SPIS TRECI Wprowadzenie .................................................................. Rozdzia I: RELIGIA W PROCESIE POWSTAWANIA .....

Czynniki polityczne Bg ydw Ziarna Chrystyzmu Tworzenie drugorzdnych bogw OFIAROWYWANY BG-ZBAWICIEL Chrzecijaskie ukrzyowanie Moda na ludzkie ofiary Spoywanie Boga POGASKIE PRZEYTKI W JUDAIZMIE Substytuty zwierzce Kozio ofiarny, jako ofiara za grzechy Przed-chrzecijaski kult Jezusa ydowska eucharystia POCZTKI MITU EWANGELICZNEGO Sztuka misteryjna Zdrada i ukrzyowanie Pogascy zbawiciele NAUCZAJCY BG JAKO LOGOS Koncept Logosu ydowskie spekulacje POSZUKIWANIA HISTORYCZNEGO JEZUSA Milczenie Pawa ydowski jezuizm Mit i historia MIT BUDDY Serie Buddw Ewidencja dokumentalna Jak buddyzm si rozprzestrzeni Budda, jako drugorzdny bg Odpowied na zastrzeenia

Rozdzia II.

Rozdzia III:

Rozdzia IV:

Rozdzia V:

Rozdzia VI:

Rozdzia VII:

Rozdzia VIII: MANI I MANICHEIZM Rozwizanie manichejskie Mit Manesa Rozdzia IX: APOLONIUSZ I JEZUS Domniemane echo ewangelii Cuda nie wystarczaj EWOLUCJA MITRY

Rozdzia X:

Bg-Zbawiciel Zabjca Byka Bg jaskini

Rozdzia XI:

MITRAIZM I CHRZECIJASTWO Bezpodstawne oskarenia Bg zrodzony ze skay Baranek Boy TRANSFORMACJA MITRY Nieobecno kobiet Przetrwanie najlepiej przystosowanych Mitrajscy chrzecijanie Krzeso witego Piotra

Rozdzia XII:

Rozdzia XIII: RELIGIE STAROZYTNEJ AMERYKI Wsplny symbolizm Wczeniejsze cywilizacje Rodzime rasy nad Pacyfikiem Powstanie kapastwa Ewoluujce mity Rozdzia XIV: OFIARA LUDZKA I SAKRAMENT Deifikowana ofiara Meksykaska etnika Bg na krzyu Meksykaski Biay Chrystus Fatalizm kapastwa Tre na obwolucie: Opublikowana po raz pierwszy w 1903 r. ksika "Pogascy Mesjasze" wykazuje, e rzekomo historyczne wydarzenia, na ktrych oparte jest chrzecijastwo, nigdy nie miay miejsca i e zaoyciel chrzecijastwa nigdy faktycznie nie istnia. J.M.Robertson by jednym z gwnych eksponentw nurtu, ktry jest znany, jako "mitologiczna teoria chrzecijastwa", ktra oparta zostaa na licznych faktach rdowych z zakresu antropologii i religii porwnawczych, jak rwnie innowacyjnych XIX-wiecznych bada nad pocztkami Biblii. Najznaczniejsz z tez Robertsona jest ta, i ewangeliczna opowie o Ostatniej Wieczerzy, Agonii, Zdradzie, Ukrzyowaniu i Zmartwychwstaniu, bya sztuk misteryjn, ktra w pniejszym okresie zostaa uznana za opis prawdziwych zdarze i e teatralny wtek dramatyczny jest ewolucj prymitywnej i dzikiej rzeczywistoci ofiar ludzkich. Gwnym tematem ksiki jest to, e religia w postaci znanej nam dzisiaj, ewoluowaa z prymitywnych konceptw i dzikich obrzdw, wczajc ofiary ludzkie i kanibalizm. Jako, e chrzecijastwo nie jest wyjtkiem od tej reguy, jest ono rzucajcym si w oczy przykadem takowego rozwoju. Historia religii jest histori manufakturowania bogw przez ludzi. Pierwotne obiekty kultu ustpiy miejsca w pewnym przecigu czasu, bstwom drugorzdnym. Najliczniejsi z nich s prawodawcami i nauczycielami moralnoci; niektrzy za s zbawicielami, ktrzy bywaj powicani i ponownie przywracani do ycia. Od przernych bogw-zbawicieli, ktrych mier i zmartwychwstanie bywaj okresowo celebrowane, pochodzi tytu tej ksiki "Pogascy Mesjasze". W dowodzeniu swej tezy Robertson przemierza rozleg dziedzin interdyscyplinarn, od "Mody na ludzkie ofiary" i "Spoywania Boga" do "Sztuk misteryjnych", "Poszukiwania historycznego Jezusa" poprzez "Mani i manicheizm", "Mitraizm i chrzecijastwo" oraz "Fatalizm kapastwa".

WPROWADZENIE Pierwsza edycja "Pogaskich Mesjaszy" zostaa opublikowana w roku 1903 i miaa ona zakoczy przedsiwzicie, ktre J.M.Robertson rozpocz we wczeniejszym tomie, pt. "Chrzecijastwo i mitologia". Jego gwnym celem byo wykazanie, i rzekome wydarzenia historyczne, na ktrych chrzecijastwo zostao oparte, nigdy nie zaistniay i e rzekomy Zaoyciel chrzecijastwa nigdy nie istnia. Teoria mitu siga wstecz a do XVIII w., kiedy to Volney argumentowa, i Jezus by jedynie mitem solarnym, opartym na micie Kriszny. W 1840 r. Bruno Bauer spiera si z nim, e Jezus by wynalazkiem Marka. W pierwszej dekadzie naszego wieku rozszerzyo si zainteresowanie teori mitu i dzieami Tomasza Whittakera, W.B.Smitha i Artura Drewsa - warianty ktrych rni si detalami od Robertsona. Opierali si oni na bogactwie danych z zakresu antropologii i religii porwnawczych, ktre zawarte byy w masywnych studiach Frazera, Jevonsa, Durkheima i innych, jak rwnie na nowym wietle rzucanym na pocztki biblijne. Najbardziej wyrniajc si tez Robertsona byo, i opowie ewangeliczna o Ostatniej Wieczerzy, Agonii, Zdradzie, Ukrzyowaniu i Zmartwychwstaniu, bya misteryjn sztuk, ktra zostaa zaakceptowana, jako sprawozdanie z faktycznych wydarze. Pocztki tego obrzdowego dramatu znajduj si w staroytnym rytuale palestyskim, w ktrym coroczna ofiara, znana, jako "Jezus (Joshua) syn Ojca" bywaa faktycznie powicana. Sztuki pasyjne byway pospolit cech popularnych religii Grecji i Egiptu. Podobnie, jak Chrystus, tacy pogascy bogowie, jak Adonis, Attis, Ozyrys i Dionizos byli zabijani w periodycznej mimikrze, po to, aby powsta ponownie w tryumfie. Tez Robertsona jest, e teatralny dramat jest ewolucj od bardziej prymitywnej i dzikiej rzeczywistoci ofiary ludzkiej. W Pogaskich Mesjaszach gromadzi on wic czynicy wraenie materia dowodowy, wykazujcy, jak ewolucja idei i praktyk religijnych nastpuje wedug bardzo podobnego wzorca na caym wiecie. W miar rozwoju cywilizacji, ofiara z syna staroytnego krla zostaje zmodyfikowana poprzez uycie surogatu - albo przestpcy, albo zwierzcia. Kolektywne spoywanie ofiary - kanibalizm we swym wczeniejszym ze stadiw - daje pocztek symbolicznej komunii chleba i wina. Rytuay wsprzdne chrzecijaskiej eucharystii znajdywane s w kulcie Mitry i Dionizosa oraz bogw staroytnego Meksyku. Inna z linii ewolucyjnych przebiega od pierwotnego bstwa do drugorzdnych, czyli Nauczajcych bstw. W najbardziej staroytnych religiach wystpuj mity o boskich Nauczycielach, ktrzy byli prawodawcami, lub ktrzy zaprowadzili rolnictwo, pismo i budownictwo. Ci drugorzdni bogowie mog by, ale mog te nie by zarwno powicanymi zbawicielami, jak i nauczycielami. Jezus Chrystus by obydwoma. Budda nie zosta powicony w ofierze, ale zaspokaja on pragnienia Nauczyciela, ktry by zaopatrywa w moralne instrukcje i drog do zbawienia. Ale Gautama by tak samo mityczn postaci, jak Mitra i Jezus. Rozlege to uyte przez Robertsona byo niezbdnym, kiedy przedkada on swoj teori do rozwaenia wspczesnym uczonym, ale dla nie wyspecjalizowanego czytelnika, zoono argumentacji i obfito detali, powodowaa niewtpliwie rozproszenie uwagi od zasadniczego zarysu tezy mitologicznej. W niniejszym wydaniu oryginalna wersja zostaa znacznie skrcona, aby umoliwi zwyczajnemu czytelnikowi widzie drewno, ktre mogo by zasonite przez drzewa. Rozwleke odpieranie zarzutw autorw obecnie ju zapomnianych oraz odniesienia do dzie, ktre s albo przestarzaymi, albo niedostpnymi, zostay tu wyeliminowane. Niewtpliwie, pocigno to za sob niejakie uproszczenie obecnej prezentacji. Umys Robertsona by tak przeadowany obecnie ju zapomnian wiedz, i sama waga erudycji jest czasami zdoln do przytoczenia swego obiektu, za wyjtkiem moe dla tych, ktrych wiedza jest podobnie gboka - a takich jest niewielu. Fakt, e od mierci Robertsona teoria mitologiczna zacza by uwaana za niemodn moe by nieprzypadkowo zwizany z faktem zupenego zaniku uczonych biblioznawcw, ktrzy nie naleeliby jednoczenie do kleru. Odkrycie zwojw znad Morza Martwego moe jednak uyczy nowych i potnych argumentw dla jej obrony. Nikt nie byby bardziej zadowolony od Robertsona z tego rozwoju wypadkw, jakie sugerowane byy przez pana Johna Allegro. Ale Pogascy Mesjasze mog znie najbardziej krytyczne badania i obroni swoje tezy. Informacje, ktre ta ksika zawiera na temat

brutalnego i dziwacznego wiata fantazji religijnych, s rwnie zdumiewajcymi, jak i trzewicymi. **** John Mackinnon Robertson urodzi si na Wyspie Arran 14 listopada, 1856 r. i zmar w 1933 r. Porzuci on szko w wieku lat trzynastu i odtd cakowicie powici si samo-edukacji. Pomimo wczesnych ogranicze, jego nieugita wola i energia umoliwiy mu kompletne opanowanie szeciu jzykw i osignicie erudycji, ktra kwalifikowaaby go do wspzawodnictwa na rwnych warunkach z wiodcymi uczonymi jego czasw. Nie tylko by on uznanym autorytetem w dziedzinie religii porwnawczych, ktr on jednak wola nazywa "hierologi", ale by rwnie wyrniajcym si uczonym w zakresie Szekspira. Jako mody czowiek, rozpocz on od zawodu dziennikarza, ktry wydawa si w jego warunkach, przynosi najbardziej obiecujce perspektywy. By on czoowym pisarzem wrd zaogi Edynburskich Wiadomoci Wieczornych a do roku 1884, kiedy to zaproszony zosta przez Charlesa Bradlaugh'a do przyjazdu do Londynu i regularnej pracy dla Reformatora Narodowego . Po mierci Bradlaugh'a sta si on wydawc tego wolnomylnego czasopisma i kiedy zaprzestano jego publikacji na skutek finansowych trudnoci, wtedy zacz on wydawa Wolny Przegld . Ten z kolei zosta transformowany w cztery lata pniej w Magazyn Uniwersytecki i Wolny Przegld . W latach 1897 - 8 Robertson odby seri wykadw w Stanach Zjednoczonych, a w roku 1900 przyj on zlecenie z Porannego Przywdcy , majce na celu wyjazd do Afryki Poudniowej i sporzdzenie raportu odnonie dziaania stanu wojennego. Jego literacka twrczo w artykuach i ksikach bya ogromna, a jednak znajdywa on czas, aby odgrywa jednoczenie prominentn rol na arenie politycznej. Zosta wybrany na czonka parlamentu dla okrgu Tyneside, w wielkim liberalnym zwycistwie z roku 1906. W cigu swych trzynastu lat w parlamencie zadziwi on wielu, ktrzy spogldali na niego, jako na uczonego, ktrego absorbuj gwnie akademickie zagadnienia. Pozostawi swoje pitno w debatach na temat wolnego handlu i okaza si by zdolnym administratorem i czowiekiem znajcym si na rzeczy. By on sekretarzem parlamentarnym przy Komisji Handlu od r. 1911 do 1915, kiedy to uczyniono go tajnym doradc. Nie mona wtpi, e z wszystkich dziedzin, ktre jego potny intelekt przebada, najblisz jego sercu staa si kontrowersja religijna. By on jednym z wiodcych eksponentw tego, co znane byo, jako "mitologiczna" teoria chrzecijastwa. Tematyka ta rozwinita zostaa w ksice Chrzecijastwo i mitologia , po ktrej przysza kolej na Pogaskich Mesjaszy (1903). Z jego studiw historycznych Historia wolnej myli w XIX wieku oraz Krtka historia wolnej myli , s wci najbardziej autorytatywnymi pracami w tym temacie. Pisa on obficie z dziedziny polityki, socjologii i krytycyzmu literackiego, a pomidzy tymi dzieami mona wspomnie takie jak: Wspczeni humanici , Wprowadzenie do polityki angielskiej, Montaigne i Szekspir oraz Czy Szekspir napisa Tytusa Andronikusa ? Chocia nie by on oratorem, obdarzonym wielk elokwencj Bradlaugh'a i Ingersolla, Robertson by wielce skutecznym mwc politycznym. Nie mia on zbytniej cierpliwoci dla gupcw i jego polemiki cechowaa ostro i czasami szorstko. Drobiazgowo ostrony w weryfikowaniu faktw, by on jednoczenie bezlitosnym w eksponowaniu niechlujnych argumentw i nieprecyzyjnego mylenia. Gwnym tematem tej ksiki jest teza, e religia, jak j znamy dzisiaj, ewoluowaa z prymitywnych konceptw i dzikich obyczajw, wczajc ofiary ludzkie i kanibalizm. Tak wic chrzecijastwo, dalekie od bycia tu wyjtkiem, jest rzucajcym si w oczy przykadem takowego rozwoju. Historia religii, jest histori manufakturowania bogw przez ludzi. Pierwotne obiekty kultu ustpiy miejsca, na przestrzeni czasu, drugorzdnym bogom. Wikszo z nich jest prawodawcami i nauczycielami moralnoci; niektrzy s zbawicielami, ktrzy bywaj skadani w ofierze i ponownie przywracani do ycia. Rni bogowie-zbawiciele, ktrych mier i zmartwychwstanie bywaj okresowo celebrowane, skadaj si na tytu tej ksiki - Pogascy Mesjasze. Podczas, gdy oglnie przypuszcza si, i Jezus Chrystus by rzeczywist postaci, ktra zostaa ukrzyowana w Palestynie na rozkaz Poncjusza Piata, nikt nie twierdzi na serio, e Adonis, Attis i Ozyrys byli charakterami historycznymi. Podobnie Mitra, ktrego kult wspzawodniczy z chrzecijastwem

przez cay czas trwania Cesarstwa Rzymskiego, jak rwnie Huitzilopochtli i Quetzalcoatl, bogowie staroytnego Meksyku, wydaj si w sposb oczywisty postaciami mitycznymi. Dlaczego zatem wyjtek si czyni z rzekomym Zaoycielem chrzecijastwa ? Nie moe to by jedynie dlatego, e cudowne wydarzenia zwizane z 'Pogaskimi Mesjaszami" s niewiarygodnymi, gdy nie s one bardziej niewiarygodnymi od ewangelicznej narracji. Fakt, e religie staroytnego Egiptu, Grecji i Meksyku nie maj dzisiaj wyznawcw, nie niweluje ich roszcze. Dana historia moe by prawdziw, nawet gdy nikt w ni nie wierzy. Ostatecznie, mona by argumentowa, e chrzecijastwo wprowadzio nowy kod etyczny, zatem musi by ono dzieem godnej uwagi osobowoci. Taka wielka innowacja nie moga w kocu powsta spontanicznie. Podobnie, jak buddyzm i mahometanizm, nauki te nosz pitno co najmniej religijnego geniuszu. Aby rozprawi si z tymi obiekcjami i ustali fakty przemawiajce na korzy teorii, e Jezus jest postaci tak samo mityczn, jak Attis i Ozyrys, koniecznym jest wykazanie, i wszyscy bogowiezbawiciele na caym wiecie, posiadaj wsplne rysy na skutek posiadania wsplnych przodkw. Nie znaczy to, e wszystkie te kulty musiay powsta w jednym centrum, z ktrego dopiero ulegy one rozproszeniu, ale e wszystkie ewoluoway z tego samego typu prymitywnego rytuau, czyli z ofiary ludzkiej. Wiemy, e w Meksyku i Peru praktykowane byy ofiary ludzkie na ogromn skal w XVI w. n.e. W grecko-rzymskim wiecie, jednake, wymary one faktycznie z pocztkiem naszej ery. To, e przewaay one niegdy na Bliskim Wschodzie, wczajc Palestyn, jest spraw cakiem pewn i opowie o Abrahamie i Izaaku jest jedn ze wskazwek co do praktyki ofiar ludzkich wrd wczeniejszych Hebrajczykw. Oglny wzorzec rytuau ofiarnego a do czasw chrzecijastwa, moe by przeledzony, jak nastpuje: Wszelkie ofiary, zwierzce czy ludzkie, byy zabijane, a nastpnie spoywane. Oprcz ofiar dla bogw istniay tam dwa typy ofiar: (1) Ofiary totemowe, w ktrych ofiara bya albo spoywana, jako bg, albo te jako sposb jednoczenia si z boskim przodkiem czy totemowym gatunkiem; (2) Ofiary ludzkie, zwykle skadane z jecw wojennych, ktrzy byli zjadani dla innych powodw. Mogy to by ofiary dzikczynne za zwycistwo, czy te ofiary za grzechy, albo te dla zapewnienia urodzajw czy dla powicania nowych budynkw. W pniejszym stadium odnajdujemy ide kapaskiej skutecznoci, w ktrej posiek sakramentalny bogosawiony jest przez kast sakredotaln. Kiedy ta da ludzkiej ofiary, wwczas ofiara: (a) reprezentuje boga, (b) jest krlewskim synem lub crk, (c) jest pierworodnym lub jedynym synem. Po tych barbarzyskich pocztkach, uywanie surogatw jest ju naturalnym krokiem naprzd w kierunku bardziej cywilizowanych spoecznoci. Zwierzta nastpnie zajmuj miejsce ludzkich ofiar, a kiedy wreszcie stawia si obiekcje wobec ofiar zwierzcych, staroytny rytua bywa odprawiany symbolicznie. S tam dramaty misteryjne, na przykad, w ktrych aktor reprezentuje niesusznie zabijanego boga. Z dalszym rozrostem kapastwa, ustanawia si oficjalny rytua i to, co ongi byo kanibalistyczn uczt, zostaje wysublimowane w symboliczn komuni, w ktrej chleb i wino zastpuj rzeczywiste ciao i krew. Chrzecijastwo nie jest unikalnym w tym odniesieniu. Obrzdy eucharystyczne zapowiadane byy w zoroastriaskiej deifikacji specjalnego napoju (Haoma) i w wedyckim napoju (Soma) z Indii. W kulcie Dionizosa komunia z bogiem nastpowaa poprzez wino. W obrzdach Mitry komuni uskuteczniano poprzez chleb i wod, a wczeni chrzecijanie byli tak zaszokowani przez jej podobiestwo do Wieczerzy Paskiej, e opisywali j, jako diabelski wynalazek dla zwiedzenia wiernych. Byy te inne, uderzajce paralele, ktre nawet i janiej nawizyway do dzikiej przeszoci. Zbawienie i ycie wieczne zapewniane byy dla mitraistw poprzez chrzest, czy to we krwi byka, czy te barana, skd pochodzi fraza "Obmyty we krwi baranka" oraz inwokacja "Agnus Dei qui tollis peccata mundi" - (Baranek Boy, ktry gadzi grzechy wiata ). Bliskie zwizki centralnego obrzdu kocioa chrzecijaskiego z podobnymi obrzdami, ktre same w sobie byy sublimacj pierwotnego zwyczaju ofiar ludzkich, nie podwaaj historycznoci Jezusa, cho podnosz znaczne wtpliwoci. Woaj one o przeegzaminowanie opowieci ewangelicznych w wietle tego, co jest ju wiadomym o religiach staroytnych. Gdy jeeli w przed-chrzecijaskiej erze rytua ofiarny ustpi w pewnym okresie dramatom pasyjnym, czy nie jest moliwym, e narracja

ewangeliczna moe nie by histori, ale dramatycznym skryptem ? Taka hipoteza moe by sprawdzona na kilka sposobw. Zostaaby ona potwierdzona, jeeli niektre ze szczegw udaoby si wykaza, jako analogiczne wzgldem procedur prymitywnych ofiar ludzkich, a nastpnie, czy ograniczenia sceniczne odnonie czasu i przestrzeni, nie mogyby wyjani niektrych zagadkowych sprzecznoci w opowieci. Istnieje wiele przykadw we wczesnych religiach, i ofiara ludzka bywaa deifikowana w procesie ofiarnego rytuau. Przykad, ktry na szczcie poddany zosta naukowej obserwacji, wydarzy si tak pno, jak w poowie XIX wieku w indyjskiej prowincji Orissa. Khondowie, miejscowe plemi grskie, posiadaj rdo ofiar, ktre zdaj sobie spraw z tego, e pewnego dnia bd zoeni w ofierze. Zostali oni albo zakupieni, jako dzieci, lub te zgosili si dobrowolnie, jako e przez tak mier staj si oni bogami. Zabijani s oni bdc przywizanymi do krzya, ale w pewnym stadium daje im si otpiajcy napj i ich nogi s amane. Najbardziej znaczcymi analogiami w obrzdzie Khondw i w chrzecijaskim ukrzyowaniu s krzy, litociwa oferta napoju, fakt, e ofiara boga-czowieka jest dobrowoln ale jednak 'kupion za pewn cen". Normalnym trybem, nogi Chrystusa byyby zamane, jako e taka bya pospolita praktyka w wielu formach zwierzcych i ludzkich ofiar. Na wyszych stadiach ewolucji, jednake, odczuwa si, e uszkodzona ofiara jest nieskuteczn. Pomidzy Semitami istniaa tradycja, e ofiarowanie krlewskiego syna jest nadzwyczaj skutecznym. Odniesienie u Mateusza 27.16.17 do Barabasza, byo dugo przyjte w prymitywnym kociele w znaczeniu "Jezus Barabasz", co z kolei jest tumaczone, jako 'Syn Ojca' (Bar-Abba). Istniej podstawy do przypuszcze, i przed-chrzecijaski kult Jezusa (Joshua), zwizany by w odlegych czasach z ofiarami ludzkimi. Inne wpywy rwnie byy obecne w ksztatowaniu chrzecijaskich dramatw misteryjnych, m.in. godne uwagi , szeroko rozpowszechnione mity o umierajcym i zmartwychwstaym bogu oraz ofierze rzekomego krla na Rodos w obchodach ku czci Kronosa. W semickiej mitologii Kronos, "ktrego Fenicjanie nazywaj Izraelem", powica swego jedynego syna, po uprzednim naoeniu na krlewskich szat. W okresie historycznym, ofiar, ktra odgrywaa rol krlewskiego syna, by skazany przestpca. Szydercze koronowanie i przyodziewanie w purpur Chrystusa, przypomina rwnie ceremonia Sacaea w staroytnym Babilonie. We wszystkich tych przypadkach, kiedy to coroczna ofiara moga by trudna do zdobycia, istniaa tam przynta nieograniczonych luksusw i wolnoci przez cay rok. Przy kocu tego okresu, w Azji, podobnie, jak i w Meksyku, ofiara musiaa by zdyskredytowana przed zabiciem. Bywao rwnie zwyk praktyk ofiarowywanie narkotyku dla zagodzenia blu w czasie egzekucji. W Egipcie i na Bliskim Wschodzie, jest niekwestionowanym faktem, i przedstawiane byy sztuki misteryjne, ktre odgryway obrzd ofiarny. Egipcjanie odgrywali mier Ozyrysa. Podobizny Adonisa i Attisa uywane byy w reprezentacji ich mierci i zmartwychwstania. Podobnie, rwnie, by odgrywany pogrzeb Mitry i jego tryumfalne powstawanie z grobu. Nie byoby wic rzecz zbyt zdumiewajc, gdyby i chrzecijaskie opowieci byy podobnie dramatyzowanymi. Pawe w licie do Galacjan (iii-I) wydaje si referowa do uosobienia ukrzyowanego Chrystusa. Jedynym dowodem, e opowie o Wieczerzy, Pasji, Zdradzie, Rozprawie i Ukrzyowaniu oparta jest na dramacie, znajduje si w kompresji wydarze dla powodw czysto teatralnych. Jednym uderzajcym fragmentem jest modlitwa woona w usta Jezusa w czasie, kiedy to nikt nie mg sysze, co on mwi. Jedynie w transkrypcji z dramatycznego tekstu, takie niezgodnoci mogyby powsta. Jedn z obiekcji przytaczanych przeciwko teorii mitu jest ta, i tak wzniose nauki etyczne, jakie zawarte s w Nowym Testamencie, mogy by zapocztkowane jedynie przez religijny geniusz. Przeciwko temu argumentowi mona atwo wykaza, e etyczna zawarto ewangelii nie obejmuje niczego nowego, co nie byoby znalezione ju w Starym Testamencie. I ze wszystkich religii, t, ktra kadzie najwyszy nacisk na etyk - przynajmniej w swej dziewiczej formie - jest buddyzm. A jednak nauki Gautamy nie byy spisywane przez dugi czas po jego przypuszczalnej mierci i istniao tam wielu innych Buddw, gdy "Budda", podobnie, jak "Chrystus" jest tytuem, a nie waciwym nazwiskiem. W religijnej historii istnieje wiele Nauczajcych bogw, ale niewielu byoby uznawanych, jako realnych, przez wieckiego historyka. Wyjtkiem jest tu Mahomet. Ufundowa on now religi i istnieje

jasna ewidencja okolicznoci jego ycia, ale nigdy nie zosta on te deifikowany. I cho Gautama nie jest bogiem, uwaany on jest za istot superludzk i jego biografia zawiera zwyczajow gar legend. Naley on do mitu, nie do historii. Mesjasze tego wiata funkcjonuj, jako drugorzdni, Nauczajcy bogowie, jakiekolwiek teologiczne lub metafizyczne wyjanienia nie byyby przygotowywane przez ich wyznawcw. Paradoksaln spraw jest, i najwysze nauki etyczne bywaj czasami czone z dzikimi i spragnionymi krwi obrzdami. W staroytnym Meksyku kapastwo byo w wikszoci celibantami i nauczali oni ludzi ycia w pokoju, cierpliwego znoszenia krzywd, wspczucia dla chorych i biednych. A jednak przesadzali oni w masowych ofiarach ludzkich. W przypadku mitraizmu i chrzecijastwa, pami o tym prymitywnym i barbarzyskim kulcie zostaa zagubiona, ale pozostae szcztki mog by rozpoznane pod symbolicznym przebraniem dramatu religijnego. To, co kiedy byo dosownym spoywaniem rzekomo boskiej ofiary, stao si komuni z bogiem w symbolicznym obrzdzie. Ci, ktrzy z oddaniem uczestniczyli w dramatycznej reprezentacji mierci i zmartwychwstania oraz w spoywaniu boga, zostali przekonani, e Mitra czy Chrystus byli faktycznymi postaciami. Podobnie, jak wielu innych bogw-zbawicieli, byli oni personifikacjami, ktre wynurzyy si z rytuau i ich doktryny odzwierciedlaj ludzkie aspiracje. Londyn, Maj, 1966r. Hector Hawton

Rozdzia 1. RELIGIA W PROCESIE POWSTAWANIA Petroniusz mia z ca pewnoci racj, powiadajc, i "strach kreuje bogw ". W prymitywnych czasach strach przed nieznanym by czym normalnym; poczucie wdzicznoci dla czego nieznanego byo niemoliwoci. Inne motywy zaczy wchodzi w gr w pniejszych stadiach, ale nawet i wtedy poczucie wdzicznoci dla Boga u wyszych religii, bywao czsto zwizane z obaw przed zymi duchami, ktre w Bg odpdza. Nie istnieje nic szczeglnie etycznego w dzikowaniu Opatrznoci za uratowanie nas samych podczas trzsienia ziemi, w ktrym zgino wielu innych. Nie moemy wic uczyni wyranego rozrnienia pomidzy bogami strachu i bogami mioci. Niemniej jednak pewne bstwa s tak dalece ksztatowane przez ludzkie afekty, i mog one by okrelane mianem Ukochanych Bogw. Mog oni by nazywani Chrystusami ** wiatowego panteonu. Taki tytu obejmowaby kilka figur, ktre nie zaliczay si cile do bogw, ale jeeli podejdziemy do historii religii w ten sposb, zauwaymy, e wszystkie religie ludzkoci s produktem ludzkim. Nie zmusza nas to na wstpie do jakiejkolwiek opinii na temat historycznoci Chrystusa, czy Buddy. Sednem sprawy jest to, i wszelkie prymitywne wierzenia i praktyki, jakkolwiek dziwaczne i absurdalne by nie byy, mog by zrozumiane, jako naturalne produkty. Wywodz si one z mylnych osdw o przyczynowoci i naturze rzeczy. Dla prymitywnego czowieka nie istniay adne podziay konceptualne pomidzy religi i nauk, adoracj i sztuk. Magia i tabu nie nale do wczeniejszego stadium, po ktrym dopiero zaistniaa religia. Sama religia jest na wskro przeniknita magi. Tak wic prymitywne posiki sakramentalne, byway w sposb jasny oparte na magii sympatycznej. By to sposb zaprzyjaniania si z Bogiem poprzez bratanie si z ludmi. Teoria, i religia nie jest jedynie wrogo nastawiona wobec magii, ale jest od niej zupenie czym oddzielnym, jest tak samo bdna, jak rozrnienia pomidzy religi a przesdem. Jak wykazywa to ju Hobbes, religia jest tym "co jest dozwolone", a przesd jest tym, "co dozwolone nie jest". Ponownie, nie jest prawd powiedzenie, e "magia religijna" skierowana jest na dobro publiczne, a "czysta magia" ma na celu prywatn szkod. Publiczny magik bywa wic czsto notorycznie mordujcym ajdakiem, podczas gdy prywatny czarownik moe by niewinnym czowiekiem skazanym na mier.

Gdyby magia i religia byy zupenie oddzielnymi, Eljasz musiaby by uwaany za niereligijnego magika. Stosownie do legendy. zawezwa on ogie z nieba, a zatem dziaa on jako czarownik o absolutnym zaufaniu do swej potgi kontrolowania woli Boga. Nie wystarczy tu powiedzenie, i bya to raczej demonstracja wiary, ni magii, jeli jednoczenie bdziemy potpia wierzenia zwyczajnych magikw w kontrol nad ich bstwami. Kiedy rozpoczniemy powane dociekania nad tym, co spowodowao wicej szkody w hamowaniu postpu, duszeniu nauki i propagowaniu ludzkiego okruciestwa, sdz, i wkrtce odkryje si fakt, e to zorganizowane kulty potpiajce magikw, byy o wiele bardziej zgubnymi. Zo dokonane przez przesd tych paru, ktrzy praktykowali czarn magi, byo drobnostk w porwnaniu z tymi, nie mniej przesdnymi, wieloma, ktrzy skazywali wiedmy na mier. Kapani kocioa chrzecijaskiego byli zawsze wrogo nastawieni wobec magii, podczas gdy jednoczenie sami przejmowali wiele z magicznych funkcji. Eucharystia, ktra rozwina si w kult pastwowy w Europie, jest faktycznie form magii sympatycznej. Podobnie, roszczenie sobie przez kapastwo praw do uywania takich supernaturalnych instrumentw, jak wite relikwie, czy te posiadania potgi egzorcyzmu, wykazuje, jak dalece magia wronita bywa w religi. Magia i religia s wzajemnie przemieszane, gdy obydwie wywodz si z tego samego, animistycznego pogldu na natur. Wczesny czowiek oglda natur poprzez pryzmat swych wasnych idei moralnych. Byo wic rzecz nieuniknion, i ucieka si on na przemian do bagalnych modw i magii oraz odczuwa na przemiany strach i wdziczno. Czasami zanosi on dziki do tej samej potgi, ktrej si obawia. Ale rwnoczenie tworzy on bstwa na swj wasny obraz i podobiestwo, poprzez prosty proces deifikacji swych przodkw. Gdy ju raz uwierzy on, i jego przodkowie istnieli nadal, jako duchy, rnili si oni jedynie w stopniach od niewidzialnych bstw. Std byo ju atwo dokona nastpnego kroku, wznoszc przodka do rangi aktualnego boga. Istniej niezliczone sposoby tworzenia bogw i bogi. Bywaj oni stwarzani z ludzkich potrzeb i namitnoci, z ich wyobrae i potkni, z ich obaw i nadziei. Byoby rzecz dziwn, gdyby nigdy nie stworzyli oni ich rwnie ze swego szacunku i ciepych wspomnie o swych przodkach. Wok tych wanie starszych i przodkw, ludzie uformowali swoje pierwsze pojcia prawoci, obowizku i posuszestwa. I konsekwentnie, byo ju rzecz nieuniknion, e idee religijne i etyczne musiay ulec poczeniu. Proces manufakturowania bogw przeledzi mona wstecz, poza religie "rodziny i ogniska domowego", a do okresu nomadw. Wielce prawdopodobnym jest, i prymitywna horda miaa swego Boga, Plemiennego Przodka: jako e dlaczego by Grecy mieli mawia o swych rodzimych bstwach, bstwach ich krwi, ojcowskich bstwach i bstwach nieydowskich ? W aryjskiej hordzie byo rzecz naturaln, i starszych musiao si szanowa i e tsknio si za autorytetem utraconych ojcw i matek. Nie istnia aden inny sposb, w jaki wczesny czowiek mgby wyobrazi sobie opatrznociowe lub karzce bstwo, za wyjtkiem uywania do tego celu terminw tych samych punitywnych i dobroczynnych praktyk swych starszych wobec modszego pokolenia, lub te wodzw i patriarchw wobec podporzdkowanych im grup, czy te terminologii wrogich grup i osb. W taki to wic sposb prymitywny umys wyobrazi sobie abstrakcyjnego boskiego sdziego, prawodawc i mciciela, przyzywanego w celu usankcjonowania praw, czy zwyczajw, kreowanych przez starszych lub patriarchw. Plemienna etyka stopniowo ksztatowaa plemienn religi i bya wzajemnie przez ni modelowana. Nie byo to dlatego, e czowiek by niezdolnym do formuowania idei moralnych, jako takich, w odciciu od religii. To, co si stao, byo wzajemn interakcj norm postpowania. Teizm mia pomc krlom: monarchia w zamian wspomagaa teizm. Jako rezultat tego, caa etyka spoeczestwa otrzymywaa ksztat religijny, z ktrego tylko mg j stopniowo wyzwoli racjonalny krytycyzm. CZYNNIKI POLITYCZNE Pogld, i religia narodzia si z prymitywnej ignorancji co do dziaania natury, jest, oczywicie, negowany przez tych, ktrzy wierz w to, e gdy elementy przesdu bywaj odrzucone, tym co pozostaje,

jest ywa prawda. Czsto powiada si, e cokolwiek byoby waciwym odnonie genezy wczesnych religii, wyszy ich rozwj zawdzicza si geniuszowi kilku utalentowanych jednostek. Ale bdnie odczytywalibymy histori, gdybymy sdzili, e wysze formy moralnoci, czy religii, mogyby by atwo narzucone masie ludzkiej. Nic nie byoby trudniejsz rzecz do osignicia. Nie istnieje, jak sdz, aden znany przypadek, aby rozwinite kapastwo zreformowao swj wasny kult, w sensie dobrowolnego dokonania wanej zmiany linii moralnej. Achnaton z Egiptu, z ca sw autokratyczn potg, nie zdoa wymusi swego monoteizmu na narodzie. Oparo mu si potne kapastwo, ktrego chleb by smarowany masem po stronie politeizmu. Rodzajem reform inicjowanych czasami przez kapastwo, by jedynie ten, w ktrym sam kapan by przedmiotem ofiary, ale zmiana polegaa gwnie na obarczeniu innych tym ciarem. W staroytnoci ofiary z ludzi byway czasami ograniczane przez krlw, ale nigdy przez kapastwo. Krl Eurypylus* kojarzony jest z zakazem ludzkich ofiar dla Artemidy Triclaria: Kekrops z substytutem ciasta w miejsce ywych ofiar dla Zeusa Licejskiego; Ifikrates i Gelon z zamiarem powstrzymania ofiar ludzkich w Kartaginie. W Japonii, okoo pocztkw chrzecijastwa, cesarz wprowadzi substytut glinianych figur w miejsce suby, ktra wczeniej bywaa grzebana ywcem na pogrzebie swego ksicia. Podobne przypadki notowane byy w staroytnych Chinach i w innych miejscach. Gdziekolwiek reformatorzy religijni prbowali wprowadza jakie wane zmiany, ich gwnym problemem byo perswadowanie rzdzcym lub kapanom i ich wsp-wyznawcom, i taka zmiana jest podana. Geniusz zarzdzania bywa w peni tak samo wany, jak geniusz prawoci. W starych kultach czysty nakaz powstrzymania si od , czy odwrcenia ustabilizowanego rytuau, byby czym oszaamiajcym dla wyznawcw. Jedynym sposobem, aby uczyni go zdatnym do akceptowania, byo wynalezienie nowego mitu. Na przykad, wiadomo, i naleao do obyczajw wczesnych Hebrajczykw, skadanie ofiar z pierworodnych, zarwno dzieci, jak i zwierzt. Mit Abrahama i Izaaka dostarczy wystarczajcego pretekstu aby dokona zmiany oglnie akceptowanej. W celu wyjanienia ewolucji religijnej, zatem, musimy poszukiwa nie tyle geniuszu prawej myli, jak raczej geniuszu, ktry by zadowala pospolity gust, lub pozwoli wymanewrowa rywalizujce kulty. Niewtpliwie, najczystszym przypadkiem kultu, czy wyznania, uksztatowanego pojedynczym geniuszem, jest przypadek Mahometa. Ale bya to polityczna ekspansja islamu w krytycznym momencie historycznym, ktra stworzya korzystne warunki dla wyznania, a nie powstanie wyznania, ktre stworzyo korzyci dla muzumanw. Gdyby Saraceni nie najechali osabionego imperium chrzecijaskiego w momencie, kiedy rodzi si mahometanizm, nowa religia mogaby nie wyj poza ramy ciemnego wyznania plemiennego. Tym, co ostro uksztatowao muzumaski dogmat, byo poczucie tryumfujcej opozycji wobec chrzecijaskiego triteizmu i kultu maryjnego. Gdy ju raz religia ma swoj wit ksig, sw tryumfujc tradycj i swe ustabilizowane wyznanie, konserwatyzm instynktu religijnego liczy si bardziej w zachowaniu istniejcego status quo, ni miara geniuszu, ktra potrzebna bya dla jego stworzenia. Kada religia, oczywicie, widzi najwyszy geniusz, zarwno literacki, jak i religijny, w swojej wasnej Biblii. aden chrzecijanin nie moe mie silniejszego przekonania o wspaniaoci swych witych ksig, ni muzumanin ma odnonie Koranu, bramin odnonie Wed, czy buddysta w odniesieniu do rozlegej literatury swego systemu. Ale postp systemu religijnego jest w wikszoci okrelany przez czynniki polityczne i spoeczne. BG YDW Nominalny monoteizm Hebrajczykw w Palestynie, na przykad, zosta ustabilizowany przez procesy polityczne. Podobnie bywa ustabilizowany politeizm w innych pastwach. Wszelkie plemiona i miasta miay tendencje do wielbienia bstwa, ktre byo utosamiane z "powodzeniem" danej spoecznoci. Najpierw bstwo byo bezimienne, ale podobnie jak przodkowie, osigao ono swe generyczne imi. Inne bstwa byway dodawane w miar, jak plemiona zawieray maestwa midzy swymi czonkami i obce kobiety przynosiy bstwa swego klanu, aby formowa panteon. Okrutne mity Hebrajczykw mwi obszernie o niepokoju odczuwanym przez kapanw Jehowy, odnonie teje

naturalnej tendencji. Robili oni, co tylko mogli, aby si temu oprze, ale historia ydowska, a do okresu Niewoli, wykazuje ich ostateczn klsk. Wszystkie wczesne plemiona Palestyny miay tendencje do bycia zarwno monoteistycznymi, jak i politeistycznymi na ten sam sposb. Kiedy plemiona scalay si i formoway miasto, gwnym bstwem stawao si bstwo kultu przewaajcego plemienia. Jahwe ( czy te Jah lub Jaha) by po prostu miejscowym bstwem, wywyszonym przez krla i naoonym na fikcyjn histori Hebrajczykw w okresie o wiele pniejszym. Istnieje przytaczajce wiadectwo nieograniczonego politeizmu mas ludowych nawet w Jerozolimie, specjalnej siedzibie Jehowy, tu przed okresem Niewoli. Monoteizm nie mia faktycznie wikszego poparcia w witym miecie, a do czasu, gdy dusze serie politycznych presji i konwulsji nie zbudoway tego wyjtkowego fanatyzmu dla jednego kultu. Kult ten reprezentowa etyk kapastwa, poszukujcego swych wasnych celw. Gwn tez prorockich i historycznych ksig Biblii jest ta, e Jahwe jest Bogiem Izraela i e cierpienia Izraela s kar za wielbienie innych bstw. Wszelkie kopoty narodu widziane s, jako rezultat odejcia od wycznego wielbienia plemiennego boga. Kiedy Jeremiasz gosi, i "deszcze zostay wstrzymane " przez "Boga, ktry zsya deszcz", jest on na poziomie intelektualnym jakiegokolwiek innego szamana plemiennego. Gdyby wyznawcy tej doktryny byli w stanie zrozumie wszystko, co ona obejmowaa, staliby oni wci poniej intelektualnego i moralnego poziomu politeistw, zamieszkujcych dokoa nich. Gdy implikowaa ona, i ten jedyny Bg pragn wycznie czci od samego Izraela, pozostawiajc wszelkie inne ludy wielbieniu chimer. Monoteizm tego typu jest w kadym przypadku moralnie niszym od politeizmu, gdy ci, ktrzy go wyznaj, nie sympatyzuj ze swymi ssiadami. Wydaje si on rodzi z gniewnej odmowy przyznania tego, co przyznawali i wierzyli inni jahwici: czyli faktu, i inne narody miay bogw, podobnie, jak Izrael. Wikszo ydowskich krlw bya politeistami. Monoteizm wyrs z politeizmu. Nie istnieje absolutnie aden znany przypadek monoteizmu, ktry nie wyrsby wrd ludzi, ktrzy normalnie przyznawali egzystencj wieloci bogw. Czemu omiel si tu rzuci wyzwanie, to zaoeniu - stosownemu do wpyww chrzecijastwa e monoteizm ydowski jest zasadniczo wyszym od politeizmu i stanowi wielki krok naprzd w postpie religijnym. Zwykymi argumentami dla tego punktu widzenia s: 1) e monoteizm zabroni sporzdzania wizerunkw Boga, tak wic odrzuci bawochwalstwo: 2) e prorocy hebrajscy wyraali idee etycznie wysze, od wikszoci idei ludw staroytnych w tamtych czasach: 3) e seksualny kod Hebrajczykw by czystszym od podobnego kodu ich ssiadw. Prawd jest, e adne wizerunki Jehowy nie byy zezwolone. Ale ta zdobycz wydaje si nika, kiedy przypomnimy sobie, i ten Bg by wyobraany w terminach antropomorficznych z lokalnym miejscem zamieszkania. Bg Hebrajczykw z okresu przed wyjciem, traktowa wszystkich obcych, jako znajdujcych si poza zasigiem jego opieki. Jeli by jedynie afirmacja Najwyszego Stworzyciela Boga uwaana bya za znak wyszoci, pewne prymitywne plemiona, ktre posiaday tak sam doktryn, a mimo wszystko praktykoway ofiary z ludzi, musiao by si uwaa, za posiadajce "wysz" religi, ni pniejsi Grecy i Rzymianie. Nie musimy sugerowa, z drugiej strony, e wielkie politeistyczne pastwa Egiptu i Babilonu byy bardziej etycznie zaawansowanymi, ni Hebrajczycy, chocia w jednym, wanym odniesieniu, ich politeizm posiada zdecydowan przewag. Z samej swej natury zachca on tolerancj religijn. Kiedy miasto dodawane byo do miasta, krlestwo do krlestwa, na skutek podbojw, bstwa pokonanego ludu byway zazwyczaj absorbowane. Cae populacje nie mogy by tak atwo wyprowadzane z jednej wiary w drug. Z poczucia jednoci narodowej wynika obyczaj, i kapastwo stolicy zobowizane byo do zaakceptowania bstw podlegych im ludw. Jest wic jedynie bezkrytyczn konwencj, aby uwaa zachowanie wyznania hebrajskiego, jako zdobyczy cywilizacyjnej, rwnej zwycistwu Grekw nad perskimi najedcami. Aby oceni racjonalnie rywalizujce kulty, musimy oceni ich sub albo w dziedzinie etyki, albo te w dziedzinie nauki i filozofii. Wedug tego kryterium religia ydw wydaje si plemienn, trywialn i ciasn. Pozostaa ona plemienn i lokaln a do ostatecznego upadku Jerozolimy. Bya to ewangelia rasowego uprzywilejowania

i praktykowania barbarzyskich ofiar - prawo tabu i ceremonii, proklamujce Boga rytuau i obrzdku, zamieszkujcego niewidzialnie w swym wybranym domu i przejawiajcego nadmiern trosk o jego umeblowanie i zarzd. Protesty czynione od czasu do czasu na temat przewaajcej korupcji jedynie przycigay uwag do istniejcego stanu rzeczy. Po wygnaniu, hebrajski stosunek do seksu jest zauwaalnie znacznie bardziej wyrafinowany, ni lune praktyki innych narodw. Mogo to by rezultatem walk z konkurujcymi kultami ssiedzkimi. Ale nie przynis on adnego ulepszenia w pooeniu kobiet. Nie tylko wystpek szerzy si podobnie, jak gdzie indziej, ale hebrajskie prawo rozwodowe byo niesprawiedliwym. Prawo wyjtkowego karania kobiecych wystpkw pozostawao przynajmniej formalnie barbarzyskim, a do ery chrzecijaskiej. Nie ma wtpliwoci, co do tego, i ydzi na wygnaniu nauczyli si wiele ze swego pobytu w Babilonie. I jest wysoce prawdopodobnym, e gdyby Cyrus nie podbi Babilonu, hebrajski "monoteizm" mgby zupenie zanikn. Nawet bez tego, mia on tendencje do rozwijania si w kierunku dualizmu, pod wpywem babiloskiej i perskiej doktryny o "Przeciwniku". Wiara w anioy i ze duchy bya czym pospolitym na caym Bliskim Wschodzie i sprowadzaa si, w przypadku ydw, do politeizmu w przebraniu. Trudno dopatrzy si, aby doktryna tyranii Najwyszego Boga nad zastpami aniow, z uwzgldnieniem zbuntowanej grupy, bya w jaki sposb moralnie wysz nad feudaln oligarchi rodzinn Olimpu. ydzi, rzecz jasna, umiecili wikszy dystans pomidzy Bogiem i anioami, ni ludy Mezopotamii, ale istnieje tam niewielka rnica w stanie umysu. Jest jednak rzecz znaczc, e fundamenty racjonalnej nauki i etyki, nie zostay pooone przez hebrajskich monoteistw, ale przez babiloskich i greckich politeistw. Ci ostatni zaszli daleko w filozofii kosmicznej i moralnej, podczas gdy ydzi po wyjciu, pozostali czcicielami Boga, ktrego namitna i kapryna wola zaja miejsce naturalnego prawa.

ZIARNA CHRYSTYZMU* Perskie zwierzchnictwo na rodkowym Wschodzie ustpio zwierzchnictwu macedoskiemu i grecka kultura ostatecznie przenikna syryjskie ycie we wszystkich kierunkach. Asymilacja zasza tak daleko, e ydowska hierarchia stana w obliczu hellenizujcej partii, przekonanej o bezuytecznoci starej religii plemiennej. Zeloci z Jeruzalem zostali sprowokowani poza granice wytrzymaoci. W rezultacie tego rewolta machabejska (165 - 140 p.n.e.) doprowadzia do ustabilizowania pastwa, w ktrym krl by zarazem kapanem, podobnie jak poprzednio kapan by krlem. W napiciu tych zmaga odnajdujemy wiar w nadejcie Mesjasza ju tak dalece rozwinit, i sprowadza si ona do stworzenia drugorzdnego boga. Chrystus z "Ksigi Enocha" jest ju zasadniczo Bogiem: "Zanim soce i znaki zostay stworzone, zanim gwiazdy na niebie zostay utworzone, jego imi byo wywoane przed Panem Duchw ". Jest on zarazem Wybracem, Synem Boga i Synem Czowieczym; jest on sdzi w Dniu Sdu Ostatecznego. Jako Syn Kobiety, nawizuje on jasno do babiloskiego mitu w "Ksidze Objawienia". I widzc w nim zamieszkiwanie ducha Mdroci, jest on skutkiem tego Sofi i Logosem Apokryfw i platonizujcego Filona. W miar jak pastwo ydowskie wcigane byo coraz to bardziej w wir walczcych imperiw, krlowie-kapani przeminli. Hellenizm si umocni i jeszcze raz plemienna wiara ulega dezintegracji. Jednym z ruchw, ktry podwczas si pojawi - chocia nie narodzi si w tym samym czasie - by kult zwizany z quasi-historycznym imieniem Jezus ( lub Joshua =Jozue). Gwnym rysem tego kultu, tak jak pojawia si on w najstarszych dokumentach, bya eucharystia. Ta instytucja bya wspln dla wielu otaczajcych religii i bya znan i tajemnie uywan przez niektre sekcje ydw. Bdc przekazywana tradycyjnie, by moe od totemistycznych czasw, naladowaa ona pewien rytua, czy symbolizm spoywania boskiej ofiary. Ofiarowywany Bg-czowiek by naturalnym, mitycznym uzupenieniem rytuau. Aktualna osoba historyczna moga, ale nie musiaa wiza si z t doktryn. Istnieje, na przykad, nieuchwytna figura Jezusa, ktry wydaje si by skazany na mier przez ukamienowanie lub powieszenie, na cay wiek przed mierci Heroda. Z drugiej za strony, samo imi w swym hebrajskim i aramejskim znaczeniu, miao prawdopodobnie boski status, bdc noszonym przez mitycznego Zbawiciela Jozue'go i ponownie przez quasi-mesjaskiego wysokiego kapana okresu Odnowy. Najstarsze dokumenty i tradycja wykazuj, e kult Jezusa Chrystusa by usilnie lansowany, jako rywalizujcy z czystym judaizmem, pomidzy ydami na Wygnaniu (Diaspora), przed zniszczeniem wityni. Takie wspzawodnictwo byo tym atwiejsze, i ycie synagogi byo w znacznej mierze niepodlegym od centralnej wityni i spragnione byo rytuaw i nauk, ktre miay na celu zaspokojenie uytkw ofiarnych w Jerozolimie. Jak dugo istniaa witynia, gwnego ustabilizowanego kultu nie dao si poruszy. Ale w obliczu istnienia rywalizujcych kultw, a specjalnie tych zwizanych z legendarnym Jozue'm, moemy zauway rda idei i praktyk, ktre day pocztek mesjanizmowi. Imi Jesus samo w sobie jest wariantem imienia Jozue (Jeshu) i ten ostatni jest staroytnym bstwem, zredukowanym do statusu czowieka. ydzi okresu hellenistycznego uwaali go za faktycznego zaoyciela obrzdku obrzezania. Stosownie do tradycji, rozpocz on swoj zbawicielsk prac w dniu wyznaczonym dla wyboru paschalnego jagnicia i zakoczy j w wito Paschy. Hipoteza, e Jozue jest oryginalnym Jezusem pocztek mitw, ktre zmieszane w zoony wzorzec bierze si za faktyczn histori - rozwizuje wiele problemw. ydowska literatura wykazuje kilka uderzajcych przykadw rozwoju idei politeistycznych, ktre istniay przez cae wieki. Do Dobrego Ducha Nehemiasza i Logosu, czyli Sowa, dodana zostaa uosobiona Sofia z Ksigi Przypowieci, Eklezjastw oraz Enocha. Samarytanie stworzyli ide kobiecego Ducha witego, symbolizowan, podobnie jak kilkoro bogw i bogi, przez gobia. ydzi, ktrzy weszli w kontakt z myl greck, rozwinli wschodnie pojcie Logosu w nowe bstwo ydowskie. Tak dalece pragnli oni unikn wielbienia jakiejkolwiek bogini, e przedstawili oni Boga, rodzcego syna z samego siebie.

