce specjalistw rehabilitacji ruchowej, technikw kinezyterapii, fizykoterapii, terapii zajciowej. Oprcz lekarzy zatrudnionych w systemie caodobowym bywaj zatrudniani psycholodzy. Zachowanie waciwej pogodnej atmosfery w d. p. spoecznej jest spraw nieatw. Niezbdna jest odpowiednia organizacja ycia codziennego pensjonariuszy i ich aktywizacja, do czego przyczynia si w duej mierze moliwo korzystania z codziennych wicze fizycznych i zaj rehabilitacyjnych. Nade wszystko jednak potrzebne jest waciwe, umiejtne i serdeczne podejcie caego personelu zatrudnionego w d. p. spoecznej. {H. Sz.) doradca rehabilitacyjny; pracownik (z wyksztaceniem pedagogicznym, psychologicznym, socjologicznym lub prawniczym), do zada ktrego naley udzielanie porad w zakresie spraw rehabilitacji leczniczej, zawodowej i spoecznej. W praktyce, elementy poradnictwa rehabilitacyjnego s realizowane przez wielu specjalistw pracuj67 drenia o charakterze trzepotania cych z osobami niepenosprawnymi, np. lekarzy, psychologw, pedagogw specjalnych, pracownikw socjalnych i innych. (T. M.) doradca zawodowy; specjalista (na og z wyksztaceniem pedagogicznym lub psychologicznym), ktrego zadaniem jest udzielanie pomocy w podjciu waciwej decyzji wyboru zawodu w oparciu o waciwoci psychofizyczne przyszego pracownika (ocena zdolnoci do pracy) oraz znajomo wymaga rnych zawodw. Praca d. z. ma szczeglne znaczenie dla inwalidw ze znacznie obnion zdolnoci do pracy. D. z. dla inwalidw pracuj w poradniach rehabilitacji zawodowej. Funkcje d. z. dla inwalidw peni take inni pracownicy placwek rehabilitacyjnych. Zob. te poradnictwo zawodowe inwalidw. (T. M.) "dotyk na odlego" - "zmys przeszkd" u niewidomych drena oskrzeli; postpowanie majce na celu usunicie zalegajcej wydzieliny z oskrzeli. Polega na wykonaniu w odpowiedniej kolejnoci nastpujcych dziaa: l) podanie bronchodiiatatora, 2) upynnienie wydzieliny oskrzeli przez podanie aeroso-lu wodnego z dodatkiem mukolityku w postaci inhalacji po uprzednim nawodnieniu chorego, 3) odpowiednie uoenie chorego tak, aby oskrzela, ktre maj by drenowane, znajdoway si w pozycji moliwie jak najbardziej pionowej w stosunku do okolicy rozwidlenia tchawicy. Pod wpywem dziaania siy cikoci wydzielina bdzie spywa do oskrzeli gwnych i tchawicy i bdzie moga by odkrztuszona. Prawidowe uoenie do drenau wymaga znajomoci przebiegu oskrzeli segmentowych i patowych w pucach. W zalenoci od lokalizacji zmian stosuje si rne uoenia, 4) zastosowanie w pozycji drenaowej

pogbionego oddychania, wicze kaszlowych i innych, oklepywania i wstrzsania klatki piersiowej. Chory powinien przebywa w pozycji drenaowej co najmniej 30 min. W razie potrzeby zabieg powtarza si kilka razy dziennie. Pozycje drenaowe stosuje si take w celu usunicia innej pynnej treci z oskrzeli (krew, rodki uyte do bronchografii itp.). (J. J.) drgawki; mimowolne skurcze rnych grup mini szkiele towych, pochodzenia mzgowego lub rdzeniowego. D. mog by spowodowane przez zaburzenia metaboliczne (np. niedotlenienie mzgu, hipokalcemia w tyczce), czynniki toksyczne (np. strychnina), czynniki psychiczne (np. w histerii), jak i przez mechanizm padaczkowy. D. foniczne, w ktrych utrzymuje si dugotrway skurcz mini, s charakterystyczne dla I fazy - napadu padaczkowego duego (grand mai). D.kloniczne, w ktrych wystpuj naprzemienne skurcze i rozkurcz mini lub grup mini, s charakterystyczne dla II fazy napadu padaczkowego duego. (W. K.) droga; zmiana pooenia punktu materialnego wzgldem ukadu odniesienia. D. liniowa w ruchu postpowym mierzona jest w metrach (m), d. ktowa w ruchu obrotowym mierzona jest w radianach (rad), dawniej w stopniach ktowych, np. kt przemieszczenia czonw pary biokinema-tycznej zwany - ktem stawowym. (A. K.) drenia; ruchy mimowolne, zazwyczaj rytmiczne i o niewielkiej amplitudzie, spowodowane naprzemiennymi ruchami mini antagonistycznych. (S. Z.-Ch.) drenia o charakterze trzepotania; grubofaliste ruchy rk, przypominajce ruchy skrzyde ptaka (charakterystyczne dla choroby Wilsona). (S. Z.-Ch.) drenia pczkowe drenia pczkowe; widoczne przez skr, nieregularne, powtarzajce si, samoistne skurcze mini nie doprowadzajce do efektu ruchowego koczyny, stanowice objaw uszkodzenia komrek ruchowych rdzenia (S. Z.-Ch.) drenia wtkienkowe; skurcze pojedynczych wkien miniowych, niewidoczne goym okiem, a uchwytne jedynie w obrazie emg w postaci spontanicznych potencjaw (objaw uszkodzenia komrek ruchowych rdzenia). (S. Z.-Ch.) drenia zamiarowe; nieregularne, grubofaliste drenie koczyn grnych, pojawiajce si lub nasilajce w czasie ruchw zamierzonych (objaw uszkodzenia mdku). (S. Z.-Ch.) DS -> przestrze martwa dusznica bolesna; dawica piersiowa; jest najczstsz postaci -choroby wiecowej. Gwnym objawem jest bl za mostkiem o charakterze dawicym, ponadto bl moe pojawi si w barku, szczce lub nadbrzuszu. Wystpowa moe przy obcieniach: wysikowym, emocjonalnym, termicznym, a ustpuje zwykle po ustaniu obcienia. Ble takie mog pojawia si okresowo lub tylko przy wikszych obcieniach, bd te przy obcieniach stosunkowo nieznacznych. Dugotrwae niedokrwienie minia sercowego wiedzie do zmian o charakterze zwyrodnieniowym, widocznych w obrazie ekg, wpywajc na stan psychiczny i ograniczajc sprawno chorego. D. b. czsto staje si przyczyn inwalidztwa. W postpowaniu medycznym stosuje si rodki farmakologiczne, zwalcza czynniki zagroenia. zmniejsza obcienie prac i in. D. b. moe prowadzi do - zawau serca. {J. .) dychawica oskrzelowa; astma oskrzelowa; przewleka choroba, w ktrej dominuje duszno wystpujca 68 napadowe lub przewlekle, spowodowana rozlanym zweniem maych oskrzeli w wyniku ich skurczu, obrzku bony luzowej i patologicznego wydzielania gstego, lepkiego luzu. Wyrnia si d. o. alergiczn (zewntrzpochodn)

i zespoy dy-chawicze (d. wewntrzpochodna). Objawy d. o. alergicznej s spowodowane dziaaniem na oskrzela mediatorw reakcji alergicznej, uwalnianych z komrek tucznych po kontakcie osb uczulonych z alergenami, najczciej inhalacyjnymi (np. alergeny kurzu domowego, pyw organicznych pochodzenia zwierzcego lub rolinnego itp). Objawy d. zewntrzpochod-nej s wywoane przez czynniki infekcyjne (d. bakteryjna) i inne (d. wysikowa, aspirynowa) znane i nie znane. Patomechanizm objaww w d. ze-wntrzpochodnej jest zwykle nie znany. W d. oskrzela wykazuj nadre-aktywno i reag uj skurczem na dziaanie wielu czynnikw (histamina, dranice pary i gazy, zimno itp.). Napady dusznoci wystpuj z rn czstoci; w okresach midzynapa -dowych nie stwierdza si zmian lub obserwuje si przewleky stan spastyczny oskrzeli, rnie tolerowany przez chorych. Stan dychawiczy, napad d., ktry nie ustpuje po podaniu bronchodiiatatorw, stan zagraajcy yciu. Obturacja w d. jest bezporedni przyczyn hipoksemii z doczajc si hiperkapni, a w dalszym przebiegu sprzyja rozwojowi rozedmy puc. Rokowanie w d. jest zawsze powane, a wyniki leczenia s niepewne. Leczenie polega na eliminacji alergenu, prbach swoistego odczulania w d. alergicznej, podawaniu lekw stabilizujcych komrk tuczn (Intal itp.), bronchodiiatatorw i kortykoterapii. W okresach dobrego stanu oglnego prowadzi si rehabilitacj czynnociow, psychoterapi. Chorzy na d. o. wymagaj 69 dobrych warunkw klimatycznych. Praca w zapyleniu, w powietrzu zanieczyszczonym parami i gazami oraz w zych warunkach atmosferycznych jest przeciwwskazana, palenie tytoniu powinno by zabronione. (J. J.) dyfuzja gazw w pucach; przenikanie gazw Oz i C02 przez przegrod pcherzykowo-woniczkow odbywa si na poziomie pcherzykw pucnych. Powierzchni wymiany gazowej stanowi powierzchnia kapilarw pucnych przylegajca do pcherzykw. D. g. w pucach jest uwarunkowana gradientem cinie parcjalnych O; i CO^ midzy krwi w kapilarach i powietrzem pcherzykowym. Gazy te dyfunduj w kierunku od wyszego do niszego cinienia, tzn. 0^ pr zenika z powietrza pcherzykowego do krwi, a CO^ z krwi do powietrza pcherzykowego, zgodnie z rnic cinie. W wyniku tego 0^ jest pochaniany w pucach przez krew przepywajc przez naczynia wosowate, a CO^ jest z tej krwi usuwany do powietrza pcherzykowego. Wentylacja pcherzykowa warunkuje uzupenienie ubytku 0^ i zmniejszenie nadmiaru CO; w powietrzu pcherzykowym. (J. J.) dyfuzja - zaburzenia i nastpstwa; zaburzenia d. prowadz do niedotlenienia krwi ttniczej - hipoksemii, ktra gwatownie narasta podczas wysiku fizycznego i szybko ustpuje po podaniu tlenu. Gwatownej hipoksemii podczas wysiku czsto towarzyszy szar sinica. Bezporednie badanie dyfuzji nie jest atwe. Wielko pojemnoci dyfuzyjnej puc. oznaczana zuyciem tlenku wgla ja ko gazu wskanikowego (DLCO), zaley nie tylko od zaburze dyfuzji, ale i innych przyczyn, ktre zakcaj wymian gazow. (J. J.) dyfuzja - zaburzenia i przyczyny; zaburzenia d. dotycz gwnie O;, gdy CO^ dyfunduje znacznie szybciej dysforia ni 02 (wikszy wspczynnik rozpuszczalnoci w wodzie ni O;.). Powstaj one przede wszystkim w wyniku: l) zmniejszenia powierzchni wymiany gazowej z powodu zmniejszenia liczby dronych naczy wosowatych w pucach; 2) zwikszenia prdkoci przepywu krwi przez naczynia puc skraca si czas kontaktu krwi ze cian pcherzyka i nie dochodzi do penego wysycenia krwi tlenem (czstoskurcz napadowy, tyreotoksykoza, choroby gorczkowe); 3) obnienia pojemnoci tlenowej krwi (nieprawidowa

hemoglobina, znaczna niedokrwisto, zmniejszenie objtoci krwi krcej); 4) rzadko - z powodu tzw. bloku pcherzykowo-woniczkowego, gdzie rzeczywiste albo czynnociowe pogrubienia tej przegrody hamuj dyfuzj. Stan taki pojawia si w obrzku puc, zatruciach gazami bojowymi itp. (J. J.) dynamomelr; urzdzenie techniczne suce do pomiaru wartoci siy, np. d. sprynowe, mechaniczne, hydrauliczne, pneumatyczne, tensometrycz-ne, indukcyjne, piezoelektryczne. S to urzdzenia wyskalowane zwykle wjednostkach siy, kilogram siy (kG), niuton (N, IN = 0,9806 kG). Niektre d. tensometryczne, indukcyjne, piezoelektryczne umoliwiaj -> zapis analogowy. (A. K.) dynamometria; technika pomiaru si (np. si oporu zewntrznego, si miniowych lub ich momentw) przy zastosowaniu -> dynamometru. (A. K.) dysforia; zaburzenia nastroju o przykrym zabarwieniu wyraajce si rozdranieniem, wybuchami gniewu, paczu, - agresj. Nasilenie dysforii bywa nieproporcjonalnie silne do bodca. D. moe pojawi si rwnie bez uchwytnego bodca zewntr znego. Wystpuje gwnie w ograniczonych zmianach mzgowych, szczeglnie u chorych na padaczk, a take w -> schizofrenii. (Z. K., T. S.) dysglossia dentalis dysglossia dentalis -> wady zgryzu dysgrafia; zaburzenia zdolnoci pisania, wystpujce najcz ciej u dzieci rozpoczynajcych nauk szkoln. Minio znajomoci poszczeglnych liter dzieci z d. nie potrafi poprawnie opanowa umiejtnoci pisania, co sprawia, e czekajce ich w szkole zadania przysparzaj im powanych trudnoci. Badania psychologiczn e dzieci z d. wykazuj niekiedy czstsze niu innych dzieci zaburzenia percepcji wzrokowej oraz koordynacji wzroko-wo-ruchowej. Wrd czynnikw mogcych wpywa na d. wymienia si: nieprawidowo uksztatowan laterali-zacj, sab orientacj w schemacie wasnego ciaa, nieprawidowe wyodrbnianie figur z ta. Aby zapobiega d. prowadzi si specjalne zajcia psychoruchowe w przedszkolach. (T. G.) dysharmonia rozwoju; wystpujca w profilu rozwojowym dziecka nierwnomierno, ktra moe w niektrych przypa dkach powodowa trudnoci w ocenie psychologicznej. Wskutek rozmaitych, nie zawsze moliwych do uchwycenia, przyczyn rozwj psychofizyczny przebiega w sposb dysharmonijny. Jeli nierwnomiernoci te nie ulegaj wyrwnaniu, lecz nasilaj si, wskazane jest zastosowanie oddziaywa, majcych na celu podwyszenie poziomu rozwoju tych funkcji, ktre znacznie odbiegaj od przecitnej. (T. G.) dyskalkiilia; zaburzenia w liczeniu zwizane z mikrouszkodzeniami centralnego ukadu nerwowego, polegajce na tym, e proste operacje cyfrowe przekraczaj moliwoci osoby, ktra kiedy doskonale sobie z tymi zadaniami radzia. Cakowita niezdolno w zakresie liczenia i mylenia matematycznego zwana jest akalkuli. (T. G.) dyskinezja; zaburzenia w wykonywaniu celowych ruchw, wystpujce 70 pod wpywem uszkodze typu neurologicznego. Mog to by mniej lub bardziej nasilone utrudnienia w ruchach lokomocyjnych lub manipulacyjnych charakterystyczne dla pewnych rodzajw niedowadw lub porae. D. moe si ujawnia take w postaci niezbornoci lub zej koordynacji ruchw. (T. G.) dyskopatia; uszkodzenie krka (krkw) midzykrgowego prowadzce do przepukliny lub wypadnicia jdra miadystego; najczstsza przyczyna nerwoblu nerwu kulszowego. Leczenie w okresie ostrym: unieruchomienie w pozycji odbarczajcej (leenie na rwnym podou z nogami zgitymi w stawach biodrowych i kolanowych pod ktem prostym); leki:

przeciwblowe, przeciwzapalne i rozluniajce; witaminy z grupy B. Leczenie w okresie przewlekym: -> fizykoterapia (zabiegi cieplne, - elektrolecznictwo) -> blokady, -> balneoterapia (cieplice, kpiele solankowe), masa, wycigi, wiczenia gimnastyczne w odcieniu; w przypadkach braku wynikw leczenia zachowawczego i wystpienia ubytkw ruchowych lub zaburze zwieraczy - operacyjne usunicie zmienionej tarczy midzykrgowej. (S. Z.-Ch.) dyslalia; nieprawidowa artykulacja poszczeglnych gosek przy dobrym rozumieniu przez dziecko wypowiedzi sownych. W cakowitej d. dziecko potrafi posugiwa si jedynie kilkoma goskami w sposb poprawny, znieksztacajc pozostae. D. mog towarzyszy trudnoci w wykonywaniu w sposb poprawny ruchw narzdw artykulacyjnych. Czasami d. towarzyszy oglne obnienie poziomu umysowego i czce si z tym zaburzone rnicowanie suchowe gosek, gorsza pami krtkotrwaa, ograniczenie zdolnoci integrowania bodcw sow 71 nych w orodkowym ukadzie nerwowym. Dzieci z d. wymagaj dugofalowego oddziaywania rehabilitacyjnego i odpowiedniego traktowania przez nauczycieli w szkole. (T. G.) dysleksja; zaburzenia w czytaniu powodujce powane trudnoci w nauce szkolnej. Dzieci z d. mog mie cakiem normalny poziom umysowy, lecz nie radzi sobie w opanowaniu umiejtnoci poprawnego czytania. Przyczyny d. mog wiza si z mikrouszkodzeniami orodkowego ukadu nerwowego lub mie charakter indywidualnych wrodzonych nieznacznych anomalii w integracji, przeksztacaniu i rnicowaniu bodcw graficznych. Prowadzone s specjalne wiczenia wyrwnawcze dla dzieci z d., po uprzednim dokadnym zbadaniu wystpujcych u nich anomalii. Istniej rozbudowane systemy diagnostyczno-reedukacyjne, majce na celu wykrywanie, diagnoz i postpowanie wyrwnawcze zaburze w uczeniu si czytania o typie d. (T. G.) dysmelia; defekt dotyczcy embrionalnego rozwoju koczyn, przejawiajcy si pod wpywem rozmaitych czynnikw uszkadzajcych. Czynniki te dziaaj uszkadzajce od czwartego do szstego tygodnia ciy, wtedy gdy zachodzi proces tworzenia si koczyn. Do czynnikw tych naley niedobr tlenu, promieniowanie, a take przyjmowanie niektrych uszkadzajcych embrion rodkw farmakologicznych. W ostatnich dziesitkach lat wzrost przypadkw dzieci z d. zwizany by z przyjmowaniem przez matki w okresie ciy rodkw neuroleptycz-nych, m. in. talidomidu. Wczesna rehabilitacja i odpowiednie protezy pozwalaj zmniejszy ujemne nastpstwa tego typu wad wrodzonych u dzieci. (F. G.) dysonans poznawczy; koncepcja zaczerpnita z teorii L. Festingera (1957), dysplazja biodra wrodzona dotyczca rozbienoci pomidzy dwoma lub wicej elementami w poznawaniu rzeczywistoci. W takiej sytuacji powstaje u czowieka d. p., obejmujcy wspomniane elementy, midzy ktrymi zachodzi istotna relacja. Wystpuje wwczas konieczno wzicia pod uwag nowych informacji uzupeniajcy ch dotychczasowe. (T. G.) dysplazja biodra wrodzona; dysplasia coxae congenila; najczstsza z wad wrodzonych narzdu ruchu. Polega na: nieprawidowym rozwoju stawu biodrowego z niedostatecznym wyksztaceniem panewki (pytko panewki, stromo dachu panew ki), opnionym rozwoju gowy koci udowej, przodoskrceniu szyjki koci udowej. Wczesne objawy dys -plazji: - objaw przeskakiwania (Or-tolaniego), ograniczone odwodzenie i rotacja wewntrzna w stawie biodrowym, asymetria fadw udowo-poladkowych (mae znaczenie diagnostyczne). W miar wzrostu dziecka nie leczonego dochodzi do stopniowego wysuwania si gowy koci udowej z panewki, powstaje podwichnicie lub zwichnicie biodra. Objawy staj si wwczas wyraniejsze: skrcenie wzgldne koczyny, uwypuklenie okolicy krtarza

wikszego, ograniczenie odwodzenia uda, nadmierna jego rotacja. Kiedy dziecko zaczyna chodzi, pojawia si - objaw Trendelenburga, w wyniku zblienia przyczepw i osabienia minia poladkowego redniego, a w wysokich zwichniciach -> objaw Duchenne'a. W jednostronnym zwichniciu chd jest utykajcy, w obustronnym - kaczkowaty (naprzemienne pochylanie si miednicy w jedn stron, a barkw - w przeciwn). Leczenie. Istotne znaczenie ma wczesne rozpoznanie i podjcie leczenia. Podejrzenie wrodzonej d. b. skania do zalecenia utrzymywania dystonia torsypa nek dziecka w pozycji zgicia i odwiedzenia w stawach biodrowych. Naley zakada pieluszki w warstwie grubszej i szerszej oraz przestrzega szerokiego ustawienia nek przy czynnoci ach pielgnacyjnych (karmienie, noszenie, kpiel). Bezwzgldnie przeciwwskazane jest uywanie "becikw", krpujcych nki dziecka w wyprocie. W wikszoci przypadkw takie proste postpowanie wpywa na prawidowe wyksztacenie gowy koci udowej w panewc e i waciwe wyksztacenie elementw stawu. Jeli cechy dysplazji utrzymuj si lub dziecko zostao zgoszone do lekarza pno (po 3 miesicu ycia), stosuje si rnego typu rozwizania w celu utrzymaniaud w zgiciu i odwiedzeniu. Do najczciej stosowany ch aparatw ortopedycznych w Polsce nale: poduszka Frejki, szyna Koszli, szelki Grucy, w ktrych dziecko moe swobodnie rusza koczynami w stawach kolanowych i stopami. Leczenie wrodzonych zwichni wymaga stosowania wycigu, a nierzadko postpowania operacyjnego. Nastawienie zwichnicia najczciej dokonuje si przeduonym wycigiem, stopniowo zwikszajc zgicie i odwiedzenie ud. Po nastawieniu - unieruchomienie w opatrunku gipsowym. W razie niemonoci uzyskania repozycji bd utrzymania cech dysplaz ji (nadmierne przodoskrcenie, stromo dachu panewki) - pomimo leczenia zachowawczego - istniej wskazania do leczenia operacyjnego, np.: osteotomii miednicy sposobem Saltera czy Chiariego, osteotomii koci udowej, majcych na celu zcentrowanie gowy w panewce, dobre jej pokrycie dachem i ewentualne usunicie nadmiernego przodoskrce-nia. Po zabiegu operacyjnym zakada si gipsowy opatrunek biodrowy, z ustawieniem koczyn dolnych w odwiedzeniu. W okresie unieruchomienia 72 prowadzi si wiczenia: oddechowe, koczyn grnych, palcw stp, w miar moliwoci - napinanie mini poladkowych i czworogowych ud. Po kilku tygodniach usuwa si cz biodrow opatrunku gipsowego, co umoliwia nauk siadania, wzmocnienie mini brzucha, wiczenia zgicia biodra. Po usuniciu opatrunku gipsowego wcza si wiczenia stp, kolan oraz wspomagane - staww biodrowych, pocztkowo poza przywodzeniem i ruchami rotacyjnymi. Stopniowo zwiksza si zakres ruchw, wcza wiczenia oporowe. Wskazane jest prowadzenie wicze w formie zabawowej, co pozwala na odwrcenie uwagi od schorzenia, uatrakcyjnienie ich, nawizanie lepszego kontaktu z dzieckiem. Nauk chodzenia rozpoczyna si zwykle w 34 miesice po zabiegu. (J. K.) dystonia torsyjna; kurcz torsyjny; zesp ruchw mimowolnych, tonicz-no-skrcajcych, obejmujcych gwnie mm. pasa barkowego i miednicy, powodujcych nadmierne wygicie krgosupa do przodu (hiperlordoza). Objaw uszkodzenia - ukadu poza-piramidowego. (S. Z.-Ch.) dystrofia miniowa; niejednorodna grupa dzie dzicznych miopatii, charakteryzujcych si postpujcym zwyrodnieniem wkien miniowych. Oprcz postaci typowych nierzadkie s postacie o przebiegu agodnym, prawie stacjonarnym z dugotrwaym zaoszczdzaniem rnych grup mini (dystrofia obrczowo-koczynowa, twarzowo-opatkowo-ramienna, oczna, obwodowa i inne). Opisano take miopatie o nie postpujcym przebiegu (m.

nitkowata, central cr disease i in.). Leczenie przyczynowe - nie znane. Rehabilitacja nie powoduje regresji zmian, moe jednak opnia rozwj choroby. wiczenia, korekcyjne zabiegi chirurgiczne i w 73 por zastosowane zaopatrzenie ortopedyczne przeduaj okres samodzielnoci ruchowej chorych. Zob. te choroby nerwowo -miniowe. (S. Z.-Ch.) dysymulacja -* maskowanie dyzartria; zaburzenia mowy w wyniku uszkodzenia drg nerwowych, wanych dla przewodzenia i przeksztacania impulsw zwizanych z procesem mwienia. cznie z d. mog wystpowa niedowady mini artykulacyjnych, zaburzenia w koordynacji ruchw i rwnowadze (w przypadku d. mdkowej), niekiedy zanik pewnych grup miniowych. D. do czsto obserwuje si w dziecicym poraeniu mzgowym. Postpowanie rehabilitacyjne obejmuje oddziaywania na wiele zaburzonych funkcji, ktrych jednym z najczstszych objaww jest d. Cakowity brak zdolnoci mwienia wskutek wyej wymienionych przyczyn nosi nazw -* anartrii; moe ona w miar poprawy oglnej chorego przechodzi w d. (T. G.) dziaalno socjalna; zwana rwnie zakadow dziaalnoci socjaln, obejmuje nastpujce wiadczenia i us ugi finansowe z funduszu socjalnego w kadym uspoecznionym zakadzie pracy: l) usugi zwizane z wypoczynkiem (wczasy pracownicze indywidualne i rodzinne i organizowanie rnych form turystycznych), wypoczynek dzieci i modziey, wypoczynek niedzielno- witeczny. wycieczki krajowe, zloty, spywy itp., dziaalno kulturalno-owiatow, imprezy okolicznociowe; 2) wiadczenia indywidualne pomocy rzeczowej lub pieninej dla pracownikw (byych pracownikw) znajdujcych si w trudnej sytuacji materialnej lub dotknitych wypadkiem losowym, pomocy dla modych maestw w spacie kredytw PKO na zagospodarowanie si i urzdzenie mieszkania; 3) subwencje na dzieci niepenosprawne rzecz niektrych funduszw i placwek opiekuczych oraz subwencje na inwestycje socjalne, jak np. zakup dbr inwestycyjnych sucych prawidowemu funkcjonowaniu urzdze socjalnych, czy te finansowanie inwestycji w dziedzinie przyzakadowej ubocznej gospodarki rolnej. Struktura potrzeb socjalnych w zakadzie jest zrnicowana. Zakadowa d. s. powinna suy zmniejszeniu dysproporcji w poziomie ycia rodzin pracowniczych i wyrwnaniu szans dostpu do szeregu usug sfery socjalnokulturalnej. Dziaalno wielu organizacji spoecznych istniejcych na terenie zakadu pracy wie si z problematyk socjalnych i kulturalnych funkcji zakadu. Korzystaj one czsto rwnie z subwencji funduszu socjalnego, jak rwnie wiadcz usugi na rzecz pracownikw w ramach d. s. {J. M.) dzia sub spoecznych; dzia w zespoach opieki zdrowotnej, do ktrego zada naley: zapewnienie wiadcze opiekuczo -wychowaw-czych dzieciom do lat trzech udzielanych przez obki i domy maego dziecka, pena ocena potrzeb -> pomocy spoecznej rodowiskowej, organizowanie i zaspokajanie tych potrzeb, zapewnienie wiadcz e opiekuczych u-dzielanych przez -> domy rencistw i -> domy dzienne pomocy spoecznej, dziaalno w zakresie rehabilitacji zawodowej inwalidw. W skad d. s. spoecznych wchodzi sekcja wiadcze -> pomocy spoecznej, -> orodek opiekuna spoecznego, sekcja opiekuczo-wychowawcza, sekcja rehabilitacji zawodowej inwalidw. (J. S.-P.) dzieci niepenosprawne; dzieci u ktrych wystpuje obnienie sprawnoci organizmu powodujce znaczne ograniczenia i utrudnienia w sytuacjach ycia codziennego. Odnosi si to take do nauki szkolnej. Dz. n. wymagaj dzieci padaczkowe - wychowanie i rehabilitacja 74

specjalnego podejcia wychowawczego i odpowiednich pomocy naukowych. Dla niektrych z tych dzieci jedyn moliw form nauczania i wychowania jest specjalna szkoa lub specjalny orodek szkolno -wychowawczy. W zalenoci od rodzaju niepenosprawnoci wrd dz. n. mona wyrni: niewidome i niedowidzce, guche i niedosyszce, upoledzone umysowo, z uszkodzonym narzdem ruchu, przewlekle chore, autystyczne i z innymi rodzajami upoledzenia. (T. M.) dzieci padaczkowe - wychowanie i rehabilitacja; postpowanie rehabilitacyjne w przypadku dzieci z padaczk jest cile powizane z leczeniem i okresow diagnoz. Dlatego w placwkach, w ktrych te dzieci przebywaj, zatrudnieni s specjalici z zakresu takich dyscyplin, jak neurologia i psychiatria dziecica. Wyniki leczenia kontrolowane s za pomoc zapisw eeg. (7-. G.) dzieci trudne; wykazujce zaburzenia w zachowaniu si na tle nerwicowym lub psychopatycznym, albo te wskutek bdw i zaniedba wychowawczych, negatywnych wpyww rodowiska rodzinnego lub rwieniczego, zych warunkw ekonomicznych. D. t. maj powane problemy w uczeniu si i niepowodzenia szkolne na tle zaburze rozwoju psychofizycznego spowodowane deficytami parcjalnymi lub encefalopati czy globalnym obnieniem poziomu intelektualnego do dolnej granicy normy. D. t. ucz si w szkoach masowych, potrzebuj jednak wzmoonej specjalistycznej opieki pedagogicznej i lekarskiej. Badania H. Spionek wykazay, e dzieci z trudnociami w uczeniu si i zaburzeniami rozwoju i zachowania stanowi ok. 17% populacji szkolnej. D. t. stwarzaj rodzicom i nauczycielom wiele problemw i kopotw, ale rwnoczenie same yj pod naciskiem stresu, niepowodze, osamotnienia i frustracji. (Z. S.) dzieci urodzone z wysokim wskanikiem ryzyka; kategoria dzieci, u ktrych wskutek zaistnienia niepomylnych dla rozwoju warunkw w okresie ycia prenatalnego podejrzewa si moliwo wystpienia powaniejszych wad wrodzonych, dajcych w efekcie obnion sprawno fizyczn lub umysow. Przebyte przez matk w okresie pierwszych miesicy ciy cikie schorzenia infekcyjne, zatrucia, urazy mog sta si przyczn uszkodzenia podu i wystpienia wysokiego wskanika ryzyka, e dziec ko bdzie si rozwija nieprawidowo i wymaga staej opieki lekarskiej i postpowania rehabilitacyjnego. Wczesne identyfikowanie tego typu przypadkw oraz wczesna interwencja specjalistyczna stanowi naczelne postulaty profilaktyki w tej dziedzinie (T. G.) "dzieci wilcze"; okrelenie to odnosi si do dzieci yjcych w skrajnej izolacji, w warunkach powanego zagroenia dla ich normalnego rozwoju. Zaniedbania w zakresie wychowania daj zna o sobie we wszystkich sferach rozwoju, a szczeglnie mocno zaznaczaj si w opnieniach rozwoju mowy. Zdarza si, e dzieci, zabrane z warunkw wybitnie ograniczajcych ich moliwoci rozwojowe, przez dugi czas nie mog wyrwna efektw zaniedbania i wymagaj intensywnych systematycznych wysikw dla przywrcenia im poziomu przystosowania odpowiadajcego zdolnociom ich rwienikw wychowywanych w normalnych warunkach. (F. G.) dzieci z odchyleniami od normy -* dzieci niepenosprawne dziecko chore na padaczk - zasady wychowania; zasadniczym celem wychowania d. ch. na padaczk jest uksztatowanie prawidowej osobowoci, niedopuszczenie do wystpie75 dwignie kostne ni dezintegracji spoecznej i przygotowanie dziecka do samodzielnego ycia i pracy zawodowej, nawet w niekorzystnej sytuacji dalszego staego wystpowania napadw. Gwne czynniki wpywajce na moliwo realizacji ww. celw to: czynniki kliniczne (rodzaj i stopie uszkodzenia mzgu, towarzyszce inne zespoy neuropsychiatryczne, np. upoledzenie umysowe, rodzaj napadw, pora i czsto wystpowania, re akcje nerwicowe,

dziaania uboczne lekw) i pozaklinicz-ne (postawy wychowawcze rodzicw, otoczenia - gwnie nauczycieli, poziom wiadomoci o padaczce w spoeczestwie i inne). Im wikszy jest stopie uszkodzenia mzgu, tym nie-pomylniej przebiega leczen ie i tym trudniej jest osign zaoone cele wychowawcze. Naley wwczas dy do uzyskania funkcjonowania spoecznego dziecka na najwyszym, osigalnym dla niego poziomie. W wikszoci przypadkw padaczki niepowikanej gwne znaczenie ma poziom wiadomo ci o padaczce i wynikajce std postawy wobec chorego dziecka. Naley unika dwu najczciej spotykanych postaw: nadmiernie opiekuczej (ograniczania aktywnoci ruchowej dziecka, nadmiar zakazw i ogranicze, sztuczne uatwienia yciowe, stosowanie rnych ulg, wykorzystywanie choroby w celu osignicia rnych korzyci), jak i postawy odrzucajcej (brak akceptacji w rodzinie, niech, wstydzenie si chorego dziecka, czste kary). Obie te postawy wpywaj ujemnie na ksztatowanie si osobowoci i charakteru dziecka, mog powodowa powstawanie reakcji nerwicowych i zaburze zachowania. Naley uatwia dziecku przystosowanie si do faktu wystpowania napadw, uzyskanie wiary we wasne siy, wyrobienie nawyku pracy i prawidowego wspycia w ramach grupy spoecznej i osiganie celw mimo trudnoci wynikajcych z choroby. Bardzo wany jest dobr waciwego zawodu, w ktrym chory mgby pracowa nawet podczas dalszego powtarzania si napadw. {W. K.) dziki z Aveyronu; chopiec znaleziony przez J. Itarda, lekarza w Instytucie Guchych w Paryu, w lasach Ayeyronu we Francji i poddany przez niego intensywnemu wychowaniu. Pod jego wpywem dz. z A. przybra pionow postaw, nauczy si samoobsugi i rozumienia kilku polece, a nawet wydawania artykuowanych dwikw. By to chopiec gboko upoledzony umysowo, pozbawiony w dziecistwie oddziaywania wychowawczego i wpyww kultury, bowiem wzrasta wrd zwierzt. J. Itard w 1801 r. ogosi wyniki swojej pracy wychowawczej nad dz. z A., co stao si impulsem dla rozwoju oligofreno-pedagogiki i szkolnictwa dla upoledzonych umysowo. {Z. S.) dwignie kostne; pod wzgldem mechanicznym ukad kostno -stawowy tworzy zoony system dwigniowy. Czony kostne to belki dwigniowe z osiami obrotu w stawach. W zalenoci od uka du si przyoonych do czonw rozrnia si dwignie jednostronne, gdy siy mini i oporu s przyoone po jednej stronie osi obrotu (np. koci przedramienia -staw okciowy-sia mini zginaczy okcia Fm -sia cikoci Q) oraz dwustronne, gdy siy mini i oporu s przyoone po obu stronach osi obrotu (np. miednica-staw biodrowy-sia mini odwodzcych Fm -sia cikoci Q, w pozycji stojcej na jednej koczynie dolnej). Siy miniowe oraz siy cikoci wywouj wzgldem osi obrotu w stawie momenty obrotowe. Dwignia znajduje si w rwnowadze, gdy suma momentw zewntrznych i wewntrznych rwna si zeru. (A. K.) E echolalia; powtarzanie usyszanych zwrotw (pojedynczych stw lub caych zda) wystpujce u osb wykazujcych zaburzenia w zachowaniu. U maego dziecka, do 3 roku ycia, okresowa e. traktowana jest jako zjawisko normalne, zwizane z rozwojem mowy. E. stanowi objaw wystpujcy u dorosych schizofrenikw oraz u dzieci autystycznych, (T. G.) echopraksja; naladowanie ruchw i czynnoci obserwo wanych u innych osb. E. wystpuje czasem w -* zespoach katatonicznych i niektrych uszkodzeniach o. u. n. (Z. K., T. S.) efektor; narzd, ukad lub jego cz zdolna do samodzielnego wykonania okrelonej czynnoci pod wpywem sygnau sterujcego. Istnie j rne narzdy wykonawcze, np. misie, gruczo. {A. K.) ekonomiczno ruchw roboczych;

polega na stosowaniu ruchw jak najprostszych. W praktyce dzieli si - ruchy robocze na pi klas: a) ruchy palcw; b) ruchy palcw i rki. c) ruchy palcw, rki i przedramienia; d) ruchy palcw, rki, przedramienia i ramienia; e) ruchy palcw, rki, przedramienia, ramienia i caego ciaa. Ruchy robocze zaliczone do pierwszych trzech klas (a, b, c) nale do ruchw szybkich, mniej mczcych, umoliwiajcych prac w pozycji siedzcej. Prace wymagajce ruchw drobnych, precyzyjnych, wykonywanych palcami nie mog przekracza tempa, do jakiego s one zdolne, i do ktrego mog si przystosowa bez szybkiego zmczenia. adne ruchy (szczeglnie palcw) konieczne do wykonywania pracy nie mog zmienia, zmniejsza lub pogarsza zmysu przestrzennego (stereognozji) i zmysu czucia ruchu (kinestetycznego) lub czucia dotyku, temperatury, blu itp. Nie mog te prowadzi do przeczuli, szybkiego zmczenia mini drobnych, przeduenia czasu reakcji itp. zaburze funkcjonalnych. Wszelkie ruchy, a zwaszcza drobne i precyzyjne, powinny by tak zorganizowane i obliczone, aby pracownik mg kontrolowa ich wykonywanie wzrokiem, tzn. musz si mieci w jego polu widzenia. Ruchy robo cze zaliczone do klasy d i e wystpuj zwykle przy pracy w pozycji stojcej lub zmiennej i s wykorzystywane przy transporcie materiaw do stanowiska pracy. Ruchy palcw, palcw i doni wok przegubu, palcw, doni i przedramienia maj ma amplitud i s najekono-miczniejsze. Zuycie energii wzrasta w miar zaangaowania nastpnych czci koczyny grnej i tuowia. Wkad energii nie jest jednakowy i jest uzaleniony od funkcji mini. Wprawdzie wysiek statyczny pochania stosunkowo niewiele energii, to jednak prowadzi zwykle do znacznie szybszego zmczenia ni wysiek dynamiczny. Z ekonomicznego punktu widzenia, wszelkie ruchy robocze tak s obliczane i organizowane, aby byy zgodne z zasadami okrelonymi przez fizjologw i organizatorw pracy. (Z. N.) clektroanalgezja; zniesienie blu za pomoc zabiegw elektroterapeutycznych. Zob. te akupunktura. (S. Z.-Ch.) ecktrodiapiostyka; metoda badania pobudliwoci tkanek za pomoc prdu staego i impulsowego w celu diagnostycznym. E. ocenia si gwnie tkank nerwow i miniow. (A. Z.) 77 elektrokardiogram wysikowy interpretacja; jedna z wielu form oceny stanu klinicznego choroby wiecowej. Uzyskany zapis porwnuje si z zapisem spoczynkowym. Naley zwrci uwag na wszelkie zaburzenia rytmu i przewodnictwa niezalenie od czasu ich utrzymywania si oraz, co waniejsze, na wszelkie zmiany ksztatu i przebiegu odcinkw ST, zwaszcza przy obnieniu poniej linii izoelektrycz-nej P-R. Wykonanie oraz ocena ekg spoczynkowego i wysikowego musz stanowi cz dokadnego badania klinicznego, przeprowadzonego przez lekarzy dobrze obeznanych z istot choroby wiecowej i ograniczeniami tych testw. Najwaniejszym objawem niedokrwienia serca jest wystpienie "zmian niedokrwiennych" przebiegu odcinka ST w ekg spoczynkowym i wysikowym. Prawdopodobiestwo, e zmiana ST odpowiada niedokrwieniu minia sercowego, jest tym wiksze, im bardziej s wyraone cechy "niedokrwienne" odcinka ST, znaczniejsze jest odchylenie, duej utrzymuj si zmiany, wicej odprowadze wykazuje obecno zmiany, mniejszy wysiek je wywouje. Wystpienie zmian "niedokrwiennych" w ekg powysikowym naley interpretowa jako nastpstwo defektu perfuzji w ukadzie ttnic wiecowych, zalenego najprawdopodobniej od unie-droniajcych zmian miadycowych tych ttnic, zwaszcza jeli wyczono inne choroby serca i stany chorobowe zakcajce transport i dysocjacj tlenu. W celach diagnostycznych i leczniczych, np. po -> prbie Mastera, mona przyj nastpujce stopnie niedokrwienia: l) niedokrwienie wczesne, agodne lub dyskretne, tam gdzie

stwierdza si przemijajce wyprostowanie odcinka ST w jednym lub kilku odprowadzeniach z nieznacznym (poniej 0,05 mV) jego obnieelektromiogram niem; 2) umiarkowany stopie niedokrwienia, jeli si stwierdza o bnienie o 0,05 - 0,1 mV odcinka ST o typie "niedokrwiennym" w jednym lub kilku odprowadzeniach; 3) niedokrwienie nasilone, jeli wystpuje obnienie odcinka ST o O, l 0,2 mV w jednym lub kilku odprowadzeniach; 4) n i e d o k r w i e n i e znacznie nasilone, jeli obnienie odcinka ST jest wiksze od 0,2 mV i wystpuj znieksztacenia, a przy tym zmiany pojawiaj si przy mniejszym wysiku. Brak zmian niedokrwiennych w prbie wysikowej nie wyklucza w peni istnienia choroby wiecowej, nawet w postaci zaawansowanej. Jeli jednak nie ma dolegliwoci klinicznych i stan przedmiotowy jest prawidowy, moe to wskazywa na nieistnienie choroby. (L. W.} elektrolaryngografia; metoda opracowana przez polskiego foniatr Z. Pawowskiego w poowie lat szedziesity ch, za pomoc ktrej rejestruje si tonacj, sporzdzajc jednoczenie zapis charakterystyki drga strun gosowych. E. oddaje due usugi w diagnostyce zaburze gosu i stanowi nowoczesn technik wykorzystywan take w rehabilitacji. (T. G.) elektrolecznictwo; elektroterapia; dzia lecznictwa fizykalnego, w ktrym do celw leczniczych wykorzystuje si prd stay i prd impulsowy maej czstotliwoci. (A. Z.) elektromiografia; emg: metoda rejestracji i badania czynnoci bioelektrycznej mini; cenna w di agnostyce i diagnostyce rnicowej chorb mini, nerww obwodowych i rdzenia. Pozwala oceni charakter, lokalizacj i rozlego uszkodzenia oraz ledzi dynamik procesu chorobowego, stajc si jedn z podstaw prognozowania. (S. Z.-Ch.) elekromiogram; zapis czynnoci bioelektrycznej minia (graficzny i dwi elektrostymulacja kowy). W normie - zapis spoczynkowy stanowi lini izoelektryczn (cisza). W miar stopniowania skurczu minia (od minimalnego napicia minia do maksymalnego skurczu z oporem) w zapisie pojawiaj si najpierw pojedyncze, a nastpnie coraz bardziej liczne potencjay czynnociowe, ktre przetransponowane na dwik daj charakterystyczne trzeszczenie o zwikszajcym si nasileniu. Zalenie od liczby obecnych potencjaw zapis okrela si jako: prosty, poredni, poredni bogaty i interferencyjny. (S. Z. -Ch.) elektrostymulacja; pobudzenie mini lub nerww bodcem elektrycznym dla celw diagnostycznych lub terapeutycznych. Stosowana gwnie w poraeniach obwodowych. (S. Z.-Ch.) elektroterapia - elektrolecznictwo elementy wspomagajce ortezy koczyny grnej; tamy gumowe, spryny oraz urzdzenia zasilane energi pneumatyczn, elektryczn lub temu podobne. Su do wprawiania w ruch elementw ruchomych - ortezy koczyny grnej w celu poprawy funkcji koczyny przez wspomaganie wzgldnie zastpowanie niesprawnych mini. Tamy elastyczne i spryny wykorzystuje si we wspdziaaniu z czynn grup mini antagonistw. Obce rda energii stosowane s do odtworzenia ruchw w przypadku cakowitej niesprawnoci mini i mog by wykorzystywane we wspdziaaniu ze sprynami lub tamami gumowymi, speniajcymi rol brakujcych mini antagonistw. Zob. te misie sztuczny McKibbena. (H. G., T. M.) emerytura; przysuguje pracownikowi, ktry osignie wymagany okres zatrudnienia oraz wiek emerytalny, w czasie zatrudnienia, bd te w cigu 5 lat od ustania zatrudnienia. Okres wymagany do uzyskania e. wynosi dla mczyzn 25 lat pracy, 78

dla kobiet o 5 lat mniej. Wiek emerytalny zaleny jest od kategorii zatrudnienia, std w pewnych zawodach wynosi on dla mczyzn od 60 do 65 lat dla kobiet od 55 do 60 lat. Wysoko e. zaley od wysokoci zarobku osignitego przez pracownika i od jego stau pracy w Polsce Ludowej. W poszczeglnych przypadkach zaliczane s rwnie lata okupacji. W ostatnich latach praktykowane jest zjawisko przechodzenia na wczeniejsz e. E. ogranicza moliwoci zatrudnienia oraz zarobek w skali rocznej. (J. M.} emg -> elektromiografia empatia; zdolno wczuwania si w emocje i uczucia innych osb, rozumienie sytuacji i pooenia drugiej osoby. E. czy si z postaw altrui-styczn, prospoeczn, w przeciwiestwie do tendencji psychopatycznych charakteryzujcych si obojtnoci i znieczuleniem wobec spraw dotyczcych innych. [T. G.) encefalopatia; okrelenie oznaczajce uszkodzenie orodkowego ukadu nerwowego, w wyniku ktrego doszo do obnienia normalnej aktywnoci umysowej, z nierzadko doczajcymi si zaburzeniami zachowania. Dzieci z e. przejawiaj do rnor odny zesp objaww i wymagaj dokadniejszych bada diagnostycznych celem ustalenia czynnikw stanowicych gwne to wystpujcych u nich zaburze (T. G) energetyka pracy mini; bioenergetyczne procesy przebiegajce w dwch fazach: beztlenowej i tlenowej - bezporednie rdo energii dla skurczu mini. Faza beztlenowa polega na rozpadzie wysokoenergetycznych wiza chemicznych kwasu adenozno-trjfosforowego i glikogenu, znajdujcych si stale w tkance miniowej i pynach ustrojowych. Reakcja ta wytwar za potrzebn do pracy mini 79 energi i ciepo. Faza tlenowa polega na dostarczeniu pracujcej tkance miniowej substratw energetycznych wglowodanw i tuszczw, ktre w obecnoci tlenu w wyniku reakcji chemicznej zamieniane s na energi i ciepo. Faza tlenowa polega na zapewnieniu dostaw energii w wysikach dugotrwaych. (A. Z.) epilepsja - padaczka epistemologia genetyczna; teoria rozwoju psychicznego opracowana przez wybitnego psychologa szwajcarskiego J. Piageta (1952), ktry opisa gwne stadia rozwoju inteligencji dziecka; zostay one przyjte przez psychologw we wszystkich krajach. W 1955 r. powsta z jego inicjatywy Midzynarodowy Orodek Epistemologii Genetycznej w Genewie, uzyskujc pomoc finansow z Fundacji Rockefellera. (T. G.) epiteza; sztuczna cz ciaa, speniajca wycznie funkcje kosmetyczne, np. sztuczna gaka oczna, sztuczna pier, peruka, ksztatka uzupeniajca wygld kosmetyczny atroficznej ydki itp. (H. G., T. M.) ERA -* audiometria reakcji wywoanych ergometr rowerowy (cykloergometr); stosowany w prbach wysikowych przy schorzeniach ukadu krenia, ma nastpujce zalety: niski koszt, ergonomia zajmuje niewiele miejsca, umoliwia wykonanie wysikowego zapisu ekg i innych bada. E. r. zastosowany do prb w pozycji lecej zwiksza bezpieczestwo chorego i umoliwia prowadzenie bada hemodynamicznych i bada z uyciem cewnika sercowego podczas wysiku. Istniej rwnie cykloergometry rczne dla osb o niesprawnych koczynach dolnych. Wad e, r. jest to, e wysiek jest mniej fizjologiczny anieli w innych prbach, oraz e wystpuje zmczenie mini czworogowych u nie wytrenowanych pacjentw, ktre to zmczenie nie pozwala na wykonanie penej prby. Intensywno pracy na e. r. dawkuje si oporem i czstoci obro tw pedaami (od 30 do 90 na minut). Wyrnia si hamowanie mechaniczne

(Monarck - Szwecja, Elektron - Polska) i hamowanie elektromagnetyczne (Zimmermann - NRD i Medi-cer - Wgry), Stosowane s obcienia od 25 do 300 W (od 150 do 1800 kGm). Zuycie tlenu mona mierzy bezporednio, np. aparatem Spirolit II, lub odczyta z -> tabeli nr l. Wspczynnik pracy uytecznej na e. r. wynosi okoo 22%. (J. .) ergonomia; dyscyplina wdroeniowa, majca na celu dostosowanie maszyn, urzdze i innych rodkw pracy d o wymaga fizjologicznych Tabela l Obcienie prac i zu:Yde tlenu w prbie na ergometrze rowerowym (wartoci przyblione) Obcienie prac

W watach 25 50 75 100 125 150 175 200 250 W kGm/min 150 300 450

600 750 900 1050 1200 1500 Zuycie 02

W' ml/min 600 900 1200 1500 1800 2100 2400 2700 3300 ergorerapia i psychologicznych czowieka. Nie ma praktycznie dziaalnoci ludzkiej, w ktrej nie mona stosowa zasad i rozwiza ergonomicznych. Prace ergonomiczne maj charakter wielo-lub midzydyscyplinarny, tzn. s poczeniem wysiku szeregu oddzielnie pracujcych specjalistw, lub te syntetyzuj w jednym poczynaniu metody badawcze kilku dyscyplin. Do

najwaniejszych nauk, ktrych osignicia i metody badawcze s wykorzystywane przez e. nale: fizjologia i higiena pracy, psychologia pracy, antropometria w powizaniu z naukami technicznymi. W dziaalnoci ergonomicznej wyrnia si dwa gwne kierunki: e. korekcyjn i e. koncepcyjn. Obie gazie e. s ze sob cile zwizane: e. koncepcyjna nie mogaby istnie nie czerpic inspiracji z bada prowadzonych w ramach e. korekcyjnej, ktre wykrywaj - wymagajce poprawy - bdne rozwizania konstrukcyjne, technologiczne, czy te organizacyjne. Organizacja dziaalnoci ergonomicznej wymaga cisej wsppracy zespow i instytucji zajmujcych si e. korekcyjn i koncepcyjn. Zesp ergonomiczny w swoich badaniach posuguje si tzw. ergonomiczn list kontroln. Celem listy ergonomicznej jest umoliwienie syntetycznej analizy rnych czynnikw skadowych pracy i wydajnoci oraz czynnociowych reakcji robotnika na obcienie prac. Dokadne rozpoznanie moliwoci psychofizycznych i postawienie przed organizatorem produkcji i inynierem technologiem odpowiednich wymaga, su midzy innymi prawidowemu zatrudnieniu robotnika-inwalidy. Ergonomia koncepcyjna zajmuje si ustaleniem zaoe technicz-noorganizacyjnych nowych i dopiero projektowanych rozwiza (narzdzi, urzdze, maszyn czy wreszcie caych obiektw przemysowych), ktrych celem jest ich optymalizacja z punktu widzenia tak, efektywnoci ich funkcjonowania, jak i warunkw wykonywania pracy. Ergonomia korekcyjna zajmuje si analiz ju istniejcych stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych moliwoci pracownikw oraz formuowania zale-.J ce, majcych na celu polepszenie'11 warunkw pracy, zmniejszenie wyst- ; pujcych obcie oraz popraw wy- i dajnoci i jakoci pracy. W praktyce; e. korekcyjna stanowi kontynuacj] i rozwinicie tradycyjnych dyscyplin, !! przede wszystkim medycyny pracy. ' Zalecenia, formuowane w wyniku analiz ergonomicznych, dotycz najczcie j poprawy materialnych warunkw rodowiska pracy (zmniejszenie haasu lub -drga, poprawa owietlenia, polepszenie warunkw mikro-klimatycznych), lub te wyeliminowanie nadmiernych obcie fizycznych i psychicznych, zwizanych z procesem pracy (mechanizacja cikich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa warunkw odbioru informacji, usprawnienia w organizacji pracy). Wszelka dziaalno w zakresie e. korekcyjnej jest wykorzystywana przy konstrukcji pomocy technicznych oraz organizacji stanowisk pracy dla czynnych zawodowo inwalidw. (Z. N.) ergoterapia -* terapia prac psychicznie chorych eugenika; teoria goszca celowo dziaa zmierzajcych do poprawienia psychofizycznych cech osobniczych za pomoc kontrolowania czynnikw dziedzicznych. Rwnolegle celem e. jest eliminowanie niepodanych wpyww dziedzicznych, jakie mog si ujawni u potomstwa. Praktyczne rozwizania zwizane z e. byy dzieem rasistw podczas II wojny wiatowej, 81 gdy w Trzeciej Rzeszy prowadzone byy prby zmierzajce do zapewnienia narodowi odpowiedniej liczby przyszych obywateli "czystych rasowo". {T. G.) Europejskie Igrzyska Sportowe Niewidomych -> Eurosport Eurosport; nazwa przyjta dla Europejskich Igrzysk Sportowych Niewidomych, ktre odbyy si po raz pierwszy z inicjatywy Polski w Poznaniu w 1977 r. z udziaem 17 reprezentacji. E. zatwierdzony przez Europejski Komitet Regionalny wiatowej Rady Pomocy Niewidomym jest sta

imprez powtarzan co 4 lata. Kolejny E. odby si 1981 r. w RFN. Zawodnicy wystpuj w -> klasach startowych; konkurencje: lekkoatletyczne, pywanie, -> pika toczona. (J. D.) eutanazja; odebrania komu ycia eutanazja ze wzgldw humanitarnych w przypadku beznadziejnej choroby, nie dajcych si znie cierpie, ktrym nie mona uly . E. jest oficjalnie zakazana prawnie, cho istniej organizacje starajce si j zalegalizowa. Wyrnia si e. biern, gdy w przypadku cakowicie beznadziejnych stanw bliskich mierci nie s podejmowane adne dziaania majce na celu przeduenie ycia choremu. W niektrych krgach spoecznych spotka mona zwolennikw e. c zy n n ej w odniesieniu do dzieci z bardzo cikimi zespoami wad, powodujcych konieczno zapewnienia staej opieki i pielgnacji. Postawy takie s wyrazem braku zrozumienia caoksztatu spraw zwizanych z sytuacj osb niepenosprawnych i dowodz niskiego poziomu kultury moralnej. {T. G.) 6 - Encyklopedyczny sownik rehabilitacji F farmakomania - uzalenienia lkowe farynogoplastyka: operacja wykonywana z zalece foniatrycznych, majca na celu stworzenie niezbdnych warunkw dla prawidowej czynnoci zwierajcego piercienia gardowego, wykonywana m. in. w przypadkach rozszczepw podniebienia. Dziki f. dochodzi do niezbdnego dla prawidowej fonacji i artykulacji zwarcia podniebienia z tyln cian garda. Niezalenie od f. zaleca si zarwno przed, jak i po jej wykonaniu postpowanie rehabilitacyjne. (T. G.) fenolizacja; zastosowanie fenolu do - blokad, w celu zmniejszenia spastycznoci minia. Najczciej stosuje si roz twr 15-procentowy w etiodanie lub glicerynie podawany pod-oponowo do korzeni nerwowych lub 3procentowy pod osonk epineuraln chirurgicznie wyizolowanego nerwu obwodowego. [S. Z.-Ch.) fenomenologia upoledze; nauka o zjawiskach (objawach) towarzyszcy ch upoledzeniom. Objawy wiadcz o rodzaju upoledzenia, a wic np. niemono widzenia jest objawem lepoty, brak syszenia objawem guchoty, inteligencja poniej normy objawem upoledzenia umysowego. Rozpoznanie objaww i ich pomiar s zadaniem diagnozy medycznej, psychologicznej i pedagogicznej. F. u. obejmuje objawy cielesne i zjawiska psychiczne, zachowania przystosowawcze, poziom dojrzaoci spoecznej i in. Niekiedy objawy pozoruj upoledzenie, ujawniaj si bez wyranych uszkodze organicznych sy stemu nerwowego. Bywa tak w przypadku obnienia sprawnoci umysowej wskutek braku stymulacji rozwoju umysowego przez rodowisko rodzinne, co powoduje opnienie rozwojowe dziecka. Niekiedy zjawiska patologiczne pojawiaj si jako objaw histerii, a nie choroby lub upoledzenia. {Z. S.) fenyloketonuria; genetycznie uwarunkowane zaburzenia przemiany materii, bdce jedn z czstych przyczyn gbszego upoledzenia umysowego, wystpujce z czstoci raz na 7000 zdrowych urodze. F. jest przekazywana potomstwu za porednictwem genw recesywnych i stanowi defekt przyswajania fenyloalaniny. Istotnym postpowaniem profilaktycznym w przypadku f. jest jej wczesne wykrywanie i zastosowanie diety z nisk zawartoci fenyloalaniny, dziki czemu nie dopuszcza si do u szkodze centralnego ukadu nerwowego. {T. G.} FES -> funkcjonalna elektrostymu-lacja FEV| -> objto wydechowa natona w pierwszej sekundzie nbrothora\: zaronicie jamy opucnej; zesp objaww kliniczno -radiologicznych powstaych na skutek postpujcego zwknienia opucnej w procesie zapalnym, np. w -> zapaleniu opucnej wysikowym. (J. J.)

fiksacja; proces uznawany przez klasyczn psychoanaliz za wynik niezaspokojenia lub zbyt maej satysfakcji z zaspokojenia popdw, ktry prowadzi do nerwicy. F. jest traktowana jako reakcja na frustracj, polegajca na przyjmowaniu sztywnych postaw w myleniu i dziaaniu. (7'. G.) tiksator: stabilizator; misie lub czciej grupa mini, ktra przez wzrost napicia zabezpiecza funkcjo- j nalnie waciwe ust awienie stawu, nie- j 83 formy porednie opieki psychiatrycznej z'dne do prawidowego wykonania dowolnego ruchu. (A. Z.) filogeneza; rozwj gatunkw, ewolucja organizmw ywych. Jest wyni-nikiem zmian zachodzcych zgodnie z prawami genetyki i wpywami rodowiskowymi. W przebiegu f. obserwuje si powstawanie coraz bardziej zoonych struktur i ksztatowanie si nowych funkcji. Znajomo faktw dotyczcych f. ma znaczenie dla analizy psychologicznych i fizjologicznych komponentw zachowania. (T. G.) fizjoterapia; dzia lecznictwa wykorzystujcy w leczeniu rodki dziaania kinezyterapii, fizykoterapii i masau. (A. Z.) fizykoterapia; dzia lecznictwa wykorzystujcy do potrzeb lecznictwa naturalne czynniki fizykalne powstajce w urzdzeniach wytwarzajcych energi ciepln, prdy maej i wielkiej czstotliwoci, promieniowanie wietlne oraz ultradwiki. {A. Z.) fleksja; odmiana wyrazw zgodnie z obowizujcymi w danym systemie jzykowym reguami gramatycznymi. Kocwki fleksyjne wyrazw decyduj o ich znaczeniu i s istotnymi elementami w procesie porozumiewania si. F. jest realizowana za pomoc tzw. morfemw gramatycznych, ktre dzieli si na fleksyjne, sowotwrcze, rdzenne, zob. te morfem. (T. G.) fobia; irracjonalny lk, wyzwalany przez sytuacj lub przedmioty, ktre oglnie nie s uwaane za zagraajce. Objawy fobii wystpuj w stanach nerwicowych oraz u osb chorych psychicznie. Wyrnia si rnorodne postacie f., np.: szkoln, lk przestrzeni otwartych (agorafobia), zamknitych (klaustrofobia), lk przed zwierztami (zoofobia). F. mog towarzyszy objawy wegetatywne (pocenie si, przyspieszone ttno) i zdarza si je obserwowa u osb zdrowych. (T. G.) foniatria; specjalno medyczna zajmujca si diagnoz, leczeniem i rehabilitacj zaburze gosu. Jest to rozumienie terminu f. w cisym sensie, natomiast w szerszym znaczeniu odnosi si on do wszelkich zaburze mowy. F. wykorzystuje wiadomoci z zakresu fizjopatologii gosu, mowy i suchu do praktyki klinicznej, zajmuje si dziemi i dorosymi wykazujcymi wszystkie powaniejsze trudnoci w porozumiewaniu si z otoczeniem. Prace badawcze z tej dziedziny oparte s z jednej strony na dowiadczeniu, nawizujc do danych z zakresu akustyki, jzykoznawstwa, wokalistyki, psychologii i teorii informacji, a z drugiej sigaj do praktyki klinicznej, prezentujc wyniki diagnozy, terapii i rehabilitacji prowadzonych przy zastosowaniu okrelonych metod. Jako dyscyplina wielospecjalistyczna f. moe poszczyci si imponujcymi osigniciami w rehabilitacji dzieci i modziey oraz dorosych cierpicych z powodu ogranicze w porozumiewaniu si. Warto wspomnie tu zespoowe podejcie do rehabilitacji zaburze mowy wskutek rozszczepu podniebienia i wargi, przywracanie gosu po wyciciu krtani, terapi jkania, rehabilitacj w przypadkach ogniskowych uszkodze mzgu. F. blisko wsppracuje z logopedi, zwaszcza w zakresie opieki nad mow dzieci w wieku szkolnym. Lekarze foniatrzy s konsultantami w orodkach rehabilitacyjnych przeznaczonych dla dzieci z poraeniem mzgowym, dla dzieci upoledzonych umysowo, dzieci ze znieksztaceniami wrodzonymi twarzowo-szczko-wymi. (T. G.)

formy porednie opieki psychiatrycznej; stanowi wane ogniwo we wspczesnym systemie organizacji lecznictwa psychiatrycznego, oparte na zasadach - psychiatrii rodowiskowej. Wspln cech tych form jest dostosowane do indywidualnych pofotel do wicze oporowych koczyn dolnych i grnych 84| trzeb i moliwoci chorego leczenie i rehabilitacja bez izolowania pacjenta od jego naturalnego r odowiska. Nastpn cech wspln jest stwarzanie moliwoci adaptacji socjalnej oraz bliskiego kontaktu personelu z rodzinami i znaczcymi osobami z otoczenia chorego. Do f. p. opieki psychiatrycznej zalicza si -> oddziay dzienne. -> oddziay nocne, - hostele i inne formy chronionych warunkw mieszkaniowych, hospitalizacj domow (tj. zapewnienie systematycznego leczenia i opieki pielgniarskiej i lekarskiej w domu pacjenta), -> opiek domow i zakady pracy chronionej spdzielczoci inwalidzkiej. (Z. K ., T. S) fotel do wicze oporowych koczyn dolnych i grnych; mona na nim, przy stabilizacji barkw, stosowa wiczenia samowspomagane koczyn grnych i dolnych, wiczenia w odcieniu, w podwieszeniu, z oporem oraz wycig redresyjny z rotacj ramienia. Zastosowane urzdzenie oporowe dla przedramienia daje mono wiczenia supinacji i pronacji w formie wicze czynnych wolnych i czynnych z oporem. Ruchome podokietniki pozwalaj na wykonywanie rotacji zewntrznej i wewntrznej ramion. Kolumienk do wicze oporowych mona wykorzysta do wicze z dawkowanym oporem obu koczyn dolnych niezalenie i jednoczenie. Fotel moe suy zarwno, dorosym, jak i dzieciom. (7?. 5'.) frustracja zwizana z kalectwem; wskutek kalectwa ograniczajcego samodzielno i wasn aktywno jednostki, przeywa ona stale nie-zaspokojenie wielu potrzeb. Niezaspokojone potrzeby mog dziaa stresujce, wyzwalajc reakcje typowe dla stanw frustracyjnych. Jeli odpowiednio wczenie i skutecznie nastpia akceptacja kalectwa i zwizanych z nim nastpstw, atwiej tworzy si tolerancja na frustracj i pozytywu(tm) nastawienie do nowych zada, jakie(r) czekaj osob niepenosprawn. Na-] j silone stany frustracyjne utrudniaj |j przebieg rehabilitacji i wymagaj spec- ],| janego oddziaywania psychoterapeu- a i tycznego. Istnieje kilka metod su'Ai cych do psychologicznej oceny frustracji, z ktrych najbardziej popularn jest test obrazkowy frustracji - Rosenzveiga. Wrd negatywnych reakcji frustracyjnych wymienia si m. m.: rezygnacj, fiksacj, depresj, agresj, regresj, represj. Natomiast do pozytywnych reakcji nale: subli-macja, racjonalizacja, aktywizacja, koncentracja na zadaniu, korekcja samooceny. Osignicia w procesie rehabilitacji, jakie stay si udziaem inwalidy, mog sprzyja zmniejszaniu si nasilenia przey frustracyjnych i prowadzi do pozytywnych postaw wobec samego siebie i zada yciowych. Niekiedy frustracj u inwalidw pogbia niewaciwe odnoszenie si do niego rodziny oraz osb obcych, z ktrymi styka si w codziennych sytuacjach. (F. G.) fundusz rehabilitacji inwalidw; fundusz. tworzony w spdzielniach inwalidw, ich zwizkach terenowych oraz w Centralnym Zwizku Spdzielni Inwalidw. Jest przeznaczony na finansowanie wydatkw zwizanych z rehabilitacj lecznicz, zawodow i spoeczn oraz na popraw warunkw ycia i pracy inwalidw. Z f. r. inwalidw pokrywane s koszty: turnusw re-habilitacyjno-usprawniajcych, adapa-cji stanowisk pracy, tworzenia zakadw pracy chronionej, przygotowania do pracy itd. Z funduszu tego udzielane s rwnie dotacje i poyczki dla inwalidw na zakup sprztu uatwiajcego czynnoci ycia codziennego oraz adaptacj mieszka. Podstawowym rdem f. r. inwalidw s gwnie ulgi z podatku dochodowego,

85 funkcja oddechowa chorych ze zweniem lewego ujcia ylnego z ktrych korzystaj spdzielnie inwalidw. (T. M.) fundusz socjalny; powszechnie tworzony we wszystkich zakadach gospodarki uspoecznionej. Przeznaczony jest na finansowanie dziaalnoci socjalnej zag pracowniczych. Poczwszy od 1974 r. obowizuj zasady finansowania okrelone ustaw z 23 czerwca 1973 r. F. s. tworzony jest: z odpisu ustalonego w stosunku do funduszu pac. z opat osb i jednostek organizacyjnych korzystajcych z u-sug zakadowej dziaalnoci socjalnej, ze rodkw finansowych przekazywanych przez organizacje spoeczne oraz z dobrowolnych wiadcze pieninych pracownikw. Uprawnionymi do korzystania z f. s. s: pracownicy zakadu pracy oraz czonkowie ich rodzin, byli pracownicy - rencici i emeryci oraz czonkowie ich rodzin, czonkowie rodziny pracownika, ktry zmar, uczestnicy studiw doktoranckich. F. s. (zwany zakadowym funduszem socjalnym) stanowi czstk funduszu spoycia spoecznego oddan przez pastwo do zagospodarowania i do podziau na rzecz spoecznoci zakadowej. Dysponentami f. s. w zakadzie pracy s zwizki zawodowe i suby pracownicze. Na og f. s. nie wystarcza dla wszystkich, dlatego stosowana jest zasada preferencji socjalnych obejmujca grupy osb najbardziej potrzebujcych. Korzystanie ze wiadcze i usug f. s. ma charakter fakultatywny (pracownik nie moe dochodzi przyznania tych wiadcze na drodze sdowej). W zakadzie pracy obok f. s. istniej jeszcze: fundusz nagrd i fundusz mieszkaniowy, a w spdzielniach inwalidw - fundusz rehabilitacyjny. Zob. te dziaalno socjalna. (J. M.) funkcja minia (aktonu); dodatni lub ujemny moment siy, jaki misie moe rozwin wzgldem danej osi obrotu w stawie. F. m. jest jednym z -> parametrw funkcyjnych mini, np. cz przednia minia naramien -nego odwodzi lub przywodzi, tzn. rozwija dwa rne co do zwrotu momenty siy wzgldem strzakowej osi obrotu w stawie ramiennym. Zob. te przeciwstawno funkcji minia. (A. K.) funkcja oddechowa chorych po komi-surotomii mitralnej; zaley od efektywnoci zabiegu. Poprawa hemodynamiki krenia pucnego, polegajca na zmniejszeniu si zastoju i obnieniu cinienia w kreniu pucnym, wyraa si w czynnoci wentylacyjnej zmniejszeniem oporw elastycznych, pracy oddechowej, poprawie wartoci zuycia tlenu. (L. W.) funkcja oddechowa chorych po konii-surotomii mitralnej - wpyw rehabilitacji; zaley od czasu jej rozpoczcia. Caoksztat bada wentylacji puc skada si z: badania pojemnoci yciowej puc, pojemnoci wydecho wej jednosekundowej (prba Tifieneau l - sk), pomiaru obwodu klatki piersiowej na szczycie wdechu i wydechu oraz pomiaru czstoci oddechw w spoczynku. Poprawa tych wskanikw po operacji potguje si z chwil rozpoczcia rehabilitacji, a w jej ramach - wicze oddechowych. Wczenie rozpoczta rehabilitacja (do dwch miesicy po zabiegu) powoduje zwikszenie pojemnoci yciowej puc do znacznego stopnia, za w mniejszym - cho wyranym zakresie - rwnie pozostaych parametrw. U chorych, u ktrych rehabilitacj rozpoczyna si w okresie pniejszym, f. o. nie ulega zmianie albo obserwowane zmiany parametrw s nieznaczne. (L. W.) funkcja oddechowa chorych ze zweniem lewego ujcia ylnego; jest zalena od stopnia zwenia i czasu istnienia wady. Z punktu widzenia funkcjonalna elektrostymulacja mechaniki i czynnoci wentylacyjnej puc u chorych z zastojem pucnym istnieje wzrost oporw elastycznych, zwizanych z nadcinieniem pucnym. Stwierdza si zwikszenie pracy oddechowej, powodujce wiksze zuycie tlenu w spoczynku. Opory elastyczne decyduj u tych chorych o pracy oddychania i s przyczyn oddechu przyspieszonego (tachypnoe) z hiper-

wentylacj, a ponadto istnieje u nich obnienie podatnoci puc. U chorych ze zweniem lewego ujcia ylnego ist nieje nadcinienie w kreniu pucnym, co powoduje powikszenie wydatku energetycznego dla pokonania oporu elastycznego. Oznaczanie czynnoci wentylacyjnej puc wykazuje niewielkie zmniejszenie pojemnoci yciowej, wyraniejsze u osb, u ktrych wspistnieje zastoinowy nieyt oskrzeli. Wskanik powietrza zalegajcego jest znacznie podwyszony, natomiast wskanik szybkoci powietrza jest prawidowy albo obniony. Badanie dyfuzji gazw wskazuje na duy stopie jej upoledzenia, ktre dotyczy gwnie dolnych, nadprzeponowych partii puc i jest wynikiem istniejcych w tym rejonie zmian naczyniowych. Zuycie tlenu jest zwikszone w nastpstwie wzmoonej pracy oddechowej. {L. W.) funkcjonalna elektrostymulacja; FES; zastosowanie -> elektrostymu-lacji do reedukacji funkcji chodu w przypadku poraenia poowiczego. Specjalnie skonstruowany aparat, skadajcy si z mini-stymulatora, elastycznej poczochy z elektrodami i wkadki do buta z kontaktem, steruje ruchem niedowadnej koczyny drog elektrycznego dranienia nerwu strzakowego w czasie chodzenia; oderwanie pity od podoa - wcza stymulator, ktry dziaa w fazie przenosze86 ni koczyn, wprowadzajc "poprawk" do nieprawidowego stereotypu ruchu poprzez wywoanie zgicia grzbietowego stopy. Wyczenie stymulatora nastpuje w fazie podporowej. (S. Z.-Ch.) funkcjonalno minia (aktonu); jest to suma - funkcji, ktre m. moe przejawia w dziaaniu na stawy. Na przykad misie dwugowy ramienia: gowa duga spenia 5 funkcji, tzn. zgina, odwodzi, nawraca w stawie ramiennym, zgina w stawie okciowym, odwraca w stawie okciowo-promieniowym. (A. K.) futbol-tenis (nony tenis); gra zespoowa inwalidw po amputacji koczyn grnych (- grupa startowa III) z udziaem dwch druyn po szeciu zawodnikw, w tym dwch rezerwowych. W czasie gry na boisku przebywa po czterech zawodnikw -trzech z podwjn amputacj koczyn grnych i jeden z amputacj jednostronn ramienia lub przedramienia. Czas trwania gry 2 x 7 min; dogrywka 2x3 min. Do gry suy pika siatkowa. O wyborze pola i wyznaczeniu druyny rozpoczynajcej gr decyduje losowanie. Zawody prowadzi sdzia gwny i dwch pomocniczych. Gra rozpoczyna si spoza linii kocowej boiska podaniem nog piki, ktra musi tra ponad siatk na pole przeciwnika, gdzie moe si odbi jeden raz. Druyna przyjmujca pik moe trzykrotnie j podbija nogami, tuowiem lub gow, po czym pika powinna by przeniesiona na pole przeciwnika. Zawodnikowi nie wolno kolejno dwukrotnie podbija piki; dotknicie piki jednoczenie p rzez dwch zawodnikw rwnowane jest dwm odbiciom. Punktacja jak w tenisie stoowym; zmiana zagrywki jak w siatkwce. (J. D.) ealaktozemia; zaburzenia w przemianie wglowodanowej, wskutek czego odkadaj si w organizmie nadmierne iloci enzymw galakto zo--1fosforanu i galaktitolu, ktre powoduj uszkodzenia rnych narzdw, midzy innymi orodkowego ukadu nerwowego, co w efekcie prowadzi do upoledzenia umysowego. Jeli chodzi o narzdy wewntrzne, to g. staje si przyczyn powikszenia wtroby i l edziony. Postpowanie lecznicze opiera si na przestrzeganiu diety (pokarmy bez zawartoci mleka i produktw mlecznych oraz innych zawierajcych galaktoz i laktoz). (T. G.) galwanizacja; zabieg fizykalny, w ktrym do celw leczniczych wykorzystuje si prd stay. Dawkowanie przewodowe za pomoc rnego typu elektrod. G. stosowana jest w leczeniu nerwoblw, przewlekych zapale nerww oraz w zaburzeniach krenia obwodowego. (A. Z.)