Powizanie Jozuego z koncepcj Logosu, Syna Boego i Mesjasza jest ju obecne w Picioksigu. Jozue i "Anio" (Mal'ak) Jehowy. ktry by przyobiecany w Ksidze Wyjcia w celu przepdzenia wrogich narodw, s jedn i t sam istot i z owiadczenia, i imi Jehowy jest " w Aniele ", moemy wnioskowa, i sam Jehowa rozumiany by, jako w walczcy pod ukryciem ludzkiej formy. Co wicej, Talmud utosamia owego "Anioa" z mistyczn figur Metatrona, ktry z kolei jest inna form Logosu. Bdziemy rozwaa doktryn Logosu nieco pniej w sposb bardziej szczegowy. Jozue jest, jak gdyby, punktem spotkania idei, ktre stopiy si razem na dugo przed powstaniem chrzecijastwa. Imi Jesus (Joshua) byo czczone w niektrych czciach Palestyny i odgrywao znacznie t sam rol w ydowskiej liturgii dla eklezjastycznego Nowego Roku, co judajski Jezus w Apokalipsie opisujcej Dzie Sdu. TWORZENIE DRUGORZDNYCH BOGW Ten krtki przegld ewolucji idei religijnych wykazuje, e zmieniaj one swoje wzorce wedug tych samych praw. Pomimo awersji do zmian, nie s one w stanie si im oprze. Tworzenie bogw jest procesem uniwersalnym i rne linie rozwoju istniej stosownie do rnych warunkw rodowiskowych. Pod wyznawanym monoteizmem znajdujemy wci ywe tendencje politeistyczne, dajce pocztek idei drugorzdnego bstwa - Logosu, Mdroci, Ducha witego, Chrystusa. ydowski monoteizm szedby tym samym torem, gdyby nie gwatowna przerwa, ktra miaa miejsce wraz z zaistnieniem chrystyzmu (mesjanizmu). Odnone zapisy ydowskiego monoteizmu nie popieraj roszczenia, ktre czyni on sobie co do wyszego ycia. Nie przekaza on adnej moralizujcej lub jednoczcej koncepcji yciowej, gdy nie mia niczego takiego do ofiarowania. Kiedy kontemplujemy mas jego ceremonialnych praw, niekoczce si kompleksy tabu, ofiar i przesdu, moemy tylko doj do wniosku, e jeeli istnieli dobrzy ludzie pod takim reimem, to nie byo to dziki niemu, ale raczej pomimo niego. Ci ydzi, ktrzy poszukiwali bardziej idealistycznych religii, zwrcili si z nadziej ku nowemu, oderwanemu ruchowi mesjanistw. Z tego ruchu wyoni si nowy, drugorzdny bg, w tym samym procesie co i gdzie indziej. Relacje pomidzy nowym bstwem, a starym, byy relacjami pomidzy Synem i Ojcem. Bstwa s w stanie przetrwa jedynie w takim stopniu, w jakim mog one by zaadaptowanymi do nowych potrzeb i warunkw. W ortodoksyjnej Trjcy chrzecijaskiej, Duch wity od pocztku do koca nie spenia zadania, technicznie rzecz biorc. Dla praktycznych wic celw Ducha witego zastpia Dziewica Matka, a dla filozoficznych celw poczony on zosta z Logosem po jednej stronie i z Bogiem Ojcem po drugiej. Podobnie, jak Jezus mia tendencje zastpienia Jehowy, tak Maria w znacznej mierze miaa tendencje do zastpowania Jezusa i odgrywania roli Mediatorki. Istniej nawet w sztuce redniowiecznej lady prb, aby zastpi Boga Ojca - w. Ann, matk Marii w nowej trjcy. Podobna tendencja do stworzenia drugorzdnej trjcy z Jzefa, Marii i Jezusa nie zostaa jeszcze wyczerpana. Tworzenie Mesjaszy (Chrystusw) jest jedynie stopniem porednim w tworzeniu bogw, jako e Mesjasze, czy Synowie Boy ju s drugorzdnymi bstwami. Z koniecznoci ewoluuj oni z materiau pierwotnego - materiau prymitywnych kultw, do ktrych ludzko ucieka si w chwilach zmartwie, kiedy rozpaczliwie szuka pomocy bogw w obliczu nominalnej siy. Stary materia bywa transformowany i rezultatem tego jest nowy bg o wieej witalnoci uzyskanej poprzez kontakt z pierwotnym rdem emocji religijnych. Jest on zapisywany na konto nowej fazy emocji i potrzeb moralnych. Na przykad, w hellenizowanym kulcie trackiego Bachusa, z samego rozpasania dzikoci, smrodu krwi i ywego ciaa rozrywanego rkami i zbami oszalaych winem Menad, powstaje marzenie o stopieniu si z bstwem i najgbszym poddaniu jego woli, podobne do tego, jakie spotykamy w poszukujcych mierci transportach wczesnych chrzecijan. I nawet taka tajemnica, jak helleskie rce wykuy z hipostazy piwnego bstwa, te same helleskie rce mogy uksztatowa z hipostazy czowieka smutkw, modelujc z ponurej figury ofiary ludzkiej, zabijanej miliony razy poprzez cae eony ignorancji, Boga innego, bardziej wytrzymaego pokroju. W zrozumieniu tego drugorzdnego procesu ley zrozumienie historii "religii kulturowej " jako odrniajcej si od "religii naturalnej", studiowanej przez antropologw. Wraz z typowo drugorzdnymi

bogami, koczy si antropologia i zaczyna hierologia. Ale jest rzecz zasadnicz z naukowego punktu widzenia zapamitanie faktu, e nie byo tam adnych przerw w ewolucji, adnych supernaturalnych interpozycji. Stanie si to dostatecznie jasnym, kiedy przestudiujemy ewolucj drugorzdnych bogw bardziej szczegowo. ROZDZIA II OFIAROWYWANY BG ZBAWICIEL Ofiara z istot ludzkich, ktra bya kiedy bardzo popularn, przybieraa wiele rnych form. Czasami ofiarami byli jecy wojenni, czasami byli nimi niewolnicy lub te ony wodzw. W kadym jednak przypadku otrzymywali oni zadanie do wykonania w wiecie duchw. Jecy mieli uagodzi duchy tych zabitych w walce. Niewolnicy i ony posyane byy, aby suy swym zmarym panom podobnie, jak czynili to na ziemi. cile mwic, owe zabjstwa nie s dokadnie tym samym, co rytualne ofiary, kiedy to ofiara bywa skadana, jako dzikczynienie za zwycistwo, czy dla uagodzenia rozgniewanego bstwa. Wsplnym czynnikiem jest wierzenie, e jaka korzy wyniknie z takiej ofiary - czy to dla danej spoecznoci, czy te dla wybitnej jednostki. Kiedy za sama ofiara uwaana jest za Boga - nawet jeli moe ona by tylko kozem ofiarnym - wtedy mamy do czynienia z aktem rytualnej magii. Najbardziej zauwaalnym z kultw, w ktrych zabijany bywa czowiek-bg, jaki zosta faktycznie zaobserwowany przez antropologw, jest kult Khondw. S to ludy grskie, zamieszkujce w Orisie i praktykowali oni skadanie ofiar ludzkich a do poowy XIX wieku. Oddaj oni cze Najwyszemu Stwrcy, znanemu jako Boora Pennu. Poniej niego znajduje si Tari Pennu, Bogini-Ziemi i drugiej klasy bstwo deszczu, wegetacji, polowania, wojny, granic, etc. Nastpni w hierarchii znajduj si ubstwieni, bezgrzeszni ludzie pierwszego wieku stworzenia i ostatecznie po nich wielo lokalnych duchw. Nie wszystkie plemiona Khondw paray si ofiarami ludzkimi. Te, ktre to czyniy, zanosiy swe ofiary do Tari. Przyjmowali oni teoretycznie do wiadomoci, i bya ona podrzdn w stosunku do Boora, ale adresowali swe gwne uwielbienie do niej. Wielbiciele Boora natomiast brzydzili si ofiarami ludzkimi i wierzyli i zostay one zaadoptowane na skutek monstrualnej iluzji, stworzonej przez Tari po to, aby ostatecznie zniszczy swych wyznawcw. Stosownie do mitw, Boora pragn zapobiec ludzkim ofiarom i przy jednej okazji podstawi cudownie bawou, zamiast czowieka. Wyjanienie tej schizmy moe rwnie dobrze by takie, i kult ofiarny zosta pocztkowo przyjty przez cz Khondw od podbitej rasy. To z tej wanie podbitej rasy pochodziy owe ofiary ludzkie. Nie brakowao wic rda ofiar. Meriah , ktry jest jednym z imion nadawanych ofierze, bywa albo kupowany, albo te hodowany z dziedzicznej rodziny, wyselekcjonowanej dla tego celu. Poprzez akt ofiary meriah stawa si Bogiem. W czasach godu Khondowie dobrowolnie sprzedawali wasne dzieci dla tego celu, aby mogy one spotka t zaszczytn mier. Meriah posiada nieograniczon swobod seksualn. Jego ona bywaa rwnie wyznaczon ofiar oraz matk przyszych ofiar. Celem rytuau byo gwnie zapewnienie urodzajw rolnych, chocia mg on by odprawiany rwnie, jako przebaganie, kiedy wydarzajce si nieszczcia wydaway si wskazywa na niezadowolenie bstwa. Specjalnym religijnym i etycznym rysem byo wierzenie, e za wyjtkiem, kiedy ofiara zgaszaa si na ochotnika, musiaa ona ( czy on) by "kupowana za pewn cen " i ponie mier dla caego rodzaju ludzkiego, a nie tylko dla Khondw. Rytua trwa 3 lub 5 dni. W pierwszym dniu gowa meriaha zostawaa ogolona i ludno spdzaa czas na rozwizej hulance. Nastpnego dnia by on wykpany, przybrany w nowe szaty i zaprowadzony do witego gaju. Przywizany do supa, bywa on namaszczony olejkiem i czerwon kurkum, przybrany w girlandy kwiatw i czczony. Nastpowaa kolejna noc rozpusty. W ostatnim stadium, specjalnie instruowany kapan dokonywa obrzdku w sposb, ktry nie pozostawia wtpliwoci co do religijnej natury ceremonii. Kapan musi by celibantem, ktrego czysto jest pokazywana publicznie. Meriah za zdoby wito poprzez osobist nieczysto. Pierwotn funkcj kapana jest wystawienie si na przeklestwo powicanej i deifikowanej ofiary. Z jednej strony ofiara przeklina swych zabjcw, ujawniajc jednoczenie, e przez ich czynno zostaje uczyniona Bogiem: z drugiej za strony kapani i

wdz broni si poprzez wykazywanie, i meriah zosta kupiony i powicony i e zgodzi si na t rol jeszcze w dziecistwie. Ostatecznie bywa on przymocowywany do krzya, ktrego poprzeczne rami przewiercone jest przez pionowe, tak, e moe ono by dowolnie podnoszone i opuszczane; albo te alternatywnie bywa on umieszczany w rozszczepionej gazi zielonego drzewa, w ktr wetknito jego kark lub pier. Skutkiem tego jest uwizienie go w drzewie, tak e on sam staje si pionowym drzewcem krzya. Jeden z najbardziej znaczcych aktw w caym rytuale wydarza si podczas tego stadium. Byo rzecz zasadnicz, aby ofiara w kocu nie opieraa si. Aby si upewni co do tego, amano jej rce i nogi i zobojtniano go narkotykiem. Wtedy kapan rani go lekko toporkiem a tum natychmiastowo tnie go na kawaki, pozostawiajc jedynie nietknit gow i wntrznoci. Te s nastpnie spalane i prochy rozrzucane po polach, albo rozsmarowywane jako pasta na domach i spichrzach. Porcje pocitego ciaa s za uroczycie zanoszone do wiosek uczestniczcych w ceremonii i rozdzielane pomidzy ludzi w celu pogrzebania ich na polach. Rytua rni si w detalach, stosownie do dystryktw. Najbardziej ludzk form bywao upojenie ofiary przy pomocy opium i datury, przed zaprowadzeniem go na miejsce egzekucji. Czasami jednake kapani wyznawali przeciwn zasad, wierzc, i zadawanie blu wzmaga skuteczno ofiary. Sdzio si, i bogini Ziemi bdzie zaopatrywa w deszcz proporcjonalnie do iloci wycinitych ez. Sposb umierania rwnie si rni. Ofiary byway kamienowane, bite na mier tomahawkami lub cikimi piercieniami z elaza, duszone, miadone. Czasami kapan wtyka drewnian figurynk w otwart ran, tak aby manekin mg by skpany we krwi. Jedynym elementem staym bya zasada odkupiajcej krwawej ofiary. Kiedy wyperswadowano Khondom zrezygnowanie z ofiar ludzkich, zaczli oni podstawia na to miejsce bawou i traktowali go w bardzo zbliony sposb. Podobn substytucj odnotowano na festiwalu Dassara w Jeypore, gdzie baranowi odcinao si eb po tym, jak by on przybrany i posadzony, jako czowiek. To pozwala nam doceni owiadczenie znajdujce si w Satapatha Brahmana , i "na pocztku ofiar najbardziej akceptowan przez bogw, by czowiek " i e " za czowieka by podstawiony ko, potem w, potem owca, potem koza, a w kocu odkryto, i bogw najbardziej zadowalaj ofiary z ryu i jczmienia ". Postp od czowieka do zwierzcia wydarza si coraz to czciej i jest rzecz niemoliw wyjanienie takich przypadkw, jak przeytki , czy ponowne odywanie totemowych ofiar ludzkich. Jest rzecz rozsdn zaoenie, i ta sama ewolucja wydarzya si w staroytnej Grecji i wszdzie indziej, przynajmniej w samych ofiarach zastpczych. CHRZECIJASKIE UKRZYZOWANIE Dla tych, ktrzy nie zdaj sobie sprawy z tego jak wszystkie religie ewoluoway ze swych dzikich pocztkw, bdzie wydawa si czym ekstrawaganckim sugestia, i historia chrzecijaskiego ukrzyowania zostaa zbudowana z praktyk podobnych do tych, jakie opisalimy powyej. A jednak istnieje bardzo silny grunt dla wycigania takich wnioskw. Frazer przycign nasz uwag do ofiary udawanego krla w persko-babiloskim festiwalu Sacaea*. Wnioskuje on jednak, i opowie o ukrzyowaniu jest opowieci historyczn. Analogia pomidzy szyderczym koronowaniem i biczowaniem Chrystusa, nie zmusza nas do uwierzenia, i to ostatnie byo faktycznym wydarzeniem. Istniej inne rysy, ktrych Frazer nie uwydatnia, a ktre jednak dostarczaj istotnych clue. Niektre z nich s wyjanione w rytuale Khondw. Na przykad, Khondowie umieszczali swe ofiary na krzyu, lub w rozszczepionej gazi drzewa w taki sposb, aby uczyni z nich ywy krzy. Niemniej sugestywn paralel jest amanie rk i ng ofiary, aby uniemoliwi opr oraz uywanie opium dla zagodzenia okruciestwa. Ju tak daleko, jak w Meksyku, w corocznym festiwalu boga-Ognia, ofiary byy malowane na czerwono, podobnie, jak meriah u Khondw i narkotyczny puder rzucany by w ich twarze. Bg bywa wyranie reprezentowany poprzez drzewo odarte z kory i gazi, ale pokryte malowanym papierem. Przyjrzyjmy si obecnie chrzecijaskim paralelom. Czwarta ewangelia powiada nam, i po mierci Jezusa, ydzi poprosili Piata, aby ofiarom

poama nogi i usun ich przed nastaniem Sabatu. onierze zamali wic nogi "pozostaych dwu", jako e oni jeszcze yli. Jezusa oszczdzono, jego serce byo przebite oszczepem "aby si wypenio Pismo: adna ko w nim nie bdzie zamana ". Pozostae ewangelie nie wspominaj nic w tym punkcie, ale wszystkie cztery mwi o oferowanym napoju. U Mateusza "ocet zmieszany z ci " oferowany jest wczeniej i odrzucony po sprbowaniu. Gbka nasycona octem ofiarowana jest w sposb oczywisty ze wspczuciem, po okrzyku " Eli, Eli ...". Wulgata i wersja etiopska, Kodeks Synajski , Watykaski i Bezan i wiele starych MSS, maj wino, zamiast octu, podczas gdy wersja arabska zamiast ci ma mirr. U Marka, pierwszy z oferowanych napoi staje si " winem przyprawionym mirr " i odrzucony jest bez prbowania. Komentatorzy przypuszczaj, i celem napoju byo spowodowanie oszoomienia i w ten sposb ulenia cierpieniu. U ukasza ten detal cakowicie znika i ocet oferowany na krzyu bywa w sposb szyderczy. Rwnie u Jana, jedynie napj oferowany na krzyu jest wspomniany i co do tego powiedziane jest: "Kiedy Jezus otrzyma ocet, powiedzia on 'To si koczy. '" Potem nastpuje w szczeg o amaniu ng. To, co nas tu zajmuje, to raczej rdo symbolizmu, ni te rozbienoci. Jeden z kompilatorw w jasny sposb wie o napoju oferowanym przed ukrzyowaniem i implikuje on, i napj ten mia spowodowa eutanazj, gdy odnotowuje on, i napj zosta odrzucony. Boska ofiara musi znosi cierpienie wiadomie. Pniejszy kompilator ignoruje ten detal i odnotowuje jedynie, e ofiara drczona bya napojem z octu. Oba te detale nie s pochodzenia rzymskiego. Mka bywaa wwczas czym trywialnym, a podawanie narkotyku byoby sprzecznym z samym celem tego, co miao by odstraszajc kar. Czwarta ewangelia kae ofierze zaakceptowa ocet, jako ostatni, symboliczny akt cierpienia, a nastpnie wspomina o amaniu ng. Boska ofiara jest z tego wyczona dla powodw dogmatycznych, ale o fakcie jego mierci upewnia ma bok przebity lanc. Inni kompilatorzy ominli ten szczeg. Autor, czy te interpolator czwartej ewangelii, zauway potrzeb jednoznacznego wyjanienia, i koci Mesjasza pozostay niezamane. Jako prawdziwa ofiara paschalna, byo tu rzecz wan, aby prawo Paschy wypenione zostao w Mesjaszu. Na jakich wic danych opierali si pozostali ewangelici ? Nie bya to adna oryginalna opowie, jako e nie rnili by si a tak bardzo. Nie na adnej z oficjalnych praktyk rzymskiego ukrzyowania, gdy trzecia z ewangelii traktuje, jako akt szyderstwa, to co pierwsza i druga widz, jako akt litoci. Czwarta za ewangelia opisuje amanie koci, jako dokonane dla zadouczynienia ydowskim daniom. Samo amanie ng nie jest na tyle adekwatnym sposobem upewniania si o mierci ofiar, w porwnaniu z przebiciem lanc: a jednak tylko jedn ofiar oszczdzono. Jedna tylko hipoteza wyjania ca spraw. Rne opowieci s wiadectwem istnienia rytuau, czy te rytuaw ukrzyowania, czy quasi - ukrzyowania. Dwie procedury co do amania ng i podawania narkotyku byway rnymi formami rytu. Owe procedury nie byy w peni rozumiane przez ewangelistw i ich konflikt jest tak samo nie do rozwizania, jako e ich wiadectwo nie jest wiadectwem historycznym. Gdyby rytua krzyowanego zbawiciela-boga przechodzi podobn ewolucj w wiecie rdziemnomorskim, jak to ju widzielimy pomidzy Khondami, mielibymy warunki, ktre mogyby wyjani owe rnice w opowieciach ewangelicznych. Historia zdrady Judasza, niewiarygodna w swej wersji oryginalnej, staje si zrozumiaa, kiedy oglda si j, jako kolejny element praktyk ofiarnych. Pauliska fraza " kupiony za cen " (I Kor. VI.20) ostentacyjnie przekazuje znaczenie "okupiony" i nie jest stosowana wobec Jezusa. Ale zapacenie ceny Judaszowi przez wysokiego kapana byoby cakiem zrozumiaym, jako jeden detal wicej w dramacie misteryjnym, wyrastajcym z rytuau ludzkiej ofiary. "Judasz" wywodzi si przypuszczalnie z "Joudaios", czyli yd i fundamentem epizodu byaby imputacja pochodzenia nie-ydowskiego, rozumiana w ten sposb, i to ydzi sprzedali Pana, jako ofiar ludzk. Doktryna woona w usta Kajfasza w czwartej ewangelii (XI.50-51) jest doktryn ludzkiej ofiary. MODA NA LUDZKIE OFIARY Jaki to pozytywny dowd posiadamy na istnienie ludzkich ofiar w wiecie rdziemnomorskim okoo pocztkw ery chrzecijaskiej ? Nie ma wtpliwoci, co do przewagi rytuau pomidzy bardziej

prymitywnymi ludami. Plemiona w pnocnej i wschodniej Europie w czasach ich kontaktw z Rzymianami, s znane z faktu ofiarowywania jecw. Istnieje wiele opowieci, ktre wiadcz o istnieniu w Grecji prymitywnego zwyczaju skadania ofiary ludzkiej. Zastpione to zostao w okresie pniejszym surogatem zwierzcym. Ofiar z chopca zastpiono koz na otarzu Dionizosa w Potni i jeleniem zastpiono dziewic w Leodycji. Ale Krl Athamas zosta wezwany przez wyroczni delfick do zoenia ofiary ze swego pierworodnego syna: Menelaus zoy w ofierze dwoje dzieci w Egipcie, kiedy by opniany przez przeciwne wiatry: trzech perskich chopcw zoonych zostao w ofierze z okazji bitwy pod Salamis. Skadanie w ofierze dzieci bywao kiedy rzecz tak normaln pomidzy Semitami, jak pomidzy staroytnymi Meksykanami i Peruwianami. Praktyki te byway coraz to rzadsze w miar postpu cywilizacji, chocia przetrway one w jednym czy dwu miejscach nawet w imperium rzymskim. To dopiero w czasach Hadriana doroczna ludzka ofiara ku czci Zeusa zostaa zakazana w Salamis na Cyprze. Strabon opisywa rytua praktykowany przez prymitywnych Albaczykw, yjcych na poudnie od Kaukazu i na zachd od Morza Kaspijskiego. Koresponduje on w jednym wanym szczegle z ewangeliczn narracj. Jeden z powicanych niewolnikw wysokiego kapana bogini-Ksiyca, dozna boskiego optania i wdrowa samotnie w lasach. Zosta potem schwytany, zwizany w wite pta i obficie karmiony przez okrgy rok. Kiedy nadszed dzie festiwalu, zosta on namaszczony wonnymi olejkami i zabity poprzez przeszycie serca wit lanc, z lewego boku. Podobnie, w dorocznym festiwalu wiosennym w Salamis, ofiara bya oprowadzana trzy razy dookoa otarza i przeszywana lanc przez kapana, a ciao byo ostatecznie spalane na stosie. wiadectwo Tertuliana zblia nas do podobnej cywilizacji, chocia nie jest on najlepszym ze wiadkw. Kiedy twierdzi on, i dzieci byy potajemnie ofiarowywane w Kartaginie w jego czasach, powtarza on plotk, ktra nie zostaa przez nikogo sprawdzona. Ale kiedy opowiada on o dzieciach publicznie powicanych Saturnowi i to ju tak pno, jak za prokonsulatu Tyberiusza, ktry w nastpstwie tego ukrzyowa pewn liczb kapanw na witych drzewach wok ich wityni, to mwi on co, co si sprawdza w znacznym stopniu ze wiadectwem praktyk semickich. Hamilkar powici swego wasnego syna przy obleniu Agrigentum w 407 r, p.n.e. Istnieje ewidencja corocznego ofiarowywania chopca Kronosowi w Tyrze, ktra zostaa zarzucona w czasie, kiedy Aleksander oblega miasto. Pomidzy Arabami wydaje si rzecz pewn i istniay ofiary ludzkie w pokoleniu przed Mahometem. Nie posiadamy jasnego zapisu daty zaprzestania ofiar ludzkich na festiwalu Turgelii w Atenach. Jest rzecz prawdopodobn, i poczone to zostao z rytualn egzekucj przestpcy. Nie ma adnego powodu do przypuszczania, i jakikolwiek Ateczyk by si krzywi na umiercanie przestpcw wedug obrzdkw religijnych. Takie praktyki mogy by kontynuowane dugo po wieku Peryklesa, jako e nie byy one ju nazywane ludzkimi ofiarami. Podobnie, jak skadanie ludzkich ofiar stao si tak odraajcym, i rozmaitego typu surogaty zajmoway ich miejsca, tak i prymitywny kanibalizm zwizany z t ofiar zosta udoskonalony poprzez zastpienie zwierzcego ciaa chlebem i ciastami. Poniewa wczesny rytua by zasadniczo religijnym, ofiara taka miaa charakter sakramentalny. Pierwotne ofiary uwaane byy za boskie. Jest to rozsdny wniosek z licznych mitw, kiedy zdamy sobie spraw, i mity s czsto wynajdywane dugo po rytuaach, ktre maj one za zadanie rzekomo wyjani. Tak wic legendy dotyczce Tytanw oraz narodzin, mierci i ponownych narodzin Dionizosa, wyjaniaj powicanie chopca w Potni oraz pniejsze zastpowanie go przez koz. Pocztkowo chopiec, a nastpnie zwierz, byway spoywane, jako sposb komunii z Bogiem. Podobnie, synajscy Arabowie z czwartego wieku, zastpowali ludzk ofiar biaym wielbdem. Krew wielbda bya wypijana przez czonkw plemienia i zwierz byo cite na kawaki i natychmiastowo spoywane na surowo. Istnieje mocna ewidencja, i ofiary ludzkie byway normalnie spoywane przez prymitywne ludy, podobnie jak to byo u p-cywilizowanych mieszkacw Meksyku w czasach podboju przez Hiszpanw. Kanibalizm by praktykowany we wszystkich czciach wiata i przetrwa on w swej formie religijnej na dugo potem, kiedy ju przesta by normaln praktyk plemienn. Odwrt od kanibalizmu, ktry znaczy dojrzewanie ludzkoci, prowadzi w bardziej cywilizowanych pastwach do selekcjonowania przestpcw w tym celu, a w innych - do zastpowania ofiar zwierztami. Surogaty owe uwaao si za

reprezentantw i wcielenie Boga, a jednoczenie suyy one za posiek sakramentalny. Trudnoci musiano napotyka jednake w przypadku przestpcw. Istniaa prawie uniwersalna zasada pomidzy wyszymi rasami staroytnoci, i ofiara musiaa by czysta i bez zmazy. Zbrodniarz wydawa si ostatni osob, ktra by pasowaa do opisu tej roli. Ale idea tego, co stanowi w wzorzec, rni si zauwaalnie. W prymitywnych spoecznociach akt egzekucji natychmiast przybiera charakter ofiarny. Zoczycy traktowani byli w podobny sposb, jak jecy wojenni i ich uywanie, jako substytutw mogo rwnie dobrze wyr z wczeniejszego zwyczaju ofiarowywania jecw. Cezar opisuje, i Galowie uwaali tych, ktrzy popeniali przestpstwa kradziey i inne za "bardziej wdzicznych dla bogw niemiertelnych " i gdy ich rdo wysychao, musieli si oni ucieka do powicania niewinnych. Nie potrzeba dodawa, i proste wstrzymywanie si od rozmylnego ofiarowania niewinnych w okresach bardziej cywilizowanych, zachcao uciekanie si do ofiar skazanych na mier nie bez powodu. Porfiriusz zawiadcza, i skazany wizie by wybierany na doroczn ofiar ludzk dla staroytnego bstwa semickiego, Kronosa na Rodos. Wizie prowadzony by poza bramy miejskie i po podaniu mu do wypicia wina, by tam umiercany. Tutaj mamy rdziemnomorsk paralel, co do typowego szczegu w ewangelicznych misteriach. Ofiara dla Kronosa w pocztkach nie moga by zoczyc. Jest bardziej prawdopodobnym, i pocztkowo uosabiaa ona albo samego boga Kronosa, albo te jego "jednorodzonego syna " Jeonda, ktrego, jak gosi fenicki mit, Kronos rzekomo mia powici, przybrawszy go uprzednio w krlewskie szaty. Moemy std wnosi zatem, i gdy zachodzia taka konieczno, barbarzyski umys nie odczuwa specjalnych trudnoci w zastpieniu ofiary ludzkiej, zoczyc skazanym na mier. Co wicej, kiedy doszo do substytutw zwierzcych, powody spoywania ich mogy by z gotowoci znalezione przez czcicieli, ktrzy stworzyli mity z niezrozumiaych przeytkw totemizmu. Czciciele Dionizosa mogli odczuwa, e upamitniali oni rozczonkowanie swego boga, kiedy spoywali surowe miso byka czy jagnicia. I zaoywszy, e taka modyfikacja miaa miejsce, musimy si liczy z tendencj atwo zauwaaln poprzez ca histori religii, polegajc na powrotach do niektrych archaicznych obrzdw w czasach narodowego zagroenia i niepewnoci. SPOYWANIE BOGA Rzymianie uciekali si do wschodnich i egipskich bstw w czasach rozpaczliwej wojny. Magiczne obrzdy mnoyy si w rozpadajcych si cywilizacjach. W kadym wieku odnajdujemy powroty do wrbiarstwa w okresach napicia. I idea religijnej antropofagii* w sposb oczywisty przewaaa w wiecie pierwszych chrzecijan. Formua: "Bierzcie i jedzcie, to jest ciao moje " oraz "Pijcie z niego wszyscy, bo to jest moja krew " nie moe by w aden sposb niczym innym, jak jedynie adaptacj obrzdowych misteriw, w ktrych powicany Bg przemawia przez usta swych kapanw. W czwartej ewangelii akt symbolicznej teofagii jest wzmocniony, tak, e czyni si z niego rodek dla niemiertelnoci. "Ja jestem chlebem ycia... Ja jestem ywym chlebem, ktry przyby z nieba: ktokolwiek spoywa ten chleb y bdzie na zawsze: tak, i chlebem ktry wam daj jest moje ciao, dla przeycia wiata ... Jeli nie bdziecie spoywa ciaa Syna Czowieczego i pi jego krwi, nie bdziecie mie w sobie ycia. Ten, ktry spoywa moje ciao i pije moj krew, ma ycie wieczne: i ja go wskrzesz w dniu ostatnim. Gdy moje ciao jest prawdziwym pokarmem i moja krew prawdziwym napojem. Ten, kto spoywa moje ciao i pije moj krew, zamieszkuje we mnie i ja w nim. "(Jan,vi.48-56). Eucharystia, zarwno w micie, jak i w naturze kultu, pozostaje w najcilejszym zwizku z aktem ludzkiej ofiary. Dla kompilatorw czwartej ewangelii, Ukrzyowany jest ostateczn i uniwersaln ofiar paschaln. Zosta on zabity w czasie paschalnego spoywania jagnicia, podczas gdy u synoptykw uprzednio wspuczestniczy on ju w ofierze. Ze taka koncepcja istniaa ju przed czasem napisania ewangelii, jest rzecz jasn, wynikajc z Ksigi Objawienia, gdzie Jezus jest identyfikowany z Alf i Omeg ( tj. Bogiem Wszechmogcym), a jednoczenie z "Barankiem ktry zostaje zabity ". W ewangelii - Bg musi odnale swoj wasn eucharysti przed mierci. A poniewa to on sam jest ofiar, Bg spoywa swoje wasne ciao. Jest rzecz niewtpliw, i poprzez rafinowanie

wczeniejszej praktyki spoywania ciaa, Bg u synoptykw nazywa swoim ciaem chleb. W trakcie wieczerzy spoywa on przypuszczalnie przepisane ciao swego specjalnego symbolu i przedstawiciela, czyli jagnicia. Istniej paralele w misteriach Mitry, w mistycznej eucharystii Egipcjan, w kulcie Dionizosa. W wielu chrzecijaskich kocioach istnia staroytny zwyczaj ofiarowywania i spoywania faktycznego jagnicia. Kiedy to ustao, zamieniono je pieczonym z ciasta wizerunkiem baranka. Istniay dwa pogldy na eucharysti we wczesnym Kociele. Jeden z nich uwaa rytua witej Wieczerzy za czysto mistyczny: inny za, realistyczny pogld, oparty jest na caej historycznej analogii ofiary, ktra oznaczaa komuni z Bogiem, poprzez wspuczestnictwo we wsplnym posiku. Ten wzorzec sakramentalnej ofiary wydaje si bardziej pierwotnym. Jest on kojarzony z ide zmartwychwstania, ktra rozwina si, jako doktryna personalnej niemiertelnoci z pierwotnej koncepcji corocznego odywania wegetacji. Staa si ona czci rytualnych misteriw Ozyrysa i Dionizosa oraz misteriw eleuzyskich na dugo przed er chrzecijask. Tym, co musimy teraz przeledzi, jest, jak w staroytny rytua mg da pocztek opowieci o ukrzyowaniu. Jedna z teorii gosi, i mit z ewangelii zapoycza niektre ze szczegw z festiwalu noworocznego w staroytnym Babilonie, za porednictwem ydowskiego festiwalu Purim. Frazer wykazywa podobiestwa pomidzy wyszydzaniem, cierpianym przez Jezusa i rytuaem Sacaea, z ktrym ydzi na wygnaniu musieli by zapoznani w Babilonie. Babiloczycy celebrowali Sacae poprzez umiercenie przestpcy, ktry przebrany by za krla, noszc koron i krlewski paszcz, zanim zosta powieszony lub ukrzyowany. Nie jest to zupenie nieprawdopodobnym, e post, ktry poprzedza Purim , by w Babilonie ceremonialnym opakiwaniem Boga, ktry umar podobnie jak Tammuz, czy Adonis i zmartwychwsta trzeciego dnia. Ale istnieje ta trudno tutaj, i Purim mia miejsce wczeniej, ni wito Paschy i cho nie jest to samo w sobie nie do wyjanienia, bardziej powan obiekcj jest ta, e istniej waniejsze detale w opowieci o ukrzyowaniu, ktre s o tyle obce dla Purim'u, o ile s zblione do obrzdw paschalnych. I Frazer, jak zauwaylimy, przyjmuje, i ukrzyowanie jest kwesti historyczn, a nie mitologiczn. Z tego jedynie powodu, i wykaza on, e praktykowanie ofiar ludzkich dla celw wegetacyjnych lub dla Boga, bywao niemale uniwersaln praktyk, niekoniecznie musi si przypuszcza, aby ydzi mieli zawdzicza swj wariant jedynie pniejszemu kontaktowi z innym narodem. Jest bardziej prawdopodobnym, e mit o ukrzyowaniu jest czciowo oparty na starym semickim rytuale, przypominajcym Sacae w niektrych zarysach i znany w Palestynie w prostszej formie jeszcze przed wygnaniem. Musimy wic zawrci raczej do wita Paschy, ni do Purim'u. Gdy pami ludzkiej ofiary jest jasno odcinita na paschalnym wicie. ROZDZIA III POGASKIE PRZEYTKI W JUDAIZMIE Pomidzy aspektami opowieci ewangelicznej, ktre wszelkie analogie do babiloskiej Sacaei pozostawiaj nietknitymi, s: 1) opakiwanie ofiary, 2) jego sugerowana bosko oraz tytuy Syna Boego i Syna Czowieczego, 3) jego wspuczestnictwo w sakramentalnym posiku, w ktrym spoywane jest w sposb mistyczny jego ciao, 4) jego egzekucja wraz z dwoma przestpcami, 5) jego zmartwychwstanie, 6) jego nastpny status, jako Mesjasza, lub Chrystusa. Pierwsze cztery aspekty posiadaj ewidentny zwizek z obrzdem paschalnym. Nie ma potrzeby spogldania poza Pasch, a do Purim'u, dla aktualnego zabijania krlewskich ofiar, czy przestpcw, na ofiarnym festiwalu. Legenda o powieszeniu siedmiu synw Saula "przed Panem ", wydarzya si, jak nam powiadaj, w czasie festiwalu jczmienia, to znaczy, w czasie Paschy. Sam za rytua by w oryginale powicaniem pierworodnych dzieci i konflikt lub przepisy na ten temat sugeruj, i pniejsze zastpowanie go ofiarami ze zwierzt, dokonywane byo z trudnoci. O tym, e powieszenie synw Saula byo aktem pojednania, mona wnioskowa z uwagi: "po tym bagano Boga o ziemi ". Podobnie wyraenia "przed Panem" i "dla Pana " oznaczao ofiar, albo nic.

Rwnie czynnoci ofiarn, cho zwyka formua nie zostaa do tego zastosowana, byo powieszenie piciu krlw Jozuego w tej pseudo-historii. Procedura jest ta sama przy wieszaniu Krla Ai przez Jozuego. Wyranie powiada si tam po hebrajsku, e "powici " on wszystkich ludzi Ai, podobnie, jak uczyni z tymi z Jerycha. Jako e Ai jest wyimaginowanym miastem, musimy wnioskowa, i ta legenda wskazuje na zwyczajowy obrzdek. Greckie sowo anathema posiada podwjne znaczenie: "oddany" i "oskarony". Pasa w Deuteronomii mwi, i kady powieszony czowiek znosi "kltw Boga ". Posiada to identyczne znaczenie, jakby by on "oddany Bogu " (w Ksidze Jozuego). Dokadnie ta sama procedura stosowana bywa w obydwu przypadkach: powieszona ofiara jest zdejmowana i grzebana tego samego dnia. Wszyscy wieszani mczyni w staroytnym ydostwie byli ofiarami dla boga Soca i boga Deszczu. Mona przyj jako historyczny pewnik i ludzkie ofiary w tym aspekcie byy rozpoznan czci religii ydowskiej a do Wygnania. I jak w wielu innych punktach, istniej paralele z innymi prymitywnymi ludami. Wieszanie nie sprowadza si tu do ciasnego znaczenia mierci poprzez zacinicie ptli na szyi. Normaln metod staroytnego krzyowania, byo wieszanie za napistki. Zwierzce ofiary wieszane byy na drzewie w kulcie syryjskiej bogini w drugim wieku naszej ery. Ludzkie ofiary byy przywizywane lub wieszane na drzewach w ofiarnych obrzdach staroytnych Meksykan. Ludzkie ofiary dla Odina i innych teutoskich bstw byy czsto wieszane. Jest rzecz znaczc, i pomidzy wczesnymi wielbicielami Odina, podobnie jak pomidzy Grekami i Semitami, synowie krlewscy bywali czsto zastpstwem za samego krla, chocia pniej nieco ich miejsce zajli niewolnicy i przestpcy. W niektrych z przypadkw skandynawskich, ofiara bya zarwno raniona oszczepem, jak i wieszana. Pniejsze mity o Abrahamie, Izaaku i Wyjciu, uywane byy w celu uskutecznienia zmian z ofiary dziecicej, na zwierzc. To w tym stadium, prawdopodobnie, rozpocza si praktyka amania koczyn ofiar, a nastpnie narkotyzowania ich, aby zapobiec szamotaniom, ktre miay niekorzystnie wpywa na sam ofiar. Sposb, w ktry ostrzeenie o nie amaniu koci paschalnego jagnicia bywa wprowadzone, wskazuje na to, i albo bya to pniejsza klauzula przeciwko praktykom, ktra przypominaa obrzd ludzkich ofiar, albo te specyficzne zastrzeenie nt. zasady, i ofiara musiaa by bez zmazy, ktr gwacioby zarwno narkotyzowanie, jak i cielesne uszkodzenie. SUBSTYTUTY ZWIERZCE Wskazwki wycigane z wielu paralel pomidzy obrzdami ofiarnymi na caym wiecie, sugeruj nastpujc lini ewolucji: 1) Pocztkowo byo rzecz niezbdn, aby ofiara bya dobrowoln. Wsppraca w tym zakresie zapewniana bya poprzez przekupstwo okresem luksusowego ycia i swobody seksualnej. 2) Kiedy ten typ ofiary sta si trudnym do zdobycia, ofiara bywaa "kupowana za cen ". Reprezentowaa ona dobrowolne ofiarowanie przez tych, ktrzy byli jej wacicielami. 3) Aby stworzy pozory, i ofiara bya dobrowoln, amano jej koczyny, aby nie bya w stanie walczy. 4) Kiedy zaczto odczuwa, e taka uszkodzona ofiara nie bya wiele warta, zaczto j upaja narkotykiem. 5) Na wyszym stopniu ewolucji socjalnej zaczto si powstrzymywa od idei powicania niewinnej ofiary. Zaczto si ucieka do skazanych na mier przestpcw i tych zazwyczaj otpiano narkotykiem. 6) W kocu zaczto czu obiekcj nawet wobec otpionych ofiar. Taka ofiara bez cierpienia wydawaa si niewaciw, czy nieskuteczn. Stosownie wic wynaleziono substytut zwierzcy. W pewnych przypadkach zwierztom nadawano atrybuty ludzkie: w innych za otrzymyway one niektre z przywilejw, ktrymi wczeniej cieszyy si ludzkie ofiary otaczane tabu. Nie uwaano za konieczne z zasady amanie koci, czy te podawanie zwierzciu narkotyku. Reformatorzy podkrelali unikanie amania koci, majce wskazywa na wyszo nowego typu ofiary. Std pojawia si potrzeba zakazu imitacji dawniejszych praktyk. Jako dodatek do wita Paschy istniay dwa inne festiwale ydowskie, ktre nosz lady

pocztkowych ludzkich ofiar: wito Czerwonej Jawki, o ktrym si mwio, i obchodzone byo jedynie osiem razy od czasw Mojesza i wito ofiarne w Dniu Pokuty. Obrzdy Czerwonej Jawki miay mie miejsce na Grze Oliwnej. Wyszy Kapan, jego najstarszy syn i Mesjasz Milchama - deputowany Wyszy Kapan, namaszczony na wojn - bywali wszyscy pomazani olejem i znak krzya czyniony by na ich czoach. Stosownie do jednej z relacji, ciarna kobieta trzymana bya w komorze witynnej, dopki jej dziecko si nie narodzio. Byo ono wychowywane w witych pomieszczeniach, tak wic wolne byo ono od zmazy. Podczas obrzdu dziecko sadzane byo w drewnianej lektyce i zawoone przez woy do sadzawki Siloah. Dziecko schodzio i czerpao wod ze rda w gliniane naczynie. Potem zawoone bywao z powrotem do wityni. W innej wersji, wicej ni jedna z ciarnych kobiet trzymana bya w pomieszczeniach, zbudowanych na skale, z podziemnymi przejciami. One same i ich dzieci trzymane tam byy "do uytku czerwonej jawki", dopki dzieci nie miay 7, 8 lat, kiedy to przestaway by one ceremonialnie czystymi. Jest spraw cakiem jasn, i regularne zaopatrzenie w dziecice ofiary bywao w staroytnoci przewidziane dla celu ich powicania w ofierze i e jawka bya reprezentantem dziecka. Istnieje w Talmudzie powiedzenie o wtpliwym znaczeniu, e "podobnie, jak czerwona jawka jest okupem za grzech, tak samo mier sprawiedliwego jest okupem za grzech ". Bdc powicana z pyskiem skierowanym na poudnie i rogami na zachd, jawka bya prawdopodobnie powicana albo zachodzcemu, lub zimowemu socu, albo te bogini Ksiyca. KOZIO OFIARNY JAKO OFIARA ZA GRZECHY Rytua powicania koza ofiarnego rwnie daje clue co do jego pierwotnego charakteru. Wyszy Kapan bywa usuwany ze swego domu do komory radnych na siedem dni wczeniej i wyznaczano deputowanego w przypadku, gdyby zaniemg. W noc poprzedzajc ofiar, nie wolno mu byo spoywa misa, ani spa: by on obserwowany przez modszych kapanw. Starszyzna Sanhedrynu przekazywaa go nastpnie starszynie kapaskiej, ktra go zaprzysigaa. Administrujc przysig wypowiadali oni: "Mj panie, wyszy kapanie, my jestemy ambasadorami Sanhedrynu i ty jeste rwnie ambasadorem Sanhedrynu i naszym ambasadorem rwnie. Zaprzysigamy ci w imi Tego, Ktry kae swemu Imieniu zamieszkiwa w tym domu, e nie odstpisz od niczego, co przygotowalimy dla ciebie ". Kiedy si po tym egnali "zarwno on, jak i oni pakali". Jest wystarczajco jasnym, i rytua ten by pocztkowo obrzdem ludzkiej ofiary, w ktrym kapan, lub jego deputowany, byli umiercani, jako ambasadorowie ludzkoci przed Bogiem, czy bogami to znaczy, jako kozy ofiarne za grzechy ludzkoci. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, Hebrajczycy praktykowali pewne formy tego obrzdu na dugo przed Niewol. I co dotyczy ostatniej, zmodyfikowanej praktyki, istnieje tam znaczca wskazwka w Talmudzie w powiedzeniu Rabbiego Eleazara, i jest zgodnym z prawem zabicie Amhaaretz'a (nie znajcego prawa, wiejskiego poganina) w Dniu Pokuty, kiedy przypada ono w Sabat. Jest tam dalej wyjanione, i ofiara nie moe by zabita przy pomocy noa, jako, e wymagao by to formalnego bogosawiestwa; ale dla zabicia go poprzez rozerwanie nozdrzy, adne bogosawiestwo nie jest potrzebne. Stosownie do innego Rabbi, jest zgodnym z prawem rozcicie Amhaaretz'a, jak ryby. Zmodyfikowane powicanie koza ofiarnego zatem byo jedynie odmiennym wariantem pierwotnej zasady ludzkiej ofiary lub "okupem za grzechy" dla dobra ludu i bywao w wielu odniesieniach uzupenieniem Paschy. Pascha bywaa wyodrbniona w dziesitym dniu cywilnego Nowego Roku, ktry datowao si od wiosny: Dzie Zado-uczynienia by za dziesitym dniem, liczc od pocztku kocielnego Nowego Roku, ktry zaczyna si w jesieni. Jest prawdopodobnym, i ten ostatni by starszym z tych dwu; ale obydwa utrzymyway si w odniesieniu do obiegu soca, wiosenny festiwal oznacza jego modo i przybytek, a okres jesienny jego dojrzao i ubytek. Obydwa festiwale miay jako wspln cech skadanie czystej ofiary, jak mona zobaczy z faktu, i ofiara trzymana bya przedtem w "wyszej komorze ", aby unikn skaenia. I obydwa festiwale mogy by celebrowanymi poza wityni. Pascha bya zarwno witem domowym, jak i festiwalem witynnym: Dzie Pokuty by

za celebrowany zarwno w Babilonie, jak i w Jerozolimie. Chocia ydowskie ofiary byway cile nacjonalistycznymi, to kiedy kontaktowali si oni z innymi rasami, pocigay ich pewne idee kosmopolityczne. Nie-ydowscy chrzecijanie zbudowali swoje ewangelie na koncepcji ofiary dla dobra "ludzkoci ". Musimy zanotowa rwnie oglne wierzenie, i ofiarowanie krlewskiego syna, w miejsce ojca, miao specjaln moc. Euzebiusz przechowa pewien mit, pochodzcy od Filona z Byblos, wg ktrego Kronos, "ktrego Fenicjanie nazywali Izraelem ", przybra swego jedynego syna Jeonda w atrybuty krlewskie, po czym zoy go w ofierze. Istnieje rwnie opowie o Maleusie, ktry ukrzyowa swego jedynego syna, ukoronowa go i przybra w purpur pod murami Kartaginy, po to, aby mc zdoby miasto. Zawsze bywa to typowo boski lub rasowy "ojciec " - Kronos, Izrael, Abraham , ktry figuruje w micie o powicaniu syna. Imi "Tammuz" oznaczao "syn ycia "w swej oryginalnej, akadyjskiej formie i interpretowane byo przez Semitw, jako "latorol " lub "jedyny syn ". Moemy z tego wnosi, e mier i zmartwychwstanie boga utrzymywao sw moc zarwno w semickich, jak i w nie-semickich rasach. Hebrajski kult mierci i zmartwychwstania Tammuza kontynuowany by przed Wygnaniem poprzez sam tryumf Jehowy. PRZEDCHRZECIJASKI KULT JEZUSA Naturalnym wnioskiem z ewangelicznej historii Barabasza jest ten, i byo rzecz zupenie zwyczajn wydawanie ludowi, okoo wita Paschy, winia, ktremu kazano odgrywa rol w pewnym obrzdzie pod imieniem Barabasza, czyli "Syna Ojca " (bar-Abba). Dowiadujemy si od Orygenesa, i "Jezus Barabasz " byo akceptowanym odczytem z Mateusza, XXVII.16.17 w staroytnym Kociele. Czy nie moemy wic zaoy, i "Jezus, Syn Ojca " by figur w starym semickim obrzdku, przed nastaniem ery chrzecijaskiej ? Syryjska forma jego imienia Yeschu, do blisko przypomina hebrajskie imi Yishak (Izaak). Mona przyj, e Izaak we wczeniejszym micie by powicany w ofierze przez swojego ojca; i e Abraham by pocztkowo bosk figur, tak jak Izrael. Istniej rne grunty dla domysw na temat przed-chrzecijaskiego kultu Jezusa (lub Jozuego). Jest on z ca pewnoci postaci niehistoryczn. Ksiga Jozuego kae nam myle, i posiada on kilka atrybutw przypisywanych bogu Soca i e, podobnie jak Samson i Mojesz, by on staroytnym bstwem, zredukowanym do ludzkiego statusu. To wyjaniaoby dlaczego jest on umieszczany na tym samym poziomie, co Mojesz, jako zaoyciel rytu paschalnego i obrzezania i kredytuje si go cudem zatrzymywania soca w obiegu - zdolnociami wykraczajcymi poza te, przypisywane Mojeszowi. W Ksidze Wyjcia istnieje proroctwo, e Anio w imieniu Jehowy bdzie prowadzi Izrael ku zwycistwu nad Amorytami, Hetytami i Jebuzytami - ta sama lista ( z wyjtkiem jednego) podbojw uskutecznionych przez Pana, za porednictwem Jozuego. Poprzez cnot posiadania magicznego imienia, jest on identyfikowany w Talmudzie z mistycznym Metatronem, ktry z kolei utosamia si z Logosem. Tak wic imi Jozue-Jezus jest ju kojarzone w Picioksigu z koncepcjami Logosu, Syna Boego i Mesjasza. Dalsz ewidencj mona odszuka w Apokalipsie. Jezus z caej tej Ksigi jest Jezusem przedchrzecijaskim. Identyfikuje ona zabitego boga z Logosem - przed pojawieniem si czwartej ewangelii i to z mitrajskimi i babiloskimi symbolami Siedmiu Duchw, jak rwnie z Alf i Omeg. Ksiga Objawienia jest faktycznie ydowsk Apokalips, lekko poprawion dla celw chrzecijastwa. Podobnie te "Nauki Dwunastu Apostow " s nie tyle chrzecijaskim, co judajskim dokumentem. Odniesienia, jakie zawieraj one co do "Jezusa", s zatem przed-chrzecijaskimi. Mesjanistyczna idea wydaje si zawita u ydw w czasie ich Wygnania, by moe zaczerpnita ze staro-babiloskiego mitu o powrocie Hammurabiego, ktry reklamowa si, jako Zbawiciel-Pasterz oraz Krl Prawoci. Innym z moliwych rde moga by mazdejska doktryna, i przy kocu wiata Zbawiciel Saosziant, jeszcze nie narodzony syn Zaratustry, powstanie ze zmarych i zniszczy Arymana. Nie trzeba nadmienia, i wszelkie takowe skojarzenia zostayby wymazane przez pniejszy judaizm. To, co jest specjalnie istotnym w tych powizaniach, to ostateczny rozwj doktryny o cierpicym Mesjaszu. Zaoenie Nowego Testamentu, e Chrystus musi by poddanym cierpieniom, jest jedynie wspierane pasaem, jak 53 ustp z Izajasza, gdzie Autoryzowana Wersja zmienia czas przeszy na

teraniejszy i pozwala opisowi byych cierpie Izraela suy nowym celom mistycznym. Pierwszym czystym ladem koncepcji cierpicego Mesjasza w literaturze judajskiej jest doktryna o dwu przyobiecanych Mesjaszach, Ben Jzefie i Ben Dawidzie, z ktrych ten wczeniejszy ma by zabity. Najbardziej prawdopodobnym prototypem pogaskim jest tu zabity i zmartwychwstay Dionizos, ktrego jedno z gwnych imion brzmi

Elenthereos, czyli Wyzwoliciel. Jest on opisywany, jako Bg "powtrnie narodzony ". Jako, e ydowski Mesjasz by przede wszystkim Wybawc, podobnie jak inni narodowi bohaterzy z Ksigi Sdziw, to popularny Bg tak okrelany byby w stanie wywiera wraenie na rozproszonych ydach i ich prozelitach. Aby wytumaczy gwn przyczyn oycia takiej koncepcji po Wychodstwie, musimy si przyjrze religijnym ideom, ktre podwczas przewaay w otaczajcej cywilizacji hellenistycznej, a specjalnie mitom o Dionizosie, Heraklesie i powicajcym Syna, Kronosie. YDOWSKA EUCHARYSTIA Najbardziej prawdopodobnym z miejsc, w ktrym kulty ofiarne studiowane przez nas, miayby kontakty z ydami, byy synagogi poza Jude. Gdziekolwiek na Wschodzie istniaa ydowska synagoga, tam istniao oparcie dla zastosowa nie rozpoznanych w Jerozolimie. Za wyjtkiem wita Paschy nie istniay adne inne regularne obrzdy ofiarne dla ekspatriowanych ydw. Jest wystarczajco prawdopodobnym, i rozwinli oni obrzdy, ktre miay za sob dug tradycj, ale nie byway ostatnio praktykowanymi w wityni. Tsknota za ofiarami, w ktrych nie mogli oni ju duej uczestniczy, jest specjaln nut w Licie do Hebrajczykw. Bya ona zbyt gboko zakorzeniona dla miriadw rozproszonych ydw, aby atwo im byo si pogodzi z kompletnym pozbawieniem tyche praktyk. W znaczcy sposb, najbardziej zauwaalnym przeytkiem wrd ydw we wspczesnych czasach, jest ten, ktry zachowuje zasady ludzkiej ofiary. Jest nim zabijanie biaego koguta w wigili Yom Kippur, czyli Dnia Pokuty. Sprawozdanie z tego obrzdku, jaki by praktykowany przez ydw z Barbary w siedemnastym wieku, stanowi, e ofiara ta powstaa po przeczytaniu staroytnej Spowiedzi, rzekomo dokonanej przez wysokiego kapana, przy okazji powicania koza ofiarnego. Uywana formua brzmiaa: "Niech ten kogut bdzie moim porednikiem. Niech bdzie moim zastpstwem. Niech stanie si on ekspiacj za mnie. Niechaj ptak umrze, ale niech ycie i szczcie naley do mnie i do Izraela ". Kogut by potem zabijany i spoywany. W innych za miejscach kogut nie jest spoywany po dokonaniu powicenia, ale oddawany biednym. Ogldaem ilustrowan pocztwk, wykonan dla niemieckich ydw, na ktrej yd w kapeluszu i dugim paszczu, przedstawiony jest, gdy trzyma biaego koguta, przed stoem, na ktrym ley ksiga. Pod spodem by hebrajski napis: "Wybaw go od pjcia do otchani: znalazem za okup ". Po tym nastpuje yczenie po niemiecku odnonie szczliwego Nowego Roku. Fakt, e ofiarujcy trzyma zwizane nogi ptaka w swej prawej rce, podczas gdy lew gaszcze go po gowie, w celu uspokojenia, przypomina stare wysiki zapewnienia sobie dobrowolnej ofiary. Procedura ta wcza "okup dla Kaparota "- to jest okup dla samego okupu, zasada znana studentom staroytnych ofiar. Tutaj substytucja mniejszej ofiary za ofiar ludzk, wystpuje nieomal bez przebrania i to po dwu tysicach lat. Istniej paralele co do powicania biaego koguta w Afryce, Indiach i Grecji. Jako surogat za ludzk ofiar, jest on prawdopodobnie staroytnym wrd Semitw. Poprzez oywianie takowych tradycji, ydzi z Diaspory mogli sobie kompensowa niemono uczestniczenia w rytuaach, ktre byy monopolem Jerozolimy. Kiedy znajdujemy pniejszych chrystusw, praktykujcych obrzdy analogiczne do misteriw Mitry i Dionizosa, nie moemy wtpi, i ydzi w wikszych miastach wschodnich posiadaliby inklinacje w kierunku uciekania si do misteriw sakramentalnych ofiar. Istniay tam precedensy w ich wasnej tradycji. Jest to doktryna rabinw, mwica, e " tak dugo, jak istnieje witynia, jej otarz dokonuje okupu za Izrael: ale obecnie to st czowieka, ktry dokonuje za niego owego okupu ". W okresie wygnania uciekano si wielokrotnie do "nieczystych" sakramentw, takich jak mistyczne spoywanie psw, myszy i wi. Ale mnstwo pretekstw mona byo znale w witych ksigach dla "czystych" sakramentw, w celu uhonorowania Jehowy. Zasadniczym znaczeniem wszelkich ortodoksyjnych ofiar byo to, e wyznawca mg je i pi z bstwem, siedzc u jego stou, jak go na wielkim bankiecie. Byo to idealnym wyjciem zarwno dla laikatu, jak i kapastwa. Byoby rzecz zaiste dziwn, gdyby rozproszeni ydzi cakowicie odrzucili takie dowiadczenie. Jak czsto taki rytua mg mie miejsce ? W pniejszym kulcie jezuickim, cotygodniowa eucharystia z chleba i wina, zwizana jest z ofiar boga. Ta relacja jest nieobecn we wczeniejszej formie

"Nauk Dwunastu Apostow", chocia ta druga popiera to, do czego ju sami mielimy powody si domyli - dugo praktykowany, cotygodniowy rytua pomidzy ydami z Diaspory. Jest spraw pewn, e istniaa cotygodniowa eucharystia pomidzy mitraistami, ale bya to tylko jedna ze staroytnych, azjatyckich praktyk, ktra moga dosign ydw za porednictwem Babilonu, lub nawet moe jeszcze przed okresem Niewoli. Hindusi celebrowali sakrament Somy cztery razy w kadym miesicu . Zatem pierwszym dniem tygodnia by "Dzie Paski " i to na dugo przed er chrzecijask. To, e Sumerowie lub Akadyjczycy, ktrzy znali siedmiodniowy tydzie, byli rdem cotygodniowych wieczerzy z uyciem chleba i wina, wydaje si zupenie naturaln hipotez zarwno dla Hindusw, jak i Persw. Denuncjacje prorokw przeciwko napojom ofiarowywanym innym bstwom, nie stawiay veta wobec eucharystii spoywanej i wypijanej w imieniu Jehowy. Czy byo to czy nie, precedensem w przedmiocie konsumowania witego chleba w wityni w dniu sabatu, istnieje wiele nie-ydowskich precedensw odnonie eucharystii. Jej powizanie z Dniem Paskim, jest mitem zupenie niezalenym od ewangelii. Ostateczne powizanie go z ofiar Boga-czowieka jako krla i pokrewnego sakramentu Baranka Boego, zapoyczone zostao ze rde pogaskich, poprzez judajskie kanay. ROZDZIA IV POCZTKI MITU EWANGELICZNEGO Ewolucja religii ydowskiej, pomidzy zamkniciem kanonu hebrajskiego i powstaniem jezuizmu, skadaa si oglnie z: 1) ustabilizowania doktryny przyszego ycia, cho takowa bya w ogle nieobecn w prawie mojeszowym; 2) rozwinicia wierze w Mesjasza, ktry mia albo przywrci doczesn si ydostwu, albo te zaprowadzi nowy ad religijny; 3) rozwoju idei o jednorodzonym Synu Boym, inaczej za Sowie, ktre jest na przemiany albo narodem Izraela, albo te Bogiem, ktry go reprezentuje; 4) rozrostu niezalenych sekt, czy ruchw, takich jak Esseczycy. Wraz z powyszym spotykamy tam powtarzajce si przypadki poganizacji czci kapastwa, przerwy na absolutn dominacj pogask i ostatecznie, po okresie tryumfu co do tradycyjnej wiary, nadejcie dynastii idumeskiej, dalekiej od fanatycznego popierania ortodoksyjnego judaizmu. Podczas wiekw teje ewolucji, lud ydowski zakosztowa wielokrotnie gorzkiej rozpaczy i gbokich wtpliwoci, tak opiewanych przez ostatniego z prorokw. W czasach, kiedy wielu otwarcie przechodzio na hellenizm, nie mona byo unikn tego, aby niektre ze staroytnych rytuaw semickich nie zostay przywrcone do ycia, jak to bywao wczeniej w cikich chwilach prb. Pomidzy rytuaami ekspiacji i przebagiwania za grzechy, adna z ofiar nie staa tradycyjnie wyej, ni ofiara z krla, czy krlewskiego syna. ydzi widzieli taki akt, odgrywany, jak gdyby, na ich uytek, kiedy Rzymianie pod wodz Antoniusza na yczenie Heroda, chostali, krzyowali (przywizywali do pala) i obcinali gow Antygonusowi, ostatniemu z Hasmoneuszw kapanowi-krlowi w 37 r. p.n.e. W zarzdzie, w ktrym dwu krlewskich synw zamordowanych zostao przez wasnego ojca, sama idea nie moga zanikn: w takim rozmiarze, w jakim byaby w stanie utrzyma swj grunt, jako doktryna religijna, mogaby to prawdopodobnie zrobi poprzez bycie zredukowan do formy rytualnej, podobnie jak w wiodcych wyznaniach wiata nie-ydowskiego. Odnonie niemal kadego z bogw, ktrzy mitologicznie umarli i ponownie powstali z martwych, czyli Dionizosa, Ozyrysa, Attisa, Adonisa i Mitry - wierzono, i mieli oni potg ofiarowywania ycia niemiertelnego. Kredo to byo podtrzymywane rytualnym sakramentem, oglnie rozwinitym w misteryjny dramat. Fundamentem tego dramatu byo uwiecznienie ostatniej formy prymitywnego rytuau, jak gdyby zosta on przedstawiony publicznie. Zanotowalimy ju w ewangelicznym micie lad staroytnej praktyki oszoamiania czy narkotyzowania ofiary, aby wydawaa si ona znosi mk dobrowolnie. Istnieje podstawa do przypuszczenia, i w ostatnich publicznych formach ofiar ludzkich w niektrych spoecznociach syryjskich, istniao publiczne ofiarowanie trzech przestpcw razem. Liczba trzy posiada mistyczne znaczenie w wielu czciach Wschodu. Drawidowie z Indii powicali trzy ofiary Bogu Soca. W zachodniej i wschodniej Azji liczba trzy posiadaa swoich wyznawcw w odniesieniu do trynitarnych konceptw, jak rwnie do pierwotnych poj "nieba, ziemi i

wiata podziemnego ". Tradycyjnie, syryjski rytua wymaga krlewskiej ofiary. Podmienianie przestpcw za krla, czy krlewskiego syna, byo jednake czym odraajcym, w myl doktryny, i ofiara miaa by czysta i bez zmazy. Aby rozwiza ten problem, jeden z przestpcw bywa wyrniany poprzez rytua szyderczego koronowania i przybierania w krlewskie szaty w duchu "sympatycznej magii". Poprzez paradowanie go, jako krla i nazywanie pozostaych tym, czym rzeczywicie byli, stao si moliwym osiganie podobiestwa prawdziwie dostojnej ofiary. Zwyczaj pozwalania wybranej ofierze na rok nieograniczonej swobody, by zwyczajem generalnym wrd plemion azjatyckich, greckich, polinezyjskich, meksykaskich i amerykaskich Indian. adna taka przesada nie mogaby by zaakceptowana w legendzie chrzecijaskiej, rodzcej si, jak to istotnie byo, w kulcie ascetyzmu. Ale moemy posiada inny z takich przeytkw w samym charakterze Mesjasza, ktry przebywa towarzysko z publikanami i grzesznikami i w jego zwizku z Mari Magdalen, ktra jest opisana, jako bya jawnogrzesznica. Pospolite wierzenie we wczesnym Kociele w to, i okres dziaalnoci Jezusa trwa jedynie przez jeden rok, moe rwnie by oparte na tej starej praktyce. Co wicej, jak sugerowa Frazer, opowie o tryumfalnym wjedzie do Jerozolimy moe przechowywa w sobie tradycj szyderczej procesji dla wytypowanej ofiary. Tytu "Nazareczyka" moe rwnie dobrze wywodzi si ze sowa " nazir ", ktre oznacza "powicony ". Jest to dziedzictwo staroytnych czasw, kiedy ofiary z ludzi byway powszechnymi, i zwizanymi, by moe, z mitem Samsona, w ktrym wystrzyony bg-Soca, jest , jak gdyby, powicany dla samego siebie. Jeli by tak byo, ydowska ofiara, podobnie jak u Khondw, nosia by wosy ostrzyone, Mamy obecnie wystarczajc ilo historycznych clue, aby zapewni sobie konstruktywn teori. Jej zarysy pojawiaj si, gdy si zbierze razem nastpujce fakty: 1. W zabijaniu Kronosowej ofiary na Rodos, mamy staroytn semick ofiar ludzk, kontynuowan ju w okresie historycznym poprzez praktyczny dobr, jako corocznej ofiary, jednego z przestpcw ju uprzednio skazanego na mier. 2. W semickiej mitologii, Kronos, "ktrego Fenicjanie nazywali Izraelem", powica w ofierze swego syna Jeonda, "jednorodzonego ", po naoeniu na uprzednio krlewskich szat. 3. Festiwalem Kronosa s Saturnalia, w ktrych gdzie indziej udawany krl odgrywa prominentn rol. Kronos by utosamiany pomidzy Semitami z Molochem - "Krlem". Std ofiar byby pozornie albo krl, albo te syn krlewski. Rozprawa sdowa, poczona z degradacj, byy prawdopodobnymi dodatkami. 4. Przypumy, i ofiara w Saturnaliach na Rodos, figurujca za Jeonda, byaby ipso facto Barabaszem ( Bar-Abba = Syn Ojca). Jednoczenie, w terminach mitu, figurowaby on w krlewskich szatach. 5. Jest moralnie pewnym, i pomidzy wielu przypadkami ludzkich ofiar w grecko-semickim wiecie, przypadek z Wyspy Rodos nie by unikalnym. Samo imi Jeond, poza znaczeniem " jedyny ", byo praktycznie identycznym z greckim i hebrajskim imieniem Judy (Syna Izraela) oraz yda (Jehuda, Jondaios). ydzi z Diaspory prawdopodobnie uwaali by to imi, jako posiadajce specjalne zastosowanie dla ich rasy, ktre w ich witych ksigach faktycznie figurowao, jako Jedyny, jednorodzony Syn BogaOjca i jako ten, ktry przeywa specjalne cierpienie. 6. Ze rytua z Rodos koincyduje w pewnych punktach z ydowsk koncepcj ofiary, dowodzi detal o wyprowadzaniu winia poza bramy miasta. Jest to wyranie wyoone w Licie do Hebrajczykw, jako rytualny warunek ofiarnej mierci Jezusa. Podobiestwa pomidzy obrzdem z Rodos i ewangeliczn opowieci o ukrzyowaniu Jezusa, nie s identyczne, ale wydaj si one nalee do tego samego rytualnego wzorca. Jeli by opowie ewangeliczna bya faktyczn histori, byaby to zauwaalna zbieno. Wydaje si o wiele bardziej prawdopodobnym, i narracja ewangeliczna oparta jest na rytualnej ofierze o starodawnych pocztkach, ktrej rytua z Rodos jest tylko jednym z wariantw. Chrzecijaskie wiadectwo byoby zatem zlepkiem uprzednio istniejcych idei - mitw wyrosych z rytuau. Idee o zabitym i zmartwychwstaym bogu,

wplecione w coroczny rytua, zmieszane s z doktryn zbawienia i instytucj witego sakramentu. Religia Jezusa Chrystusa zostaa ufundowana na tyme synkretymie.