garb; gibbus; utrwalone wygicie kifotyczne krgosupa, czsto ze znieksztaceniem klatki piersiowej. G. na maym odcinku wystpuje w gruliczym zapaleniu krgosupa. W nastpstwie cakowitego lub czciowego zniszczenia trzonw w gruliczym zapaleniu krgosupa, powstaje g. gruliczy {gibbus spondyliticus). Stopie deformacj i zaley od umiejscowienia zmian, ich rozlegoci, a take od sposobu leczenia. Zniszczenie jednego lub dwch trzonw daje ktow kifoz nieznacznego stopnia; zagicie wielu trzonw, ich zapadnicie doprowadza do duej ukowatej kifozy. Procesy toczce si w gruliczym zapaleniu krgosupa szybko doprowadzaj do wystpienia g. w wyniku naturalnej kompensacji przednich odcinkw trzonw na skutek dziaania si statycznych. (Z. N} garb ebrowy; gibbus thoracalis; wyG stpuje na skutek bocznego skrzywienia i skrcenia piersiowego odcinka krgosupa, pochodzenia idiopatycz-nego. Wada ta pociga za sob deformacj klatki piersiowej, polegajc na przemieszczeniu eber do tyu po stronie wypukoci wygicia, a do przodu po stronie jego wklsoci. Stopniowo pogbiajcy si skrt krgw sprawia, e przykrgowe odcinki eber po stronie wypukoci wygicia formuj tylny g. ., ktry moe by rnej wielkoci. Na przedniej powierzchni klatki piersiowej, po stronie wklsoci wygicia, wyksztaca si garb mniejszyc h rozmiarw. W odcinku ldwiowym krgosupa - zamiast g. . - dochodzi do powstania guzowatego uwypuklenia znieksztacajcego symetri ldwi. Opisane zmiany w obrbie krgosupa, a przede wszystkim klatki piersiowej powoduj, e puco po stronie wklsej ulega czciowej rozedmie, a po stronie wypukej z czasem - marskoci. Rwnie serce i due naczynia przemieszczaj si, co wpywa na rnego rodzaju zaburzenia ich funkcji. Obnienie ebra po stronie wklsej oraz kompensacyjne obnienie przepony zmniejszaj pojemno jamy brzusznej, powodujc ucisk jej narzdw. (Z. N.) gargolizm; zwany inaczej maszkaro-nizmem z powodu szpetoty rysw twarzy, jest zaburzeniem przemiany wglowodanowej, powodujcym upoledzenie umysowe, niski wzrost, czsto wady krgosupa, upoledzenie genetyczne uwarunkowania guchoty suchu. G. jest zaburzeniem powodowanym przez nadmierne odkadanie si w organizmie substancji zoonych z wglowodanw i biaek (mukopo)isacharydw), ktre mona wykry w moczu chorych. (T. G.) genetyczne uwarunkowania guchoty; wystpuj do rzadko i s przekazywane zarwno jako cechy dziedziczone recesywnie,jak i dominujce. Mog si pojawia u czonkw rodziny w linii prostej lub bocznej. Badania audiometryczne wykrywaj charakterystyczne wysepki guchoty, wiadczce o procesach zwyrodnieniowych w limakuupoledzeniu czynnoci narzdu Cortiego; wystpuje te niedorozwj bdnika. Nasilenie ubytkw suchu wg. u. guchych moe by rozmaite. O g. u. guchoty wiadcz take wyniki bada audiometryc z-nych blinit jednojajowych, ktre wykazuj zaskakujce podobiestwa, jeli chodzi o ksztat krzywych progowych. Celem uchwycenia g. u. guchoty sporzdza si tzw. drzewa genealogiczne, oparte na badaniu rodowodw. (T. G.) genu algum -+ kolano kolawe geriatria; jedna z dyscyplin medycyny, zajmujca si zjawiskami wynikajcymi ze starzenia si organizmu ludzkiego, poszukujca waciwych form terapii i profilaktyki starzenia. Celem g. jest kompleksowe ujcie spraw zdrowia ludzi starych. W starszym wieku wystpuje wiksza zapadalno na przewleke choroby, ktrych pocztek jest niejednoznaczny, trudny do uchwycenia, przebieg za cechuj odrbnoci kliniczne. Fizjologiczne starzenie znajduje swj wyraz w obnionej odpornoci ustroju. Wyodrbnienie g. jako j ednej z dyscyplin medycznych nie jest bezdyskusyjne. cieraj si dwa pogldy -jeden z nich opowiada si za rozwojem problemw geriatrycznych w poszczeglnych

dyscyplinach medycznych, drugi | za wyodrbnieniem g. jako samoistnej | dyscypliny. Kierunek rozwoju g. w .1 wiecie zdaje si przesdza spraw na rzecz drugiego punktu widzenia. {J. S.-P.) gerontologia;jest nauk o starzeniu si i staroci. Rozwj g. w drugiej poowie XX wieku jest zwizany ze znacznym i szybkim wzrostem odsetka ludzi starych w spoeczestwach, zwaszcza krajw rozwinitych. G. jest wielodyscyplinarn dziedzin wiedzy i dzieli si na trzy podstawowe dziay: l) g. dowiadczaln albo biologi starzenia si; 2) g. kliniczn albo geriatri i 3) g. spoeczn. Przedstawicielami biologii starzenia si s anatomopatolodzy, fizjolodzy, biochemicy, immunolodzy i inni prowadzcy badania dowiadczalne nad procesami starzenia si i czynnikami warunkujcymi ich przebieg; drugi dzia g. reprezentuj lekarze zajmujcy si czowiekiem starym i chorym, zwaszcza przebiegiem i leczeniem chorb w starszym wieku. G. spoeczna zajmuje si zwizkiem midzy warunkami ycia ludzi starych, ich sytuacj materialn, mieszkaniow, rodzinn a aktywnoci i stanem psychofizycznym; wskazuje materialne i niemateria lne potrzeby polityce spoecznej, proponujc ich realizacj - pomocy spoecznej. G. spoeczn zajmuj si: ekonomici, socjolodzy, psycholodzy, specjalici rehabilitacji, asystenci socjalni, architekci. Na styku tych trzech dziaw g. znajduje si -profilaktyka geronto-logiczna. {H. Sz.) gibbus -> garb gimnastyka poranna; forma wicze zbiorowych, zaliczanych do kinezyterapii oglnej. Ich zadaniem jest przywrcenie wszystkim ukadom organizmu stanu aktywnoci koniecznej w cigu dnia. Dodatkow zalet g. p. jest jej oddziaywanie mobilizuj89 ce na pacjentw. Zajcia powinny by prowadzone poza salami chorych, przy dopywie wieego powietrza. Tempo wicze wolne, dua liczba wicze oddechowych, czas trwania g. p. 15- 20 min. (A. Z.) glottis -> go nia gaskanie; technika masau klasycznego. Kady zabieg masau zaczyna si i koczy g. Podczas zabiegu do masaysty powinna ca powierzchni przylega do masowanej czci ciaa i wywiera rwnomierny ucisk. Dziaanie g. polega na mechanicznym usuwaniu zoszczonego naskrka, wydzielin gruczow skry i na uatwianiu przemieszczania krwi ylnej i chonki w kierunku dosercowym. {A. Z.} goski dwiczne i bezdwiczne; kontrastujce goski, ktre rni si midzy sob jedn z podstawowych cech dystynktywnych, jak jest dwiczno. Do opozycyjnych par tych gosek w jzyku polskim nale: p - b, f - w, t-d, s-z, c - dz, k - g, - , sz - z, es - di, c - d oraz spalatalizowane (zmikczone) formy pochodne od / /, p, k. (T. G.) goski szczelinowe; goski w jzyku polskim, ktre odpowiadaj jednemu z kryteriw podziau, jakim jest stopie zblienia do siebie narzdw artykula-cyjnych. Nale do nich nastpujce goski: f, s, sz, , h. Goski te wyrniaj si od innych (czyli s opozycyjne) jedn z cech wyrniajcych (dystynktywnych), ktra w tej grupie gosek wystpuje w rnym nasileniu. (T. G.) goski zwartoszczelinowe; goski wyodrbnione ze wzgldu na stopie zblienia do siebie narzdw artykula-cyjnych. Nale do nich nastpujce goski: c, dz. cz, d, , i di. Znieksztacenia w artykulacji tych gosek wystpuj do czsto u dzieci z rnymi postaciami -> dyslalii. Mog by te wadliwie wymawiane przez guchota osoby le syszce, poniewa wymagaj dobrego rnicowania suchowego. (F. G-.) gon ia; glottis; przestrze zawarta midzy fadami gosowymi, ktra w czasie emisji gosu jest zwarta, natomiast podczas oddychania pozostaje

rozwarta. Od warunkw anatomicznych caej krtani, jej czynnoci oraz indywidualnych zdolnoci koordynacyjnych zale w aciwoci gosu. (T. G.) gucho-niewidomi; osoby dotknite rwnoczenie - guchot i -> lepot. Biorc pod uwag czas wystpienia kalectwa, wrd g. -n. mona wyrni: 1) gucho-niewidomych od urodzenia; 2) guchych od urodzenia, ktrzy utracili wzrok w pniejszym okresie ycia; 3) niewidomych od urodzenia, ktrzy utracili such w pniejszym okresie ycia; 4) gucho-niewidomych, ktrzy such i wzrok utracili w pniejszym okresie ycia, bdc od urodzenia jednostkami normalnie widzcymi i syszcymi. W szerokim znaczeniu do g.-n. zaliczamy take guchych niedowidzcych i niewidomych niedosyszcych oraz osoby rwnoczenie niedowidzce i niedosyszce. G. -n. stanowi bardzo may promil kadej spoecznoci. Czciej spotyka si ich wrd ludzi w wieku starszym ni wrd dzieci, modziey czy dorosych. Zob. te glucho lepota. {T. M.) guchota; ograniczenie zdolnoci syszenia wskutek uszkodzenia narzdu suchu, utrudniajce orientacj w otoczeniu i porozumiewanie si z innymi ludmi. Ubytki suchu w g . s przedmiotem oceny audiologicznej. S one okrelane procentowo przy uyciu specjalnych wskanikw. G. jest kalectwem, ktre nie daj si rozpozna na pierwszy rzut oka, a to czsto prowadzi do przykrych nieporozumie w kontaktach osb syszcych z guchymi. Obecnie s w powszechnym guchota zawodowa uyciu aparaty wzmacniajce such. Przynosz one du pomoc osobom guchym w yciu codziennym i pracy zawodowej. Midzynarodowe Biuro Audiofonologii opracowao szczegowe zalecenia odnoszce si do wykorzystania aparatw wzmacniajcych such, a take przyjta zostaa midzynarodowa klasyfikacja stopni ubytku suchu. (F. G.) guchota zawodowa: uszkodzenie narzdu suchu i zmniejszenie wraliwoci suchowej wskutek haasw przemysowych zawierajcych bod ce akustyczne o zbyt duym nateniu, duej czstotliwoci, powodujcych uraz akustyczny. Haasy przemysowe oddziaywuj przewanie w sposb cigy, wystpuje w nich nakadanie si fal akustycznych, co moe sta si przyczyn obrzkw, gwnie w uchu wewntrznym, a w dalszym nastpstwie prowadzi do nieodwracalnych zmian w narzdzie suchu. Pod wpywem haasu dochodzi do utraty zdolnoci lokalizacji przestrzennej rda dwiku oraz wyduenia czasu reakcji. U osb pracujcych w haasie szybciej przebiega proces otosklerozy. Istniej indywidualne cechy tolerancji narzdu suchu na prac w warunkach haasu przemysowego. Osoby pracujce w haasie powinny nosi specjalne suchawki chronice narzd suchu przed urazami akustycznymi, a take powinny by poddawane okresowym badaniom kontrolnym zapobiegajcym powstawaniu g. z. (T. G.) gtucho- lepota; inwalidztwo sprzone, charakteryzujce si rwnoczesnym wystpowaniem -> guchoty -> i -* lepoty. W szerszym znaczeniu dotyczy to rwnie - niedowidzenia i -> nie-dosuchu. Przyczynami g.- . mog by: l) czynniki wrodzone (choroby matki w okresie ci)', jak: ryczka, odr, grypa lub choroby weneryczne, urazy matki uszkadzajce pd); 2) wazy porodowe powodujce wylew krwi do mzgu; 3) choroby takie, jak: zapalenie mzgu lub opon mzgowych, powikania pogrypowe itd. (T. M.) ^uchota przewodwniowa i odbiorcza; a) g. przewodzeniowa -uszkodzenie suchu dotyczce przewodu suchowego zewntrznego, ucha rodkowego i pynw ucha wewntrznego. Przyczynami mog by choroby zapalne ucha lub zesztywnienie pocze midzy kosteczkami suchowymi w uchu rodkowym. W badaniu audiometrycznym

stwierdza si obnienie krzywej progowej suchu dla niszych czstotliwoci. b) g. odbiorcza (percepcyjna) ma miejsce pod wpywem uszkodzenia narzdu Cortiego i nerwu VIII (suchowego), biegncego a do jder pod-korowych biorcych udzia w percepcji suchowej. G. odbiorczej mog towarzyszy take zaburzenia rwnowagi oraz obnienie krzywej progowej kostnej. Gorzej syszane s goski charakteryzujce si wyszymi czstotliwociami. (T. G.) guchota sowna - afazja czuciowa gonarthrosis - zwyrodnieniowowytwrcze zmiany staww kolanowych goniografia; pomiar wartoci ktw stawowych z jednoczesn rejestracj graficzn, np. goniometrem elektrycznym, co nazywa si elektrogoniografi (egg). (A. K.) goniometr; ktomierz, przyrzd do mierzenia wartoci ktowych w stawach. {A. K.) gorczka reumatyczna; jest chorob oglnoustrojow, na ktrej obraz kliniczny skadaj si objawy oglne o cechach toksemii oraz objawy dotyczce poszczeglnych narzdw (staww, minia sercowego, zastawek serca i in.). Istot schorzenia jest proces zapalny, ktry ma skonno do nawrotw w postaci ostrych lub podostrychrzutwchorobowych. G. r. 91 z reguy poprzedzona jest zakaeniem betahemolizujcym paciorkowcem grupy A. Najbardziej charakterystycznym objawem choroby jest zapalenie staww z ich obrzkiem, zaczerwienieniem i bolesnoci, uniemoliwiajc ruch w stawie. Proces dotyczy duych staww: kolanowych, skokowych, barkowych, nadgarstkowych, okciowych. Zmiany szybko narastaj i szybko ustpuj, obejmujc kolejny staw, dziki tej zmiennoci nie powoduj trwaego zaburzenia funkcji staww. Poza zmianami stawowymi, czstymi i charakterystycznymi objawami tej choroby s: rumie obrczkowy, guzki podskrne, wady zastawkowe serca, plsawica. Najczstsze i najbardziej niebezpieczne dla chorego jest objcie procesem zapalnym serca, ktry u wikszoci chorych prowadzi do wytworzenia wad zastawkowych serca. Na g. r. najczciej zapadaj dzieci w wieku 6 -15 lat. Choroba w okresie ostrego rzutu przebiega zwykle z gorczk, przyspieszonym opadem krwinek, ktry nierzadko osiga wartoci trzycyfrowe, podwyszonym steniem antystreptoli-zyny O (ASO) w surowicy. Leczenie w okresie ostrego rzutu jest spoczynkowe, stosuje si salicylany, penicylin i jej pochodne, kortykosteroidy (Encorton). Po ustpieniu ostrego rzutu choroby dzieciom, u ktrych stwierdzono, e proces choroby obj serce, wstrzykuje si profilaktycznie penicylin o przeduonym dziaaniu przez co najmniej 5 lat (A. S., J. K.) gorset; -> orteza wykonana z tkaniny gorsetowej, wzmocniona zalenie od potrzeby elastycznymi lekkimi szynami stalowymi, zaopatrzona w adaptacyjne wstawki elastyczne. Moe mie te sznurowada adaptacyjne. G. zapinany jest na paski lub sznurowany. {H. G.. T. M.} grupa spoeczna g. p. p. (gociec przewleky postpujcy) - zapalenie staww reumatoidalne gramatyka generatywna Chomsky' ego; Jzykoznawca amerykaski N. Chomsky (1957) wysun koncepcje dotyczce tworzenia oraz rozumienia wypowiedzi zdaniowych, ktre spotkay si z do znacznym zainteresowaniem psycholingwistw i jzykoznawcw. Opisa reguy dotyczce transformacji gramatycznych tworzonych (generowanych) wypowiedzi zdaniowych. Wskazwki transformacyjne, jak poda N. Chomsky w swych nastpnych pracach (1965), mieszcz si na poziomie tzw, struktury gbokiej, podczas gdy skadnik fonologicz-ny wypowiedzi stanowi struktur powierzchniow. Pogldy N. Chomsky' ego na rozwj mowy dziecka podkrelaj spontaniczny charakter przyswajania sobie umiejtnoci jzykowych, ktrych nabycie jest

zaprogramowane w naturze. Teoria Chomsky'ego bywa wykorzystywana w pracach badawczych z zakresu psycholingwistyki i logopedii (T. G.) grand mai -> napad padaczkowy duy grupa spoeczna; pewna liczba osb powizanych systemem stosunkw, bardziej lub mniej okrelonych pozycji i rl, posiadajca wasny system wartoci i norm regulujcych dziaania poszczeglnych osb. W wiadomoci tych osb g. s. stanowi pewn odrbno. Klasyfikacja grup jest bardzo zrnicowana. Wyrniamy grupy liczne, nazywane spoecznociami (np. spoeczno warszawska, inwalidzka itp.) oraz mae, w ktrych czonkowie kontaktuj si "twarz w twarz" (np, koo brydystw, rodzina itp.). G. s. dzielimy rwnie na grupy pierwotne . (np. rodzina, grupa rwienikw, krgi ssiedzkie) i na grupy wtrne (np. zakad pracy, szkoa), w ktrych zagrupy dyspanseryjne sadnicz rol graj blisko kontaktw i obowizujce reguy postpowania. Grupy pierwotne odgrywaj zasadnicz rol w ksztatowaniu osobowoci jej czonka, stosunki tam panujce nie s formalne. G. s. mona klasyfikowa pod ktem moliwoci i rozwijania stosunkw midzyludzkich. Std mamy grupy polityczne, ekonomiczne, religijne, towarzyskie, rodzinne, ssiedzko-regionalne i wychowawcze. Te ostatnie s grupami celowo powstaymi, sprzyjajcymi formowaniu u jej czonkw wartociowych cech osobowociowych. Inny podzia rozrnia grupy o strukturze demokratycznej, autokratycznej, lub te liberalnej. (J. M.) grupy dyspanseryjne; w szkoach obejmuj uczniw wymagajcych specjalistycznej opieki lekarskiej ze wzgldu na zy stan zdrowia lub wiksze czy mniejsze dysfunkcje lub schorzenia i deficyty. Wyrnia si kilkanacie grup dyspanser yjnych funkcjonujcych w szkoach, ktre obejmuj dzieci: l) z wadami wzroku, 2) z wadami suchu, 3) ze schorzeniami laryngologicznymi, 4) alergicznymi, 5) reumatycznymi, 6) nerwicowymi, 7) z chorobami ukadu krenia, 8) ukadu naczyniowego, 9) pokarmowego, 10) oddechowego, 11) z zaburzeniami mowy i in. Liczebno uczniw znajdujcych si w g. d. siga 15% tej populacji, co wiadczy z jednej strony o obnieniu zdrowotnoci modziey, a z drugiej o wnikliwej opiece lekarskiej w szkoach zapewniajcej wykrywalno zaburze. Uczniowie z g. d. leczeni ambulatoryjnie s przedmiotem szczeglnej opieki pedagogicznej. S oni wymienieni w wytycznych Ministerstwa Owiaty i Wychowania z 1973 r. jako wymagajcy specjalnego potraktowania przy kierowaniu do placwek szkolnych, gdzie znajd odpowiedni pomoc i opiek w zakresie wychowania i kszta92 ceni. S to dzieci, ktre mimo niepenej sprawnoci mog korzysta z programu szkoy masowej, lecz ich potrzeby rozwojowe i wychowawcze winny by w peni dostrzegane i rozumiane. {T. G., Z. S.) grupy inwalidw; skala - inwalidztwa z uwzgldnieniem stopnia niezdolnoci do wykonywania zatrudnienia i zarobkowania. W Polsce wyodrbniamy 3 g. i. Do III g. i. zalicza si osoby, ktrych moliwoci zarobkowe nie zostay ograniczone w sposb istotny na skutek czciowej niezdolnoci do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia albo penej utraty zdolnoci do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, jeli s one jednak zdolne do wykonywania innego zatrudnienia przy wykorzystaniu posiadanych kwalifikacji oglnych i przygotowania zawodowego. II g. i. obejmuje osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, a I g. i. - osoby, ktre ponadto wymagaj opieki innych osb. Osoby zakwalifikowane do II lub I g. i. mog by jednak zatrudnione w specjalnie stworzonych dla nich warunkach pracy lub na specjalnych stanowiskach pracy. (T. M'.)

grupy startowe inwalidw; klasyfikacja dla celw sportowych oparta na skupieniu w okrelonej g. s. inwalidw osb o typowym pod wzgldem rodzaju poszkodowania. W skad g. s. inwalidw wchodz -> klasy startowe inwalidw uwzgldniajce stopie i rozlego poszkodowania, co umoliwia wspzawodniczenie osb o rwnych w zasadzie moliwociach fizycznych. Klasyfikacja g. s. inwalidw obowizuje w wikszoci przepisw i re gulaminwkrajowych i midzynarodowych oraz rozgrywek igrzysk sportowych inwalidw. Pierwsza g. s. inwalidw - niewidomi, klasy startowe A i B. Druga g. s. inwalidw - gusi, bez zrnicowa. Trzecia g. s. inwalidw - amputowani, 10 klas startowych. Czwarta g. s. inwalidw - poraenia, 8 klas startowych. Pita g. s. inwalidw - inne, rne nie ujte w ww. g. s. inwalidw, 5 klas startowych. Nie objta midzynarodowym systemem rozgrywek sportowych jest grupa osb upoledzonych umyso wo. W krajowym systemie klasyfikacji wystpuje oficjalnie jako szsta g. s. inwalidw z 2 klasami startowymi. {J. D.) grulica; choroba wywoana przez prtki grulicy, chorobotwrcze dla ludzi i zwierzt. Zakaenie odbywa si drog kropelkow lub pokarmow. rdo zakaenia stanowi: chorzy ludzie wydalajcy prtki oraz zwierzta i zakaona ywno. U czci zakaonych rozwija si szybko tzw. g. pierwotna, ktrej najcisze postacie to zapalenie opon mzgowo-rdzeniowych i mzgu oraz g. proswkowa. Czsto zarazki umiejscawiaj si w ukadzie limfatycznym przewanie w wzach chonnych puc i jamy brzusznej i nastpuje zahamowanie rozwoju choroby. Obecno ywych prtkw u zdrowych zakaonych mona wykry za pomoc prb tuberkulinowych, ktre wykazuj istnienie alergii rd -zakanej. U zakaonych w kadym momencie ich ycia, nawet w kilkadziesit lat od momentu zakaenia, moe rozwin si tzw. g. popier-w o tn i przybra rne formy kliniczne choroby. Najczciej obserwuje si rne postacie kliniczne g. puc, wysikowe zapalenia opucnej. Rzadziej g. innych narzdw, staww, koci, nerek, narzdu rodnego itp. rdem zakaenia s chorzy wydalajcy prtki, najczciej podczas kaszlu. Na zakaenie najbardziej wraliwe s osoby, ktre nie zetkny si jeszcze z tym zarazkiem, z ujemnym odczynem tuberkulinowym, szczeglnie dotyczy Guttmann Ludwig to dzieci i modziey, poniewa w starszych grupach wieku liczba zakaonych znacznie wzrasta (w Polsce). Zapobieganie polega na stosowaniu szczepionki BCG u niezakaonych (noworodki, dzieci) i izolacji rde zakaenia. Leczenie polega na skojarzonym podawaniu lekw przeciwprtkowych, ktrych skuteczno jest bardzo wysoka. Leczenie trwa przecitnie od 6 do kilkunastu miesicy i wymaga duej dyscypliny od chorego. Wyleczenie osiga ponad 90% leczonych. Mimo wyleczenia u czci chorych moe powsta zmniejszenie rezerw wentylacyjnych. (J. J.) Guttmann Ludwig (1899-1980); lekarz neurolog, emigrant z Niemiec (Wrocawia) w 1939 r. do Wielkiej Brytanii. Od 1942 r. dyrektor Krajowego Centrum Uszkodze Krgosupa wAylesbury. Wspinicjator lokalnych zawodw sportowych pacjentw centrum rehabilitacji paraplegikw w Stoke Mandeville (1944). Zapocztkoway one igrzyska sportowe paraplegikw, ktre z czasem stay si ruchem o znaczeniu wiatowym. W 1948 r. odbyo si pierwsze midzynarodowe spotkanie pomidzy Holandi i Wielk Brytani, stajc si ju coroczn imprez, w ktrej z roku na rok rosa liczba uczestnikw z krajw wszystkich kontynentw, uzyskujc w rezultacie rang mistrzostw wiata. Za spraw L. Guttmanna od 1960 r. odbywaj si co 4 lata paraolimpiady w krajach organizujcych igrzyska olimpijskie. Zaoyciel i dugoletni przewodniczcy Midzynarodowego Komitetu Igrzysk Stoke Mandeville (The International Stoke Mandeville Games Committee - ISMC) i Midzynarodowej

Organizacji Sportu Inwalidw (International Sport Orga-nization for the Disabled - TSOD), ktrej wsporganizatorem i czonkiem jest Polska. Za woone w rozwj guzy mzgu sportu inwalidw zasugi L. Guttmann uhonorowany zosta najwyszymi odznaczeniami Wielkiej Brytanii. Zob. te organizacje sportowe inwalidw, sport paraplegikw. (J. D.) guzy mzgu; ogniska patologicznej tkanki (nowotworowej lub zapalnej, a take pasoyty, naczyniaki, torbiele) powodujce ciasnot wewntrzczaszkowa. Charakterystyczne objawy - oglne: ble gowy i wymioty, bradykardia, zmiany zastoinowe na dnie oczu, niekiedy take zaburzenia wiadomoci i napady padaczkowe: ogn js -kowe: niedowad i zaburzenia wyszych czynnoci nerwowych odpowiednie do lokalizacji uszkodzenia. Leczenie - operacyjne, a nastpnie zalenie od symptomatologii rehabilitacyjne i farmakologiczne. (S. Z.-Ch.) guzy nerww obwodowych; powstaj najczciej wskutek nowotworowego rozrostu osonek nerwowych, tworzc tzw. nerwiaki (wolno rosnce, otorbio-ne, "agodne" g, nerwu suchowego lub g. kanau krgowego wychodzce z korzonkw); nerwiaki mnogie spotyka si w chorobie Recklinghausena.: (S. Z.-Ch.) l guzy rdzenia; ogniska patologicz-nej tkanki umiejscowione w kanale krgowym, zewntrz- lub wewntrz-rdzeniowo. Charakterystyczne objawy: g. zewntrzrdzeniowy - uporczywe zespoy blowe korzeniowe, do ktrych z biegiem czasu doczaj si wolno narastajce objawy ubytkowe czuciowe i ruchowe; g. wewntrzrdzeniowy - szybko narastajcy zesp poprzecznego uszkodzenia rdzenia z rozszczepiennym zaburzeniem czucia (tylko bl i temperatura) lub ze zniesieniem wszystkich jego rodzajw od poziomu uszkodzenia w d. Leczenie operacyjne rokuje dobrze w g. zewntrzrdzeniowych. Chorzy czsto wymagaj dugotrwaej rehabilitacji lub adaptacji do wzka inwalidzkiego. (S. Z.-Ch.) gyrektomia; neurochirurgiczne wycicie okrelonego zakrtu kory mzgowej. (S. Z.-Ch.) habilitacja; termin stosowany w pimiennictwie anglosaskim, oznaczaj cy usprawnianie dzieci z wadami wrodzonymi lub wczenie nabytymi. Terminu tego uywa si dla odrnienia od rehabilitacji, ktra odnosi si raczej do przywracania sprawnoci w zakresie funkcji ju kiedy przez jednostk opanowanych. Natomiast u maych dzieci niepenosprawnych mamy do czynienia z wyksztaceniem wielu nawykw po raz pierwszy i tym uzasadnia si stosowanie terminu habilitacja. (T. G.) hak chwytny protezy koczyny grnej; hakowate wygite kleszcze przeznaczone do wykonywania szerokiego zakresu czynnoci, umieszczane na obwodowym kocu protezy koczyny grnej. Wykonuje ruchy robocze w postaci ruchw chwytnych. Rozrnia si h. ch. protezy koczyny grnej czynne i bierne. Czynne odrniaj si od biernych tym, e wykorzystuj - rdo energii protezy koczyny grnej. Czynne h. ch. protezy koczyny grnej dzieli si na: mechaniczne, elektryczne i pneumatyczne, w zalenoci od rodzaju wykorzystanego rda energii. (H. G., T. M.) hallux valgus -> paluchy kolawe halucynacje - omamy hebefrenia -> schizofrenia helioterapia; zabieg leczniczy, w ktrym wykorzystuje si energi promieniowania sonecznego. Szeroko stosowany w takich schorzeniach, jak np.: grulica kostno -stawowa, grulica drg moczowych, grulica wzw chonnych, nieyty grnych drg oddechowych, uszczyca, czyraczno. {A. Z.)

hematomyelia -> krwotok rdrdze -niowy hemianopsja -* niedowidzenie poowicze hemipareza -> niedowad poowiczy hemiplegia - bezwad poowiczy hipercholesterolemia; stan, w ktrym H poziom cholesterolu cakowitego we krwi jest podwyszony powyej 6,5mmol/l (250 mg%), co sprzyja powstawaniu chorb ukadu krenia. H. jest zaliczana do najwaniejszych czynnikw ryzyka miadycy. Przy poziomie cholesterolu 8,66 mmol/1 (335 mg%) prawdopodobiestwo wystpienia chorb ukadu krenia w cigu najbliszych 8 lat jest od 4 do 6 razy wiksze ni przy poziomie 4,78 mmol/1 (185 mg%). Cholesterol we krwi wystpuje w trzech frakcjach. Frakcja o najwyszej gstoci (zwana HDL) ma znaczenie ochronne, przeciwmiadycowe, za poziom cholesterolu cakowitego dobrze okrela frakcje miadycorodne. H. zaley w gwnej mierze od sposobu ywienia, a mianowicie od: l) nadmiernego oglnego spoycia kalorii; 2) nieprawidowego skadu poywienia, a wic nadmiaru tuszczw, zwaszcza prostych, przy niedoborze potraw o wartociach ochronnych, takich jak niektre oleje rolinne, jarzyny, sole mineralne, aminokwasy i in. Pojawia si prawdopodobnie take w zwizku ze stresem i silnymi emocjami agresywno-lkowymi w wyniku uwalniania katecholamin. H. wystpuje jako objaw towarzyszcy cukrzycy, otyoci, nerczycom oraz jako samoistne zaburzenie genetyczne. H. objawowa obejmuje mniej ni 15% wszystkich jej przypadkw; zwalczanie polega m. in. na regulacji sposobu ywienia. (J. .) hiperkapnia hiperkapnia; zaleganie dwutlenku wgla we krwi ttniczej. Charakteryzuje si podwyszonym cinieniem czstkowym (parcjalnym) dwutlenku wgla we krwi ttniczej. Warto prawidowa pCC>2 wynosi 4800 -5866 Pa. Przyczyny h. -> niewydolno oddychania. Prz eciwiestwem h. jest hi-pokapnia. (J. J.) hiperkineza; patologiczny nadmiar ruchw mini szkieletowych; zesp ruchw mimowolnych wystpujcy w nastpstwie uszkodze jder podstawy mzgu (ukadu pozapiramido-wego) w postaci -* atetozy, plsawicy, dystonii, -> balizmu, tikw, -> miok-loni lub -> dre. Zob. te zesp pozapiramidowy. (S.Z.-Ch) hiperurikemia: podwyszony poziom kwasu moczowego we krwi powyej 350 mmol/1 (6,0 mgo). Wie si z podwyszonym poziomem cholesterolu i z cukrzyc, a niekiedy i z otyoci. Znaczna i dugotrwaa h. powoduje objawy dny i zaliczana jest doczynnikw zagroenia (ryzyka) chorb ukadu krenia. Wystpuje znamiennie czciej u pracownikw umysowych anieli fizycznych; poniewa kwas moczowy naley do zwizkw purynowych, podobnie jak kofeina czy teina, std niektrzy cz h. ze zwikszon czynnoci umysow. (J- .) hipochondria; doszukiwanie si w fizjologicznych czynnociach organizmu objaww choroby, nadmierne przejmowanie si drobnymi dolegliwociami oraz powica nie zbyt wielkiej uwagi sprawom chorb. H. wystpuje w -> zespole depresyjnym, w -> nerwicach, czasem w -> zespole psychoorganicznym, w -> schizofrenii, ale rwnie u osb psychicznie zdrowych. Jeeli przekonanie o cikiej chorobie pozbawione realnych podstaw jest gbokie i niedostpne dla perswazji lub gdy towarzyszy mu caa 96 teoria dotyczca przyczyn i przebiegu dolegliwoci stworzona przez chorego, s to ju urojenia hipochondryczne. {Z. K., T. S.) hiponzektomia; operacyjne usunicie przysadki mzgowej. (S.Z.-Ch.) hipokineza; patologiczne ubstwo ruchw poczone ze spowolnieniem. Zob. te zesp pozapiramidowy. (S.Z.-Ch.)

hipokineza a starzenie si; h. w kadym wieku powoduje ujemne zmiany strukturalne i czynnociowe. W badaniach dowiadczalnychwykazano, e zwierzta z ograniczon aktywnoci ruchow szybciej starzej si i prdzej gin. Kilkutygodniowe zaledwie unieruchomienie powoduje atrofi mini i narzdw, odwapnienie koci (- o-steoporoza), zwolnienie przemiany materii, przewag procesw katabolicz-nych ze zwikszonym wydalaniem wapnia, fosforu, potasu, sodu, azotu, dalej zmniejsza si objto krwi krcej i pynu pozakomrkowego, wreszcie dochodzi do odwodnienia komrkowego, nastpuje te zmniejszenie odpornoci swoistej i nieswoistej. Podobne s kierunki zmian zachodzcych w przebiegu starzenia si, a wic: oglne zwolnienie przemiany materii, odwodnienie tkanek, odkadanie si zogw, odwapnienie koci, zmniejszenie odpornoci i zdolnoci adaptacyjnych ustroju. H. przyspiesza starze nie si organizmu. W starszym wieku nawet stosunkowo krtka bezczynno ruchowa moe doprowadzi do znacznej atrofii mini, osteo -porozy, odleyn, zespou psychoor-ganicznego lub depresji. Zaledwie 2-3-tygodniowe leenie powoduje atrofi mini czterogow ych koczyn dolnych. Przy prbach wstawania moe doj do mikrourazw w stawach, a ble lub wylewy mog spowodowa ponowne unieruchomienie. Dbajc o. ograniczenie leenia w ku do 97 niezbdnego minimum, naley wybiera tak metod leczenia, ktra pozwoli na szybkie uruchomienie chorego, np. po zamaniu szyjki koci udowej proteza, w przypadku zakrzepu ylnego - podanie rodkw antykoagulacyjnych i wczesne wstawanie. W razie koniecznoci unieruchomienia naley rwnoczenie zapobiega: odleynom przez zmian pozycji, zapaleniu puc przez wiczenia oddechowe, zanikom mini przez wiczenia izometryczne, ktre nastpnie powinny przechodzi w aktywne i oporowe. (H. Sz.) hipoksemia; niedotlenienie krwi ttniczej. Charakteryzuje si obnionym cinieniem cz stkowym tlenu we krwi ttniczej (p0^); warto prawidowa pO; wynosi 12 665 - 13 332 Pa. Przyczyny h. -> niewydolno oddychania. (J. J.) Ilipomochlion: wynioso kostna lub podobny element powodujcy zwikszenie -* kta dziaania minia, zatem i -> ramienia jego siy (np. rzepka). Brak rzepki zmniejsza wielko ramienia siy Fm, co znacznie upoledza siowe dziaanie minia. (A. K.) histydynemia; zaburzenie przemiany materii przejawiajce si w podwyszonym poziomie histydyny we krwi oraz w moczu chorego, opisane przez H. Ghadimiego (1961). Z h. czy si czasem upoledzenie umysowe, a czciej zaburzenia mowy i suchu. W przypadkach h. stwierdza si take niebieskie zabarwienie moczu. (T. G.) homeostaza; waciwo ustroju ywego pozwalajca na utrz ymanie wzgldnej staoci rodowiska wewntrznego mimo dziaajcych w przeciwnym kierunku czynnikw rodowiska zewntrznego. Stan h. cechuje wzgldna stao parametrw chemicznych, fizycznych, fizjologicznych. Zapewnia on prawidow czynno wszystkich na rzdw, ukadw i tkanek podleEncyklopedyczny sownik rehabilitacji hypacusis gajcych regulacyjnemu dziaaniu ukadu nerwowego i humoralnego. (A. Z.) hospitali/ni: zesp zaburze w zachowaniu, wystpujcy pod wpywem odseparowania dziecka od rodow iska rodzinnego w zwizku z umieszczeniem go w zakadzie leczniczym. Szczeglnie wyranie h. wystpuje u maych dzieci, ktre zostay pozbawione opieki macierzyskiej w pierwszych dwch latach ycia. Przejawia si on w postaci stanw apatyczno-depresyjnych, w krzyku i paczu; towarzysz mu stereotypowe ruchy kiwania si lub krcenia gow, unikanie kontaktu z innymi osobami. H. obserwuje si

czsto u maych dzieci leczonych szpi-talnie z powodu wad wrodzonych. (T. G.) hostel; jedna z form porednich opieki psychiatrycznej - mieszkanie, w ktrym grupy (kilku do kilkunastu) osb niepenosprawnych psychicznie mieszkaj przez pewien czas i ucz si zasad wspycia spoecznego, samodzielnoci i rozwizywania problemw dnia codziennego przy pomocy odpowiedniego personelu. Inn form hostelu jest mieszkanie grupowe (rodowiskowy dom samopomocy), w ktrym inwalidzi z powodu zaburze psychicznych mieszkaj stale, korzystajc z niezbdnej, dostosowanej do ich potrzeb opieki i pomocy. Personel hostelu stanowi najcz ciej: pielgniarka, psycholog, pracownik socjalny, lekarz - zwykle w niepenym wymiarze zatrudnienia, jak rwnie nieprofesjonalici. H. stanowi form leczenia i rehabilitacji szczeglnie korzystn dla osb, ktrym zaburzenia psychiczne w istotny sposb utrudniaj prawidowe dostosowanie spoeczne do rodowiska rodzinnego, pracy itp. (Z. K., T. S.) hydroterapia - wodolecznictwo hypacusis - niedosuch I idiotyzm; najwyszy stopie upoledzenia umysowego w tradycyjnej klasyfikacji, charakteryzujcy si brakiem samodzielnoci w dziaaniu, powanymi ograniczeniami w rozwoju psychoruchowym i poprawnym myleniu. Dzieci z i. wymagaj staej opieki i pielgnacji, doroli umieszczani s najczciej w domach pomocy spoecznej. (T". G.) idiotyzm amaiirotyczny -> choroba Taya-Sachsa iloraz inteligencji; wskanik pomiaru poziomu intelektualnego osoby badanej ocenianego za pomoc testw. I. i. wprowadzi w 1912 r. niemiecki psycholog W. Stern, proponujc obliczanie ilorazu powstajcego przez podzielenie ->wieku umysowego przez wiek chronologiczny. (T. G.) imbecylizm; okrelenie tradycyjne, ktre dawniej stosowano w odniesieniu do redniego stopnia upoledzenia umysowego, niszego od debiliz -mu. Dzieci imbecylne byy dawniej pozbawione opieki szkolnej, dopiero w poowie lat 60. zaczto tworzy w Polsce dla tych dzieci placwki pedagogiczne zwane szkoami ycia. (T. G.) implantacja rozrusznika serca -- wszczepienie rozrusznika serca imprinting; wystpujcy we wczesnym okresie rozwoju osobniczego proces uczenia si, ograniczony do okrelonych stadiw rozwojowych (okresw krytycznych), w ktrych dana funkcja moe by optymalnie wyksztacona. Zgodnie z pogldami wybitnego etologa K. Lorenza (1935) 98 wyuczane s na podstawie i. nawyki specyficzne dla danego gatunku i odbywa si to z udziaem bodcw, na ktre reakcja modego osobnika jest jakby wdrukowana (imprinting) w jego program rozwoju. W stosunku do dzieci z wrodzonymi upoledzeniami, w postpowaniu rehabilitacyjnym wykorzystywana jest koncepcja i. przy rozwijaniu wanych dla ycia i przystosowania nawykw. (T. G.) impuls siy; inaczej popd (P), caka 'i siy po czasie P = J Fdt. Od wiel'o koci i ksztatu popdu zaley przebieg dynamiki danego ruchu, np. popd pionowej skadowej siy reakcji podoa w chodzie prawidowym. (A. K.) , instruktor do spraw rehabilitacji zawodowej; pracownik -> sekcji rehabilitacji zawodowej w zespole opieki zdrowotnej, odpowiedzialny za caoksztat spraw zwizanych z rehabilitacj zawodow osb niepenosprawnych. Do jego zada naley: l) ustalenie potrzeb i planw rozwoju rehabilitacji zawodowej; 2) udzielanie wiadcze w zakresie poradnictwa zawodowego, przygotowania do pracy i zapewnienie pracy (zatrudnienia) inwalidom; 3) wspdziaanie z instytucjami i placwkami zajmujcymi si rehabilitacj zawodow inwalidw, takimi jak: zwyke