SZTUKA MISTERYJNA Sposobem, w ktry te wszystkie elementy zostay spojone razem, byaby pomoc misteryjnej sztuki, podobnie, jak w innych religiach. W ten sposb rzeczywista ofiara ze staroytnych czasw, przeistaczaa si w okresowy rytua, ktry pozostawa wewntrz owczarni ydowskiej, a do upadku Jerozolimy. Ten kult ydowskiego Jezusa (Joshua) przeszed pewn ewolucj, kiedy ruch chrystystw rozprzestrzeni si w wiecie nie-ydowskim. Czysto ydowska koncepcja Mesjasza zostaa poszerzona, aby mc obj rwnie nie - ydw. Misteryjna gra, przeznaczona nie do czytania, ale odgrywania, spisana bya w formie narracji i wzita zostaa za zapis wydarzenia historycznego. Na moment moemy pozostawi na boku sugerowan biografi oraz nauki, zawarte w ewangeliach. Musimy wrci do opowieci o ukrzyowaniu, aby zobaczy, czy ten opis ofiary bogaczowieka, nosi charakterystyczne cechy przedstawienia dramatycznego, w wietle tego, co ju wiemy o podobnych rytuaach. Sama moliwo, e moemy czyta transkrypt sztuki, ktrej podstawowy wtek jest bardzo staroytny, spotyka si z instynktownym oporem. A jednak jest faktem, e misteryjne sztuki, dalekie od bycia niezwyczajnymi, byy uderzajcym rysem popularnych religii Grecji i Egiptu. Nie istnieje nic immanentnie nieprawdopodobnego w hipotezie, i takowy dramat by modny pomidzy chrzecijanami. Cierpienia i mier Ozyrysa, na przykad, byy rozgrywane w witym dramacie raz do roku. Podobnie, Adonis i Attis reprezentowani byli przez podobizny w dramatycznym rytuale. To samo jest prawd w przypadku Mitry i Dionizosa. Przedstawienie teatralne mitu Demeter i Persefony bywao gwn atrakcj w misteriach eleuzyskich. Nie ma niczego zdumiewajcego, czy te niezwykego w odgrywaniu religijnego mitu. Faktycznie, mona by si spodziewa od chrzecijan imitowania pogastwa i dramatyzowania Narodzenia, witej Wieczerzy, Ukrzyowania i Zmartwychwstania. Istnieje aluzja do takowego dramatu w licie do Galacjan, "przed oczyma ktrych Jezus Chrystus ukaza si ukrzyowany ". I ponownie: "Nosz na moim ciele lady Pana Jezusa". S inne wyraenia w tych listach, opisujce wiernego, jako mistycznie krzyowanego i stajcego si jednoci z ukrzyowanym Panem. Sugeruj one silnie i we wczesnym stadium kultu, zaadoptowa on dramatycznie nauki "Egipskiej Ksigi Zmarych", gdzie zbawiona i ozyrysowana dusza deklaruje: "Obejmuj drzewo sykomoru: stapiam si cay z sykomorowym drzewem i jego ramiona rozwieraj si wdzicznie do mnie. " Dalej za: "Staem si istot bosk obok komnaty narodzin Ozyrysa: Jestem wydany na wiat z nim, odnawiam swoj modo ." Paralele s tu jasne, ale musimy jeszcze ustali, jak dramat Wieczerzy Chrystusa, Mki, Zdrady, Rozprawy i Ukrzyowania, faktycznie si narodzi. Dowd, jaki przedkadam, znajduje si tu przed oczyma czytelnika, we faktycznej narracji ewangelicznej. Znajdowa si on tam od zawsze, ale uprzedzenia spowodowane wiekowymi wierzeniami zabraniay zarwno wiernym, jak i niewiernym dostrzeenie tego dowodu. Niechaj czytelnik uwanie przeczyta serie epizodw, podawanych w ich najmniej wyszukanej formie w Mateuszu i Marku. W Mat. xxvi, 17 czy 20, narracja jest po prostu prezentacj dramatycznej akcji i dialogu. Wypadki spitrzone s jedne na drugich, dokadnie jak si to zdarza we wszystkich dramatach, ktre nie s obwarowane specjaln trosk o pozory prawdopodobiestwa. W wielu sztukach Szekspira, lub nawet w dzieach Ibsena, mistrza wspczesnego dramatu - np. w "Hedda Gabler ", istnieje natok wydarze w czasie, aby zminimalizowa zmian sceny i szybciej rozwin akcj. Aby sobie w peni zda spraw z teatralnego charakteru opowieci ewangelicznych, koniecznym jest mie na widoku ten charakterystyczny natok wydarze w czasie, jak rwnie czysto dramatyczn ich zawarto. Ten natok wydarze nie tylko dowodzi, i narracja jest czyst fikcj: powodem tej kompresji jest fakt, i s one prezentowane w formie dramatycznej.

ZDRADA I UKRZYOWANIE Jak gosi opowie, Jezus bierze udzia, wraz ze swymi uczniami, w wieczerzy paschalnej. Po bardzo krtkim dialogu, odpiewuj oni hymn i podaj w ciemnoci na Gr Oliwn. Nie wspomina si o niczym, co mogo si wydarzy, lub by mwione po drodze. Scena si po prostu zmienia w scen na Grze: i tam zaczyna si nowa akcja i dialog. Lekka zmiana sceny - i znw bez adnej aluzji co do jakiejkolwiek rozmowy po drodze - jestemy w ogrodzie Getsemanii. Drobny szczeg odnonie separacji Jezusa od swych uczniw i odejcie z trzema z nich, wskazuje zwile w oczywisty sposb aranacj dramatyczn, poprzez ktr Judasz - bdcy do tej pory razem ze wszystkimi - ma szans zniknicia ze sceny. W scenie Mki dramatyczne pocztki akcji powtrnie si uwydatniaj. Trzykrotnie Jezus modli si, podczas gdy jego uczniowie pi. Nikt nie jest wic w stanie zanotowa jego sw - niezgodno, ktra nie wydarzyaby si, gdyby opowie bya pierwotnie skomponowania tylko do czytania. Na scenie, jednake, taka trudno w ogle nie powstaje, gdy taka samotna modlitwa byaby syszana przez publiczno, jako monolog. Niemniej uderzajcym jest werset 45 i 46, gdzie w dwu nastpujcych po sobie zdaniach, Jezus nakazuje upionej trjce spa dalej oraz wstawa. Tym, co si tu zdarzyo jest albo lekkie przearanowanie dialogu, albo te pominicie wyjcia i wejcia. Potem za, bez najmniejszego wyjanienia co do tego, co porabia w przerwie, Judasz wkracza na scen, dokadnie, jak zdarzyo by si to na scenie. Z niemoliw cigoci akcja toczy si poprzez noc. Byoby to zupenie niepotrzebnym, za wyjtkiem w dramatycznej fikcji, gdzie jedno czasu arystotelesowskie ograniczenie akcji w ramach okoo 24 godzin - bya rzdzc zasad. Jezus jest zabrany w ciemnociach do domu wysokiego kapana, gdzie zebraa si ju razem starszyzna. Uczniowie w tym samym czasie si rozpierzchli. Nic nie wspomina si o tym, co robili oni w przerwie, chocia kade sprawozdanie z epizodu musiaoby wyj od nich, gdyby si faktycznie zdarzyo. Fakt, e cay proces sdzenia mia miejsce porodku nocy, wskazuje na jego niehistoryczny charakter. Wymogi dramatu s odpowiedzialne za upolowanie "faszywych wiadkw " w Jerozolimie i to w rodku nocy. Jezus jest przesuchiwany, oskarony, okadany kuakami i (przypuszczalnie ) odprowadzony: Piotr pozostaje na scenie, zapiera si swego pana i oskarony jest o zdrad poprzez pianie koguta. O tym, co dzieje si z Bogiem-czowiekiem w przerwie, nie ma ani sowa, chocia to wanie w tym miejscu nie-dramatyczna narracja powinna ledzi go jak najcilej. Kiedy nadchodzi ranek, kapani i starsi, ktrzy nie zaznali w nocy spoczynku, zbieraj si ponownie na narad i prowadz Jezusa do Piata. To ewidentnie zdarza si poza scen, gdy mamy tu wanie przerw, w ktrej Judasz przynosi z powrotem swoje trzydzieci srebrnikw, jest odrzucony przez kapanw i idzie si powiesi. Opowie o polu garncarza jest w sposb oczywisty interpolacj, aby dowie e: "Wtedy wypenio si to, co gosi prorok Jeremiasz ". Jak zwykle, nie ma ani jednej wzmianki o szczegach przenoszenia si z miejsca na miejsce. Caa scena zmienia si jednoczenie na scen z obecnoci gubernatora i wpadamy prosto w dialog. Zawsze jestemy wiadkami dramatu, ktrego opisu widzowie nie potrzebuj, za wyjtkiem, gdy potrzebne jest krtkie wyjanienie, jak w przypadku Barabasza. Reszta sceny sdowej, oraz szydercze koronowanie i przyodziewanie w purpur, s ju cile dramatycznymi, skupiajcymi si na wymianie sw i dziaaniu. W sprawozdaniu z rozprawy przed Herodem, ktre znajdujemy tylko u ukasza, narracja i niedramatyczna forma s tym, czego bymy oczekiwali od pniejszych sprawozda. Ta interpolacja bya niewtpliwie dzieem pniejszego nie-yda, zdecydowanego aby uczyni raczej ydw, ni Rzymian winnymi wyszydzania Pana. Mateusz i Marek nie opisuj procesji na miejsce ukrzyowania. Pozostawia si ju ukaszowi dostarczenie obramowania w postaci paczcego tumu cr Jeruzalem i mowy Jezusa do nich po drodze. Sceny Ukrzyowania i Zmartwychwstania, a nawet ostateczne jego pojawienie si w Galilei, s uoone u Mateusza tak, jakby miay by zaprezentowane na scenie. Ewangelia koczy si nagle sowami zmartwychwstaego Pana. Tam gdzie si koczy gra, urywa si i narracja. Jedynie w trzeciej, pniejszej

ewangelii, opowie bywa zaokrglona, jak by to byo potraktowane przez pisarza, adaptujcego oryginaln sztuk. W nie-kanonicznej ewangelii Nikodema, "Akty Piata " posiadaj specyficznie dramatyczn form. Materia wykazuje, i jest ona pniejsza ni ewangelie kanoniczne. Ucielenia ona cud wodywina z misteryjnej sztuki, poza limitami pierwszej ewangelii, pod cinieniem tego samego motywu nieydowskiego. Caym efektem ma by zrzucenie wikszej winy na perwersj ydw i ustawienie Piata w korzystnym wietle. Zmartwychwstanie nie jest bezporednio ukazane, ale relacjonowane przez rzymskich onierzy. Jest to tak, jakby kompilator upiera si przy produkowaniu nowej i silniejszej ewidencji odnonie ich rzeczywistoci. "Akty Piata " wzmacniaj domniemanie o istnieniu wczesnej, dramatycznej reprezentacji mierci Jezusa; nie naley przypuszcza, e gra, tak jak pojawia si ona w ewangeliach, jest w swej oryginalnej formie. Ale jeeli podzielimy j wedug scen lub miejsc, mamy wtedy klasyczne pi aktw: 1) Wieczerza, 2) Agonia i Zdrada na Grze, 3) Rozprawa w domu wyszego kapana, 4) Rozprawa u Piata, 5) Ukrzyowanie. Jeli przypucimy, e miaa to by jedna, ciga gra, zmartwychwstanie mogo by odrbn akcj o piciu scenach: 1) usunicie ciaa przez Jzefa, 2) pogrzeb, 3) umieszczenie stray onierskiej, 4) nadejcie kobiet i mowa anioa, 5) pojawienie si zmartwychwstaego Pana. Przemienienie posiada kad cech dramatycznej reprezentacji na sposb pogaskich misteriw. To, jak sceny mogy by w oryginale zaprojektowane, nie wpywa na zasadno teorii. Jest ona popierana przez kady szczeg struktury koherentnej, a jednak niemoliwej opowieci o Wieczerzy, Agonii, Zdradzie, dwu rozprawach i Ukrzyowaniu. Gdy ju raz zostanie to rozpoznane, nasza koncepcja w kwestii pocztkw ewangelii, zostaje umieszczona na nowej, moemy powiedzie, naukowej bazie. POGASCY ZBAWICIELE Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, taka misteryjna gra, zostaa zawieszona w kocioach wtedy, kiedy ju zostaa zredukowana do formy narracyjnej, jako cz ewangelii. Mogo si to wydarzy, czy to w czasach lokalnych przeladowa, czy te na mocy rozmylnej decyzji w drugim wieku n.e. Taka decyzja moga by prawdopodobnie podjta wwczas, kiedy kult, dokonawszy rozamu z judaizmem, zosta rwnie zmuszony do podobnego rozamu z pogastwem. To, co wiemy o pocztkach chrzecijastwa sugeruje, i kult rozwin si w raczej wikszych, ni mniejszych miastach helleskich i potrzebowaby cakiem silnej grupy, aby wyprodukowa tak sztuk misteryjn. Moga ona nawet nigdy nie by przedstawiana w peni, za wyjtkiem takich miast, jak Antiochia, czy Aleksandria. Detale o dwu Maryjach, sugeruj Egipt, jako moliw lokalizacj pierwszego przedstawienia w ich obecnym ksztacie. Kult Ozyrysa posiada tak scen quasi-macierzyskiego opakiwania. "Jezioro ognia ", jak rwnie "druga mier " w Apokalipsie wskazuj nadal na rda aleksandryjskie dla wczesnego jezuizmu. Ale ju eucharystia, pogrzeb i zmartwychwstanie s czysto mitrajskie. Moemy jedynie wnioskowa, i rytua mierci w wyznaniu chrzecijaskim, oprawiony by w ramy pogaskiego otoczenia i ucielenia niektre z najpowszechniejszych idei religii pogaskich. Dwa aspekty, w ktrych historyczny Chrystus jest typowo prezentowany swym wyznawcom, czyli te o jego dziecistwie i mierci, s typowo pogaskimi. Nie istnieje adna koncepcja zwizana z Chrystusem, ktra nie byaby wsplna dla niektrych, lub nawet wszystkich zbawicielskich kultw staroytnoci. Tytu Zbawiciela by nadawany w judaimie Jehowie; pomidzy Grekami - Zeusowi, Heliosowi, Artemidzie, Dionizosowi, Heraklesowi, Dioskurom, Kybele i Eskulapowi. Jest to zasadniczo koncepcja Ozyrysa. Tak wic podobnie, Ozyrys gadzi grzechy i jest sdzi umarych i na sdzie ostatecznym. Dionizos, Pan wiata podziemnego i pierwotnie krl ucztowania ("Syn Czowieczy przybywa jedzc i pijc"), jest wyobraany, jako Dusza wiata oraz inspirator wstrzemiliwoci i czystoci osobistej. Od misteriw Dionizosa i Izydy, pochodzi proklamacja o lekkim "jarzmie ". Chrystus nie tylko czyni dionizyjski cud, ale sam nazywa si "prawdziw latorol ". I podobnie, jak Chrystus, tak rwnie i Adonis, Attis, Ozyrys i Dionizos cierpi i umieraj, aby zmartwychpowsta. Sta si z nimi jednoci, jest mistyczn pasj ich wielbicieli. Wszyscy oni s podobni w tym, e ich misteria daj niemiertelno. Z mitraizmu - Chrystus bierze symboliczne klucze

do nieba i pieka i przyjmuje funkcje Saoszianta, narodzonego z dziewicy, pogromcy Zego. Jak Mitra, Marduk i egipski Khousu, jest on Mediatorem; jak Khousu, Horus i Marduk, jest on jedn osob w trjcy; jak Horus, jest on zgrupowany z bosk Matk; jak Khousu jest on utosamiony z Logosem; i jak Marduk jest on zwizany z Duchem witym, ktrego jednym z symboli jest ogie. W fundamentach, zatem, chrystyzm jest jedynie przeksztaconym poganizmem. Jest to jedynie ekonomiczna i doktrynalna ewolucja systemu - pierwotnie okrelona przez ydowsk praktyk i rzymskie rodowisko, a nastpnie przez greck myl filozoficzn - co stanowi nowy fenomen w historii religijnej. Pogaskie rda eucharystii s nie mniej widocznymi. Jednym z prawdopodobnych rezultatw zaprzestania przedstawie gry misteryjnej, byaby modyfikacja sakramentalnego posiku. Stae oskarenia ze strony pogan, odnonie spoywania przez chrzecijan dziecka, bywao odpierane przez Ojcw w sposb wskazujcy na to, i byo tam co do ukrywania. Jedynym zadowalajcym wyjanieniem byoby mianowicie, e istnia tam wczesny zwyczaj spoywania pieczonej z ciasta figurki dziecka w czasie wielkanocnej komunii. Zakadajc, i symbolem by chleb, uksztatowany w ludzk form, chrystyzm duplikowa dokadnie jedn z meksykaskich praktyk z czasw hiszpaskiej konkwisty. Ale aden taki pierwotny symbol nie by ju potrzebnym, kiedy kult chrzecijaski zosta oficjalnie ustabilizowany. Wiara w to, e wicony chleb stawa si ciaem Boga i posiada cudowne zalety, moga by podtrzymywana si samego kapaskiego bogosawiestwa. Sam powicany opatek jest skopiowany z pogaskiej praktyki i ostatecznie staje si symbolem symbolu. Tendencje istniejca w drugim i trzecim wieku, aby uywa symbolu ryby, ktrym posugiwali si gnostycy, zostay stumione przez Koci. Uywanie symbolu baranka byo rwnie zniechcane, chocia przetrwao ono, razem z symbolem wielkanocnego jajka, ktre zostao przyjte przez gnostykw z religii orfickiej. Symbol chleba, rozcieczonego do postaci opatka, zyska oficjaln akceptacj. Zachowywa on niepamitn zasad, wspln zarwno dla pogastwa, jak i judaizmu, zasad stale powtarzanej ofiary. Koci Rzymski wci obstaje przy tej doktrynie i Koci Anglikaski silnie si ku niej skania. Byoby rzecz pomocn obecnie zrekapitulowa prawdopodobny rozwj, od zamierzchych, pierwotnych czasw, a do powstania chrzecijastwa. W pierwszym stadium, wszystkie ofiary, czy to zwierzce, czy boskie, nie s cile "powicane ". S one spoywane na uczcie, ktr dziel rwnie bogowie i zmarli. Zmarli krewni s rwnie zjadani i rodzice bywali zabijani przez synw, w celu zachowania ich cech w rodzinie, lub plemieniu. Dao to pocztek powicaniu ofiar ludzkich na pogrzebach. Nastpnie te praktyki zostay zrnicowane, jako ofiary dla bogw, ofiary totemowe oraz ofiary ludzkie. Funkcje kapaskie day pocztek koncepcji rytualnej ofiary ze zwierzt, bogosawionej przez kapana i spoywanej jako sakrament, jak rwnie ofiarom ludzkim. Te ostatnie byway postpujco modyfikowane, poprzez zastpowanie przestpcami za krla, krlewskiego syna lub pierworodne dziecko. Tak rozwina si idea eucharystii, w ktrej zwierz, lub istota ludzka, reprezentujca boga, jest spoywana czy to symbolicznie, czy inaczej. Kiedy ofiary z ludzi ustay, ich miejsce zajy dramaty misteryjne, w ktrych akt ludzkiej ofiary bywa reprezentowany w sposb symboliczny. Ofiara uwaana jest za niesusznie zabitego boga. Nieodmiennie, takie praktyki umacniay kapastwo. Norm eucharystii administrowanej przez kapana jest Chleb i Wino, czyli Ciao i Krew. Mog one, jednake, przybiera posta zwierzcej figury z ciasta, lub te figury Boga-czowieka, czy dziecka. Rzecz spoywana moe by zredukowana do pojedynczego symbolu, tzn. "komunii jednego rodzaju " w Kociele Katolickim, ktra jest ganiona przez Protestantw, przyjmujcych "komuni w dwu postaciach". Praktyka katolicka dorwnuje praktyce przed-chrzecijaskich Meksykanw; Protestanci za uciekaj si do praktyk mitrajskich i dionizyjskich, ktre byy imitowane przez wczesny Koci. Dla nieuczonego oka, symbol, ktry wyrasta z tej niepamitnie dugotrwaej ewolucji, nie kojarzy si wcale ze straszn prawd i prezentuje w jej miejsce legend. Jeli mier ofiary z czowieka dla dobra ludzkoci zasuguje na najwyszy szacunek, prawdziwi Mesjasze wiata liczeni s na miliony. Prawie kady kraj na kuli ziemskiej spija ich corocznie rozlewan krew. Tak oto rasa ludzka pacia mierci za swoj wiar w niemiertelno. Bezimienni mczyni i kobiety czynili wiele milionw razy to, co jest przypisywane legendarnemu Jezusowi z chrzecijaskich ewangelii. Oni to zoyli swoje ycia za grzech ignorancji wielu. Dwadziecia literatur arliwie proklamuje mit i rzeki ez wylane zostay przy jego

odczycie, podczas gdy monstrualne i niedostpne prawdy, powoduj co najwyej dreszcze u studiujcego. W wiecie, ktry cigle rozdziela swoje sympatie w ten sposb, nie szuka si racjonalnego osdu, za wyjtkiem wrd nielicznych. Zudzenia co do kursu historii religijnej musz i w lady zudze, ktre uczyniy histori moliw. ROZDZIA V NAUCZAJCY-BG JAKO LOGOS Niektrych z czytelnikw moe zadowala, jak dotd fakt, e opisywane sztuki misteryjne faktycznie istniay, ale mog oni odczuwa, i to nie jest cakowicie wystarczajcym dla przeczenia historycznoci Jezusa. Krytyczna opinia dostosowaa si ju do szoku, i znaczna cz znanej historii jest mitem. Jest ona gotowa odrzuci relacj o dziewiczych narodzinach, zmartwychwstaniu i wniebowstpieniu, na rwni z cudami. Ale obstaje przy tym, e chocia Jezus nigdy nie chadza po wodzie, lub zmienia wod w wino, to niektre z rzeczy, ktre o nim si mwi, s cakowicie wiarygodnymi. Legendy potworzyy si wok wielu charakterw, w ktrych rzeczywisto nikt nie wtpi. Czy to samo nie mogo sta si z figur Jezusa ? Jeli si odejmie mityczne dodatki, powiadaj, pozostanie nam solidny rdze faktw. Powicany Zbawiciel-bg moe by mitem, wyrastajcym z dugiej tradycji, w ktrej staroytne koncepcje judajskie albo ulegy zmieszaniu z podobnymi rdami pogaskimi, albo te przeszy podobn ewolucj. Ale kiedy uwzgldni si proces synkretyzmu, wci jeszcze rozsdek pozwala utrzymywa, i idee te, zwizane byy z rzeczywist osob, ktrej nauki etyczne znajduj si w naszym posiadaniu. Innymi sowy, sam mit nie jest wystarczajcym, aby wytumaczy istnienie tyche nauk. Jest to stanowisko, ktremu tutaj zaprzeczamy. Omielam si sugerowa, i nie ma adnego powodu, dla ktrego powinnimy separowa ide ofiarowanego boga od idei nauczyciela, ktrego si nastpnie deifikuje. Obydwie idee nale do niele znanego typu. Faktycznie, formowanie drugorzdnych bogw, uwaanych za prawodawcw i autorw kodw moralnych, jest czci normalnego kursu ewolucji religijnej. Jezus Chrystus jest takim wanie nauczycielem i drugorzdnym bogiem. Chocia nie wszyscy drugorzdni bogowie bywaj skadani w ofierze, jako zbawiciele, s oni prawie zawsze rozpoznawani, jako nauczyciele. Prawa i reguy moralne bywaj formowane w ich imieniu. Co do niektrych, wierzy si, i przynieli oni rozkwit nowej wiedzy, takiej, jak, np. pewnych metod uprawy ziemi. Inni za objawiali specjaln mdro, ktrej ludzie nie mogliby osign wasnym li tylko wysikiem. Jest to prawd zarwno wrd ludw prymitywnych, jak i w cywilizacjach bardziej zaawansowanych. Wiekowe zwyczaje i tabu s generalnie uwaane za pochodzenia boskiego. Wrd takich prymitywnych plemion, jak Narrinyeri z Poudniowej Australii, bg Nurundere mia rzekomo ustanowi wszystkie rytuay i ceremonie. Babiloski bg-ryba, Oannes ( lub Ea) uczy sztuki pisma, technik rolnych i budowlanych i zaopatrzy w system prawny, wraz z wiedz o kosmologii. Egipski Thot da ludziom jzyk i nazwy. Nauczy ich pisma oraz zasad oddawania czci i ofiar. Ozyrys nauczy Egipcjan rolnictwa i prawa, podobnie, jak Janus i Saturn uczynili to samo dla Rzymian, a Huitzilopochtil dla Aztekw. Apollo by rwnie prawodawc i nauczy Grekw bardziej cywilizowanego sposobu bycia, poprzez wyroczni w Delfach. Dionizos poinstruowa ludzi co do uprawy winnej latoroli; Demeter wprowadzia rolnictwo. Izyda dzieli z Ozyrysem honory rolnictwa, ukazawszy ludziom, jak czyni uytek ze zboa i jczmienia. Boginie kredytowane s w takim samym stopniu, jak bogowie, za wprowadzanie wyszej kultury. Tak wic Atena uczya wszelkiego rzemiosa, a Kybele, podobnie jak Izyda, jest nauczycielk lecznictwa. Idea o boskim pocztku medycyny jest wsplna dla wszystkich Ariw. Galijski Apollo ( Grannos lub Mabon) i teutoski Odyn, mieli by znanymi z leczenia chorb. W indyjskiej mitologii rwnie bogowie uczyli sekretw leczenia w Wedach lub witych pismach. Te same idee znajduje si na Hawajach i Tahiti i ju wspominalimy o rolach przypisywanych Boora oraz Tari przez drawidaskich Khondw. Podnosili

oni ludzi z ich dzikoci i ignorancji na wyszy poziom istnienia. Boora wiczy moralizujcy wpyw przeciwko kultowi ludzkich ofiar. Peruwiaczycy wierzyli, e bg-Soce posa Manco Capac i Mama Ocello, aby nauczy dzikusw prawdziwej religii, moralnoci, rolnictwa, sztuki i nauk cisych. Stosownie do innego mitu, pierwsi ludzie wydali si bogowi Pachacamac'owi tak beznadziejnymi, e pozamienia on ich w tygrysy i mapy oraz stworzy now ras, ktr nauczy sztuki i rkodzielnictwa. Ta idea nauczania lub reformowania przenika ca kosmogoni Inkw. Podobnie byo z bogami Meksyku, ktrzy prawie zawsze opisywani byli, jako prawodawcy. Niektrzy z nich wynaleli ogie oraz odzienie i przynajmniej jeden z nich by autorem witych ksig. W dopuszczalny sposb, znajduj si i wyjtki w prymitywnych religiach. Ale tam, gdzie bogowie nie ucz bezporednio, czyni to w sposb poredni, poprzez inspirowanie kapanw. Na Wyspach Tonga, bg rzemielnikw i sztuki, obsugiwany by przez kapastwo zoone ze stolarzy. Kiedy kapan doznawa inspiracji, przemawia on w pierwszej osobie, jak gdyby w tym czasie aktualnie by bogiem. Boskie duchy zmarych szlachetnych rwnie przemawiay poprzez media w transie i to miao tendencje sprawdzania rozwoju konceptu specjalnie nauczajcego boga, jaki znajdujemy wszdzie. Niemniej jednak, rozwj kultury, literatury i sakredotalizmu, faworyzuje wynurzanie si boga, na ktrego si spoglda, jako na rdo mdroci lub objawienia. Asyryjski Nabu czy Nebo by uosobieniem mdroci bogw w rwnym stopniu, jak rwnie patronem pisma i literatury. By on synem i tumaczem Marduka, ktry z kolei interpretowa wol swego ojca, Ea, wczeniejszego boga mdroci. Indyjski bg Agni ma drugorzdny charakter posaca, czy "ust bogw". Egipski Thot, pocztkowo bg-Ksiyca i Mierniczy, staje si reprezentantem samej zasady instruowania i autorem witych ksig. W swojej zdolnoci zdobywa on przewag nad Maat, bogini Prawa i Prawdy, ktra jest jednoczenie crk, jak i matk Ra. Bo chocia kady z egipskich bogw jest waciwie "panem prawa " (neb maat ), Thot jest w szczeglnoci Logosem, Rozumem czy Sowem i w ten sposb staje si pomocnikiem Ozyrysa przeciwko jego wrogom. KONCEPT LOGOSU Logos, czy Sowo, jest greck form koncepcji, ktra pojawia si w wielu przebraniach od Morza rdziemnego do Chin. W swym pniejszym rozwoju jest to cz terminologii mistycznych religii i teozofii. Posiada ona wiele odcieni znaczeniowych, co czyni j raczej trudn do uchwycenia. Jeli mylimy o Jezusie, jako jedynie nauczycielu etyki, wydaje si on daleko odsunity od Logosu, do ktrego nawizuje si na wstpie czwartej ewangelii: "Na pocztku byo Sowo i Sowo byo z Bogiem i Bogiem byo Sowo". Nie moemy znale sensu w takim jzyku, jeli nie znamy dziwnej historii samego terminu. Zabiera nas to w labirynt mglistych spekulacji, co do funkcji drugorzdnego boga. Sowo - czy nauka boga staje si Sowem, jako personifikacj nauki. W greckiej mitologii idea ta stosuje si w prostej formie do Hermesa, jako posaca bogw. Przekazuje on ich wol i nauki. W podobny sposb Apollo jest ustami Zeusa. Odsania on bosk rad poprzez wyroczni. Atena, rwnie, jest mdroci swego ojca. Ale w miar rozwoju teozofii, Metis staje si Rozumem i Inteligencj uosabianego Zeusa. cieka dla boskiego nauczyciela zostaje otwarta. Koncept Boga, jako prawodawcy, zawarty jest w micie Zeusa i Minosa kreteskiego. Minos jest figur mityczn, ktra podobnie jak Mojesz, wywodzi si z bstwa wczeniejszych wiekw. Pojawia si ponownie w legendzie o Numie i Egerii. Ewolucja tych konceptw posiada swoj paralel w rozwoju zasad prawnych i zarzdzania we wczesnych spoecznociach. Pierwsz potga jest krl czy wdz plemienny. Jako najwyszy sdzia jest on "Bogiem ". W stadium pniejszym bywa on otoczony przez hierarchi kapanw, doradcw, sdziw i administratorw i jego potga ulega rozdrobnieniu. W efekcie Logos jest niebiaskim Wielkim Wezyrem. Nie wiemy dokadnie, kiedy idea Logosu dosiga judaizm. W sposb oczywisty, nadesza ona z zewntrz. Moga ona si zrodzi w Grecji, Babilonie, czy nawet w Indiach, ale Babilon ma tu najsilniejsze roszczenie. Pierwszy znany uytek terminu Logos - jako rny od samej idei - mia miejsce u Heraklita w Jonii, ktra znajdowaa si w sferze kultury babiloskiej. Max Muller, wybitny uczony w sanskrycie,

ogosi, i doktryna jest "wycznie aryjsk". Napisa on, e "ktokolwiek uywa takich sw, jak Logos Sowo, Monogenes- Jednorodzony, Prototokos- Pierworodny, Hyiostou theou - Syn Boy, ten zapoycza same zarodki swej myli religijnej z filozofii greckiej ". Jednake, przeczy on temu w innym ustpie, gdzie owiadcza, e koncepcja Sowa, jak znajduje si w Psalmach i w "Aniele " wspominanym w Picioksigu, s czysto ydowskimi konceptami, na ktre nie miaa wpywu myl grecka. To, e ydzi zapoyczyli ide z Indii, wydaje si jeszcze mniej prawdopodobnym, ni to, i otrzymali j oni z Grecji. Ale jest ona jasno widoczna w mitologii hinduskiej i jest w sposb ewidentny bardzo staroytn. Wczesna bogini-Rzeka, Sarasvati, staje si utosamiona z Vach ( w znaczeniu Mowy ). Pojawia si ona pod rnymi imionami, jako partnerka Brahmy i bogini mdroci i elokwencji, bdc przyzywana, jako muza. W wielkim indyjskim epiku "Mahabharata" bywa ona nazywana "Matk Wed". Mdrcy s przez ni inspirowani. Koncepcja Wed, jako Sowa, pierwszej rzeczy, jaka zostaa stworzona, czy te pierworodnej Istoty, jest rwnie zawarta w Bramanach. Stosownie do Szankary, wedantysty, "z wiecznego Sowa wiat zosta stworzony ". Ponownie Sabda (Sowo) zrwnane jest z Brahm (Bogiem). Ale filozofia doktryny Logosu jest wyoona nawet wyraniej i janiej w Chinach, w 6 wieku p.n.e. Lao Tze eksponuje doktryn przenikajcego wszystko na wskro, pierwotnego Rozumu (Tao) oraz jednoci i potrjnoci form egzystencji. Personifikacja Sowa jest tak stara i rozpowszechniona, e nie jest rzecz oczywist gdzie ta hipostaza si rozpocza. Byoby grub przesad przypuszczenie, i bya ona transmitowana w pewnych stadiach od Grekw do ydw, a stamtd do Persw, Braminw i Chiczykw. Faktycznie, ydzi wydaj si by w posiadaniu tej idei jeszcze przed ich kontaktem z Grekami i mazdeistami i najbardziej rozsdnym przypuszczeniem jest to, e we wszystkich trzech przypadkach, nadesza ona z tego samego rda. Religie Babilonu zawieraj zasad Logosu w jej zdecydowanie najwczeniejszej formie. Koncept Boskiego Imienia posiada wiele z mistycznego znaczenia Logosu, ktry oznacza zarwno "sowo", jak i "rozum". To z kolei rozwino si w personifikacj boskiej Mdroci (Sofii), jako istoty - drugorzdnego bstwa - zamieszkujcego obok boga. Byo to zalkiem platoskiej doktryny Idei w nie mniejszym stopniu, ni teologia Jana i mistycyzm Filona. Najbardziej rozsdnym zaoeniem jest to, e koncept wynurzy si pierwotnie z rozlegej akumulacji wyobrae i spekulacji w ramach wiedzy babiloskiej. Mg on by przeytkiem staroytnej cywilizacji, z ktrej pochodzi rwnie ten sam koncept Chiczykw. Dalsza ewidencja co do centralnego rda, znajduje si w doktrynie wsplnej dla systemw indyjskiego, greckiego i babiloskiego, o tym, e wszystkie rzeczy pochodz z wodnej otchani i ponownie z kosmicznego jaja. Indyjska wiedza czy ide stworzenia poprzez wod i poprzez sowo w podwjnym znaczeniu sowa saras , ktre moe by zarwno tumaczone jako Woda oraz Gos - std Sarasvati jest nie tylko "wodna" ale i "wokalna". Agni, bg Ognia, ktry jest ostatecznie identyfikowany ze Sowem, opisywany jest jako Syn Wody i posaniec bogw. I babiloski Ea, bg Wody i Pan ycia, jest rwnie ojcem boga Ognia, ktry jest posacem i doradc bogw. Cechy charakterystyczne Sarasvati odnajdujemy w babiloskiej bogini Sarpanitum, ktra, jako ostatecznie stopiona z Erua, crk Ea, jest jednoczenie "pani gbin " i "posiadaczk wiedzy ukrytej przed ludmi" . Poza pomieszaniem tych rnych atrybutw, ktre jest efektem ich stopniowej ewolucji - moemy odrni bliski zwizek w umyle babiloskim, pomidzy mdroci i yciodajn zasad oraz wod. Tutaj, z ca pewnoci, w tym kompleksie mitw i idei, posiadamy zalki hinduizmu. Heraklitowe i platoskie koncepty Sowa czy Rozumu; Hermesa, jako Logosu i Posannika bogw; Apollina, jako mdroci swego ojca; hinduskiej, hebrajskiej i greckiej formuy Pierworodnego i Jednorodzonego; jak rwnie i pniejszej ydowskiej i chrzecijaskiej teozofii. Im gbiej studiujemy kulty i wyznania Azji Mniejszej i Syrii, tym janiej uwidacznia si ich zwizek z wielk mas teozofii babiloskiej, ktra bya wci potg kulturaln we wczesnych wiekach ery chrzecijaskiej. Daa ona chrzecijaskim gnostykom ich astrologi i magi, ich doktryn o niemiertelnoci dusz (nie cia), ich Sofi i koncept Zbawiciela, Ofiarodawc Wiedzy i Mediatora. Jest racjonalnym zaoeniem, e daa ona na rwni koncept Logosu zarwno Grekom, jak i ydom.

YDOWSKIE SPEKULACJE ydzi, zatem, otrzymali ide Logosu z ju istniejcych spekulacji i rosa ona stopniowo. Skojarzenia z bardziej prymitywn myl, sugerowane s przez wierzenia wspczesnego plemienia Jorubw z Nigerii, ktrzy prawdopodobnie zawdziczaj je wschodnim rdom semickim. Ich oglny koncept Matki Wszechrzeczy, poza naturaln trjc Ojca, Matki i Syna, ma tendencje bycia zastpowanym przez mskiego boga, by moe wraz z upadkiem matriarchatu. Niektre tego typu postpy mogy rwnie mie miejsce pomidzy Hebrajczykami. Oryginalnie eski "Duch wity " by usilnie utrzymywany na zapleczu, by moe z obawy przed zaraeniem go kultem Bogini, ktry symbolizowa seks oraz podno, poprzez symbolik gobka. Dla pniejszych chrystystw, gobek reprezentuje ju swoje przeciwiestwo - czysto. Ale zdolno do tworzenia mitw bya silniejsz od dogmatw i strachu. Stosownie do tego, mamy na pocztku chrzecijaskiej ery Filona, akumulujcego wok Logosu rne aspekty wczeniejszego Sowa i Sofii . Poprzez dodanie do nich poj Synostwa i Mesjanizmu, a nawet twrczych funkcji Demiurgw, redukuje on czasami Jehow do jakiej odlegej abstrakcji. Z dawien dawna przypuszczano, i Filon musia zapoycza swoje idee od chrzecijan. Nie istniej adne wtpliwoci, e s one rwnolege z doktrynami chrzecijaskimi, a zwaszcza z czwart ewangeli. Moe nawet byway one nieco faszowane. Ale jeli tak byo, to nie odbywao si to za porednictwem chrzecijan. Chrzecijaskie oszustwa, takie, jak przepowiednie sybilliskie, zdradzaj si od pierwszego wejrzenia, podczas, gdy aden z ustpw u Filona nie nosi tego znamienia. Czego zatem faktycznie naucza Filon ? Studiowanie jego wielu odniesie do Logosu odsania cay labirynt niecisoci. Logos jest rnie opisywany, jako bstwo, jako wypowied sowna, jako sia twrcza, jako pierworodny syn bstwa, wysoki kapan i mediator, przymierze, koordynujce prawo wszechwiata, wieczna istota, pierwsza rzecz stworzona, przywdca aniow, soce, pismo, Mojesz, abstrakcja mdroci oraz dusza wiata. Ale jzyk tego rodzaju naley do klimatu mentalnego tego wieku. Jasno i wyrazisto byy czym niemoliwym. Myl filozoficzna bya bezksztatn chmur sw i wyobrae sownych. Prostsi ludzie redukowali wszystkie te niejasne abstrakcje do osobowoci, bez adnej kwalifikacji. W Ksidze Enocha, na dugo przed Filonem, Mesjasz identyfikowany jest z Pierwsz Stworzon potg o charakterystyce Logosu. Dla wielu neologizujcych ydw, Logos by osob. Nie mogli oni powstrzyma si od mylenia w ten sposb. Stae nazywanie abstrakcji w nauce religijnej lub rytuale, albo ustanawia dla wyznawcy ide odrbn osobowo, albo te jest niczym. Ich przodkowie uosabiali wiatry, rzeki, choroby, burze i byskawice. Filon, wbrew swym wyszym moliwociom, nie dokonuje rozamu z tym animistycznym sposobem mylenia. Jeli umys wczesnego uczonego nie jest w stanie wyrazi idei Logosu bez popadania w sprzecznoci, tym mniej mona si spodziewa od aleksandryjskiego yda. Konkluzja jest jasna: chrzecijaska doktryna Logosu jest dogmatyczn skamielin, zebraniem wok jdra sakramentalnego kultu mglistych oparw myli, powstaych w ydowskim wiecie z jahwistycznych spekulacji na temat poj nie-ydowskich. To wanie obecno jezusowego jdra, ktra spowodowaa to ustalanie si osadu. Sam Filon by zbyt zajty alegoriami, symbolami i abstrakcj, aby da Logosowi jak dogmatyczn definicj. Nie widzia on adnej zapory dla mnoenia si Logosw. Poza potraktowaniem Mojesza i Aarona, jako takowych, mia on jeszcze wielo mniejszych Logosw, ktrzy wyrastali bez koca, jako myli, sowa, anioy, prawa, siy i powody. Nie istnieje tam nic, co by wykazywao, i kiedykolwiek zapytywa on samego siebie, co rozumie pod pojciem osobowoci. Jezuizm by odpowiedzialnym za wyczenie dalszych waha, poprzez osadzanie idei Logosu wok eucharystycznej ofiary. Koncept Mdroci by niemniej podatnym do zastosowania, ale narodzi si on jedynie w naukach gnostycznych i zosta ostatecznie stumiony przez Koci. Doktryna Filona o Duchu witym, z innej strony, znalaza akceptacj w postaci formuy Trjcy chrzecijaskiej. Mski Duch na zawsze pozosta koncepcj nadzwyczaj ciemn i istnieje wiele podstaw do uwaania kobiecej Mdroci (Sofia) za bardziej odpowiedni w jego miejsce. Zaspokajaaby ona

normalne pragnienie Bogini-Matki. Ale ascetyzm by na wznoszcej si linii w czasach, kiedy formowana bya doktryna Trjcy. To zadecydowao o sprzeciwie odnonie przyjcia bogini. Pragnienie bogaNauczyciela zaspokojone zostao przez utosamienie ofiarowanego boga z Logosem. Byoby rwnie rzecz naturaln - gdyby nie czasowa dominacja ascetycznej zasady - utosamienie Marii zarwno z Sofi, jak i z Duchem (oryginalnie eskim). Jak to si te stao, wywyszenie Marii nadeszo potem, jako rezultat podkrelania metafizycznych aspektw Syna. Wtedy byo ju za pno, by przeszczepi dogmatyczn Sofi do nowych witych ksig. Zamiar stworzenia nowej ewangelii w trzynastym wieku, zosta stumiony przez przewaajc potg Papiestwa. Ale jest niemniej jasnym, i doktryna Logosu jest produktem tego samego procesu prymitywnej psychologii, ktra produkuje bstwa jakiegokolwiek rodzaju. ROZDZIA VI POSZUKIWANIA HISTORYCZNEGO JEZUSA Chocia uosobione Sowo spenia niektre z wymogw Nauczyciela-boga, jest ono zbyt abstrakcyjnym, aby wikszo ludzi bya w stanie je uchwyci. Istnieje przepa pomidzy figur Jezusa, ktry naucza i przyciga wyznawcw, a t zawi koncepcj teologiczn. Faktycznie, kiedy prbujemy pogodzi czwart ewangeli z synoptykami, Logos okazuje si by powan zapor. Przez cae wieki ludzie szanowali i kochali posta Jezusa, ktr wyodrbnili z opowieci ewangelicznych. Ogromne rozmiary literatury religijnej, ktre si nagromadziy, zaciemniaj sprzecznoci, nad ktrymi naukowcy amic sobie gowy. Ci ostatni poczynili wyszukane i pomysowe prby wyjaniania tyche rozbienoci. To jedynie w stosunkowo wspczesnych czasach zaczto rozwaa moliwo, i Jezus nie naley w ogle do historii. Ci, ktrzy spotykaj si z t ide po raz pierwszy, s w naturalny sposb zaskoczeni przez ni. Istotnie, podejrzenie, i Jezus moe by postaci tak samo mityczn, jak Ozyrys, Mitra lub Kriszna, powstao, jako rezultat powanych wysikw, aby odkry jego prawdziwy gos i dziaanie. Najbardziej skrupulatne analizy tekstw zawiody prb ukazania przekonywujcego portretu autentycznej osoby. Wspczeni krytycy biblijni w sposb nieprzymuszony przyznaj, i niektre z ewangelicznych narracji musz by fikcj. Wiemy obecnie, e bya ona skomponowana dugo po wydarzeniach, ktre rzekomo miaa opisywa. Religie porwnawcze przycigny uwag do bliskich paralel pogaskich - co do zasadniczych zarysw opowieci - dziewiczych narodzin, ofiarnej mierci i zmartwychwstania. To samo jest prawd odnonie rytuaw chrztu i sakramentalnej komunii. Wielu krytykw cigle jednak odczuwa, i s to naleciaoci, ktre, razem z cudami, mog by bezpiecznie odrzucone, bez uszkodzenia jdra historycznego faktu. Argumentuj oni, e chocia pogascy bogowie mog posiada niektre z atrybutw Jezusa i cho mog by oni uwaani za prawodawcw i nauczycieli, to nie pozostawili oni jednak po sobie koherentnych i doniosych nauk. Apollo, Ozyrys i caa reszta wydaj si zatem w sposb oczywisty postaciami mitu, podczas gdy Budda i Jezus takimi nie s. Nauki tych dwu ostatnich, jak si odczuwa, nosz niekamane pitno pojedynczego, unikalnego umysu. Taka doktryna nie mogaby uformowa si w sposb spontaniczny. Zajmiemy si pniej przypadkiem Buddy. Najpierw przyjrzyjmy si gwnym obiekcjom odnonie tego pogldu, e istnienie grupy nauk jest przytaczajcym dowodem na egzystencj historycznego nauczyciela. Najwczeniejszymi dokumentami chrzecijaskimi, s dokumenty przypisywane Pawowi. Owe listy byy pisane na dugo przed tym, jak kanoniczne ewangelie zostay zoone razem i zaakceptowane przez Koci. Starsze ustpy, jednake, nie mwi nam nic o yciu Jezusa. Milczenie Pawa jest rzecz znaczc, jeli by mia on by faktycznie zapoznany z biografi Jezusa. Po drugie, jedno nauk, o ktrych si powiada, i miay wykazywa dzieo jednego umysu, jest w podejrzany sposb nieobecna. Dalekie od demonstrowania koherencji, zasady etyczne bywaj czsto niejasne i sprzeczne z sob. Dalekie od bycia oryginalnymi, wiele z wypowiedzi jedynie cytuje wczeniejsz literatur hebrajsk, a niektre maj wrcz pogaskie paralele. Co do Kazania na Grze, o

ktrym si tyle mwi, nie jest ono niczym wicej, jak zlepkiem wypowiedzi znajdywanych w Starym Testamencie. Przez ponad sto lat niemieccy uczeni prbowali rozwiza ten problem i ich wysiki nie przyniosy rezultatw. Po to, aby ustabilizowa pewne solidne podstawy tekstowe dla historycznoci Jezusa, pitrzyli oni jedn hipotez na drugiej, z coraz to nowszym szlifem. Ucieczka od tego beznadziejnego zajcia zostaa ostatecznie sformuowana przez wybitnego krytyka niemieckiego. O.Schmiedela. Po wyczerpujcych poszukiwaniach by on zadowolony, i odkry kilka tekstw, ktre wytrzymay najpowaniejsze testowanie i byy cakowicie wiarygodnymi. Ale w caoci ewangelii, wszystkim, co mg on uratowa, byo dziewi takowych tekstw. Wyliczmy tutaj t opuszczon garstk ocalaych przeytkw. 1) Marek XXX.17 "Dlaczego nazywasz mnie dobrym ?" 2) Mat.XII.31 Blunierstwo przeciw Synowi Czowieczemu jest wybaczalne, 3) Marek III.21 "On nie jest sob " 4) Marek XII.32 "Tego dnia i godziny nikt nie zna", etc 5) Marek XV.34 i Mat.XXVII.46 "Boe mj, Boe mj, czemu mnie opuci ?" 6) Marek VIII.12 "aden znak nie bdzie dany temu pokoleniu" 7) Marek VI.5 "Nie by on w stanie wykona adnej wielkiej pracy" 8) Marek VIII.14-21 Nagana wobec uczniw nt. chleba i drody. 9) Mat.XI.5 i uk.VII.22 - Ustp rozumiany w sensie duchowego uzdrowienia, gdy koczy si wspomnieniem nauczania - w ogle nie aden cud. Dlaczego wybrano te szczeglne teksty, a nie adne inne ? Schmiedel kieruje si nastpujcym kryterium: gdziekolwiek Jezus mwi po prostu, jako czowiek, nie objawiajc pretensji do boskoci lub te cudownych potg i tam gdzie jest reprezentowany, jako nie pragncy wywiera wraenia na swych krewnych i ssiadach, jakimkolwiek poczuciem wyszoci - tam zapis jest cakowicie wiarygodnym. Stosownie do Schmiedela, owe ustpy reprezentuj "filary none dla prawdziwie naukowego ycia Jezusa ... Dowodz one nie tylko, e w osobie Jezusa mamy do czynienia z osob kompletnie ludzk i e boskoci mona si w nim doszukiwa jedynie w takiej formie, w jakiej moe by ona w ogle znaleziona w czowieku: dowodz one rwnie, e faktycznie on istnia i e ewangelie zawieraj przynajmniej kilka absolutnie wiarygodnych faktw, dotyczcych jego osoby. Zaszokuje to wiernego, nie zadowalajc jednoczenie naukowego naturalisty. Przedkadam tu sugesti, i tezy uwydatnione powyej kursyw, s absolutnie nie do przyjcia. Od tego punktu moe zawisn caa dysputa, co do faktycznoci ewangelii Jezusa. Nie wynika logicznie, e poniewa dane owiadczenie jest wiarygodnym, to std musi ono by prawdziwym lub dowiedzionym. Jeli by tak miao by, to poowie charakterw fikcyjnych mona by "udowodni ", i s oni realnymi ludmi. Czynio si bowiem o nich doskonale wiarygodne owiadczenia. To, co stosuje si do charakterw fikcyjnych, musi rwnie si stosowa do p-bogw i charakterw, o ktrych istniej legendy. Dopki nie moe by wykazane na niezalenym gruncie, jak doszo do tego, i wiarygodna opowie zmieszana zostaa z bajk, nie bdziemy mie adnego powodu, aby zaakceptowa jedn cz, a drug odrzuci. Istnieje wiele przykadw mitw budowanych na bazie aktualnych wydarze, ale chocia moe to by ustalone we wspczesnych czasach, takie przypadki nie daj nam moliwoci odrnienia pomidzy rzecz jedynie moliw, a rzecz prawdziw w tradycji staroytnej. W dopuszczalny sposb, istniej tam przypadki z pogranicza tych dwu, ale nawet kiedy s one wolne od supernaturalizmw, te mona w nie czsto wtpi. Zadaniem historyka jest dokonanie racjonalnej selekcji. Historyk musi unika tego typu niedozwolonych skokw, jakie czynione byy np. przez T.H. Huxley'a, ktry by bardzo usunym, w swym nastawieniu, odnonie tego, co jest "moliwym ". W odniesieniu do opowieci o wizycie Saula, zoonej wiedmie z Endoru, na przykad, zaobserwowa on, i " nie ma zbyt wielkiego znaczenia, czy opowie jest historycznie prawdziwa, jeli odpowiada wymogom prawdopodobiestwa ". Kontynuuje on dalej, i nie widzi on adnego powodu, aby wtpi, i Saul takiej

wizyty dokona. Ale dopki nie moemy wykaza, e opowie bya zredukowana do pisma blisko czasw Saula, dopty istnieje oczywisty powd, aby w ni wtpi. Historia jest pena odrzuconych "prawdopodobiestw " tego samego rodzaju. Historia Bruce'a i pajka jest dalszym przykadem. Powracajc do argumentu Schmiedela w kwestii historycznoci Jezusa, mona go streci pokrtce, jak nastpuje: ewangelie przypisuj setki nieprawdopodobnych wypowiedzi Jezusowi, ale istnieje tam dziewi takich, ktre s prawdopodobnymi. Te dziewi nie tylko decyduje o tym, i Jezus faktycznie istnia, ale daj one jakie oparcie opinii, e wiele z tych mniej moliwych s rwnie historycznymi. Wedug tego rozumowania, jeli by jedynie dziesi rozsdnych wypowiedzi, jak rwnie dwanacie mniej lub wicej nieprawdopodobnych prac, przypisywanych byo Heraklesowi, to powinien on by uznany rwnie za charakter historyczny. Faktem jest jednak, i ewangelia Jezusa zdobya wiar, w o wiele wikszym stopniu dziki tym setkom nieprawdopodobiestw i zafaszowa, ni dziki sile owych "wiarygodnych " tekstw. Z tej te przyczyny, nie ma adnego powodu domyla si jdra aktualnych wydarze, ktrych nikt nigdy nie pragn. Spodziewalibymy si znalezienia pewnej liczby wiarygodnych powiedze w kadej fikcyjnej narracji. Ch dawania wiary niewiarygodnym owiadczeniom, moe by wyjanione pragnieniem pewnych ludzi lub sekt, nadania ich pogldom autorytetu Boga-czowieka. Co zatem oznacza fakt, e kilka wzgldnie rozsdnych powiedze przypisano Jezusowi ? Jaka wiarygodno pozostaje z okrzyku na krzyu, "Boe mj, czemu mnie opuci ?", kiedy pamitamy, e jest to cytat z Psalmw i e cay kult zapocztkowany zosta od doktryny, i "Chrystus musi potrzebowa cierpie ". MILCZENIE PAWA Moe si wyda rzecz niewdziczn wysuwa argument przeciwko teologowi, ktry posun si dalej w swej lojalnoci dla zasady krytycznej, ni wielu uznawanych za racjonalistw. Czego jednak on i inni nie rozpoznali, to faktu, e pierwotnym powodem dla wtpliwoci w autentyczno kadego szczegu nauk w ewangeliach jest ich totalna ignorancja, przejawiajca si w listach Pawa. Pominwszy fakt, e niektre z nich s podrobione, a inne zawieraj interpolacje, ich wano polega na tym, i s one pozornie najstarszymi dokumentami kultu chrzecijaskiego. Jednake wykazuj one niewielk wiadomo w zakresie nauk i narracji ewangelicznej. Mwi one o ukrzyowanym Jezusie w terminach zabitego i zmartwychwstaego Boga, lub p-boga raczej, ni nauczyciela i sprawcy ewangelicznych cudw. Jedyne powiedzenie Jezusa, aktualnie cytowane, dotyczy pocztkw eucharystii (I.Kor:XII, 2325) i wanie ono nosi znamiona interpolacji. Oglny ton listw - jakakolwiek ich data i posiadanie - jest niezgodnym z rozwojem opisywanym w ewangeliach. Wysza krytyka Nowego Testamentu chybia celu, podobnie jak wysza krytyka Starego uczynia to, poprzez zaoenie oglnej prawdy tradycji. Ksiga Sdziw, np. opisuje pastwo spoeczestwa hebrajskiego, ktre jest zupenie niezgodnym z tym, co miao rzekomo je poprzedza. Tradycyjna opowie o wyjciu z Egiptu i tabernakulum pustyni, musi zatem by mitem. Podobnie chrzecijaska tradycja nauczajcego i zakadajcego kult Jezusa, jest akceptowana przez wysz krytyk, chocia inteligentne i uwane przeczytanie listw Pawa wystarcza, aby wykaza, i nauczajcy Jezus zosta stworzony ju po napisaniu tyche listw. Jezus z doktryny pauliskiej by albo mityczn konstrukcj, albo te odleg postaci, o ktrej mylano, i bya ukrzyowana, ale ju duej nie do przeledzenia w historii. Pewien Jezus ben Pandira, jak podawano, mia by ukamienowany i powieszony na drzewie, za krla z dynastii Hasmoneuszw, Aleksandra Janneusa, blisko sto lat przed er chrzecijask. Jest rzecz moliw, i Jezus Pawa jest jedynie nominaln pamici zabitego Jezusa ben Pandiry. W tym przypadku sam Pawe moe nalee do okresu wczeniejszego, ni to mu przypisuje tradycja. Najprawdziwiej wygldajce listy, same w sobie nie daj adnych wskazwek, co do ich chronologii. Ale takowe przesunicie w datowaniu Pawa, nie byoby rzecz pomocn w sprawie "Jezusa z Nazaretu ". Jeli uniknie si trudnoci, wynikajcych z milczenia Pawa, poprzez umieszczenie go wczeniej o jedn czy wicej generacji, wtedy stoimy przez now niewiarygodnoci drugiego z ukrzyowanych Jezusw, drugiego ofiarowanego Syna Boego, za ktrego porczajce zapisy s w wikszoci faszywe, cho zawieraj w sobie uamek wiarygodnej narracji.

Kiedy zwrcimy si od wspomnianych nauk Jezusa do opowieci o jego karierze, zaoenie, i ma ona faktyczne podstawy, jest tak wte, i mona je zupenie pomin. Koci napotka takie trudnoci z ustaleniem daty przypuszczalnych urodzin swego zaoyciela, e era chrzecijaska zostaa zapocztkowana na kilka lat wczeniej, przed rokiem, ktry chronologowie wydedukowali pniej w oparciu o wymow innych dokumentw. Urodziny umieszczone zostay w czasie przesilenia zimowego, koincydujc z narodzinami boga-Soca. I data ukrzyowania rnia si z roku na rok, aby si wreszcie dostosowa do astronomicznej zasady, ktra utrwala ydowskie wito Paschy. Pomidzy narodzinami i mierci Jezusa istnieje prawie totalna nieobecno informacji, za wyjtkiem krtkiego okresu jego dziaalnoci. O jego yciu pomidzy wiekiem lat 12 a 30 nie wiemy nic. Nie istniej nawet adne mity co do tego. Jest rzecz niemoliw ustanowi dokadnie okres trwania jego dziaalnoci, na podstawie ewangelii. Stosownie do tradycji, trwaa ona jeden rok, co sugeruje, e odbywaa si ona wedug formuy "zadowalajcego roku Paskiego ", lub oparta bya na micie boga-Soca. Chrzecijaski mit rs poprzez absorbowanie szczegw z kultw pogaskich. Opowie o narodzeniu jest podobna do wielu mitw narodzeniowych w wiecie pogaskim. Chrystus musia posiada dziewic za matk. Podobnie, jak figurka dziecicia- boga w kulcie Dionizosa, tak i on zosta wyobraony w powijakach w koszyku w obie. By on urodzony w stajni, jak Horus - w wityni-stajni dziewiczej bogini Izydy, krlowej niebios. Ponownie, jak Dionizos, zamienia on wod w wino; jak Eskulap wskrzesza zmarych i przywraca wzrok lepcom; jak Attis i Adonis, jest on opakiwany i witany przez kobiety. Jego zmartwychwstanie ma miejsce, jak u Mitry, ze skalnego grobu. Jako, e Jezus by ydowskim Zbawicielem zanim rozszerzenie si kultu doprowadzio do nieydowskiego Chrystusa, mit musia zadowala rwnie idee mesjanistyczne. ydowska tradycja oczekiwaa Mesjasza Ben Dawida i Mesjasza Ben Jzefa, tak wic sprawiono mu genealogi, wywodzc si od krlewskiej linii Dawida, aby mg sta si Ben Jzefem poprzez swego przybranego ojca. Aby zadowoli tych, ktrzy zaprzeczali potrzebie pochodzenia od Dawida, opowie o tym, i Jezus odrzuci takie roszczenie, umieszczona zostaa w ewangelii i rozbieno w ten sposb pozostaa. Masakra niewinitek w okresie jego narodzin, przywouje mit mojeszowy. Podobnie, jak w ofierze "jednego, jednorodzonego Syna " semickiego boga El i ofiarowywaniu Boga-czowieka z babiloskiego festiwalu Sacea, Jezus musia nosi insygnia krlewskie przy swym ukrzyowaniu. To, co mogo si najpierw wydawa rzeczywist biografi, zostao pomniejszone przez t mityczn opraw. Przede wszystkim, jak ju widzielimy, centralne wydarzenie ukrzyowania, jak opisane w ewangeliach, byo przepisane ze sztuki misteryjnej. Moe si to zalicza, jako rozwj, podobnie jak pogaskie dramaty misteryjne, od prymitywnego rytuau ofiary ludzkiej, do ktrej prawdopodobnie naleao i samo imi "Jezus ". Wersja ewangeliczna moga by zaadaptowana z wczeniejszej, judajskiej formy, przez nie-ydowskich chrystystw, po upadku Jerozolimy. YDOWSKI JEZUIZM Wedug tego pogldu, ruch chrystystw by w swych pocztkach sekt ydowsk. Istnienie ydowskich i nie-ydowskich odgazie, opierajcych si czasami fuzji, wynika jasno z dysput i sprzecznoci, jakie si rozwiny. Wczeni jezuici uwaali si za przynalenych do ydowskiej fady i wierzyli, i Mesjasz ma wkrtce powrci w potdze i chwale w Dniu Sdu. Przeciwko temu wysuwaa si rywalizujca koncepcja krlestwa niebieskiego, jako zmiany czysto duchowej. W jednej z ewangelii Samarytanie i nie-ydzi s wyczeni; w innej wyrzuceni s Samarytanie. Nauka etyczna jest tu zarazem partykularna, jak i uniwersalistyczna. daa ona najpeniejszego wypeniania mojeszowego prawa, a jednoczenie gosia sw wyszo nad nim. Nie byo zbyt wiele rzeczy w systemie chrzecijaskim, ktre byyby niezgodnymi z myl ydowsk. Hebrajskie pisma odnosiy si z podobnym wspczuciem dla biednych. Chocia ciasny tradycjonalizm, przypisywany faryzeuszom, jest potpiany, moe on sta w kontracie z liberalnymi pogldami takich rabbi, jak Hillel. "Prawo serca " nie byo z ca pewnoci wynalazkiem chrystystw. Wczesny jezuizm rozkwita, jako rodek ydowskiego prozelityzmu, ale po to, aby si mg rozszerzy, musia on dokona pojednania z tymi cechami, ktre nie-ydzi mieli mu za ze. Istniay tam

sprzeczki odnonie rytualnych wymogw ywieniowych, a najwiksze ze sporw dotyczyy obrzdku obrzezania. Istnia rwnie praktyczny problem finansowych da hierarchii ydowskiej, ktry uczyni ze wityni w Jerozolimie gwn kwater podatkow wiernych. Wczeni jezuici spodziewali si od nieydowskich nawrconych skadek na rzecz centralnego funduszu w taki sam sposb, w jaki ortodoksyjni ydzi, rozproszeni w caym imperium, opacali trybut podrnym "poborcom", ktrzy postpowali za nimi. Kiedy ruch zacz zakorzenia si w wiecie nie-ydowskim, zaczto tej centralizacji si opiera. Nie powinnimy przypuszcza, i ydowski jezuizm powsta najpierw, jako moralna rewolta przeciwko legalistycznej etyce, okrelanej stygmatem "faryzeizmu ". Jego etyka nie bya ani wysz, ani te rn od tej zawartej ju w tradycji hebrajskiej. W kadym razie, masowy ruch wymaga czego wicej, ni wysokich idei etycznych, aby odnie mg sukces. Gdyby apel, skierowany pierwotnie do ydw, nie mg by poszerzony w ten sposb, aby obj rwnie prozelitw i nie-ydw, nie dokonaby on adnego uderzajcego postpu. Zastpienie obrzezania obrzdem chrztu byo wic jedn z koncesji. Przyjcie niewolnikw na penoprawnych czonkw, byo nastpn. Kolejne ustabilizowanie wspierajcych si wzajemnie spoecznoci (gmin) wiernych, zachcao co wicej, ni tylko finansow niezaleno. Wbrew opozycji z Jerozolimy, ruch zaczyna stawa si coraz to bardziej kosmopolitycznym. Jego propaganda adaptowana bya stosownie, ze specjalnym naciskiem, kadzionym, w nie-ydowskich dramatach pasyjnych, na win ydw w odrzuceniu Zbawiciela. Wynikiem tego rozamu pomidzy nie-ydowskimi chrystystami, a ydowskimi jezuistami, byo wynurzanie si nowej sekty, ktra bya ju w stanie wspzawodniczy z licznymi religiami misteryjnymi, istniejcymi ju w wiecie grecko-rzymskim. Uwolnieni z kontroli spoeczestwa Jerozolimy, nieydowscy chrystyci, byli w stanie zaadaptowa si do potrzeb czasu. Nieodcznie, odsonio to ich narastajco pogaskie wpywy. Caa koncepcja czysto duchowego, w odrnieniu od doczesnego, zbawienia, ktra wyrosa w kocioach nie-ydowskich, jest raczej pochodzenia helleskiego lub perskiego, ni ydowskiego. Podobnie jest z tytuem "Zbawiciela " oraz ide, i ci, ktrzy uczestnicz w mistycznym rytuale, staj si jednoci z ukrzyowanym p-bogiem. Prowadzeni jestemy do wniosku, i centralna figura kultu, reprezentowanego w ewangeliach, musi by raczej konstrukcj propagandystw, ni biografii. Chrystus tak opisany nie posiada wicej roszcze do historycznoci, ni pozostali zbawiciele i boscy nauczyciele staroytnoci. aden z pogaskich nauczycieli, wielbiony, jako bg, nie jest wywodzony od faktycznie istniejcego nauczyciela lub prawodawcy i to samo mona powiedzie o takich szanowanych zaoycielach kodw i wyzna, jak Manu, Likurgiusz, Numa i Mojesz. Nawet naukowcy, ktrzy cigle mwi o Mojeszu, jako o postaci historycznej, musz zgodzi si z faktem, e nie napisa on nic. Nie mona mu przypisywa w wikszym stopniu wynalezienia Dziesiciu Przykaza, ni by si przypisywao Romulusowi lub Numie wynalazek Dwunastu Tablic. Roszczenia czynione byy odnonie historycznoci Zaratustry, ale nie mog one by dowiedzione jakkolwiek udokumentowan ewidencj. Jedynym powodem do wierzenia, i by on rzeczywist osob, jest zaoenie, e w taki wanie sposb ruchy religijne bywaj zapocztkowane. Ale kiedykolwiek tradycja wspomina o zaoycielu doktryny, czy misteriw, krytyczne poszukiwania odnajduj mit. Jeli wemiemy ca seri tradycyjnych nauczycieli, a do pocztkw ery chrzecijaskiej, odkryjemy, i s oni w sposb mniej lub bardziej jasny, produktami tej samej tendencji, ktra doprowadzia do powstania koncepcji boskich Nauczycieli - czyli nawyku przypuszczania, i wszystko, co uwaa si za dobre musi pochodzi z boskiego, lub supernormalnego rda. MIT I HISTORIA Jednym zastrzeeniem, ktre mona by uczyni w tym punkcie, byoby to, i niektrzy z zaoycieli religii, byli w sposb niekwestionowany rzeczywistymi osobami. To, co czowiek sprawdzalnie, uczyni, mona argumentowa, mogo by te uczynionym w staroytnych czasach przez innych ludzi. Jeli Mahomet zaoy now religi, dlaczego nie Zoroaster ? Jeli Budda da cakowicie nowe i potne nauki, dlaczego Jezus nie miaby tego uczyni ? Rozwamy najpierw, dlaczego akceptujemy historyczno Mahometa. (1) jest on do daleko w

okresie historycznym, (2) Jego religia urosa w potg i rozgos w cigu jednego pokolenia od jego mierci - daleko szybszy rozwj, ni w chrystymie, cho jego rozszerzanie si bywa czsto opisywane, jako cudowne. (3) Pozostawi on faktycznie pisane dokumenty i chocia byy one z ca pewnoci poddawane edycji, wikszo z nich jest wolna od dobrze znanych znamion pniejszej fabrykacji. (4) Cnot relacji islamu wobec chrzecijastwa, ktre gosio monopol prawdy dla swych ksig witych, jest to, e krytyczne wiato odbijao od nowego kultu, od pierwszych dni jego ekspansji poza Arabi. (5) Biograficzne sprawozdania o Mahomecie nie s typowo mitycznymi, pomijajc opowieci o cudach podczas jego narodzin i dziecistwa. Poza takowymi upikszeniami i odniesieniami do stosunkw z anioami, Mahomet rodzi si, yje i umiera w znanych datach. Nie czyni on adnych cudw i nie roci sobie praw do boskoci. Jest on, pokrtce, rozpoznawany, jako historyczny typ mistrzowskiego fanatyka. W kadym z owych odniesie, jego zapis rni si ostro i wyranie od zapisw Buddy, czy Jezusa. Absolutna data, oczywicie, nie jest ostatecznie przekonywujc. Wierzymy wszak w historyczno pewnych ydw p.n.e. i nie wierzymy w legendy o Wilhelmie Tellu. Ale kiedy rozwaamy otoczenia, w ktrych zarwno Budda, jak i Jezus mieli y, jest rzecz jasn, i moliwoci fabuy narastajcej wok ich imion, s nieograniczone. Ani Jezus, ani te Budda nie pozostawili po sobie pisanego sowa: ani te krytyczni naukowcy nie twierdz, e ich najblisi towarzysze mieliby to uczyni. Faktem jest, e wiele powiedze, przypisywanym im obojgu, nie jest prawd. Zamiast pozwoli przypuszczalnej historycznoci Buddy, zawiadcza o odnonej historycznoci Jezusa, doprowadzeni jestemy do zapytywania, czy jedna z nich nie jest podobnie problematyczn, jak i druga. Jak tylko zaczniemy studiowa pocztki buddyzmu, stajemy si wiadomymi tego samego dylematu. Wydawao by si, i chocia Budda nie odrzuca bezporednio wiary w bstwa, to ignorowa on takow, jako zupenie bezwartociow. Ruch, ktry zapocztkowa on pod swym imieniem, by praktycznie ruchem ateistycznym. Po drugiej za stronie, legendy o jego narodzinach i yciu znajduj si w grupie super-naturalnych wierze wczeniejszych i pniejszych czasw. Konserwatywny student naturalnie odpowie, e chocia perwersje nauk Mistrza miay faktycznie miejsce, pozostaje on niemniej jednak realn osob. Zwykym dowodem oferowanym na to jest, i wiele narracji przedstawia go, jako kadego innego ze miertelnych nauczycieli. Jakkolwiek, blisze przyjrzenie si temu, wykazuje, i kady przypadek sceptycyzmu, ktry istnieje w przypadku Jezusa i Mojesza, jest tutaj rwnie widocznym, z jedyn rnic w stopniu nasilenia. Nie istniej adne wspczesne mu zapisy i wiele kolejnych wersji nauk Buddy jest czysto wtpliwymi. Wiele te z nauk wkadanych w jego usta jest tej natury, ktra bya ju w uyciu przed jego okresem. Nauki nie tylko zawieraj rodzaj niecisoci, ktre s by moe nie do uniknicia, ale wkrtce zauwaamy nawet rnic w rdach, czasie i celu. Trudno jest sobie wyobrazi, jak taka doktryna metafizyczna moga inspirowa popularny ruch o dalekim zasigu, czy te dlaczego miaa da pocztek jakiejkolwiek spoecznoci religijnej. Jednak, kiedy zwrcimy si do najwczeniejszej literatury buddyjskiej, odnajdziemy tam wszelkie oznaki doktrynalnego mitu. Ksigi Sutta Pitaka, np. nie tylko wyznaj zawarto samych wierze, ale rwnie wierze goszonych przez Budd. Dla spoecznoci buddyjskiej byy one nierozwizalnie stopione z pamici osobowoci tego, ktry je gosi. Mwi si nam, e po rozpowszechnieniu Dhammy, czyli kolekcji krtkich pism, wyroso pragnienie poznania, w jaki sposb sam Budda doszed do ustanowienia zasad dla swoich uczniw. Tutaj, zatem, mamy jeszcze jeden przypadek kultu, tworzcego swego boskiego Nauczyciela wedug znanych linii, opisujcego go jako supernaturalnie urodzonego, nazywajcego go Bogosawionym, kultu w sposb widoczny wynajdujcego dla tradycyjnego nauczyciela fikcyjn biografi. W tym wczesnym stadium oglda si sam buddyzm kreujcy swego Budd. Daleki od zapewnienia analogii dla poparcia historycznoci Jezusa, czyni on akurat co wrcz odwrotnego. Sugeruje on ywo, i podobny proces konstrukcyjny ma miejsce w przypadku chrystyzmu. Pozostaje nam jedynie zapytanie, czym prymitywny buddyzm by faktycznie.

ROZDZIA VII MIT BUDDY Stosownie do tradycji, zaoycielem buddyzmu by Hindus imieniem Siddharta, syn rady z klanu Sakjanw, ktry zamieszkiwa u podna Himalajw. Mawia si o nim czasem, jako o Sakjamuni ( muni oznacza mdrzec), czasami nazywa si go Tathagata (co dosownie znaczy "ten, ktry zaszed tak daleko"), ale najczciej uywa si imienia Gautama Budda. Termin "Budda" jest tytuem, a nie osobistym imieniem. O Gautamie mwi si, jako o Buddzie, po jego Owieceniu, ktre rzekomo miao nastpi w 528 r. p.n.e. w Bihar. W nastpstwie tego porzuci on rodzinne ycie i gosi sw doktryn wybawienia od cierpienia i osignicia najwyszego spokoju, czyli Nirvany. Jego nauki nazywane s Dhamma ( w sanskrycie Dharma) i zsumowane s w tzw. Czterech Szlachetnych Prawdach oraz Szlachetnej Omiokrotnej Drodze. Istotne elementy s znane zbyt dobrze, aby je przytacza tu w detalach. Pokrtce, utrzymuj one, i ycie jest nieodcznie zwizane z cierpieniem. Pragniemy szczcia czy to w obecnym, czy w przyszym yciu i dopki nie pooymy kresu temu pragnieniu i przestaniemy by przywizanymi do, dotd cierpienie jest nie do uniknicia. Omiokrotna Droga ycia jest drog porodku, ktra unika ascetycznych ekstremw. Skada si ona z Prawidowych Pogldw, Prawidowego Umysu, Prawidowej Mowy, Prawidowego Dziaania, Prawidowych rodkw Utrzymania, Prawidowego Usiowania, Prawidowej Troskliwoci i Prawidowej Koncentracji. Wybawienie za polega na wyzwoleniu od acucha narodzin. Jest ono osigane wycznie dziki naszym wasnym wysikom. Istniao wiele sekt i mdrcw w Indiach 2.500 lat temu, ale ich nauki byway przekazywane ustnie. Buddyjska Dhamma nie bya spisywana przez cae wieki od jej pierwszego sformuowania. Rne teksty w sanskrycie i pali, ktre miay na celu zawiera pocztkowe nauki, s zatem produktem ewolucji i jest rzecz niemoliw stwierdzi, ktre z rnych interpretacji - jeeli ktrekolwiek w ogle reprezentuj ich najczystsz form. To, co jest zupenie pewnym, to fakt, i filozofia zwizana z nimi ma wiele wsplnego z ideami przewaajcymi w tamtych czasach. Nosi ona pewne znamiona, wspczesnego jej, ruchu dinistw. Rozam z hinduskim rytualizmem nie by tu jedyn innowacj: nie byo te adn nowoci zaoenie zakonu mnichw. Rne sekty organizoway si ju, jako ebrzcy mnisi i naleao do ich ustalonego zwyczaju zbieranie si okresowo razem w celu publicznego proklamowania swych nauk. Wczeni buddyci naladowali ten znajomy wzorzec. Poczynili oni modyfikacje, oczywicie i jedn z nich byo odrzucenie powanych postw, praktykowanych przez niektre sekty. SERIE BUDDW Nie tylko wic nie posiadamy adnego 6-wiecznego zapisu zasad buddyjskiej Szangi, jak nazywano zakon, ale nie rocia ona sobie nawet prawa do bycia now nauk. Tradycja utrzymywaa bowiem, i nauka ta bywaa goszona ju wielokrotnie wczeniej i e Gautama by tylko jednym z dugiej serii Buddw, ktrzy powstawali wielokrotnie i nauczali tej samej doktryny. Imiona dwudziestu czterech takowych Buddw, ktrzy pojawili si przed Gautam, byy zapisane. Ich liczba oraz imiona mogy rwnie dobrze by pniejszym wynalazkiem, ale nie ma kwestionowania wiary w ich istnienie. Utrzymywano, i po mierci kadego z Buddw, jego religia rozkwitaa na pewien okres i potem upadaa. Kiedy ju zostaje zapomniana, wynurza si nastpny Budda i naucza zagubionej Dhammy, czyli Prawdy. W 4 wieku n.e. pewna sekta buddystw odrzucia Gautam i czcia zamiast niego trzech poprzednich Buddw. Ze specjalnym szacunkiem odnosili si oni do jednego z nich, Kasjapa i przyczyli si do nich faktycznie ortodoksi w celu odprawiania naboestw przy jego grobie. W wietle powyszych faktw, wydaje si cakiem prawdopodobnym, i jakakolwiek ilo nauk przypisywana "Buddzie" moga istnie czy to wczeniej, czy te w czasach, w ktrych rzekomo mia on y. Wszystkie one mogy by przypisywane mdrcowi, o tytule "Bogosawionego". Mogy one

obejmowa rwnie nauki, ktre pniej zostay przypisane Gautamie. Imi Gautama jest zupenie zwyczajnym: jest ono rwnie pene mitologicznych powiza. Istnia tam prawdopodobnie inny Gautama, znany wczesnym buddystom, ktry ufundowa zakon. Jaki wic dowd istnieje na to, e powiedzenia i czyny rnych Gautamw nie zostay przypisane jednej osobie ? Ponownie, zakadajc i Cztery Szlachetne Prawdy i Szlachetna Omiokrotna Droga s najstarszymi doktrynami ruchu buddyjskiego i zostay sformuowane przez jednego Gautam, jaki powd mamy do wierzenia, i ten ruch, czy to narodzi si, czy te dokona postpu na prostej bazie jego nauk ? Baur, deklarujc wiar w historyczno Jezusa, zapytuje niemniej: "Po jakim czasie wszystko to, co prawdziwe i wane w naukach chrzecijaskich, nie zostaoby odsunite do serii wyblakych powiedze szlachetnych humanitarystw i mylicieli staroytnoci, gdyby te nauki nie stay si sowami wiecznego ycia w ustach swego Zaoyciela ?" Podobnie, czy moemy nie zapytywa, jak te bardzo wierzce Indie, mogy rozwin jakikolwiek wikszy zorganizowany ruch na bazie prostego jdra nauk o samo-kontroli, ktre rniy si od zwyczajnych praktyk hinduskiego ascetyzmu jedynie w swym odrzuceniu pozytywnego samo-unicestwienia ? Zakadajc, i mdrzec ten zarysowa omiokrotn ciek, ktra obejmowaa Prawidowe rodki Utrzymania, jak mgby on na tej bazie ustanawia Zakon ebrzcych Mnichw ? Mona by tu argumentowa, i dawa on fory ebractwu nad takimi nieprawidowymi rodkami, jak wrbiarstwo i astrologia, ktre praktykowane byy przez niektrych odludkw i braminw, ale w wg tego pogldu, "prawidowo" ta jest czysto negatywn. EWIDENCJA DOKUMENTALNA Niewtpliwie, odpowiedzi na to bdzie, i powyszy argument jest obiekcj a priori i e musimy przyj ewidencj, jak znajdujemy w najstarszych dokumentach. W ksigach kanonu Pali, nauki przekazywane s w zbiorach sutra ( sutra oznacza "ni "). Kiedy si je jednak bliej przeegzaminuje, nie dostarczaj one jednak godnej zaufania informacji na wane tematy. Tak wic Mahapurinibhana Sutra podaje przykad herezji, do dziaania z ktr powoana zostaa Pierwsza Rada Buddyjska, ale sam autor nie ma adnej wiedzy o Pierwszej Radzie. Co wicej, reprezentuje ona Budd, jako rzekomo goszcego, i dopki pewne plemi - Waggianw - nie bdzie szanowa i wspiera witych przybytkw w swoim kraju i pozwala na odprawianie w nich pewnych rytuaw, dotd nie bd oni waciwie prosperowa. Ale to wanie stoi w ostrym konflikcie ze sprzeciwem wobec modlitw i ofiar, ktre miay by cech buddyzmu, jako ruchu reformatorskiego. Uczeni Pali s coraz to bardziej przekonanymi, e Pierwsza Rada jest mitem literackim. Istnieje rwnie sceptycyzm odnonie Drugiej Rady, ktra miaa si odby w Vesali, w sto lat po mierci Buddy. Moga ona mie miejsce o cae wieki pniej. Celem jej buo uzgodnienie jednolitoci zasad, dyscypliny i procedur Szankii. Ale teksty Vinaja, ktre zawieraj podobne zasady, nie maj nic z natury propagandy innowacyjnej. Cakowicie brak im tego rodzaju atrakcji, ktra miaaby stworzy nowy zakon. Raczej odpowiadaj one pniejszemu kodeksowi zasad zakonnych, ustanowionemu dla zakonw chrzecijaskich. Fakt, e przypisuje si je wszystkie Zaoycielowi jest jednym dowodem wicej na rzecz braku zmysu krytycznego w zakresie historii wrd jego czonkw. Szukajc wic oparcia dla stp wrd pynnych piaskw buddyjskiej tradycji, odnotowujemy nastpujce sprzeczne dowody: (1) Budda reprezentowany jest w ostentacyjnie wczesnej i pnej tradycji, jako mwicy o bogach z pen wiar w ich egzystencj. (2) Przedstawiany on jest, jako z jednej strony, zniechcajcy ofiary, a z drugiej, zalecajcy caemu plemieniu cise stosowanie staroytnych rytuaw. (3) Krl Aszoka, ktry figuruje, jako dobry buddysta, we wczesnym wigorze tego ruchu, okoo 250 r. p.n.e. zwyczajowo nazywa siebie "zachwytem bogw", podobnie, jak to czyni jego wspczesny "cnotliwy buddyjski krl Cejlonu". (4) Budda reprezentowany jest, jako otwierajcy swj zakon szeroko dla wszystkich klas, a jednoczenie czynicy nazw "Bramin" terminem honorowym dla swych pustelnikw lub witych. Bramini naleeli do jego najbardziej wyrniajcych si uczniw.

(5) Wedug zasady, i Budda dostarczy cay kanon, wiele z nauk, ktre w sposb oczywisty nie pochodz od niego, jest mu rwnie przypisywana. (6) Wiele z filozofii wyeksponowanej, jako jego nauka, jest identyczn z systemem Szankya, zalki ktrego s prawdopodobnie przed-buddyjskie. Jakie wic doktryny, musimy zapyta, byy charakterystycznymi dla buddyzmu ? Nie Karma, gdy to bya wsplna wasno, ktr buddyzm dzieli z innymi. Nie w zastrzeeniu, i prawidowy stan umysu by czym wyszym od ofiary, gdy bya to pierwotna doktryna dinistw i przed-buddyjska, zarwno wewntrz, jak i na zewntrz zagrody braminizmu. Nie w poszukiwaniu drogi zbawienia niezalenie od Wed, gdy to byo ju czynione przez wielu nauczycieli w rnych sektach. Nie w doktrynie, i zanieczyszczenie nie pochodzi od mis nieczystych, ale od zych czynw, sw oraz myli; sami buddyjscy pisarze powiadaj, i wywodzi si ona od wczeniejszych Buddw. Nie w poszukiwaniu pokoju poprzez samo-kontrol i wyrzeczenie si pragnie; bya to kwestia poszukiwa niezliczonych odludkw i wszystkich poprzednich Buddw. Nie w pogldzie, e istnieje wysza mdro, ni ta osigana przez samo-umartwianie; to rwnie jest przed-buddyjskie. Nie w doktrynie, i nie-Bramini mogli przyczy si do zakonu i osign religijne bogosawiestwo; inne zakony byy otwarte dla ludzi o niskiej pozycji spoecznej, a nawet dla niewolnikw. Faktycznie, to sztywna separacja kastowa nie bya jeszcze ustabilizowana we wczesnym okresie buddyzmu. Roszczenia Braminw byy nadzwyczaj wygrowane, ale wielu Braminw rezygnowaa z nich i nie stosoway si one do ascetykw. Wczeni buddyci, podobnie jak wczeni chrzecijanie, nie przyjmowali zbiegych niewolnikw do zakonu. Przyjmowanie kobiet nie byo adn innowacj, gdy praktykowane ju byo przez dinistw i nawet tradycja kae Buddzie zaakceptowa je, nie bez oporw, w dwudziestym pitym roku nauczania przez niego. Wydaje si, pokrtce, i nie istnieje nic w obliczu doktryny, co mogoby wytumaczy ekspansj ruchu buddyjskiego. Prowadzeni zatem jestemy w kierunku poszukiwania moliwych wyjanie socjologicznych. JAK BUDDYZM SI ROZPRZESTRZENI Powody, dla ktrych tylu ludzi przyczyo si do wyznania buddyjskiego, s przeegzaminowane w "Milinda Prashnaya ". Pewne pytania stawiane s tam przez Milind (ktry zosta zidentyfikowany, jako grecki krl Menander z Sagala, w prowincji Pundab, ok. 150 r. p.n.e.) - Nagasenie, zaoycielowi pnocnej szkoy buddyzmu. Milinda zapytuje, czy wszyscy czonkowie przyczyli si dla samego wysokiego celu samo-wyrzeczenia. "Oczywicie, e nie, sire" odpowiada Nagasena. "Niektrzy s tu z tych powodw, ale niektrzy porzucili wiat ze strachu przed tyrani krlw. Inni przyczyli si do nas, aby si czu bezpiecznymi od rozbjnikw: inni za s cigani przez dugi: i moe niektrzy po to, aby zdoby rodki utrzymania". To daje niejakie pojcie o warunkach socjalnych, ale te same naciski spowodowa mogyby przyczanie si ludzi rwnie do innych zakonw. Wci wic musimy zapytywa dlaczego buddyzm wywiera tak potn atrakcj. Najpierw wic istniej silne podstawy do przypuszczenia, e dinici i buddyci byli pocztkowo albo prostymi sektami, albo czciami jednej sekty braminizmu. Ta ostatnia, jak wierzy paru naukowcw, rozszczepia si na dwie gwne linie, z ktrych jedna znajdywaa Pierwsz Przyczyn w materii, a druga za w duchu. Duchowa teoria stopniowo stawaa si ortodoksyjn; alternatywny, heterodoksyjny pogld doprowadzi do bardziej praktycznych kwestii i sta si baz buddyzmu. Tak wic w "Historii Literatury Indyjskiej" Webera, w quasi - ateistyczny element w buddymie widziany jest, jako pierwotny i dinici uwaani s za jedn z najwczeniejszych buddyjskich sekt. Budda nie proklamowa niczego nowego. Uczyni on jedynie publicznym to, w co ju wierzyo paru pustelnikw. Inni z autorytetw rozchodz si w opiniach do pewnego stopnia w tym, i dinici i buddyci byli niezalenymi sektami od pocztkw. Fakt, e buddyci sprzeciwiali si bramiskiej doktrynie Atmana, czyli osobowej duszy, podczas, gdy dinici akceptowali j z modyfikacjami i nauczali, e zwierzta i roliny posiaday dusze, przemawia za pogldem, e byli oni zawsze od siebie

odseparowanymi. Ale istnieje znaczne podobiestwo w legendach tych dwu sekt. Mahavira, wielki bohater dinistw, naucza w tym samym okrgu, co Budda i jest faktycznie opisywanym, jako syn Siddharty - personalnego nazwiska Gautamy. Legendy o obydwu s przeplatane z histori Kriszny. Cokolwiek moe by prawd na temat ich zwizku w tym niejasnym okresie, buddyzm nie wynurza si w sposb jasny, jako ustabilizowany system, a dopki nie zosta on przyjty przez Krla Aszoka, okoo 250 r. p.n.e. Jego edykty wykazuj, e tylko niewielka liczba pism bya podwczas rozpoznawana, jako goszone dyskursy Buddy. Pomidzy tymi znajduje si jeden o nazwie "Terrory Przyszoci", ktry opisuje rne wiaty czyca. Tak wic nawet w tym wczesnym okresie w znanej historii zakonu, przypisuje si Buddzie doktryn, ktr wg innych rde mia on rzekomo odrzuci. Sukces buddyzmu nie moe by wyjanionym nowoci jego idei, gdy wiele z nich istniao ju wczeniej. I jeli same idee nie dostarczaj odpowiedzi, musimy rozway, jak rol odgryway tam siy spoeczne. Musia tam istnie jaki inny powd, ni tylko doktryna, ktry spowodowa, e Aszoka i krl Cejlonu faworyzowali zakon buddyjski. Wiemy, e Konstantyn uczyni z chrzecijastwa religi pastwow z powodu jej oczywistych uytkw politycznych, jako organizacji o dalekim zasigu. Czy te krlowie Magady mieli podobny motyw? Wdz rozbjnikw o imieniu Czandragupta, przechwyci tron Magady, mordujc rad, okoo 315 r. p.n.e. Pobi on greckiego gubernatora prowincji Indusu i wypdzi Grekw z Indii. W tym czasie buddyci wydawali si by parti reform, rzucajc wiato na rnice kastowe. Ich poparcie byoby mile widziane ze strony uzurpatora i jego poplecznikw niskiego pochodzenia z Pundabu, specjalnie dlatego, i wpyw braminw musia by obrcony przeciwko nim samym. W kadym razie, ludzie z Pundabu zachowywali swoje staroytne stanowisko z Wed, wolne i niezalene, bez , czy to kapaskiej dominacji, czy te systemu kastowego. Jeli wic Czandragupta i jego ludzie z Pundabu zaakceptowali buddyzm, to jednoczenie wzmacnialiby oni tendencje do ignorowania kast. Magada bya prowincj graniczn, nigdy kompletnie nie zbraminizowan, tak wic jej mieszkacy mogliby chtnie przyj sposobno pozbycia si starej hierarchii. Jeli by system kastowy nigdy nie by uznany w Pundabie i nigdy faktycznie nie zatryumfowa w Magadzie, nie byoby tam nic nowego w pogldzie, i zbawienie nie zaleao ode wcale. Konsekwentnie wic, niezalenie od tego, czy Budda jest czy nie jest akceptowany, jako figura historyczna, nie moe on by uwaany za popularnego wyzwoliciela. Jakakolwiek idea o reformowaniu warunkw socjalnych lub zakadaniu idealnego krlestwa na ziemi, bya zupenie obca wczesnej myli buddyjskiej. Ale mogo to by rwnie dobrze antykastowe uprzedzenie mieszkacw Pundabu, ktre nadao zakonowi buddyjskiemu preferencje tego rodzaju i dostarczyo bazy dla wierzenia, i Zaoyciel nalea do kasty wojownikw (Kszatria). To wyjaniaoby rwnie dlaczego pisma buddyjskie byy skomponowane nie w sanskrycie, ale w popularnych idiomach. Istniaa legenda o trzech zamachach na ycie Buddy, czynionych przez Adatasutra i e w kocu zabi on swego wasnego ojca, buddyjskiego rad. Morderstwo inspirowane byo przez kuzyna Gautamy, ktrego identyfikowano z dinistowskim bohaterem Mahawir. Pniej Adatasutra zmieni strony i popiera buddystw, ktrych pierwotnie przeladowa. Ta tradycja nie musi by zaakceptowana dosownie, jako historyczny fakt, ale sugeruje ona, i od pocztku, monarchiczne czy te inne polityczne siy okrelay sukces ruchu buddyjskiego. I to, co Adatasutra rzekomo rozpocz, kontynuowane byo dalej w kilka generacji pniej przez Czandragupt i skonsumowane przez Aszoka, wnuka Czandragupty. Aszoka zasta zakon buddyjski w rozkwicie i w peni ustabilizowany, w caym swym obszernym krlestwie. Nie by on jednake w bezporedniej opozycji do braminizmu, cho mg on by uywany w sposb ewidentny dla kontrolowania wpyww tego ostatniego. Polityk Aszoki byo zastrzeenie tolerancji wszystkich sekt religijnych i potpianie tych, ktrzy dziaali na jej szkod. By on zatem buddyst jedynie w tym sensie, e czyni on rwny uytek ze wszystkich organizacji religijnych. Wtpliwym jest, czy zasymilowa on si z czym wicej, ni jedynie czci buddystw. Nie moemy te wnioskowa, e poniewa nie istnieje adne odniesienie do bogw oraz rnych przesdnych ceremonii w edyktach Aszoki, to buddyzm w jego czasach by wci w stosunkowo czystej postaci. Edykty nie s waciwym miejscem dla takowych aluzji. Wydaje si pewnym, e wikszo z tego, co buddyci

akceptuj, jako nauki Zaoyciela, zostao dopisane dugo po czasach Aszoki. BUDDA JAKO DRUGORZDNY BG Moemy obecnie dokona krytycznej oceny buddyjskich pocztkw. Nauczajcy Budda, uwaany za cudownego mdrca, ktry zaoy wielki Zakon w cigu swego ycia, kurczy si do zanikajcego punktu. Podejrzenie, i Sakjamuni nie jest realn istot, bywa w kocu usprawiedliwione. Zakon prawdopodobnie zapocztkowany zosta pord ascetycznych braminw, ktrzy mogli doj do racjonalizmu w rezultacie porzucenia Wed. Bya to monastyczna, lub ebracza sekta, obok zwyczajnej linii bramiskiej. Na pocztku bya ona tolerancyjn wzgldem kast i tendencja w kierunku odejcia od braminizmu w doktrynie i praktyce, zarwno przyczynia si do jej sukcesu, jak rwnie mocno go zachcaa. Jako zakon yjcy wedug zasad raczej, ni szkoa doktrynalna, mg on obejmowa zarwno zwyczajnych wyznawcw wiary w bstwa, jak rwnie racjonalistw, ktrzy odwrcili do tych wierze, jako od popularnych przesdw. Ale fataln przeszkod dla racjonalizmu byo natrtna obecno supernaturalnego Buddy, jako rda wszelakiej prawdziwej mdroci, penicego rol drugorzdnego boga. Ci sami myliciele, ktrzy sformuowali dyskursy, w ktrych Budda uywa racjonalnych argumentw, stworzyli niemniej jednak wiar w istot supernaturaln, w ktr oni sami wierzy nie mogli. Stworzyli oni co podrzdnego, od tego, co sami znali. Oparli si oni na popularnych tsknotach za Nauczajcym bogiem, aby rozpropagowa swj zakon i to udaremnio wysze cele ich doktryny. Buddyci z Pnocy zrobili krok z politeizmu do monoteizmu. Z drugiej za strony, rozwinicie wiary w pewn liczb Buddw, przed i po Gautamie, doprowadzio do powrotu politeizmu. Miejsca zdetronizowanych bstw z hinduskiego panteonu, zapenione zostay picioma Buddami Dhyani , istotami boskimi i mistycznymi, yjcymi w stanie bogoci; picioma Bodhisatwami, czyli Buddami Wybranymi, z ktrych Gautama jest czwartym oraz Maitrejem, Budd Mioci, ktry dopiero ma nadej. Moe faktycznie tak by, e buddyci zawdziczali sukces swojego ruchu, w porwnaniu z dinistami, swej intelektualnej wyszoci. Literatura dinistw bya zdecydowanie bardziej podrzdn i ich systematyczne umartwianie si ograniczao ich atrakcyjno dla nowych rekrutw. Mniej ascetyczni buddyci byliby zdolniejszymi do zjednywania sobie wadcw i zdobycia popularnych wyznawcw. Wydaje si to oczywistym, na przykad, z maksym Dhammapady: "Ani nago, ani splecione wosy, ani brud, ani posty, czy te leenie na goej ziemi, ani te nacieranie kurzem, ani siedzenie bez ruchu - nie jest w stanie oczyci miertelnika, ktry nie wyzby si poda. Ten jednake, kto ubrany w pikny strj, jest ostoj spokoju, cichy, pokorny, opanowany, czysty i przestajcy znajdywa wady we wszystkich innych, ten faktycznie jest Braminem, ascetykiem, czowiekiem szlachetnym (bhikshu )." Ale poza takimi zdrowymi maksymami staa zawsze bajeczna figura Buddy, rozdawcy wszelkiej mdroci w swym zakonie i zaoycielu jego sztucznych regu. Masa mitw zwizanych z nim, nie bya pnym dodatkiem do wysokich nauk etycznych, majcych rzekomo pochodzi od normalnej osoby ludzkiej. Ewidencja sugeruje, wrcz przeciwnie, i mityczna figura istniaa tam wczeniej, a nauki etyczne wyrastay wok niej, podobnie jak nauki ewangeliczne wyrastay wok imienia ofiarowanego Jezusa, ktry, dla swych wczesnych wielbicieli, by jedynie imieniem. aden Budda nie stworzy buddyzmu - to wanie buddyzm stworzy Budd. ODPOWIED NA ZASTRZEZENIA Jest rozsdnym krokiem zastanawianie si, dlaczego tak wielu uczonych, ktrzy uznaj istnienie tkanki bani i historii nie do przyjcia, otaczajcych pocztki buddyzmu, niemniej jednak wierzy, i Sakjamuni istnia rzeczywicie. Zwykle usprawiedliwiaj oni swe stanowisko argumentem, i kada sekta musiaa posiada zaoyciela. To zaoenie moe by dopuszczalnym, jeli miaoby ono tylko oznacza, i kto musia rozpocz formowanie jakiejkolwiek grupy. Nie jest ono w sposb jasny prawdziwym w tym sensie, i kada sekta bierze swj pocztek w nowych naukach jakiej znaczcej

osobistoci. Jak ju widzielimy, istniaa tam prawdopodobnie grupa heretyckich bramanistw, dla ktrych Budda oznacza "owieconego ". Ale nawet wwczas istniao wiele Buddw, zanim w quasi -historyczny Budda nabra osobowoci, podobnie jak zabity Jezus z listw Pawa. Fundamenty zakonu buddyjskiego istniay w bramiskiej doktrynie, bramiskim ascetymie i lubach oraz bramiskiej idei ebractwa. Osobisty dawca zasad i nauk, Nauczajcy bg, wynurza si historycznie pniej, podobnie jak Jezus, ktry ustanawia wit Wieczerz, pojawia si dopiero wtedy, gdy eucharystia jest ju dobrze ustabilizowanym rytuaem. Kady krytyczny naukowiec, bez wyjtku, przyzna, i ogromna ilo doktryny, przypisywana Buddzie, zostaa skonstruowana dugo po okresie jego rzekomego istnienia. Nie istnieje ani jeden tekst, gdzie autorstwo mogoby by bezspornie mu udowodnione. Nie ma wikszych psychologicznych trudnoci z przyjciem, i cao ta jest jedynie doktrynalnym mitem, ni z wyobraeniem sobie, jak pniejsi bramanici byli w stanie woy swoje dyskursy w usta Kriszny. Wystarczajcy wtek dla Buddy ley w generalnym, bramaskim koncepcie "Buddw". Istnieje nawet tradycja goszca, i w czasie, kiedy pojawi si Sakjamuni, wielu ludzi chodzio wok, powiadajc: "Ja jestem Budda". Jakikolwiek wspaniay Budda, jako taki, mg figurowa, jako zaoyciel dla swej grupy. Jemu przypisany byby zwyczajowy kod etyczny i reguy postpowania, wytyczone dla grupy. Przybranie fantomu w mity o Wisznu, Puruszy, Krisznie, "Bhagawacie" (witym nauczycielu) wczeniejszych wyzna, nastpowaoby ju zrozumiale zwyczajowym torem. Niby-biograficzny koloryt nadany mitycznym detalom, naley do tej samej bazy, co legendy o Jzefie, Mojeszu, Jozue'm i Jezusie, wszystkich pniejszych produktw drugoplanowej mitologii w okresach, ktre redukoway legendy o bogach do poziomu biograficznego. To dopiero po deifikacji Jezusa zaopatrzony zostaje on w matk i domniemanego ojca oraz braci; i to dopiero w najpniejszej z ewangelii posiadamy nieco okolicznociowych detali z okresu jego ycia i odejcia. Na tej podstawie zakada si, i figura Buddy w swej najbardziej nadajcej si do przyjcia formie, jest podobnie nie-historyczn, jak figura ewangelicznego Jezusa. Kada z tych figur wykazuje, jak religijny umys manufakturowa mit w okresie, w ktrym tworzenie pierwszoplanowych bogw ustpio tworzeniu drugorzdnych bstw. Proces mitotwrczy zaspokaja pragnienie Nauczajcego boga, ktry mia by nosicielem idei religijnych i moralnych, podobnie jak wczeniejsi bogowie byli zaoycielami rolnictwa, sztuki, medycyny, prawa i cywilizacji. Buddyzm, podobnie jak chrzecijastwo, jest klsk z punktu widzenia swych tradycyjnych pocztkw. W przypadku jednak Birmy, zdecydowanie uczyni on wicej w kierunku uksztatowania ycia caego ludu w kierunku swej najwyszej etyki, ni chrzecijastwo zdoao to uczyni kiedykolwiek: ale w Indiach, gdzie si narodzi, zaama si on kompletnie. Zosta on obalony przez braminizm, ktry zaj swoje miejsce w oywionym politeimie. W naszym naturalistycznym pogldzie co do genezy Nauczajcych bogw, jestemy zdania, i to najczystsza ludzka aspiracja uksztatowaa wszystkich Chrystusw i ich doktryny. Jedynym powodem, dla ktrego oryginalne nauki nie zday egzaminu, jest ten, i ludzie upierali si przy przypisywaniu owych czysto ludzkich aspiracji, istotom supernaturalnym. Ludzie, ktrych si uczy etycznych pokonw przez boskim Nauczycielem, nie s uczeni, jak etycznie myle . Jakakolwiek aspiracja wywoana w ten sposb, jest wic fikcyjn, werbaln, emocjonaln, ktrej nie siga autentyczna myl i dowiadczenie. Kiedy mdro lub nie-mdro bezimiennych mylicieli we wszystkich wiekach zostanie rozpoznana za to, czym faktycznie jest - jako ludzka, a nie boska - narody mog sta si wreszcie zdolnymi do wypracowania dla siebie lepszych ewangelii, ni najlepsze z tych, ktre obrciy si w nico w ich rkach, podczas gdy oni uwaali je, za rewelacje prosto z nieba.

ROZDZIA VIII MANI I MANICHEIZM Manicheizm by quasi-chrzecijask sekt, zaoon rzekomo przez herezjarch, Manesa. Kojarzy j si z gnostycyzmem i wywieraa ona potn atrakcj na Augustyna, przed jego nawrceniem na ortodoksj. Jej wpyw na myl chrzecijask odczuwany by dugo jeszcze potem, gdy zanikna ona ju, jako zorganizowany ruch. Jeli by si dao ustali, i Manes by faktycznie postaci historyczn, byoby to uderzajcym wyjtkiem w zwyczajowym procesie, kiedy to mityczny zaoyciel ewoluuje w ramach kultu, jak Budda, Jezus i inni Nauczajcy bogowie. I c my wiemy o yciu Manesa ? Ten rzekomo biograficzny materia pochodzi zarwno ze rde chrzecijaskich, jak i perskich. Chrzecijaska tradycja gosi, i pewien Scyt, Saracen, m Egipcjanki "wprowadzi doktryn Empedoklesa i Pitagorasa do chrzecijastwa "; e mia on ucznia "Buddasa, wczeniej zwanego Terebintusem", ktry podrowa po Persji, gdzie dawa on do zrozumienia, i by zrodzonym z dziewicy, a nastpnie napisa on cztery ksigi: jedna to Misteria , druga - Ewangelia , trzecia - Skarb i czwarta - Gowy . Podczas dokonywania jakiego mistycznego obrzdku, zosta on strcony w przepa przez demona i zabity. Kobieta, w ktrej domu on zamieszkiwa, przeja jego wasno i zakupia siedmioletniego chopca o imieniu Kubrykus. Tego chopca wyzwolia ona i wyksztacia, pozostawiajc mu wasno oraz ksigi Buddasa - Terebintusa. Kubrykus nastpnie podrowa po Persji, gdzie przybra on imi Manes (Mani, Manicheusz) i wyda doktryny Buddasa Terebintusa, jako swoje wasne. Krl Persji (nie nazwany), syszc o nim, i czyni on cuda, posa po niego, aby uzdrowi on jego chorego syna, ale po mierci dziecka wtrci go do wizienia. Uciek stamtd do Mezopotamii, ale zosta wyledzony, schwytany i obdarty ywcem ze skry na rozkaz perskiego krla, a skra jego zostaa wypchana plewami i powieszona przed bram miasta. Dla tej narracji, historyk Sokrates, piszcy w 5 wieku, podaje jako swoje autorytatywne rdo "Dysputy (z Manesem) Archelausa, biskupa Kaszaru ", dzieo czy to nieznane Euzebiuszowi, czy te przez niego odrzucone, gdy w swej historii pokrtce oczernia on Manesa, nie przytaczajc adnego z powyszych detali. W "Kronice " Euzebiusza, pocztki sekty umieszczone s w drugim roku panowania Probusa, czyli 277 n.e., ale ten ustp pochodzi prawdopodobnie od Jeremiasza. Stosownie do Jeremiasza, Archelaus spisa swoje sprawozdanie "Dysputy z Manicheuszem " w jzyku syryjskim, skd zostao ono przetumaczone na jzyk grecki. Grecka kopia zagina i owe dzieo, za wyjtkiem ocalaych cytatw, przetrwao jedynie w aciskim tumaczeniu z greckiego, o wtpliwym wieku i wiernoci, prawdopodobnie dokonanym po pitym wieku. Focjusz owiadcza, e Heraklean, biskup Chalcedonu w swej ksice potpiajcej manichejczykw, twierdzi, i greckie " Dysputy Archelausa " byy napisane przez kogo imieniem Hegemoniusz - autora niemoliwego do odnalezienia i nieznanej daty. W aciskiej narracji powiada si, i "Manes" po swej ucieczce z dworu, z Arabionu, przyby do granicznej fortecy Kaszaru, lub Karczaru, miasta, ktre rzekomo miao by w rzymskiej czci Mezopotamii, w nadziei nawrcenia tam wybitnego chrzecijanina imieniem Marcellus, ktremu posa on list, rozpoczynajcy si sowami: "Manicheusz, aposto Jezusa Chrystusa i wszyscy wici i dziewice razem ze mn, l pokj Marcellusowi ". W swym orszaku przyprowadzi on 22 (lub 12) modzianw i dziewic. Na propozycj Marcellusa, debatowa on na temat religii z biskupem Archelausem, przez ktrego zosta pokonany: wtedy to wyruszy on w drog powrotn do Persji. Po drodze zaproponowa on debat kapanowi w miecie Diorydy, ale Archelaus przyby zaj miejsce owego kapana i ponownie go pokona; po czym, obawiajc si wydania go Persom przez chrzecijan, Manes powrci on do Arabionu. W tym punkcie, Archelaus przedstawia w formie dyskursu dla ludu, swoj histori "owego Manesa", bardzo podobn do streszczenia zawartego u Sokratesa. Pomidzy dalszymi detalami pojawiaj si nastpujce: (1) Scyt y "w czasach Apostow"; (2) Terebintus powiada, i imi Buddas zostao mu dodane; (3) W grach by on wychowywany przez anioa; (4) By on oskarony o oszustwo przez perskiego proroka imieniem Parkus i przez Labadkusa, syna Mitry; (5) W dyskusji uczy on spraw dotyczcych kuli, dwu luminarzy, wdrwki dusz i wojny "Pryncypiw" przeciwko Bogu; (6) Kubrykus w

wieku okoo lat 60, przetumaczy ksiki Terebintusa; (7) Mia on trzech gwnych uczniw, Tomasza, Addasza i Hermasa, ktrych wysa: pierwszego do Egiptu, drugiego do Scytw, a trzeciego zatrzyma przy sobie; (8) Dwu pierwszych powrcio, kiedy by on w wizieniu i wysa on ich ponownie w celu zdobycia ksig chrzecijaskich, ktre nastpnie studiowa. Wedug narracji aciskiej, ostatecznie, Manes po swym powrocie do Arabionu zosta schwytany i dostarczony przed perskiego krla, na ktrego rozkaz zosta on obdarty ze skry, jego ciao rzucone zostao na er ptactwa, a jego skra, wypeniona powietrzem, zawisa przy bramie miejskiej. Fakt, i ta narracja jest historycznie bezwartociow, przyznawany jest przez wszystkich krytycznych studentw: i ostatnio historycy rezygnuj z chrzecijaskiej wersji na rzecz orientalnych, bardziej wiarygodnych zapisw w temacie tego herezjarchy. Tam za "Mani" opisywany jest, jako malarz, ktry zaoy opozycyjn sekt wobec zoroastrianizmu, ktra cieszya si oywieniem w Persji, podczas rzdw Szapura I. Po wytoczeniu przeciwko niemu ledztwa, uciek on do Turkiestanu, gdzie zdoby sobie uczniw i upikszy malowidami Tczigil (chiska nazwa dla wityni) oraz inn wityni zwan Galbita. Zapewniwszy sobie uprzednio jaskini, ktra posiadaa rdo, owiadczy on swym uczniom, i wybiera si do nieba i e nie powrci stamtd przed rokiem, po upywie ktrego to czasu, mieli go oni poszukiwa w powyszej jaskini. Tam go te znaleli, a on pokaza im ilustrowan ksig, zwan Egrenk lub Estenk, ktr owiadczy on, i przynis z nieba. Potem mia on ju wielu zwolennikw, z ktrymi powrci on do Persji, po mierci Szapura I. Nowy krl Hormisdas przyczy si do nich i ochrania sekt, a nawet zbudowa Maniemu zamek. Nastpny wadca, Bahram czy Waranes, z pocztku faworyzowa Maniego, ale po zmuszeniu go do debaty z pewnymi zoroastriaskimi nauczycielami, kaza go obedrze ywcem ze skry, a skr wypcha i zawiesi, jak to ju byo w przekazie chrzecijaskim. Po tym wikszo jego wyznawcw zbiega do Indii, a paru nawet do Chin, za ci, co pozostali, zostali wtrceni w niewol. W jeszcze innym, mahometaskim opisie, pojawia si szczeg, i matka Maniego nazywaa si Meis, lub Utaczin, czy te Mar Marjam (wita Maria) i e zosta on zrodzony w supernaturalny sposb. Na rozkaz anioa, rozpocz on sw publiczn karier w wieku lat 24, wraz z dwoma towarzyszami, w niedziel, pierwszego dnia Nisan, kiedy soce byo w znaku Barana. Podrowa on przez okoo 40 lat, napisa 6 ksiek i zosta zabrany do Raju, po zabiciu go przez Bahrama, "syna Szapura". Niektrzy powiadaj, i by on ukrzyowany " w dwu poowach" i w ten sposb zawieszony nad dwoma bramami, nazywanymi pniej Wyszym-Mani i Niszym-Mani; inni za mwi, e by on uwiziony przez Szapura i uwolniony przez Bahrama: jeszcze inni utrzymuj, i zmar on w wizieniu. " Ale by on na pewno ukrzyowany ". Tak wic jedynym szczegem, ktry jest wsplny zarwno dla pisarzy mahometaskich, jak i chrzecijaskich, jest szczeg egzekucji ze swym przykadowym nastpstwem. Obydwie relacje, jak zostanie zaobserwowane, czyni z Maniego pomysowego heretyka, ale perska traktuje go, jako wynalazc doktryny, podczas gdy chrzecijanie wskazuj na jej tradycyjny przekaz. Perska opowie jednake, kae mu skomponowa i ilustrowa jego ksig w Turkiestanie, z moliwymi implikacjami, i taka ksiga bya nowoci w Persji, pomimo zawodu Maniego. Baur i Neander, odnonie, kombinujc chrzecijask przesank imienia Buddas z persk przesank Turkiestanu, wnioskuj, i na tamtym terytorium Mani zdoby wiedz o buddymie. Istnieje jednak kilka obiekcji wobec tego rozwizania. Po pierwsze, w manicheizmie istniej jedynie cienie analogii do buddyzmu; po drugie, imi Buddas jest interpretowane atwo, jako jedynie grecka przerbka imienia Butm, lub Budm, bdcego chaldejsk nazw drzewa terpentynowego, czyli prostym tumaczeniem imienia Terebintus. Z drugiej za strony, Ritter wysnu przypuszczenie, i "Terebintus" moe by przekrconym tytuem Buddy, "Tere Hintu", czyli Pan Hindusw. Ostatecznie, musimy odnotowa, i Herodot raz po raz wspomina o ludach, nazywanych Budini, pomidzy ktrymi osiedlali si Neurowie, ktrzy "wydawali si by magikami", tak wic Buddas mg by wspomnieniem o ich reputacji. Mamy wic mi rnorodno wyborw !