zakady pracy, spdzielnie inwalidw, zakady rehabilitacji zawodowej, komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia i inne. Funkcje te z reguy peni absolwenci szk dla pracownikw socjalnych i wyszych uczelni z wydziaw psychologii, pedagogiki, socjologii. (T. M.) instytucje pedagogiki specjalnej; zorganizowane s dla celw rewalidacyjnych i obejmuj przede wszystkim dzieci i modzie, ale take dorosych inwalidw. Podlegaj MOiW (przed99 szkoa, szkoy i poradnie), MZiOS (szkoy i kursy rehabilitacji zawodowej), MS (zakady poprawcze), ZSI (kursy rehabilitacyjne i szkoy zawodowe). W Polsce mamy obecnie ponad 100 przedszkoli specjalnych, ok. 680 szk specjalnych podstawowych, obejmujcych ok. 100 ty. uczniw, ok. 140 zasadniczych szk zawodowych, ponadto nieliczne licea i technika. Wikszo szk specjalnych mieci si w zakadach wychowawczych, gdzie modzie przebywa w internatach. Ksztacenie kadry dla szkolnictwa specjalnego odbywa si w Wyszej Szkole Pedagogicznej Specjalnej oraz w 11 uniwersytetach i WSP. (Z. S.) instytucjonalizm; choroba szpitalna; zesp niekorzystnych zmian psychicznych wywoanych pobytem w "instytucji totalnej", tj. oderwanej od realnego ycia spoecznego, zorganizowanej w sposb surowo hierarchiczny, ograniczajcej swobod dziaania, uniemoliwiajcej wasn aktywno i pozbawiajcej niezbdnego dopywu bodcw. W tych warunkach zdolno odgrywania rl spoecznych i potrzeba kontaktw spoecznych stopniowo zanikaj. Objawami i. s rwnie: zuboenie zainteresowa, spadek aktywnoci, brak planw na przyszo, brak ambicji yciowych, brak dbaoci o wygld zewntrzny. Gboko objaww i. zaley od: stopnia nasilenia ww. negatywnych cech instytucji, czasu oddziaywania i cech osobowoci osoby w niej przebywajcej. Szczeglnie podatni na i. s chorzy na schizofreni. Zob. te hospitalizm. (Z, K., T. S.) integracja cakowita; pene wczenie do spoeczestwa jednostek upoledzonych, odchylonych od normy fizycznej bd psychicznej. Zgodnie z zasadami i. c. ksztacenie dzieci i modziey odbywa si w szkoach masowych. gdzie ucz si razem ze swymi interakcja penosprawnymi rwienikami uczniowie upoledzeni umysowo, niewidomi, gusi, niedowidzcy, niedosyszcy, z z dysfunkcj narzdw ruchu, chorzy i z organicznymi wadami wrodzonymi, a take niedostosowani spoecznie. I. c. zakada take wspln prac w fabrykach i innych instytucjach osb zdrowych i niepenosprawnych inwalidw, ktrych nie musi si zatrudnia w zakadach pracy chronionej. I. c. realizowana jest eksperymentalnie w krajach skandynawskich i w Stanach Zjednoczonych AP. Humanitarne wartoci i. c. ograniczone s postawami spoeczestwa oraz brakiem rodkw technicznych i ekonomicznych, umoliwiajcych inwalidom sprawne funkcjonowanie w normalnych warunkach. Modyfikacj i. c. jest i. czciowa, gdy si zaleca przyjmowanie do szk masowych i zwykych zakadw pracy jednostki o mniejszym ograniczeniu sprawnoci lub ju zrewalidowane w okresie pobytu w zakadach i szkoach specjalnych oraz w orodkach rehabilitacyjnych. I. czciowa realizowana jest w wikszoci krajw, take w Polsce. (Z. S.) integracja spoeczna; okrelenie oznaczajce uczestnictwo w dobrach kulturalnych, prawach i przywilejach spoeczestwa, w ktrym si yje. W przypadku osb niepenosprawnych i. s. odnosi si do moliwie penego i aktywnego uczestniczenia w yciu spoecznym, co stanowi jeden z gwnych celw rehabilitacji. Na przeszkodzie w realizacji tego stoj niewaciwe postawy i uprzedzenia wobec osb niepenosprawnych oraz niedocenianie ich moliwoci. Wane zadania w zakresie uzyskania optymalnej integracji

spoecznej ma do spenienia asystent socjalny pracujcy w orodku rehabilitacyjnym. (T. G.) interakcja; wzajemna wymiana wpyww midzy dwiema osobami, introspekcja grupami, systemami wchodzcymi ze sob w kontakt. W znaczeniu statystycznym i. oznacza wywieranie wpywu jednej zmiennej na drug i jest analizowana przy rozpatrywaniu wzajemnych stosunkw midzy zmiennymi. (T. G.) introspekcja; obserwacja samego siebie w celu uzyskania informacji dotyczcych procesw psychicznych i praw nimi rzdzcych. Wasne dowiadczenie jednostki jest tu traktowane jako wartociowe rdo wiedzy psychologicznej. I. w tradycyjnej psychologii strukturalnej bya uznawana za wan metod przynoszc cenne rezultaty. [T. G.) inwalida; l) w znaczeniu biologicznym - osoba, u ktrej wystpuje zniesienie lub znaczne ograniczenie niektrych funkcji i sprawnoci organizmu. Zmiany te maj z reguy charakter trway i nieodwracalny oraz s znacznego stopnia. O inwalidztwie orzekaj - komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia zaliczajce dan osob do Jednej z -> grup inwalidw; 2) w znaczeniu spoecznym - czowiek, ktry na skutek uszkodzenia funkcji i sprawnoci organizmu ma istotne utrudnienia w wykonywaniu czynnoci ycia codziennego, uczszczaniu do szkoy, w pracy zawodowej oraz w uczestniczeniu w yciu spoecznym i w zwizku z tym wymaga rehabilitacji. Termin i. jest obecnie wypierany przez termin -> osoba niepenosprawna, ktrego zakres jest jednak znacznie szerszy i mniej precyzyjny. Stosuje si go jednak w odniesieniu do osb, ktrych inwalidztwo ustalone jest w oparciu o kryteria okrelone w przepisach prawnych, a wic w znaczeniu formal-no-prawnym (inwalidztwo prawne) w celu uzyskania pewnych wiadcze czy przywilejw. Zob. te podzia inwalidw. (T. M.) 100 l inwalida biologiczny; osoba uznana za inwalid wycznie w oparciu o kryteria biologiczne (medyczne), bez uwzgldnienia konsekwencji inwalidztwa, np. w sferze pracy zawodowej, yciu spoecznym itd. Zob. te inwalida. (T. M.) , inwalida ciko poszkodowany; ok- ; relenie stosowane w -> rehabilitacji ' zawodowej w odniesieniu do osb zaliczonych do I i II grupy inwalidw, a wic niezdolnych do zatrudnienia w zwykych warunkach pracy lub osb zdolnych do pracy wycznie w specjalnych warunkach pracy bez wzgldu na posiadan grup inwalidzk. (T. M.) inwalida I grupy -> grupy inwalidw inwalida II grupy - grupy inwalidw inwalida III grupy -> grupy inwalidw inwalida pracy; pracownik (byy lub nadal aktywny zawodowo) zaliczony do jednej z -> grup inwalidw wskutek - inwalidztwa zawodowego, powstaego w zwizku z wykonywaniem pracy zawodowej. Inwalidztwo to moe powsta na skutek wypadku w pracy, wypadku w drodze do pracy i z pracy, choroby zawodowej bdcej wynikiem pracy w szkodliwych dla zdrowia warunkach. (T. M) inwalida prawny; osoba uznana za inwalid w oparciu o kryteria ustalone w okrelonym akcie p rawnym. Tego rodzaju charakter maj np. orzeczenia - Komisji Lekarskiej do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia, zaliczajce osoby do jednej z -< grup inwalidw w celu ustalenia renty. {T. M.) inwalida wojenny; onierz zaliczony do jednej z grup inwalidw wskutek inwalidztwa powstaego w zwizku z dziaaniami wojennymi lub majcymi charakter wojenny. Za inwalidztwo powstae w zwizku z dziaaniami wojennymi lub majcymi charakter 101 inwalidztwo biologiczne nieaktywne

wo'enny uwaa si inwalidztwo bdce nastpstwem zranie, kontuzji i innych obrae lub chorb doznanych w nastpujcych okolicznociach: l) w walce z wrogiem; 2) w walce na froncie lub w zwizku z pobytem na froncie; 3) wskutek wypadku powstaego w zwizku z penieniem czynnej suby wojskowej w okresie wojny; 4) w czasie pobytu w niewoi lub w obozie dla internowanych; 5) w zwizku z udziaem w ruchu podziemnym lub partyzanckim oraz pobytem w obozach koncentracyjnych i w wizieniach za udzia w tym ruchu. (T. M.) inwalida wojskowy; byy onierz niezawodowy zaliczony do jednej z grup inwalidw wskutek inwalidztwa powstaego: l) w czasie odbywania czynnej suby wojskowej w okresie pokoju lub 2) w nastpstwie chorb czy urazw doznanych w okresie penienia tej suby. W szczeglnoci odnosi si do: a) wypadkw pozostajcych w zwizku z penieniem czynnej suby wojskowej; b) chorb zakanych panujcych w miejscu subowego pobytu onierza; 3) chorb powstaych w wyniku szczeglnych waciwoci lub warunkw suby wojskowej; 4) istotnego pogorszenia stanw chorobowych majcych powizanie ze szczeglnymi waciwociami lub warunkami suby wojskowej. (T. M.) inwalida wzroku; najszersze pojcie uywane w stosunku do osb dotknitych -> defektem wzroku. Obejmuje ono zarwno osoby ~> niewidome > niedowidzce, jak te osoby jednookie lub ze znacznym uszkodzeniem funkcji tylko jednego oka. {T. M.) inwalidztwo; l) w znaczeniu biologicznym - stan organizmu charakteryzujcy si cakowitym zniesieniem lub znacznym ograniczeniem niektrych funkcji i sprawnoci organizmu, powstay na skutek uszkodzenia struktury narzdu (zmiany morfologiczne) lub jego funkcji (zmiany czynnociowe). I. jest w zasadzie stanem trwaym, nieodwracalnym. Stopie i. zaley od liczby i rodzaju funkcji i sprawnoci, ktre zosta y zniesione lub znacznie ograniczone. W przeciwiestwie do - niepenosprawnoci i. jest stanem uszkodzenia funkcji i sprawnoci w znacznym stopniu; 2) w znaczeniu spoecznym - caoksztat skutkw spowodowanych znacznym uszkodzeniem funkcji i sprawnoci o rganizmu, a przejawiajcych si w formie rnych ogranicze i znacznych trudnoci ksztacenia si w zwykych . warunkach, w czynnociach ycia codziennego, w pracy zawodowej i w yciu spoecznym. Zob. te.: rozmiar inwalidztwa; skutki inwalidztwa., (T. M.) inwalidztwo biologiczne; stan zmniejszenia sprawnoci fizycznej i psychicznej czowieka w wyniku obnienia lub zniesienia funkcji albo zmniejszenia czynnociowych rezerw ustrojowych na skutek urazu, wypadku lub choroby. Zob. te: inwalidztwo biologiczne aktywne; inwalidztwo biologiczne nieaktywne. (J. J.) inwalidztwo biologiczne aktywne; charakteryzuje si dynamik zmian czynnociowych w czasie i jest typowe dla chorb przewlekych, podczas ktrych stan czynnociowy ustroju ulega zmianom, np. w wyniku zaostrzenia choroby, i ma tendencj do pogarszania si. Inwalidzi tego typu zwykle wymagaj staego lub okresowego leczenia oraz rwnoczesnego stosowania rnych form rehabilitacji w zalenoci od sytuacji klinicznej, wieku, sytuacji zawodowej, ktre to czynniki wi si z koniecznoci odpowiedniej organizacji leczenia i rehabilitacji. (J. J.) inwalidztwo biologiczne nieaktywne; charakteryzuje si staym zniesieniem inwalidztwo nabyte

czynnoci organizmu na skutek okrelonego uszkodzenia i zasadniczonie ma wpywu na pogarszanie si stanu zdrowia inwalidy. Jest typowe dla pewnego rodzaju kalectwa, np.: po amputacjach, niewidomych, guchych. Inwalidom tego typu mona z powodzeniem stosowa terapi etapow wg schematu: leczenie, rehabilitacja lecznicza, rehabilitacja zawodowa. (J. J.) inwalidztwo nabyte; inwalidztwo powstae na skutek przebytych chorb lub doznanych urazw. Zob. te przyczyny inwalidztwa. {T. M.) inwalidztwo okresowe; termin stosowany w -> orzecznictwie inwalidzkim w odniesieniu do okresowego przyznania grupy inwalidzkiej. Komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia przyznaj status i. o. wwczas, gdy istniej szans na poprawienie stanu sprawnoci organizmu. [T. M.) inwalidztwo prawne; inwalidztwo ustalone w oparciu o kryteria sprecyzowane w okrelonych przepisach prawnych, np. dotyczcych wiadcze rentowych, korzystania z ulg w opatach radiowo-telewizyjnych itp. (T. M.) inwalidztwo spowodowane chorobami ukadu krenia; stan cakowitej lub czciowej niezdolnoci do prac y, nauki i wykorzystania czasu wolnego wskutek przewlekej choroby lub wady (kalectwa) serca i naczy krwiononych. Gwn cech tego inwalidztwa jest zmniejszenie wydolnoci wysikowej (-> tolerancja wysiku w chorobach ukadu krenia). Orzeczenie inwalidztwa opiera si na ocenie ogranicze wysikowych, moliwoci psychicznego i socjalnego przystosowania si do nich inwalidy i jego otoczenia oraz na ocenie wymaga wysikowych w pracy zawodowej i samoobsudze. W orzekaniu inwalidztwa ostatnio wikszego znaczenia nabieraj kryteria 102 osobowociowe, spoeczne i sytuacyjne ni kryteria fizyczne i medyczne, l. s. chorobami ukadu krenia moe by orzeczone na stae lub na czas okrelony. Trwae inwalidztwo, bez obowizku poddawania si okresowym badaniom lekarskim, orzeka si u osb z: chorob nadcinieniow z powikaniami narzdowymi, chorob wiecow okresu III, niewydolnoci krenia nie reagujc na typowe leczenie. Inwalidzi z chorobami ukadu krenia stanowi okoo 1/3 wszystkich inwalidw w Polsce. W cigu ostatnich dziesicioleci .wzrosa znacznie liczba inwalidw z powodu choroby wiecowej, stajc si tym samym problemem spoecznym. Liczba inwalidw z powodu nabytych wad serca znacznie w tym czasie zmalaa; z powodu wrodzonych wad serca jest niewielka i utrzymuje si od at na jednakowym poziomie lub, jak si wydaje, nieznacznie wzrasta. Inwalidztwo moe by uznane i okrelone przez odpowiednie instytucje spoeczne; w Polsce s to Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (KIZ). Orzeczenie inwalidztwa wydane przez KIZ stanowi podstaw do uprawnie i wiadcze okrelonych odrbnymi przepisami. {J- .) inwalidztwo sprzone; zwizane z powanym uszkodzeniem dwu lub wicej narzdw i ich funkcji. Przykadami inwalidztwa sprzonego jest: gucho- lepota, lepota poczona z upoledzeniem umysowym, guchota poczona ze schorzeniami kardiologicznymi, np. epilepsj z uszkodzeniem narzdu ruchu, autyzm dziecicy z innymi trwaymi anomaliami. (T. M.) inwalidztwo trwae -> niepenosprawno t rwaa inwalidztwo w chorobach pucnych; charakteryzuje si czsto stal tendencj do pogarszania si stanu chorych. 103 . przyczynami s przede wszystkim;

zmniejszenie czynnociowych rezerw oddechowych z nastpowymi zaburzeniami krenia, grulica pu c oraz ropne choroby ukadu oddechowego (rozstrzenie oskrzeli, przewleke ropnie puc \tp.).'(J.J-} inwalidztwo wrodzone; inwalidztwo powstae w wyniku czynnikw dziedzicznych i wrodzonych lub w okresie pierwszych lat po urodzeniu, w zwizku z przebytymi chorobami lub doznanymi urazami. Przy niektrych rodzajach i. w. przyjmuje si, e obejmuje ono przypadki do 4-5 lat po urodzeniu, dotyczy to lepoty i guchoty. Zob. te przyczyny inwalidztwa; {T. M) inwalidztwo zawodowe; inwalidztwo powstae w zwizku z wykonywaniem pracy zawodowej, a zwaszcza na skutek wypadku przy pracy, wypadku Itard Jean Marie Gaspard w drodze do pracy i z pracy lub choroby zawodowej. {T. M.) inwalidztwo zoone -> inwalidztwo sprzone inynieria biologiczna i medyczna - bioinynieria Itard Jean Marie Gaspard (1774-1838); lekarz w Instytucie Guchych w Paryu, wsawi si swymi koncepcjami dotyczcymi moliwoci nauczania dzieci upoledzonych umysowo, ktre uznawano za niezdolne do uczenia si. Opisa swe dowiadczenia zdoby te podczas wychowywania chopca znalezionego w lasach koo Aveyronu, ktrego nazwano Wiktorem. W swych wysikach nad przywrceniem dziecka spoeczestwu J. Itard pooy nacisk na wiczenia sfery zmysw i zdolnoci ruchowych, a nastpnie w oparciu o nie rozwija zdolnoci intelektualne. (T". G.) J jako chwytu; zdolno dostosowywania si rki do przedmiotu, w zalenoci od celu chwytu. Istnieje wiele typw chwytu. Nastpujce rodzaje chwytw pozwalaj na wykonanie prawie wszystkich czynnoci zwizanych z prac: chwyt palcowo-dloniowy wie-lopunktowy, cylindryczny; chwyt palcowo-dloniowy, wielopunktowy, koncentryczny; chwyt palcowoopuszko-wy, dwupunktowy, szczypczykowy; chwyt palcowo-opuszkowy, trjpunk-towy. Chwyt palcowo-doniowy, wielopunktowy, cylindryczny moe by otwarty lub zamknity. Suy on do najbardziej okrnego i cisego objcia palcami: wskazicie -lem, serdecznym i maym przedmiotu oraz docinicia go do kciuka i jego kbu oraz do kbika maego palca. Konieczny stopie zgicia staww midzypaliczkowych oraz rdrczno -pal-cowych zaley od rednicy chwytnego przedmiotu. Przedmiot objty cakowicie wszystkimi palcami jest trzymany z wiksz si. Ten .rodzaj chwytu jest uywany na przykad do trzymania noa, szczk obckw, kluczy do nakrtek, szczk noyc do cicia blachy oraz dynamicznego poruszania tymi narzdziami. Chwyt palcowo-doniowy wielopunktowy, koncentryczny suy do trzymania niektrych narzdzi lusarskich, np. wkrtaka. Ukad wzajemny palcw jest rny u rnych osb i stanowi indywidualny wzr. Palce dynamicznej czci rki, tj. kciuk, wskaziciel i palec rodkowy, ustawione w lekkim zgiciu w stawach rdrczno-palcowych i midzypaliczkowych ujmuj podunie rkoje wkrtaka, przyciskajc j do powierzchni doniowej rki. Palce te, zwrcone w kierunku roboczego koca narzdzia, wspomagaj nie tylko chwyt, lecz speniaj przede wszystkim rol sterujc. Palce serdeczny i may stanowi rodzaj podprki stabilizujcej cz dynamiczn rki oraz amortyzujcej wraz z doni nacisk narzdzia. Chwyt palcowo-opuszkowy suy do trzymania drobnych przedmiotw midzy powierzchni doniow palcw a przeciwstawionym kciukiem. W chwycie palcowo-opusz-kowym dwupunktowym wspdziaaj kciuk i wskaziciel, a w chwycie pal-cowopuszkowym trjpunktowym do poprzedniej pracy docza si palec rodkowy. Warto obydwch chwytw zaley midzy innymi od zdolnoci abdukcyjno rotacyjno-opozycyj-nej kciuka. Dziki tej waciwoci ruchowej kciuk ustawia si naprzeciw wskaziciela lub palca rodkowego i wr az z tymi

palcami tworzy jakby obcgi o bardzo duej precyzji chwytnej i czynnociowej. Opuszki wymienionych palcw ujmuj koncentrycznie inne drobne przedmioty, jak np.; ruby, nakrtki, podkadki itp. Chwyty palco wo-doniowe wielopunktowe, nazywane take chwytami pewnymi, s uywane do pracy siowej. Pozostae chwyty palcowo-opuszkowe, okrelane rwnie jako chwyty precyzyjne, su do pracy bardziej precyzyjnej. [Z. N.) jamisto rdzenia (rzadziej jamisto rdzenia i opuszki); sy.ringomielia; choroba o niejasnej etiologii (zaburzenie rozwojowe?, uwarunkowana genetycznie glioza rdzenia?), polegajca na tworzeniu si jam wypenionych pynem, zlokalizowanych najczciej w rodkowej czci rdzenia, co powoduje uszkodzenie drg czuciowych przewodz105 cych czucie blu i temperatury oraz jder nerww ruchowych, znajdujcych si w zajtej strefie. Charakterystyczne objawy: rozszczepienne zaburzenie czucia poniej poziomu uszkodzenia (zniesienie czucia blu i temperatury, przy zachowanym czuciu dotyku i uoenia) oraz wiotkie i spa-styczne -> niedowady koczyn (-> rdze krgowy) ze zmianami troficznymi w stawach (artropatie). Przebieg: bardzo powoli postpujcy. Leczenie: operacyjne, napromienianie rtg, rehabilitacja ruchowa. (S. Z.Ch). jaskrawo - luminancja jasno powierzchniowa - luminancja jkanie foniczne i kloniczne; dwa typy objaww obserwowanych w mowie osb jkajcych si. Pierwszy z nich polega na cakowitych okresach zablokowania czynnoci mwienia, ktrym towarzyszy wzmoone napicie min iowe narzdw artykula-cyjnych. Drugi typ. j. odnosi si do powtarzania sylab lub gosek i towarzyszy mu nieco mniejsze napicie miniowe. Wystpowa mog naprzemienne u tej samej osoby oba rodzaje objaww. Postpowanie rehabilitacyjne ma na celu doprowadzenie przez odpowiednie wiczenia do lepszej koordynacji midzy czynnociami fona cji, oddychania i artykulacji. Czsto jako metod dodatkow stosuje si psychoterapi. (T. G.) jednooczno: defekt wzroku polegajcy na -> lepocie jednego oka. Osoby jednooczne zaliczane s do III grupy inwalidw. (T. M.) jednostka motoryczna minia; jednostka ruchowa; zesp pewnej liczby wkien miniowych wraz z neuro jontoforeza nem ruchowym alfa sterujcym nimi. Stosunek jednego neuronu do liczby wkien minia jest odwrotnie proporcjonalny do precyzji zada minia (np. w miniach ocznych 1:5 -10, w miniu paszczkowatym l : 1600). J. m. minia dziaa na zasadzie "wszystko albo nic", tzn. pod wpywem nerwowego bodca ponad -progowego wkna miniowe kurcz si maksymalnie. Dawkowanie siy miniowej zaley od sumy si wszystkich aktualnie czynnych j. m. minia. {A. K.) jednostka ruchowa -> jednostka motoryczna minia jednostki informacji; najmniejsze jednostki pomiaru, okrelane jako tzw. bity, od sw angielskich binary digit (podwjny system numeracji), stosowane dla mierzenia zawartoci informacji w rnych przekazach. Liczb bitw okrela si zawarto informacyjn rnych tekstw sownych lub pisanych. (T. G.) jzyk przyronity; ankyloglossia; skrcenie wdzideka jzykowego znajdujcego si pod jzykiem, co czasami uniemoliwia wymawianie niektrych gosek. Nie zaleca si operacyjnego podcinania wdzideka jzykowego, jak to dawniej czyniono, lecz uzyskanie lepszej ruchliwoci jzyka przez wiczenia i masa wibracyjny. (T. G.) jonoforeza -> jontoforeza jontoforeza; jonoforeza; wprowadzenie do tkanek za pomoc prdu elektrycznego jonw dziaajcych leczniczo. Jony te znajduj si w

roztworach chemicznych, zwanych elektrolitami, ktrymi nascza si podkady z gazy i umieszcza midzy elektrod a ciaem. (A.Z.) K kalectwo sprzone; wystpujce jednoczenie wady wrodzone lub wczenie nabyte, wymagajce szczeglnie wnikliwego i wszechstronnego podejcia w postpowaniu diagnostycznym i rehabilitacyjnym. W pediatrii znane s przypadki wystpowania u dzieci tzw. wad mnogich, ktre znacznie upoledzaj oglny rozwj i wymagaj wczesnego leczenia chirurgicznego, poczonego z rehabilitacj. Zespoy mnogich wad wrodzonych zdarzaj si u dzieci upoledzonych umysowo; poza obnion sprawnoci umysow obserwuje si anomalie w budowie ciaa i wanych biologicznie narzdw wewntrznych. Niekiedy te same czynniki etiologiczne powoduj rozmaite wspwy-stpujce zespoy wad wrodzonych, lecz jedne z nich s bardziej nasilone, a inne mniej. Wwczas gwny kierunek postpowania zespou rehabilitacyjnego nastawiony jest na podstawowe upoledzenie, cho uwzgldnia si take w programie dziaania potrzeby zwizane z dodatkowymi upoledzeniami. Wrodzone lub wczenie naby te uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego charakteryzuj si wystpujcymi w ich konsekwencji sprzonymi kalectwami. Do charakterystycznych, bardzo powanych kale-ctw sprzonych naley gucho- lepota. Jednostki dotknite tym kalectwem nie s w stanie opanowa podstawowych nawykw ycia codziennego bez specjalnego oddziaywania wychowawczego i rehabilitacyjnego. Szczeglnie zoon i wymagajc wysoko kwalifikowanych specjalistw jest metodyka ksztacenia u tych osb umiejtnoci porozumiewania si (7'. G.) kalectwo -* defekt fizyczny kanay energetyczne; naczynia krwionone i limfatyczne, ktre doprowadzaj substancje energetyczne oraz tlen do wszystkich narzdw czowieka. (A. K.) kanay informacyjne; w -> biomaszy-nie to nerwy i drogi nerwowe, ktre przekazuj informacje do i od orodkowego ukadu nerwowego, gdzie wejciami s receptory zbierajce informacje z danego rodowiska. W ukadzie dokrewnym - naczynia krwionone transportujce hormony jako noniki informacji. (A. K.) katalepsja; zniesiona zdolno wykonywania ruchw dowolnych, ze wzmoonym napiciem miniowym i objawem gibkoci woskowej (tj. dugotrwae utrzymywanie nawet bardzo nienaturalnej pozycji). K. moe wystpowa w schizofrenii katatonicz-nej (-* schizofrenia), czasem w histerii, stanach hipnotycznych, w zatruciach, po urazach mzgu i in. (Z. K., T. S.) katamneza; badania powtarzane po upywie duszego czasu, prowadzone w celu przeledzenia zmian, jakie zaistniay u badanych osb w czasie, ktry min od ostatniego badania. Jest to ponowna ocena majca znaczenie dla okrelenia efektw dotychczasowych oddziaywa i wpywu innych czynnikw na aktualny stan badanych osb. Badania katamnestycz-ne oddaj cenne usugi w rehabilitacji, pozwalajc si zorientowa w efektywnoci uytych metod postpowania. (T. G.) kat dziaania minia; kt utworzony przez lini czc punkt przyczepu minia z osi obrotu w stawie oraz lini styczn do cigna miniowego lub 107 wkien mini paskich, przechodzc przez punkt przyczepu cigna lub minia. Zob. te hipomochlion. (A. K.) kRtstav"tty; w odniesieniu do danej osi obrotu jest to warto kta zawartego pomidzy rzutami osi dugich czonw rzutowych na paszczyzn prostopad do osi obrotu (zamiast osi dugich mona przyj ukady wsprzdnych zwizane z poszczeglnymi czonami - pary biokinematycznej). (A. K.)

;,;lpicl elektryczno-wodna; fizykalny zabieg leczniczy, w ktrym prd stay, za porednictwem wody o temperaturze 34 -36 C dziaa na due powierzchnie ciaa. Zabiegi te wykonywane s w specjalnych wannach z materiau izolujcego. W cianach wanien umieszczone s na stae elektrody. K. e.-w. mog by cakowite i czciowe, tzw. czterokomorowe. Zabiegi te stosuje si w zespoach blowych wywoanych zmianami zwyrodnieniowymi krgosupa, w nerwoblach i niedowadach miniowych. (A. Z.) kpiel wodna; zabieg leczniczy wykonywany w specjalnych wannach lub przystosowanych basenach. Zalenie od wskaza w k. w. wykorzystuje si jej waciwoci fizyczne, tzn. temperatur (k. w. zimna i ciep a), lepko i cinienie. (A. Z.) kernicterus; taczka jder podstawy mzgu; wystpuje w wyniku rozpadu ciaek czerwonych krwi (he-molizy) oraz podwyszonego poziomu bilirubiny we krwi. Rozpad ten powoduje odkadanie si bilirubiny (hiperbilirubinemia) w rnych narzdach (take w skrze). Skutkiem bywa zesp porae i niedowadw poza-piramidowych, czsto wystpuje upoledzenie umysowe. Szybkie zastosowanie wymiennej transfuzji krwi, nawet u podu w onie matki, moe zapobiec ujemnym nastpstwom. K. wystkikut koczyny puje zwykle w konsekwencji konfliktu serologicznego. Zob. te czynnik Rh - niezgodno grup krwi. (T. G.) kierowanie dzieci do szkl specjalnych; stanowi zoony i trudny problem psychologiczny i pedagogiczny ze wzgldu na moliwo popeniania pomyek, ktre decyduj o losie dziecka. Podejmujc decyzj o umieszczeniu dziecka w szkole specjalnej bierze si pod uwag szereg czynnikw, spord ktrych jednym z najwaniejszych jest to, czy dziecko potrafi sprosta zadaniom, jakie stawia przed nim szkoa masowa. Obecnie kierowanie do szk specjalnych ley w gestii wojewdzkich poradni wychowawczo--zawodowych, ktre, opierajc si na specjalnych wytycznych Ministerstwa Owiaty i Wychowania, wydaj orzeczenia na podstawie bada psychope-dagogicznych i lekarskich, kwalifikujce do odpowiedniej szkoy specjalnej. Naley podkreli, e odpowiednie przepisy dopuszczaj take postpowanie rekwalifikacyjne w przypadku, gdy stwierdzi si, e istniej przesanki do tego, by dziecko ze szkoy specjalnej mogo znale si w szkole masowej o normalnym programie nauczania. Mimo stara udoskonalenia systemu kierowania do szk specjalnych wci zdarzaj si przypadki niewaciwych decyzji oraz pewnej sztywnoci w traktowaniu zasad, ktre rzdz przyjmowaniem i selekcj w szkolnictwie specjalnym. (T. G.) kierunek siy minia; styczna do cigna lub wkien miniowych przechodzca przez punkt przyczepu minia, inaczej jest to prosta, na ktrej "ley" wektor siy miniowej, przy czym grot strzaki wska zuje zwrot wektora na danym kierunku. (A. K.) kifoza modziecza -> choroba Scheuermanna kikut koczyny; obwodowy element anatomiczno-czynnociowy czci kikut koczymy dolnej oporowy koczyny pozostaej po amputacji lub w wyniku braku wrodzonego. W przypadku amputacji czci goleni za kikut uwaa si pozosta cz goleni pod warunkiem, e zachowany jest ruch w stawie kolanowym. Gdy brak jest tego ruchu, wwczas z punktu widzenia funkcji i moliwoci protezowania za anatomiczny kikut goleni traktuje si nadmiernie dugi kikut uda. Prawidowo uformowany i nie wykazujcy ogranicze ruchowych k. k. moe czciowo przej funkcj brakujcej czci koczyny bezporednio lub za porednictwem - protezy. Prawidowo uformowany, ruchomy i nie bolesny kikut stopy moe w dostatecznym stopniu spenia funkcje podprcze i umoliwia chodzenie bez protezy; rka po czciowej amputacji w obrbie palcw i po odpowiednim usprawnieniu moe by wystarczajcym

substytutem rki naturalnej. Kikuty ramienia, przedramienia, uda oraz goleni s podstawowym rdem ruchw protezy (w szczeglnoci przestrzennych i manipulacyjnych). Dziki zachowanej funkcji czucia gbokiego i powierzchniowego umoliwiaj kontrol ruchw protezy. Zob. te: kikut koczyny dolnej oporowy; miokine-plastyka Sauerbrucha; kikut osteopla-styczny Marquardta; kikut przedramienia Krukenberga. (H. G., T. M.) kikut koczyny dolnej oporowy; - kikut koczyny zdolny do osiowego podparcia masy ciaa w protezie lub bez protezy, np. kikut stepu po amputacji w obrbie jej dalszej nasady wg Syme'a. {H. G., T. M.) kikut osteoplastyczny Marquardta; dugi lub redni kikut ramienia, zagity hakowate po wykonaniu osteo tomii ktowej jego obwodowej czci. Ma zastosowanie po obustronnej amputacji w obrbie ramienia, w celu stworzenia warunkw zawieszenia na nim leja protezy i maksymalnego wy108 korzystania zakresu ruchw w stawach barkowych. (H. G., T.M.) kikut przedramienia Krukenberga; uformowany chirurgicznie substytut amputowanej rki. Plastyczny zabieg kinetyzacji kikuta przedramienia polega na rozdzieleniu obu jego koci i utworzeniu rodzaju kleszczy, rozwieranych i zwieranych za pomoc odpowiednio wykorzystanych mini zginaczy i prostownikw nadgarstka i palcw oraz mini pronatorw i supinatorw przedramie nia. Ramieniem czynnym kleszczy jest zaopatrzona^ odpowiednie minie ko promieniowa kikuta. Sprawno chwytn kikuta podnosi zachowana w jego obrbie funkcja czucia. Gwnym wskazaniem do stworzenia k. p. Krukenberga s obustronne amputacje w obrbie przedramion, szczeglnie u osb z rwnoczesnym upoledzeniem wzroku. Zob. te proteza Krukenberga. {H. G.. T.M.) kinematyka chodu; cz badania prawidowego chodu czowieka. Okrela w wielkociach ktowych pooenie poszczeglnych czci ciaa w stosunku o d siebie podczas rnych faz chodu, niezalenie od analizy sil, ktre powoduj dany ruch. (A. Z.) kinetyka chodu; cz badania prawidowego chodu czowieka okrelajca rodzaj i wielko si dziaajcych w czasie czynnoci lokomocyjnyh. Podczas chodu dziaaj na ciao siy wywierane przez cienie (tzw. siy grawitacji) oraz wytwarzane przez napicie mini pracujcych w czasie chodu (tzw. siy wewntrzne). (A. Z.) kinezyterapia; wiedza o wykorzystaniu ruchu jako rodka leczniczego. K. najczciej znajdu je zastosowanie w leczniczej rehabilitacji schorze narzdu ruchu, -cho w terapii innych narzdw jej przydatno stale si zwiksza. Systematyka k. dzieli j na trzy gwne dziay: miejscow (in109 klasyfikacja upoledzenia umysowego dywidualn), ogln i na metody kinezyterapeutyczne. Zob. te metody kinezyterapeutyczne. (A. Z.) kinezyterapia indywidualna -> kinezyterapia miejscowa kinezyterapia miejscowa; k.. indywidualna; obejmuje wszystkie lecznicze oddziaywania ruchu i rodkw pomocniczych, ktre dotycz narzdu czy miejsca, gdzie zlokalizowane jest schorzenie. Celem jej jest moliwie pene przywrcenie utraconych funkcji lub uruchomienie mechanizmw kompensacji lokalnej, ktre zastpi utracone funkcje. K. miejscowa nie oddziauje na wydolno oglnoustrojow. (A. Z.) kinezyterapia oglna; wykorzystuje do wicze zdrowe, nie objte procesem chorobowym, czci ciaa i narzdy. Jej celem jest powrt do stanu sprzed zachorowania lub uzyskanie kompensacyjnych przyrostw wszystkich skadowych wydolnoci oglnej, co w sposb zasadniczy decyduje o kocowych wynikach leczenia. {A. Z.) KIZ - Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia.