ROZWIZANIE MANICHEJSKIE Szukajc rozwizania, moemy zaoy, e jakkolwiek tradycj dotyczc Manesa posiadaliby chrzecijanie, to dostali j oni ze Wschodu i e jest rzecz cakiem prawdopodobn, i z punktu wyjciowego o Turkiestanie, ewoluowali oni idee Scyta i Buddasa, wiedzc, albo te i nie, e "Budh" mogo oznacza "Terebintus" w Chaldei. Ale perska tradycja, sama w sobie, posiada niewielk wag, bdc jedynie sposobem owiadczenia, i doktryna Maniego miaa powizania z innymi krajami. W obliczu tej historii by on ju heretykiem zanim opuci Persj i mieszanka teozoficznych doktryn, zwizanych z manicheizmem, moe by przeledzona z jednej strony, do wielkiego magazynu wiedzy babiloskiej, skd pochodzi wiedza chrzecijaskiego gnostycyzmu, a z drugiej strony, do mazdaizmu. Podobny amalgamat mg rwnie dobrze mie miejsce na pograniczu imperiw rzymskiego i perskiego, w pocztkach ery chrzecijaskiej. Ale musi si zadawa pytanie, jak i dlaczego manicheizm, ktry w tak wielu punktach przypomina tzw. systemy gnostyczne, utrzymywa si cakiem silnie, jako kult, pomimo przeladowania. Jego Jezus i Chrystus, tak dalece, jak dotyczy to ich formy, dostosowanymi byli do doktryn Kocioa, a jednak by on zawzicie przeladowany przez cae wieki. Wyjanienie w sposb oczywisty ley w elemencie kultu, w wywyszeniu Zaoyciela. Czyby to zatem by przypadek, w ktrym nienormalny Nauczyciel faktycznie zaoy religi, opart na swej doktrynie i sile swej osobowoci ? Po to, aby uformowa opini, musimy najpierw odnotowa dwa wyrniajce si zarysy manicheizmu - doktryn, i Manicheusz by "Parakletem " ; oraz fakt, e jego niby-ukrzyowanie zostao nabonie upamitnione przez jego wyznawcw w festiwalu Bema, w okresie chrzecijaskiej Wielkanocy. Rozwaajc punkt wyjciowy, najbardziej znaczcym wnioskiem jest ten, i ekwiwalentno imion Mani, Manes i Manicheusz, moe by wyjaniona jedynie wedug teorii, i s one wszystkie wariantami wschodniego imienia, rwnoznacznego z hebrajskim imieniem Menahem, ktre czciowo posiada takie samo znaczenie, co Paraklet. Widzc, e Manes samoistnie deklaruje si by Parakletem, przyobiecanym w chrzecijaskiej ewangelii, rodzi si pytanie, czy by on w zwizku z tym w Syrii nazywany Menahemem ( -Manichaios), czy te Mani by dla Persw tym samym, co Manes lub Mane by dla Grekw i Rzymian - moliwym ekwiwalentem Menahema, w ktrym trzecia spgoska bya gardow. I widzc, jak to samo imi zmienia si w wersji greckiej na Manaena w Ksidze Aktw, wydaje si to by faktem. Nastpnie za, imi Menahem, bdc uformowanym z korzenia -nahem, bywa czsto tumaczone w Septuagincie, jako "Pocieszyciel ". Nie ma ono w hebrajskim tych rnych znacze - adwokata, mediatora, posaca i porednika, ktre s przekazywane przez sowo " parakletos ", ale istniej niejakie powody dla utrzymywania, i w po-biblijnym uytku mogo ono mie znaczenie podobne do terminu greckiego. W szczeglnoci, odnajdujemy je w pniejszej wiedzy judajskiej, praktycznie zidentyfikowane z tytuem Mesjasza, Mesjasza Ben Dawida, nazywanego Menakhem Ben-Ammiel; podczas gdy Mesjasz Ben Jzef jest nazywany Nehemia Ben Uziel. Talmud przynosi t identyfikacj w bliskim zwizku z jezuizmem: "R.Jozue ben Lewi rzek: Jego imi jest Tsemach 'Ga' (Zech.III.8. Tsemach - zostanie zapamitane - Netzer). " R.Juda bar Aibu rzek: Jego imi jest Menahem". Jezus, bdzie zapamitane, stanie si parakletem w sensie porednika, bdc jednoczenie ofiar. I jeli istnieje powd odnoszenia doktryny o dwu Mesjaszach do rda poza judajskiego, to podobny powd jest dozwolonym odnonie owych dwu Menahemw. W zwizku z tym, musimy nastpnie odnotowa, i opowie o ukrywaniu si Maniego w jaskini jest uderzajco blisk paralel wzgldem starej opowieci Herodota, dotyczcej rzekomego trackiego bstwa Zalmoxisa, lub Zamolxisa, co do ktrego "niektrzy sdz, i jest on identycznym z Gebelezisem ". " Co pi lat, wysyaj oni jednego ze swoich, wybranego w losowaniu, do Zamolxisa, z poleceniami, aby mu da zna przy kadej okazji, czego od niego pragn. Sposb owego wysyania przebiega nastpujco. Niektrzy z nich wyznaczani s do trzymania trzech oszczepw, podczas gdy inni, wziwszy wybranego czowieka ... za rce i nogi, hutaj nim w powietrzu i wreszcie rzucaj go na ostrza

dzid. Jeli zdarzy mu si zemrze w wyniku przeszycia przez oszczepy, sdz oni, i Bg jest dla nich askaw: jeli dany czowiek nie zemrze, obwiniaj go oni, twierdzc, i jest zym czowiekiem i zwaliwszy na niego win, wysyaj nastpnego ". Gebelezeis moe by babiloskim bogiem Ognia, Gibilem, identyfikowanym z Nusku. W tym przypadku, powicanie mu posaca jest jeszcze jednym przykadem powicania boga samemu sobie, jako e Gibil-Nusku by posacem wszystkich bogw. Stosownie do Grekw z Hellespontu i Pontu, Zalmoxis by czowiekiem, ktry by na Samos niewolnikiem Pitagorasa, syna Mmezarchusa: Nastpnie wyzwolony, sta si czowiekiem zamonym i powrci do swego wasnego kraju, Tracji, gdzie naucza doktryny o niemiertelnoci. Podczas nauczania w pomieszczeniu, ktre kaza sobie zbudowa, " mia on w midzyczasie przygotowane pomieszczenie podziemne i gdy naziemny budynek by ukoczony, znik on gdzie z oczu otaczajcych go Trakw i zamieszkiwa przez trzy lata w pomieszczeniu podziemnym ". W czwartym roku pojawi on si ponownie przed Trakami, ktrzy uwaali go za zmarego i w ten sposb jego nauki stay si dla nich wiarygodnymi. Herodot, " ani zbytnio wierzc, ani te zupenie nie wierzc " w t legend, wyraa "opini, i w Zamolxis y na wiele lat przed Pitagorasem " i my z kolei, widzc w historii trzechletniego pobytu w podziemiach, jedn z form mitu o 3-dniowym pobycie boga-czowieka w grobie, podkrelamy, i legenda o wyzwolecu imieniem Mani i jego ukryciu w jaskini, jest podobnie staroytn. Jest on wic Menahemem, lub posacem z kultu trackich Getw; i w innym ze scytyjskich zapisw mamy przesank. co do legendy o jego mierci, jak rwnie, co do mitu o Scycie. Obdzieranie ze skry zabitych wrogw byo obyczajem scytyjskim; i " wielu, obdarszy ze skry caego czowieka i nacigniciu skry na drzewce, dwigao j przy siodle na koniu ". Podobnie, jak z wrogiem, czyniono te i z "posacem", ktrego funkcja bya znan w barbarzyskiej ofierze. Wraz ze mierci krla, duszono i grzebano rwnie jedn z jego konkubin, podczaszego, kucharza, sucego, pazia, kuriera i konie oraz to, co "pierworodne wszystkiego innego ". W rok pniej duszono pidziesiciu z jego modych, mskich sug i pidziesit najlepszych koni i po wypatroszeniu, wypeniano je plewami i zaszywano. Ciaa sucych byy potem umocowywane na grzbietach koskich i caa ta ponura kawalkada krya wok "wysokiego miejsca ", zrobionego nad grobem krla. Ewolucja takich pogrzebowych, zaszczytnych ofiar w ofiary dla bogw, jest normalnym trybem historii religijnej. W Dahomeju nawet, byo de rigueur we wspczesnych czasach, i kade wydarzenie na dworze musiao by meldowane duchowi ojca krlewskiego, przez mskiego lub eskiego posaca, ktry bywa zwyczajowo, cho nie zawsze, skadany w ofierze. Traccy Getowie, ktrzy gosili kult Zamolxisa i rytualnie zabijanego posaca, byli pokonani przez Dariusza i wcieleni do jego imperium, razem z innymi plemionami Scytw i w tym rozlegym agregacie ich obrzdy ofiarne miay zwyke szans bycia zaadoptowanymi przez ich zwycizcw - jeli rzeczywicie nie wizay si ju one z oddawaniem czci Gibilowi - Nusku, babiloskiemu bstwu Ognia i tak znanemu perskim czcicielom ognia. I czy to poprzez podobn adopcj, czy te nie, odkrywamy, i po mierci schwytanego cesarza Valeriana, jego skra zostaa pomalowana na czerwono i wypchana som, i w ten sposb przechowywana bya przez wieki w gwnej wityni Persji - w sposb silnie sugerujcy symbolizm religijny. Pewne plemiona arabskie, ktre wielbiy planet Mars, powicay corocznie w ofierze wojownika w zakrwawionych szatach, poprzez wrzucanie go do gbokiej jamy i ich bg by czczony w wityni pomalowanej na czerwono - zbliona koncepcja. Takie postpowanie, jak w Persji, faktycznie byoby niemoliwym w wityni, gdyby tam nie istnia wczeniejszy precedens religijny; a w ofiarnych praktykach przed-chrzecijaskich Meksykan, ktre mog by przeledzone a do staroytnego centrum azjatyckiego, odnajdujemy jasny duplikat zarwno szczegw quasi-ofiary Valeriana, jak i ofiarowywania posaca u Khondw oraz Getw. Z jednej strony odnotowuje si, i meksykascy "rycerze soca" w okrelonym dniu powicali Socu ofiar ludzk, ktr uprzednio malowali w caoci jak czerwon substancj. Posyali go oni do Soca z wieci ... e jego rycerze pozostaj na jego usugach i skadaj mu niekoczce si dziki za wielkie ... dobrodziejstwa, przypade im w wojnach. Tak wic ponownie, w ofierze dla Xiuhteuctli, boga Ognia, w dziesitym miesicu, ofiary byy malowane na czerwono. Z drugiej za strony, w wielkim dorocznym festiwalu, ktry odbywa si w

ostatnim dniu pierwszego miesica, w ktrym setki niewolnikw byy ofiarowywane, niektrzy bywali obdzierani ze skry i skry ich noszone byy podczas religijnego taca, przez czoowych dewotw, pomidzy ktrymi by krl. Ostatecznie ciaa byway sakramentalnie spoywane, a skry " wypchane bawen lub som " byy "zawieszane w wityni i paacu krlewskim dla upamitnienia ". Wypchana skra ofiary bya zatem wit, a ta, ktra bya noszona przez krla, bya niewtpliwie specjalnie wit, reprezentujc zarazem deifikowan ofiar, jak i krla. Kiedy krl bra jeca na wojnie wasnymi rkoma, taki jeniec by uwaany za reprezentanta soca i przybierany by w krlewskie insygnia boga Soca. Co do malowania na czerwono posaca, wysyanego do soca, to z kolei byo przypuszczalnie specjaln symboliczn identyfikacj ofiary z bogiem, jak w pewnym szczeglnym peruwiaskim ofiarowywaniu strzyonej owcy " w czerwonym kaftanie" dla boga Soca w Cuzco. Ostatecznym wnioskiem pozostaje, i martwe lub zabite ciao schwytanego cesarza Valeriana miao figurowa specjalnego posaca ofiarnego, wysyanego przez perskiego krla do (posaca) boga Soca i powiconego temu wanie bstwu. MIT MANESA Ze legendarne "ukrzyowanie Manicheusza" byo mitem, wyprowadzonym z takiej wanie ofiary, jest bardziej prawdopodobnym, majc na uwadze ewolucj chrzecijaskich dramatw misteryjnych z analogicznego rytuau. Klemens Aleksandryjski, w lad za autorytetem innym ni Herodot, opowiada jak "barbarzyski nard, nie okrzesany filozofi, wybiera, jak si to mwi, corocznie ambasadora do bohatera Zamolxisa", starajc si wybra takowego, ktry wyrniaby si specjalnymi cnotami. Praktyka ta wydaje si rozpowszechnia po czasach Herodota. Klemens rwnie, identyfikuje za Zoroastrem, i Er, syn Armeniusza, ktry u Platona figuruje, jako "posaniec z innego wiata" wybiera si tam w miertelnym omdleniu. Sugeruje to, e Persowie obecnie poczyli doktryn niemiertelnoci z pewn koncepcj praktyk, przypominajcych praktyki Getw i e Zoroaster, z kolei, zosta mitycznie powizany z jaskini, zawierajc kwiaty i fontanny, czyli ca symbolik wiata i jest dalej kojarzony ze zmartwychwstaniem w misteriach. Ostatecznie, manichejskie doroczne obchody Bema - nazw swych obrzdw upamitniajce mier Manicheusza - nie nios z sob adnego wyjanienia i musz by wzite, jako tytu pewnych grecko-orientalnych obrzdw misteryjnych. Samo sowo oznacza "platform", nie odnoszc si do zwyczajnego Bema z chrzecijaskich kociow, gdzie sta otarz, ale do krytej platformy o piciu stopniach, przygotowywanej przez manichejskich wyznawcw, w rocznic mierci swego Zaoyciela, chocia nie znajduje ona odzwierciedlenia w jakimkolwiek ze skadnikw tej legendarnej biografii, gdzie o takiej platformie nigdzie si nie wspomina. Na owej platformie, opisywanej przez Augustyna, co musiao by reprezentowane lub rozgrywane i jak si okazuje, nie bywa on nigdy jednym z electi , ale jedynie suchaczem, czy katechet, a takowi, jak deklarowali manichejczycy, nie byli zapoznawani ze specjalnymi misteriami tego systemu. "Pi stopni" wskazuje na symbol proto-chaldejskiego wysokiego miejsca, lub witynnej piramidy, otarza ofiarnego, czsto piciu aktw i owo misterium byo wedug wszelkiego prawdopodobiestwa podobnym do wczesnych dramatw misteryjnych chrzecijaskiego ukrzyowania. Pozorna identyfikacja narodzin Manicheusza, w pniejszym opisie mahometaskim, z dniem mierci w znanym kulcie i co wicej, symbolizm jego publicznego pojawienia si " z dwoma innymi ", sugeruje mistyczn scen, analogiczn do potrjnego ukrzyowania. W kadym przypadku, stopniowana, tub tarasowa piramida, ktra bya zarazem norm w wityniach Babilonu, Meksyku i Wysp na Morzach Poudniowych, bya rwnie norm krlewskich grobw, jak np. grobu Cyrusa, nadal istniejcego. Krytycznym zaoeniem jest zatem, i obdarty ze skry i wypchany Manicheusz, jest jeszcze jedn figur stworzon z obrzdu corocznej ofiary i e kult manichejski nie jest w wikszym stopniu wynalazkiem czowieka o imieniu Manes, ni buddyjski jest dzieem jednego zaoyciela. Dziea przypisywane Maniemu, tak dalece, jak s one znane, maj kad oznak bycia pniejszymi tworami, wedug linii gnostycznej, ukartowanymi dla celw prozelickich w sferze chrzecijaskiej, kade z nich rzekomo napisane przez "Manicheusza, apostoa Jezusa Chrystusa" na sposb episto chrzecijaskich. "List do Dziewiczego Menocha", ktrego fragmenty zachoway si w dziele Augustyna " Opus

Imperfectum", sugeruje na nowo specjalne znaczenie tytuu Manicheusza. Co za do ksigi Erteng lub Erzeng, specjalnie zwizanej w Persji z imieniem Maniego, tytu, jak si okazuje, oznacza po prostu ilustrowan ksig; i taka ksiga nie jest bardziej pierwotn w kulcie, ni owe listy. Sukces kultu, pokrtce, osignity zosta w sposb bardzo podobny do sukcesu chrystyzmu. Jego promotorzy, wczenie rozpoznajc witaln wag organizacji, stworzyli system dwunastu gwnych apostow, czyli magistrw, z liderem, reprezentujcym Zaoyciela i 72 biskupami, kopiujc w tym raczej waciw tradycj judajsk, ni chrzecijask. Pomimo prb zniechcania do maestwa i prokreacji, kult przey cae wieki morderczego przeladowania w imperium wschodnim; ostatecznie przechodzc na Zachd poprzez pniejsze sekty, znajdujce si pod wpywami jego tradycji - zarodki nowej herezji w redniowieczu. Podobnie, jak ukrzyowany Chrystus, jak mamy powody sdzi, rwnie i ten Zaoyciel by postaci mityczn i jako taki, przetrwa twarde sekty Marcjona i Montanusa, z ktrych ten drugi nie odnis wikszych sukcesw przeciwko ortodoksji. Montanus, jak powiada jeden z zapisw, twierdzi, i jest inspirowany przez Parakleta i jego ruch, bdc zorganizowanym wedug linii kocielnej, mia daleki zasig, zaczynajc si w Frygii, gdzie podobnie, jak i w Persji, doktryna Parakleta bya przedchrzecijask. To, e Montanus z kolei by postaci zmylon, jest wiarygodnie argumentowane przez Schweglera, ale chocia niektrzy wyznawcy sekty wydaj si mie tendencje do tworzenia z niego Parakleta, zdaje si to by fanatycznym ruchem, nie ufundowanym na adnej, szczeglnej osobowoci, ruchem czciej nazywanym frygijskim, ni montaskim od swego miejsca pochodzenia i nie oferujcym adnych analogii do manicheizmu, za wyjtkiem poszanowania oglnej ascezy. Ruch ten by raczej specjalnym rozwiniciem tendencji ju obecnych w nurcie chrzecijaskim, ni nowym wyznaniem, chocia jego moda i trwanie wystarczay, aby udowodni, jak wiele z tego, co uchodzi za nowy rozwj religijny w chrzecijastwie, jest jedynie eksploatacj elementw ekstatycznych i ascetycznych fanatyzmu ju obecnego w obfitoci w starym rodowisku pogaskim, ktrego Frygia bya typow czci.

APOLONIUSZ I JEZUS Zanim rozpoczniemy badania historycznoci innych Zbawicieli i Nauczycieli, ktrym oddawano boskie honory, koniecznym byoby wyjanienie pewnych bdnych koncepcji. Pogld, ktry tutaj lansuj nie implikuje, i gdziekolwiek legendy narosy wok jakiej znanej osobistoci, tam nie istnieje nic za wyjtkiem tyche legend. Istnieje wiele historycznych charakterw, w ktrych rzeczywist egzystencj nie mamy powodw wtpi, pomimo faktu, e ich historia ycia obronita jest legend. W redniowieczu mity otaczay Karola Wielkiego, Teodoryka i Wirgiliusza, ale byli oni niewtpliwie historycznymi postaciami. By moe to samo dotyczy i Salomona. To nie przypisywanie cudw i niezwykych uzdolnie jakiemu znanemu osobnikowi, ktre kae nam wtpi w jego rzeczywisto. Kady przypadek musi by rozwaony pod wzgldem merytorycznym, kiedy stosuje si testy historycznej ewidencji. Musimy rozrni pomidzy tym, co wyobrania dodaa do czystej biografii i tymi przypadkami, kiedy to caa biografia zostaa dodana do czego, co wyroso z rytuau lub doktryny. Obserwowalimy, jak Jezus wyrasta ze sztuki misteryjnej i jak Budda zosta powizany z istniejcymi ju naukami. Jest to bardzo rny proces od procesu akumulacji cudw i opowieci o rzeczywistej osobie. Rnice te ilustruje przypadek Apoloniusza z Tyany. Apoloniusz y w pierwszym wieku naszej ery. Okoo trzeciego wieku, bogactwo legend otaczao ju jego imi. Wierzono, i mia on supernaturalne narodziny, e zdziaa wiele cudw, e mia uczniw i wyznawcw w Europie i Azji i ostatecznie, e wznis si do nieba. By on zgodnie opisywany, jako "Pogaski Chrystus". Pozornie, jego podobiestwo mogo wydawa si uderzajcym. Jeli takowe cuda mog by opowiadane o faktycznym czowieku, mona by zapytywa, dlaczego Jezus nie miaby by podobnie rzeczywistym, pomimo opowiadania o nim podobnych cudw.

Odpowied brzmi, i cuda same w sobie nie wystarczaj, aby wtpi w jego egzystencj. Przypisywanie obfitoci cudw Apoloniuszowi tu po jego czasie, wykazuje jak niewiele wartoci mona umieszcza w opowieciach o cudach, jako certyfikatach boskoci. atwowiernoci Ojcw Kocioa dowodzi fakt, i nie zaprzeczali oni prawdy owych cudw, ktre rzekomo mia czyni Apoloniusz. Dla wczesnych chrzecijan owe cuda byy akceptowane, ale wyjaniane, jako dziea demonw. Nigdy nie pomyleli oni o sprawdzeniu, czy Apoloniusz by rzeczywist osob. Nie istnieje, jednake, aden powd, dla ktrego mielibymy tutaj podejrzewa zmylenie, za wyjtkiem tego, co dotyczy szczegw biograficznych, przytaczanych przez Filostrata w trzecim wieku. Jest zupenie prawdopodobnym, i by on oddanym Pitagorejczykiem, studentem medycyny i astrologii, uniwersalist w kwestii wyznania oraz wierzcym w niemiertelno. Mg on prawdopodobnie podrowa po Indiach, chocia nie ma co do tego adnych detali. Takie wspczesne wiadectwo, jakie przetrwao, jest zachowane w " yciu ", napisanym przez Filostrata. Stosownie do tego zapisu, Apoloniusz umar w czasie rzdw Nerwy (96 - 98 n.e.). Pierwsze, przypadkowe lady jego sawy napotyka si w "Historii Rzymu " Dio Cassius'a, gdzie jest on wspominany, jako cudowny jasnowidz oraz w odpowiedzi Orygenesa danej Celsusowi. Orygenes cytuje kogo imieniem Moiragenes, ktry jest rwnie wspominany przez Filostrata, jako referujcy do relacji o magicznych wyczynach we wspomnieniach o Apoloniuszu. Owiadcza si tam, i niektrzy filozofowie byli o nich przekonani. Owe referencje nale do tego samego okresu, jaki odnosi si do " ycia " Filostrata, tak e nie ma ladu adnych impresji dokonanych uprzednio w pamitnikach Damisa i Maksyma Egejskiego, ktrych deklaruje si on uywa. Wci jednak nie mamy powodw wtpi w istnienie Apoloniusza z Tyany, ktry zrobi wraenie w swych czasach, jako wdrowny nauczyciel, moe nawet i czarownik i ktrego pami zostaa uwieczniona posgami w kilku miastach, jak rwnie w jednym czy dwu pamitnikach, z ktrego jeden napisany by przez atwowiernego, czy te kamliwego ucznia, Damisa. Z duej liczby listw, ktre zachoway si i zostay mu przypisane - niektre z nich godne uwagi, z uwagi na zwiz si ich wymowy - niemoliwoci jest upewnienie si, co do ich autentycznoci, cho jest to cakiem moliwym. Powodem braku wtpliwoci co do gwnego punktu jest to, e byo o wiele atwiej wzi jakie znane imi i uczyni z niego jdro dla masy cudw i nauk, ni zbudowa je, jak to gosi fraza o armacie "wok dziury". Rnica pomidzy tym przypadkiem, a przypadkami jezuizmu i buddyzmu, jest oczywist. W tamtych przypadkach istnia kult i liczca si organizacja i biografia Zaoyciela musiaa w lad za tym nadej. W przypadku Apoloniusza, pomimo szeregu cudw zwizanych z jego imieniem, nie istnia aden kult. Potomni byli nim zainteresowani, podobnie, jak Pitagorasem, czy Platonem. Filostrat przedsiwzi odtworzenie jego "ycia " w formie literackiej na zlecenie cesarzowej Julii Dommy, wielkiej eklektyczki. Jeli nawet, jak to czsto argumentowane, istniaa tam pocztkowa tendencja przeciwstawienia Apoloniusza Jezusowi, nie powinnimy mie podstaw do wtpienia, i nauki Apoloniusza kwity w pierwszym wieku: raczej zaoenie przebiegaoby w ten sposb, i poganie szukaliby jakiego sawnego sprawcy cudw, ktrego yciem mogliby oni manipulowa. DOMNIEMANE ECHO EWANGELII Nie ma jednak adnego powodu do przypuszczenia, e Filostrat, a tym mniej, Damis, mieli ewangelie przed sob, chocia mogli oni sysze o ich opowieciach. Dokadne porwnanie opowieci o wskrzeszeniu crki Jaira z opowieci u Filostrata, z ktr ma tyle bliskiego podobiestwa, daje raczej powody do wierzenia, i to ewangelie skopioway pogask narracj. Opowie ewangeliczna nie bya wspominana przez Arnobiusza i Laktancjusza w listach, w ktrych powinni byli oni j wyliczy, gdyby j znali i akceptowali. Ta historia, jednake, bya opowiadana o innych cudotwrcach przed Apoloniuszem i w odniesieniu do serii czsto naciganych paralel, zarwno przez Baura, jak i Hueta, mona w sposb pewny stwierdzi, e zamiast wykazywania przez nich jakiego kalkulowanego zamiaru co do przecignicia, czy ukoronowania narracji ewangelicznej, dowodz one jedynie powszechnego gustowania, jak na owe czasy, w cudach. Apoloniusz, podobnie jak Jezus, wypdza demony i uzdrawia chorych i jeli "ycie" miaoby by parodi ewangelii, to powinnimy si spodziewa, e przywraca on

rwnie wzrok lepcom. Jednake ten przypadek tutaj nie wystpuje, a z drugiej strony, opowie ewangeliczna o uzdrowieniu dwch lepych, jest z cale pewnoci skopiowana ze rde pogaskich. Powiedzie, w lad za Baurem, e wypdzanie demonw w apoloskiej legendzie jest w sposb konieczny echem ewangelii, z tego mianowicie powodu, e literatura grecka i rzymska w tym czasie nie wykazuj ladw takowej idei, oznaczaoby dokonywanie arbitralnego zaoenia, e przesdy syryjskie nie mogy przedosta si na zachd inaczej, jak jedynie za porednictwem kanaw judajskich, lub chrzecijaskich. "Metamorfozy " Apulejusza, nie wspominajc ju o podobnych Owidiusza, mogyby nam posuy dla przypomnienia faktu, e imperium spijao diablerie Wschodu kadym porem i e magia Apoloniusza zawiera w sobie wiele wschodnich szczegw, ktrych w ewangeliach nie ma ani ladu. Co do zwiastowania narodzin Apoloniusza przez Proteusza i sposobu, w jaki si to zdarzyo, zgadza si to zarwno z mitami egipskimi, jak i znanymi opowieciami dotyczcymi narodzin Platona. Faktycznie za, to chrzecijaski mit zapoycza ze wsplnego skarbca mitw greckich i syryjskich, a nie odwrotnie, apoloska legenda, ktra zapoycza miaaby od chrzecijan. Zejcie Apoloniusza do Hadesu, ponownie, wydaje si by domniemanym na podstawie powszechnego grecko-azjatyckiego precedensu, zanim ten sam mit sta si czci dogmatycznego kodu chrzecijastwa i stwierdzenie, e jego ostateczne zniknicie, bez umierania oraz jego pojawienie si w formie zjawy po tym fakcie, musiao by motywowane opowieci o pojawieniu si Chrystusa Szawowi - jest ponownym ignorowaniem caej lekcji hierologii porwnawczej. Baur zapuszcza si tak dalece, e argumentuje on, i gdy Filostrat powiada, e uczniowie Apoloniusza w Grecji nazywani byli apoloczykami, to musi on jedynie formuowa paralele, co do nazwy chrzecijan, poniewa nie istnieje obecnie adna wiedza o sekcie apoloczykw. Byo niezmiernie trudno, kilka generacji wstecz, dla nawet najwikszego z uczonych, zdawa sobie spraw z najszerszych praw ewolucji religijnej. A jednak Lardner wykaza z umiarkowan si, na swj prymitywny sposb, prawie przed wiekiem, i modelem przed Filostratem, jeli potrzebowa by on takowego, by nie Jezus, ale Pitagoras i jego przyjaciel De la Roche prawidowo i zwile podsumowa ca t kwest w sowach: " Filostrat nie powiedzia nic wicej w "yciu" Apoloniusza, ni mgby on powiedzie, gdyby nie byo adnych na wiecie chrzecijan ". Tym razem, Baur nie uchwyci w peni literatury w tym temacie. Jego wyszo w porwnaniu z poprzednimi chrzecijanami, jako krytyka Apoloniusza przejawia si gwnie w jego powanym i szczerym rozpoznaniu wysokiego celu moralnego, jaki przywieca we wszystkich dyskursach, przypisywanych bohaterowi "ycia". Nawyk przeciwstawiania Apoloniusza Jezusowi narodzi si faktycznie okoo stu lat po Filostracie, kiedy pogaska inteligencja po raz pierwszy zaczynaa czu si zagroona przez nowe wyznanie. Hierokles ustanowi mod na to w swej "Philalethes Logos ", na ktr Euzebiusz i Laktancjusz odpowiedzieli w normalny, patriarchalny sposb. W sto lat pniej, w czasach Augustyna, przeciwstawianie cudw Apoloniusza i Apulejusza cudom Jezusa, byo wci jeszcze zwyczajn lini pogaskiej argumentacji, zderzajc si w zwyczajny sposb, z ktrych adna stron nie przekonywaa tej drugiej. Jeli bya tam jakakolwiek zdobycz, to raczej po stronie pogaskiej, gdy podczas gdy Chryzostom tryumfuje po upadku ruchu apoloskiego, taki klasycznie kulturalny biskup chrzecijaski, jak Sydoniusz Apollinaris wychwala osobiste cnoty i filozoficzne nauki pogaskiego mdrca. Poganie ze swej strony cenili go wysoko cay czas..: W czasach Filostrata, Aleksander Sewerus w eklektyczny sposb umieci biust Apoloniusza, razem z biustem Abrahama, Jezusa i Orfeusza w swej prywatnej kaplicy, czy oratorium i pniej odnajdujemy u Eunapiusa, Ammianusa Marcelinusa, Vopiskusa i Apulejusza, z ich rnych punktw widzenia, i traktuj oni Tyaneczyka, jako p-boga, czy te posiadajcego bosk inspiracj, lub te najwyszego Maga. CUDA NIE WYSTARCZAJ Nie bya to, oczywicie, jedynie wysoka etyka i filozofia apoloniaskich dyskursw, ktr podkrelano w zestawieniu z chrzecijanami. Takie powiedzenie, jak: "Znalazem sw nagrod w ulepszaniu ludzi" nie byo sowami, ktrymi mona by si zaklina w popularnej debacie. To wanie

cuda, niezwyke uzdolnienia, legendy, ktre dla staroytnego czytelnika byway gwarantem wielkoci mdrca. Dzi nie moemy powiedzie o wiele wicej ni one, do jakiego stopnia godne uwagi dyskursy, ktre Filostrat przyznaje, i skopiowa od Damisa, wyraaj autentyczne wypowiedzi lub pismo Apoloniusza: moemy si zadowoli faktem historycznoci czowieka, nie wiedzc jak dalece wierzy zapisom o jego podrach i naukach. Ale wiemy, e jeeli Apoloniusz by autorem wszystkich mdrych i elokwentnych wypowiedzi, ktre zostay woone w jego usta przez biografw, to nie mgby on wtedy ufundowa takiego kultu, jaki chrzecijanie przeprowadzili na bazie cakowicie fikcyjnej biografii. Laktancjusz w patriarchalnym stylu zapytuje Hieroklesa: "Dlaczego zatem, o szalona gowo, nikt nie wielbi Apoloniusza, jako Boga, chyba e moe ty sam, wart zaiste takiego Boga, z ktrym prawdziwy Bg pokarze ci na ca wieczno ? " My dzisiaj moemy udzieli na to odpowiedzi hierologii. aden czowiek nie by nigdy deifikowany z uwagi na sw mdro, lub nawet z powodu przypuszczalnych cudw: religie wyrastaj wok obrzdw, oferowanych od niepamitnych czasw nieznanym potgom, lub te wok sposobw ycia ustanowionych przez generacje bezimiennych nauczycieli, z ktrych wszyscy w podobny sposb abstrakcyjni, przybieraj form, jako nazwani Bogowie, lub Synowie Boy. W jednym wieku s oni dawcami cywilizacji, rolnictwa, wiedzy, rzemiosa, sztuki, obrzdw i praw, a w innym wyroczni, rewelacji, doktryn i dyskursw i swego wasnego ycia, jako zbawicieli. Ale faktycznie zabijany czowiek, prawdziwa ofiara ludzka, cho moe by liczona na miliony, nie jest deifikowana; nie jest to czowiek, ale abstrakcja uksztatowana z mistycznego dramatu i sakramentu, ktry nastpowa po wiekach powice i sakramentw ludzkiego ciaa i ani prawdziwy nauczyciel, ani myliciel nie jest deifikowany; nie czowiek, ale naoona abstrakcja, destylowana z wielu nauk, mdrych i niemdrych, woonych przez wiele generacji w usta tej mitycznej osoby. Gdy tylko przez takie sposoby ludzie byli w stanie stworzy ekonomiczne podstawy, bez ktrych adna religia y nie moe. Apoloniusz, uznany za wiele cudw i wspania mdro, podobnie jak Pitagoras na dugo przed nim, mg sta si Bogiem jedynie chwilowo i w przenoni, akurat dlatego, i faktycznie y on i naucza. Wziwszy pod uwag stadium kulturowe, w ktrym wielu tskni za Nauczajcym bogiem, podczas, gdy wikszo wci pragnie Ofiarowywanego boga, kult, ktry czy te dwie tendencje w jednej osobie Bstwa, z jednoczesnym zachowaniem kosmicznego Boga-Stworzyciela i dodaniem pocigajcego aspektu bogini Matki, ma w sposb oczywisty maksymalne szans przetrwania. I taka religia, jak mamy powody wnioskowa, nie moe by ufundowana na konkretnych osobowociach: musi ona by rozwinita z personalizowanych abstrakcji. Taka wanie kombinacja jest prezentowana w kulcie chrzecijaskim. Ale wszelki taki sukces zawiera si ostatecznie w terminach politycznych i ekonomicznych adaptacji. Ostateczne wyjanienie tych kultw, ktre nie przetrway, stosownie, mona znale w braku frustracji wynikajcych z takowych adaptacji. Naleaoby jednak odnotowa, w jaki sposb niektre systemy historycznie rozwinite z abstrakcji, podobnie jak chrzecijastwo, znikny w walce o egzystencj. ROZDZIA X: EWOLUCJA MITRY: We wczesnych wiekach ery chrzecijaskiej, mitraizm by nieomal uniwersaln religi zachodniego wiata. Monumentalne pozostaoci okresu rzymskiego, ukazuj jego nadzwyczajny zasig w prawie wszystkich czciach imperium. W Wielkiej Brytanii, pomidzy pomnikami odnalezionymi w mitrajskiej grocie w Housesteads, Northumberland, zawierajcej rzeby, znajduje si napis: "Bogu najlepszemu i najwikszemu, niezwycionemu Mitrze, Panu Wiekw ". Inna za, w Chichester, nosi napis: "Bogu, Socu, niezwycionemu Mitrze, Panu Wiekw ". S te inne pomniki w Chester, Oksfordzie, Yorku, Manchesterze i Londynie. W Niemczech i Francji znaleziono wiele mitrajskich paskorzeb i pomniki wszelkiego rodzaju obfituj w Alpach, wschodniej czci Woch, Dalmacji i wielu rdziemnomorskich portach. Rozmieszczenie ich jest nierwne, ale jest spraw jasn, e kult rozprzestrzenia si wraz z legionami oraz syryjskimi kupcami, ktrzy szli w lad za nimi. Jednak pomimo ewidencji, e mitraizm by najbardziej popularnym z religijnych systemw Cesarstwa

Rzymskiego, kult ten wydaje si by zapomnianym w Europie od co najmniej tysica lat. Po czasach Ojcw Kocioa, dla ktrych mitraizm by najpowaniejszym cierniem w ciele, nie ma o nim adnej wzmianki w literaturze europejskiej, a do koca 15 wieku. Ignorancja w tym temacie bya tak kompletna, nawet pomidzy uczonymi, e z trzech, obecnie dobrze znanych pomnikw mitrajskich, odkrytych w 16 wieku, ani jeden nie by przypisywany Mitrze. Sawna grupa tak czsto rzebionego Mitry, zabijajcego byka, interpretowana bya jako przedstawiajca Jowisza, porywajcego Europ. W poszukiwaniu pocztkw mitraizmu jest rzecz konieczn przeegzaminowanie niektrych ze starszych systemw, gdy wszystkie religie s fazami w cigej ewolucji. W najwczeniejszych dokumentach aryjskich, czyli Wedach, Mitra lub Mithra mg zosta zapocztkowany specjalnymi epitetami kultu soca. "Mitra jest wikszym od ziemi i nieba: wspiera on nawet wszystkich bogw, " czytamy w Rig Wedzie (iii,59, 7-8). Jest on czsto kojarzony z Warun i Agni. Stosownie do Atharwy Wedy: "Wieczorem staje si on Warun-Agni; rano staje si on Mitr, podajcym naprzd ", wyraenie, ktre w sposb jasny wskazuje na boga-Soca. Jednake w Indiach, zdoby znaczenie przed-aryjski Agni, zamiast Mitry , podczas gdy kult Mitry rozwin si w aryjskiej Persji. To, co pozostaje ze staroytnej wiedzy mitraizmu, zawarte jest w iraskiej " Zend Avesta ". Tytu tej kompilacji jest nieco mylcy, gdy Zend nie oznacza jzyka, jak to wczeniej przypuszczano, ale komentarz lub wyjanienie: a Avesta jest waciw nazw dla oryginalnych tekstw. Religia Avesty jest pospolicie nazywana mazdeizmem, od boskiego imienia Ahura Mazda. W pniejszych czciach Avesty, kult mitrajski kojarzy si blisko z Zoroastrem (czy Zaratustr). Nie ma zbyt silnych podstaw do przypuszczenia, aby Zoroaster by rzeczywist osob. Nawet ci, ktrzy wierz, i by on postaci historyczn, przyznaj, e nie znalaz si ani jeden szczeg biograficzny odnonie niego. Przypisywany mu religijny dualizm, jest wedug wszelkiego prawdopodobiestwa naturaln adaptacj przez kapastwo, politeistycznego procesu mylowego. Wydaje si dalece bardziej prawdopodobnym, i "Zarathustra " by staroytnym tytuem dla tego rodzaju kapana-krla, ni e istnia tam czowiek o tym imieniu, ktry wynalaz monoteistyczny dualizm, podobnie, jak Abraham wedug goszonej legendy mia wynale monoteizm i jako odnis sukces w wymuszeniu swej doktryny na wspczesnych, jako systemu rytuaw i naboestwa. Zoroastrianizm i mitraizm nie byy z ca pewnoci, oryginalnymi kultami; aden z nich nie wyrs z drugiego, chocia mogy one by czone, na skutek podbojw. Przez pewien czas - i to sugeruje wpywy zoroastriaskie - Mitra by umieszczany na skali, jako podporzdkowany wobec Ahury Mazdy. Chocia w Wedach, Mitra i Waruna ciesz si rwnymi potgami i wystpuj w parach, w Avecie, Ahura Mazda nie moe znie nikogo rwnego sobie. Rytua wyjania te rnice: " Skadamy ofiar Mitrze, Panu wszystkich krain, ktrego Ahura Mazda uczyni najwspanialszym ze wszystkich bogw w wiecie niewidzialnym ". Mitra jest wic jedn z najwyszych kreacji Boga, ale zajmuje on niemniej jednak, najwysz pozycj. On by bogiem niebiaskiego wiata, bezmiernych, wietlistych przestrzeni, rozlegych pastwisk tam w grze. On bywa wzywany, jako bg wojen, szybki w zabijaniu wrogw prawdy i sprawiedliwoci - to znaczy wrogw swoich wyznawcw. Tak wic mamy kult Mitry, jako boga Soca, bstwa wiatoci i prawdy, walczcego po stronie dobra, przeciwko potdze za, Angra Mainyu (Aryman), na dugo przed chrzecijastwem. Za wyjtkiem Avesty, wikszo literatury mazdajskiej zagina podczas podbojw arabskich. Moemy jedynie wnioskowa natur reszty tego systemu. Ale wiemy ju, e Mitra zacz zajmowa miejsce tylko niewiele nisze od Ahury Mazdy. Artakserkses Mnemon (ok.358 p.n.e.), umieci wizerunek Mitry w witynie poczonej z paacem krlewskim w Suzie. W swych napisach utosamia on Mitr z Ahur Mazd i modli si o ich wspln opiek. Przysiga on " na wiato Mitry ", podobnie, jak nasz Wilhelm Zwycizca kl si na "wspaniao Boga ". Waga i zasig kultu Mitry mog by oceniane na podstawie popularnoci imienia Mitrydates, oznaczajcego "sprawiedliwo Mitry", przynajmniej na szeset lat przed er chrzecijask. To dopiero po perskim podboju Babilonu (538 p.n.e.) mitraizm zacz przybiera ksztat, ktry nosi on w okresie Cesarstwa Rzymskiego. Moemy powiedzie, i mazdeizm Persji, zjednoczy si z astrologi Chaldejczykw i wyprodukowa mitraizm. Przed tym rozwojem, mazdeizm pojawi si w Armenii okoo 625 r.p.n.e., ale starsze mazdejskie bstwo zostao w pewnej mierze zastpione przez

Mitr. Mitraizm zosta przygotowany w Armenii dla swej kosmopolitycznej kariery w zachodnim wiecie. Zapoycza on z armeskiego mazdeizmu enigmatycznego najwyszego Boga, " Kronos Zervan " - Ducha Czasu. Jest to koncepcja babiloska, reprezentowana w misteriach przez figur o gowie lwa lub demona, opltanego przez wa, ktra nosi dwa klucze do dwu zamknitych drzwi wejciowych i wyjciowych firmamentu.

BG - ZBAWICIEL Nie powinnimy wyklucza moliwoci, i pewne cechy mitraizmu zostay zapoyczone, na rwni z kultami babiloskimi, ze wsplnego rda wielkiej staroytnoci. Mitra czciowo dorwnuje Belowi lub Enlilowi, pocztkowo bstwu wojny, znanemu pod nazw "pana ldw ", podobnie, jak Mitra jest "panem rozlegych pastwisk " oraz "wszelkich krain " i nosicielem "wspaniaych broni ". Wydaj si to by raczej wczesne, ni pniejsze atrybuty Mitry. Bel ustpuje miejsca Merodachowi (Marduk), ktry staje si bogiem-Porednikiem, ale ta ewolucja, w przypadku Mitry, moga pj w lady starszych linii. Nowy Rok jest dniem festiwalu Bela, Marduka i Mitry. Babiloski bg Wojny i bg Soca Szamasz, prototyp hebrajskiego Samsona, by Sdzi i Zbawicielem wszystkich ludzi oraz niszczycielem tych wystpnych. Mitra posiada wszystkie te atrybuty i by on identyfikowany z Szamaszem, cho niekoniecznie na nim modelowany, jako e podoe tego konceptu jest wczeniejszym od obydwu kultw. Z drugiej za strony, kiedy Mitra absorbuje w sobie ide Logosu, moemy przypuszcza, i taka adaptacja jest stosunkowo pn. O bstwie tak uksztatowanym poprzez wiele wiekw, przez wiele si, mona powiedzie, e jego kult by etycznie zaawansowanym, w porwnaniu ze wspczesnymi kultami. W odlegych czasach nie ma wtpliwoci, i otrzymywa on ludzkie ofiary, jak wikszo innych bstw. Perskie praktyki skadania ofiar na wysokim miejscu, mwi nam o wczesnym powizaniu z azjatyckimi kultami wity i otarzw ofiarnych na szczytach piramid, ktre rozprzestrzeniy si do Polinezji, Ameryki Pnocnej, Syrii i Grecji, zawsze w zwizku ze skadaniem ofiar z ludzi oraz dzieci. Ale nie ma ladu tyche praktyk w okresie historycznym i nie znajdujemy te w adnym czasie ladw jakichkolwiek legend o powikaniach seksualnych. W przeciwiestwie do Agni, Kriszny, Apollo, Adonisa, Heraklesa, Dionizosa czy Attisa, Mitra nie ma swej eskiej pary. Jego zwizki z Anaitis (czy Anahid), wydaj si by mistycznym stopieniem pci raczej, ni zwizkiem maeskim. Jego towarzyszk wydaje si by pocztkowo Ardivisura, Bogini witej studni i ziemskich wd, zmieszana pniej z semick Anahid, Bogini podnoci. Byway czasy, e mg on by wielbiony w bardziej rozwizy sposb, podobnie jak Anaitis, ale ju w Avecie i pniej, zawsze jest on ukazywany, jako obstajcy za prawoci. Pocztkowo Mitra by jedynie animizowanym Socem; pniej, stosownie do uniwersalnego prawa ewolucji religijnej, sta si on duchem odrbnym od soca, ale wci jeszcze przez nie symbolizowanym. W jzyku perskim jego imi (Mihr) aktualnie oznacza soce; to samo sowo rwnie oznacza "przyjaciela". wiato, bdc przyjacielem czowieka, wydaje si znaczy mio lub przyja i moralne dystynkcje wizane s z Mitr w okresie, kiedy sowa posiaday nieobliczalne znaczenie. Nie jest on jedynie dobroczyc, ktremu si pochlebia. Soce moe zarwno przyj z pomoc, jak i zabi. Podobnie, jak Pindar nazywa Apollina najbardziej przyjaznym dla ludzi spord wszystkich bogw, chocia by on rwnie Niszczycielem, tak i Persowie piewali: "Ty, O Mitro, jeste na rwni dobrym i zym dla narodw". Wreszcie Mitra zacz zajmowa pozycj Mediatora pomidzy dwoma wielkimi potgami dobra i za, czyli Ormazdem i Arymanem. Dla oka oddanych mu wielbicieli, jawi on si, jako ludzki i askawy bg, zbawiciel i odkupiciel, wiecznie mody, syn Najwyszego, obroca ludzkoci przed Zym. Pokrtce, jest on pogaskim Chrystusem. Wiele zostao napisane odnonie tego, czy Mitra by wielbiony, jako soce, czy te jako stwrca i podtrzymujcy soce. Nie moe by wtpliwoci, i obydwie te idee istniay i czsto byway z sob

mieszane. Moemy by pewni, e dla sabych i ignoranckich umysw, ktre mogy wymyli osobowego Boga jedynie w formie czowieka lub zwierzcia, lub te poczenia tych dwu, stay korowd soca by pomoc raczej, ni przeszkod w uwznioleniu myli. Moemy rwnie zrozumie, w jaki sposb rwnie dla mylicieli, ktrzy odnosz si do soca, jako jedynie materialnego wszechwiata, mogo ono niemniej sta si samym symbolem ycia, wspaniaoci i niemiertelnoci; jak rwnie e powinno ono by wybranym tronem bstwa, ktre rzdzi ludzkoci. Niewidzialny duch soca, mia, jak wierzono, ogasza czowiekowi wyroczni Duszy Wszechwiata: "Jam jest Alf i Omeg, pierwszym i ostatnim, tym, ktry jest, by i bdzie, Wszechmogcym." ZABJCA BYKA W wielkiej erze politeistycznej, nawyk personifikacji si natury, prowadzi najpierw do uniwersalnego rozpoznania istnienia bogw obcych ludw, a nastpnie do idei, e wszyscy owi bogowie s jedynie nazwami stadiw jednej centralnej i wszechmocnej Potgi. Nawet pomidzy filozofami i teologami ta koncepcja nigdy naprawd nie zniszczya nawyku mylenia o manifestacjach Boga, jako bdcych pomniejszymi bstwami. Syntezujc tendencja, jednake, prowadzia do tego, e rne kulty byway czone i rne imiona bogw byy identyfikowane, jako nawizujce do tego samego Boga. Rwnie przerni bogowie byli czeni w pary, trjki, czwrki, lub wiksze grupy. Egipt jest wielk teologiczn fabryk dla takowych kombinacji, ale to prawo dziaao wszdzie. Koncepcja Boskiej Trjcy, jest koncepcj staroytn o niewiadomej dacie. Kwita ona w Mezopotamii, Indiach, Egipcie oraz w platoskiej filozofii, na dugo przed chrzecijastwem. Proces czenia musia uwzgldnia boginie na rwni z bogami i gdziekolwiek kult bogini by gboko zakorzenionym, byo rzecz nieuniknion, i nastpowao tam czenie pci. Faktycznie miao to miejsce w kulcie Mitry. Herodot, piszcy w 5 wieku p.n.e. potwierdza, e w pewien sposb Mitra by identyfikowany z bogini. Referujc do Persw, powiada on: "Nie naley do ich praktyk wznoszenie posgw, wity lub otarzy i oskaraj oni o szalestwo tych, co tak czyni; gdy, jak ja wnioskuj, nie sdz oni, i bogowie posiadaj ludzkie formy, tak jak to czyni Grecy. Zwyczajem ich jest wspinaczka na najwysze partie gr i tam skadanie ofiary Zeusowi i nazywaj oni cay okrg nieba imieniem Zeusa. Skadaj oni ofiary socu, ksiycowi, ziemi, ogniowi, wodzie i wiatrom. Tym jedynie skadali oni ofiary od najdawniejszych czasw, ale od tego czasu nauczyli si oni od Arabw i Asyryjczykw skadania ofiar Afrodycie (Uranii), ktr Asyryjczycy zw Mylitt, Arabowie Alitt, a Persowie Mitr. " (Ks.I. c.131.) Jest to jeden z pozornie nieprawdopodobnych ustpw u Herodota, ktry badania czciowo potwierdziy. By on oskarany o popenienie gafy, czc Mitr z Mylitt, gdy pomniki wykazyway, i bogini identyfikowan w towarzystwie Mitry bya Anaitis lub Tanat. Ale wydaje si spraw jasn, e armeska Anaitis i Mylitta uwaane byy za to samo bstwo; istniej te inne przesanki. Strabon dwukrotnie czy nawiasem Anaitis z perskim bogiem Omanusem. Istnieje powd do przypuszczenia, e Omanus by imieniem Mitry, wywodzcym si z Vohu-mano, co miaoby oznacza Dobry Umys. W jakimkolwiek przypadku, fakt czenia Mitry z bogini w podwjn osobowo wykazany jest w niezliczonych posgach i owiadczeniach chrzecijaskiego kontrowersalisty z 4 wieku, Juliusza Firmikusa oraz pniejszych pisarzy. Dwupciowy charakter jest ewidentnym w posgu, znajdujcym si w Muzeum Brytyjskim, w ktrym boski zabjca byka prezentuje twarz doskonaej i bezpciowej piknoci, kobiec w swym delikatnym piknie rysw i o mskim ciele. Ta kombinacja wykazuje wpyw starszego systemu akado-babiloskiego na pniejszy mazdeizm. Od starszych Akadyjczykw, Semici otrzymali koncepcj trjcy, boskiego ojca i matki przy boku ich syna, boga Soca. Mieli oni tendencje dodawania kademu bogowi bezbarwnej kopii, albo ony i w ostatecznym poczeniu tych dwojga w dwu-pciowe bstwo, nastpowaa konsumpcja idei. Nie byo to rzecz wyjtkow w Azji. Egipcjanie dawali podwjn pe ksiycowi, ziemi, ogniowi i wodzie. Ziemia bya msk, jak skaa, kobiec, jak uprawna rola; ogie by mskim, jako ciepo, kobiecym, jako wiato, itd. Grecy i Rzymianie akceptowali to pojcie, ale prawdopodobnie to z Chaldei dotaro ono do mitraistw. Istnienie tak wielu mitrajskich posgw wskazuje na zanik dawnej perskiej awersji do

sporzdzania obrazw bstwa. W miar, jak wiara si rozprzestrzeniaa, asymilowaa ona wszelkie rodzaje staroytnego symbolizmu i rytuau. Mitra kojarzony jest z dziwn figur o gowie lwa i z wami oraz dwoma kluczami, ale przede wszystkim, jest on przedstawiany, jako zabjca byka. Istnieje wiele interpretacji tego ostatniego. Byk bywa uwaany za symbol ziemi, ksiyca, soca, podania, za i kosmogonicznego byka z systemu Magw. Pocztki symbolizmu sigaj wstecz a do staroytnego kultu assyryjskiego, ktry stworzy pomniki boskiej, czy krlewskiej osoby, zabijajcej lwa lub byka, poprzez przeszycie mieczem. Nie ma wtpliwoci, e owe kolejne reprezentacje religijne oparte s w czci na zodiakalnym systemie witego symbolizmu, w ktrym zabicie danego zwierzcia oznacza wejcie lub te wyjcie soca z poszczeglnego znaku zodiakalnego w szczeglnym sezonie roku, lub te zabicie zwierzcia przedstawione jest, jako specjalna ofiara, lub te obydwa znaczenia razem. Zodiak jest czym nadzwyczaj staroytnym. Chocia znaki niebieskie nie s ju zbiene z konstelacjami, ktrych nazwy one nosz, kiedy mogo to wyglda inaczej. Pogld, i zabicie Byka wskazywao pocztkowo na wejcie soca w znak Byka, czy to w przesileniu letnim, czy zimowym, wspierany jest przez fakt, i byk by niegdy symbolem boga Soca i rolnictwa, a wczesne pugi cignite byy przez byki lub woy. Zabicie lwa oznaczaoby wejcie soca w znak Lwa w poowie lata i mogo si wiza z kultem Tammuza, od ktrego rdletni miesic nazywany by jego imieniem w Syrii. Na skutek zmiany osi obrotu ziemi, konstelacja Byka przestaa by miejscem pobytu soca przy przesileniu letnim, okoo 2100 lat przed rzdami Cesarza Augusta. Jej pozycja zostaa zajta przez konstelacj Barana. Ale podobnie, jak symbol zabitego lwa utrzymywa si na dugo potem, jak byk odgrywa podobn rol, tak samo znak Byka by w uyciu, kiedy ju soce zaczo wchodzi w konstelacj Barana w witym sezonie. W czasie ery chrzecijaskiej byk wystpowa prominentnie na mitrajskich posgach, ale bya tam ju faktycznie ceremonia zabijania barana ku czci boga Soca. W Persji, znak Barana by znany, jako Baranek (Jagni); i w niektrych z mitrajskich misteriw podczas ery chrzecijaskiej, zabijane byo jagni. Dalszego poparcia dla zodiakalnego wyjanienia symboliki religijnej, dostarcza staroytny kult boga-Ryby. Wczeni chrzecijanie nazywali Ryb Jezusa Chrystusa. W zodiaku znak Ryb pojawia si po znaku Barana: Ryby faktycznie zajy miejsce Barana podczas wiosennych festiwali, kiedy ten symbol zacz by uywany. Podobnie, jak wszystkie religie o szerokim zasigu, mitraizm jest zoonoci wielu idei. W swej zachodniej ewolucji sta si on blisko zwizanym z popularnym kultem Kybele, Matki Bogw i dziki rzymskiej tradycji militarnej, by on szczeglnie powizany z bstwami rzymskimi. W jego witynnych grotach, znajdywano wizerunki i imiona Junony, Minerwy, Apollina, Marsa, Bachusa, Merkurego i Wenus, ale najczciej Sylwanusa, czyli aciski ekwiwalent greckiego Pana, ktry przybiera panteistyczny charakter. Kojarzenie boga-Soca z bogiem-Koz, jest czsto znajdywane w mitologii greckiej i moe zosta przeledzone wstecz do systemu babiloskiego, z ktrego mitraizm bezporednio zapoycza. Jakimkolwiek by nie byo pierwotne znaczenie zabijania byka, zaczo ono by kojarzone z ide powicenia i oczyszczenia. Wielka moda na frygijsk instytucj Taurobolium i Kriobolium, inaczej oczyszczanie poprzez krew bykw i baranw, musiaa wywrze wraenie na mitraizmie, nawet jeli nie byy to zbyt mitrajskie pocztki. Mitra, podobnie jak Ozyrys i Dionizos, by zarazem bykiem, jak i Bogiem, dla ktrego w byk bywa powicany, podobnie, jak Amon, dla ktrego byy powicane barany, by jednoczenie "Wielkim Baranem". Podczas procedury tauroboliw i krioboliw, ktre stay si bardzo popularnymi w rzymskim wiecie, mamy dosowne i oryginalne znaczenie frazy " obmyty we krwi baranka." Doktryna gosia, i zmartwychwstanie i ycie wieczne zapewnione byy poprzez faktyczne spukiwanie lub spryskiwanie krwi ofiarnego byka lub barana, czsto niewtpliwie jagnicia. Std mamy takie napisy nagrobkowe, jak: Taurobolio cribolioque in aeternum renatus ( przez ofiar byka i ofiar barana, zrodzony ponownie dla wiecznoci ). Najpierw wtajemniczany umieszczany by w jamie, nad ktra znajdowao si rusztowanie. Na rusztowaniu umieszczano zwierz, ktre miao by zabite i krew spywaa na wyznawc na dole. Ale jako e istnieje staa tendencja w systemach mistycznych w kierunku zastpowania symbolizmem konkretnych praktyk, moemy wnosi, e ostatecznie mitraici dokonywali swych obrzdw ofiarnych w mniej prymitywnej formie.