klasa minia (aktonu); parametr okrelony liczb staww, wzgldem ktrych misie moe przejawia swoje -> funkcje, np. m. smuky jest m. drugiej klasy, m. zginacz gboki palcw rki jest m. szstej klasy. {A. K.) klasyfikacja chorych ze wieym zawaem serca; podzia chorych wg wydolnoci wysikowej celem dobrania odpowiednich wicze rehabilitacyjnych i -> modelu rehabilitacji ruchowej. W pierwszych dniach i tygodniach po wystpieniu zawau u chorych nie mona stosowa prb wysikowych, ktre najlepiej ich klasyfikuj wg wydolnoci wysikowej. Dla k. ch. w tym okresie stosuje si kryteria kliniczne. -> Kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej pozwala przeprowadzi dokadn klasyfikacj, natomiast ogln klasyfikacj zaproponowaa Rada Rehabilitacyjna Midzynarodowego Towarzystwa Kardiologicznego w 1971 r. Dzieli ona chorych w okresie leczenia szpitalnego na trzy grupy: grupa l -stan lekki i nie-powikany, bez istotnych dolegliwoci i niepokojcych objaww w czasie choroby: grupa 2 - stan rednio -ciki, istotne lecz nie cikie powikania przebiegu zawau, jak: lekkie i przemijajce zaburzenia rytmu, bloki odnogi pczka przedsionkowo-komo-rowego (Hisa), blok przedsionkowo-komorowy I0, umiarkowane powikszenie sylwetki serca, niewydolno krenia dajca si wyrwna, ble dawicowe lub duszno wysikowa, albo istotne objawy psychosomatyczne w czasie rekonwalescencji; grupa 3 - stan ciki, powikania takie, jak: nawracajce komorowe zaburzenia rytmu, wysze stopnie blokw przedsionkowo-komorowych, znaczne powikszenie sylwetki serca lub utrzymujca si niewydolno ukadu krenia. Powikania w okresie rekonwalescencji : ttniak serca lub dysfunkcja minia brodawkowatego, nasilone dolegliwoci dawicowe lub duszno spoczynkowa po upywie ostrego okresu choroby. (J. -.) klasyfikacja upoledzenia umysowego; do 1968 r. posugiwano si w Polsce tradycyjn klasyfikacj u. u., obejmujc trzy kategorie: debilizm odpowiadajcy lekkiemu u. u., imbe-cylizm - redniemu i idiotyzm gbokiemu. W obrbie tych kategorii dokonywane byy jeszcze dodatkowe podziay. Obecnie, zgodnie z zaleceniami wiatowej Organiz acji Zdrowia, obowizuje nowa, czterostopniowa klasyfikacja, oparta na odchyleniu standardowym, w wynikach gwnych testw inteligencji, za pomoc ktrych klasy specjalne okrela si poziom inteligencji dzieci. Opierajc si na tej klasyfikacji okrela si: u. u. lekkie, mieszczce si w przedziale ilorazw inteligencji 52-68 i obejmujce odchylenie standardowe od -2,01 do -3,00; u. u. umiarkowane, z ilorazem inteligencji od 36 do 51 i odchyleniem standardowym od -3,01 do -4,00: u. u. znaczne, z ilorazem inteligencji od 20 do 35 i odchyleniem standardowym od -4,01 do -5,00; u. u. gbokie z ilorazem od O do 19 i odchyleniem standardowym wikszym ni - 5,00. Podkreli naley, e diagnoza oparta wycznie na kryteriach psychologicznych upoledzenia umyso wego jest niepena. W ocenie dokonywanej dla celw pedagogicznych, przy kierowaniu do zatrudnienia oraz przy umieszczaniu dzieci i modziey upoledzonej umysowo w rozmaitych placwkach leczniczych, wychowawczych i i opiekuczych, naley bra pod uwag wszystkie kryteria u. u. Zob. te kryteria upoledzenia umysowego. (T. G.) klasy specjalne; forma ksztacenia na zasadzie czciowej integracji uczniw upoledzonych. Klasy te organizowane s przy szkoach masowych, najczciej gminnych. Uczniowie kierowan i s do nich orzeczeniem Komisji Kwalifikacyjnej przy Poradni Wy-chowawczo-Zawodowej. W k. s. najwaniejsz spraw jest prawidowy dobr uczniw o podobnym stopniu kalectwa (np. lekkie lub umiarkowane upoledzenie umysowe oraz wykwalifikowany nauczyciel. K. s. nie powinny liczy wicej ni 12

uczniw i powinny by wyposaone w pomoce i rodki dydaktyczne odpowiednio do potrzeb dzieci. K. s. bior udzia w spoecznych, sportowych, kulturowych funkcjach szkoy wraz z uczniami penosprawnymi, co jest pozytywne z punktu widzenia rewalidacji. W PRL istnieje obecnie ok. 1300 k. s. przy 1;Q szkoach masowych, ktre obejmuj ponad 15000 uczniw upoledzonych. (Z. 5-.) klasy startowe inwalidw; bardziej szczegowa klasyfikacja zawodnikw wewntrz -> grupy startowej inwalidw, majca na celu ujcie w klasy osb o identycznym lub o zblionym stopniu poszkodowania, co stwarza uczestnikom w miar rwne szans we wspzawodnictwie sportowym Niewidomi (I grupa startowa inwalidw): dwie k. s. inwalidw A - obejmuje osoby zupenie niewidome (V = 0) oraz osoby z reszt wzroku w granicach 1/60 wg Snellena; B - osoby z ostroci wzroku powyej 1/60 do 1/20. Istotnym momentem decydujcym o zakwalifikowaniu kogo do k. s. inwalidw B jest zdolno wykrycia wzrokiem biaej lini i toru na czarnym tle bieni i orientowaniu si wedug niej w ruchu, co ma zasadnicze znaczenie w czasie rozgrywania takich konkurencji, jak: bieg, skoki, rzuty z rozbiegu itp., w ktrych zupenie niewidomi (k. s. inwalidw A) opieraj swoj orientacj przestrzenn wycznie na suchu. G u s i (II grupa startowa inwalidw), jedna wsplna k. s. inwalidw, obejmujca zarwno cakowicie guchych, jak i osoby z duym upoledzeniem ostroci suchu. Amputowani (III grupa startowa inwalidw), dziesi k. s. inwalidw: l -jednostronna amputacja przedramienia; 2 - jednostronna amputacja ramienia; 3 obustronna amputacja przedramienia; 4 - obustronna amputacja ramienia; 5 - jednostronna amputacja goleni; 6 - jednostronna amputacja uda; 7 - obustronna amputacja goleni; 8 obustronna amputacja uda; 9 - amputacja goleni i uda; 10 - inne amputacje zoone, np. amputacja w obrbie koczyny dolnej i grnej. Poraenia (IV grupa startowa inwalidw), osiem k. s. inwalidw. 1A 111 uszkodzenia grnego odcinka krgosupa szyjnego (wysoko 5 krgu) z niedowadem mini trjgowych ramion (do 3 w skali Lovetta); 1B - uszkodzenie rdzenia dolnego odcinka szyjnego krgosupa (wysoko 6 krgu) z zachowaniem czynnoci mini trjgowych ramion, zginaczy i prostownikw nadgarstka, lecz sab funkcj (do 3) zginaczy i prostownikw palcw; l C - uszkodzenie rdzenia w dolnym odcinku szyjnym z zachowaniem czynnych mini trjgowych ramion, zginaczy i prostownikw palcw, lecz z nieczynnymi drobnymi miniami rki; 2 -uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowego krgosupa poniej Thl do Th5 bez moliwoci czynnego balansowania tuowia w czasie siadu; 3 - uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowego krgosupa (Th6 do ThlO) umoliwiajce utrzymanie w pozycji siedzcej rwnowagi, lecz z nieczynnymi dolnymi partiami mini brzucha; 4 - uszkodzenie rdzenia odcinka piersiowo-ld -wiowego poniej ThlO do L3 wcznie, bez czynnych mini czworogo -wych uda; po polio bilans miniowy obu koczyn dolnych okrela si w punktach wg skali Lovetta; 5 - uszkodzenie odcinka ldwiowo -krzy-owego krgosupa na wysoko L4 do S2. gdzie sia mini nie przekracza 40 punktw: odrbn ocen siy mini koczyn dolnych stosuje si dla osb po polio oraz przypadkw pourazowych; 6 - uszkodzenie krgosupa poniej L 5 przy sile mini w granicach 41 -60 punktw, a w przypadku polio 36-50 punktw. Nie uczestnicz w sporcie osoby, u ktrych suma punktw testu miniowego przekracza 61 w przypadku urazw rdzenia krgowego, a powyej 51 po polio. Inni (V grupa startowa inwalidw), siedem k. s. inwalidw: l - jednostronne poraenie koczyny grnej: 2 - defor-

klimatoiogi;; macje krgosupa i klatki piersiowej (skoliozy 3 i 4); 3 - zwichnicia i usztywnienia stawu biodrowego; 4 - usztywnienia stawu kolanowego; 5 - jednostronne skrcenie koczyny dolnej o co najmniej 5 cm typu poraeniowego; 6 - spastycy; 7 - chorzy z postpujcymi zanikami mini. Upoledzeni umysowo (w kraju VI grupa startowa inwalidw), dwie k. s. inwalidw: l - upoledzenie umysowe w stopniu um iarkowanym (51 -36 I. I.) i znacznym (35-20 1.1.); 2 - upoledzenie umysowe w stopniu lekkim (67-52 1.1.). (J. D.) klatka szwedzka; - orteza korekcyjna kontrolujca staw kolanowy w paszczynie strzakowej. Jej dziaanie oparte jest na wykorzystaniu ukadu trzech si rwnolegych, przeciwdziaajcych przeprostowi kolana (H. G., T. M.) klienci pomocy spoecznej; w wskim rozumieniu s to osoby, ktre ze wzgldu na wiek, stan zdrowia, sytuacj rodzinn i materialn - w wietle obowizujcych przepisw - mog korzysta z -* pomocy spoecznej rodowiskowej czy pomocy spoecznej instytucjonalnej. S to wic przede wszystkim osoby starsze i inwalidzi I i II grupy, rodziny i osoby o przewlekych schorzeniach (grulica, alkoholizm), osoby umysowo upoledzone - w tym dzieci niedorozwinite umysowo w stopniu znacznym i gbokim. W szerszym rozumieniu klienci p. s. to wszystkie jednostki, rodziny i grupy, ktre z rnych wzgldw s lub mog by w sytuacji utrudniajcej lub uniemoliwiajcej sprawne funkcjonowanie w spoeczestwie {J. S.-P.) klimatologia; nauka o zjawiskach i procesach meteorologicznych, wykazujca prawidowo wystpowania rnych typw pogody na danym obszarze. Na klimat danego miejsca kluby seniora czy obszaru wpywaj: szeroko geograficz na, wysoko nad poziomem morza, uksztatowanie gruntu, nasonecznienie, wilgotno i ruchy powietrza. Okrelony dla danego miejsca (uzdrowiska) zestaw czynnikw klimatycznych decyduje o wpywie bodcowym lub ochronnym na organizm. (A. Z.) kluby seniora; stanowi istotn pomoc w organizacji ycia spoecznego i kulturalnego osb starszych. Poow k. s., tj. ponad 800, zorganizowa i utrzymuje Pastwowy Komitet Pomocy Spoecznej, pozostae k. s. powstay w osiedlach mieszkaniowych. przy rnych stowarzyszeniach spoecznych, zwizkach zawodowych i zakadach pracy. K. s, s miejscem spotka towarzyskich, kulturalnych i akcji samopomocy. Programy dziaalnoci k. s. s zrnicowane: jedne s miejscem, w ktrym mona napi si herbaty, porozmawia i obejrze program telewizyjny, w innych odbywaj si odczyty i pogadanki, wystawy, koncerty, organizuje si wiczenia fizyczne i wycieczki. K. s. odgrywaj w yciu osb starszych wan rol profilaktyczn, aktywizujc swych uczestnikw i uatwiajc kontakty midzyludzkie. (H. Sz.) kocowanie; stosowanie ciepych wilgotnych okadw (weniane opatrunki koce, nagrzewane w gorcej parze) do celw leczniczych, najczciej w przypadkach samoistnego poraenia 112 nerwu twarzowego i niedowadw wiotkich w chorobie Heinego i Medina oraz innych obwodowych uszkodzeniach nerww. (S. Z.-Ch.) kod Jzykowy; system znakw shii cych do przekazywania informacjil skonstruowany zgodnie z reguami'1 fonologicznymi, semantycznymi i syntaktycznymi obowizujcymi w danej grupie etnicznej. Wyrni mona k. j. stosowane przy opracowywaniu programw dla maszyn liczcych. Mona do k.

j. zaliczy symbole suchowe, graficzne lub ruchowe odpowiadajce poszczeglnym elementom jzyka potocznego. (T. G.) kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej w wieym zawale serca; suy do klasyfikacji i kwalifikacji chorych do modelu szpitalnej rehabilitacji ruchowej oraz pomaga przy ocenie wynikw rehabilitacji, zwaszcza przez ich porwnywanie (podczas stosowania innych metod). K. p. rehabilitacji szpitalnej zosta opracowany w Instytucie Kardiologii AM w Warszawie przez zesp pod kierunkiem Z. Aska-nasa. Kod ocenia w punktach osiem czynnikw fizjologicznych i patologicznych zwizanych z chorob wiecow; suma punktw okrela klas prognozy. Im wicej punk tw, tym s gorsza jest prognoza. Rozrnia si cztery klasy prognostyczne: klasa I - 6 do 11 punktw, klasa II - 12 do 17, klasa III - 18 do 22 i klasa IV - 23 do 39 punktw. Klasy 113 kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej gotnych okadw ki - koce, nagrzew r) do celw lecz w przypadkach sarr

l -- "- 0"' "J-" Jfi weniane opatrun- cztery klas vane w gorcej pa- 6 do 11 p liczych, najczciej 17, klasa oistnego poraenia IV - 23 c i ^. ypr unk III io 3

-glUJ^Ct. TS.O ignostyczne w, klasa - 18 do 2 9 punktw zroznia si i : klasa I - ; II - 12 do l 2 i klasa . Klasy I '' Tabela 2

<| Kod prognostyczny rehabilitacji szpitalnej zawau Jego

czynniki

 -v I. Wiek i pe m Kobiety A. do 59 roku ycia 3 pkt i Mczyni B. 60 i wicej lat A. do 45 lat wcznie 5 pkt 2 pkt . B. 46 do 64 lat 3 pkt C. 65 i wicej lat 4 pkt ; [I. Wywiad i choroby wspistniejce A. Otyo i/lub nadcinienie ttnicze , cukrzyca, choroby naczy obwodowych 2 pkt B. Poraenie poowicze i/lub ograniczenia narzdu ruchu 3 pkt C. Niewydolno krenia 5 pkt III. Czas trwania choroby wiecowej A. Choroba wiecowa trwajca duej ni 5 lat (z przebytym zawaem lub bez), choroba wiecowa trwajca duej ni rok, a krcej ni 5 lat (bez zawau) 2 pkt B. Choroba wiecowa trwajca duej ni rok, krcej ni pi lat z przebytym zawaem 3 pkt C. Choroba wiecowa trwajca krcej ni rok bez przebytego zawau lub zawal bez uprzedniego wywiadu o chorobie wiecowej 4 pkt D. Choroba wiecowa trwajca krcej ni rok z przebytym zawaem 5 pkt IV. Leczenie choroby wiecowej A. Nie leczony mimo dolegliwoci 2 pkt B. Leczony niesystematycznie mimo dolegliwoci 3 pkt C. Leczony systemat ycznie 4 pkt V. Sprawno czynnociowa przed zawaem A. Aktywno ograniczona do sporadycznych umiarkowanych wysikw 2 pkt B, Aktywno ograniczona do bardzo maych wysikw (wynikajcych z potrzeb ycia codziennego) 3 pkt C. Aktywno ograniczona ba rdzo (tryb ycia siedzcy, chory jest zdolny do samoobsugi) 5 pkt VI. Posta zawau A. Bezblowa 2 pkt B. Zaburzenia rytmu: rytm wzowy i/lub blok odnogi przemijajcy, napadowe migotanie lub trzepotanie przedsionkw, czste pobudzenia przedwczesne 3 pkt C. Wstrzs, obrzk puc oraz cikie zaburzenia rytmu, czstoskurcz komorowy, blok cakowity 5 pkt VII. Niewydolno wiecowa A. Ble wiecowe emocjonalne i/lub wysikowe trwajce ponad 20 minut 2 pkt B. Ble spoczynkowe do 20 minut 3 pkt C. Ble spoczynkowe ponad 20 minut 5 pkt VIII. Niewydolno krenia

A. Wzgldna (np. tachykardia) 2 pkt B. Jawna (np. powiks/cnie wtroby, obrzki, zastj w pucach) 5 pkt ^ " Encyklopedyczny stownik rehabilitacji kod prognostyczny rehabilitacji uzdrowiskowej i H kwalifikuj do - in^^"i" ' i II kwalifikuj do -> modelu A rehabilitacji szpitalnej ruchowej, klasy III i IV do -+ modelu B rehabilitacji szpitalnej ruchowej. Posugiwanie si kodem polega na wybraniu z kadego czynnika jednej cechy, odpowiadajcej badanemu pacjentowi z przypisan ocen punktow, lub niewybraniu adnej wartoci punktowej, jeli stan chorego w zakresie ocenianego czynnika by prawidowy; stany prawidowe nie s punktowane. {J. L.) kod prognostyczny rehabilitacji uzdrowiskowej; zespoy objaww, wg ktrych chorzy po leczeniu szpitalnym zawau serca s podzieleni na klasy, odpowiadajce rnym -> modelom rehabilitacji uzdrowiskowej ruchowej pozawalowej. Do klasy J zalicza si chorych w dobrym stanie oglnym, zdolnych do samoobsugi w peni uruchomionych, bez zaburze rytmu, bez cech niewydolnoci wiecowej i ukadu krenia. Do klasy II zalicza si chorych w dobrym stanie oglnym, w peni uruchomionych, bez przyspieszonego ttna w spoczynku z dopuszczaln pojedyncza heterotopi (w spoczynku do 6 na minut, a podczas spaceru do 4 na 20 ewolucji serca), z jednego orodka komorowego lub nadkomorowego, z przejciowymi, sporadycznymi, krtkotrwaymi (1-3 min) blami wiecowymi ustpujcymi samoistnie lub natychmiast po zayciu nitrogliceryny i nie wystpujcymi w czasie wicze fizycznych. Chory musi by wydolny kreniowe bez potrzeby stosowania lekw lub najwyej po okresowo stosowanych, podtrzymujcych dawkach giikozydw nasercowych. Do klasy III zaliczani s chorzy w do dobrym stanie ogl nym, zdolni do samoobsugi, uruchomieni, w okresie wzgldnej wydolnoci wiecowej (o -kresowo wystpujce ble emocjonalne, wysikowe i sporadycznie spoczynkowe) i krenia oglnego, otrzymujcy pene dawki preparatw naparstnicy i rodki moczopdne. Do klasy IV zalicza si chorych w rednim stanie oglnym, zdolnych do samoobsugi wynikajcej z podstawowych potrzeb ycia codziennego, nie w peni uruchomionych, z objawami jawnej niewydolnoci wiecowej lub krenia, wykazujcych liczne lub cikie zaburzenia rytmu. Chorzy z klasy I kwalifikuj si do modelu Ag rehabilitacji uzdrowiskowej, za chorzy z klasy II do modelu B,,. Chorzy z klasy III kwalifikuj si do ograniczonych wicze indywidualnych, za chorzy klasy IV nie mog w ogle bra udziau w wiczeniach ruchowe; rehabilitacji uzdrowiskowej wiczenia ruchowe tej grupy mieszcz si w granicach wyznaczonych dla rehabilitacji szpitalnej. K. p. rehabilitacji uzdrowiskowej pozwala na ogln klasyfikacj chorych, za klasyfikacj szczegow do wicze przeprowadza si na podstawie prb wysikowych {J. L.) kolagenozy; grupa chorb tkanki cznej o nieznanej etiologii, ktrych wspln cech s zmiany zwyrodnieniowe w tkance cznej ze zwyrodnieniem wkien kolagenowych oraz nadmierna autoimmunizacja ustroju z przesuniciem frakcji biakowych w surowicy krwi (dysgammaglobuline-mia). Do najwaniejszych k. nale: guzkowe zapalenie ttnic, liszaj rumieniowaty. zapalenie skrnominiowe. sklerodermia i choroba gocowa. Niektre z k. odznaczaj si du podatnoci na leczenie immunosupre -syjne (np. zapalenia skrnominio -wego). {S. Z.-C/i.) kolano kolawe; genu raigum; trwale odchylenie osi podudzia (powyej 10 ) wzgldem osi uda na zewntrz. Niewielkiego stopnia jest zjawiskiem fizjologicznym, zwaszcza u kobiet 115 Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia

szersza miednica!. Zni>]fc7tt>i^..;..- . (szersza miednica). Znieksztacenie wystpuje zwykle obustronnie, nadajc koczynom dolnym charakterystyczny ksztat litery X. Czynnikiem wywoujcym mog by: paskostopie, a zwaszcza stopy pasko-kolawe. przykurcz biodra w pozycji przywie-dzenia, krzywica, przebyty stan zapalny stawu kolanowego, le wygojone zamanie, zwaszcza bliszej nasady piszczeli i dalszej nasady koci udowej. U dzieci s krzywienie moe narasta, gdy przyrodkowy odcinek chrzstki nasadowej wytwarza (zgodnie z prawem Wolffa-Delpecha) wicej koci ni odcinek zewnetryn v lu^ -rot-i-niach w pozycji siedzcej (R. S.) komfort pracy; caoksztat warunkw otoczenia stworzonych rk czowieka, ktre warunkuj maksymalnie dobre samopoczucie. Na k. p. wpywa: odpowiednie owietlenie pomieszczenia pracy, waciwa temperatura na stanowisku roboczym (powietrze o waciwej wilgotnoci, wymiana zuytego powietrza), brak haasu, optymalna przestrze dla rk i ng na stanowisku roboczym, blisko w. c., umywalni itp., kcik wypoczynkowy w pobliu stanowiska roboczego, odpowiednie plastyczne ro-wia-'""1-- " -' - ..^^,^-_yiiRuwy w . "..... ^w.^^i-na; wiece) KOCI ni pobliu stanowiska roboczego, odpoodcinek zewntrzny. Moe to by przy- widnie plastyczne rozwizanie caoci czyn niedorozwoju kykcia zewntrz - wntrza, w ktrym znajduje si pranego i wystpienia nawykowego zwich- cewnik. To ostatnie wymaganie od-niecia rwi-.i-; u/ i - nonie komfortu pracy rni si od poprzednich. Mieci w i" "' - --'-' .^_ ...Jnriti Acwiiirz-nego i wystpienia nawykowego zwich- ^,..."p^...^ uu-nicia rzepki. W leczeniu trzeba nonie komfortu pracy rni si od uwzgldni czynniki etiologiczne (znie- poprzednich. Mieci si w nim problem ksztacenie stopy, krzywica, stan za- estetyki wntrz i form przemyslo-Dalnv ifn i ro-". -;- wych - nazywany architektur wntrz przemysowych. (Z. ;V.) Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia (KIZ); zesp specjalistw dziaajcy w ramach -> Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, ktrego zadaniem jest orzekanie o inwalidztwie dla celw rentowych, rehabilitacji zawodowej i innych. Komisj tworz: 2 lekarze, przedstawiciel wydziau zdrowia i opieki spoecznej zajmujcy si rehabilitacj zawodow oraz przedstawiciel Zakadu Ubezpiecze Spoecznych. KIZ dziaa na 2 szczeblach: jako komisja obwodowa i wojewdzka. Zadaniem komisji wojewdzkiej jest rozpatrywanie odwoa od decyzji obwodowych KIZ. Do zada KIZ naley rwnie kontrolowanie zakadw pracy pod wzgldem: a) prawidowoci zatrudniania inwalidw (zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami lekarskimi: b) oliwoci dalszego zafni^"'""-" :^ ",-". ^..yi^n^nc (znieksztacenie stopy, krzywica, stan zapalny itp.). Dy si wic do usunicia lub zmniejszenia wadliwego ustawienia biodra, kolawoci stp. odcienia kolan - przez zmniejszenie nadwagi ciaa, wyczenia pozycji rozkrocznej z zabaw i wicze, podwyszenia przy rodkowego brzegu stopy za pomoc wkadki lub podwyszenia od .tej strony obcasa. Niekiedy stosuje si aparaty redresujce (zwaszcza na noc). W okresie pnym, w znieksztaceniu utrwalonym - stosuje si leczenie operacyjne (osteotomie korekcyjne). {J. A.) kolumna do wicze oporowych z aweczk tapicerowan; przeznaczona jest do wicze oporowych w pozycji stojcej, siedzcej i lecej przodem i tyem. Na urzdzeniu tym stosowa mona wiczenia oporowe dla krgosupa. brzucha, karku, koczyn grnych, koczyn dolnych a do wycigw wcznie. Jest to proste rusztowanie z kompletem bloczkw i obcinikw. dajcych moliwo dawkowania oporu wzdu pionu; tapicerowan aweczk wykorzystuje si przy wicze-

moliwoci dalszego zatrudnienia inwalidw (typowanie stanowisk pracy odpowiednich dla inwalidw); c) opieki rehabilitacyjnej i socjalnobytowej kompensacja nad zatrudnionymi inwalidami. Zob. tez grupy inwalidw. (T. M.) kompensacja; zoony proces dokonujcy si w ustroju, zmierzajcy do wyrwnania jego brakw, zastpienia czynno ci uszkodzonych narzdw i przystosowania si do rodowiska w warunkach morfologicznych i czynnociowych schorze lub urazw. Procesy kompensacyjne polegaj przewanie na odtwarzaniu czynnoci caego narzdu ruchu lub poszczeglnych jego czci za pomoc rodkw zastpczych organizmu ludzkiego. Wyrwnanie zaburze czynnociowych przebiega na drodze odruchowo-warunkowej, w cisym powizaniu z dziaaniem analizatora kinestetycznego, ktrego podstaw dziaania jest jednak konieczno staego dopywu bodcw d o- rodkowych. Zakres kompensacji uszkodze ukadu nerwowego zaley od: l) stopnia dojrzaoci uszkodzonej struktury (uszkodzenie struktur niedojrzaych, np. w mzgu dziecicym, narusza rwnowag wielu ukadw i jest szczeglnie trudne do skompensowania): 2) stopnia zrnicowania uszkodzonej czynnoci (najtrudniej podlegaj k. czynnoci najwyej zrnicowane. np. precyzyjne ruchy palcw rk); 3) stopnia zlokalizowania czynnoci w morfologicznie odrbnych strukturach ukadu nerwowego (najatwiej niektre zoone czynnoci psychiczne realizowane dziki integracyjnej funkcji caej kory mzgu, najtrudniej - czynnoci okrelonych u -kadw swoistych zarwno kory mzgu. jder podstawy, jak i rdzenia); 4) wielkoci i lokalizacji ogniska chorobowego w ukadzie nerwo wym (k. jest tym wiksza, im mniejsze jest ognisko chorobowe i na im bardziej rozlegym podou anatomicznym danej czynnoci zlokalizowane; najwiksza w okolicy kory mzgu). W obrbie narzdu ruchu k. mog zosta objte zaburzenia dynamiczne, statyczne lub formy mieszane, a take ubytki anatomiczne, upoledzenie czucia, zaburzenia rwnowagi itp. Rozrnia si dwa typy k. zaburze dynamicznych. K. bezporednia nastpuje przez zastpienie si mini siami dziaajcymi tak samo lub podobnie. zazwyczaj w bliskim ssiedztwie. K. porednia wystpuje wtedy, kiedy uszkodzeniu ulega caa grupa mini i nie ma si dziaajcych podobnie. Polega ona na zastpieniu ruchu niemoliwego do wykonywania ruchem bd ruchami najbardziej uytecznymi do wykonania zamierzonej czynnoci. K. zaburze statycznych dotyczy najczciej zagi osiowych koczyn dolnych lub krgosupa albo skrcenia jednej z koczyn. Jest ona objawem ruchu ortostatycznego, ktry zapewnia pionowe ustawienie ciaa przez umieszczenie rodka cikoci ciaa onad p paszczyzn podparcia. W tym przypadku dochodzi do tworzenia i utrzymania przeciwwygi w odcinkach ssiednich, dostatecznie ruchomych. Na przykad czynnociowe skrcenie jednej z koczyn wskutek zagicia osi, moe zosta wyrwnane przez koskie ustawienie stopy w stawie skokowo-goleniowym. K. za burze mieszany c h s taty czno-dy n a-micznych stwarza najwiksze trudnoci zarwno choremu, jak i zespoowi leczcemu. W niektrych przypadkach k. moe wywoa szereg niekorzystnych zmian w ustroju przez nadmierne obcienie ukadu krenia oraz odcinkw kompensacyjnych. Czasem odtworzenie czynnoci zastpczych, niefizjologicznych, obcia w znacznej mierze rwnie i inne narzdy. a zwaszcza narzdy zmysw i psychik czowieka. Znaczne moliwoci kompensacy jne wi si z plastycznoci analizatora kinestetycznego. Plastyczno ta jest zdecydowanie 117 wiksza u dzieci, co pozwala liczy u nich na korzystniejszy rozwj mechanizmw kompensacyjnych. W celu uniknicia wytworzenia si

nieprawidowych stereotypw, zwaszcza dynamicznych, k. nie powinna przebiega samoistnie, lecz musi by kierowana. Jakkolwiek moliwoci kompensacyjne zale od wielu czynnikw (rozlego uszkodzenia, jego przyczyna, wiek chorego i oglny stan pozostaych narzdw), to znaczna rola przypada jakoci uruchomionych mechanizmw wyrwnawczych, pod wpywem waciwych metod leczenia, systematycznego leczniczego usprawniania, odpowiedniego zaopatrzenia ortopedycznego, bd te przeprowadzonych operacji. Wyniki s jednak nietrwae i wymagaj podtrzymania na drodze systematycznego treningu. (Z. N., S. Z.-Ch.) kompensacja kognitywna -> kompensacja poznawcza kompensacja percepcyjna; rodzaj -> kompensacji wystpujcy u niewidomych i guchych, polegajcy na podniesieniu poziomu sprawnoci ca ego procesu percepcji (spostrzegania) w zwizku z brakiem lub znacznym ograniczeniem jednego ze zmysw (wzroku u niewidomych lub suchu u guchych). W tym przypadku udoskonaleniu podlega cay ich system percepcji, tworzcy zintegrowan i wzajemnie uwarunkowan cao. Dziki temu zachowane zmysy nabieraj dla niewidomych i guchych nowego znaczenia i wartoci, albowiem potrafi oni spostrzega w otoczeniu takie cechy przedmiotw i zjawisk oraz ich rnice, ktrych nie spostrzegaj osoby widzce i syszce. M. Grzegorzewska stara si wyjani zjawisko k. p. za pomoc teorii Pawiowa o wyszych czynnociach nerwowych, a zwaszcza tzw. dynamicznych ukadw strukturalnych, umiejscawiajc je kompensacja werbalna w sferze psychologicznej, a nie fizjologicznej. Zob. te kompensacja poznawcza. {T. M.) kompensacja poznawcza; rodzaj kompensacji wystpujcej u niewidomych i guchych, polegajcy na przejciu utraconej lub uszkodzonej funkcji jednego zmysu (wzroku u niewidomych i suchu u guchych) przez pozostae. Istniej rne teorie starajce si wyjani to zjawisko. Zob. te: kompensacja percepcyjna, kompensacja sensoryczna. {T. M.} kompensacja sensoryczna; dawna teoria starajca si wyjani wysz sprawno zachowanych zmysw u niewidomych i guchych, na sku tek braku lub uszkodzenia jednego ze zmysw (wzroku u niewidomych i suchu u guchych). W przeciwiestwie do teorii -> kompensacji percepcyjnej teoria k. s. przyjmowaa, e udoskonaleniu podlegaj funkcje receptorw, a wic cz obwodowa narzdw zmysw . Wyniki bada eksperymentalnych nie potwierdziy susznoci tej teorii. (T.M.) kompensacja sowna -> kompensacja werbalna kompensacja spostrzeeniowa - kompensacja percepcyjna kompensacja werbalna; forma kompensacji wystpujca u osb z defektem wzroku (- niewidomych i -> niedowidzcych). Polega ona na zastpowaniu funkcji brakujcego lub uszkodzonego narzdu wzroku poprzez intensywniejsze wykorzystanie funkcji poznawczej mowy (sw), w celu uzyskania informacji o przedmiotach i zjawiskach z otaczajcego wiata na podstawie opisu, wyjanie, instruktau. W ten sposb sowa s nonikiem takich samych treci poznawczych, jakich widzcym dostarcza wzrok. K. w. moe stanowi: l) uzupenienie informacji uzyskanych przez osoby z defektem wzroku za pomoc pozokompleksowa ocena zdolnoci do pracy inwalidw 118 staych zmysiw; 2) zastpienie informacji, ktre czowiek widzcy uzyskuje za pomoc wzroku, informacjami przekazanymi werbalnie (sownie). {T. M.} kompleksowa ocena zdolnoci do pracy inwalidw -> ocena zdolnoci do pracy inwalidw kompleksowoci zasada -> zasada kompleksowoci

kompleksy w psychoanalizie; swoiste pojcia wprowadzone przez C. G. Junga do psychoanalizy, wskazujce na silny wpyw spychanych przez jednostk w podwiadomo myli przey, i na aktualne postpowanie i przeywane konflikty. Jung wprowadzi pojcie oglnej energii psychicznej w miejsce energii psychoseksualnej {libido), opisywanej przez Freuda. Podobnie jak Freud. Jung przypisywa rol kompensujc i komplementarn opisywanym przez siebie kompleksom w rozwoju ego. Z wielu typw kompleksw, o jakich wypowiadaj si psychoanalitycy, do najczciej analizowanych naley kompleks Edypa, pojawiajcy si u dziecka okoo 3-4 lat, gdy obraz matki jako osoby mu najbliszej zaczyna nabiera innego charakteru. Dziecko odkrywa, e nie jest jedyn osob wok ktrej skupia si zainteresowanie matki, e ojciec odgrywa istotn rol i jest postaci znaczc w rodzinie. Dziecko jest zmuszone dzieli si matk z ojcem i na tym tle rodzi si kompleks Edypa, w ktrym ojciec zaczyna by traktowany jako, rywal, jeli chodzi o zdobywanie wzgldw matki. Znane s take inne kompleksy odnoszce si do wyjaniania osobowociowych mechanizmw rnego typu zachowa. Z bardziej popularnych mona wymieni: kompleks Herostratesa, kompleks Diany i in. {T. G.) komputeryzacja w rehabilitacji; wykorzystanie systemu automatycznego analizowania danych uzyskanych w diagnozie za pomoc zakodowanych informacji. Komputeryzacja w r. odgrywa istotn rol w duych placwkach. gdzie konieczne jest zajmowanie si jednoczenie wieloma rnorodnymi danymi zwizanymi z diagnoz, terapi, protezowaniem, badaniami dodatkowymi itp. Cyfrowe maszyny liczce z odpowiednio przygot-wanymi programami uatwiaj szybkie dokonywanie analizy informacji i pozwalaj prowadzi powane prace badawcze. (T. G.) komunikacja bezsowna; porozumiewanie si bez uycia skodyfikowanych form jzykowych w potocznym rozumieniu tego sowa. K. b. wystpuje w wiecie zwierzt, dla ktrych w obrbie okrelonego gatunku istnieje szereg sygnaw oznaczajcych wane dla ycia sytuacje. K. b. towarzyszy aktom sownego porozumiewania si jako skadnik dodatkowy, odgrywajcy jednak istotn rol w procesie komunikowania si. U dzieci w wieku przedszkolnym k. b. stanowi do czst form przekazywania informacji, wiadczc o duym adunku emocjonalnym. Na k. b. skada si bogaty repertuar gestw, postaw ciaa, mimiki, zachowa, z czego nie zawsze zdaje si w peni spraw. Ta forma porozumiewania si ma due znaczenie dla przekazywania informacji wrd guchych i tych wszystkich, ktrzy maj trudnoci w ekspresji sownej. {T. G.) komunikacja totalna; porozumiewanie si osb guchych wykorzystujce wszelkie dostpne rodki zarwno wchodzce w zakres mowy ustnej, j ak migowe), obejmujce ekspresj gsiow, rne formy kodw manualnych, pismo, symbole graficzne. Tendencje do propagowania k. t., zapocztkowane w USA, rozpowszechniy si w wielu krajach i wpyny 119 m. in. na modyfikacj programw w szkoach dla guchych. (T. G.) konfabulacja; zesp zaburze w myleniu polegajcy na tworzeniu zmylonych treci, obserwowany w przebiegu niektrych schorze psychicznych. K. czy si z tendencjami do opowiadania fantastycznych, niepraw-dziwyoh faktw, wystpuje cznie ze skonnociami perseweracyjnymi: obserwowana m. in. w psychozie alkoholowej Korsakowa. {T. G.) konspekt wicze; zapis kadej jednostki terapeutycznej prowadzonej w dziale kinezyterapii oglnej. Dotyczy przede wszystkim wicze oglnokondycyjnych i wicze w wodzie. Skada si z czci wstpnej i szczegowej. W czci wstpnej naley okreli cel, jaki zamierza si zrealizowa w danej jednostce. Dodatkowe informacje to liczebno grupy, miejsce wicze, czas ich trwania, przybory i przyrzdy uyte do realizacji celu oraz nazwisko prowadzcego. Cz szczegowa zawiera

kolejno wicze, ich dokadny opis oraz liczb powtrze kadego wiczenia. Kolejno wicze musi by dobrana zgodnie z celem wicze i oglnymi zasadami budowy konspektu. (A. Z.) kontrola ortotyczna ruchw w stawach koczyny; kontrola ruchw polegajca na: mechanicznym ograniczeniu ich zakresu, cakowitym ich wyczeniu, wspomaganiu lub zastpowaniu si miniowych w realizacji ruchw, stwarzaniu mechanicznych oporw dla mini anta gonistw, elektrycznym pobudzaniu, pozbawionych dopywu bodcw fizjologicznych, grup miniowych zdolnych do czynnego skurczu. (H. G., T. M.) kocwka wyspecjalizowana protezy koczyny grnej; przyrzd czsto w postaci narzdzia, przeznaczony do wykonania cile okrelonych czynnoci, umieszczony na obwodowym kortykoterapia kocu protezy koczyny grnej. Rozrnia si k. w. protezy koczyny grnej czynne i bierne. Czynne odznaczaj si ruchami roboczymi, do ktrych realizacji wykorzystuje si -> rdo energii protezy koczyny grnej: nie speniaj tego warunku bierne. Przykadami k. w. protezy koczyny grnej s: uchwyt spawalniczy, kocwka do pisania na maszynie, noyczki, widelec itp. {H. G., T. M.) koordynacja ruchu; wspdziaanie fizjologicznych mechanizmw nerwowych zapewniajce wykonanie zadania ruchowego zgodnie z programem ruchu. Sprowadza si to do caociowego sterowania ruchem na rnych poziomach orodkowego ukadu nerwowego. Szczeglnie istotn rol w k. r. spenia mdek. {A. K.) korelacja; zaleno wystpujca midzy poszczeglnymi cechami (zmiennymi), dajca si wyrazi w postaci liczbowego wspczynnika zwanego wspczynnikiem k. Gwna koncepcja k. opiera si na zaoeniu, e istniej zalenoci midzy wieloma cechami wystpujcymi u istot ywych, mieszczcymi si zarwno w kategorii cech fizycznych, jak i psychicznych. Istnieje wiele rnych sposobw obliczania wspczynnikw k., z ktrych najbardziej znanymi s opracowane przez Ch. Spearmana (1904), K. Pear-sona (1896). G. U. Yule'a (1907). \ (T. G.) kortykoterapia; steroidoterapia; stosowanie w celach terapeutycznych lekw pochodnych grupy hormonw kory nadnerczy - glikokortykoidw. Leki te (hydrokortyzon, Enkorton" i wiele innych) wykazuj silne dziaanie przeciwalergiczne i przeciwzapalne. Znosz skurcz mini gadkich i obrzk wywoany mechanizmem alergicznym. Zmniejszaj jednak poza tym ogln odczynowo ustroju, w tym mechanizmy obronne przeciwbakteryjne i kostka do nauki alfabetu Braille'a 12ft| przeciwwirusowe. Mog wywoa inne niepodane dziaania uboczne. W leczeniu przewlekym powinny by stosowane wycznie przez lekarzy specjalistw. (J. J.) kostka do nauki alfabetu Braille'a; kubarytm nastawny; szecian o wymiarach 30 x 30 mm, podzielony na trzy rwne czci poczone tak, e mona je wzajemnie wzgldem siebie obraca wok wsplnej osi. Na trzech ciankach poszczeglnych czci szecianu znajduje si jeden lub dwa wypuke "punkty". Czwarta cianka jest "pusta", czyli gadka. Odpowiednie ustawienie trzech cz ci kostki umoliwia uoenie "litery" szecio -punktowym alfabetem Braille'a. (R. S.) kostnienie pozastawowe neurogcnne: procesy przeksztacania okoostawowych tkanek mikkich w tkank kostn, obserwowane gwnie w przypadkach niedowadw po cikich urazach rdzenia krgowego, czaszki i pnia mzgu. Jedna z przyczyn wczesnego powstawania utrwalonych przy-kurczw stawowych. Patomechanizm zmian nie jest jasny. (S. Z.-Ch.)