BG JASKINI Jedn z osobliwoci kultu Mitry jest to, i mia on miejsce w jaskiniach. Przywizywano do tego tak wag, e gdziekolwiek nie istniay naturalne jaskinie, tam wyznawcy sporzdzali sztuczne. Praktyka ta moe siga swymi korzeniami do bardzo wczesnych czasw, kiedy to Rzymianie wrzucali egzemplarze wszelkich domowych narzdzi oraz gar rzymskiej ziemi, do wntrza witej jaskini na wzgrzu Palatynu. Jako, e to byo nazywane mundus , przypominao to wierzenie, i Zoroaster powici jaskini ku czci Mitry, Stwrcy i Ojca wszelkich rzeczy. Jaskinia ta miaa by obrazem wiata, stworzonego przez Mitr i wszystko, co zawieraa, byo symbolem wiatowych elementw i klimatu. Jaskinia wydaje si by najwczeniejsz z form witynnych. Jest atwo zrozumie, e wielbiciele ognia lub soca, ktrzy odnaleli w jaskiniach szcztki ognisk poprzednich ludw, mogli przypuszcza, i samo soce chowao si w jaskini, kiedy zachodzio za horyzontem w nocy. Porfiriusz mwi nam, e jaskinie w najwczeniejszych czasach, powicane byy bogom, zanim jeszcze witynie byy budowane. Tak wic Kureci na Krecie powicili jaskini Zeusowi; w Arkadii jaskinia bya powicona ksiycowi i licejskiemu Panu, a w Naksos - Dionizosowi. Ale gdziekolwiek znany by Mitra, dodaje on, oddawano mu cze w jaskini. Mitra nosi imi "zrodzonego ze skay " i zwyka formua w kulcie brzmiaa: "Bg ze skay". Wiele mitrajskich otarzy wycitych zostao w skale. W tych witych jaskiniach, wschodzce soce witane byo z radoci, podczas gdy w nocy, gdy soce pozostawao w ukryciu, ofiarowywano specjalne mody. Od niepamitnych czasw, pierwszy dzie tygodnia, niedziela, powicony by Mitrze, bstwu Soca. Niedziela bya przewanie Dniem Paskim na dugo przed chrzecijastwem. Jestemy w posiadaniu paru dokadnych informacji o dwu gwnych festiwalach mitrajskich, przesileniu zimowym, narodzinach boga Soca i wiosennym zrwnaniu dnia z noc, okresie jego ofiary i tryumfu. Chrzecijascy uczeni nie zaprzeczaj ju duej, e Boe Narodzenie jest sonecznym festiwalem z niepamitnej staroytnoci, ktry wczeni chrzecijanie dostosowali do swego Chrystusa w totalnej ignorancji, co do daty jego rzeczywistych narodzin. Ale nie jest rwnie atwo przyznawane, e Wielkanoc jest rwnie sonecznym, a cilej, soneczno-ksiycowym festiwalem. Mitra i Ozyrys, podobnie jak wiele innych sonecznych i wegetacyjnych bstw, byli specjalnie czczeni podczas zrwnania wiosennego, co czyo si z obrzdami symbolicznej mierci bstwa, poszukiwaniu jego ciaa i odnalezieniu go. Firmikus, w swoim "O bdzie " , opisuje, jak wierni kadli kamienny wizerunek w nocy na marach i liturgicznie go opakiwali. Ten symbol ciaa zmarego boga, by nastpnie umieszczany w grobie i po jakim czasie stamtd usuwany, przy ktrej to okazji, wierni radowali si, wzajemnie przekazujc sobie sowa pokrzepienia i nadziei. Wnoszono wiato i kapan namaszcza garda wiernych, mruczc powoli: "Miejcie odwag, zostalicie pouczeni w misteriach i posidziecie zbawienie od waszych smutkw. " Kiedy kamienna figura w mitrajskiej ceremonii skadana bya w skalnym grobie - Mitra bdcy przewanie "ze skay" i czczony w jaskini - nietrudno zauway i paralele z centralnym epizodem opowieci chrzecijaskiej s uderzajce. W obliczu bliniaczych motyww w kultach Ozyrysa, Attisa, Dionizosa, jest rzecz niemoliw wtpi, i mamy tu do czynienia z mitem uniwersalnym. Frazer argumentowa, i bg, ktry umiera i ponownie zmartwychwstaje, jest bogiem wegetacyjnym. Moe to by faktem do pewnego stopnia, w kultach Attisa, Adonisa, Dionizosa i Ozyrysa. Z drugiej za strony, soneczny Herakles umiera na stosie pogrzebowym, schodzi do Hadesu i wznosi si do Nieba. cile soneczny bg Apollo, schodzi do Hadesu, podobnie jak Orfeusz. Dla miertelnikw, zejcie do Hadesu jest po prostu mierci, ale poniewa Bg nie moe przesta istnie, mona o nim mwi, e umiera w taki lub inny sposb. We wszystkich tych przypadkach, jednake, wyjanienie jest astronomiczne, i takim rwnie jest ono w przypadku opisu zejcia Mitry do Hadesu. To byo tylko jedno z mitrajskich misteriw. Drugie bywao rozgrywane, kiedy nowy wyznawca bywa inicjowany i prawdopodobnie powtarzane dosy czsto. Justyn Mczennik, po opisaniu instytucji Wieczerzy Paskiej, wedug ewangelicznej narracji, kontynuuje nastpujco: " Ktr to ohydni diabli imitowali w misteriach Mitry, nakazujc im uczyni te same rzeczy. Jako e ten chleb i kielich wody,

umieszczane s z pewnymi inkantacjami w mistycznych obrzdach tego, ktry bywa wtajemniczany, o czym zapewne wiecie, lub moecie si dowiedzie. " Tertulian popiera to. "Diabe ", powiada on, "poprzez misteria swoich idoli, imituje nawet gwne partie boskich tajemnic. Chrzci on rwnie swych wyznawcw wod i kae im wierzy, e to oczyszcza ich od winy. ... Tam Mitra czyni znak, na czoach swych onierzy; celebruje on ofiar z chleba; ofiaruje on wizerunek zmartwychwstania i prezentuje jednoczenie koron i miecz; ogranicza on swego najwyszego kapana do jednego tylko maestwa; ma on nawet swe dziewice i swych ascetykw. " I dalej: "Diabe posuwa si tak daleko, e stosuje do wielbienia idoli te same rzeczy, z ktrych skada si administrowanie sakramentu Chrystusa. " W mitrajskich posgach odnajdujemy reprezentacj dwunastu epizodw, prawdopodobnie odpowiadajcych dwunastu pracom Herkulesa, Samsona i innych sonecznych bohaterw i rwnie prawdopodobnie zwizanych z inicjacj. Wiemy, e kompletna inicjacja wyznawcy bya wypracowanym, a nawet bolesnym procesem. Od Porfiriusza i Jeremiasza dowiadujemy si, e wyznawcy podzieleni byli na pewn liczb rnych stopni, symbolicznie oznaczonych poprzez imiona zwierzt, ich skry i gowy, ktre czasami byway noszone. Jeremiasz wspomina gryfona, wron, onierza, lwa, Persa (soce), Bromiosa (byka) i ojca. Lista ta jest groteskowa, ale jest to znw stara historia - wszystkie religie s absurdem dla tych, ktrzy w nie wierz. Znak na czole inicjowanego, by wedug wszelkiego prawdopodobiestwa znakiem krzya, uniwersalnego symbolu ycia i niemiertelnoci, a w szczeglnoci, boga-Soca. Prawdopodobnie nie bya to swastyka, najbardziej specyficzny z symboli soca, gdy ta wydaje si by nieobecn w sztuce perskiej. Moemy jedynie wnioskowa, i bya to jedna z normalnych form chrzecijaskiego krzya, ze sposobu w jaki Tertulian si o tym wyraa i z faktu, e tan , lub krzy, byy czoowymi znakami w judajskim kulcie, ustanowionymi w Ksidze Objawie. Symbol ten wszed do uytku w perskim kulcie ognia za porednictwem architektury i nie mg by nieobecnym w obrazowaniu wschodniego boga Soca w owych czasach. ROZDZIA XI; MITRAIZM I CHRZECIJASTWO Tak wic pokrtce dokonalimy przegldu tego, co w najwikszej czci mona by nazwa szkieletem lub kocem religii mitrajskiej w okresie, kiedy wydawaa si ona z powodzeniem wspzawodniczy z chrzecijastwem. Co tam mogo istnie odnonie wewntrznego ycia, duchowego przekazu i atrakcyjnoci, co by powodowao utrzymywanie si tego kultu w Cesarstwie Rzymskim ? To wanie tutaj odczuwa si najostrzej nasz ignorancj. Tak dalece, jak chrzecijaska gorliwo bya w stanie stumi wszelkie pozytywne relacje na temat mitraizmu, zostao to uskutecznione podczas gdy chrzecijastwo, nie powiem obalio, ale raczej zaabsorbowao ruch mitrajski. Istniao w staroytnoci, jak wiemy od Porfiriusza, kilka wyszukanych traktatw, objaniajcych religi Mitry; i kady jeden z nich zosta zniszczony z ramienia Kocioa. Niewtpliwie, zawieray one zarwno wiele narracji, jak i wiele materiau dydaktycznego, ktrego znajomo moga zabarwi ca religijn wiadomo wyznawcw Mitry. Jak zobaczymy pniej, istniej wci jednak wskazwki, ktre zostay przeoczone w studiach nad mitraizmem, odnonie pewnych mitw kultu i moemy bezpiecznie zadecydowa w oglnoci, e podobnie jak Brahmany dowodz wartoci wedyckich hymnw, tak te i musiaa istnie mitrajska mitologia, ktra nie bya zawarta w Zendavecie. Rekonstrukcja tej mitologii, jednake, jest obecnie spraw beznadziejn. Zbyt niewiele uwagi, by moe, przywizywano do teorii Creuzer'a, i imi Perseusza-Persesa, mogo oznacza "Persa" i e mit Perseusza jest faktycznie wczesn adaptacj mitu Mitry. Historia Perseusza w sposb oczywisty posiada zawarto akcji i kolorytu niezwykych dla mitologii greckiej i nie mniej sugeruje swe orientalne pochodzenie, ni mit Heraklesa. Ale dopki nie pojawi si nowa ewidencja, taka hipoteza moe co najwyej oznacza jedn z moliwoci. I podobnie, co do dydaktycznej strony mitraizmu, musimy ograniczy nasze wnioski do

niezbitych dowodw. Do tych zalicza si midzy innymi ewidencj obrzdu Venidad , ktra wizana bya z kultem nauczania szczliwej niemiertelnoci dla prawych, bardzo w zarysie podobnych do linii chrzecijastwa. Wyjtek z niej moe pomc wyjani kwesti: "(Zaratustra zapyta) O Stworzycielu materialnego wiata, o wity ! Gdzie nagrody bywaj przydzielane ? Gdzie nagradzanie ma miejsce ? Gdzie rekompensata bywa wypeniana ? Gdzie ludzie wdruj w celu otrzymania nagrody, ktr w cigu ycia w wiecie materialnym, zdobyli oni dla swej duszy ? "Ahura Mazda odpowiedzia: Kiedy czowiek umiera, gdy jego czas przemija, wtedy nieznone, zo czynice Dewy, odcinaj jego wzrok. Trzeciej nocy, kiedy ranek wstaje i janieje, kiedy bg Mitra ze swym wspaniaym orem siga szczsnych gr i soce wstaje: "Wtedy wrg, imieniem Wizaresza, o Spitama Zaratustro, unosi w wizach dusze zych wielbicieli Dew, ktrzy yli w grzechu. Dusza wkracza na drog, uczynion przez Czas i otwart zarwno dla prawych, jak i nieprawych. Przy kocu tej drogi, na mocie Kinvad, witym mocie uczynionym przez Mazd, prosz oni swych duchw oraz dusze o nagrod za ziemskie dobro, ktre czynili tu na ziemi. "Wtedy nadchodzi pikna, ksztatna, silna i wdziczna panna, z psami przy swym boku, ta, ktra moe odrni, kto ma wiele dzieci, jest szczliwy i posiada wysokie zrozumienie. Ona kieruje dusz prawego w gr, ponad Haraberezaiti; ponad mostem Kinwad; ona umieszcza j w obecnoci samych niebiaskich bogw. "Vohu-mano wstaje ze swego zotego tronu: Vohu-mano zapytuje gono: Jak przybye do nas, o ty, wity z tamtego upadajcego wiata, w ten upadajcy wiat ? "Radonie przechodz dusze prawych do zotego tronu Ahury Mazdy, do zotego tronu Amesza Spentas, do Garoumanem (domu pieni), przybytku Ahury Mazdy, przybytku Amesza Spentas, przybytku wszystkich innych istot witych. "Co do pobonego czowieka, ktry zosta oczyszczony, nieznone, czynice zo Dewy dr od zapachu jego duszy po mierci, jak dry owca, atakowana przez wilka. "Dusze prawych zebrane s tam razem: Nairyo-Sangha jest z nimi razem: posacem Ahury Mazdy jest Nairo-Sangha." Jest wartym odnotowania, co wicej, i w niektrych kodeksach Avesty znajduje si t formu: "Ten, kto nie osign duszy, nie osign niczego. Ten nie osignie nic, kto nie osign duszy. " Znaczenie tego jest: "zdobd miejsce w Raju" i ustp ten wyglda bardzo podobnie do oryginalnej formy dobrze znanego tekstu chrzecijaskiego. BEZPODSTAWNE OSKARZENIA Co do reszty, Zendavesta, jak wikszo innych witych ksig, obstaje wystarczajco silnie przy normalnych standardach moralnych. Ma ona dziwne nauki specjalne, co do witoci psa i jej sprzeciw zarwno odnonie palenia, jak i grzebania cia, jest szczeglnym dla mazdaizmu. Ale te wierzenia nie wydaj si mie silniejszego wpywu na pniejszy mitraizm, podczas gdy utrzymywa si prawdopodobnie jego specjalny nacisk na mwienie prawdy. Nie moemy, faktycznie, powiedzie, w jaki sposb mitrajscy kapani radzili sobie ze specyficznymi problemami ycia w Cesarstwie Rzymskim, ale jestemy upowanieni, niemniej, do zgoszenia protestu przeciwko oderwanym przypadkom odywania nieuzasadnionych i wyolbrzymionych oskare. przeciwko temu kultowi. A do dnia dzisiejszego zdarzaj si naukowcy chrzecijascy mwicy otwarcie, lub sugerujcy niejasno, i mitraizm sygnalizowany by w okresie rzymskim poprzez ofiary ludzkie. Dla takich oskare nie ma adnego usprawiedliwienia. Eklezjastyczny historyk Sokrates faktycznie sugeruje, i okoo roku 360, witynia Mitry w Aleksandrii, od dawna opuszczona i zaniedbana, zostaa podarowana przez Konstantyna chrzecijanom i e znaleli oni w niej adytum znacznej gbokoci, zawierajce czaszki wielu osb, starych i modych, ktrzy byli zoeni w ofierze dla Mitry i e chrzecijanie obwozili je po caym miecie, co spowodowao rozruchy, w ktrych biskup Jerzy i wielu innych zostao zabitych. Ale ta

narracja jest nie poparta niczym, nawet w historii kocielnej i obfituje w nieprawdopodobiestwa. "Poganie " w oglnoci s reprezentowani, jako chwytajcy za bro, aby pomci atak na mitrajsk sekt, chocia witynia mitrajska, jak jest jasno zaznaczone, bya od dawna opuszczona i cesarz Julian, mitraista, reprezentowany jest, jako rzekomo piszcy list oskarycielski wobec aleksandryjczykw, za ich postpek. Jednake w swym licie, on jedynie wspomina o zabiciu Jerzego, podczas, gdy Sokrates sugeruje ca masakr. Caa historia ma posmak jedynie " odium theologicum " i nie pasuje do wszelkich innych opisw kultu mitrajskiego. Wiemy skdind, i w cigu pierwszych trzech, lub czterech wiekw, ydzi i poganie oskarali chrzecijan, i mieli oni zwyczaj ofiarowywania dziecka w swych misteriach. To oskarenie byo niewtpliwie faszywym, a jednak byo cigle powtarzane. Z drugiej za strony, jedynym uzasadnionym zapisem, co do oskare przeciwko mitraizmowi, jest jeden, ktry je odrzuca. Sainte-Croix w swoich " Recherches " (ii.135) nawizuje do ustpu w biografii Kommodusa, autorstwa Lampridiusa, w ktrej mwi si i: " splami on obrzdy mitrajskie poprzez faktyczne zabjstwo , gdzie zazwyczaj mwi si lub czyni co, dla celu wywoania strachu." Ten sam uczony czyni inne odniesienie, ktre rwnie suy do zbicia jego argumentu: a jednak pniej angielski pisarz wspomina o "ciemnych i strasznych misteriach Mitry ". Taka ocena jest rwnie czysto bezwartociow, jako pochodzca od chrzecijaskiego pisarza z 10 wieku i bdc zupenie nie popart staroytnymi dowodami. Tym, co prawdopodobnie si tu zdarzyo, bya symboliczna ofiara, po ktrej by moe nastpowao symboliczne spoywanie boskiego wizerunku - obrzdy, ktre, jak istnieje wiele dobrych powodw do przypuszczania, miay miejsca w misteriach wczesnych chrzecijan. Ale istnieje daleko wicej dowodw, w takim stanie rzeczy, jaki jest, dla oskare o niesawne postpowanie, ktre wytoczy mona by raczej przeciwko chrzecijanom, ni przeciwko mitraistom. Mitrajskie misteria, za wyjtkiem faktu, e obejmoway one rzeczywiste umartwianie i sceniczn reprezentacj mierci, nie byy bardziej ciemnymi i strasznymi, ni to wiadomo o misteriach chrzecijaskich do tej pory, nie wspominajc ju o tym, o co je wczeniej pomawiano. Nie ma przeciwko nim sugestii takich rozwizoci, o jak cigle oskarano nocne spotkania chrzecijan, lub jakie specyficznie przytaczane byy przez Pawa, przeciwko jego wasnym wyznawcom w Koryncie. Ich cel by w sposb niekwestionowany moralnym, jak rwnie pocieszycielskim. Sowami Suidasa, wyznawca przechodzi przez swe prby po to, aby sta si witym i pozbawionym namitnoci. Podczas inicjacji jak to wiemy z niechtnego podziwu Tertuliana - wyznawcy, zwanemu onierzem Mitry, ofiarowywano koron, ktr jego zadaniem byo odrzuci, poprzez deklaracj, i Mitra by jego koron. I wszystko wskazuje na wyraenie teorii ekspiacji i oczyszczenia od grzechu, w ktrej Mitra figurowa, jako Porednik i Zbawiciel, faktycznie przechodzcy symboliczny akt ofiarowania i z pewnoci zabezpieczajcy swym wyznawcom ycie wieczne. Co do doktryny o niemiertelnoci, jako bdcej przed-chrzecijask, cay symbolizm mitrajski implikuje takie nauki. Na wikszoci posgw z bykiem, naley zapamita, stoj tu obok Mitry dwie figury, jedna z nich trzymajca pochodni w grze, a druga w dole. Te pochodnie oznaczay najpierw wschd i zachd, albo wznoszenie si wiosennego soca i zanikanie jesiennego, ale byy to rwnie staroytne symbole ycia i mierci i miay dalej oznacza upadek (w materi - przyp.) i powrt duszy. Nie by to rwnie jedyny punkt, w ktrym mitraizm jest znany z konkurencji z chrzecijastwem, a co uchodzi za jego najsilniejsz z atrakcji. Doktryna Logosu , czyli Wcielonego Sowa, lub Rozumu, ktr chrzecijastwo zaabsorbowao za porednictwem platonizujcych ydw z Aleksandrii, bya obecn w mitraimie i jest duo wczeniejszego pochodzenia. Ze Mitra by wizany ze "Sowem ", wynika ju z Avesty . Co wicej, w Venidad , Zaratustrze kae si wielbi w nastpujcym porzdku: Mitr, " o najwspanialszym oru ", Sraosza, "witego " oraz "wite Sowo, najwspanialsze ", tym samym czc i czciowo identyfikujc Mitr ze Sowem, jak rwnie z Duchem witym. A Emanuel Deutsch podziela opini, i Metatron z Talmudu ( ktrego on zrwnuje z Ideami Platona, Logosem Filona, ze "Sowem Aziluth " Kabalistw, ze Sophi, czy Potg Gnostykw i z Nous Plotyna ), by wedug wszelkiego prawdopodobiestwa nikim innym, jak Mitr. " I podobnie, jak Metatron jest po stronie ydowskiej identyfikowany z "Anioem", przyobiecanym, jako lider i dowdca Hebrajczykom w Palestynie a z kolei w anio jest quasi-historycznie reprezentowany przez Jozuego - Jezusa, acuch aluzji od Mitry do Chrystusa jest w ten sposb ciekawie kompletnym.

Wydaje si nie istnie aden dobry powd dla przypuszczenia, i doktryna Logosu i Trjcy dotara do Persji za porednictwem Grekw: wrcz przeciwnie, prawdopodobnie otrzymali j oni ze rde babiloskich, z ktrych rwnie zapoyczyli j Grecy; i nie byoby to nieprawdopodobiestwem, e to ich wersja idei Logosu daa prowadzenie filoskiej i chrzecijaskiej formie, w ktrej Sowo jest w sposb wyrany "wiatem tego wiata". Oczywicie, mwi si nam, e mitrajskie obrzdy i misteria zostay zapoyczone od chrzecijastwa i tylko je imitoway. Odrzucenie takiego wniosku znajduje si w samym jzyku tyche chrzecijaskich ojcw, ktrzy pisz o mitraimie. Trzech z nich, jak ju widzielimy, mwi o mitrajskim podobiestwie do obrzdw chrzecijaskich, jako o dziele diabelskim. C, jeli by mitraizm jedynie po prostu imitowa historycznych chrzecijan, oczywistym dla tych ostatnich, byoby proste stwierdzenie takiego faktu. Ale Justyn Mczennik w sposb wyrany argumentuje, i diabli przewidzieli wczeniej misteria chrzecijaskie i zawczasu te przygotowali ich parodie. "Kiedy sysz, " powiada on, "i Perseusz narodzony zosta z dziewicy, rozumiem, e kamliwy w rwnie i to sfaszowa". Nikt teraz nie udaje, e mit Perseusza lub mit pogaski o dziewiczych narodzinach w oglnoci, jest pniejszym od chrzecijastwa. Justyn Mczennik, faktycznie, jest by moe i najgupszym z ojcw chrzecijastwa, ale to, co powiada on o wyprzedzajcej akcji demona, czy demonw, w sposb jasny ley rwnie u podstaw argumentacji Tertuliana i Juliusza Firmikusa. BG ZRODZONY ZE SKAY Kiedy, ponownie, Justyn zastrzega , i mitraici w swej inicjacji imituj nie tylko wypowied Daniela , "i kamie bez rk zosta wycity z gry ", ale rwnie "cao sw Izajasza" (Izaj.xxxiii, 1319), to jedynie pomaga on nam zda sobie spraw z tego, o ile starszym od chrzecijastwa jest tene szczeglny element chrzecijaskiego symbolizmu, ktry czy na rwni Jezusa , jak i Piotra z mistyczn Opok. Ze mazdaizm, czy mitraizm zapoyczy w symbol od judaizmu, gdzie istnia on jako narol lub totemistyczny przeytek, jest tak samo nieprawdopodobnym, jak jest oczywistym, i Hebrajczycy zapoyczyli go z Babilonu lub Persji. W polinezyjskiej mitologii - jak rwnie w obrzdach ofiar ludzkich - gdzie istnieje tyle bliskich koincydencji z ideami azjatyckimi, mwio si, i Bg Taaroa "obejmowa ska, wyobraeniowy fundament wszechrzeczy, ktra nastpnie zrodzia ziemi i morze." Tutaj znowu stykamy si z mitem o naleciaociach greckich, lecz prawdopodobnie semickim, o zrodzonym ze skay Agdestisie, synu Jupitera. Nawet zauwaalne podobiestwa pomidzy mitem Mojesza, uderzajcego w ska, z ktrej wypywa woda, a scen na jednym z mitrajskich posgw, sugeruje raczej wsplne rdo dla obydwu mitw, ni Persw, zapoyczajcych z Biblii. Na pomniku Mitra wypuszcza strza prosto w ska, z ktrej wytryska woda w miejscu uderzenia. Podobnie, jak opowie o dzieciciu Mojesz, odnalezion o wiele wczeniej w przypadku Sargona, tak i prawdopodobnie historia ze ska pochodzi z Centralnej Azji. Ustp u Izajasza, ktry silnie sugeruje mitrajsk inicjacj, wydaje si by sfaszowanym, przez ydowskich skrybw; i faszerstwo jest podobnie podejrzewane w ustpie z Genezy: xiix,24, gdzie "Pasterz, opoka Izraela, " wskazuje na jakie wierzenie pniej wyrzucone z judaizmu. Przede wszystkim, tak zwana Pie Mojesza ( w ktrej Izrael i jego wrogowie figuruj, jako pokadajcy zaufanie w boskiej "Opoce" i wroga "Opoka" kojarzona jest z sakramentem wina) wskazuje na obecno takiego symbolu bstwa w religii hebrajskiej, na dugo przed nasz er. Istnieje czysty element mazdajski, w kocu, w aluzji do mistycznej skay u Zachariasza, a "siedmioro oczu" jest w oczywisty sposb powizane z siedmioma "Amesza-Spentas", ktrych wg jednego pogldu, szefem by Mitra, a wg innego - Ormazd. A kiedy znajdujemy w listach wzmiank co do Jezusa, bdcego "yw opok" i "opok duchow" oraz przeczytamy w ewangeliach, jak Jezus powiedzia: "Jeste Petra (opoka) i na tej opoce zbuduj koci mj...," powracamy od ostatniej frazy, w sposb tak oczywisty nie-historycznej, z powrotem do obrzdw mitrajskich. Widzimy w mistycznej skale Mitry, skale z ktrej pochodzi Bg - czy to bdzie ziemia, czy chmura - prawdopodobne rdo, wsplne zarwno dla rzymskiej legendy, jak i doktryny pseudo-Piotrowej oraz Pawowych listw. Mitrajskie misteria, zatem, o pogrzebie i zmartwychwstaniu Pana, Porednika i Zbawiciela

( pogrzebanego w skalnym grobie i zmartwychwstaego z tego grobu), sakrament chleba i wody, znakowanie na czole mistycznym znakiem - wszystkie powysze istniay w praktyce, podobnie, jak egipskie poszukiwania zgubionego ciaa Ozyrysa i reprezentacje jego skadania do grobu oraz zmartwychwstania - na dugo przed publikacj chrzecijaskich ewangelii o Panu, ktry by pochowany w skalnym grobie i powsta z tego grobu w dniu soca oraz przed chrzecijaskimi misteriami boskiej komunii, z chlebem i wod, czy chlebem i winem, ktre po raz ostatni byy rwnie uywane w misteriach Dionizosa, boga Soca i boga Wina, niewtpliwie, jako reprezentujce jego ciao i krew. Ale nawet eucharystia chleba i wina, jak rwnie chlebno-misny bankiet, byy poszlakowo obecnymi w mitrajskim kulcie, gdy zoroastriaski Hom lub Haoma, identyczny z wedyck Som, by gatunkiem pynu i figurowa w wikszoci starych kultw, jako "rzecz sama w sobie wita" i ostatecznie, jako bstwo. Faktycznie, ta deifikacja napoju utrzymywana jest, jako prawdziwe pocztki boga Dionizosa, podobnie, jak Agni by deifikacj sakramentalnego pomienia. I podczas gdy mazdejska wiedza utosamiaa drzewo Haoma z Drzewem ycia w Raju, podobnie mamy katolickich teologw, dokonujcych tego okrelenia, wobec chrzecijaskiej eucharystii. "Kielich" Mitry mia sam w sobie mistyczne znaczenie. Na pomnikach widzimy pijcego ze witego wa, symbol mdroci i uzdrowienia. I ponownie, jako e istnieje zapis faktycznego spoywania jagnicia we wczesnych obrzdach chrzecijaskich - szczeg wci czciowo zachowany we woskiej praktyce bogosawienia zarwno jagnicia, jak i pieczonej figurki baranka w czasie sezonu wielkanocnego, ale oficjalnie zastpiony opatkiem podczas mszy - tak i w perskim kulcie, powicane miso mieszane byo z chlebem i pieczone w okrge ciasto, nazywane Myazd lub Myazda oraz sakramentalnie spoywane przez wyznawcw. Nie byo to wszystko. Firmikus informuje nas, i diabe, po to, aby nie zostawi niczego nie dopracowanego dla celu zniszczenia dusz, uciek si zawczasu do zwodniczej imitacji krzya Chrystusowego. Nie tylko przymocowywano wic we Frygii modzieca do drzewa w obchodach ku czci Matki Bogw i w innych kultach imitowano ukrzyowanie na podobny sposb, ale w jednym z misteriw w szczeglnoci, poganom zachciao si nawet powica samo drzewo i okoo pnocy zabija barana u jego stp. Ten kult moe, cho nie musi, by mitrajskim, ale istnieje silne podejrzenie, i mitraizm mg obejmowa rwnie i taki rytua. Widzielimy, e baranek-jagni byo powicane w misteriach mitrajskich i nie tylko wite drzewa istniej na wszystkich typowych posgach mitrajskich, ale sam Bg reprezentowany jest, jako odradzajcy si, lub te umieszczany wewntrz drzewa. To bezporednio zostao przejte od Ozyrysa, Dionizosa i Adonisa i wskazuje rwnie na pocztki mitu chrzecijaskiego witego Krzya. BARANEK BOZY Chrzecijaska asymilacja mitraizmu uwidacznia si jeszcze janiej w znanym symbolu chrzecijaskim, w ktrym Chrystus jest reprezentowany jako jagni, lub baranek dwigajcy na sobie krzy, podtrzymywany przedni nog. Wiemy ju od Porfiriusza, e w misteriach, miejsce w pobliu rwnonocnego koa, przeznaczone byo dla Mitry, jako jego waciwy tron i e z tej okazji nosi on krzy Barana (zodiakalnego), ktry jest symbolem Marsa (Aresa). Miecz Barana, moemy zaoy, zosta po prostu uznany za krzy, gdy miecz jest w formie krzya. Ponownie, jak ju widzielimy, Porfiriusz wyjania, e "Mitra jest Demiurgiem Byka i panem pokole ". Rutaj zatem nastpowaoby, jak ju widzielimy, symboliczne zabijanie, w ktrym bstwo jest ofiarowywane przez bstwo, i moemy atwo wywnioskowa, i symboliczny baran byby kolejno powicany przez mitraistw wedug tej samej zasady. Jak ju wspomnielimy uprzednio, wydaje si historycznym faktem, i u wczesnych chrzecijan, baran lub jagni byo ofiarowywane w paschalnym misterium. Jest to dyskutowane pomidzy Grekami i acinnikami, czy w pewnym okresie zabite jagni byo ofiarowywane na otarzu, razem z mistycznym ciaem Chrystusa; ale katoliccy pisarze przyznaj ( i to , przy okazji, jest pocztkiem pewnej dysputy na temat piewania Agnus Dei w kocioach ), i w starym Ordo Romanus , jagni bywao powicane, zabijane i spoywane w Dzie Wielkanocy, zgodnie z obrzdkiem religijnym. Rwnie i krew z tego jagnicia, bywaa zbierana w kielich. Tak wic wszystko

wskazuje na to, e nie tylko Baranek we wczesnym kulcie chrzecijaskim, by symbolem bstwa z odlegej staroytnoci, ale e by traktowany identycznie, jak symboliczne jagni kultu mitrajskiego. W Apokalipsie, jednym z najwczeniejszych quasi- chrzecijaskich dokumentw i tym, ktry ukazuje nam stadium, w ktrym jezuizm i symbol Boga-Baranka byy wci jeszcze czci judaizmu, po odrzuceniu nie-ydowskiego rozrnienia, mamy zabijanego Boga-Baranka opisanego, jako majcego siedem rogw i siedmioro oczu, "ktre s siedmioma duchami Boga, zesanymi na t ziemi " i jako trzymajcego w prawej rce siedem gwiazd , czyli inaczej mwic, siedem planetarnych, mazdajskich "Amszaspandw" czy "Amesza Spentas", wspomnianych uprzednio, ktrych Mitra by wodzem i jak gdyby - ucielenieniem. Paralela stosuje si i w dalszej czci. Jest rzecz wiadom, e tam, gdzie w ewangeliach wspomina si o Jezusie, jako urodzonym w stajni w gospodzie, wczeni pisarze chrzecijascy, tacy, jak Justyn Mczennik i Orygenes wyranie powiadaj, i by on urodzony w jaskini. Teraz z kolei, w mitrajskim micie, Mitra jest zarwno zrodzony ze skay, jak i zrodzony w jaskini i posgi jego wykazuj nowo narodzone dzieci, adorowane przez pasterzy, ktrzy ofiaruj mu pierwsze owoce. Jest rzecz godn uwagi, e podczas, gdy jaskinia bya przez dugi czas ( i sdz, e wci jest) pokazywana, jako miejsce narodzin Jezusa w Betlejem - wity Jeremiasz faktycznie narzeka, i w jego dniach poganie celebrowali obchody ku czci Tammuza ( Adonisa), a zatem przypuszczalnie i festiwal narodzin soca, czyli Boe Narodzenie, w teje samej jaskini. Biorc pod uwag te identycznoci, byo nieuniknion rzecz, aby Mitra, czy by on, czy nie, uwaany za zrodzonego z dziewicy w starszej tradycji mazdejskiej, zacz on by za takowego uwaany w swych zachodnim kulcie. Jak ju widzielimy, istniaa tam pierwotna tendencja, zarwno aryjska, jak i semicka, aby modych bogw, takich jak Dionizos, Apollo, Herakles, uwaa za synw Najwyszego Boga; i kiedy Mitra zosta specjalnie utosamiony, podobnie, jak Dionizos, z frygijskim bstwem Sabaziosem, ktry by "dzieckiem, jak gdyby, wielkiej Matki", z koniecznoci zacz on mie podobne zwizki z bogini Matk. Ale wedug wszelkiego prawdopodobiestwa istniay tam staroytne, perskie formy koncepcji, od ktrych mogo si to zacz. Wydaje si wysoce prawdopodobnym, i legenda o narodzinach perskiego Cyrusa, bya pokrewn, lub te zwizan z mitem Mitry, jako e Cyrus (Koresz) by imieniem soca i legenda naleaa w oczywisty sposb do mitw solarnych. Tak e istniaaby tendencja do opowiadania o Mitrze, i by on zrodzony wrd trudw, podobnie, jak inni bogowie Soca, a jego narodziny w jaskini, uatwiyby jeszcze to zadanie. Dalej, byo ju praktycznie spraw oczywist, i jego matka stylizowana zostanie na dziewic, wedug typowych precedensw. We Frygii, bg Acdestis lub Agdistis, odmiana Attisa, zwizany z Attisem i Mitr w kulcie Wielkiej Matki, jest zrodzony ze skay. Podobnie, jak Mitra jest on dwupciowym, figurujcym w niektrych wersjach, jako kobieta; a prymitywna grecka opowie o sposobie jego narodzin, jest w ewidentny sposb mitem, sformuowanym dla relacji tego epitetu. Co wicej, bogini Anahita lub Anaitis, z ktr Mitra by w staroytnoci stawiany w parze, bya przewanie bogini podnoci i jako taka, figurowaaby z koniecznoci w swym kulcie, jako Matka. Jako, e Mitra nigdy nie pojawia si ( za wyjtkiem pochwalnych metafor) jako ojciec, byby on przeto z koniecznoci jej synem. I dokadnie tym jest Attis w orfickiej teozofii, figurujcy, jako syn Ateny, Bogini Dziewicy, ktra z kolei jest w moliwy sposb, odmian Anaitis lub Tanith. Ostatecznie, jako e wczeniej czczony duch Sraosza (Vohu-mano) by zwizany z Mitr, tak wic nastpioby tam zmieszanie czy te asymilacja Mitry z Saosziasem lub Saosziantem, Zbawicielem i Wskrzesicielem Umarych, ktry w mitologii Parsw ma by zrodzonym z dziewicy, jako e jego matka w sposb cudowny, pocza go z nasienia Zaratustry. Jako rezultat wszystkich tych motyww mitycznych, odnajdujemy Mitr figurujcego w imperium chrzecijaskim w czwartym i pitym wieku, obok Chrystusa, jako supernaturalnie zrodzonego z Dziewicy-matki ( miertelnej panny lub bogini Matki ) oraz z Najwyszego Boga. Jeli chrzecijanie robili tyle szumu wok jakiej okultystycznej tezy, i Mitra by swym wasnym ojcem, czy te inaczej, mem swej matki, podtrzymywali oni jedynie zapis faktu, e zarwno w tym, jak i w wielu innych staroytnych kultach, a jeszcze mroczniej w ich wasnym, Bg bywa przernie wyobraany, jako syn i jako kochanek bogini Matki. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, zapoyczyli oni z mitraizmu odwieczny rytua narodzin boskiego dziecicia, gdy na mitrajskich pomnikach mamy figur drzewa,

ocieniajcego nowonarodzone dzieci, podobnie, jak to ma miejsce we wczesno- chrzecijaskich rzebach. ROZDZIA XII TRANSFORMACJA MITRY Majc na wzgldzie dug seri paralel pomidzy kultem mitrajskim, a chrzecijaskim, trudno wtpi, e jedno z nich musiao imitowa drugie i mona ju pozostawi szczeremu czytelnikowi wycignicie wasnych wnioskw odnonie teorii, e to mitraizm kopiowa chrystyzm. Chrzecijaska imitacja miaa miejsce, niech to zostanie zauwaone, z tego wanie powodu, i imitowane cechy w drodze dowiadczenia zostay sprawdzone, jako religijnie pocigajce, a sam mitraizm, jak ju widzielimy, rozwin niektre z nich wedug linii innych z orientalnych kultw. Jego historia, tak dalece, jak jestemy w stanie j przeledzi, jest seri adaptacji rodowiskowych. Mitraizm, faktycznie, rozprzestrzeni si na zachodzie z tak szybkoci, jak chrzecijanie przyzwyczajeni byli okrela, jako cudown, w przypadku swego wasnego wyznania. A my, spogldajc wstecz okiem socjologa na chrzecijastwo i inne historie religijne, moemy doskonale zrozumie, jak taki kult, z wyszukanym ceremoniaem oraz wywierajc wraenie inicjacj, atrakcj wzniosych i uroczystych misteriw, obietnic niemiertelnoci i oficjaln zacht tam, gdzie dotyczyo to armii, mg rozprzestrzeni si na przeaj Cesarstwa Rzymskiego w wieku, kiedy to prymitywne rzymskie religie kruszyy si przed postpem dalece bardziej wyspecjalizowanych i skomplikowanych systemw i bardziej filozoficznych pogldw. Tak dalece faworyzowano j w Rzymie, i pozwolono na wykopanie Mitreum na Wzgrzu Kapitoliskim, tu pod Kapitolem, najbardziej szanowanym miejscu w miecie. Przede wszystkim, religia ta bya popularna wrd armii, ktra wydawaa si by do pewnego stopnia szko, cho raczej dzik, siy moralnej i porzdku w czasach, kiedy przeraajca podo szerzya si w rzymskim wiecie a ludzie czcili rangi, tak jak psy czciy ludzi. Jeden z pierwszych stopni inicjacji, dla mczyzn, skada si z otrzymywania miecza przez wyznawc i bycia nazwanym onierzem Mitry. Std te kojarzenie Mitry z Marsem i jego cakowita absorpcja Janusa, ktrego atrybuty Mitra zdublowa. Tak wic mitraizm by szczeglnym wyznaniem onierzy i oddajc honory Niezwycionemu Bogu Soca, Mitrze - Deo Soli Invicto Mithrae - jak, to byo na pomnikach, cesarz Konstantyn wspzawodniczy z najbardziej lojalnymi mitraistami dugo jeszcze po swym nawrceniu si na chrzecijastwo. Wyjanienie tej fazy wydaje si by takie, e to wanie poprzez orientalny militaryzm, kult mitrajski przedosta si na Zachd. Wiemy od Plutarcha, e mitraizm by najpierw przedstawiony w Rzymie za porednictwem cylicyjskich piratw, ktrych pokona Pompejusz i e jest spraw znan, i owi piraci byli konfederacj onierzy i innych ludzi wczeniej zatrudnianych przez azjatyckich wadcw ( w szczeglnoci przez Mitrydatesa, w ktrego armii mitraizm byby naturalnym kultem) i pozostawionych wasnej przemylnoci po podboju przez Rzymian. Jako takie, piractwo nie byo uwaane za co kompromitujcego i Pompejusz przyj wielu pokonanych piratw pod swj patronat, a ich religia miaa dobry start w armii rzymskiej, w ktr tak wielu z nich si zacigno i ktra, przez nastpne wieki, rekrutowana bya gwnie ze Wschodu. Jest bardzo prawdopodobnym, e rzymscy dostojnicy od pocztku zachcali ten kult, jako specjalnie odpowiedni dla onierzy. Ale kult nie ograniczy si jedynie do nich. NIEOBECNO KOBIET W kongregacjach, ktre militarnymi nie byy, jak dowiadujemy si z napisw, uczestniczyli zarwno niewolnicy, jak i wyzwolecy, tak, e kult by w tym aspekcie tak samo chonnym, jak i chrzecijaski. Ale w drugim odniesieniu wydawa si by mniej odbiorczym. Wrd setek odnalezionych napisw, nie ma wspomnienia o kapance, czy kobiecej inicjantce, czy nawet o ofiarodawczyni, cho

istniej tam dedykacje pro salute od kobiet, jak rwnie jeden napis informujcy o Mitreum, wzniesionym przez kapana i jego rodzin. Wydawao by si, i pomimo aluzji Tertuliana, co do "dziewic" Mitry, kobiety nie miay ustalonego miejsca w gwnym ciele czonkostwa. Wydawao by si, faktycznie, i tak dalece, jak kult ten bywa czony na zachodzie z kultem Wielkiej Matki, Kybele, jak i na Wschodzie z kultem Anaitis, kobiety powinny byy by z nim zwizane, ale jeli byy one odseparowane od waciwego mitraizmu, tene ostatni byby do takiego stopnia w spoecznie niekorzystnym pooeniu, w swym wspzawodnictwie z chrzecijastwem, jakkolwiek waciwym ten kult mgby by dla ycia armii. Takie nastawienie ekskluzywizmu jest prawdopodobnie zawdziczane czciowo duchowi ascetyzmu, ktry, wedug wiadectwa Tertuliana, charakteryzowa kult mitrajski, podobnie jak to byo u manichejczykw i kilku chrzecijaskich sekt. adnemu ze staroytnych nie mona byoby przypisa wikszego ascetyzmu seksualnego, ni Julianowi, najdostojniejszemu z mitraistw; takie fakty rozbrajay chrzecijaskie usiowania oskarenia rywalizujcej religii o kultywowanie zmysowoci. Na obrazie "bankietu siedmiu kapanw" w mitrajskiej katakumbie, znajduj si frazy, typu: "Jedzmy i pijmy, bo jutro pomrzemy" i te mog przemawia za przeciwn tendencj, tak, jaka bya wczeniej kojarzona z chrystyzmem, chocia nie jest wcale wykluczonym, i napis mg by wykonany we wrogim duchu, rkami chrzecijaskich najedcw mitrajskiego przybytku. Jakkolwiek tam byo, nie istnieje absolutnie adna ewidencja, aby mitraizm kiedykolwiek rozwin takie wypaczenia, jakie ostatecznie zmusiy wadze do zakazania miosnych bankietw pomidzy chrzecijanami. Mitrajskie standardy, faktycznie, wydaj si wyszymi, cho obydwa kulty w sposb podobny, utrzymywane byy gwnie przez posplstwo, nie liczc specjalnej mody militarnej starszego systemu. Chrzecijaski historyk ujmuje to nawet w ten sposb, i " tym, co zdobyo sympati dla kultu Mitry w Rzymie, bya fundamentalna myl etyczna, i bstwo to znajduje si w staej walce ze zem... Czysty i cnotliwy Bg wiata, ktremu aden z mitw nie przypisywa niczego innego, oprcz cnoty i zwalczania za, zdoby wiele serc ze splamionego grzechem Olimpu... Przede wszystkim, najbardziej idealne charaktery w historii cesarskiego Rzymu, darzyy sw protekcj kult Mitry. " Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, by to biedniejszy kult z tych dwojga, nie posiadajcy faktycznie donacji pochodzcych od bogatych kobiet. Na podstawie faktu specjalnego rozwoju mitraizmu pomidzy onierstwem i syryjskimi kupcami, ktrzy szli w lad za armi, wnioskuje si, i bya to pocztkowo na Zachodzie religia biednych, podobnie jak chrzecijastwo i w podobny sposb, bardzo powoli si wzbogacaa. Ale poniewa nigdy nie imitowaa ona propagandowych i finansowych metod, ktre Koci odziedziczy po judaimie z Diaspory, jak rwnie utrzymywaa ona zawsze wysoce ezoteryczny charakter, unikna ona przez to pewnych obniajcych tendencji, waciwych dla ruchu chrystystw. Jednym z nich bya praktyka systematycznego rozdawania jamuny, ktra przycigaa pstr mas obojga pci do kociow chrzecijaskich. Wzajemna pomoc prawdopodobnie istniaa i pomidzy mitraistami, ktrzy w swej zdolnoci zorganizowanych grup byli w stanie posiada zbiorow wasno, ale ich inne pogldy religijne i tradycja, wykluczay wikszy rozwj finansowy. Teraz, natomiast, powstaje wielkie pytanie: Jak to si dzieje, e taki kult zamiera w imperium rzymskim i bizantyskim, po dotarciu a tak daleko i utrzymywaniu si przez tak dugi okres czasu ? Odpowied na to pytanie, nie bya jeszcze, jak sdz, udzielona w peni i najczciej si jej kompletnie unika, chocia cz jej bywaa sugerowana wystarczajco czsto. Prawd jest, e mitraizm nie zosta obalony; zosta on po prostu transformowany. Zaszed on ju zbyt daleko, aby mc zosta obalonym; pytanie brzmiao, czy powinien on by dalej rywalizowa z chrzecijastwem, czy te by przez nie zaabsorbowanym. Podczas ycia Juliana, mitraizm mia wszelkie perspektywy nasilajcej si mody i prestiu, gdy cesarz w sposb wyrany zaadoptowa go, jako swoj wasn religi. "Tobie ", kae on Hermesowi przemawia do siebie, "daem pozna Mitrasa, twego Ojca. Niech do ciebie naley przestrzeganie jego zasad, tak aby mg on by dla ciebie przez cae twe ycie, pewn przystani i ucieczk; i kiedy bdziesz musia tam pj, peen dobrej nadziei, bdziesz mg wzi tego Boga, jako swego pomylnego przewodnika." Jest to sam ton i duch kultu Chrystusa i jak ju widzielimy, chrzecijascy Ojcowie, prawie jednogonie, widzieli w mitraimie wielkiego rywala dla ich wasnego

kultu. Duch wycznoci, ktry chrzecijastwo odziedziczyo po judaimie - duch obcy starszemu pogastwu, ale zasadniczy przy budowaniu zorganizowanej i przynoszcej dochody hierarchii w pniejszym Cesarstwie Rzymskim - sprawia, i zmagania pomidzy tymi dwoma kultami, stay si nieuniknionymi. Krytycznym momentem w karierze, zarwno mitraizmu, jak i chrzecijastwa, bya mier Juliana, ktry, chocia szczeglnie faworyzujcy starszych bogw, to jednak przejawia szczeglne przywizanie do boga wojny, Mitry. Gdyby Julian zatryumfowa by na Wschodzie i rzdzi przez 30 lat, sprawy chrzecijastwa wygldayby zupenie inaczej. Jego mier, jednak, bya szczeglnie katastrofaln dla mitraizmu, gdy wpad on w rce perskich wrogw, najgroniejszego przeciwnika pniejszego imperium, a Mitra by "Persem" par excellence, " i samym bogiem perskiego gospodarza. Nie ma wtpliwoci, i natychmiastowy wybr chrzecijastwa przez Joviana, jako religii pastwowej, by w znacznym stopniu podyktowany tymi okolicznociami i e w takim krytycznym momencie onierstwo byoby skonne przyj do wiadomoci poszukiwania lepszego omenu. A jednak, niezalenie od tego, nie mamy prawa przypuszcza, e mitraizm mgby kiedykolwiek sta si powszechn religi, moe za wyjtkiem bardzo systematycznej i dugo planowej akcji ze strony pastwa w kierunku zasymilowania jej organizacji z organizacj kocioa.

PRZETRWANIE NAJLEPIEJ PRZYSTOSOWANYCH Religie, podobnie jak organizmy i opinie, walcz o przetrwanie i przeywaj te, ktre s najlepiej dostosowanymi. To znaczy, te, ktre przetrwaj s najlepiej dostosowanymi dla danego rodowiska, co nie znaczy, i s one najwaciwszymi z punktu widzenia innego i wyszego rodowiska. Jaka, zatem, bya religia najlepiej zaadaptowana dla populacji upadajcego Cesarstwa Rzymskiego, w ktrym ignorancja i poda zaleno powoli korodoway zarwno inteligencj, jak i charakter, pozostawiajc cywilizowane prowincje niezdolnymi do utrzymania swego stanu posiadania wobec barbarzycw ? Ludno niewojownicza, po pierwsze, spragniona jest sympatetycznej i emocjonalnej religii; i tutaj, cho mitraizm posiada wiele atrakcji, chrzecijastwo miao jej jeszcze wicej, skopiowawszy dokadnie co najlepsze od swych rywali i rozwinwszy specjalne wasne cechy. Pikny i niemiertelny modzian starszych wielbicieli soca, Apollo, Mitras, Dionizos, bywa zawsze rozwadniany w tajemnicz abstrakcj; w chrzecijaskiej legendzie, natomiast, Bg by zhumanizowany w najbardziej dosowny sposb i dla posplstwa, konkretne bstwo musiao z koniecznoci zastpi abstrakt. Ewangelie dostarczyy literalnej opowieci: Boski Czowiek by ciel, ktry jad i pi z najbiedniejszymi spord biednych. Podobnie z cudami. Kapastwo starszych religii czsto, jeli ju nie zawsze, wyjaniao wtajemniczanym w misteriach, mistyczny cel, ktry bywa symbolizowany poprzez konkretny mit i u niektrych wczesnych pisarzy chrzecijaskich, jak godny uwagi Orygenes, odnajdujemy cigy zamiar wyjaniania konkretnego cudu i innych opowieci, jako alegorii. Ale stopniowo sama idea alegorii wymara i kapani, podobnie jak ich wierni, zaczli bra wszystko dosownie i konkretnie, a cuda stay si codziennymi wydarzeniami. Bya to religia dla Ciemnych Wiekw, dla nowych ludw z pnocy, ktre nie przeszy przez pogask ewolucj kultw, symbolizmw i mistycyzmw, ale ktrych wasna, tradycyjna wiara bya zbyt nieokrelon i prymitywn, aby oprze si wyszukanej chrzecijaskiej teologii i obrzdom. Moemy faktycznie powiedzie, e preferencje dla takiego boga, jak Jezus, w zestawieniu z Mitr, bya w penym akordzie z ewolucj estetycznego smaku w okresie chrzecijaskim. Dzi dla niektrych moe by trudno wyobrazi sobie, jak Niezwyciony Bg Soca mg kiedykolwiek wywoywa mio i oddanie, ofiarowywane cierpicemu Chrystusowi. Jak ju widzielimy, Mitra rwnie by cierpicym bogiem, zabitym i zmartwychwstaym ponownie, zwyciskim wobec mierci. Do niego zwracay si w odpowiednim sezonie wszelkie namitnoci kajcego kultu Adonisa, ale pomniki reprezentuj go w jego najwyszym i najwspanialszym aspekcie i dla gnijcego wiata staroytnego byo wci jeszcze moliwym zaczerpnicie pewnej radoci z tej wizji pikna i siy. Musiao tam wci by wielu, ktrych dziwia - nie adoracja oddawana mistycznie uformowanemu Persowi, piknemu, jak Apollo, tryumfujcemu, jak Ares, ale raczej oddawanie podobnej czci skazanemu ydowi, w ktrego legendzie wystpowali poborcy podatkowi i trdowaci, epileptycy i lepi od urodzenia, miejscowi zdrajcy i tchrzliwi uczniowie. Etyczne nauki istniay w mitraimie i dla mitraistw byyby one niemniej wzruszajcymi, jako typ panowania pochodzcy od wiecznego zwycizcy. Ale nawet jak najlepsze z mitrajskich posgw same wiadczyy o upadku wielkiej sztuki greckiej, tak te i sztuka chrystyzmu jest wiadkiem przyspieszonego rozpadu, w ktrym poczucie estetyczne na rwni z rzemiosem artystycznym, wydaj si zatapia do poziomw barbaryzmu. W sferach Bizancjum i papieskiego Rzymu, rzebiony Mitra mia z roku na rok spotyka coraz to mniej oczu, ktre spoglday mionie na wdzik i z oczarowaniem na pikno; coraz to wicej spotykao si oczu, ktre uciekay pesymistycznie od urody i odwracay si w pustce od symboli alegorycznych i ezoterycznych. Im wicej studiujemy przetrwanie chrzecijastwa, tym janiej widzimy, i wbrew akcentowaniu eklezjastycznych niesnasek co do metafizycznych dogmatw, panowanie wyznania nad ludmi byo kwesti konkretnego i narracyjnego odwoania si do przecitnej inteligencji. Bizantyczycy i barbarzycy na rwni pocigani byli przez literalizm, a nie przez rzeczy niezrozumiae; dla obydwojga z nich symbol musia sta si fetyszem i dla Ciemnych Wiekw symbol krzya by dalece bardziej do przyjcia, ni symbol bstwa zabijajcego zodiakalnego byka. Inne substytucje szy za tym samym

prawem ekonomii psychologicznej. Tak si wic stao, e chrzecijastwo obrcio mistyczn opok, Petra , najpierw w Chrystusa, a pniej w jego gwnego ucznia, Piotra (Petros); uczynio faktyczn tunik z mistycznego paszcza bez szwu z misteriw Ozyrysa i mazdejskich, symbolu wiata i nieba; spowodowao odegranie na uczcie weselnej, dla wygody wikszych pijakw pomidzy gomi, dionizyjskiego cudu zamiany wody w wino; kazao Jezusowi spacerowa po wodzie nie tylko w poezji i symbolice, jak to czyni Posejdon, ale dla uytecznego celu wyprbowania wiary Piotra i uratowania go; i woyo bicz Ozyrysa w rk Pana dla przepdzenia tych, ktrzy splamili wityni nie uduchowionym natokiem. Nie moe istnie zbyt wiele pyta co do tego, na jakim poziomie doktryna ta bya bardziej popularn. Chrzecijaskie opowieci, w rnym klimacie moralnym, reprezentoway dokadnie zwyczajny impuls, jaki zbudowa trzon greckiej mitologii przy pomocy narracji, ktra zredukowaa do anegdotycznych podstaw mistyczne rzeby i tajemnicze obrzdy. Ale to nie byo wszystko. Fataln saboci mitraizmu w zestawieniu z chrzecijastwem, by fakt, i sama jego organizacja bya ezoteryczn. Gdy, cho pewien ezoteryczny stopie jest poyteczn atrakcj i by jako taki, uywanym i przez Koci, to jednak cakowicie ezoteryczna instytucja nie jest nigdy w stanie obj ignoranckich mas. Mitraizm by zawsze czym w rodzaju wolnomularstwa, nigdy cakowicie publiczn organizacj. Tym, co uczynili chrzecijanie, byo rozpoczcie, podobnie, jak samego Rzymu, z republikaskiej bazy, czenia yciowych elementw samowystarczalnych skojarze religijnych Grekw z odnonymi organizacjami ydowskich synagog, a nastpnie dalsze budowanie wielkiej organizacji opartej na modelu tego republikaskiego i imperialnego Rzymu - organizacji tak wspaniaej dla ery zmierzchu, e ju sama jej tradycja moga suy w pniejszym wiecie jej przeyciu przez tysic lat. Koci chrzecijaski odnowi zaklcie cesarskiego Rzymu i dostarczy faktycznej siy, aby uczyni dobrem intelektualn sabo. Tak wic czytamy, i kult mitrajski by tumiony przy uyciu fizycznej siy w Rzymie i w Aleksandrii w roku 376 lub 377, w czasie, kiedy to, jak gosz napisy, dokonywa on znacznego postpu. W Rzymie dzieo to byo dokonywane przez chrzecijaskiego prefekta Gracchusa, ale postpowanie byo specyficznym przejawem kocielnej zoliwoci, gdy nawet tak cnotliwy cesarz, jak Gracjan, nie mia otwarcie wystpi przeciwko temu szanowanemu kultowi pogaskiemu. Ale, raz rozpoczty, ruch destrukcji szerzy si i Koci, ktry wci zbija kapita na przeladowaniu, jakie ucierpia z rk pogaskich - zewntrznie zniszczy rywala, ktrego nie mg pokona na drodze duchowej. W starej armeskiej historii rzdw Tiridatesa, opowiada si, jak w. Grzegorz zniszczy w miecie Pakaiarid wityni Mihra, "zwanego synem Armazda", zabra jej skarbiec "na biednych" i powici jej teren Kocioowi. Ale podobne akty pirackich gwatw, ktre zostay uatwione przez wczeniejsze powizanie mitraizmu z jego szczeglnym polem - armi, jedynie zaciemniy aktualn kapitulacj Kocioa wobec mitraizmu, jak rwnie i innych kultw, ktre on zaabsorbowa. Nawet te praktyki, ktrych nie mg on wygodnie zaabsorbowa, a zatem musia odrzuci, zwyciay w jego wasnym onie przez cae wieki, tak e w 8 w. mamy sobory kocielne zakazujce prozelitom oddawanie czci chramom i skaom. I byy te inne przeytki. Ale wszystko to byo fraszk w porwnaniu z faktycznym przetrwaniem mitrajskich symboli i obrzdw w samym kulcie Chrystusa. Co do powicania jagnicia, pod koniec 7 wieku, oglny sobr zaryzykowa opr wobec powszechnej praktyki przedstawiania Chrystusa, jako baranka, ale veto byo zupenie bezuytecznym; symbol przetrwa. MITRAJSCY CHRZECIJANIE Pewne mitrajskie detale zanikny wic, ale wikszo z nich ocalaa. Chrzecijaski biskup odprawia wic ceremonia popierania Kocioa, naladujc staroytne misterium, w ktrym istniaa formua: " Bd pozdrowiony, o ty, nowy maonku; witaj, o nowe wiato". Jego mitra zostaa nazwana koron, lub tiar, co korespondowao z nakryciem gowy Mitry i mitrajskich kapanw, jak rwnie kapanw egipskich. Nosi on czerwone obuwie wojskowe, ktre obecnie nazywa si "emblematycznym dla teje walki duchowej, w ktr wanie wkracza", a w rzeczywistoci zapoyczone z militarnego kultu Mitry, ju tak wczenie, jak za Joviana. Co do wyszych misteriw komunii, boskiej ofiary i

zmartwychwstania, jak ju widzielimy, nale one w podobnym stopniu do mitraizmu, co i chrystyzmu, tak e mitraici mogli przej do wyznania chrzecijaskiego i odkry swoje gwne obrzdy w stanie nienaruszonym, odcione z brzemienia inicjatorskich wstrzemiliwoci, odarte ze staroytnego, niejasnego mistycyzmu i ze wszystkim rozumianym dosownie i konkretnie, stosownie do zaniku wiedzy i filozofii w wczesnym wiecie. Mitrajscy chrzecijanie waciwie kontynuowali obchody Boego Narodzenia, jako narodzin soca, pomimo cenzur papieskich; ich niedziela zostaa zaadoptowana przez napierajce wyznanie. Kiedy suchali oni rzymskiej litanii do witego imienia Jezus, wiedzieli oni, e suchaj tyche samych epitetw, odnoszcych si do sonecznego boga, Boga niebios, czystoci wiecznego wiata, krla chway, soca sprawiedliwoci, silnego Boga, ojca wiekw, ktre maj nadej, anioa wielkiej rady. W listach Pawa znajdywali oni chrzecijask dydaktyk, dostrojon do nuty ich wasnego, mistycznego militaryzmu. Ich kapani zwykli byli mawia, i "ten od czapki" by "sam chrzecijaninem". Wiedzieli oni, i "Dobry Pasterz", by przydomkiem Apollina; e Mitra, podobnie, jak Hermes i Jezus, dwiga baranka na ramionach; e obydwaj byli porednikami, obydwaj stworzycielami, obydwaj sdziami zmarych. Jak niektre z ich witych jaski i tak wiele pogaskich wity - chrzecijaskie kocioy otwarte byy ku wschodowi. Ich solarno-lunarne naboestwa o pnocy, zostay zachowane w postaci pasterki, ktra kontynuowaa cel pnocnych spotka wczesnych chrzecijan, w czym po prostu naladowali oni Esseczykw, Egipcjan, Azjatw oraz praktyki mitrajskie, co nie daje podstaw dla ortodoksyjnych twierdze, jako by owe tajemne spotkania odbyway si ze strachu przed przeladowaniami. Ich myazd , czy mizd , albo inaczej wite pieczywo, zostao zachowane w obrzdku mszy , ktra prawdopodobnie skopiowaa i samo imi. Przede wszystkim, ich mistyczna Opoka, Petra, zostaa im zaprezentowana, jako Piotr-opoka, zaoyciel Kocioa. Zostao gdzie indziej wykazane, i mit o zdradzieckim Piotrze, wie si zarwno z mitami Proteusa i Janusa, podobnie, jak z mitem Mitry, jako e Janus rwnie mia "dwa oblicza", przewodzi 12 miesicom, tak jak Mitra przewodzi 12 znakom zodiaku, a Piotr 12 apostoom i podobnie, jak Proteus - Piotr i Bg-Czasu w mitrajskim kulcie, nosili oni wszyscy klucz od nieba. Tutaj, ponownie, mityczne rozwinicie Piotra, prawdopodobnie naladuje to samo u Jezusa; w kadym razie Jezus, rwnie, posiada kilka atrybutw Proteusa-Janusa, np.: "Ja jestem drzwiami", "Stoj u drzwi i stukam"; "Jestem w Ojcu i Ojciec jest we mnie"; (Janus z dwoma obliczami, starym i modym, usadowiony porodku 12 otarzy); "Ja mam klucze od mierci i pieka". Funkcja Janusa, jako boga wojny, kojarzona bya rwnie ze stwierdzeniem, "Nie pokj przynosz, ale miecz". Ostatecznie, wito objawienia jest w styczniu. Ale naley odnotowa dalsz, godn uwagi zbieno, i w Egipskiej Ksidze Zmarych - Petra jest imieniem boskiego odwiernego w niebie, okoliczno, ktra sugeruje istnienie staroytnego powizania pomidzy kultami egipskimi i azjatyckimi. Z drugiej za strony, wczesne rzeby chrzecijaskie, ktre reprezentuj histori Jezusa, Piotra i piejcego koguta, sugeruj, i powstaa ona jako interpretacja niektrych z tych rzeb; czsta obecno koguta, jako symbolicznego ptaka bstwa soca, sugeruje ponownie moliwo mitrajskiego rda. Istniej nawet pewne podstawy dla pogldu, i legenda o w. Jerzym jest jedynie adaptacj legendy mitrajskiej i nie jest wykluczonym, i w. Micha, ktry na chrzecijaskim Wschodzie jest nosicielem niebiaskiego klucza, jest w tym aspekcie adaptacja perskiego boga wojny. Zabjca smoka w sposb jasny wywodzi si z Babilonu. Rwnie od mitraistw, w oczywisty sposb, wysza doktryna czyca, nie wysuwana nigdzie w Nowym Testamencie, za wyjtkiem podrobionego listu Piotra. I cho ich najwyszy symbol Mitry, zabijajcego byka, zosta si odsunity na bok, bdc niemoliwym do zasymilowania, wiedzieli oni, i Dziewica Matka bya jedynie odmian Bogini Matki, ktrej kult w rnych czasach bywa czony z kultem Mitry i ktrej niektre posgi suyy, jako Madonny. Nawet doktryny Logosu, Ducha witego i Trjcy zostay zapoyczone z ich wasnej religii i starszych kultw azjatyckich oraz egipskich. Stao si tak, przypadkowo, i te z chrzecijaskich sekt, ktre peniej zaadaptoway teozofie pogaskie, znikny pod kontrolujc si gwnej organizacji, ktra, jak ju mwilimy, trzymaa si raczej, z koniecznoci umacniania wasnej egzystencji, konkretnego i literalnego systemu i z tego samego

powodu sztywno ustanowionego zestawu dogmatw. Wiemy, e Gnostycy zaadaptowali Mitr, czynic jego imi mistycznym zaklciem, z ktrego otrzymywali oni liczb 365, podobnie, jak z mistycznego imienia Abraxas. Rwnie manicheizm, najwiksza i najtrwalsza ze wszystkich chrzecijaskich schizm, nosia na swej ascetycznej fasadzie znak perskiego rodowiska, w ktrym wyrosa i w sposb widoczny odpowiada za poczenie ascetycznych i mistycznych elementw mitraizmu i chrzecijastwa. Gdy celebracja zabitego Chrystusa jest praktycznie zastpieniem obrzdw zabitego Manesa w sezonie paschalnym, redukujcym ukrzyowanie do zwykej alegorii kultu wegetacyjnego i utosamiajcym potg i mdro boga- Zbawiciela, ze socem i ksiycem. Ani wyznawcy, ani te ich oponenci nie ujawniali, i by to jedynie nowy wariant mitraizmu, ale mitraici nie mogli nie zauwaa i nie sygnalizowa zarwno tej heretyckiej, jak i ortodoksyjnej adaptacji i jest spraw jasn, i mitraizm nie tylko wkroczy w manicheizm, ale przygotowa dla niego drog na Zachodzie - tym wikszy powd, aby by uznanym za tabu przez zorganizowany Koci. Dlatego wic moemy zrozumie, dlaczego nawet sama jego nazwa zostaa wymazana zupenie. A jednak, wbrew usilnym naciskom, nie tylko przetrway posgi tej religii i jej obrzdy zachoway si, jako samo jdro kultu chrzecijaskiego, ale nawet jego zapis pozostaje niewiadomie wyrytym na kopule wielkiej wityni chrzecijaskiej w Rzymie po to, aby uczy w pniejszych czasach lekcji historii ludzkoci i wiadczy o jednoci ludzkiej religii, bardziej trwaej, ni sekciarskie wyznania proklamowane w jej ramach. Widzielimy ju uprzednio, jak w rnych punktach mit Piotra jest rozwiniciem mitu Jezusa i w jaki sposb, zarwno przywdca dwunastu, rybak, "opoka", i nosiciel kluczy od nieba i pieka, pierwszy z uczni, utosamia si z Mitr i Janusem, ktrzy odrbnie lub cznie posiadali te same atrybuty i ktrych poczone kulty osigny specjalny status w Cesarstwie Rzymskim, jako bdce zarazem kultem armii i ( po stronie Janusa) kultem wiecznego miasta. I tam, gdzie legendarny Piotr tak blisko dostosowuje si w symbolu do "boga ze skay", tam i rwnie naczelny kapan kultu mitrajskiego w Rzymie dostosowuje si niemniej blisko do biskupa chrzecijaskiego, ostatecznie wyrnianego, jako Papa - Ojciec. Pomidzy stopniami mitraistw znajdowali si Patres Sacorum , czyli Ojcowie Misteriw oraz Pater Patrum , czyli Ojciec Ojcw, ktrego siedziba bya w Rzymie; a jako, e istniaa tam mitrajska jaskinia pod Kapitolem, wiemy te z monumentalnych ruin, i naboestwa mitrajskie byy przeprowadzane rwnie na Wzgrzu Watykaskim, gdzie istniaa witynia bogini-Matki, Kybele i gdzie zamieszkiwa rwnie Archi-Gallus , czyli arcy-eunuch, gowa kultu Kybele i Attisa. Gwn tendencj pniejszego pogastwa byo czenie, czyli "syndykat" wszystkich wiodcych kultw i jako rzymscy patrycjuszowie mieli zwyczaj piastowania urzdw kapaskich rnych bstw, nie jest rzecz zaskakujc odkrycie, i w roku 376, pod rzdami cesarzy Walensa i Walentyniana, pewien Sekstylius Agesilaus Aedesius by mianowany Pater Patrum Dei Solis Invicti Mithrae , "ponownie narodzonego dla wiecznoci poprzez taurobolium i cribolium ," a jednoczenie kapanem Hekate i Bachusa, jak rwnie wielbicielem Matki Bogw i Attisa. Na Wzgrzu Watykaskim, zatem, jeli gdziekolwiek w ogle, byaby siedziba pogaskiego papiea, ktry uwaa boga soca, za Zbawiciela i oddawa cze Matce Bogw.

KRZESO WITEGO PIOTRA Istniao tam jednak zaskakujce zastrzeenie po stronie chrzecijaskiej, i poganie wznieli swoje pniejsze witynie na Wzgrzu Watykaskim, profanujc grb witego Piotra. Jestemy obecnie upowanieni do konkluzji, i wrcz odwrotnie, to grb witego Piotra zosta ulokowany w tradycji na Wzgrzu Watykaskim, poniewa bya to rzymska siedziba pogaskiego kultu, z ktrym mit Piotra by specjalnie zasymilowany. Jego grb by przypisany tam, gdzie jego legenda zostaa naszkicowana i gdzie, by moe, i jego krzeso zostao odnalezione. Gdy istniej powody do przypuszczenia, i "krzesem witego Piotra" jest po prostu krzeso Pater Patrum , najwyszego papiea Mitry w Rzymie. W rzeczywistoci, owo "krzeso witego Piotra" jest bliej nieokrelonym obiektem, ktrego

ornamentacja nie uwidacznia w peni ani dwunastu znakw zodiaku, ani te 12 prac Herkulesa. Zostao ono wystawione na pokaz publiczny w 1867 r. sfotografowane i w tyme czasie przeegzaminowane przez znanego archeologa, de Rossi, ktry uzna je za czciowo sporzdzone z bardzo starego dbu, bardzo zniszczonego, zawierajcego pewn liczb paneli wykadanych rzebion koci soniow w klasycznym stylu, reprezentujcych prace Heraklesa. Caa struktura, jednake, bya odnawiana poprzez umocnienia i wstawki drzewa akacjowego, na ktrych widnieje redniowieczny ornament. W opinii Rossiego, starsze porcje prawdopodobnie formoway oryginalnie kurialne krzeso senatora i moe tak by, i caa ta rzecz jest jedynie szczliwym importem, jak tyle innych kocielnych relikwii. Ale istnieje oczywista moliwo, i jest to pozostao przed-chrzecijaskiego kultu i jest to bardziej prawdopodobnym, ni byoby nim uwicenie zwykego senatorskiego krzesa. Panele z koci soniowej, w liczbie osiemnastu i nieatwe do rozszyfrowania na fotografii, odpowiadaj po czci pracom Heraklesa; kilka z nich ma po prostu zodiakalne znaki, z ktrych legenda o dwunastu pracach zostaa pocztkowo ukartowana; niektre za sugeruj raczej prace Perseusza, a jeszcze inne przypominaj blisko epizody z posgw mitrajskich. Nie jest zatem wykluczonym, i cao ta jest kombinacj jakiego staroytnego artysty, dla synkretycznego kultu, skadajc si z pewnej liczby symboli orientalnych kultw soca, do ktrych wszystkie trzy legendy nale. Mit Perseusza (moe nawet Persa), jest w podstawach identyczny z mitem Heraklesa i w Rzymie mitraici byliby bardzo skonni poczy nawiasem pniejszego zdobywc, boga-soca ze swym starszym prototypem, tym bardziej, e ich posgi prezentoway sceny w tym samym porzdku i czenie si kultw byo mod wczesnych czasw. Stary rzymski Herkules, warto zapamita, by zupenie rnym bstwem od greckiego Heraklesa, ktry by z kolei odmian semickiego Melkarta i Samsona i chocia Herakles czczony by przez ostatnich cesarzy pogaskich pod swym aciskim imieniem, nie wydaje si, aby w Rzymie jego kult rozkwita w owych czasach. Tertulian zastrzega, e w jego czasach widziano ( vidimus ) czowieka palonego ywcem, jako Herkulesa (-Heraklesa), ale cho bya to rytualna ofiara, to jej pojedyncza celebracja wiadczy raczej o rzymskim pokazie, ni o istnieniu kultu. Istniay tam dwie witynie Zwyciskiego Herkulesa na Wzgrzu Kapitoliskim oraz trzy inne aedes w innych dystryktach, ale napisy z tego okresu nie wykazuj takiego zainteresowania w jego kulcie, co napisy dotyczce Mitry i innych wschodnich bstw. Nie istnia faktycznie aden zrytualizowany ceremonia kultu Heraklesa czy Herkulesa w Rzymie; nic, co by wiadczy mogo o uywaniu takowego krzesa; podczas, gdy misteria mitrajskie byy najbardziej wyszukanymi spord istniejcych i kapastwo mitrajskie jednym z najwspanialszych. Ostatecznie, dowiadujemy si od Porfiriusza i z innych pomnikw, e Mitra by zwyczajowo reprezentowany porodku zodiakalnego koa, tak, e rzekome krzeso Piotrowe jest na kady sposb zgodnym z jego kultem. Fakt, e w pomnikach mitrajskich zodiak zaczyna si od znaku Wodnika, ktry w staroytnej sztuce reprezentowany jest, jako rybak, odpowiadaby oczywicie czempionom Piotra, ktrego staroytny festiwal w Rzymie ( 18 stycznia) by zbienym ze socem wchodzcym w znak Wodnika w kalendarzu. Jest rwnie historycznym faktem, e mitrajski porzdek zodiaku, rozpoczynajcy si, po prawej, Wodnikiem, a koczcy si, po lewej, Koziorocem, by imitowanym w sztuce chrzecijaskiej. Jeli, jak si domylalimy, oficjalna substytucja chrystyzmu za mitraizm rozpocza si za rzdw Joviana, kiedy to w ostatni kult zosta zdyskredytowanym dla celw rzymskich poprzez klsk i mier Juliana z rk Persw - jest wystarczajco prawdopodobnym, e oficjalna zmiana tego rodzaju uskuteczniona bya w Rzymie, a mitrajski Pater zosta albo zastpiony, albo po prostu chrystianizowany. Przejmujc status mitrajskiego papiea, chrzecijaski Papa Rzymu zdobyby, cokolwiek pozostawao z jego wpyww, w armii i subie cywilnej, poza tym uzupeniajc proces jednoczenia w swojej wasnej osobie symbolizmw, dziki ktrym by on gow widzialnego Kocioa. Tak wic, na wiele sposobw pasowao, aby zabra on sobie i krzeso Pater Patrum . Jakkolwiek tam by mogo, historyczne i dokumentalne fakty umoliwiaj nam wywnioskowanie oglnej linii adaptacji mitraizmu dla kultu chrzecijaskiego. Przebiegaa ona w zaoeniu jak nastpuje: 1. Zanim Ewangelie zostay spisane, Jezus, jako "Baranek" by kojarzony z Mitr w odniesieniu do: (a) swych atrybutw "Siedmiu Duchw" i "siedmiu gwiazd"; (b) jego symbolu Opoki; i (c) mistycznych

kluczy noszonych przez boga-Czasu w jego misteriach. We wszystkich tych trzech przypadkach wydaj si istnie staroytne mity judajskie dla oparcia si na nich. 2. Rytua zmartwychwstania, ze swym skalnym grobem i eucharysti chleba i wina, mg by rwnie staroytnym, nawet u ydw, ale istnieje powd, aby przypuszcza, i obydwa zostay wiadomie zasymilowane z misteriw mitrajskich. 3. Podobnie jak mitrajski Pater Patrum przyjmowa symbolik Boga i chrzecijaski biskup Rzymu imitowa Pater Patrum , tradycj stao si przekazanie przez Jezusa - Piotrowi, rzekomemu zaoycielowi rzymskiej stolicy, atrybutw perskiego boga oraz tych, z ktrymi by on utosamiany w Rzymie. Tak wic, zwaywszy, e to Jezus by nosicielem kluczy i Opok zanim ewangelie znalazy si w obiegu, Piotr zosta ostatecznie narzucony ewangeliom w obydwu tych rolach, podczas gdy bardziej ekskluzywny atrybut przewodzenia Siedmiu Duchom zosta praktycznie wyrzucony z doktryny chrzecijaskiej, a nawet i symbol baranka by otoczony dezaprobat. Wykonay one swe zadania i stay si w kocu, jednoczenie nie na miejscu i wrcz niewygodnymi.

ROZDZIA XIII; RELIGIE STAROZYTNEJ AMERYKI Rodzime religie Pnocnej i Poudniowej Ameryki, podobnie, jak ludy, ktre je wyznaway, wydaj si rni od reszty ludzkoci, jako nie zwizane z reszt, nie pochodzce od niej, niezalene. Pierwszym pytaniem, na jakie natrafia etnolog przy badaniu rodzimych ras amerykaskich jest: "Jak i kiedy oni si tam dostali ?" Zakadamy jedno rasy ludzkiej i nie wierzymy w to, i rne gatunki ludzkie ewoluoway niezalenie z form niszych na rnych kontynentach. Istniej lady egzystencji czowieka w Dolinie Misissippi, datujce si pomidzy 50 a 60 tysicami lat temu. Czowiek Paleolitu mg przedosta si do Ameryki wczeniej, w okresie interglacjalnym, ale wydaje si prawdopodobnym, i przyby on przez Cienin Beringa, lub te przez Grenlandi i Labrador. Pierwsza migracja nastpia z Azji i po niej nastpiy kolejne fale migracyjne. Migranci musieli przynie z sob zarodki mitu i obrzdowych praktyk popularnych w Azji i powinnimy si spodziewa znalezienia koincydencji pomidzy systemami religijnymi Ameryki, Azji, Europy i Polinezji. W Cieninie Beringa Azja i Ameryka s nieomal w zasigu wzroku jedna drugiej i w pewnym okresie byy poczone. I jeli zaoymy migracj takich plemion, jak tubylcy Kamczatki, ktrzy atwo znosz nadzwyczaj niskie temperatury, bdc niezbyt wysoko cywilizowanymi, pozbdziemy si wszelkich takich trudnoci, jak sugerowanie, i pasterscy Mongoowie nie przebyliby nigdy tej cieniny bez niektrych ze swych zwierzt. W tym jednak przypadku, jako e pierwotna separacja ras amerykaskich i azjatyckich nastpia w bardzo odlegej przeszoci, nie moemy si spodziewa zbyt bliskich paralel. Zanotowano jednak pewn liczb nadzwyczajnych powiza, ktre wskazuj na migracje pniejsze, ni w erze Kamienia upanego. Wemy na przykad podobiestwo pomidzy znakami z azteckiego kalendarza, a mongolskim zodiakiem. Symbole w mongolskim kalendarzu zapoyczone s od zwierzt. Cztery z dwunastu s identyczne z azteckimi. Trzy nastpne s nieomal takie same, na tyle, na ile pozwala na to rnica w gatunkach zwierzt na tych kontynentach. Pozostae pi za nie odnosi si do adnego ze stworze znalezionych kiedykolwiek w Anahuac. Podobiestwo sigao wic tak dalece, jak tylko mogo. Niemniej godn uwagi jest analogia pomidzy meksykaskim systemem cyklicznego liczenia lat, ktry jest wci jeszcze w uyciu w wielkiej czci Azji, widzc, e ta zoona aranacja nie suy adnemu uytecznemu celowi w takim stopniu, jak zwyke liczenie numeryczne, czy te przy pomocy znakw ponumerowanych w odpowiedniej kolejnoci, co byoby daleko lepsz aranacj. Takie powizanie musi si duo liczy; istnieje tam rwnie zauwaalne, cho moe niezbyt rozstrzygajce podobiestwo pomidzy azteckimi, przed-azteckimi i peruwiaskimi wityniami-piramidami, a tymi z Mezopotamii, ktre wywodz si od wczeniejszych Akadyjczykw czy Sumerw. Ruiny tych wityni

wci jeszcze istniej w Ameryce Centralnej i Peru, co pozwala na porwnania z opisami piramid babiloskich i jednego przykadu Saqqary w Egipcie. Owe witynie, czyli "domy na grze", niewtpliwie zapocztkowane zostay, jako groby i rosy w wielkie kurchany z ziemi, podobnie, jak te znajdywane w Dolinie Misissippi, a piramidy azjatyckie, podobnie jak i meksykaskie, budowane byy z kilku tarasw. Pi tarasw wydaje si by przez dugi czas wspln liczb w Azji, przy czym babiloska liczba siedmiu zostaa osignita w stosunkowo pniejszym okresie; pi byo rwnie liczb stopni, lub piter w wielkiej wityni Huitzilopochtli, meksykaskiego narodowego bstwa. Fakt, e takie piramidy witynne, czy te groby tego samego typu te wczeniejsze czsto pokryte starannie murarstwem i posiadajce w niektrych przypadkach pi stopni - znajdywane s na wielu z Wysp Mrz Poudniowych, daje nowe powody do przypuszczenia, i staroytna dystrybucja ras na wschd od Azji, nastpowaa w powtarzalnych falach migracyjnych. Tak wic rwnie jestemy upowanieni do pokrewnych wnioskw, kiedy odkryjemy, i Meksykanie i niektre plemiona czerwonoskrych, miay stay zwyczaj wrzucania pierwszych ksw swych posikw w ogie. Zwyczaj taki jest praktykowany przez wyspiarzy z Lamotrek na Karolinach, jak rwnie tych z Efaty na Nowych Hebrydach oraz wiele tunguskich, mongolskich i tureckich plemion wytrwale praktykuje to samo do dnia dzisiejszego. Trudno jest uwierzy, e szczeglny zwyczaj powicania "wysannika", czy "ambasadora" Socu, poprzez malowanie go na czerwono i wieszanie wypchanych skr z niego oraz innych ofiar, jako posiadajcych uwicon skuteczno, rozwiny si niezalenie na obu pkulach. Nawet sam obyczaj skalpowania wydaje si by szczeglnym dla czerwonoskrych i pokrewnych Polinezyjczykw oraz, w zmodyfikowanej formie, dla Mongow. Meksykanie, podobnie jak staroytni Semici i ich sumero-akadyjscy nauczyciele, podawali swoje dzieci "poprzez ogie" w ofierze dla boga Ognia. To, co jest bardziej znaczcym, to fakt istnienia semickiego zwyczaju cisego przestrzegania, aby ich specjalne obrzdy ofiarne trway pi dni.

WSPLNY SYMBOLIZM Istniej zauwaalne podobiestwa rwnie w praktykach religijnych i symbolizmach Azji i Meksyku, odrbne od tych, ktre mona by uzna za uniwersalne. Tak wic kamie, lub metalowe lustro byo symbolem i rdem nazwy meksykaskiego bstwa Tezcatlipoca i jest rwnie wyrniajcym si symbolem w japoskim szintoimie, bardzo prymitywnym kulcie azjatyckim. Mwi si ponownie o narodowym bstwie i bstwie wojny Huitzilopochtli, e, kiedy ludzie przybyli do Meksyku ze swych domw, jego drewniany obraz z pewnymi emblematami wojennymi, niesiony by przez czterech kapanw w arce, czy kufrze, nazywanej Siedzib Boga. Tutaj mamy szeroko rozpowszechnion praktyk, ale znaczcym jest, e znajduje si j w bardzo zblionych formach rwnie wrd Mongow, Chiczykw i Japoczykw. Podobnie jest z opracowywaniem dziecicych horoskopw. Bardziej specyficzn jest paralela pomidzy niektrymi z meksykaskich praktyk, a praktykami buddyjskich kapanw z Tybetu i Japonii. Jednak szczeglnie sugestywnymi w kwestii kontaktw buddyjskich, jest pewna liczba meksykaskich rzeb; wiele figur Quetzalcoatla jest praktycznie identycznych z ustalonym typem Buddy i inne rzeby wykazuj rwnie bliskie pokrewiestwo. Ale nie mniej znaczcym odnonie oglnego powizania azjatyckiego, by moe, jest okoliczno, ktra nie bya zbyt powanie studiowana przez etnologw, cho zauwaana ona bya przez antropologw - czyli fakt, e zarwno w staroytnej Azji, jak i w staroytnej Ameryce, ludno dokonywaa zapisw poprzez robienie wzw na sznurkach. Chiczycy z dawnych czasw s znani z podobnych praktyk i mwi si to rwnie o

drawidaskich Khondach z Orisy, e kiedy zostawali zapoznawani z europejsk wiedz przed szedziesiciu laty *, sporzdzali wszelkie zapisy przy pomocy wzekw na sznurkach i wyobraali sobie swego Boga, jako zapisujcego winy ludzkie w ten sam sposb. Wydawao by si to dokadnie t sam metod mnemoniczn, jakiej uywali Peruwianie, odkryci przez Hiszpanw, ktrych pismo wzekowe kipu opisywane byo w tych samych terminach. Istnieje ewidencja, i ten sam sposb praktykowany by w Ameryce rodkowej i moe nawet pomidzy Tlaksalanami, cho u Meksykanw wyszed ju z uytku, gdy rozpoczli oni uywanie hieroglifw. Pozostaje wci pytanie odnonie rda i natury tyche hieroglifw. Szczegowa ich egzaminacja wykraczaaby poza zakres tego opracowania i musi wystarczy tu stwierdzenie, e jako i meksykaski system hieroglificzny reprezentuje waciwie wczesne stadium w ewolucji pisma z obrazkowego do symboli fonetycznych, z systemem fonetycznym rozwijajcym si rwnorzdnie, to fenomena te s cakowicie zgodne z hipotez o wpywach kulturowych z Azji we wczesnych okresach. Nie ma potrzeby identyfikowania glifw, aby mc wywnioskowa, i systemy chiski, egipski i aztecki s sobie pokrewnymi. Egipskie symbole pozostaj zasadniczo nierozwinite przez co najmniej dwa tysice lat i wspczeni specjalici s zadowoleni, e wiele z elementw pisma hieroglificznego wyroso nad brzegami Nilu na dugo przed czasem pierwszej z historycznych dynastii. Biorc pod uwag tak powolne tempo wzrostu oraz fakt, e meksykaskie i egipskie hieroglify oraz pismo chiskie s wszystkie pisane w kolumnach, jestemy czciowo upowanieni do spogldania na wszystkie trzy, jako na stadia cigej ewolucji. Prawd jest, e jzyki amerykaskie, cho moliwym do udowodnienia jest ich pokrewiestwo, podobnie, jak w grupie jzykw indo-europejskich, wykazuj bardzo niewiele, albo nawet i adnej relacji z jakimkolwiek z jzykw azjatyckich. A poniewa trudnoci w udowodnieniu w peni pokrewiestwa pomidzy jzykami amerykaskimi i azjatyckimi s wielkie, tak wic zmuszeni jestemy do wniosku o rzeczywicie bardzo odlegej separacji. Z drugiej za strony, nadzwyczajne rnice pomidzy jzykami amerykaskich Indian tej samej rasy i obserwowany fakt odnonie szybkich zmian jzykowych pomidzy wyspiarzami z Mrz Poudniowych, kiedy zostaj oni odizolowani jedni od drugich, sugeruj, i bardzo znaczne rnice mog si wydarzy w przecigu kilku tysicy lat pomidzy ludmi z tej samej grupy jzykowej, ktrzy ulegli separacji na poziomie, w ktrym nie mieli oni adnej literatury, a jedynie materialne pocztki rytuau. Nie mamy potrzeby wykraczania poza to stwierdzenie. Wystarcza ono dla tego, aby nie byo przeszkd teoretycznych odnonie zaoenia, i cywilizacja przed-chrzecijaskiej Ameryki wyrosa z gwnych azjatyckich korzeni, ktre wykarmiy rwnie pocztki cywilizacji, jak znamy w Azji Mniejszej i Europie i e z praktycznej pewnoci pocztkowej migracji Azjatw do Ameryki wyrasta prawdopodobiestwo, i takich migracji zdarzyo si wicej, w rnych stadiach ewolucji azjatyckiej. Hipotez, ktra wydaje si obejmowa w najlepszy sposb wszystkie fakty, jest ta, i Ameryka zostaa najpierw zaludniona przez ludy azjatyckie w nadzwyczaj odlegym okresie; e wyrosy tam powoli rasy amerykaskie z pewnym okrelonym typem jzyka; i e pniejsi imigranci z Azji lub Polinezji, by moe przybywajcy, jako zdobywcy, w celu przyniesienia wyszej cywilizacji, zostali lingwistycznie zaabsorbowani we wczeniejszej masie, jak wojowniczy najedcy czsto bywali absorbowani w znanej historii europejskiej. Wszystko to zostao zbadane przez szwajcarskiego historyka J.G.Mullera, ktrego Amerikanische Urreligionen zostaa napisana wtedy, gdy faktyczna jedno rasy ludzkiej cigle jeszcze bya spraw niejasn w tym sensie, i stwierdzano j na tak fantastycznej podstawie, jak mit o pierwszej stworzonej parze. Przeciwne hipotezy wobec kreacji "w narodach" oraz teorii o zaludnianiu Ameryki przez "dziesi zagubionych plemion " rwnie byy bardzo w modzie. Niepotrzebne s zatem powaniejsze dysputy nad zaoeniem, i pocztkw staroytnych religii amerykaskich naleaoby szuka w samej naturze ludzkiego ducha - co byo czym innym, ni stwierdzenie, e byy one autochtonicznymi. Prawdziwym zaoeniem nie jest ani to, co Muller mwi, a mianowicie, e ludy amerykaskie nie otrzymay swych religii od ludw Starego wiata, ani te stwierdzenie, e otrzymali j oni: obydwa sformuowania s mylcymi. W takim stopniu, w jakim ich przodkowie byli wyranie istotami ludzkimi w momencie, kiedy przeszli oni po raz pierwszy z Azji do Ameryki, zarodki religii i wiele obrzdw mona traktowa, jako

wywodzce si od nich, ale podobnie, jak wszystkie inne ludy, ewoluowali oni wedug uniwersalnych praw. Jako, e ich migracje prawdopodobnie wydarzay si w rnych epokach i z rnych grup, moemy oczekiwa od nich, rozproszonych, jak faktycznie oni s po caych pkulach, nie mniej wariacji w jzykach, aspektach i cywilizacji, ni mona by przeledzi wrd ras starego wiata przed kilku tysicami lat. Takie wariacje s faktycznie spostrzegane, kiedy pragniemy upewni si co do wzajemnych powiza pomidzy rnymi ludami staroytnej Ameryki. Gdy pomidzy tymi ludami istnieje w peni tyle samo wariacji, ile znajduje si pomidzy ludami Europy. Nie zapuszczajc si zbyt daleko, Aztecy, czy Meksykanie rni si w zauwaalny sposb w pewnych fizycznych charakterystykach od czerwonoskrych, a ci z kolei wykazuj znaczne zrnicowanie typw. Decydujca teoria co do historii kulturowej tych ludw nie moe jeszcze zosta stworzona w takim stopniu, w jakim jest cigle jeszcze niejasn spraw kwestia cywilizacji, ktre istniay w Ameryce rodkowej i Poudniowej przed cywilizacjami Meksyku i Peru.

WCZENIEJSZE CYWILIZACJE Dwa gwne systemy religijne, jakie mamy tutaj rozwaa, czyli meksykaski i peruwiaski, w stanie, w jakim istniay przed hiszpask konkwist, nie s zbyt staroytnymi w swej rozwinitej formie, poniewa nawet te dwie cywilizacje byy stosunkowo wspczesnymi. Aztecy i Peruwianie, w powyszym okresie, wyznawali, e datuj si oni jedynie od kilku wiekw przed konkwist; i zarwno w Peru, jak i Meksyku istniay i wci jeszcze istniej architekturalne szcztki cywilizacji, niektre z nich tak staroytne, e ju zupenie niezrozumiae dla narodw zastanych przez Hiszpanw. Tak wic, w pobliu jeziora Titicaca w Peru, istniej wspaniae pozostaoci struktur, ktre dziki swym rozmiarom sugeruj gigantycznych budowniczych, dzieo rasy, ktr Inkowie obalili. Dalej jednak, istniej pozostaoci prymitywnych krgw pionowych gazw, ktre nale do prymitywnej cywilizacji jeszcze starszej. Podobnie w Meksyku, istniej staroytne ruiny, takie jak w Palenque, ktre sugeruj cywilizacj wysz, w aspekcie sztuki i architektury, a jednoczenie o wiele starsze, ni te nalece do Aztekw. Wszystkim, co jestemy w stanie w bezpieczny sposb stwierdzi, to fakt, e wczeniejsze cywilizacje wyrastay w tych regionach, gdzie istniay poczone warunki regularnego, atwego i obfitego rda ywnoci - czyli ciepa i wilgotnoci, bez przewaajcych proporcji tego ostatniego, jak to ma miejsce w Brazylii. Z punktu widzenia potrzeb wczesnych cywilizacji, zoty rodek zdarza si w Ameryce Poudniowej jedynie na terytoriach, ktre pokryway si z imperium Inkw i dalej na pnoc, od przesmyku panamskiego do Meksyku. Dokonujemy zatem pomiaru dugotrwaych wdrwek ludnoci na poudnie, pniejsze fale napierajce na wczeniejsze, a niektre dotary do Patagonii. Po pewnym czasie, jednake, nurt ten moe ulec odwrceniu. Przyznaje si, i tradycja meksykaska wskazuje na wczesny rozwj cywilizacji w okolicach przesmyku i Ameryki rodkowej a nastpnie na fale migracyjne i podboje w kierunku na pnoc. I moe tak by, i ludy nazywane Toltekami, ktre kwity w Meksyku przed Aztekami i byy w kilku aspektach wyej cywilizowanymi od tych ostatnich, reprezentoway jedn z takich powracajcych fal owych ludw z pnocy, stosownie do tradycji. Ich ciche zniknicie, po czterech wiekach narodowego ycia, jest wci otwart zagadk w historii meksykaskiej. Wszystkim co wiemy, to jedynie fakt, i Meksyk pozosta siedliskiem najbardziej rozkwitych imperiw, gwnie dlatego, e mg on dostarcza obfitej i regularnej dostawy ywnoci rolinnej, takiej, jak kukurydza i w momencie inwazji Corteza, cywilizacja Aztekw, ktrzy stanowili najpotniejszy z kilku meksykaskich stanw wwczas istniejcych, naleaa do najznaczniejszych. I w tym ley pouczajcy aspekt owych cywilizacji, z ich religiami, e dostarczaj nam one zestawu rezultatw praktycznie niezalenych od caej znanej historii Europy i Azji. Czynione byy spostrzeenia, e wielkim minusem wikszoci nauk humanistycznych jest to, e nie podlegaj one eksperymentom, tak jak to ma miejsce w naukach fizycznych. Musi si wic bra fenomena takimi, jakimi s i prbowa je relacjonowa bez pomocy zaplanowanej powtrki danego przypadku. Ale z drugiej za strony, nauki humanistyczne we wspczesnej postaci posiadaj olbrzymie bogactwo faktw znajdujcych si tu pod rk i sama kolokacja danych posiada dla nas skutki nowej rewelacji w sprawach ludzkich. Po tym, jak ludzie zagbili si w koncepcji cywilizacji europejskiej, z jej pocztkami, z jednej strony w aryjskim barbarzystwie, a z drugiej w kulturze egipsko-semickiej, wydawali si oni by zamknici w pewnej iloci wnioskw na temat ludzkiej natury i jej tendencji do mylenia i dziaania. Co gorsze, owe wnioski prezentowane byy w formie zrobionej na gotowo, w terminach panujcej aktualnie religii. Ale kiedy przejdziemy do zapisw kultur i wyzna Meksyku i Peru, zapisw cudownie zachowanych w zbach fanatyzmu, ktry zniszczyby je wszystkie, gdyby tylko mg, nabieramy dystansu zarwno od uprzedze ydowskich, jak i chrzecijaskich. Oszczdza nam si starego kontrastu pomidzy udawanym monoteizmem i politeizmem, wiecznej sugestii o moliwej dyfuzji prawdy objawionej, staych porwnywa pomidzy chrzecijastwem a pogastwem. Stoimy przed cywilizacj i religi, ktre osigny bogactwo i zoono w drodze normalnej ewolucji, od stadiw wczesnej dzikoci, bez kontaktowania si z Europ, a do momentu kolizji i destrukcji. I studiowa owe amerykaskie cywilizacje prawidowo znaczy uczy si z jasnoci lekcji socjologii lub oglnie nauk humanistycznych, ktre na innej drodze mona by osign jedynie w niedoskonay i niepewny sposb. Historie kulturowe

obydwu pkuli, postawione obok siebie, owiecaj si wzajemnie, podobnie, jak to czyni fakty w anatomii porwnawczej. Jakakolwiek mogaby nie istnie rnorodno zasobw ludzkich, ktre wyemigroway z Azji, moe tak by, e bdziemy szuka u mniej zaawansowanych ras amerykaskich, ladw stopniowego rozwoju w religijnej i spoecznej ewolucji Meksyku i Peru. Ludy nie-azteckie z Ameryki rodkowej, rozwiny systemy religijne, ktre w swych gwnych zarysach przypominaj kult bogini, z semickiej i helleskiej staroytnoci z najbardziej znaczc rnic, dotyczc historycznego okresu tych ostatnich, polegajc na amerykaskiej skonnoci do ofiar ludzkich. Podsumowanie dane niektrym z nich przez H.H. Bancroft, posuy dla zilustrowania starego procesu, przy pomocy ktrego umys ludzki osign te same zasadnicze rezultaty z powierzchownej rnorodnoci materiaw: "Najwybitniejsz osobowoci w panteonie Przesmyku Panamskiego, bya Dabaiba, bogini, ktra kontrolowaa burze i byskawice i przy ich pomocy dewastowaa ziemie tych, ktrzy j rozgniewali. W Ameryce Poudniowej burze i byskawice uwaane byy za instrumenty uywane przez soce, aby ukara jego wrogw, co pozwala sdzi, i Dabaiba bya transformowan bogini soca. Pielgrzymi przybywali z daleka do jej wityni w Uraba, przynoszc kosztowne prezenty i ofiary ludzkie, ktre najpierw byway zabijane, a nastpnie spalane, tak aby wonny zapach pieczonego ciaa mg wdzicznie trafi do nozdrzy bogini. Niektrzy opisuj j, jako miejscow ksiniczk, ktrej rzdy znaczya wielka mdro i wiele cudw, a ktra zostaa ubstwiona po mierci. Oddawano jej rwnie cze, jako matce Stworzyciela, twrcy soca, ksiyca i wszelkich rzeczy niewidzialnych i tej, ktra zsya bogosawiestwa, ktra wydaje si dziaa, jako mediatorka pomidzy ludmi, a jej synem, gdy ich modlitwy o deszcz byy adresowane do niego, cho to ona jest opisywana, jako ta, ktra kontroluje opady i raz, kiedy zaniedbano obrzdw ku jej czci, zesaa ona powan susz na kraj. Kiedy potrzeby ludzi byy bardzo pilne, wodzowie i kapani pozostawali w wityni poszczc i modlc si ze wzniesionymi rkami; ludno w tym czasie przestrzegaa czterodniowego postu, kaleczc swe ciaa i myjc twarze, ktre inaczej pomalowane byway farbami. Post w by tak cisym, i nie wolno byo tkn adnego misa, ani napoju, a do czwartego dnia, kiedy to wolno byo zje jedynie zup z mki kukurydzianej. Sami kapani byli zaprzysieni co do staej czystoci i abstynencji i ci z nich, ktrzy zamali luby w tych sprawach, bywali paleni lub kamienowani na mier. Ich witynie otoczone byy murami i utrzymywane w skrupulatnej czystoci; zote trby i dzwonki z kamiennymi koatkami, wzyway ludzi na naboestwa." RODZIME RASY PASTW NAD PACYFIKIEM Na niszym stopniu cywilizacyjnym znajdujemy ofiary ludzkie ju niele ustabilizowane, wedug linii historycznych, gdzie witynie i kapastwo s wci jeszcze niezbyt znaczcymi. Tak wic, Tupinambosi z pnocno-wschodniej Brazylii, praktykowali form ofiary, ktra zarazem przypomina rytua indyjskich Khondw oraz lepiej znany rytua z Meksyku, tak czsto opisywany. U niszych plemion ofiara ludzka figuruje pierwotnie, jako akt czy to przebagiwania wasnych zmarych, polegych na wojnie, czy te zaopatrywania ich w ywno w innym wiecie, jako e stali si oni bogami dziki temu, e polegli w walce i po wtre, jako akt sakramentu. Tupinambosi starali si w walce nie tyle zabi, co schwyta wrogw i kiedy mieli ju jeca, by on zabierany do ich wsi w tryumfalnym pochodzie i witany muzyk na piszczakach, zrobionych z koci poprzednich jecw. Przez cay rok by on traktowany troskliwie, dobrze karmiony i zaopatrywany w upatrzon dziewczyn, jako on i suc. Wreszcie w dniu festiwalu, bywa on przybrany w pira i uroczycie prowadzony na miejsce ofiary, gdzie jego ciao byo natychmiastowo cite na kawaki i rozdzielane pomidzy gowami domw, czy pomniejszymi wodzami, lub te spoywane na oglnym bankiecie. Jeli mia on dziecko ze sw on, byo ono wychowywane, podobnie jak pomidzy Khondami, dla takiego samego celu. Bardziej ogln praktyk powicania dzieci, ktra bya pierwotnym przeytkiem w Azji Centralnej, potwierdzaj liczne lady wrd pnocno-amerykaskich Indian. Tak wic ci z Florydy w czasach hiszpaskiej konkwisty, opisywani s, jako ofiarujcy pierworodne dzieci socu i w Wirginii praktykowana bya czasami ofiara z "jednorodzonego syna". Bardziej ogln wydawaa si prosta praktyka powicania chopcw bstwu Oki oraz innym bstwom. Utrzymywano, e Oki mia rzekomo "

ssa krew z lewej piersi" i teoria ofiary wydawaa si zabezpiecza powodzenie w wojnie. Ale dodatkowo praktykowana tam bya coroczna wiosenna ofiara - przykady ktrej zdarzay si tak pno, jak w roku 1837 czy 1838, wedug zasady Khondw, czyli dla zapewnienia dobrych zbiorw, przy czym przebagiwanym bstwem w tym przypadku bya "wielka gwiazda" Wenus. Winiowie byli zwykymi ofiarami, a ostatnim i najlepiej znanym przypadkiem bya tam ofiara dziewczyny z plemienia Siouxw, ktra zostaa przywizana do pala i zabita strzaami. Zanim umara, kawaki jej ciaa zostay wycite na okropn mod Khondw i krew jej spywaa na mode nasiona kukurydzy. Po ofiarach ludzkich, najwyej cenionymi pomidzy niektrymi z plemion, byy ofiary z biaego psa, jako e pies by dla czerwonoskrych cenion posiadoci a biel uwaana bya pomidzy nimi, podobnie jak u Grekw i Rzymian, za oznak czystoci i wyrnienia wrd zwierzt. Zawsze byo to co wanego, lub typowo podanego, ktre musiao by ofiarowane bstwu. We wszystkich tych przypadkach akt ofiary wydawa si lee blisko aktu sakramentu, w ktrym, jak wiemy, identyfikacja bstwa z ofiar, czy to jako totemem, czy te inaczej, bywaa normaln koncepcj. Biay pies, podobnie, jak ofiara w staroytnych misteriach dionizyjskich u Grekw, wydawa si czasami by rozrywany na kawaki i spoywany. Ale istnieje przytaczajca liczba wiadectw, aby udowodni, i pomidzy czerwonoskrymi z czasw hiszpaskiej konkwisty, kanibalizm religijny by czym zwyczajnym. Z zasady, by moe, byli to jecy wojenni, ktrzy bywali zjadani i istnieje zapis, e kiedy w czasie wojny na Florydzie w 1528 roku, wygodzeni Hiszpanie zmuszeni byli je ciaa swych zmarych towarzyszy, miejscowa ludno, ktra miaa w zwyczaju zjadanie swoich jecw, przejta bya terrorem i to pomimo tego, i nie mieli oni adnego rolnictwa i ywili si cay czas przypadkowo znalezion ywnoci. Ale chocia pewne plemiona byy antropofagami jedynie na bazie wojennej, istnieje jednak wystarczajco duo ewidencji wrd innych, i kanibalizm zdarza si i pod innymi z religijnych pretekstw. Jako, e wszystkie prymitywne uczty byy mniej lub wicej sakramentalnymi i sakramentalne spoywanie ludzkiego ciaa przetrwao pomidzy Aztekami na dugo po tym, gdy prosty kanibalizm uleg zanikowi, nie ma wtpliwoci, i pocztkowo ludzka ofiara bya spoywana pomidzy ludami amerykaskimi. Nawet w stadium "dzikusa" jednake, przeledzi mona pocztki odwrotu, nie tylko od ofiary, ale rwnie od kanibalistycznego sakramentu. Puszczanie krwi bywao w pewnych obrzdach substytutem za zabijanie i w opowieci o Hiawacie, bogu Nieba, ktry y jako czowiek pomidzy Onondagasami oraz mia mierteln crk, znajdujemy paralele do zmodyfikowanej legendy o Ifigenii i crce Jeftaha. Niebo nakazao, aby panna zostaa powicona w ofierze i smutny ojciec j przyprowadzi, ale rozleg si potny dwik, jakoby wiatru i ludzie, spogldajc wzwy ujrzeli ciemny obiekt, przybliajcy si ze wspania szybkoci, przed ktrym wszyscy uciekli. Ojciec i crka pozostali, zrezygnowani i oto ! nadlatujca rzecz okazaa si ogromnym ptakiem, ktry rzuci si na pann z tak si, e znikna ona, a ptak zagrzeba si w ziemi a po szyj. Pniej lub wczeniej legenda zostaa ozdobiona celem. POWSTANIE KAPASTWA W plemiennych stadiach, z koniecznoci, istnia jedynie nieznaczny rozwj kapastwa. Jego pocztki reprezentowane byy przez "szamana" lub czarownika, ktrzy zakadali tajne stowarzyszenia religijne lub zakony, do przynajmniej jednego z ktrych w okresie historycznym, mogli nalee szamani rnego typu i rnych jzykw. Odnonie wityni, rwnie, pocztki jej widziane s w witej chacie, do ktrej, wrd pewnych plemion, jedynie krl lub szaman mogli wchodzi i w ktrej zaczynano skadowa idole oraz wicone obiekty. W miar, jak posuwamy si na poudnie ku rejonom o wyszej cywilizacji, znajdujemy postpujcy rozwj funkcji kapaskich, czasami w poczeniu z funkcjami krlewskimi, jak pomidzy Natchezami z Florydy, midzy ktrymi w XVII wieku odkryto praktykowanie kultu soca, symbolizowanego w witynnej chacie przez wiecznie palcy si ogie. Tam wanie krlkapan bywa "bratem Soca" i krlewska rodzina stanowia arystokracj o specjalnych przywilejach, cho zmuszona bya do zawierania maestw poza swoj kast. W rednich cywilizacjach Ameryki rodkowej rozwj ten posun si do daleko w kierunku

tego stanu rzeczy, jaki widzielimy w krlestwie Aztekw. Na Jukatanie, na przykad, istniaa hierarchia kapanw, ze swym przywdc i zakon ten wydawa si mie cakiem rozlegle uprawnienia sdownicze. witynie, rwnie, stay si znaczcymi budowlami, do ktrych przywdcy budowali drogi prosto ze swych domw. Obok kapastwa, cay czas, wspistnieli czarownicy lub "szamani", rwnie jako oficjalna klasa o rnych typach, czy zakonach, ktrej czonkowie jednake byli prywatnie zatrudniani przez arystokracj, na sposb "Lewitw" pomidzy wczesnymi Hebrajczykami. Owi prywatni kapani wspzawodniczyli z hierarchi w kwestii otrzymywania formalnych spowiedzi od penitentw i pacjentw. Istniay zakony dla dziewic i posgi tych, ktre spdziy w nich cae swoje ycia, wielbione byy po mierci na rwni z boginiami, podczas, gdy crka krlewska liczya si, jako "Dziewica Ognia" i dla niej powicano w ofierze inne. Idoli wszelkiego rodzaju istniao mnstwo i drewniane, podobne jak hebrajski therafim , uwaane byy za cenne rodzinne pamitki. Ludzkie ofiary, oczywicie, byway czstymi, przy czym dzieci byway powicane w znacznych ilociach, kiedy brakowao jecw i prawowici synowie skadani byli w ofierze, gdy brakowao synw z niewolnicami, a nawet i jedynego syna nie oszczdzano. Zastpcze ofiary w formie upuszczania krwi byy na porzdku dziennym, ale kanibalistyczny sakrament nie wydaje si tam istnie ; chocia mia on miejsce w Gwatemali, gdzie krl, kapani i arystokracja uczestniczyli w ofiarach zabijanych dla "najwyszego Boga" w okresie Lentu, przy czym wysoki kapan i krl otrzymywali rce i stopy ofiary. W przypadkach tej szczeglnej ofiary, wybrani nieszcznicy, ktrzy byli niewolnikami, otrzymywali specjalne przywileje na tydzie przed mierci, jakie przyznawano ofiarom ludzkim w Starym wiecie, a do detalu spoywania posikw razem z krlem wcznie; i dla teje ceremonii, jak gosz zapisy, ofiary byy "przyprowadzane razem do szczeglnego domostwa obok wityni i tam ucztowali, jedzc i pijc, a si upijali", w oczywisty sposb wedug pryncypiw Khondw i Rodyjczykw. Wydaje si obecnie trudnym, aby wtpi, i religie staroytnej Ameryki s pochodzenia azjatyckiego i e piramidalne otarze-witynie Meksyku i Babilonu s podobnymi formami, rozwinitymi z prostszych kurchanw, czy "wysokich miejsc", formowanych przez prehistoryczne ludy Azji, ktre pierwsze przyniosy owe praktyki z sob do Nowego wiata. Jest obecnie rozsdnie ustabilizowan opini i "Budowniczowie Kurchanw" z Doliny Misissippi, byli po prostu pnocno-amerykaskimi Indianami, yjcymi w znacznym stopniu na poziomie kulturowym tych zastanych przez pierwszych biaych, chocia tam, jak wszdzie indziej, moga nastpi czciowa retrogresja w pewnych plemionach i terytoriach pod stresem wojny. Z plemiennego pastwa, cywilizacja wzniosa si na poziom, na ktrym w Ameryce rodkowej, nawet na zewntrz pastwa Aztekw, podobnie jak na Jukatanie, istniay szkoy w wityniach, gdzie dzieci kapanw i arystokracji uczone byy takich nauk, jakie kapani posiadali, z ksig, w ktrych ewoluowao hieratyczne pismo, oparte na bazie hieroglifw, podobnie, jak w staroytnym Egipcie. Posunli si oni daleko w rolnictwie, kultywujc wiele rolin i owocw; posiadali liczne kamienne budynki i wspaniae drogi wykadane kamieniem i dokonali niewielkiego postpu w rzebie. Ale nie istniao tam adne wyjcie poza pierwotny koncept religijny i krew ludzka pyna ku czci bogw o wiele obficiej, ni w stanie dzikoci. "Szczsna kraina oww" dzikusa wyspecjalizowana zostaa w niebo i pieko, a szaman plemienny w wielki zakon kapaski. Z prymitywnego symbolizmu ewoluowa sakrament chrztu i prosty kult soca sta si olbrzymi ceremoni. Na wielu terytoriach "poganie" do tego stopnia przewidzieli chrzecijask cywilizacj, e a ustabilizowali praktyk spowiedzi. Ale pitno pierwotnej dzikoci, zachowane przez ducha religii, przebija jasno przez to wszystko; nie ma sprzeciwu co do fundamentalnych zwizkw niszych i wyszych kultw. Wok cywilizacji Peru i Meksyku, w okresie hiszpaskiej konkwisty, rozcigay si na pnoc i poudnie barbaryzmy, w ktrych, jak wiemy, istniay zalki uniwersalnej historycznie religii - ofiar ludzkich stanowicych sakramenty; wierze w bstwa i duchy dobre i ze; praktyk modlitwy i czarnoksistwa, rytuau i naboestwa, festiwalu i porzdku, wszystko to po czci przeprowadzane przez spoeczno, jako cao, ale nadzorowane przez wieszczw i czarownikw, ktrzy s pocztkami kapastwa. Z takich okolicznoci poprzedzajcych ewoluoway wszystkie "wysze" religie. Kiedy zwrcimy si z tego stadium historii religijnej do Meksyku z czasw Aztekw, to pierwsz

i najatwiejsz do zapamitania rnic, ktra stoi przed nami, jest niezmierna ekspansja potgi kapastwa. Jeli moemy ufa hiszpaskim autorom, pi tysicy kapanw wie si z sam tylko gwn wityni w miecie Meksyku, gdzie znajdowao si okoo 600 wity i gdzie caa populacja wynosia by moe okoo 300.000, a wszystkie miasta byy podzielone na dystrykty umieszczone pod opiek parafialnego kleru, ktry regulowa wszelkie akty religijne. W tej ogromnej sile klasy kapaskiej mamy cay sekret owego przeraajcego rozwoju obdu religijnego i idcego z nim w parze okruciestwa, ktre wyrnia Meksyk od reszty wiata. EWOLUUJCE MITY System by wprawdzie politeistycznym i wykazywa on zwyczajn tendencj w kierunku panteizmu, czy monoteizmu, ale przytaczajce kapastwo z koniecznoci krzewio oddzielne kulty. Istniao tam co najmniej trzynacie gwnych bstw i ponad dwiecie bstw mniejszego kalibru. Faktycznie, niektrzy przytaczaj tak wysokie liczby, jak trzy tysice pomniejszych duchw, ktre odpowiadayby gatunkowi witych patronw z Europy i jest rzecz oczywist, i w Meksyku, podobnie jak w chrzecijastwie, musiaa istnie rnorodno religijnych temperamentw i nastawie. W wielu formach modlitw i strof, ktre si zachoway, widzimy nawyk szacownego zwracania si do "Boga" (Teotl ), lub "naszego Pana", bez specyficznego wyszczeglniania bstwa i z oglnym zaoeniem, i w Pan kocha prawidowe prowadzenie si. Uniwersalnym bstwem byo w pocztkach w sposb oczywisty Soce, ktre byo wielbione w wityniach wszystkich bstw na rwni, a do ktrego modlono si czterokrotnie w cigu dnia i tyle samo razy w cigu nocy. Na pierwszy rzut oka jest spraw jasn, i meksykaski panteon reprezentowa mity wielu plemion, mity, ktre nakaday si jedne na drugie, jak w przypadku staroytnego i rozlegle wielbionego Bstwa Deszczu oraz jego ony Bogini Wody i ktre przetrway oddzielnie poprzez bycie zaadaptowanymi do rnych praktyk yciowych. W zwizku z obrzdem chrztu dziecicego, ktry Meksykanie praktykowali nadzwyczaj skrupulatnie, kobiety dokonujce obrzdu modliy si do "Naszej Litociwej Pani", Chalchiuhtlicue lub Cioacoatl, Bogini Wody. W sezonie, kiedy to deszcz by znw upragnionym dla upraw rolnych, ponownie modlitwa wznoszona bya do boga lub bogw o imieniu Tlaloc - gdy zarwno forma pojedyncza, jak i mnoga s tu w uytku, ktre miay kontrolowa deszcz. Podczas, gdy Bogini Wody, przyzywana przy chrzcie, bya litociw, Tlaloc musia by przebagiwany poprzez regularne ofiary z pewnej liczby sscych niemowlt. Nie istnieje potworniejsza ilustracja odnonie zdolnoci umysu ludzkiego do religijnego obdu, ni zapisy tego, jak owi litociwi ludzie, wierzcy w skuteczno ofiary, nie stawali na drodze witej procesji, nioscej skazane niemowlta, dlatego, e nie mogliby oni znie widoku ich ez i myli o ich losie, podczas gdy jednoczenie inni, sami paczcy, cieszyli si z obficie pyncych ez dziecicych, gdy to zapowiada miao obfite deszcze. Ale nawet pod tym religijnym zaklciem ludzie nie byli w stanie powica dzieci temu samemu bstwu, ktre byo przyzywane na chrzcie, tak, e agodna Bogini Wody zostaa oddzielona od poerajcego dzieci Boga Wody. I dziki temu samemu prawu adaptacji do funkcji socjalnych zdarzyo si tak, i najwybitniejszym kultem Meksyku, pastwa o staych okresowych wojnach, sta si kult Boga Wojny Huitzilopochtli, ktry figurowa jednoczenie, jako opiekuczy bg narodu. W Huitzilopochtli mamy bardzo interesujcy przypadek ewolucji mitologicznej. Argumentowano, i by on pocztkowo prostym ptasim bstwem a jego wczesne imi byo zdrobnieniem "Huitziton", czyli "may koliber". Stara legenda gosi, e podczas gdy Aztecy cigle jeszcze zamieszkiwali w Aztlan, jeden z ich ludzi o imieniu Huitziton, wiergota, jak ptak "Tihui" - "Chodmy" i e w ten sposb przekona ich wszystkich do migracji i podboju dla siebie nowej krainy. Jako, e pniejsze bstwo nosi faktycznie symbolik kolibra na lewej stopie i jego imi Huitzilopochtli oznacza "kolibra po lewej stronie", zaistnia tam w sposb oczywisty proces asymilacji, cho nie jest cakiem pewn rzecz, i nastpio to w ten sposb. Jeli koliber by pocztkowo bstwem totemowym, hipoteza wydawaa by si mie podstawy, ale to, jak sdz, nie zostao udowodnione i pozostaje otwarta moliwo, i w symbol nie jest symbolem pierwotnym, ale wtrnym.