kosz biodrowy; l) odpowiednik -> leja kikutowego protezy koczyny w -* protezie koczyny dolnej. Obejmuje miednic, stwarzajc podparcie masy ciaa pod guzem kulszowym po stronie amputowanej koczyny i stabilizuje protez na miednicy. W przypadku amputacji koczyny dolnej wraz z czci miednicy podpiera mas ciaa pod ukami ebrowymi i podtrzymuje trzewia po stronie amputowanej czci miednicy. czy si z czci udow protezy za porednictwem -> stawu biodrowego protezy koczyny dolnej; 2) cz konstrukcji obejmujca miednic w - ortezie koczyny dolnej stabilizujcej staw biodrowy lub w ortezie tuowia. {H. G., T. M.) koszykwka na wzkach; gra zespoowa dla osb z uszkodzeniem rdzenia krgowego (- grupa startowa inwalidw IV), poruszajcych si na wzku; udzia dwch druyn liczcych po dwunastu zawodnikw, z ktrych piciu w czasie gry moe jednoczenie przebywa na boisku. Druyn na boisku stanowi zawodnicy, ktrych suma punktw obliczona w oparciu o stopie poszkodowania jest nie wysza ni 14. Podstaw oceny jest miejsce uszkodzenia rdzenia krgowego oraz stopie niedowadu koczyn dolnych, tak wic: a) ThlO i powyej z kompletnym poraeniem koczyn dolnych - l punkt; b) ThlO i powyej z niekompletnym poraeniem koczyn dolnych - 2 punkty: c) poniej ThlO z kompletnym poraeniem koczyn dolnych - 3 punkty; d) poniej ThlO z niekompletnym poraeniem koczyn dolnych - 4 punkty; e) uszkodzenie ogona koskiego - 5 punktw. Punkty musz by zaznaczone na wzku zawodnika obok numeru startowego. Kryteria oparte o > klasy startowe inwalidw maj na celu wprowadzenie do gry zawodnikw z cakowitym poraeniem koczyn dolnych. K. na wzkach ma szczeglne wartoci rehabilitacyjne - podnosi sprawno w poruszaniu si, przystosowuje inwalid do dziaania w rnych sytuacjach, stanowi pasjonujc rozrywk, wzmaga kompensacj, podnosi ogln kondycj itp. {J. D.) koturn; zewntrzna, pogrubiona znacznie warstwa podeszwy buta, w celu wyrwnania skrcenia koczyny lub w innych celach, np. kosmetycznych. (H. G.. T. M.) krenie mzgowe; samoregulujcy si, sprzony zwrotnie z kreniem oglnoustrojowym, system staego przepywu krwi przez naczynia mzgowe, zapewniajcy czynno orodkowego ukadu nerwowego. Dopyw krwi nastpuje - przez dwie pary 121 duych ttnic (szyjnych i krgowych), ktre czc si w mzgu w tzw. koo ttnicze zapewniaj gwny ukad krenia obocznego. (S. Z.-Ch.) kretynizm; matoectwo; wrodzona niedoczynno tarczycy poczona z obnieniem napicia miniowego oraz upoledzeniem umysowym, przekazywana przez dziedziczenie recesywne. Osoby z k. charakteryzuj si specyficznymi cechami budowy ciaa, maym wzrostem, zaburzeniami w rozwoju psychoruchowym, opnieniami w rozwoju koca. Leczenie mao skuteczne, natomiast niezbdnejest wczesne zapewnienie rehabilitacji celem uzyskania podstawowej niezalenoci yciowej, ktra je st ograniczona z powodu upoledzenia umysowego (T. (i.) krczszyi; wadliwe ustawienie gowy z przymusowym skrceniem i pochyleniem ku jednemu barkowi oraz jednoczesnym zwrceniem twarzy w stron przeciwn.l i ku ar/e. (./, A'.) k rcz szyi kurczowy; zesp ruchw mimowolnych, w obrbie misni szyi, pojawiajcych si co kilka, kilkanacie sekund, o nieznanej etiologii. Przebieg najczciej stacjonarny, niekiedy z samoistnym wycofywaniem si objaww po pewnym czasie. Leczenie zachowawcze mao skuteczne. W cikich przypadkach - operacyjne (radikulo-tomia, zabiegi stereotaktyczne na ukadzie pozapiramidowym). Stosuje si psychoterapi oraz wiczenia ruchowe z wykorzystaniem agodzcego wpywu indywidualnie dobranych bodcw czuciowych, kinestetycznych i zmy sowych. (.7. K.}

krcz szyi wrodzony; zaburzenia rozwojowe mini szyi (moliwo -razu u okooporodowego) ze skrceniem i zwknieniem (w pniejszym okresie) minia mostkowo -obojczykowo--sutkowego. Rzadziej, jest nastpstwem zaburze rozwojowych krgosukrgozmyk pa szyjnego (zrosty czciowe i cakowite krgw, plkrgi). Leczenie: we wczesnym okresie - gimnastyka, masa, rozciganie skrconych mini. W ciszych przypadkach (od 2 roku ycia) - operacyjne (przecicie przyczepw przykurczonego minia) z nastpnym unieruchomieniem w konierzu ortopedycznym zapewniajcym korekcyjne ustawienie gowy. Jednoczenie prowadzi si wiczenia czynne. autokorekcj. (J. K.) krgle; gra rekreacyjna i sportowa, w zalenoci od potrzeb i moliwoci uczestnikw uprawiana w formie wspzawodnictwa indywidualnego bd zespoowego, dostpna dla inwalidw we wspzawodnictwie z osobami penosprawnymi (fizycznie) lub wewntrz okrelonej -> grupy startowej inwalidw. Krglarstwo stanowi cenne uzupenienie programu rekreacji fizycznej inwalidw w zamknitych orodkach rehabilitacyjnych, opiekuczych i leczniczych, poniewa mona je uprawia take na wolnym powietrzu na torach nie odpowiadajcych oficjalnym przepisom gry w k. Jest dostpne wszystkim prawie rodzajom inwalidztwa, a przepisy mog by dostosowane do istniejcych warunkw urbanistycznych i terenowych. (./. /).) . krgozmyk; spondylolisthesis; przesuwanie si V, IV. rzadko III krgu ldwiowego ku przodowi w stosunku do krgu pooonego niej lub koci krzyowej. Przemieszczenie znacznego stopnia moliwe jest po przerwaniu cigoci uku (spondylolysis). Przerwanie to nastpuje najczciej u podstawy grnego wyrostka stawowego. Nie ma jednolitego pogldu, czy ma ono charakter zamania z przecienia, czy te zaburzenia kostnienia, predysponujcego do tego schorzenia. Najczciej wyrnia si cztery stopnie przemieszczenia: l) do 1/4 szerokoci trzonu; krg przejciowy 2) o poow trzonu; 3) do 3/4 trzonu; 4) cakowite. Schorzenie moe trwa latami bez narastania przemieszczenia i bez wyraniejszych dolegliwoci. Niekiedy wystpuj ble okolicy ldwio -wo-krzyowej. nasilajce si w czasie cikiej pracy, wysikw, dwigania ciarw. Mog niekiedy wystpowa zaburzenia neurologiczne zwizane z uciskiem bd nacigniciem korzeni. Leczenie czsto nie jest potrzebne, a k. wykrywany jest przypadkowo. W razie wystpowania okresowych dolegliwoci stosuje si rodki przeciwzapalne. przeciwblowe, ogranicza aktywno fizyczn, a zwaszcza dwiganie ciarw. W przyp adku postpujcego zelizgu trzonu, ktry przebiega ze znacznymi dolegliwociami blowymi, bd te zaburzeniami neurologicznymiwskazane jest leczenie operacyjne, polegajce na usztywnieniu krgosupa w miejscu krgozmyku z dostpu przedniego (pozaotrzewno-w'ego lub przezotrzewnowego), tylnego (rnymi technikami) bd przedniego i tylnego. {J. K.) krg przejciowy; vertehra transitiw. graniczny krg poszczeglnych odcinkw krgosupa, upodabniajcy si do ssiednich krgw lecych wyej lub niej. Na przykad: I krg ldwiowy upodabnia si do krgw piersiowych, ma par. zwykle szcztkowych, eber (torakalizacja lub dorsalizacja krgu L) ). Ostatni krg piersiowy moe by pozbawiony eber i przyjmuje wygld krgu ldwiowego (lumbalizacja Thi^). Osta tni krg ldwiowy moe czciowo lub cakowicie zrasta si z koci krzyow (sakralizacja 1-5). Jeli pierwszy czon koci krzyowej nie jest z ni zronity, a tylko poczony stawami i ma wyrostki poprzeczne, mwi si o lum-balizacji S]. Ostatni krg szyjny moe mie par eber szyjnych lub pojedyncze ebro szyjne (torakalizacja 7).

122 Zmiany dotyczce tylko jednej strony krgu nazywamy hemilumbalizacj, hemisakralizacj. hemidorsalizacj. (J. K.) krioterapia; zastosowanie zimna w celach leczniczych, najczciej w leczeniu zespow blowych i spastycz-noci mini (zimne kpiele lub okady, pocieranie lodem, spryskiwanie chlorkiem etylu). {S. Z.-Ch.) krta, wycicie; laryngectomia: usunicie krtani z powodu toczcych si w niej procesw chorobowych, najczciej nowotworowych. Osoby po w. k. trac zdolno posugiwania si gosem i wymagaj systematycznego postpowania rehabilitacyjnego- majcego na celu wytworzenie zdolnoci zastpczej w postaci tzw. gosu przeykowego, wzmocnienia podparcia oddechowego dla artykulacji. (7'. G'.) krwiaki mzgowe; wyranie odgraniczone zlewisko krwi wynaczynionej do szczelin tkankowych mzgu lub miszu mzgu (k. rdmzgowy). bd te do jam czaszki (k. nad-lub podoponowy), spowodowane krwotokiem pourazowym lub samoistnym. Kliniczne objawy k. szybko narastajcy -> zesp wzmoonego cinienia rdczaszkowego, podobnie jak w - guzach mzgu. Leczenie - operacyjne, w k. rdmzgowych - take zachowawcze. (S. Z.Ch.) krwotok; wypyw krwi poza ukad krwionony wskutek przerwania cigoci jego cian iub patologicznego zwikszenia przepuszczalnoci naczy. Przyczyny: choroby naczy (miadyca i nadcinienie, - kolagenozy), urazy, wady rozwojowe (ttniaki, anomalie ttniczo-ylne, naczyniaki). (S. Z.-Ch.) krwotok rdrd zeniowy; hematomy-elia; najczciej spowodowany urazem wylew krwi do miszu rdzenia, rzadziej - samoistny w przebiegu chorb lub wad rozwojowych naczy. Objawy: 123 nagie wystpienie zespou poprzecznego uszkodzenia rdzenia, czsto z zaburzeniem czucia typu rozszczepien-nego. Moe by przyczyn pourazowej ->jamistoci rdzenia (syringomie -lia). [S. Z.-Ch.) kryteria do rehabilitacji pozawalowej w uzdrowisku; warunki jakimi naley si kierowa, klasyfikujc chorych po leczeniu szpitalnym i rehabilitacji do rehabilitacji uzdrowiskowej, ktrej celem jest podwyszenie sprawnoci wysikowej. Do wskaza zalicza si: l) stany wydolnoci krenia nie wymagajce leczenia preparatami naparstnicy: 2) co najmniej wzgldna wydolno wiecowa, umoliwiajca stosowanie wicze z dozowanym obcieniem ; 3) brak powika zatorowo--zakrzepowych; 4) brak cikich lub nawracajcych zaburze rytmu i przewodzenia; 5) brak wspistnienia schorze. ktre uniemoliwiaj usprawnianie, jak: a) nadcinienie ttnicze nie kontrolowane farmakologicznie, b) objawy ttniaka serca, c) ostre stany zapalne, d) niewydolno oddechowa. e) choroby wtroby i nerek w okresie niewydolnoci oraz niewyrwnane choroby metaboliczne (cukrzyca, nad-czynno tarczycy), f) istotne ograniczenia w zakresie narzdu ruchu, g) duego stopnia zwenia aorty i kardiomiopatia przerostowa, h) wiee lub niedawno przebyte zakrzepowe zapalenie y; 6) zdolno do samoobsugi, lokomocji i podstawowej aktywnoci yciowej. {J. L.) kryteria upoledzenia umysowego; podstawy, w oparciu o ktre dokonuje si rozpoznawanie upoledzenia umysowego. Przyjmuje si ostatnio, e nale do nich kryteria psychologiczne. ewolucyjne, spoeczne, pedagogiczne i medyczne. Przy kierowaniu dzieci do odpowiednich placwek przeznaczonych dla upoledzonych umysowo specjalici staraj si bra pod krzeso rehabilitacyjne uwag wszystkie te kryteria i opracowa zalecenia uwzgldniajce kilka podstawowych aspektw, w jakich naley rozpatrywa natur i potrzeby dzieci i modziey upoledzonej u mysowo. Przy wydawaniu orzecze

uwzgldnienie tych wszystkich kryteriw u. u. jest nieodzown zasad, ktr kieruj si specjalici. (T. G.) krzeso rehabilitacyjne; element rehabilitacyjnego stanowiska pracy pozwalajcy osobie niepenosprawnej na wykonywanie w pozycji siedzcej okrelonych czynnoci pracy (lub innych, np. w gospodarstwie domowym). Poszczeglne podzespoy krzesa, tj.: siedzisko, oparcie tylne i boczne, podstawa i dodatkowe wyposaenie specjalne, umoliwiaj inwalidzie siadanie, waciw pozycj przy pracy i wstawanie. Wyrnia si nastpujce rodzaje krzese rehabilitacyjnych: z siedziskiem normalnie profilowanym jak dla ludzi zdrowych, zapewniajcym prawidowe podparcie miednicy, guzw kulszo-wych oraz ud (pochylenie ku tyowi o ok. 5 zapobiega zsuwaniu si z krzesa); z siedziskiem uchylnym, wyprofilowanym jak siedzisko normalne, ale przedni czci do poowy gbokoci podzielon na dwa elementy niezalenie odchylane ku doowi w zakresie od 0 do 80 wzgldem poziomu; z oparciem tylnym normalnym, na wysokoci odcinka ldwiowego, profilowanym jak dla ludzi zdrowych, mocowanym do wspornika przegubowo, samonastawnym; z oparciem tylnym wysokim, na wysokoci odcinka krzyowo -ldwiowo -piersio-wego. sztywno poczonym ze wspornikiem, dodatkowa poduszka ldwiowa przylegajca do oparcia jest przesuwana w pionie, przystosowane do instalowania wyposaenia dodatkowego; z oparciem tylnym dla osb ze skolioz, umoliwiajce trwae (nie jednorazowe, a powtarzalne) odwzorokrzeso rehabilitacyjne dla chorych na padaczk 124 wanie ksztatu zdeformowanych wskutek skrzywienia krgosupa plecw; przystosowane do instalowania wyposaenia dodatkowego: z oparciem bocznym, wyposaone w podokiet-niki; z podstaw jezdn normaln, picioramienn, wyposaon w kka z blokad; z podstaw Jezdn o podwyszonej stabilnoci - cik; ze specjalnym wyposaeniem dodatkowym: ograniczniki biodrowe, ldwiowe, klatki piersiowej, podgwek, podnek, pas bezpieczestwa. (R. S.) krzeso rehabilitacyjne dla chorych na padaczk; przeznaczone dla chorych na padaczk Jacksona, ze stanami "absence", stanami pomrocznymi, do pracy i uytku domowego. Podstawa krzesa o zwikszonej stabilnoci (cika) przeciwdziaa gwatownym wychyleniom ciaa do przodu i na boki w czasie ataku; siedzisko normalne; regulacja wysokoci siedziska pozwala na dostosowanie do wymiarw uytkownika i wysokoci stanowiska pracy. Oparcie tylne wysokie, z poduszk ldwiow i podgwkiem zapewniajcym stabilne podparcie caych plecw - krgosupa szyjnego i gowy --w czasie ataku; oparcia boczne oraz pas bezpieczestwa stanowi dodatkowe zabezpieczenie przed zsuniciem si z krzesa w czasie ataku. (R. S.) krzeso rehabilitacyjne dla osb z dysfunkcj koczyn dolnych z normalnym siedziskiem; przeznaczone dla inwalidw z niewielkim osabieniem siy miniowej, z niedowadem, po urazach lub poraeniach. Przystosowane do stanowisk pracy warsztatowej, biurowej i do uytku domowego. Regulacja wysokoci siedziska i gbokoci oparcia plecowego umoliwiadostosowanie wymiarw krzesa do uytkownika i wysokoci stanowiska pracy ; oparcia boczne pozwalaj przenie utracone funkcje ruchowe koczyn dolnych na koczyny grne podczas siadania i wstawania: podstawa jezdna zastpuje utracone funkcje ruchowe. umoliwiajc "dojazd" do stanowiska pracy. (R. S.) krzeso rehabilitacyjne dla osb z dysfunkcj koczyn dolnych z uchylnym siedziskiem; przeznaczone dla inwalidw z usztywnieniem staww biodrowych, staww kolanowych, po amputacjach jednej lub obu koczyn, z protezami. Przystosowane do stanowisk pracy warsztatowej, biurowej i uytku domowego; regulacja wysokoci siedziska i gbokoci oparcia

plecowego umoliwia dostosowanie wymiarw krzesa do uytkownika i wysokoci stanowiska pracy; siedzisko uchylne zapew nia wygodne podparcie usztywnionej koczyny lub protezy, oparcia boczne pozwalaj przenie utracone funkcje ruchowe koczyn dolnych na koczyny grne podczas siadania i wstawania; podstawa jezdna zastpuje utracone funkcje ruchowe, umoliwiajc dojazd do stanowiska pracy. {R.S.) krzeso rehabilitacyjne dla osb ze skolioz idiopatyczn i poraeniow; przeznaczone dla osb z pierwszym, drugim i trzecim stopniem skrzywienia bocznego krgosupa na stanowiskach pracy i do uytku domowego. Siedzisko normalne z regulowan wysokoci. Oparcie plecowe, umoliwiajc trwae odwzorowanie ksztatu zdeformowanych plecw, pozwala na przyjcie wygodnej pozycji przy pracy. W szczeglnie uzasadnionych przypadkach stosuje si wyposaenie dodatkowe w postaci ogranicznikw biodrowych, ldwiowych lub piersiowych, ktre przez stabilizacj boczn tuowia umoliwiaj ustalenie prawidowej pozycji siedzcej. (R. S.) krzeso rehabilitacyjne katapultowe; dla osb z ubytkiem siy miniowej, ktrym potrzebna jest pomoc przy 125 ksztacenie pedagogw specjalnych w Polsce wstawaniu. Przeznaczone do stanowisk pracy i do uytku domowego. Siedzisko krzesa normalnie profilowane. wyposaone jest w mechanizm kata-pultowy, dziki ktremu siedzisko odchylane jest ku grze pod ktem 70 . Taki ruch wypycha siedzcego podczas wstawania, wspomagajc ukad mini "zatrudnionych" przy wstawaniu. Sia wypychajca siedzisko jest regulowana w zalenoci od potrzeby od 16 do 79 kg. Oparcia boczne umoliwiaj podparcie i dodatkow stabilizacj ciaa w kocowej fazie wstawania. Podstawa stabilna picioramienna bez kek jezdnych. Regulacja wysokoci. siedziska i gbokoci oparcia plecowego umoliwia dostosowanie wymiarw krzesa do uytkownika. (R. S.) krzywa dzwonowa - krzywa Gaussa krzywa Gaussa; krzywa dzwonowa; stanowi wykres ilustrujcy normalny rozkad liczebnoci w wynikach bada. K. G. reprezentuje m. in. normalny rozkad ilorazw inteligencji uzyskanych na podstawie bada wikszej populacji. Rozkad odbiegajcy od k. G., odnoszcy si do wynikw bada za pomoc okrelonej metody, informuje rwnoczenie o tym, czy zawarte w tej metodzie zadania byy stosunkowo atwe (rozkad prawosko -ny) czy trudne (rozkad lewoskony) dla badanych. {T. G.) krzywa progowa suchu; wykres sporzdzany podczas badania audiometrycznego na podstawie dwch parametrw, a mianowicie czstotliwoci tonu oraz jego natenia. Pierwsz warto okrela si w liczbie drga na sekund, czyli hercach (Hz), a drug w decybelach (dB). Istniej krzywe p. s. wznoszce si, opadajce i paskie, a kada z nich posiada pewn warto diagnostyczn pozwalajc wnioskowa o uwarunkowaniach etiologicznych. Zob. te: audiologia; audiometr. {T. G.) ksztacenie pedagogw specjalnych w Polsce; do 1958 r. odbywao si wycznie w Pastwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej (PIPS) w Warszawie. Wobec dynamicznego rozwoju szkolnictwa specjalnego i przyjcia zasady posiadania przez wszystkich nauczycieli wyszego wyksztacenia. nastpia zmiana w systemie k. p. s. oraz zwiksze o liczb szk wyszych, przygotowujcych kadr dla szkolnictwa specjalnego. Od 1969 r.. obok dwuletnich studiw dla absolwentw studiw nauczycielskich dziennych i zaocznych, wprowadzono na PIPS 3-ietnie wysze studia zawodowe dla absolwentw licew pedagogicznych. Od 1973 r. Instytut prowadzi wysze czteroletnie studia magisterskie stacjonarne i zaoczne przeznaczone dla maturzystw nie posiadajcych praktyki szkolnej. W tyme roku utworzono take nowe orodki ksztacenia kadr dla szkolnictwa specjalnego w Uniwersytetach: Warszawskim, Lubelskim, Krakowskim, Gdaskim, lskim, Poznaskim, Wrocawskim oraz w WSP w Szczecinie, w

Krakowie i w Czstochowie. Ponadto od 1979 r.. obok studiw magisterskich. organizowane s studia podyplomowe dla nauczycieli szk specjalnych, posiadajcych dyplomy magisterskie nie z pedagogiki specjalnej. Ksztacenie p. s. obejmuje nie tylko przyszych lub aktualnych nauczycieli szk specjalnych, ale take wychowawcw internatw w zakadach specjalnych, pedagogw specjalnych dla poradni wychowawczo-zawodowych, reedukatorw, pracownikw sub rehabilitacyjnych i resocjalizacyjnych. Istnieje wielki niedostatek pedagogw specjalnych, gdy ok. 40% nauczycieli zatrudnionych w szkolnictwie specjalnym nie posiada odpowiednich kwalifikacji, tote uzupeniaj Je na studiach podyplomowych i zaocznych. ksztacenie specjalne 126 127 kwasica oddechowa Rozwj sieci zakadw specjalnych i ubytek naturalny nauczycieli wymagaj take ksztacenia nowych kadr na studiach stacjonarnych. W rnych krajach istniej odmienne systemy ksztacenia pedagogw specjalnych. W wikszoci s to gwnie studia podyplomowe dla nauczycieli posiadajcych kwalifikacje oglnopedagogicz-ne i praktyk szkoln. Jednake funkcjonuj tam take studia stacjonarne. ktre stanowi baz dla pracy naukowodydaktycznej w zakresie pedagogiki specjalnej. (Z. S.) ksztacenie specjalne; dotyczy dzieci niepenosprawnych fizycznie lub umysowo. wymagajcych specjalistycznych metod i technik ksztacenia. podporzdkowanych celowi, ktrym jest rewalidacja i resocjalizacja. K. s. odbywa si zarwno w szkoach i zakadach specjalnych, jak i w szkoach masowych realizujcych system integracji dzieci upoledzonych z uczniami penosprawnymi. K. s. obejmuje osoby z zaburzeniami i brakami sensorycznymi. z uszkodzeniami organicznymi i schorzeniami ukadu nerwowego, z upoledzeniem umysowym. z zaburzeniami neurologicznymi. W Polsce gwn form k. s. s szkoy specjalne, ale rwnoczenie realizowana jest w systemie szkolnym masowym czciowa integracja wy chowankw specjalnych. K. s. na wiecie odbywa si w rnych instytucjach, a mianowicie: w klasach wyrwnawczych, w klasach terapii dla dzieci z lekkimi zaburzeniami emocjonalnymi, w dugoterminowych klasach specjalnych przy szkoach normalnych dla dzieci z trwaymi upoledzeniami, w instytucjach specjalistycznych dla celw gwnie owiatowych, w instytucjach medyczno owiatowych. Celem k. s. jest wyrwnywanie i kompensowanie nieprawidowoci obniajcych osignicia szkolne uczniw i ich przystosowanie emocjonalne oraz spoeczne, zapobieganie wtrnym zaburzeniom rozwoju uczniw, a take realizacja tych zada i zasad ksztacenia, ktre wystpuj w teorii i praktyce pedagogiki oglnej. (Z. S.) ksztacenie zawodowe inwalidw; system ksztacenia zawodowego, ktrego celem jest przygotowanie inwalidw" do pracy. W Polsce przyjto nastpujce zasady k. z. inwalidw: l) wszyscy inwalidzi, ktrym stan zdrowia i inne warunki na to pozwalaj, mog korzysta z form ksztacenia zawodowego przeznaczonych dla osb penosprawnych (szk zawodowych i uczelni); 2) dla inwalidw ciej poszkodowanych, wymagajcych specjalnych warunkw, s utworzone specjalne placwki, ktrych zadaniem jest przygotowanie ich do pracy, a mianowicie -> specjalne szkoy zawodowe. -* zakady rehabilitacji zawodowej, -> spdzielnie inwalidw. - zakady szkoleniowo-produkcvjne PZG. (7~. M.) ksztacenie zawodowe specjalne; zmierza do rewalidacji spoecznej inwalidw, ktrej wanym elementem jest opanowanie zawodu i podjcie pracy w zwykym zakadzie bd w zakadzie pracy chronionej. K. z. specjalne obejmuje uczniw i absolwentw szk

specjalnych, a take modzie koczc szkoy podstawowe masowe lub zawodowe czy licea, ktra ulega inwalidztwu w wyniku schorzenia lub urazu, oraz osoby dorose, ktre stay si inwalidami i nie mog kontynuowa dotychczasowej pracy zawodowej. K. z. specjalne prowadzone jest przez specjalne szkoy zawodowe, zakady ' rehabilitacji zawodowej inwalidw podlegajce Ministerstwu Zdrowia, 'przez spdzielczo inwalidzk i musi by zakoczone zatrudnieniem inwalidy w zakadzie pracy chronionej albo w zwykym zakadzie pracy. K. z. specjalne uwzgldniajc specyfik procesu ksztacenia, jest integralnie zwizane diagnoz przydatnoci inwalidy do zawodu, z preorientacj i poradnictwem zawodowym, opiek lekarsk ) rehabilitacj, wprowadzeniem dodatkowych pomocy technicznych. K. z. specjalne obejmuje rwnoczenie pomoc socjalno -bytow i psychoterapeutyczn dla uczniw. Wystpuje duy niedostatek szk i instytucji zajmujcych si k. z. specjalnym, dysproporcja pomidzy liczb szk podstawowych a zawodowych, zwaszcza dla upoledzonych umysowo. K. z. specjalne cile wie si z zatrudnieniem w integracji z pracownikami penosprawnymi albo w spdzielczoci inwalidzkiej. {2,. S.) jkubarytm nastawny -> kostka do nauki alfabetu Braille'a kulo-narta -> stabilizator kumulowanie si deficytw; braki w zakresie i-ios/e/eiilinch funkcji poznawczych mog dawa w efekcie powane ograniczenia zdolnoci uczenia si i przystosowania dziecka do zada, jakie podejmuje w szkole. Kumulujce si deficyty rozwojowe staj si czsto powodem powaniejszych zaburze. ktre bywaj nieraz wiksz przeszkod w zdobywaniu niezbdnych dla ycia zdolnoci i umiejtnoci ni upoledzenie jednej wyizolo wanej funkcji. Efekt kumulowania si brakw rozwojowych stanowi przedmiot zainteresowa psychologii de-fektologicznej. klinicznej oraz pedagogiki specjalnej. Istniej rozbudowane systemy diagnostyczno-reedukacyjne, majce na celu wczesne wykrywanie, rozpoznawanie oraz oddziaywanie wyrwnawcze w stosunku do kumulujcych si deficytw. (T. G.) kurator spoeczny; podobnie jak kurator sdowy jest powoany do resocjalizowania modziey niedostosowanej spoecznie w rodowisku otwartym. Sd rodzinny moe orzec nadzr kuratora jako rodek wychowa wczo -poprawczy w stosunku do nieletnich. Zadaniem k. s. jest udzielanie pomocy podopiecznemu oraz kierowanie procesem jego resocjalizacji. Moe on te by powoany do opieki nad dziemi wykazujcymi zaburzenia w zachowaniu si i pozostajcymi w domu rodzicw, ktrych wadza rodzicielska zostaa ograniczona. K. s. pracuje na zlecenie sdu rodzinnego. Musi mie ukoczone 25 lat, pracowa zawodowo i by czowiekiem yjcym zgodnie z normami spolecz-no-moralnymi. (Z. S.) kurcz torsyjny --* dystonia torsyjna kwasica oddechowa; wzrost stenia kwasu wglowego (H^COi) w pynie midzykomrkowym i obnienie pH krwi w nastpstwie upoledzonego wydalania dwutlenku wgla przez puca. Na pH krwi maj wpyw cinienie czstkowe (parcjal ne) dwutlenku wgla (pCO-i) i stenie dwuwglanw (HCO)) we krwi ttniczej. Stosunek tych wielkoci okrela rwnanie Hen -dersona-Hasselbacha: pH = 6.1 + '-'^O^CT- w l(trym Hco? jest skadow metaboliczn niezalen od oddychania, pCO^ jest skadow oddechow. Wzrost pCO; moe by wyrwnany wzrostem stenia HCOi i wtedy pH nie zmieni si - stan taki okrela si jako k. o. wyrwnan. W przeciwnym przypadku wzrost pCO; spowoduje obnienie pH, tzn. w odczynie krwi zwikszy si zawarto kwasw, co okrela si jako k. o. niewyrwnan. {J. J.) L

laniinfktomia; operacyjne otwarcie kanau krgowego (od strony tylnej) przez wycicie jednego lub kilku ukw krgw. (.S'. Z.,-Ch., J. K.} lampa kwarcowa; urzdzenie przeznaczone gwnie do nawietla promienia mi nadfioletowymi. W niektrych typach lamp mona uzyska dodatkowo promieniowanie podczerwone. rdem promieniowania s palniki. W zalenoci od mocy palnika rozrnia si l. k. o dziaaniu miejscowym (przenone) i oglnym (statywowe). Dziki bakteriobj czemu dziaaniu promieniowania nadfioletowego l. k. s wykorzystywane do odkaania powietrza w pomieszczeniach i sprztw. Lecznicze oddziaywanie jest rozlege, np. w chorobach skry, ukadu oddechowego czy w chorobach zwyrodnieniowych. (A. Z.) lampa Minima; urzdzenie do nawietla maych powierzchni ciaa promieniami podczerwonymi i widzialnymi. Nawietlanie promieniowaniem podczerwonym stosuje si w przewlekych i podostrych stanach zapalnych tkanek. (A. Z.} lampa Sollux; urzdzenie do nawietla duy ch powierzchni ciaa promieniami podczerwonymi i widzialnymi. Wymienne kolorowe filtry pozwalaj na stosowanie, zalenie od wskaza, rnych dugoci fal wietlnych, np. nawietlanie l. S. z czerwonym filtrem przyspiesza wchanianie pynw wysikowych z jam ciaa, wpywa korzystnie na gojenie si zmian skrnych, a z niebieskim filtrem - dziaa znieczulajco. korzystnie w zaburzeniach naczynioruchowych. L. S. maj w zalenoci od przeznaczenia rn konstrukcj. Mog by przenone i staty - 1 wowe. {A. Z., J. K.) "g laryngectomia -r krta, wycicie laryngoskopia; metoda diagnostycz- na, polegajca na ogldaniu kratni celem oceny stanu warunkw anatomicznych i fizjologicznych, od ktrych . zaley prawidowe wydobywanie gosu : oraz artykuowanych dwikw. S zcze- ' glnie istotne w badaniu laryngosko-powymjest dziaanie rezonacyjne krtani i funkcjonowanie strun gosowych. (T. G.) laska; kij drewniany, metalowy lub z innego tworzywa, przyrzd o wielostronnym zastosowaniu. L. drewniana zakoczona rczk suy do podpierania si, nauki chodu osb zaopatrzonych w protezy lub aparaty koczyn dolnych i z innymi dysfunkcjami narzdu ruchu, jak te niewidomym w wykrywaniu przeszkd. L. gimnastyczna, prosty kij dugoci 90 cm, stosowana jest w wiczeniach korekcyjnych, jako wzmoenie wysiku skierowanego na okrelone partie mini do wicze w parach oraz w pokazach gimnastycznych. L. metalowa uywana jest przez niewidomych w miejsce wycofywanej l. drewnianej; wykonana z lekkich rurek skadanych w kilku miejscach, w caoci lejsza i dusza od l. drewnianej, zakoczona uchwytem w ksztacie gaki i ptl zakadan na przegubie rki. L. z tworzywa szklanego lub bambusowa dugoci 2 m zakoczona pa -kiem, stosowana przez niewidomych w mao znanej w kraju konkurencji-> chodzie na 400 m; zawodnik trzyma prosty koniec l. w prawej rce, pak przesuwa si wzdu wewntrznego krawnika bieni boiska. (J. D.) 129 leczenie uzdrowiskowe w sanatorium geriatrycznym... laska biaa; laska uywana przez niewidomych podczas samodzielnego poruszania si. Stanowi ona przeduenie rki, dziki czemu zwikszaj si moliwoci poznawcze dotyku, jako najwaniejszego zmysu niewidomego biorcego udzia w poznaniu rzeczywistoci. Za jej pomoc wykrywa on przedmioty (przeszkody) na drodze i w ten sposb chroni si przed niebezpiecznymi zderzeniami z nimi, okrela uksztatowanie nawierzchni oraz przypuszczaln wielko i rozmiary przedmiotw i rnych urzdze. B. l. niewidomego, z uwagi na inne funkcje ni tzw. laska podprcza uywana przez ludzi w starszym wieku, jest dusza, nieco ciesza i

lejsza, wykonana z aluminium lub tworzywa sztucznego. Stanowi ona take dla osb innych znak rozpoznawczy osoby niewidomej. (T. M.) leczenie kompleksowe padaczki; system caociowego postpowania medycznego. obejmujcy diagnostyk, terapi i rehabilitacje chorych z padaczk. L. k. padaczki powinno obejmowa cig diagnostyk medyczn (ogln i specjalistyczn), a take psychologiczn i spoeczn, waciwe leczenie farmakologiczne, a w razie potrzeby neurochirurgiczne, psychiatryczne, psychoterapeutyczne, orzecznictwo, poradnictwo zawodowe i rehabilitacj. {W. K.) leczenie manualne; manipulacje lecznicze. zabiegi wykonywane rkami leczcego. najczciej u chorych z zespoami blowymi krgosupa. (S. Z. Ch.) leczenie uozeniowe w pneumonofogii; wykorzystanie zmian ruchomoci cian klatki piersiowej i przepony oraz dziaania siy cienia w rnych pozycjach ciaa dla celw terapeutycznych i kinezyterapii. W uoeniu ciaa na boku zniesiony jest oddechowy ruch ebrowy i pogbiony ruch kopui 9 ~ Enc fdopedyc/ny stou-nik rehabilitacji przepony w dolnej poowie klatki piersiowej, natomiast w grnej poowie ruch ebrowy jest zwikszony, a ruch oddechowy przepony jest niewielki. Boczne zgicie krgosupa piersiowego powoduje pogbienie ruchu przepony i zniesienie ruchu ebrowego w poowie klatki piersiowej od strony skrzywienia. W drugiej poowie klatki piersiowej ruch eber i przepony jest odwrotny. L. u. stosowane jest w leczeniu wysikowych zapale opucnej (chory ley na zdrowym boku), w odmie opucnej, w wiczeniach wpywajcych wybirczo na ruch odpowiedniej kopuy przepony i ruch ebrowy odpowiedniej poowy klatki piersiowej oraz w celu drenau oskrzeli. {J. J.) leczenie uzdrowiskowe w sanatorium geriatrycznym - przeciwwskazania; do sanatorium geriatrycznego mog by skierowane osoby stare, lecz zdolne do samoobsugi w zakresie poruszania si. mycia, ubierania, ktrych stan psychiczny umoliwia kontakt i wspprac z personelem leczcym, ktre maj zachowan wydolno krenio -wo-oddechow i kontroluj funkcje zwieraczy. Zaawansowany wiek kalendarzowy nie stanowi przeciwwskaza, gdy istotny jest stan biologiczny ( -> wiek biologiczny). Przeciwwskazania obejmuj nastpujce choroby: l) nowotwory: 2) choroby psychiczne - znacznego stopnia otpienia umysowe lub zmiany charakterologiczne utrudniajce kontakt i wspycie z innymi osobami: 3) choroby zakane oraz nosicielstwo duru i czerwonki; 4) niewydolno krenia nie dajca si wyrwna lekami; 5) stan po zawale serca w okresie pierwszych szeciu miesicy; 6) nadcinienie ttnicze III i IV okres; 7) blok przedsionko-wo-komorowy II i III stopie; 8) czste napadowe czstoskurcze komorowe; 9) wielokrotnie przebyte udary mzgowe; 10) niewydolno odde cholej kikutowy protezy koczyny wa znacznego stopnia; 11) zakrzepowe zapalenie y lub inne powikania zakrzepowe przebyte w cigu ostatnich szeciu miesicy; 12) taczki rnego pochodzenia; 13) marsko wtroby z niewydolnoci miszu wtroby lub zaburzeniami krenia wrotnego; 14) ostre stany zapalne staww i zmiany przewleke, jeeli powoduj znaczne ograniczenie ruchomoci z niezdolnoci do samoobsugi; 15) znaczny przerost gruczou krokowego, z zatrzymywaniem moczu i koniecznoci cewnikow ania; 16) przewleke zapalenie nerek i drg moczowych w okresie niewydolnoci nerek lub zaostrze infekcyjnych; 17) niedokrwistoci w okresie niewyrwna -nia; 18) nadczynno tarczycy lub niedoczynno znacznego stopnia; 19) cukrzyca chwiejna oraz cukrzyca powikana. (H. Sz.)

lej kikutowy protezy koczyny; gniazdo dopasowane do ksztatu kikuta koczyny w -> protezie koczyny grnej lub w -> protezie koczyny dolnej, stosowane w celu osadzenia protezy na kikucie. Pozwala na przejmowanie ruchw kikuta przez protez, a w wielu rozwizaniach rwnie na przenoszenie obcie zsuwajcych protez z kikuta. Moe przenosi obcienia przeciwne, co ma szczeglne znaczenie w protezie koczyny dolnej, poniewa jej gwn funkcj jest podparcie i przenoszenie ciaru ciaa. Konstrukcja l. k. protezy koczyny zaley m. in. od dugoci, sprawnoci i wraliwoci kikuta oraz rodzaju protezy, np. dla krtkiego kikuta ramienia w mechanicznej protezie koczyny grnej z zawieszeniem trjci-gowym (blokowanie stawu okciowego), zginanie w stawie okciowym oraz funkcja kocwki chwytnej sterowane s oddzielnymi -> linkami sterujcymi) pasowanie l. k. protezy koczyny polega na objciu nim wysoko 130 barku oraz opatki i na wywiniciu na klatk piersiow pod pach, w celu dobrego zakotwiczenia protezy na kikucie, pozwalajc m. in. na przenoszenie przez l. k. protezy koczyny obcie zsuwajcych protez z kikuta; dla redniego kikuta ramienia w mechanicznej protezie koczyny grnej z zawieszeniem dwucigowym (zginanie w stawie okciowym i funkcja kocwki chwytnej sterowane s jedn link sterujc, natomiast blokowanie ' stawu okciowego drug) pasowanie l. k. protezy koczyny polega na zakoczeniu jego krawdzi cianki zewntrznej powyej wyrostka barkowego, a krawdzi cianki przyrodko -wej poniej linii pachowej, w celu zachowania duej swobody ruchw kikuta moliwych do przejcia przez protez, jak te wykorzystania kikuta jako -> rda energii protezy koczyny grnej. Zob. te lej penokontak-towy protezy koczyny; podcinie niowy lej kikutowy. (H. G., T. M.) lej pcnokoniaktowy protezy koczyny; sztywny - lej kikutowy protezy koczyny dokadnie dopasowany do ksztatu -> kikuta koczyny w celu osignicia moliwie najwikszej powierzchni kontaktu z kikutem. Umoliwia wykorzystanie napinajcych si mini do stabilizacji leja na kikucie. Stwarza optymalne warunki przenoszenia ruchw kikuta na protez. Moe by stosowany przy zaopatrzeniu dobrze uminionych, niebolesnych kikutw uda, goleni, ramienia i przedramienia. (H. G., T. M.) lej podcinieniowy protezy koczyny dolnej; sztywny -> lej penokontaktowy protezy koczyny dolnej lub sztywny cile dopasowany lej kikutowy z pozostawieniem niewielkiej wolnej przestrzeni nad kocem kikuta. Zaopatrzony jest w jednokierunkowy wentyl. czy protez z kikutem na zasadzie podcinienia, powstajcego 131 w leju nieobcionej protezy. Stosowany jest w -> protezach uda u osb majcych dobrze uminiony kikut, bez zaburze krenia, (H. G., T. M.) lej protezy koczyny dolnej Doer-ningera; dodatkowy -lej kikutowy protezy koczyny dopasowany do krtkiego kikuta goleni i odciajcy koniec kikuta. Stosowany w protezach goleni z -* tulejk udow i -> pk siedzeniow. Porusza si wraz z kikutem w osi zewntrznego leja goleni protezowej. Ustabilizowany jest na kikucie za pomoc tam elastycznych lub spryny dociskowej. Uatwia utrzymanie krtkiego kikuta w leju i zapobiega otarciom skry przy ruchach kikuta. (H. G., E. M.) leki antydepresyjne a rehabilitacja; w dziaaniach rehabilitacyjnych u chorych leczonych trjpiercieniowymi lekami antydepresyjnymi naley uwzgldni moliwo wystpienia objaww ubocznych, zwaszcza takich, jak objawy z ukadu krenia (spadki cinienia krwi, tachykardia, zaburzenia przewodnictwa, czstoskurcz itp.) i dostosowywa poziom wymaga, a szczeglnie wielko obcienia fizycznego, do aktualnego stanu somatycznego. Leki te mog powodowa

wystpienie niepokoju, zaburze koncentracji uwagi, zaburze akomodacji, co czasem utrudnia choremu udzia w niektrych zajciach (np. psychoterapia grupowa, terapia zajciowa). Dostosowywanie intensywnoci zaj do stanu somatycznego, ktry moe si zmienia z dnia na dzie, wane jest zwaszcza u pacjentw leczonych w oddziaach psychiatrycznych z uwagi na to, e zwykle otrzymuj oni wysokie dawki leku przez duszy czas. Zob. te objawy uboczne dziaania lekw psychotropowych. (Z. K., T. S.) leki neuroleptyczne a rehabilitacja; podawanie neuroleptykw jest uwaane za cz kompleksowego procesu leukotomia leczenia, w ktrym najlepsze skutki osiga si, stosujc rne formy psycho- i socjoterapii cznie z leczeniem neuroleptykami. Naley uwzgldnia objawy uboczne dziaania neuroleptykw, tak aby nie stanowiy one przeszkody w stosowaniu rnych form rehabilitacji, oraz aby na skutek dziaa aktywizujcych nie spowodowa pogbienia objaww ubocznych. Takie objawy, jak: nadmierne zahamowanie ruchowe, senno, polekowy zesp Parkinsona, niepokj ruchowy - mog w znacznym stopniu utrudnia choremu udzia w zajciach rehabilitacyjnych i wymagaj dostosowania sposobu prowadzenia tych zaj do aktualnych moliwoci chorego. Objawy ze strony ukadu sercowo--naczyniowego mog wystpi przy prowadzeniu terapii ruchem i rnych form rekreacji, w ktrych od pacjenta wymaga si wysiku fizycznego, poniewa istnieje niebezpieczestwo przekroczenia progu wydolnoci fizycznej. Dostosowywanie programu i sposobu prowadzenia zaj do indywidualnych moliwoci, zmieniajcych si czasem z dnia na dzie, jest szczeglnie wane u chorych leczonych duymi dawkami l. n. przez dugi czas. Zob. te objawy uboczne dziaania lekw psychotropowych. (Z. K., T. S.) lekomania - uzalenienia lkowe lepko mylenia; zaburzenia mylenia spowodowane upoledzon zdolnoci do zmiany tematu, co prowadzi do wy duenia wypowiedzi przez nieistotne drobiazgowe uzupenienia. Wystpuje zwykle wraz z rozwlekoci mylenia w -> zespole psychoorganicz-nym, zwaszcza w padaczce. (Z. K., T. S.) Icucotomia -lobotomia leukotomia; lobotomia przedczoo-wa; jedna z metod neurochirurgicznego leczenia zaburze psychicznych, polegajca na przeciciu wkien istoty lk biaej patw czoowych. W wikszoci krajw zaniechano stosowania !. gwnie z uwagi na gbokie niekorzystne zaburzenia osobowoci, jakie obserwowano u wielu pacjentw po zabiegach, a take wtpliwe efekty terapeutyczne. W Polsce l. stosowano w latach 1947-1951. (Z. K., T. S.) lk; poczucie zagroenia, napicia i niepokoju bez wywoujcego bodca zewntrznego. Stan emocjonalny analogiczny do strachu; strach jest jednak fizjologiczn reakcj na realne niebezpieczestwo. W l. wystpuj zaburzenia wegetatywne (rozszerzenie renic, blado skry, pocenie, wysychanie wjamie ustnej, tachykardia, wzrost cinienia krwi, przyspieszenie oddechu. biegunki, czste oddawanie moczu zaburzenia snu, aknienia oraz niepokj ruchowy). L. jest jednym z najczciej wystpujcych objaww psychopatologicznych - jako zjawisko cige lub w formie napadw lku nasilonych czasem do stanu paniki. L. wystpuje w -* nerwicach i -* psychozach (depresji, schizofrenii, zaburzeniach wiadomoci). (Z. K., T. S.) liczydo "Abakus"; pozwala na szybkie wykonywanie czterech podstawowych dziaa matematycznych w ukadzie pitkowym. Zasada posugiwania si jest taka sama jak zwykym liczydem. Ramka, do ktrej przymocowane s sztywne druty z nawleczonymi kulkami, umieszczona jest w pudeku wyoonym filcem, ktry nie pozwala na samorzutne, lune przesuwanie si koralikw. Kady rzd kulek oznaczony jest na brzegach ramki odpowiednimi znakami w systemie Braillea. (R. S.)

ligamentiim yocale - wizado gosowe linka sterujsjca protezy koczyny grnej; cigno czce -> zawieszenie protezy koczyny grnej z mechaniz132 mem ruchowym protezy w celu sterowania jego funkcjami. Na przykad: w mechanicznej protezie koczyny grnej ruch przeprostu karku moe by przejty przez odpowiednio skonstruowane zawieszenie protezy i przekazany za porednictwem l. s. do mechanicznego stawu okciowego w celu jego zablokowania w wybranej pozycji zgicia lub wyprostu przedramienia protezy. (H. G., T. M.) lista sw zrwnowaonych fonetycz-nie; w -> audiometrii sownej stosowane s listy sw, ktre bywaj tak dobrane, aby zawieray cechy fonetyczne nie rnice si znacznie midzy sob pod wzgldem trudnoci w percepcji. Std przestrzegana jest jednakowa liczba sylab w listach sw podawanych osobom badanym. Wanym postulatem jest take to, by byy to sowa znane osobom badanym i odnoszce si do zblionych pod wzgldem trudnoci kategorii znacze. Wwczas bierze si p od uwag zrwnowaenie semantyczne w listach sw. (7'. G.) lobectomia - lobotomia, leukoto-mia lobotomia; lohectomia, leucotomia, operacja neurochirurgiczna zapocztkowana przez dwch portugalskich lekarzy: Egaza Moniza i Almeid Lima w 1935 r., majca na celu spowodowanie zmniejszenia si czstoci i nasilenia objaww psychotycznych u pacjentw szpitali psychiatrycznych. Zabieg polega na przeciciu drg nerwowych czcych paty czoowe ze wzgrzem i pod wzgrzem. Obecnie ze wzgldw etycznych zabiegu tego nie wykonuje si. (T. G.) lobotomia przedcatowa-> "leuko-tomia logotomy; bezsensowne grupy gosek lub sylaby stosowane przy ocenie zdolnoci powtarzania lub przy badaniu syszenia mowy. L. stosuje si w celu wyeliminowania wpywu strony znacze133 niowej oraz dotychczasowego dowiadczenia jzykowego. (T. G.) logopedia; dziedzina zajmujca si problematyk usuwania zaburze i wad mowy, zapobieganiem opnieniom w rozwoju mowy i wyrwnywaniem tych opnie, nauczaniem mowy dzieci guchych. L. wyk orzystuje istniejce dyscypliny naukowe, jak: jzykoznawstwo, psychologi, pedagogik. audiologi, foniatri. akustyk i inne. Logopedzi ksztac si w naszym kraju w orodkach uniwersyteckich w ramach studiw podyplomowych. Ksztacenie to jest organizowane przez jzykoznawcw interesujcych si zagadnieniami odchyle od normy w procesie porozumiewania si. Od r. 1964 istnieje Polskie Towarzystwo Logopedyczne, popularyzujce problematyk opieki nad prawidow mow, organizujce krajowe zjazdy naukowe i wydajce czasopismo "Logopedia". L. wsppracuje blisko z - neuropsy-chologi, -> pedagogik specjaln, -> psycholingwistyk, czerpic z tych dyscyplin wiele koncepcji i wzbogacajc swj warsztat badawczy. Istnieje wiele rozmaitych metod sucych do diagnozy i opisu wystpujcych u dzieci i dorosych nieprawidowoci w mowie, ktre s stosowane w praktyce logopedycznej. Logopedzi s zatrudniani zarwno w orodkach leczniczych, jak i w placwkach owiatowych. Szczeglnie due zapotrzebowanie na usugi logopedyczne przejawiaj orodki ksztacenia i wychowania specjalnego, zajmujce si dziemi upoledzonymi umysowo, guchymi, niedosyszcymi. Rehabilitacja logopedyczna stanowi obszerny dzia, stale rozszerzajcy zakres swych oddziaywa i doskonalcy metody postpowaluminacja ni. L. jest specjalnoci wielodyscyplinarn, jej zainteresowania wi si z kultur ywego sowa, zagadnieniami mowy scenicznej z jednej strony, a z patologicznymi uwarunkowaniami zaburze i wad mowy - z

drugiej. W ostatnich latach dziki postpom w dziedzinie teorii informacji l. uzyskaa nowe podstawy teoretyczne. We Francji w powszechnym uyciu stosowane jest zamiast okrelenia logopedia okrelenie ortofonia. (T. G.) logorhea - sowotok luminancja; jaskrawo; jasno powierzch niowa; okrela obiektywnie gsto powierzchniow natenia wiata, a subiektywnie decyduje o nasileniu doznania jego jasnoci. L. rwna si stosunkowi natenia wiata do powierzchni odbijajcej (przepuszczajcej lub emitujcej) wiato. Jednostk l. jest kandela. Jest to wiato, jak ma w kierunku prostopadym powierzchnia (1/600 000)m2 promiennika zupenego w temperaturze krzepnicia platyny pod cinieniem 101 325 Pa. Ergonomiczne racjonalne ksztatowanie rodowiska pracy wymaga, aby w polu widzenia pracujcego nie byo powierzchni o zbyt duej l. Jeeli chodzi o pierwotne rda wiata (ciaa emitujce wiato), to w polu widzenia mog si znajdowa wycznie lampy sygnaowe o niewielkiej l. L. powierzchni mona regulowa przez ilo wiata padaj cego na powierzchni lub przez ni odbijanego. Stopie pochaniania wiata zaley od rodzaju substancji tworzcej lub pokrywajcej powierzchni. Pokrywajc powierzchni rodowiska pracy odpowiednio dobranymi farbami mona przy danym owietleniu uzyska do wolne l. (Z. N.) ania rzymska; specjalne pomieszczenie suce do wykonywania zabiegw fizykalnych, w ktrym pod wpywem suchego ogrzanego do temperatury 40-60 C. powietrza nastpuje oglne przegrzanie ciaa. Umieszczone na rnych poziomach drewniane awy pozwalaj na odpowiednie dozowanie ciepa. (A. Z.) ania szafkowa; drewniana szafka, w ktrej umieszcza si chorego na czas zabiegu (poza szafk znajduje si tylko gowa). Suche powietrze wewntrz szafki ogrzewa si do temperatury 60-80C. (A. Z.) uska; rodzaj korytkowej szyny stabilizujcej, obejmujcej cz obwodu koczyny. Stabilizuje jeden lub wicej staww w korzystnym funkcjonalnie ustawieniu. Stosowana zapobiegawczo w przypadku zagraajcych przykurczw w stawach w celu korekcji przy-kurczw miniowych oraz poprawy funkcji koczyny, np. stabilizacji stawu kolanowego poraonej koczyny i umoliwienia wykorzystania jej do podparcia masy ciaa lub stabilizacji nadgarstka dla lepszego wykorzystania funkcji mini zginaczy, w przypadku poraenia prostownikw po uszkodzeniu nerwu promieniowego. [H. G., T. M.) majaczenie; delirium; zesp zaburze wiadomoci, orientacji, spostrzegania i pojmowania. M. towarzysz: podniecenie psychoruchowe, lk, dysforie lub podwyszony nastrj, iluzje oraz omamy, najczciej wzrokowe, niekiedy czucia skrnego, wchowe, czasem sowne. Zaburzenia orientacji i sceniczny charakter omamw powoduje, e chory jest przekonany, e znajduje si w miejscu pracy, na targowisku, w barze itp. miejscach, w ktrych czsto przebywa. M. spowodowane ostrym zatruciem (np. atropin) wystpuje nagle i trwa kilka godzin. M. alkoholowe poprzedza zwykle stan predeliryjny (iluzje, niepokj, lk, zaburzenia snu), a w cigu doby lub kilku dni rozwija si pene m. z charakterystycznym nasileniem si objaww wieczorem i w nocy trwajce do tygodnia. Nie leczone - czsto koczy si mierci. Ze rokuje rwnie przejcie m. w piczk. M. wystpuje take w ostrych chorobach gorczkowych, w zatruciach, po odstawieniu duych dawek lekw uspokajajcych, w przebiegu leczenia rodkami antycholinergicznymi, w psychozach starczych, miadycowych, po urazach mzgu itp. (Z. K., T. S.) makrocefalia; wielkogowie; duy wymiar objtoci czaszki, czsto w wyniku wodogowia powstajcego pod wpywem niedronoci komr mzgowych,

przez ktre przepywa pyn mzgowo-rdzeniowy. Nierzadko wodogowiu towarzyszy znaczny wzrost cinienia rdczaszkowego oraz upoledzenie umysowe. Celem udronienia drg przepywu pynu mzgo-wo-rdzeniowego stosuje si zabiegi neurochirurgiczne, co pozwala zapobiec wodogowiu lub je ograniczy. (7-. G.) maksymalny przepyw w szczytowej fazie natonego wydechu; MMFR^5_75; przepywu w l/s mierzo ny na podstawie wykresu krzywej natonego wydechu w odcinku zawartym midzy 25 a 75% caej objtoci wydalanego podczas prby powietrza. Jest powizany z oporem przepywu, zwaszcza w maych drogach oddechowych. (J. J.) maogowie -> mikrocefalia mania; zesp objaww psychopato-logicznych charakteryzujcy si podwyszeniem nastroju i napdu. W m. chory przeywa prawie wycznie przyjemne stany emocjonalne (rado, wesoo). Podwyszenie nastroju upole - ledza zdolno prawidowej samooceny i oceny rzeczywistoci. Chory czuje si wszechstronnie uzdolniony, przeywa swoje osignicia i moliwoci, nie dostrzega obiektywnych trudnoci. Nasilone, wyolbrzymione przekonania o wasnych zaletach mog przybra posta uroje wielkociowych. Rwnolegle z podwyszeniem nastroju wystpuje przyspieszenie mylenia, dochodzce w skrajnych przypadkach d o gonitwy myli, w ktrej nie mona zrozumie wypowiedzi chorego. Wzmoony napd przejawia si nadmiern aktywnoci. Chory moe podejmowa wielokierunkowe, przekraczajce jego moliwoci, dziaania, lekkomylne decyzje, np. sprzedaje dom, poycza pienidze ponoszc straty finansowe. Zaburzenia nastroju mog te przejawia si w formie - dysforii, wystpujcej szczeglnie gdy chory napotyka na opr w swej nadmiernej aktywnoci. Do powstawa manipulacja ni konfliktw w wielu wypadkach przyczynia si nie tolerowana przez otoczenie apodyktyczna, wielkociowa postawa chorego, wypowiadane przez niego obraliwe opinie, a nawet rkoczyny. Sen w m. jest zwykle skrcony i pytki, popd seksualny wzmoony, w ciszych stanach mog wystpi agresje seksualne. Niewielkie podwyszenie nastroju i napdu nazywa si zespoem hipomaniakal-nym. M. wystpuje w - chorobie afektywnej dwubiegunowej, moe te wystpi w schizofrenii, w poraeniu postpujcym oraz w innych psychozach na podou organicznym. {Z. K.. T. S.) manipulacja; szybki, mocny ruch wykonany biernie w chorym stawie, w ktrym zakres ruchu jest ograniczony. Stosowana w masau leczniczym i krgarstwie. {A. Z.) manipulacje chwytu; wystarczajce jakociowo i odpowiednio silne uchwycenie przedmiotu, konieczne do prawidowego sterowania ruchami zespou. jaki tworzy rka i trzymany przez ni przedmiot. Na m. skada si umiejtno chwytania, przenoszenia, ukadania, nakadania lub wkadania oraz obracania przedmiotw o rnym ksztacie i rnej wielkoci. M. z ud ziaem chwytu palcowo-doniowego, wielopunktowego, cylindrycznego mog najczciej towarzyszy ruchy zginania i prostowania rki w stawie promieniowo-nadgarstkowym, np. przy czeniu ze sob trzech nagwintowanych elementw. Natomiast m.. w ktrych zaangaowane s chwyty palcowo-opuszkowe dwupunktowe oraz chwyt palcowo-doniowy, wielo-punktowy koncentryczny, zwykle cz si z ruchami nawracania i odwracania przedramienia. S one niezbdne, np. podczas przykrcania lub odkrcania drobnych przedmiotw, zwaszcza rnej wielkoci nakrtek. {Z. N.) 136 manipulator; sztuczna rka; powinien cechowa si dobr sprawnoci techniczn i mie urzdzenia informujce operatora o sile wywieranej przez szczki albo ograniczniki mechaniczne, uniemoliwiajce dziaanie z

si. ktra mogaby uszkodzi chwytany przedmiot. Posugiwanie si ra. wymaga bezwzgldnie kontroli wzrokowej bezporedniej lub za pomoc urzdzenia telewizyjnego. Korzy ze stosowania m. polega na tym, e przeduajc rk pracujcego atwiej jest midzy jego ciaem i rdem szkodliwoci umieci zapor, uniemoliwiajc zetknicie si szkodliwego czynnika z organizmem ludzkim. (Z. N.) marsko tkanki pucnej; rozrost tkanki wknistej, bliznowatej ze zmniejszeniem objtoci miszu pucnego i rozwojem rozstrzeni oskrzeli w tym obszarze. Powstaje w wyniku niepomylnego zejcia zapale puc, dugotrwaej niedodmy, dugotrwaego unieruchomienia puca (zaronicie jamy opucnej). Moe dotyczy caego puca lub mniejszych jego odcinkw: pata, segmentu. Decydujce dla rozpoznania jest badanie radiologiczne. Z zaburze czynnociowych dominuje restrykcja. Przebieg zaley od rozlegoci zmian i czstoci powika w postaci zapale w obrbie zmian. Radykalne leczenie jedynie operacyjne, nie zawsze moliwe. {J. J.) martwica kostno-chrzstna jaowa oddzielajca; osleochondritis dissecans; istota schorzenia polega na obumieraniu i powolnym oddzielaniu si tkanki kostnej i chrzestnej z kocw stawowych koci. Wystpowanie tych zmian zwizane jest czsto z przecieniem, urazem stawu lub mniejszymi, ale czstymi urazami. Ogniska martwicze wystpuj najczciej w stawach: kolanowym, okciowym, rzadziej skokowych i biodrowych. Maj ksztat soczewki dwuwypukej o gadkich cianach i rozmiarach od kilku do kilkunastu milimetrw. Z czasem nastpuje oddzielenie martwaka chrzJstno-kostnego od podoa i moe si on przemieci do jamy stawu. Pocztkowo dolegliwoci s niewielkie i nierzadko pocztek choroby wie si z nagym zablokowaniem stawu ju po oddzieleniu martwaka. Niekiedy odcienie i unieruchomienie stawu moe wpyn na przyronicie ogniska do podoa. Wiksze oddzielne fragmenty zespala si operacyjnie. Martwicze ciaa wolne wymagaj usunicia z jamy stawu, a oysko wyrwnania brzegw. Po zabiegu operacyjnym (bezporednio po zagojeniu rany) stosuje si wiczenia ruchowe koczyny operowanej bez obciania. Obcianie koczyny - po 6 tygodniach od operacji. {J. K.) masa cakowity; masowanie caego ciaa wszystkimi technikami w odpowiedniej kolejnoci i pozyc jach wyjciowych. M. c. rozpoczyna si od okolicy karku, grzbietu poprzez ldwie, a koczy na tylnej powierzchni koczyn dolnych. Nastpnie w pozycji siedzcej masuje si okolice gowy. szyi. klatki piersiowej i koczyn grnych, a na kocu w pozycji lecej na wznak okolice brzucha i przednie powierzchnie koczyn dolnych. {A. Z.) masa klasyczny; wykonuje si wycznie za pomoc rk na obnaonym ciele masowanego przy jego biernym zachowani u. Masaysta musi zna dobrze anatomi czowieka i wszystkie techniki m. M. k. stosuje si czsto w celu uzyskania efektw higieniczno--kosmetycznych. M. k. moe by cakowity i czciowy. (A. Z.) masa leczniczy; wykonuje si za pomoc rk i odpowiednich aparatw w celu zapobieenia bd usunicia patologicznych zmian w tkankach mikkich, bdcych nastpstwem choroby. M. l. wykonywany aparatami czy urzdzeniami nazywa si m. specjalnym. M. l. cakowity stosuje si w leczeniu otyoci, cukrzycy, w chorobach ukadu krenia, skry i mini oraz ukadu nerwowego. M. l. czy si czsto z wiczeniami kinezyterapeu-tycznymi. ktre wzbogacaj jego oddziaywanie. (A. Z.) masa podwodny; czy oddziaywanie dwch rnych zabiegw wodnych. Jeden to cinieniowy natrysk podwodny z moliwoci regulacji wielkoci cinienia i kszta tu strumienia wody. Drugi to kpiel wodna caego ciaa. Temperatura wody kpielowej i strumienia natryskowego nie jest jednakowa. M. p. naley wykonywa w specjalnych pomieszczeniach i wannach. (A. Z.) masa segmentarny; opiera si na neurofizjologicznych powizaniach istniejcych midzy okrelonymi obszarami skry, tkanki podskrnej, cznej i miniowej, naczyniami a narzdami wewntrznymi, ktrych

unerwienie pochodzi z tego samego poziomu (segmentu) rdzenia krgowego. Lokalizacja choroby w jednym z wymienionych wyej ogniw powoduje zmiany o rnym nateniu w innych skadowych segmentu. Masujc zdrowe lub mniej chore skadowe tego segmentar-nego powizania mona skutecznie oddziaywa na miejsce czy tkank najbardziej chor. W m. s. stosuje si techniki ni. klasycznego. M. s. naley wykonywa od obwodu do czci rodkowych ciaa. Prawidowo wykonywania tego zabiegu zaley od dobrej znajomoci budowy ukadu nerwowego. (A. Z.) masa sportowy; mechaniczne oddziaywanie na skr, a przez ni na narzd ruchu w celu przywrcenia mu penych moliwoci czynnociowych. M. s. ma usun skutki przecienia wywoane treningiem czy innym rodzajem wysiku fizycznego, uatmasa synkardialny wi odpywu krwi ylnej z nagromadzonymi w czasie wysiku produktami spalania. M. s. wykorzystuje wszystkie techniki m. klasycznego i specjalnego, przy czym system stosowanych bodcw ze wzgldu na wiksz mas miniow musi by silniejszy ni w innych rodzajach m. Dlatego prawidowe wykonanie m. s. wymaga od masujcego znacznie wikszej siy fizycznej. M. s. wykonuje si take za pomoc przyrzdw. (A. Z.) masa synkardialny; technika masau specjalnego o dziaaniu wycznie leczniczym, w ktrej specjalna aparatura zsynchronizowana z prac minia sercowego zwiksza si skurczu krwiononych naczy obwodowych w przypadku ich niewydolnoci. Aparat (synkardan) zbudowany jest z elektrokardiografu, ktry odbiera rytm pracy serca i si jego skurczw. Bodce odbierane przez elektrokardiograf s przetwarzane i stanowi podstaw dziaania drugiej czci aparatu, w ktrej odbywa si spranie powietrza do odpowiedniego cinienia i przekazywanie go z odpowiedni czstotliwoci, dostosowan do rytmu pracy serca do mankietw zaoonych na chorych czciach koczyn. (A. Z.) masa wibracyjny; technika masau klasycznego. Wibracj albo ruch wstrzsania tkanek osiga si rytmicznymi uderzeniami opuszkw palcw w masowan powierzchni ciaa. Obecnie zastpuje si dziaanie manualne przyrzdami, w ktrych efekt wibracji uzyskuje si za pomoc impulsw prdu elektrycznego, spronego powietrza lub cinienia wody. Wibracja przeniesiona na tkanki ma leczniczy wpyw na obwodowy ukad nerwowy i krenie obwodowe. [A. Z.) maskowanie; l) prba tzw. maskowania stosowana jest w audiometrii w celu zaguszania jednego z uszu 138 za pomoc tzw. "biaego szumu", czyli bodcw zawierajcych szerokie pasmo czstotliwoci i nie uszkadzajcych narzdu suchu nawet przy duych nateniach. Prb m. stosuje si w celach diagnostycznych, podajc jednoczenie m aksymalny dwik tonu czystego oraz obserwujc reakcje badanego, ktry ma dawa zna, kiedy usyszy ton przy zwikszanym stopniowo nateniu. W uszkodzeniach suchu o typie guchoty odbiorczej m. nie utrudnia syszenia, natomiast odwrotne zjawisko wystpuje w guchocie przewodzeniowej. 2) termin m. bywa uywany take w odniesieniu do zjawiska ukrywania kalectwa. M. wystpuje zamiennie z terminem dysymulacja. ktra jest skonnoci do okazywania, e osob niepenosprawn sta na wicej ni to ma miejsce w rzeczywistoci. M. obserwuje si nieraz u osb, ktrych kalectwo nie jest widoczne. (T. G.) maszkaronizm -> gargolizm matoectwo -> kretynizm mechanizmy obronne; termin zaczerpnity z psychologii osobowoci, oznaczajcy procesy kontrolujce reakcje jednostki, majce czsto charakter neurotyczny. Nie zawsze s one wiadom odpowiedzi na dan sytuacj czy przeycie. Bywaj reakcj na doznan frustracj i mog mie charakter pozytywny lub negatywny z punktu widzenia zdrowia psychicznego czowieka. Pod wpywem

zaistniaego kalectwa mona obserwowa rozmaite formy ujawniania si mechanizmw obronnych i rny stopie ich nasilenia. Interesujce studium m. o. przedstawi w swych dzieach Freud, zwracajc po raz pierwszy uwag na znaczenie podwiadomoci dla przey wanych konfliktw i wystpujcych zaburze psychicznych. Do czsto wystpujcym m. o. obserwowanym u osb niepenosprawnych, ktre nie zaakceptoway w peni swego kalectwa i zwizanych z nim nastpstw, jest zaprzeczanie rzeczywistoci. Do czstych m . o. nale: projekcja, introjekcja, identyfikacja, unikanie. Nierzadko spotykanym m. o., zakcajcym stosunki midzyludzkie i bdcym oznak zego przystosowania si, jest agresja. Wystpuje do czsto w rnych formach u osb niepenosprawnych, ktre nie pogodziy si ze swym stanem i maj nie rozwizane konflikty, przeywane intensywnie i przez duszy czas. Zob. te: fiksacja, racjonalizacja, regresja, represja, sublimacja. (T. G.) mechanogram minia; mechano -miogram; wykres przebiegu siy miniowe j w czasie, zapisany rejestratorem, np. oscylografem ptlicowym, jako - zapis analogowy. Zapis taki pozwala na ocen parametrw czaso-wo-silowych minia: wartoci siy miniowej w dowolnym czasie, szybkoci narastania siy maksymalnej itp. (A. K.) mechanomiograni -> mechanogram minia mechanoreceptory; s przetwornikami mechaniczno-elektrycznymi. Przeksztacaj one bodce mechaniczne na impulsy nerwowe. Bodcami dla tych receptorw s odksztacenia, wywoane dziaaniem si mechanicznych, Receptory te s zlokalizowane w skrze, miniach, cignach, torebkach stawowych i w labiryncie ucha. {Z- N.) mechanoterapia -metoda Zandera medycyna spoeczna; bada czowieka nie jako wyizolowan jednostk, lecz jako osob w wizi ze rodowiskiem. Ustala konsekwen cje takiej interakcji dla jednostki. M. s. traktuje rodowisko jako otoczenie naturalne. Wspczenie interesuje si rwnie rodowiskiem jako rzeczywistoci spoeczno-kulturow i jej wpywem na chorob i zdrowie. (J. M.) metoda Doman-Delacato metoda Bobathw; najczciej stosowana u dzieci z poraeniem mzgowym; opracowana w oparciu o neuro-fizjologiczny wzorzec rozwoju ruchowego czowieka. Ukad wicze ruchowych, pocztkowo kierowanych rkami terapeuty, a nastpnie samodzielnych - ma na celu odtworzenie i wyrwnanie luk rozwojowych (pezanie, chodzenie na czworakach, siadanie, wiczenie rwnowagi w pozycji spioni-zowanej itp.), przy jednoczesnym hamowaniu przetrwaych automatyzmw ruchowych i wspruchw (unikanie pozycji wyzwalajcych odruchy tonicz-ne i niepodane automatyzmy). (S. Z.-Ch.) metoda Brunnstronia; opracowana dla chorych z poraeniem poowiczym w oparciu o mechanizm synergii, pocztkowo odruchowej, pniej dowolnie wywoywanej, a nastpnie z wiczeniem kontroli i izolowaniem z ruchw synergistycznych - ruchw dowolnych. W wiczeniach zaleca si wzmacnianie ich odruchami szyjnymi, bdnikowymi i rnego rodzaju bodcami ekstero i proprioceptywnymi (rozciganie, oklepywanie, opukiwanie, ucisk mini i cigien). (S. Z.-Ch.) metoda de Lorme'a i Watkinsa; metoda treningu z progresywnie wzrastajcymi oporami; stosowana w kinezyterapii indywidualnej w celu wzmocnienia siy miniowej, w wiczeniach czynnych oporowych. Liczba serii - 3; obcienie w pierwszej 50%, w drugiej 75%, a w trzeciej 100% w stosunku do moliwoci maksymalnych wiczonej grupy miniowej. Czas przerw midzy seriami od l do 1,5 min. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Praca mini oparta na skurczu izotonicznym. Zob. te wiczenia czynne oporowe. (A. Z.)

metoda Doman-Delacato; metoda zespoowego usprawniania dziecka z poraeniem mzgowym. Autorzy uwametoda Danelidze aj, e zaburzony rozwj ruchowy moe by stymulowany przez umoliwienie dziecku "dowiadczania" prawidowych (idealnych) wzorcw czynnoci ruchowych i niektrych automa-tyzmw, poczynajc od najprostszych (jak pezanie), ktre naley odtwarza biernie kilka do kilkudziesiciu razy dziennie przez zesp terapeutw, z ktrych kady prowadzi ruchy jednej koczyny lub gowy. Za rwnie wane uznaj autorzy zapewnienie prawidowej pozycji dziecka w czasie snu. (S. Z.-Ch.} metoda Danelidze; m. powolnej repozycji zwichnitego stawu barkowego. Polega ona na obcieniu zwichnitej koczyny (sztangielka, hantle) po jej odwiedzeniu, np. przez pochylenie tuowia w stron zwichnitego barku czy opuszczenie koczyny poza krawd stou, na ktrym pacjent ley w pozycji na brzuchu. (J. K.) metoda Hettingera iMullera; metoda krtkich wicze izometrycznych; opiera si na pracy izometrycznej mobilizowanej grupy mi niowej. Stosowana jest w kinezyterapii indywidualnej w celu wzmocnienia siy miniowej. Metodyka tego treningu zaleca stosowanie obcie 90% w stosunku do maksymalnych moliwoci. Na jednostk treningow przypada jedna seria 10 powtrze napicia mini owego. Czas jednego napicia - 6 s, przerwy midzy napiciami - 5-10 s. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Kade napicie grupy miniowej musi by poprzedzone penym biernym jej rozcigniciem. (A. Z.) metoda Hipokratesa; metoda nastawienia zwichnicia stawu barkowego. Przy uoeniu pacjenta na plecach nastawiajcy pociga za wyprostowan koczyn, z jednoczesnym przeciw-wycigiem przez umieszczenie pity pod pach chorego. Koczyn defikatJ nie obraca si na zewntrz i przy'| wodzi. {J. K.) '"\ metoda indywidualnego przypadku; ccise imrk; procedura, dziki ktre};:! uzyskuje si moliwie wyczerpujcej dane o czowieku i rodowisku, ktre | w postpowaniu rehabilitacyjnym zo- ; staj uyte w celu zorganizowania od- ? powiedniej pomocy oraz uatwienia ' przystosowania si jednostki do spoeczestwa. Analiza indywidualnego przypadku jest dziaaniem zoonym i powinna by realizowana zgodnie z oglnymi zasadami diagnozy klinicznej. Wyrnia si trzy etapy metody i. p.: l) diagnoz, 2) opracowanie planu postpowania i 3) waciwe prowadzenie przypadku. Metoda i. p. koncentruje si na problemach jednostki, umiejtnoci waciwego organizowania wsppracy z rodzin, grup rwienicz, grup zawodow i szerszymi krgami spoecznymi. Chodzi o uchwycenie rde pogbiania si zaburze, ktrych przyczyny mog istnie rwnie poza jednostk. Specjalista stosujcy metod i. p. moe pomc jednostce przez: uatwienie zrozumienia sytuacji, zapoznanie z dostpnymi rodkami pomocy, uatwienie podjcia decyzji, jak rwnie moe pomc w rozadowaniu stanw stresowych, w zrozumieniu dziaania pod wpywem uczu itd. Twrca metody i. p., Mary Richmond, i jej realiza- torzy - psychologowie i pracownicy socjalni - kierowali si nastpujcymi ; zasadami: trzeba akceptowa jedno- j stk tak, jaka jest, naley tworzy | klimat yczliwoci pomidzy prowa - ^ dzcym przypadek a "pacjentem". Naley zmierza do takiego nastawienia jednostki, aby zapragna sama skorygowa swoje ycie. W metodzie i. p. posugujemy si wywiadem rodowiskowym. Metoda ta jest stosowana przez pracownikw poradni specjalistycznych (poradnie wychowawczo-za-wodowe, zdrowia psychicznego,

poradnie rehabilitacyjne) oraz przez personel fachowy w spdzielczoci inwalidw {J. M.) metoda Jacobsona; suy leczeniu chorych z nadmiernie wzmoonym napiciem miniowym. Jej modyfikacja, znana jest pod nazw m. progresywnej relaksacji, polega na wiadomej samokontroli stanu napicia miniowego. Wprowadza jako wany element usprawniania tzw. wiczenia relaksacyjne, oparte na penym wspdziaaniu pacjenta w celu opanowania emocji i wyksztacenia umiejtnoci czynnego rozluniania poszczeglnych grup miniowych. (A. Z., S. Z. -Ch.) metoda Kabata; metoda proprio-ceptywnego torowania nerwowo-mi -niowego; stosowana w kinezyterapii chorych po udarach mzgowych. Wedug tej metody usprawnianie ukadu nerwowo-miniowego odbywa si nie przez wiczenia poszczeglnych mini. lecz stosowanie wzorw ruchw przebiegajcych w paszczyznach skonej i spiralnej. Duy nacisk k adzie si tu na pobudzenie proprioceptywne i eksteroceptywne. {A. Z., J. K.} metoda Karvonena; suy do obliczania czstoci ttna, jak bezpiecznie mona osign w trakcie treningu wysikowego u pacjentw z chorob wiecow (limit ttna). Metoda ta uwzgldnia ttno spoczynkowe, ktre moe wykazywa rne wartoci u rnych pacjentw, od 0,83 Hz (50/min) do 1,5 Hz (90/min). Obliczenia limitu ttna dokonuje si przez wyliczenie rnicy pomidzy aktualnym ttnem spoczynkowym a maksymalnym ttnem okrelonym w prbie wysikowej. Od rnicy tej oblicza si odsetek Przewidziany dla treningu (60, 70 lub 80%). a rnic mnoy si przez 0,6 metoda Levitta 0.7 lub 0.8. Uzyskana liczba dodana do aktualnego ttna spoczynkowego daje czsto ttna limitujc intensy wno wysiku w czasie treningu. {J. /..) metoda Kenny; stosowana w leczeniu dzieci chorych na chorob Heinego i Mediny. Jej lecznicze oddziaywanie opiera si na stosowaniu pozycji uloeniowych rozluniajcych napicie chorych mini, fizykoterapii i wykonywaniu wicze biernych z akcentowaniem torowania czucia gbokiego. (A. Z.) metoda Klappa; jedna z pierwszych opracowanych kompleksowo m. kinezyterapeutycznych w celu leczenia bocznych skrzywie krgosupa. wiczenia prowadzone w pozycjach niskich z dwupunktowym podparciem krgosupa w przysiadzie podpartym, klku podpartym i w pozycji lecej. Wan cech tej m. jest asymetria wicze, za pomoc ktrych wzmacnia si minie tuowia, gwnie prostowniki grzbietu. Klapp wprowadza szereg bardzo nowoczesnych dziaa do kinezyterapii, np. nauk wicze dla opiekunw dziecka w celu ich kontynuowania po wypisie ze szpitala w warunkach domowych. {A. Z.) metoda Kochera; nastawienie zwichnicia przedniego stawu barkowego. W znieczuleniu oglnym pociga si wzdu koczyn na zewntrz nastpnie energicznie przesuwa si okie przed klatk piersiow i obraca rami do wewntrz, co powoduje wprowadzenie gowy koci do stawu (zwykle wyczuwalne, lub nawet syszalne). (J. K.) metoda krtkich wicze izometrycznych - metoda Hettingera i Miillera metoda Levitta; stanowi modyfikacj -* metody Bobathw, uzupeniona szerszym zastosowaniem pomocy ortopedycznych i dodatkowym wprowametoda McQeena dzeniem elementw muzyki i zabawy jako stymulatorw motywacji dziecka do czynnego udziau w wiczeniach. (S. Z.-Ch.) metoda McQeena; opracowana zostaa na zasadach zblionych do -> m. de Lorme'a i stosowana jest w celr zwikszenia siy mini i uzyskania przyrostw masy miniowej. Jednostka treningowa skada si z 4 serii p o 10 powtrze wiczenia. Przerwy midzy seriami od 2 do 2,5 min. Opr