Jedyny fakt, e podobnie jak meksykaskie bstwo wojny ma kolibra, jako swj symbol, tak Mars, rzymski bg wojny ma jako swj symbol dzicioa, zasuguje w tym odniesieniu na moment uwagi. Nie moemy wyciga adnych pewnych wnioskw w tej sprawie, ale wydaje si prawdopodobnym, e ewolucja w tych dwu przypadkach moga przebiega w podobny sposb. Nie ma jednak adnej jasnej ewidencji, i dzicio by kiedykolwiek bstwem totemowym i caa kwestia nadawania Marsowi przydomku Picumnus , ktre, jak si utrzymuje, miao pochodzi od Picus , czyli dzicio, jest niejasn. Dziwnym trafem, Sabinki posiaday legend, w ktrej dzicio prowadzi ich do ich osiedla, ktre zostao nazwane konsekwentnie Picenum . Kiedy odnotujemy, e pewna liczba staroytnych spoecznoci miewaa podobne legendy o ptakach, lub zwierztach, ktre prowadziy ich na nowe miejsce osiedlenia i e nazwa tego miejsca zgadza si czasami z imieniem ich przewodnika, a czasami nie, wydajemy si by zobowizani do rozpatrzenia trzech moliwoci: 1. Zwierz lub ptak byo prawdopodobnie w niektrych przypadkach, bstwem totemowym, a legenda o przewodnictwie bya pniejszym sposobem wyjaniania jego zwizku ze spoecznoci. 2. Samo miejsce, jednak, mogo z atwoci by nazwane przez nowych osiedlecw ze wzgldu na liczb ptakw lub zwierzt danego rodzaju, jakie tam zauwaono; i wyjaniajca legenda na ten temat nic nie znaczy. 3. Symboliczne zwierz, zwizane z kultem lub wizerunkiem bstwa, dawaoby rwnie podstawy do tworzenia wyjaniajcych legend. Jedno prawdopodobnie zachcao by drugie. Jeli zatem Sabinki wziy dzicioa za swj standard, powstaje pytanie, czy nie stao si tak dlatego, i by on symbolem bstwa wojny. Jeli chodzi o kolibra, to odnotowany jest fakt, i jest on nadzwyczaj odwanym i wojowniczym ptakiem i to samo mona powiedzie i o dziciole, ktry jest zawsze w ataku. Jeli przypucimy, i jest to symbol drugorzdny, nie istnieje aden problem; wszystkie legendy byyby zrozumiaymi wg zwykych linii mitotwrczych. Odnonie Huitzilopochtli, ponownie, istnieje symboliczne rdo odnonie owego ciekawego epitetu "po lewej stronie". W jednej z legend siedzi on po mierci po lewej stronie swego brata Tezcatlipoca, Stwrcy i Najwyszego Boga i czy jest to, czy te nie najwczeniejsz form tej idei, sugeruje niemniej, i umieszczanie symbolu na lewej stopie bstwa wojny mogo wzi si z wczeniejszej obiegowej frazy "Huitzlin po lewej" w innym znaczeniu, chocia w tym pogldzie bstwo byo ju nazwane od swego symbolu. Pozostawiajc wic otwartym problem pocztkw, dochodzimy do nastpnego faktu, a mianowicie, e ani Huitzilopochtli, ani Mars nie byli w pocztkach bstwami wojny. Pierwszy z nich, ktry by praktycznie narodowym bstwem Meksyku, nosi rwnie imi Mexitli i wydaje si bardziej prawdopodobnym, i tak powinno brzmie jego oryginalne imi, a Huitzilopochtli byo przydomkiem, a nie vice versa. I podobnie odnonie funkcji. Bstwo wojny, specjalnie tak rozpoznawane, nie jest koncepcj pierwotn; tym, co si zdarza jest fakt, e to wanie szczeglne bstwo staje si bstwem wojny. Pomidzy czerwonoskrymi "Wielki Bg", czy te Stwrca i Pan, albo i Niebo oraz bg Soca by bstwem wojny i wiemy, e Mars by pocztkowo lenym bstwem, opiekujcym si rolinnoci i trzod oraz bydem. Jak si to stao, e zacz on przewodzi wojnom ? Po prostu dlatego, i by on bstwem sezonu, w ktrym zazwyczaj dokonywano kampanii wojennych. Kampanie te rozpoczynay si wiosn, tak wic bstwo sezonu wiosennego, ktre byo specjalnie przyzywane, stawao si bogiem wojny. Mars by po prostu Martiusem, czyli marcem i dostosowywa si lepiej do tej koncepcji, gdy marzec jest burzliwym i krzykliwym miesicem. Mars dokadnie posiada wanie te cechy, bdc krzykliwym raczej, ni wielkim czy dostojnym bogiem w zarwno greckiej, jak i rzymskiej mitologii. Ale tutaj nasuwa si inne z moliwych rde, co do symbolu boga wojny. Picus oznacza pstry, kolorowy i pstry dzicio mg oznacza nadejcie pstrej wiosny, podobnie, jak koliber oznaczaby czas kolorw w Meksyku. By moe istnieje tam podobne, naturalne wyjanienie co do dalszych, uderzajcych zbienoci, e Huitzilopochtli jest narodzony z dziewiczej matki, Coatlicue, ktra jest nienormalnie zapodniona poprzez dotknicie kul jaskrawo kolorowych pir, podobnie, jak Junona rodzi Marsa rwnie w dziewiczy sposb, bdc

zapodniona poprzez dotyk kwiatu. W obydwu przypadkach, oczywicie, mamy wystarczajco odznaczajcy si pierwotny typ odnonie mitu Dziewiczych Narodzin, bdcy po prostu w kadym przypadku narodzinami wegetacji z wiosn. Chocia mityczna Coatlicue, podobnie, jak Maria, jest bogobojn kobiet, ktra uczszcza do wityni i yje w wyszczeglnionej wiosce, Coatepec, w pobliu Tuli, Dziewicza Matka jest po prostu staroytn Matk wszystkiego, Ziemi i koncept dziewiczoci jest konceptem sownym, dziki prostemu faktowi, e cao jest metafor. Ale jeli by dopuci, e Huitzilopochtli by pocztkowo bstwem wegetacji, powstaje silniejsze przypuszczenie, e on rwnie by pocztkowo symbolizowany przez swego ptaka z powodu jego sezonowego zwizku ze swym kultem. Zaprzecza si, e w tym przypadku sezonowe wyjanienie wyboru Marsa jako boga wojny nie moe si sprawdza, jako e w Meksyku wiosna jest okresem ulewnych deszczw, ktre czyni kampanie wojenne niemoliwymi. W tym przypadku, wic, wybr bstwa wojny jest przypuszczalnie rezultatem, z jednej strony jego symbolu, ktry dalej wydaje si by spontanicznie uczynionym symbolem soca, a z drugiej strony - jego specjalnej popularnoci, staej cechy w kulcie bstw wegetacyjnych. A kiedy odnotujemy dalej, e gwne bstwo Karaibw Yuluca reprezentowane byo w piropuszu z pir kolibra i e bg Toltekw Quetzalcoatl, jednoczenie bg podnoci, przedstawiany by z gow wrbla, ktra bya jednoczenie hieroglifem oznaczajcym powietrze, prowadzeni jestemy do wniosku, nie e wszystkie te bstwa byy pocztkowo bstwami ptasimi, ale e byy one pocztkowo wszystkie bstwami wiosny lub bstwami natury, ktrym nadawano symbole ptasie, chocia wrbel mg by pocztkowo rwnie bstwem totemowym. Poprzez ca Polinezj, czerwone pira jednego, maego ptaszka i pira z ogona ptaka czowieka wojny, s zwyczajnym rodkiem demonstrowania lub komunikowania supernaturalnych potg i uwaane s za specjalnie ulubione przez bogw. ROZDZIA XIV OFIARA LUDZKA I SAKRAMENT Ofiara ludzka, ktra jest tak uderzajc cech meksykaskiego kultu, jest pierwotn w religiach, jak ju to widzielimy. Nie moe by wtpliwoci co do tego, e jej olbrzymi rozkwit by dzieem zorganizowanego kapastwa i kultywowania sentymentu religijnego. Rzymski bg wojny pozosta podrzdnym bstwem, cho Rzymianie byli wojowniczymi; meksykaski za sta si jednym z dwu wiodcych bstw i otrzymywa tym bardziej wytrwa cze. Skd ta rozbieno ? Gwnie, musimy wnosi, z rozmnoenia si meksykaskiego kapastwa, ktre nastpio pierwotnie dziki absorbowaniu kapastwa podbitych ras i wczeniejszego rozwoju obrzdu ofiar ludzkich w kultach bogw i bogi wegetacji. Pomidzy Aztekami tradycja niosa, e ofiary ludzkie wprowadzone zostay stosunkowo pno i ten pogld byby niewtpliwie faworyzowany przez kapastwo, ktre reprezentowao by pogld, i potga ostatnich dni pastwa, zawdziczana bya tym ofiarom. Ale widzielimy, e byy one praktykowane na mniejsz skal przez ludy amerykaskie w o wiele wczeniejszych stadiach ewolucji socjalnej i byy one rwnie popularne w stadiach rednich. W pnocnej czci Ameryki Poudniowej, gwne bstwo Muyscasw, Fomagata, czczone byo wieloci ofiar ludzkich, podobnie, jak byo wielbione pod imieniem Fomagazdad, ze sw maonk Zipaltonal w Nikaragui, gdzie obydwoje uwaani byli za przodkw rasy ludzkiej. Podobne praktyki, czsto w zwizku z kultem boga Soca, czasami boga Deszczu, byy popularnymi na Jukatanie, Chiapa, Tobasco, Hondurasie i gdzie indziej. Meksykascy Otimiasi, ktrzy nie byli podbici przez Aztekw, skadali w ofierze dzieci i spoywali ich ciaa, noszc je z sob, pieczone, w swych wojennych kampaniach. Takie ofiary byy niele ustabilizowane w Meksyku zanim jeszcze przybyli Aztekowie i znajduje si je do pewnego stopnia nawet pomidzy wzgldnie pokojowymi Toltekami. Tym, czego dokonali Aztecy, byo ich rozmnoenie do przeraajcych rozmiarw. Powody ekspansji i restrykcji w takich przypadkach, s niewtpliwie zoonymi, ale kiedy

porwnujemy przypadki Aztekw, z podobnymi przypadkami Grekw, Egipcjan i Rzymian, moemy przeledzi pewne decydujce warunki. Po pierwsze, ofiary ludzkie miay tendencje do mnoenia si pomidzy ludami, ktre w znacznym stopniu oddaway si wojnie, poprzez ofiary dla bogw, ale tam, gdzie istniao jedynie ograniczone kapastwo, naturalna sia wspczucia doprowadzaa ludzi stopniowo, w miar, jak stawali si coraz to bardziej cywilizowanymi, do porzucenia takowych praktyk, podczas, gdy kapastwo dyo do ich utrzymywania. Tak wic pomidzy cywilizowanymi ludami starego wiata, trway one najduej w Kartaginie, tyranizowanej przez kapastwo i powodem, dla ktrego nie kontynuowano ich wystarczajco dugo u ydw. byo prawdopodobnie to, e nie posiadali oni licznego kapastwa a do okresu po wyjciu z Niewoli, kiedy to ich religia zostaa na nowo uksztatowana w terminach bardziej cywilizowanych systemw orientalnych. Z drugiej za strony, rozszerzajce si lub poszerzone ju imperium, rzdzone siln rk przez wojowniczego autokrat, jak imperia Babilonu i Egiptu, prowadzone jest na rne sposoby do porzucenia ofiar ludzkich, nawet jeli kapastwo wystpuje tam licznie. Obce kulty bywaj absorbowane dla powodw politycznych i nie naley wcale do elementw polityki wadcw, bywanie w stanie wojny z pomniejszymi ssiadami, gdy si wikszo z nich zaabsorbowao, std wynika nieregularna dostawa jecw. Kapastwo rwnie, moe by wygodnie zaopatrywane poprzez inne formy ofiar i wedug tyche innych linii, jest ono mniej potne w porwnaniu z krlem. W imperium Inkw praktyki ofiar ludzkich byway mocno ograniczone. Ale tam gdzie wojownicze i terroryzowane przez kapanw pastwo ustabilizowane bywa pomidzy dobrze uzbrojonymi ssiadami, z niele ustabilizowanymi kultami ofiar ludzkich dookoa, powicanie w ofierze jecw moe suy za samoistny powd do wojen, ktry kapastwo ma tendencje wymusza. Proces jest cakowicie zrozumiaym. Ostoj wszelkiego kapastwa jest zasada wstawiennictwa, czy to bdzie ono w formie prostej modlitwy i bagalnego kultu, czy te mieszaniny tego z doktryn mistycznej ofiary, jak to bywa midzy protestantami, czy te na staym powtarzaniu ceremoniau mistycznych ofiar, jak to si dzieje u katolikw, albo te na waciwym ofiarowywaniu zwierzt, jak to byo u staroytnych ydw i pogan. W tych przypadkach widzimy, e im wicej nacisku kadzie si na akt ofiary, tym silniejsze jest kapastwo - lub mona to te uj na odwrt. Najsilniejszy zatem musi by uchwyt kapastwa, ktrego ofiary s najstraszniejsze. I straszliwym by presti kapastwa Meksyku. Im wiksze stawao si pastwo, tym wiksze staway si w nim hekatomby ofiar ludzkich. Prawie kade bstwo musiao by przebagiwane w taki sam sposb, ale przede wszystkim, bg wojny musia by zawsze syty od dymicych serc mordowanych jecw. Rzadko jakikolwiek historyk, jak mwi Prescott, ocenia liczb istot ludzkich powicanych corocznie na terenie imperium poniej 20.000, a niektrzy sugeruj nawet 50.000. Z tej iloci skazanych, lwia cz naley do Huitzilopochtli i istnieje zapis, e przy powicaniu jego wielkiej, nowej wityni w roku 1486, zabito ku jego czci 70.000 jecw wojennych, ktrzy byli zarezerwowani na ten cel przez cae lata w caym imperium. Formowali oni pochd dugi na dwie mile i dzieo kapaskiego rzenictwa trwao przez kilka dni. Z okazji kadego festiwalu tego bstwa bya tam nowa hekatomba ofiar i moemy sobie wyobrazi, jak ten chroniczny spektakl napitnowa wyobrani ludzi. Meksykaskie witynie, jak ju widzielimy, byy wielkimi piramidami o paskim szczycie, wysokimi na cztery, czy pi piter, a ofiary skadane byy na samej grze. Schody zbudowane byy w ten sposb, e czyy one kolejno wszystkie cztery strony piramidy i kiedy pochd kapanw z pochodniami wspina si po nich w ciemnoci, jak to byo zasad dla pewnego typu ofiar, do platformy na szczycie ze swym wiecznie poncym ogniem i kamieniem ofiarnym, cae miasto nie mogo oderwa wzroku. A potem ten horror ofiarnego aktu ! W ogromnej wikszoci obrzdw, ofiara ludzka kadziona bya ywcem na kamieniu ofiarnym, przytrzymywana za rce i nogi, podczas gdy zabjca rozcina jej piersi wiconym krzemiennym noem staroytnym noem, uywanym zanim jeszcze czowiek zacz uywa metali, a zatem najprawdziwiej religijnym - i wyrywa bijce jeszcze serce, ktre trzymane byo w grze ku nieobecnemu, ale wszystko widzcemu socu, zanim zostao ono spalone w wonnociach przed idolem, ktrego usta, jak rwnie i ciany jego wity, pobonie umazane byy we krwi.

DEIFIKOWANA OFIARA Oprcz uciekania si do holokaustw, religijn zasad, ktra znajdowaa si u podoa wielu, jeli ju nie wszystkich, amerykaskich ofiar ludzkich, bya zasada, i ofiara reprezentowaa Boga i z tego te powodu niewolnicy lub dzieci byli powicani z tak sam gotowoci, jak i jecy wojenni. Pomidzy ludami Gwatemali, jak nam powiadano, jecy lub oddani niewolnicy uwaani byli za istoty ubstwione w domu Soca i oglna zasada, i ofiara reprezentowaa Boga, zakadaa tak koncepcj. A jako e ta zasada prawdopodobnie bierze swj pocztek we wczesnych obrzdach, z gatunku tych, ktre tak dugo zachowywane byy u Khondw, a ktre miay na celu coroczne odnawianie wegetacji poprzez zjednywanie sobie bstwa i "magi sympatyczn", praktyka staa si utrwalon w oglnych rytuaach, jako rzecz sama w sobie wita. W zwizku z jednym, dorocznym festiwalem Tezcatlipoca, Stwrcy i "duszy wiata", ktry czy w sobie atrybuty wiecznie modego pikna z funkcj boga sprawiedliwoci i retrybucji, jako Zimowego Soca, bywa wybierany na mczennika mski jeniec o szczeglnej urodzie, ktry bywa traktowany z najwyszym szacunkiem, na cay rok przed zoeniem go w ofierze - prawie dokadnie tak, jak skazani jecy pomidzy poudniowo-amerykaskimi Tupinambosami. Bywa on wspaniale przyodziewany, kwiaty byy rzucane pod jego stopy i szed on ze wit paziw za sob, a ludzie klkali przed nim i wielbili go jako Boga. By on faktycznie, stosownie do zasady, przedstawicielem bstwa i opisywano go, jako jego wyobraenie. Na miesic przed fatalnym dniem obsypywano go dalszymi przywilejami. Cztery pikne panny, noszce imiona gwnych bogi, byway mu podarowane, jako konkubiny. Wreszcie nadchodzi dzie jego mierci. Jego zaszczyty i radoci miay si zakoczy i jego wspaniay strj by zabierany. Przewoony na krlewskiej barce poprzez jezioro do szczeglnej wityni, o nieca mil od miasta, gdzie zebraa si caa ludno, by on prowadzony w procesji na szczyt piramidy, przy jego wspudziale w obrzdzie, polegajcym na odrzucaniu swych wiecw z kwiatw i rozbiciu swej gitary. A potem na szczycie, szeciu ubranych na czarno zabjcw, ofiarny kamie i horror koca. A kiedy rytua dobiega koca, kapani nabonie podkrelali okazj, goszc, i wszystko to bywao typowym dla ludzkiego przeznaczenia, podczas gdy arystokracja sakramentalnie spoywaa pieczone ciao ofiary. Wraz z ofiar dla Tezcatlipoca miaa miejsce ofiara dla Huitzilopochtli i trway one na przemiany przez cay rok. Ofiara dla tego ostatniego nie bywaa a tak uwielbiana, ale mia on przywilej wyboru godziny swej mierci, byle nie w cigu dnia. By on nazywany "Mdrym Panem Nieba" i bywa zabijany nie na otarzu, ale w objciach kapanw. Boginie rwnie mieway swoje ofiary, ofiary kobiece i mode dziewczyny byway regularnie przygotowywane dla jednej ofiary ku czci bogini kukurydzy Centeotl, meksykaskiej Ceres, podobnie, jak to bywao z reprezentantem Tezcatlipoca. Centeotl bya bogini Matk par excellence , noszc przydomek Toucoyohua, czyli "ywicielki ludzi" i reprezentowana, podobnie jak Demeter i tak wiele innych bogi tego samego typu, z dzieckiem w swych ramionach. Tradycja niosa, rwnie, e w jej kulcie nie byo w staroytnoci adnych ofiar ludzkich. Ale jest to spraw wtpliw i wyjanienie istnieje, jak poprzednio, e od staroytnoci pojedyncze ofiary byway jej skadane i pomidzy Aztekami byo ich wiele. Kobiety, ktre uosabiay bogini, skadane byy w ofierze razem z innymi ofiarami i po zabiciu nastpowa ceremonia o trudnym do opisania, odraajcym charakterze, w ktrym zabjcy obdzierali swe ofiary ze skry, przywdziewajc je na siebie. Ten ohydny akt jest wedug wszelkiego prawdopodobiestwa najstarszym atrybutem religijnego symbolizmu. Robertson Smith w ksice "Religie Semitw" sugeruje, i wywodzi si on, poprzez totemistyczne i inne noszenie zwierzcych skr, z biblijnej koncepcji odnonie "roli prawoci". Jest on z pewnoci spokrewniony z kultem boga-Ryby i z kultami egipskich oraz innych kapanw, ktrzy przywdziewali pstre skry lampartw lub modych jeleni, jako symbolizujce gwiadziste niebo, czy te paszcze bez szwu, jako symbolizujce kosmos. Na samym dole wszelki rytualizm sprowadza si do tego samego, do redukcji prawoci, a prawd mwic, do zmyle. Ale wyjtkow i tradycyjn okropnoci meksykaskiego kultu - by akt rytualnego kanibalizmu.

To ju bya cile kwestia religijna. Po tym, gdy jeniec bywa zabity w ofierze normalnym torem, jego ciao dostarczane byo do wojownika, ktry go schwyta i on przygotowywa specjalne danie na formalny i uroczysty bankiet dla swych przyjaci. Byo to czci przepisanego naboestwa dla bogw. To, e Meksykanie nie byli ludoercami z wasnego wyboru, wykazuje fakt, e w wielkim obleniu przez Corteza, marli oni z godu tysicami. Nigdy nie zjedli by oni swych wspobywateli, jedynie jecw powiconych w ofierze. Ale te jedynie liczne kapastwo byoby w stanie utrzyma nawet i t praktyk. Widzielimy ju, i taki rytualny kanibalizm istnia na pewnym etapie u wszystkich ras i oczywicie, musia mie kiedy pocztek w normalnym kanibalimie, gdy ludzie nigdy nie ofiarowaliby bogom ywnoci, ktr brzydzili by si sami. Z drugiej za strony wiemy, e kanibalizm wszdzie wymiera w sposb naturalny, nawet pomidzy dzikusami, niezalenie od religii, jak tylko osign oni pewien stopie spokojnego ycia, a nawet wczeniej. Pomidzy tubylcami dolnej Kalifornii, cho naleeli oni do najbardziej upadych dzikusw w wiecie, parajcych si rnymi odraajcymi praktykami, spoywanie nie tylko ludzkiego ciaa, ale nawet misa map, uwaane byo za obrzydliwe. Tahitanie, ktrzy w wojnie bywali najbardziej morderczymi i praktykowali ohydne barbaryzmy, ewoluowali poza stadium publicznych bankietw kanibalistycznych. Nawet po ofierze z czowieka dla bstwa, nastpowao jedynie udawane spoywanie jego oka przez wodza i jedynie kapani podegali do tych z ofiar ludzkich, ktre tam mieway miejsce. Tak wic pomidzy podobnie okrutnymi Tonganami, kanibalistyczne uczty byway rzadkoci, zdarzajc si tylko po bitwach i byway one przeklinane przez kobiety. Ofiary z dzieci byway rwnie rzadkimi i wyjtkowymi i poprzedzano je surogatem amputowania palcw u rk. W kadym z powyszych przypadkw kapastwo nie byo zbytnio zorganizowane, std nastpowaa samorzutna ewolucja wzwy. Pomidzy mieszkacami Fidi, Markezw i Maorysami, wrcz przeciwnie, znajdujemy wysoce zorganizowane i kanibalistyczne kapastwo i odkrywamy, e kanibalizm i ofiary ludzkie byway tam czstymi. Tak samo pomidzy Khondami, specjalnie "poinstruowany" kapan by elementem zasadniczym w ofierze meriaha , a w Chinach, gdzie ofiary ludzkie byy zniechcone i zakazane pomidzy 2 a 3 stuleciem p.n.e. syszy si, i byway one doradzane przez kapastwo i tumione przez mdrych wadcw. Podobnie, jak w Peru Inkowie ograniczyli ofiary ludzkie, tak i w caej Ameryce rodkowej, poza kapastwem Quetzalcoatla u Toltekw, jedyny podobny przypadek zdarzy si w historii wielkiego Acolhuaskiego krla Tezcuco, Netzahualcoyotla, ktry zmar w 1472 r. Mwiono o nim, i by on najlepszym poet w swym kraju, ktry z kolei by najwyej cywilizowanym krajem w Nowym wiecie i e wielbi on na wielkim otarzu piramidalnym o dziewiciu stopniach "nieznanego boga", ktry nie mia adnego wizerunku i ktremu ofiarowywa on jedynie perfumy i wonnoci, opierajc si kapastwu, ktre naciskao go o ludzkie ofiary. Ale jego przykad nie wydawa si nigdy wpyn na jego azteckich sprzymierzecw, ktrzy stopniowo zdobyli zwierzchno nad Tezcuaczykami i nawet w swym wasnym krlestwie nie mg on stumi ludzkich ofiar, ktre odyy sprzed jego czasw pod wpywem Aztekw i rozmnoyy si pniej. Aztecka religia spowodowaa ruin cywilizacji Ameryki rodkowej, jak podobne religie mogy wczeniej uczyni z daleko starszymi cywilizacjami, ktre pozostawiy po sobie jedynie ruiny. Sakredotalizm, jest spraw jasn, mia tendencj, jako instytucja, do hamowania postpu ludzkoci, ktra nawet pomidzy morderczymi dzikusami w innych czciach wiata, dyskredytowaa ludoerstwo. adna ilo pasji do wojen nie powstrzymaaby cywilizowanych Aztekw od zaniechania rytualnego kanibalizmu, gdyby surowe i wszechpotne kapastwo fanatycznie go nie wymuszao. Wielk sankcj dla ofiar ludzkich, zarwno wrd Meksykanw, jak i Semitw, bya doktryna identyfikujca Boga z ofiar, jak gdyby bg powica si dla samego siebie. Zasada ta bya zatem w szczeglnym stopniu tworem kapanw i przez kapanw te zachowywana.

ETNIKA MEKSYKASKA Recytowanie powyszych faktw moe prowadzi niektrych do wnioskw, i meksykaskie kapastwo musiao by najokropniejsz band niegodziwcw, jak wiat kiedykolwiek oglda. Ale byaby to zupenie bdna koncepcja; byli oni tak sumiennym kapastwem, jakie tylko moga odnotowa historia. Najdziwniejsz bowiem rzecz z wszystkiego by fakt, e ich przeraajcy system ofiarny zwizany by nie tyle cis i ascetyczn moralnoci seksualn, ale emfatycznie humanitarn doktryn. Jeli by ascetyzm uwaa za cnot, kultywowali oni t cnot gorliwie. Bya tam meksykaska Bogini Mioci i byo tam oczywicie mnstwo za, ale nigdzie indziej nie mogli ludzie zdoby lepszej reputacji, poprzez ycie w celibacie. Mieli oni licznych witych. Mieli oni prawie wszystkie formuy tak zwanej chrzecijaskiej moralnoci. Sami kapani najczciej yli w cisym celibacie i nauczali oni dzieci z najwiksz trosk w swych witynnych szkoach i wyszych uczelniach. Uczyli oni ludzi y w pokoju, znosi cierpliwie krzywdy, polega na miosierdziu boskim i nie dba o wasne korzyci. Uczyli oni, podobnie jak Jezus i poganie, e cudzostwo mona popenia wzrokiem i skrycie w sercu, a ponad wszystko, nawoywali oni ludno do karmienia biednych. Publiczne szpitale byy obsugiwane wzorowo i to w czasach, kiedy niektre z krajw chrzecijaskich nie posiaday takowych w ogle. Mieli oni praktyk spowiedzi i rozgrzeszenia i w regularnym nawoywaniu spowiednika istniaa powtarzajca si formua: "Okryj nagich i nakarm godnych, niezalenie ile by ci to miao nie kosztowa; opiekuj si te chorymi, gdy s oni obrazem Boga". I w tyme samym nawoywaniu istniaa dalej zachta, co do specjalnego obowizku penitenta odnonie sprokurowania "niewolnika ofiarnego dla bstwa ". Takie fenomena stanowi powane wyzwanie dla konwencjonalnej socjologii. Owi ludzie, osdzani wedug religijnych standardw, s porwnywalni blisko z naszym europejskim, typowym kapastwem. Niewtpliwie posiadaj oni te same skonnoci; silnie irracjonalne poczucie obowizku; histeryczny nawyk umysowy, pewien duch samo-powicenia, czasami pasj dla ascetyzmu i uczucie, e folgowanie zmysom jest czym odraajcym. Pozbawieni moralnej wiedzy, posiadali oni mnstwo lepego instynktu w kierunku prawidowego dziaania. Z oddaniem wykonywali oni wszystko, co religia im nakazywaa, podobnie, jak katoliccy kapani z oddaniem suyli Inkwizycji. Jest to jedna z centralnych, socjologicznych lekcji naszego przedmiotu. Element religijny w czowieku, bdc przeraajco emocjonalnym i tradycjonalnym, moe sprzymierzy si z tak sam atwoci czy to z dobrem, czy te zem i religia nie zasuguje tu na wdziczno, mwic szczerze, jeli jest kiedykolwiek w jakimkolwiek stopniu utosamiana z dobrem. Jak to jest, e chrzecijastwo nie wie si z ludzkimi ofiarami, podczas gdy kult meksykaski by z nimi zwizany ? Po prostu z powodu odmiennych cywilizacji, ktre istniay tam uprzednio. To wanie cywilizacja, ktra okrela ton religii, a nie na odwrt. Chrzecijastwo rozpoczyna si od doktryny jednego aktu ofiary ludzkiej i chrzecijanie s specjalnie zapraszani co roku w witym sezonie, aby skupi swe umysy na szczegach tego aktu. Ich rytua utrzymuje mistyczn pretensj aktu rytualnego kanibalizmu, ktry od dawna wiza si z ofiar ludzk; wygrywaj oni wariacje na tych samych sowach "ciao i krew". Mistycznie spoywaj oni ciao zabitego Boga. C, ten sam akt rozgrywany by przez Meksykanw nie tylko dosownie, jak ju widzielimy, ale rwnie i w symboliczny sposb i czyli oni swoje sakramenty z symbolem krzya. BG NA KRZYZU O Tlascalanach mwiono, e na jednym z festiwali przymocowali oni jeca do wysokiego krzya i szyli do niego strzaami, a znw innego razu przymocowali innego do niskiego krzya i zabili go bastonad. Przy ofiarowaniu modej dziewczyny bogini kukurydzy Centeotl, kapan, ktry nosi na sobie zdart skr zabitej ofiary, sta z rozkrzyowanymi ramionami przed wizerunkiem Huitzilopochtli, reprezentujc w ten sposb bogini, a nastpnie skra (prawdopodobnie wypchana), wieszana bya z

podobnie wycignitymi ramionami, na ulicy. Meksykanie, ostatecznie, mieli jeszcze festiwal ku czci Xiuhteucli, boga ognia, ktrego szczytowym aktem byo uczynienie z ciasta wizerunku bstwa ( podobnie, jak to byo czynione na festiwalu nazywanym "Spoywaniem Boga", ku czci Huitzilopochtli) i powieszenie go na krzyu, po czym wizerunek w by zjadany przez tum, jako posiadajcy wit skuteczno. Czuli oni, e byli zjednoczeni z bstwem w ten sposb. Istnieje nieco ewidencji, e pomidzy pierwszymi chrzecijanami, eucharysti bywaa czasami pieczona figurka dziecka i jakby na to nie patrze, zakrada si nieodparte skojarzenie, e wszystkie te przypadki symbolicznych praktyk, wyrastay z bardziej staroytnych praktyk rytualnego kanibalizmu. Dla chrzecijastwa, rodzcego si pomidzy cywilizowanymi ludami, symbol ten stawa si coraz to bardziej mistycznym, chocia kapastwo trzymao si cile doktryny codziennej mistycznej ofiary. W Meksyku, pewne kulty podobnie zastpiy symbolizmem faktyczne ofiary; do zmodyfikowanych praktyk naley upuszczanie krwi z uszu i innych czci ciaa dzieci arystokracji. Ale cieszy koniec klina by, jak si to mwi, w przeytku faktycznych ofiar ludzkich i azteckie kapastwo wbijao ten klin coraz to gbiej, dziki swym kolektywnym interesom, jak rwnie temu, co mona by nazwa mistrzowsk tendencj wszystkich religii - utrwaleniem idei i praktyk. Im wicej chwalby, tym wicej kapastwa, im wicej kapastwa, tym wicej ofiar; i stae wojny Aztekw zapewniay niezawodny strumie jecw dla mczestwa. Wiele wojen wywoywanych byo dla tego jedynego celu dostarczenia jecw; faktycznie azteccy krlowie zawarli traktat z ssiadujc republik Tlascala i jej konfederatami, traktat, ktry by wiernie przestrzegany w tym zakresie, e ich armie musiay stacza walki na danym gruncie w danym okresie po to, aby obydwie strony byy w stanie zaopatrzy si w jecw na ofiar. We wszystkich innych czasach zachowywali si oni cakowicie przyjanie i azteccy krlowie utrzymywali te stosunki jedynie dlatego, aby mie jecw ofiarnych. Aranacja podobna do tej, gdy ju raz ustanowiona, rozkwitaa coraz to bardziej a do punktu narodowego wyczerpania, specjalnie dlatego, e mier w walce bya uznawana za pewny paszport do Raju. Kapastwo roso jednoczenie coraz to bardziej w liczebno i jedynym limitem w tym wzrocie bya potga ludzkiej wytrzymaoci. Nie ma adnej wtpliwoci, i imperium azteckie zaamaoby si w kocu ostatecznie pod swym monstrualnym ciarem, gdyby nie zniszczyli go Hiszpanie; gdy opodatkowanie niezbdne do popierania systemu militarnego i arystokratycznego wraz z alokacj ogromnych, wyjtych spod opodatkowania, dziedzin nalecych do cigle mnocego si kapastwa, stawao si coraz to mniej wystarczajcymi z roku na rok, tak, e gbokie niezadowolenie pospolitych ludzi byo jednym z gwnych czynnikw pomagajcych kampanii Corteza. Mogo tak by, e niektre z poprzednich cywilizacji upady w podobny sposb, dosownie zniszczone przez religi, a do punktu, w ktrym zachcay podbj ze strony mniej cywilizowanych plemion. Pomidzy niektrymi z plemion Majw, ktrzy poprzedzali Aztekw, urzd kapana ofiarnego uwaany by za zdegradowany, ale nawet i wtedy ludzkie ofiary nie ustay i cywilizacja Majw nie utrzymaa si pod naporem innych. Dziwnym trafem istniao tam wrd samych Aztekw wierzenie, e ich pastwo miao zosta obalone. Tutaj, niewtpliwie, istnieje clue co do egzystencji cywilizujcych si i ducha wrogoci wobec religii rozlewu krwi, ktry, jednake, mia tendencje do wyraania si w terminach desperacji. Ku temu duchowi poprawy, zatem, zwracamy si z podwjnym zainteresowaniem i sympati. MEKSYKASKI BIAY CHRYSTUS Dwa zestawy fenomenw mwi nam o obecnoci wrd Aztekw owego instynktu ludzkoci, czy te ducha rozumu, ktry gdzie indziej stopniowo wyzwoli ludzi od demoralizacji ofiar ludzkich. Jednym z nich bya wspomniana ju praktyka zastpowania symbolem ofiary ludzkiej; drugim by kult stosunkowo agodnego bstwa Quetzalcoatla, Boga Toltekw, ktrych Aztecy podbili. Nie ma bardziej uderzajcej figury w caej amerykaskiej mitologii. Samo imi wydaje si oznacza "pierzastego ( lub kolorowego) wa" i to byo jednym z jego symboli, ale normalnie by on reprezentowany przez gow wrbla o czerwonym dziobie, ktry w meksykaskich hieroglifach tumaczony jest jako powietrze. Jego trzeci symbol, Ogniotrway Kamie, mia to samo znaczenie. Jako bg Powietrza, odpowiednio liczy si on w panteonie. Ale jego mit posiada

unikalnie etyczne znami i pewien tskny patos. Gosi on, i by on niegdy wysokim kapanem w Tuli, w Anahuac, gdzie to, zawsze ubrany na biao, zaoy on kult i da dobroczynne prawa ludzkoci, uczc ich rwnie sztuki rolnictwa, metalurgii, obrbki kamienia oraz zarzdu cywilnego; jednoczenie krl imieniem Huemac dzieli z nim wiecki zarzd i da opraw ksidze prawa narodu. Ale bg Tezcatlipoca przyby na ziemi w przebraniu modego kupca, ktry uwid crk krlewsk oraz w przebraniu starego czowieka, ktry namwi Quetzalcoatla do wypicia mistycznego napoju, po ktrym pochwycio go nieodparte pragnienie odejcia. Tak wic powdrowa on na poudniowy wschd, zakadajc swoje instytucje w coraz to nowych miejscach, ale zawsze idc dalej, a w kocu znikn on gdzie na wschodzie, obiecujc kiedy powrci. Jego czciciele wygldali odtd tsknie jego powrotu, a krlowie azteccy czekali na z lkiem, a kiedy wreszcie pojawi si Cortez, wszyscy myleli, e to on by oczekiwanym bogiem i w Cholula ludno zoya mu ofiar z czowieka i pomazaa go ofiarn krwi w przepisany sposb. Ale w micie Quetzalcoatla powiedziane jest, e w Tuli naucza on przeciwko ofiarom ludzkim, kac ludziom ofiarowywa Bogu jedynie owoce i kwiaty i e nie mg on znie myli o wojnie, zatykajc uszy, kiedy ludzie o niej mwili. Podobna doktryna wie si z tradycyjnym kultem rywalizujcego boga Wotana, legendarnego zaoyciela cywilizacji Majw i moe tak by, e w obydwu przypadkach istnieje powrt do wspomnie o prostszych i bardziej ludzkich kultach. W kadym razie, ta ludzka legenda wydaje si nam pnym produktem uczu Toltekw, reprezentujcym zarazem aspiracj do lepszej religii i pami o ludach Toltekw, ktrych ustrj bywa stopniowo wypierany coraz to bardziej na poudniowy wschd przez silniejsze naciski Aztekw. Mogo tam istnie paru tolteckich kapanw, ktrzy pozostali pod panowaniem Aztekw i ktrzy stworzyli agodny mit, wymarzywszy dla siebie w ten sposb Mesjasza, jak tak wiele z podbitych ras czynio to przed nimi. Z analizy wynika, e Huemac byo faktycznie starym, tolteckim imieniem dla Boga i e zabra on miejsce Quetzalcoatla w jednym z jego bardziej wysunitych na poudnie miejsc spoczynku, kiedy zacz on by symbolizowany, jako w. W staroytnoci miewa on ofiary ludzkie, tak jak inni bogowie i na ziemiach azteckich przetrway one nadal. Ale niektrzy z jego ubranych na biao kapanw, powstrzymywali si od ofiar ludzkich, a dokonali zupenego odwrotu od krwawych obrzdw swych zwycizcw, czuli, e ich Bg musia mie inn natur od bstw, ubranych na czarno kapanw Tezcatlipoca i Huitzilopochtli, tak wic sporzdzili dla jego kultu now ewangeli. Rozpoznajc ten symptom, Muller, Brinton i Reville zgadzaj si, e Quetzalcoatl jest waciwie bstwem dobroczynnego, przynoszcego deszcze wiatru ze wschodu, zidentyfikowany z zanikymi ludami Toltekw, tak, e podobnie jak oni sami, jest on wyparty przez wrogo innych bstw, ale, jak zanikajcy lub zabijany bg soca we wszystkich mitologiach, rwnie i on ma powrci w caej swej potdze i wielkiej chwale. Taki mit mg posia u chrzecijan niejasne domysy co do dugu wobec ich wasnej legendy, ale taka rzecz tutaj si nie zdarza. Jak to Bancroft zauwaa, w lad za Mullerem, jest to ten sam proces, ktry wydarzy si w wielu mitologiach: "Wszdzie zdarza si przypadek pomidzy dzikusami, ktrzy posiadaj swego narodowego boga, e tene ostatni jest bstwem natury, ktre staje si stopniowo transformowanym w narodowego Boga, a nastpnie w narodowego krla, wysokiego kapana, zaoyciela religii i wreszcie koczy si to byciem uznanym za istot ludzk. Im starsza i czystsza jest cywilizacja, tym atwiej jest rozpozna, i oryginaln esencj bywa narodowociowy Bg, wbrew wszelkim transformacjom i przebraniom. Podobnie jest tutaj. Poza ludzk form Boga przewituje ksztat natury i narodowy Bg jest poznawany przez, by moe, wszystkich swoich wielbicieli, jako bstwo natury. Z jego potnego wpywu na natur wynika, e moe on by rwnie uwaany za stwrc. Czysto ludzka forma tego bstwa (Quetzalcoatl) , jaka pojawia si w legendzie, jak i w wyobraeniu, nie jest form oryginaln, ale najmodsz. Jego najstarsze, konkretne formy wzite s z natury, do ktrej on sam pocztkowo naley, i utrzymyway si w wieloci atrybutw. Wszystkie one symbolizuj go jako Boga podnoci, gwnie ... poprzez dobroczynny wpyw powietrza." To, co jest tu specjalnie interesujcym, to fakt, i pomimo wewntrznej wrogoci kultu Quetzalcoatla wobec pozostaych bstw meksykaskich, jego kult by wysoce szanowanym i cho niektrzy z jego wyznawcw powicali i spoywali jego ludzkiego reprezentanta raz do roku na zwyczajowy sposb, niektrzy z jego kapanw, ktrych przywdca rwnie nosi jego imi, jako

reprezentujcy go, obchodzili si z tak ma iloci ofiar, jak tylko mogli, w sposb oczywisty znajdujc nieco poparcia w trakcie tego procesu. Zmuszeni jestemy zatem zadawa pytanie, czy istniaa tutaj sia kulturowa, ktra byaby w stanie przeciwstawi si wikszoci rzenickich kapanw, gdyby Aztekom byo dane wypracowywanie ich wasnego zbawienia. Im wicej zastanawiano si nad tym problemem, jednak, tym mniej prawdopodobnym bdzie si wydawa, aby bardziej ludzkie nauki byy w stanie zatryumfowa. Podbj ze strony innych amerykaskich ludw mgby posuy powstrzymaniu krwawej religii, ale nie byo adnych oznak, aby w bardziej humanitarny nurt czyni jakikolwiek powaniejszy postp. Azteckie kapastwo, podobnie jak kade inne, miao baz ekonomiczn: jego wysze urzdy byway obsadzane przez pewne arystokratyczne rody i nawyk staego rozlewu krwi zniweczy uczucia kapaskiej armii odnonie tego aspektu. Poza pewnym punktem, kapastwo jest niezdolnym do intelektualnej regeneracji od wewntrz, nawet jeli idee reformacji s tam obecne. FATALIZM KAPASTWA Gwna nadzieja bardziej ludzkich mylicieli prawdopodobnie leaaby w substytucji symboliki za sakrament ludzkiej ofiary; jeliby pieczone podobizny mogy by spoywane, wizerunki takie mona by powica. Ale nawet w niektrych symbolicznych sakramentach krew wci bywaa skadnikiem. Tak wic w kulcie Huitzilopochtli, dla pieczonego wizerunku zrobionego z ziaren, w czasie zimowego festiwalu przesilenia (Boe Narodzenie) - krew zabitych dzieci bya pynem spajajcym. Tutaj znw mamy prymitywn "magi sympatyczn", podobizna, ktra bywaa przeszywana strza przed spoyciem, reprezentowaa potencja nowego rolinnego ycia o tej porze roku, kiedy wegetacja bya martwa. Krew dzieci bya miertelnym symbolem wilgotnoci, ktra bya yciem we wszystkich rzeczach, poza tym, e bya, jak gdyby, czynnikiem witalizujcym podobizn. Taki kult by faktycznie dalekim od zredukowania antropofagii do zwykego symbolu. Podobnie byo z kultem Xiuhteuctle, boga ognia. Rwnorzdnie, w sposb oczywisty, z godnym uwagi symbolicznym sakramentem opisanym wyej, istniay tam antropofagiczne sakramenty dla tego samego bstwa. By on jednym z najbardziej czczonych bogw, pierwszy yk napoju przy posiku w kadym z domw, brany by w jego imieniu - korelacja, ktra ponownie wskazuje na pochodzenie z azjatyckiego kultu ognia, podobnego do tego, jaki zmieszany jest z kultem Agni z Wed. W jego imieniu rwnie, kade dziecko po urodzeniu podawane byo nad ogniskiem - inna zauwaalna paralela staroytnych praktyk azjatyckich - oraz w jego szeciuset wityniach paliy si wieczne ognie. Co cztery lata odbywa si wielki festiwal ku jego czci w Quauhtitlan, niedaleko od miasta Meksyku, ktrego pierwszym aktem byo posadzenie szeciu wysokich drzew przed wityni w dniu poprzednim oraz ofiarowanie dwch niewolnikw, ktrzy bywali obdarci ze skry. W dniu festiwalu dwch kapanw pojawiao si ubranych w skry owych ofiar, witanych okrzykami, "Patrzcie, oto nadchodz nasi bogowie" i cay dzie taczyli oni przy dzikiej muzyce, podczas gdy wiele tysicy przepirek ofiarowywanych byo bogu. Ostatecznie kapani brali szeciu winiw i przywizywali ich lub wieszali na wierzchokach szeciu drzew, gdzie zabijani byli oni strzaami. Kiedy ju byli martwi, zdejmowano ich z drzew i wycinano im serca na zwyczajn mod, a kapani i szlachta ostatecznie spoywali miso zarwno ludzkich ofiar, jak i przepirek, jako sakrament. Nie jest spraw jasn w jakim miejscu i okresie pojawia si symboliczna ofiara w tym kulcie, ale zasadniczym problemem jest to, czy bya ona w stanie wyprze rzeczywist ofiar. I odpowied musi brzmie, e do tego stopnia, do jakiego ofiary ludzkie byway specjalnie kojarzone z potg kapanw i odpowiaday w sposb oczywisty gustom mas ludowych wszelkich stopni, nic oprcz przewrotu istniejcego systemu poprzez inny system, nie byoby w stanie wymusi transformacji, gdy nie istniaa adna z rodzimych kultur w otaczajcych pastwach, ktra byaby w stanie zapewni podane przywdztwo moralne na wiksz skal. Tak gwatowny przewrt, niech to bdzie zapamitane, by zwyczajnym warunkiem ewolucji religijnej w starym wiecie , w staroytnoci i historia wielkich systemw kapaskich Egiptu, Indii i Babilonu wskazuje na taki sam wniosek, e nie inaczej, jak tylko przez fiat potnych autokratw, lub zrzucenie si z rk ssiadujcych i pokrewnych ras, z jednoczesnym

brakiem kontaktw kulturowych wyszego rzdu, mona byoby zmusi takowy system do rozlunienia swego uchwytu na yciu spoecznym i intelektualnym. Zauwaone bdzie, e w opisywanym kulcie, kapan reprezentuje Boga, podobnie, jak to czyni ofiara. Ten sam fenomen zdarza si czasami, cho nie zawsze, z sam procedur noszenia skr zdartych z ofiar, w wielu amerykaskich kultach ofiarnych, azteckich i innych. Wspczesny hierolog argumentowa, wobec rnych przykadw, w ktrych kapani-krlowie i kapani ofiarni bywali czasami dorocznie skadanymi w ofierze, e to jako rozlewc boskiej (ofiary) krwi, traktowano upuszczanie krwi przez kapana-krla i e pocztkowo jedynie wyrnia si on od swych innych wyznawcw wiksz gotowoci do samo-powicenia dla ich potrzeb religijnych. Nie musimy si tu rozwodzi nad bdem takiego imputowania kalkulowanego i wyrozumowanego samo-powicenia w przypadkach aktu, ktry, pomidzy dzikusami, byby rwnoznaczny z brakiem wyobrani i przemylenia. Zakadajc jednak, e ta teoria miaaby by prawdziw, musimy rozpozna, e w przypadku historycznego meksykaskiego kapastwa, jakakolwiek staroytna odpowiedzialno tego rodzaju, musiaa dawno zanikn. Wedug Herrery, prywatni kapelanowi monych zabijani byli wraz ze mierci swych panw, ale traktowani oni byli, jako niewolnicy, czy sudzy, a nie jako kapani publiczni i nie jako prawdziwa ofiara. Nie stwierdzilimy ani w jednym przypadku, aby ofiara bya dostarczana przez klas kapask. Ta klasa faktycznie praktykowaa w pewnej mierze, jak ju widzielimy, ascetyzm wsplny dla wikszoci staroytnego kapastwa, ale od dawna ju pooya kres jakimkolwiek powanym karom, ktre wizay si z jej zawodem. Kapani, pokrtce, byli dominujc si w meksykaskim spoeczestwie i pod ich rzdami byo ono, po jednej stronie, ekonomicznie rujnowane na sposb wielu staroytnych imperiw, a po drugiej stronie, zesztywniae w swym yciu moralnym i intelektualnym. Mwic to, oczywicie, nie oznacza wyselekcjonowanie kapanw, jako winnych bycia jedyn, czy te wyczn przyczyn fatalnego rozwoju; ich zakon by jedynie zorganizowanym wyraeniem oglnej tendencji religijnej. Ale te s oni dramatycznym pokazem raz i na zawsze, zdolnoci "religii" w ogle do zaciemnienia ycia i skaenia cywilizacji. Sama liczba kapanw bya tak wielk, e stanowia ona si oporu, jaka by nigdy nie zostaa przezwyciona we wspczesnych krajach europejskich, gdzie siy wzgldnie mniej potne byway jedynie powolnie podminowywane przez wpywy kulturowe bardziej zaawansowanych, ssiadujcych spoecznoci. Kiedy odnotujemy, e witynia samego meksykaskiego boga Wina miaa czterystu kapanw, zdajemy sobie spraw, e jestemy w obecnoci warunkw spoecznych, ktrych czysty humanizm nie byby w stanie transformowa, nawet jeli znalazby posuch pomidzy kapastwem. Co wicej, aden rozwj filozoficzny po stronie sakredotalnej, nie mgby zosta osignity. Wzrost panteistycznej filozofii pomidzy kapastwem staroytnych Indii, Babilonu i Egiptu i wzrost monoteistycznej doktryny pomidzy kapastwem ydowskim, byy na rwni nieskutecznymi na gruncie sakredotalnych praktyk, jako caoci, jako, e te pozostay we wszelkich przypadkach podobnie w prymitywny sposb praktykami ofiarnymi, chocia, dla powodw wieckich, ju odnotowywanych, zaprzestay one praktykowania ludzkich ofiar. A w Meksyku, oczywicie, rozwj filozoficzny by w najlepszym przypadku niezwykle nikym. Przedstawianie Tezcatlipoca, jako "duszy wiata" nie wydaje si wystarcza za jakkolwiek metodycznie panteistyczn myl, bdc w sposb oczywisty wyraeniem henoteizmu, pospolitego w kultach solarnych. Caa meksykaska cywilizacja, pokrtce, zostaa zahamowana w stadium poniej tego, osignitego w imperiach Mezopotamii na dugo przed er chrzecijask.