maksymalny. Liczba dni treningowych w tygodniu - 5. Praca mini oparta o skurcz izotoniczny powoduje zwikszenie siy wcaym zakresie ruchu w obrbie danego stawu. Przydatno tej m. w kinezyterapii ze wzgldu na due obcienie wysikowe - maa. Zob. te wiczenia czynne oporowe. {A. Z.) metoda oralna; metoda stosowana w nauczaniu mowy guchych preferujca porozumiewanie si ustne bez pomocy systemu jzyka migowego. W historii szkolnictwa dla guchych obserwuje si okresy zwikszonego zainteresowania m. o., ktra zdaniem jej zwolennikw otwiera moliwoci wikszej integracji guchych ze wiatem ludzi syszcych. M. o. przeciwstawia si metodzie manualnej, preferujcej porozumiewanie si za pomoc jzyka migowego. W ostatnich latach wystpuje tendencja do czenia obu sposobw podejcia i znajduje to wyraz w lansowanej w wielu krajach tzw. -> komunikacji totalnej. {T. G.) metoda orodkw pracy; forma nauczania globalnego, wprowadzona do szkolnictwa specjalnego przez Mari Grzegorzewsk. Opiera si ona na zainteresowaniach dziecka, dostosowana jest do jego potrzeb i moliwoci, uwzgldnia waciwoci psychiczne ucznia, a take wymagania zawarte w programie nauczania dla niszych klas szkoy podstawowej. Metoda o. p. oparta jest na zaoeniach metody orodkw zainteresowa O. Decro -ly'ego, ktry uwzgldnia w nauczaniu zarwno potrzeby dziecka, jak i warunki rodowiska, w jakich ono yje. Zagadnienia opracowywane w metodzie o. p. maj bezporedni zwizek z yciem codziennym, stanowi rdo dziaania. Tok lekcyjny zawiera nastpujce etapy: l) zajcia wstpne, 2) obserwacj bezporedni, 3) kojarzenie nowego materiau z posiadanymi wiadomociami, 4) ekspresj konkretn, jak: rysunek, modelowanie, wycinanie, albo abstrakcyjn, jak: opowiadanie, werbalizacj. Stosuje si przy tym techniki szkolne; czytanie, pisanie, liczenie. Punktem wyjcia jest poznanie najbliszego rodowiska, stopniowo rozszerzanego. Metoda o. p. stosowana jest w nauczaniu pocztkowym dzieci upoledzonych umysowo, w stopniu lekkim i gbszym, oraz niewidomych, niedowidzcych, guchych i niedosyszcych. Tre nauczania zawarta jest nie w przedmiotach, ale w tematach - rocznych, miesicznych. tygodniowych i dziennych. Jednostki metodycznej nie stanowi lekcja, ale temat, tzw. orodek. Wspczenie wprowadzona jest korelacja globalnej metody o. p. z nauczaniem przedmiotowym, opierajcym si na podrcznikach, ktre ujednolicaj materia nauczania zawarty w programach przewidzianych dla poszczeglnych klas. (Z. S.) .. metoda Pto; opracowana w celu |j usprawniania dzieci starszych z mzgowym poraeniem dziecicym, zwaszcza jego postaci dyskine-tyczn, ktrej nie towarzysz istotne zaburzenia rozwoju umysowego. czy dugotrwae systematyczne usprawnianie ruchowe z procesem oddziaywania psychopedagogicznego i przyswajaniem wiadomoci szkolnych. (S. Z. -Ch.) metoda Pheipsa; stosowana w kinezyterapii dziecicych porae mzgowych. Opiera si na zaoeniu, e midzy rozwojem umysowo-psychicz-nym i fizycznym istnieje cisa wspzaleno, ktra pozwala oddziaywa przez lepsz z tych skadowych na gorsz i odwrotnie. Jeeli proces chorobowy bardziej upoledzi rozwj umysowy, a fizyczny mniej, to naley wykorzysta moliwoci r uchowe w celu poprawy rozwoju umysowego. Ponadto Pheips opracowa zestawy pomocy technicznych do uatwienia dziecku wykonywania czynnoci w warunkach zmienionych przez chorob. (A. Z.) metoda PNF (proprioceptive neuro-muscular facililation); opracowana w postaci kilkudziesiciu gotowych wzorcw wiczeniowych, tzw. szablonw ruchu, dla koczyn i rnych czci ciaa, zawierajcych ruchy wielopaszczyznowe z elementami obroto-wo-skrcajcymi, oparte na pracy synergistycznych grup miniowych. W kadym wzorc u terapeuta obowizany jest do maksymalnego wyduenia, a nawet rozcignicia mini w pozycji wyjciowej, co stanowi jedno z wanych rde pobudzenia proprio -

ceptywnego, a w czasie wykonywania wiczenia - do wczenia rnego stopnia oporu, zalenie od fazy ruchu i siy danej grupy mini. Kady wzorzec ruchowy poprzedza wyrana komenda sowna okrelajca kierunek, charakter i paszczyzn ruchu. (S. Z.-Ch.) metoda pracy; przygotowana dla niepenosprawnego pracownika jest zawsze zwizana z racjonalnym wykorzystaniem ruchw roboczych i oparta na zasadach ich ekonomiki. Zasadami tymi s: a) dobr obszaru do wykonywania gwnych czynnoci manipulacyjnych i ruchw kontrolowanych, b) przeciwdziaanie obcieniom stametoda pracy tycznym, c) rwnoczesna symetria ruchw, d) cigo i pynno ruchw, e) wykonywanie ruchw silnych i rzutowych, f) wykonywanie ruchw swobodnych, g) wspomaganie i ekono-miczno ruchw, h) przeciwdziaanie monotypowoci ruchw. Wszelkiego rodzaju manipulacje zwizane z prac powinny odbywa si w przestrzeni gwarantujcej maksymaln sprawno procesw motorycznych i psychomotorycznych niepenosprawnego pracownika. Rozlego tej przestrzeni jest zdeterminowana przede wszystkim antropometryczn charakterystyk niepenosprawnego pracownika, a zwaszcza zasigiem jego koczyn grnych. Waniejsze czynnoci manipulacyjne powinny w zasadzie odbywa si w tzw. strefie normalnej, okrelonej funkcjonalnym zasigiem przedramienia, przy wzgldnej nieruchomoci ramion opuszczonych w d z tym, e czynnoci wymagajce precyzyjnej manipulacji oburcznej powinny odbywa si w sferze utworzonej przez nakadanie si na siebie normalnych stref obydwu rk. Zalecenia w sprawie przygotowania metody pracy, wynikajce z przestrzegania normalnych i maksymalnych stref, maj jedynie charakter bardzo oglny i przybliony, gdy praca jest prawie zawsze zjawiskiem dynamicznym, zmiennym, zalenym od wielu czynnikw. Szczegow, istotn rol odgrywa tu rodzaj pracy, a zwaszcza wymagany stopie precyzji ruchw i wielko obcienia, pokonywanego przez koczyny grne przy wykonywaniu zada produkcyjnych. Od projektantw m. p. wymaga si umiejtnoci uchwycenia tych ruchw roboczych, ktre stwarzaj niepenosprawnemu pracownikowi najwicej trudnoci w pracy. Mona je usprawni, eliminowa lub zastpowa innymi. Naley unika ruchw nadmiernych, nienaturalnych i przymetoda pracy z grupa muszonych, a take eliminowa takie, ktrych amplituda przekracza aktualne moliwoci ruchowe. Rozsdne i celowe sterowanie rucha mi roboczymi pozwala na odtworzenie w organizmie niepenosprawnego pracownika uprzednio istniejcego stereotypu dynamicznego albo wytworzenie nowego. (Z. N.) metoda pracy z grup; jedna z trzech metod pracy socjalnej i polega na spoytkowaniu stosunkw wewntrz-grupowych dla rozwoju jednostki oraz na dopomaganiu grupie jako komrce spoecznej, w jej rozwoju. M. p. z grup wymaga od pracownika, ktry si ni posuguje, uwiadomienia czonkom Wpy wsplnych celw, podziau rl. zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych, a take spoytkowania wartoci wytwarzanych przez grup. Przed wychowawc (pracownikiem socjalnym), instruktorem stoj dwa zadania; l. Dziaania grupowe. ktre mona i naley wykorzysta dla spoecznowychowawczych poczyna na rzecz jednostki. Tu szczegln rol odgrywa umiejtno wzajemnego pokierowania oddziaywaniem jednostki na jednostk, bd te wychowawcy na jednostk. 2. Dziaania na rzecz grupy w celu lepszego jej funkcjonowania przez suenie pomoc w korygowaniu lub usprawnianiu dziaalnoci grupowej. Metoda ta jest prb organizowania takich sytuacji wychowawczych w grupie lub z grup, w ktrych na stray obyczajw, norm moralnych, postaw i opinii stoi zesp. Std te m. p. z grup stosowana jest podczas tworzenia wietlicy, k lubu.

zespou sprawnociowego, koa hobbystw itp. Istniej trzy odmiany tej metody: rozwojowo-wychowawcza, psychoterapeutyczna i rewalidacyjna. Pierwsza obejmuje wszystkich tych. ktrzy dziaaj w zespoach wychowawczych. Wiele placwek wycho144 wawczych zamknitych i otwartych stosuje pierwsz odmian m. p. z grup. Grupy psychoterapeutyczne s nastawione na poczynania o charakterze ratowniczym w stosunku do osb podlegajcych zaburzeniom zachowania. Metoda rewalidacyjna polega na powizaniu nici czcych z grup spoeczn. {J. M.) metoda proprioceptywnego torowania nerwowo-miniowego -> metoda Kabata metoda Kochera; stosowana w kine-zyterapii indywidualnej umoliwia wykonanie wicze czynnych przy niepenej sile miniowej w warunkach odcienia. Chory wykonuje wiczenia sam za pomoc bloczkw, ciarkw i podwiesze. Stanowisko do wicze jest otoczone krat umoliwiajc rnorodno podwiesze. wiczenia w m. R. s usystematyzowane zarwno pod wzgldem pozycji wyjciowych, jak i staww, ktrych dotycz. Stanowi one pierwowzr powszechnie obecnie stosowanego systemu bloczko-wociarkowego. (A. Z.) metoda Rood; naley do grupy tzw. neurofizjologjcznych metod usprawniania w oparciu o czynno odrucho -wo-bezwarunkow. W wikszym stopniu ni w innych metodach wykorzystuje wpyw pozycji ciaa podczas wicze (wiczenia w pozycji czworononej) oraz wybircz stymulacj prostownikw za pomoc rnych bodcw, np. przeduonego szczotkowania, nacisku, dziaania zimnem itp. {S. Z.-Ch.} metoda treningu z progresywnie wzrastajcymi oporami -+ metoda de Lorme'a i Watkinsa metoda Vojty; zalecana dla najmodszych dzieci z m. p. dz.; zestaw wicze skada si z rnych sposobw wywoywania u niemowlcia odruchw pezania i obracania Stf wok osi ciaa, za pomoc drani 145 ni uciskiem cile okrelonych stref wyzwalania" tych odruchw. '(S. Z.-Ch.) metoda Zandera; zwana take mechanoterapi. Wprowadzona na pocztku obecnego stulecia w Niemczech w celu zwikszenia i utrzymania prawidowego zakresu ruchu w stawach. Wyniki terepeutyczne uzyskiwano za pomoc specjalnie zbudowanych maszyn, ktre dopasowane do wiczonych czci ciaa wykonyway z odpowiedni czstotliwoci i amplitud ruchy bierne. Obecnie rzadko stosowana. (A. Z.) metody bada w pedagogice specjalnej; ze wzgldu na integrujcy wiele nauk status metodologiczny pedagogiki specjalnej, take metody bada maj charakter zbliony z jednej strony do metodologii nauk przyrodniczych, a z drugiej do spoecznych. Podstawow metod jest wic obserwacja i eksperyment naturalny bd laboratoryjny. Obserwacja, aby umoliwi pomiar, jest skalowana. Eksperyment umoliwia pomiar zmian, ktre zachodz w zmiennej zalenej pod wpywem oddziaywania zmiennej niezalenej, zastosowanej w warunkach laboratoryjnych bd naturalnych. Przedmiotem eksperymentu mog by wyniki i metody nauczania, zachowanie si dziecka i in. Narzdzia eksperymentu mog by bardzo rne, niektre wymagaj aparatury technicznej. M. b. w pedagogice specjalnej s te testy inteligencji werbalne lub wykonawcze i inne techniki psychometryczne. Jako nauka spoeczna pedagogika specjalna stosuje w badaniach gwnie metod eksperymentaln oraz kazuistyczn (analiz jednostkowych przypadkw). Techniki stosowane w metodzie eksploratywnej to: wywiady, rozmowy, sprawdziany wiadomoci i umiejtnoci, skale zachowania przystosowawczego, kwestionariusze skatemetody nauczania mowy dzieci guchych

goryzowane, zdania niedokoczone, wypracowania, ankiety. M. b. w pedagogice specjalnej maj zawsze charakter kliniczny, a wic wieloaspektowy, dugofalowy, wielostronny, w zwizku z czym wystpuje konieczno korzystania z bada fizjologicznych, antropologicznych, medycznych, psychologicznych, socjologicznych. W pedagogice specjalnej stosuje si rwnie metody statystyczne dla analizy mierzo-nych danych zmierzajce do wykrycia korelacji zjawisk, ustalenia istotnoci rnic przy porwnywaniu danych, okreleniu rednich, dyspersji wynikw i in. Analizy statystyczne w pedagogice specjalnej oparte s na danych klinicznych. {Z. S.) metody kinezyterapeutyczne; dostosowanie dokadnie opracowanych, niezmiennych wzorcw ruchowych do leczniczych potrzeb okrelonych jednostek chorobowych czy jednorodnych pod wzgldem etiologii grup schorze. M. k. opieraj si na leczniczej roli fizykoterapii i masau, a udzia wicze kinezyterapeutycznych w poszczeglnych metodach jest rny. (A. Z.} metody nauczania mowy dzieci gtu-chych; po raz pierwszy zostay opracowane w XVII w. przez K. Ammana. Byy one tak szczegowe, e dotychczas s uwzgldniane w metodyce pedagogicznej. Naucza guchych wydobywania gosu, oddychania dla mowy, wymawiania gosek, a nastpnie sw. Rwnoczenie zaleca uczenie czytania i pisania. Proponowa nauczanie znaczenia sw, gramatyki i odczytywania mowy z ust rozmwcy. W 1778 r. Heinicke zaoy szko dla guchych w Lipsku. Podkrelajc przede wszystkim spoeczne skutki guchoty zaleca nauczanie jzyka artykuowanego i cakowit eliminacj migw. Uczy wic dzieci guche metod gosow. W nauce artykulacji posugiwa si sztuczn jam ustn, tzw. "maszyn metoda oceny wpywu czynnikw rodowiska pracy... 1461 Midzynarodowa Liga Stowarzysze Pomocy... mwic". Brak wrae suchowych kompensowany by wraeniami wzrokowymi i dotykowymi. Twierdzi, e guchego naley uczy mowy ustnej ze wzgldu na cis zaleno midzy gosem a funkcjami mzgu. W jego dydaktycemowy punktem wyjcia byo pokazywanie obrazka i podpisywanie go. Artykulacja nastpowaa dopiero po opanowaniu obrazu graficznego sowa, przy czym rodkiem pogldowym w nauczaniu wymawiania samogosek i spgosek byy krople pynw o rnym smaku podawane na jzyk guchego. W toku dalszej nauki Heinicke uczy wymawiania wyrazw i zda w oparciu o pismo. W wyjtkowych wypadkach (np. nazwiska) stosowa rwnie alfabet palcowy. Wiedeska metoda nauczania guchych bya modyfikacj metody K. M. 1'Eppee'a opracowan przez M. Wenus, ktry uwaa, e znaki migowe s elementem przejciowym, niezbdnym przy nauczaniu mowy ustnej, stanowicej istotny czynnik ksztatowania poprawnego mylenia. Mowa gosowa powinna - wg Wenus - poprzedza pismo i czytanie. Szlezwicka metoda nauczania mowy wyksztacia si w Danii i zostaa zastosowana przez J. Pfingstena w Lubece. Nauk mowy ustnej uwaa si tu za pomoc uatwiajc guchym opanowanie mowy pisanej, ktr uznano za najkorzystniejszy rodek rozwoju guchych i porozumiewania si. Metoda ta pozwala na uywanie migw tylko jako rodka niezbdnego w nauczaniu mowy ustnej i pisanej. W toku nauczania mowy ustnej i pisanej szeroko stosuje si prawida gramatyki. W 1880 r. Midzynarodowy Kongres Przedstawicieli Szk i Zakadw dla Dzieci Guchych w Mediolanie uzna za obowizujce nauczanie dzieci guchych metod gosow. Wyodrbniy si pniej szkoy: gramatyczna i fonetyczna (H. Walter, E. Pau, F. Hill). Na przeomie XIX i XX w. rozwija si metoda kombinowana, pochodzca ze Stanw Zjednoczonych A.P. W polskich szkoach dla guchych stosowana jest obecnie metoda analityczno-synte-tyczno-dwikowa, zawierajca

nastpujce elementy: l) analiz artykula-cyjn wyrazu, 2) analiz i syntez graficzno-wzrokow, 3) czytanie. Skuteczno nauczania mowy dzieci guchych uwarunkowana jest w pierwszym Sil rzdzie wczesnym rozpoczciem ich || rewalidacji. (Z. S.) metody oceny wpywu czynnikw rodowiska pracy na usirj ludzki; opieraj si na: a) pomiarach i ocenie intensywnoci poszczeglnych czynnikw (fizycznych i chemicznych), b) porwnaniu uzyskanych wartoci z normami, c) ocenie zmian zachodzcych w ustroju ludzkim pod wpywem badanych czynnikw i sumarycznego oddziaywania rodowiska pracy jako caoci. W badaniach z zakresu czynnikw materialnego rodowiska pracy stosuje si rnorodn aparatur pomiarow, a niektre badania uzupeniajce lub podstawowe przeprowadza si w warunkach laboratoryjnych. Celem ostatecznym bada warunkw - rodowiska pracy materialnego jest ustalenie pewnych norm i opracowanie rodkw zmierzajcych do ich przestrzegania. (Z. N.} metody projekcyjne; metody oceny psychologicznej ujawniajce niektre mechanizmy i cechy osobowoci, czsto nie uwiadamiane i dajce si wykry drog poredni za pomoc bodcw prowokujcych do przejawiania przeywanych uczu i konfliktw. Techniki projekcyjne budz szereg zastrzee metodologicznych, gwnie z powodu pewnej dowolnoci w interpretowaniu odpowiedzi osb badanych. Podkrela si czsto krytycznie ich sabo jako narzdzi psycho 147 metrycznych. Do najbardziej znanych nale: test Rorschacha, zawierajcy plamy atramentowe kojarzce si osobom badanym z rozmaitymi postaciami lub przedmiotami, oraz Tematyczny Test Apercepcyjny (TAT): doczekay si one w pimiennictwie wiatowym bogatej literatury. Techniki projekcyjne, mimo niewtpliwych ogranicze i sabych stron, stanowi mog cenne uzupenienie arsenau narzdzi diagnostycznych dla psychologa, jeli tylko interpretacj poczy si z informacjami zaczerpnitymi z innych rde. Przyjty zosta podzia metod projekcyjnych na: asocjacyjne, konstrukcyjne, uzupeniajce, zwizane z wyborem i ekspresyjne. W stosunku do dzieci z duym powodzeniem stosowane s zabawowe techniki projekcyjne, w ktrych dochodzi do spontanicznego przejawu interesujcych z psychologicznego punktu widzenia przey. Mimo swej pozornej prostoty metody projekcyjne wymagaj od specjalistw posugujcych si nimi duego dowiadczenia i wprawy. (T. G.) metody usprawniania neurologicznie chorych -> metoda Bobathw; -> metoda Brunnstroma: -> metoda Do-man-Delacato; -> metoda Jakobsona -> metoda Kabata; - metoda PNF - metoda Levitta; -> metoda Pto - metoda Pheipsa; -> metoda Roo-da; -> metoda Vojty miadyca ttnic mzgowych; zmiany w naczyniach upoledzajce krenie mzgowe, powodujce szereg objaww neurologicznych i oglnych, jak te psychopatologicznych. Miadyca t. m. moe wystpowa niezalenie od miadycy naczy. Proces miadycowy w orodkowym ukadzie nerwowym prowadzi do powstawania ognisk rozmikania w mzgu spowodowanych przez zakrzep oraz zatory naczy. Zamknicie wikszych naczy powoduje udary, ktre kocz si czsto niedowadami i poraeniami poowiczymi, a take zgonem (1/5 zgonw powyej 65 roku ycia). Miadyca t. m. objawia si blami gowy, zawrotami gowy i szumem w uszach. Mog wystpowa take zaburzenia snu zarwno pod postaci bezsennoci, jak te odwrcenia ryt mu snu i czuwania. Wyrazem miadycy t. m. mog by nastpujce objawy psychiczne: zmienno nastroju, zaburzenia koncentracji uwagi i trudnoci zapamitywania. Z czasem moe doj do wyranego upoledzenia krytycyzmu. Leczenie miadycy t. m. moe przynie czciow popraw. Naley wykorzysta istniejce moliwoci kompensacyjne ustroju, poprawiajc prac ukadu sercowo-naczyniowego, poprawi zaburzenia hemodynamiczne i

wazomo-toryczne, uregulowa cinienie krwi ttniczej - unikajc jednak nagego obnienia cinienia, kryjcego w sobie niebezpieczestwo niedokrwienia mzgu i udaru. Leczenie farmakologiczne obejmuje ostatnio leki poprawiajce metabolizm mzgu. Opieka nad chorym z m. t. m. wymaga od otoczenia cierpliwoci i wyrozumiaoci. Do opieki tej nale y rehabilitacja ruchowa polegajca na wiczeniu zachowanych jeszcze lub zanikajcych funkcji. Aktywizacja fizyczna i psychiczna ma na celu zapobieganie lub ograniczenie niedostwa chorych. (H. Sz.) mielotomia; neurochirurgiczna operacja polegajca na podunym przeciciu rdzenia krgowego w paszczynie czoowej, aby unikn uszkodzenia dugich drg rdzeniowych, a przerwa jedynie poczenia midzy komrkami rdzeniowymi, drogi odruchw mono-i polisynaptycznych w celu zniesienia spastycznoci. (S. Z. -Ch., J. K.) Midzynarodowa Liga Stowarzysze Pomocy dla Upoledzonych Umysowo; grupuje wszelkie organizacje zajmujMidzynarodowe Towarzystwo do Bada Naukowych... 148 ce si rozmaitymi formami pomocy i opieki nad upoledzonymi umysowo. W skad Ligi wchodzi okoo 60 krajw, ktrych delegaci na kolejnych kongresach wymieniaj swe dowiadczenia organizacyjne i ustalaj zalecenia dla instytucji pastwowych, resortw i wadz, majce na celu przyjcie z efektywn pomoc jednostkom upoledzonym umysowo. T. { G.) Midzynarodowe Towarzystwo do Bada Naukowych Upoledzenia Umysowego; skupia szereg stowarzysze krajowych i zajmuje si koordynowaniem. inicjowaniem oraz propagowaniem prac badawczych z zakresu problematyki upoledzenia umysowego. Co cztery lata organizuje midzynarodowe kongresy, z ktrych drugi odby si w 1970 r. w Warszawie. Polski Zesp Bada Naukowych Upoledzenia Umysowego a -filiowany przy Towarzystwie Przyjaci Dzieci wchodzi w skad Towarzystwa Midzynarodowego i prowadzi dziaalno w zakresie promowania bada i wymiany dowiadcze wrd specjalistw zajmujcych si t problematyk. (T. G.) Midzynarodowe Towarzystwo Medyczne "Paraplegia"; zaoone w 1961 r. z inicjatywy prof. Ludwiga Guttmanna (dyrektora Narodowego Centrum Urazw krgosupa w Stoke Mandevillekoo Londynu) przy okazji odbywajcego si wwczas sympozujm towarzyszcego midzynarodowym zawodom paraplegikw. Dwa lata pniej Towarzystwo rozpoczo wydawanie dwumiesicznika "Paraplegia", ktrego pierwszym redaktorem zosta prof. Guttmann, a pniej w skad zespou redakcyjnego wszed prof. M. Weiss. Towarzystwo zgromadzio wielu klinicystw i naukowcw o wiatowej renomie, m. in.: Harrisa, Rossa, Frankela, Hardego, Walsha (Wielka Brytania), Borsa, Younga, Rossiera (USA), Benassy'ego, Maury, Dollfusa (Francja), Cheshire. Yeo. Kakulasa, Bedbrooka (Australia), Paeslacka, Meinecke (RFN), Trickota (Belgia), kata, Nakamura (Japonia) i wielu innych. Poza prof. Weissem, czonkami Towarzystwa z Polski zostali kolejno: prof. Pchalski, prof. Kiwer-ski, prof. Haftek, dr Buczyski. Towarzystwo organizuje w kadym roku sympozja naukowe powicone rnym aspektom uszkodze rdzenia krgowego, ze zwrceniem gwnej uwagi na diagnostyk oraz medyczne, socjalne i zawodowe problemy paraplegii (J. K.) misie; jednostka morfologiczna powodujca ruch w stawach lub innych narzdw. Zbudowany jest z wkien miniowych poczonych w pczki, otoczone tkank czn, zwan omis-n wewntrzn. Zwykle pczki cz si w brzusiec miniowy, ktry ot acza omisna zewntrzna. Charakterystyczn waciwoci tkanki miniowej jest kurczliwo jej wkien pod wpywem rnych bodcw. Rozrnia si trzy zasadnicze rodzaje tkanki miniowej : poprzecznie prkowan (minie szkieletowe),

gadk (minie narz dw wewntrznych) oraz poprzecznie prkowan serca. [J. K.) misie sztuczny McKibbena: pneumatyczny element wspomagajcy, wykorzystywany w -> ortezach koczyny grnej. Ma posta pojemnika lateksowego w ksztacie wyduonego walca, pokrytego koszulk z tkaniny o skonym splocie w stosunku do dugiej jego osi. Jednym kocem poczony jest z przewodem doprowadzajcym sprony gaz (przewanie CO;) ze zbiornika, drugim natomiast za pomoc linki - z dwigni elementu ruchowego ortezy. Po wypenieniu gazem m. sz. naladuje zachowanie si minia podczas skurczu (zwiksza swj obwd i skraca dugo). Po wypu 149 szczeniu gazu wydua si zwalniajc napicie linki. Ruch powrotny dwigni wspomagany moe by np. spryn. (H. G.. T. M.) minie antygrawitacy.p e; minie, ktre przy normalnej postawie stojcej lub siedzcej przeciwdziaaj sile cikoci. Maj one na og przewag nad swymi antagonistami w tym sensie, e mog dziaa z wikszymi siami. Majc na wzgldzie przewag mini antygrawitacyjnych, wska zane jest zlecanie tym wanie miniom pokonywanie duych oporw podczas pracy. Jeli np. praca polega na dokrcaniu rub, to pracownik powinien posugiwa si kluczem w kierunku do siebie, a nie od siebie. Jest to z fizjologicznego punktu widzenia racjonalniejsze i jak uczy dowiadczenie, chroni przed wystpujcym przy takich pracach zapaleniem torebek cignistych. (Z. N.} minie oddechowe; minie powodujce ruchy oddechowe cian klatki piersiowej oraz zmian objtoci jamy klatki piersiowej i puc. M .o. waciwe: l) misie przepony oddzielajcy jam klatki od jamy brzusznej, misie wdechowy. Skurcz minia przepony powoduje jej obnienie i powikszenie wymiaru podunego klatki piersiowej; 2) minie midzyebrowe: skurcz mini midzyebrowych zew ntrznych powoduje uniesienie eber i zwikszenie pojemnoci klatki piersiowej, a mini midzyebrowych wewntrznych obnienie eber z odwrotnym skutkiem. M.o. pomocnicze: l) inne minie przyczepiajce si do cian klatki piersiowej powodujce ruch wdechowy lub wydechowy, dziaajce przy pogbionym oddychaniu; 2) minie ciany jamy brzusznej wytwarzajce tzw. toczni brzuszn. Skurcz tych mini powoduje wzrost cinienia w jamie brzusznej i uniesienie przepony (wspomagaj wydech). M.o. minimum socjalne pokonuj opory spryste i niespry-ste klatki piersiowej i puc. Sterowanie czynnoci m.o. - - wentylacja puc. (J. J.) minie synergistyczne; minie szkieletowe w narzdzie ruchu, wspdziaajce w wykonaniu ruchu dowolnego, wzmacniajce dziaanie mini wykonujcych ruch dowolny. (A. Z,) mikrocefalia; maogowie; odznacza si zmniejszon pojemnoci czaszki i wie si ze znacznym upoledzeniem umysowym. Stanowi wad uwarunkowan genetycznie. Pod wzgldem ruchowym dzieci z m. mog przejawia bardzo dobr sprawno, co jest uwaane za przejaw cech ata -wistycznych. Z powodu niewyksztace-nia mini okrnych ust i wysunicia grnej szczki wyraz twarzy u dzieci z m. stwarza wraenie staego umiechu. Objawie jest nazywany objawem Dubois-Raymonda. (T. G.) mikroklimat; warunki klimatyczne wystpujce lub wytwarzane w okrelonej, niewielkiej przestrzeni lub pomieszczeniu. Na m. skadaj si: temperatura, wilgotno, cinienie, ruch powietrza. Ksztatowanie m. w miejscach pracy sprowadza si w naszych warunkach klimatycznych najczciej do wentylacji w lecie, a w zimie do wentylacji i ogrzewania. (Z. N.) minimum socjalne; rodzaj miernika porwnujcego ustalone wyniki bada z faktycznym rozkadem spoycia midzy poszczeglnymi grupami ludnoci,

miernika oceny skutkw polityki spoecznej. Jest to miernik sytuacji materialnej kategorii osb nie pracujcych, lecz utrzymujcych si z rent. M. s. ma charakter postulatywny, jest stwierdzeniem minimalnego stanu spoycia, jaki kady obywatel w kraju powinien co najmniej mc zaspokoi. Okrela poziom dochodw rodzin lub osb samotnych umoliwiajcy zaspokojenie minimalnych niezbdnych pomiokineplastyka Sauerbrucha trzeb biologicznych, kulturalnych i spoecznych. M. s. powinno stanowi podstaw do okrelen ia pacy minimalnej, emerytury i renty, ukierunkowania rozdziau rodkw pastwa i zakadu pracy na wiadczenia socjalne, w tym zasiki rodzinne, a zwaszcza na popraw warunkw ycia rodzin o najniszych dochodach, okrelenie zasad rekompensaty wzrostu kosztw utrzymania. Trzy grupy spoeczne nie uzyskiway do 1980 r. dochodw na poziomie postulowanego m. s. S to rencici i emeryci w 63%, rodziny wielodzietne, rodziny niepene i osoby dotknite wypadkami losowymi, w tym inwalidzi, ktrzy nie uzyskali prawa do renty. Pod koniec 1980 r. m. s. dla osoby samotnej wynosio 2800 z., a w styczniu 1982 r. 3300 z. (J. M.) miokineplastyka Sauerbrucha; zabieg chirurgiczny polegajcy na wytworzeniu poprzecznego tunelu minio -wo-skrnego w brzucu silnego minia p owierzchownego (misie dwugowy ramienia, misie piersiowy wikszy) w celu wykorzystania tego minia jako rda energii-> protezy Sauerbrucha. (H. G., T. M.} mioklonie; krtkotrwae, szybkie skurcze pojedynczych mini z niewielkim efektem ruchowym lub bez tego efektu objtej nimi czci ciaa. W fizjologii wystpuj podczas zasypiania i w czasie snu; w patologii najczciej - w stanach zapalnych mzgu, wprzypadkach zatru, urazw, padaczki. (S. Z.-Ch.) miopatie -> choroby nerwowo-mi -niowe; -> dystrotia miniowa Mitrinowfcz-Modrzejewska Aleksandra (1898-1975); twrczyni polskiej szkoy foniatrycznej, wieloletni klinicysta, badacz z zakresu rehabilitacji zaburze mowy i suchu, pracownik warszawskiej Akademii Medycznej. Pod jej kierunkiem prowadzone byy prace dotyczce zasad i metod postpowania rehabilitacyjnego w przypadkach powanych wad i zaburze mowy pochodzenia centralnego i obwodowego. Wyksztacia wielu specjalistw, wrd nich kilkunastu samodzielnych pracownikw naukowych zajmujcych si t dziedzin w rozmaitych placwkach klinicznych i eksperymentalnych. Bya propagatorka wielospecjalistycznego podejcia do pacjenta w procesie diagnozy i rehabilitacji. Autorka kilku podrcznikw i monografii, licznych artykuw i filmw dydaktycznych. Utworzya odrbn specjalizacj medyczn -> fo-niatri. {T. G.) MMFR25_75 -> maksymalny przepyw w szczytowej fazie natonego wydechu mobilizator; rodzaj kamaszka wewntrznego noszonego w normalnym bucie. Uzupenia brakujc cz stopy i obejmuje jej k ikut, podobnie jak -> lej kikutowy protezy koczyny. Jego zadaniem jest rekonstrukcja stosunkw biomechanicznych normalnej stopy przy wykorzystaniu zachowanych po amputacji mini. [H. G., T. M.) moc; wydatkowana przez organizm czowieka pozostaje w cis ym zwizku nie tylko z czasem pracy i iloci wytworzonego w tym czasie produktu, ale take z iloci wydatkowanej energii na jednostk czasu. Jest to m., z jak czowiek moe dziaa przecitnie przez 8 godzin pracy. Wydajno pracy nie jest jednakowa podczas caej dniwki. Tym niemniej oscyluje ona wok pewnej redniej. W toku pracy zorganizowanej prawidowo pod wzgldem ergonomicznym chwilowa m. z jak dziaa pracujcy, nie powinna /mw/nie odbiega od redniej m.. wymaganej w okrelonych warunkach produkcji w czasie caej dniwki. Tylko w warunkach pro-

model rehabilitacji szpitalnej ruchowej... dukcji cigej, rytmicznej i przebiegajcej bez zakce mona osign zgodno midzy wymaganiami produkcyjnymi i fizjologicznymi moliwociami organizmu czowieka. (Z. N.) model A rehabilitacji szpitalnej ruchowej; przeznaczony jest dla chorego po zawale penociennym, bez powika. Przewidywany pobyt chorego w szpitalu wynosi do 21 dni. Rehabilitacja ruchowa skada si z dozowanych wicze ruchowych i stopniowo zwikszanego zakresu czynnoci yciowych, a wic samoobsugi i lokomocji. Postpowanie rehabilitacyjne dzieli si na 4 okresy, kady przecitnie trwa 5 dni. Okres I odbywa si zwykle w sali intensywnej opieki medycznej. Wczesne uruchamianie, stosowane w tym modelu, nie dopuszcza do rozregulowania czynnoci naczy -niowo-ruchowej i wobec tego nie przewiduje si okresu pionizacji. Schemat postpowania wg modelu A ilustruje tabela nr 3. [J. .) model B rehabilitacji szpitalnej ruchowej; przeznaczony jest dla chorych po zawale penociennym, z powikaniami, i przewiduje pobyt chorego w szpitalu przez okres od 35 do 42 dni. Skada si ze stopniowo zwikszanego zakresu lokomocji i samoobsugi oraz dozowanych wicze ruchowych. Okres rehabilitacji podzielony jest na 4 okresy, przy czym okresy I, III i IV trwaj ok. 7 dni kady, za okres II ok. 14 dni. Znaczna cz rehabilitacji wg tego modelu moe odbywa si na sali intensywnej opieki medycznej. Konieczno duszego leenia w okresach I i II powoduje wystpienie posturalnych, dysregula-cyjnych zmian w ukadzie naczynio-wo-ruchowym, co zmusza czsto do postpowania pionizacyjnego w okresie III. Stosowanie ka Egertona lub okresowych biernych zmian uoenia chorego w zwykym ku (stosowanie wyszych zagwkw, obnianie czci ka pod nogami chorego) zmniejszaj wydatnie zaburzenia regulacji naczyniowo-ruchowej, uatwiaj te pionizacj. W grupie chorych kwalifikowanych do modelu B szczeglnie czsto trzeba indywidualizowa przebieg uruchamiania w zaleno ci od stanu klinicznego. Wystpienie osabienia, czstoskurczu, spadku cinienia ttniczego, atwoci mczenia si ustpuje zwykle po zastosowaniu preparatw steroidowych (np. hydrokorty-zonu w dawce dobowej okoo 25 mg). Nasilenie dolegliwoci wiecowych lub wystpienie zaburze rytmu s wskazaniem do zwolnienia tempa rehabilitacji lub cofnicia realizacji programu o kilka dni. W razie wystpienia powaniejszych powika lub ponownego zawau naley rozpoczyna program rehabilitacji od pocztku. Schemat postpowania wg modelu B przedstawia tabela nr 4. (J. .) model rehabilitacji szpitalnej ruchowej chorych po ostrym napadzie niewydolnoci wiecowej bez zawau; do wicze przystpuje si po wykluczeniu zawau i ustpieniu ostrych objaww niewydolnoci wie cowej (-> rehabilitacja ruchowa chorych po zawale serca). Stosuje si wiczenia i zakres czynnoci ruchowych, takie jak w III i IV okresie rehabilitacji wg modelu A (po zawale peinociennym bez powika). Chorzy zostaj uruchomieni w cigu 10-14 dni i zostaj wypisani ze szpitala; wymagaj jednak dalszej rehabilitacji domowej lub sanatoryjnej. Zob. te model A rehabilitacji szpitalnej ruchowej. (J. .) model rehabilitacji szpitalnej ruchowej chorych po zawale niepetnocien nym o "lekkim" przebiegu (niewielki wzrost transaminaz. temperatura ciaa w normie, brak objaww niewydolnoci ukadu krenia); przecitny pobyt w szpitalu wynosi 16 dni. wiczenia =