OUIS ALTHUSSER

Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa

Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa. Wskazwki do bada, [w:] L. Althusser, Positions, Editions sociales, Paris 1976. Przekad: Andrzej Staro.

Louis Althusser
***

Musimy teraz wyjani pewien problem, sygnalizowany we wczeniejszej analizie koniecznoci odnawiania rodkw produkcji, ktra jest niezbdnym warunkiem moliwoci produkcji. Wwczas bya to tylko zrobiona niejako mimochodem wzmianka. Rozwaymy teraz problem jako taki.

Nawet dziecko wie, mwi Marks, e o ile formacja spoeczna nie reprodukuje warunkw produkcji jednoczenie z produkcj, to nie przetrwa nawet roku [List do Kugelmanna z 11 lipca 1868 roku.]] Ostatecznym warunkiem produkcji jest zatem reprodukcja warunkw produkcji. Moe by ona prosta, to znaczy reprodukujca dokadnie warunki poprzedniej produkcji lub rozszerzona, to znaczy poszerzajce je. T ostatni na razie nie bdziemy si zajmowa.

Czym jest zatem reprodukcja warunkw produkcji? Wkraczamy tutaj w obszar - dziki II tomowi Kapitau - bardzo bliski, a jednoczenie wyjtkowo nieznany. Uparte oczywistoci (chodzi o ideologiczne oczywistoci typu empirycznego) postrzegajce prost praktyk produkcyjn z punktu widzenia samej produkcji, to znaczy abstrahujce od procesu produkcji, stanowi tak zwart cao z nasz potoczn wiadomoci, e jest nadzwyczaj trudno, by nie powiedzie prawie niemoliwe wznie sido punktu widzenia reprodukcji. Jednak poza tym punktem widzenia, wszystko pozostaje abstrakcyjne (czy nawet: zdeformowane) - nawet na poziomie produkcji, a tym bardziej na poziomie zwykej praktyki. Sprbujmy w sposb metodyczny zbada te problemy.

Aby uproci nasz wykad: jeeli przyjmiemy, e caa formacja spoeczna zaley od panujcego sposobu produkcji, to moemy stwierdzi, e proces produkcji uruchamia siy wytwrcze

istniejce w i pod okrelonymi stosunkami produkcji. Wynika z tego, e kada formacja spoeczna, aby istnie, musi - w tym samym czasie, kiedy produkuje i eby mc produkowa reprodukowa swoje warunki produkcji. A zatem formacja spoeczna powinna reprodukowa:

1. siy wytwrcze;

2. istniejce stosunki produkcji.

Reprodukcja rodkw produkcji

Obecnie wszyscy (take buruazyjni ekonomici pracujcy w finansach narodowych czy te wspczeni teoretycy makro ekonomici), zgadzaj si z tym, co Marks przekonywujco pokaza w drugim tomie Kapitau: a mianowicie, e produkcja jest niemoliwa bez zapewnienia materialnych warunkw produkcji, to znaczy reprodukcji rodkw produkcji.

Kady pierwszy lepszy ekonomista, ktry nie rni si w tym od pierwszego lepszego kapitalisty, doskonale wie, e kadego roku trzeba przewidzie, czym zastpi to, co si wyczerpuje lub zuywa w procesie produkcji: surowce, rodki trwae (budynki), narzdzia produkcji (maszyny), itd. Moemy przeto stwierdzi, e pierwszy lepszy ekonomista = pierwszy lepszy kapitalista wyraaj wzajem punkt widzenia przedsibiorstwa, zadowalajc si po prostu komentowaniem terminw rachunkowej praktyki finansowej przedsibiorstwa.

Jednak dziki geniuszowi Quesnaya, ktry pierwszy postawi ten rzucajcy si w oczy problem, i dziki geniuszowi Marksa, ktry problem ten rozwiza, wiemy, e - na poziomie przedsibiorstwa - nie mona analizowa reprodukcji materialnych warunkw produkcji, poniewa nie istnieje ona tutaj w swych realnych warunkach. To, co dokonuje si na poziomie przedsibiorstwa jest efektem, ktry nadaje reprodukcji walor koniecznoci, ale absolutnie nie pozwala na zrozumienie jej warunkw i mechanizmw.

Wystarczy krtka chwila refleksji, aby si o tym przekona. Pan X..., kapitalista, produkujcy w swojej przdzalni weniane tkaniny, musi reprodukowa surowce, maszyny, itp. Ale nie on produkuje dla swojej produkcji, lecz inni kapitalici: wielki australijski hodowca owiec MY, wielki producent maszyn MZ.... itd., ktrzy aby wytwarza produkty warunkujce reprodukcj warunkw produkcji MX... sami musz reprodukowa warunki swej wasnej produkcji, i tak w nieskoczono. A to wszystko w takich

proporcjach, eby na rynku narodowym, o ile nie dzieje si to na rynku wiatowym, popyt na rodki produkcji (suce do reprodukcji) by zaspokajany przez poda.

Aby zrozumie ten mechanizm, stanowicy swego rodzaju kbek niekoczcej si nici, naley przeledzi tok globalnego mylenia Marksa, a w szczeglnoci zbada - w II i III ksidze Kapitau - stosunki cyrkulacji kapitau midzy Dziaem I (produkcja rodkw produkcji) a Dziaem II (produkcja rodkw konsumpcji) oraz realizacj wartoci dodatkowej. Nie bdziemy analizowa tego zagadnienia. Wystarczy nam, e wspomnielimy o istnieniu koniecznoci reprodukcji materialnych warunkw produkcji.

Reprodukcja siy roboczej

Mwilimy o reprodukcji rodkw produkcji, ale nie wspomnielimy o reprodukcji si wytwrc zych. Pominlimy wic milczeniem reprodukcj tego, co odrnia siy wytwrcze rodkw produkcji, a mianowicie reprodukcj siy roboczej. Jeeli obserwacja tego, co dzieje si w przedsibiorstwie, a w szczeglnoci zbadanie finansowo buchalteryjnej praktyki przewidywa amortyzacyjno - inwestycyjnych moe nam da przyblion ide istnienia materialnego procesu reprodukcji, to teraz wkraczamy w dziedzin, w ktrej obserwacja tego, co dzieje si w przedsibiorstwie, jest o ile nie cakowicie - to przynajmniej prawie niemoliwa. Przyczyna tego jest nastpujca: reprodukcja siy roboczej w istocie zachodzi poza przedsibiorstwem.

Jak jest zapewniana reprodukcja siy roboczej?

Jest ona zapewniana przez dostarczanie sile roboczej materialnych rodkw jej reprodukcji, to znaczy przez pac. Paca figuruje w rachunkowoci kadego przedsibiorstwa, ale jako capitale main doeuvre [1] , a nie jako materialny warunek reprodukcji siy roboczej. Tymczasem tak to dziaa, poniewa paca przedstawia tylko cz wartoci wytworzonej poprzez wydatkowanie siy roboczej, niezbdnej do jej reprodukcji. Przez niezbdne dla odnowienia najemnej si y roboczej rozumiemy: mieszkanie, ubranie, wyywienie. Krtko mwic to wszystko, co pozwoli jutro kadego jutra danego przez boga stawi si u bram przedsibiorstwa. Dodajmy jeszcze: wartoci niezbdnej do wychowania i wyksztacenia dzieci, w ktrych proletariusz reprodukuje si (w x egzemplarzach: x moe by rwne 1, 2 itd.) jako sia robocza.

Przypomnijmy, e owa ilo wartoci, to znaczy paca niezbdna do reprodukcji siy roboczej, okrelana jest nie tylko przez potrzeby SMIG [2] biologicznego, ale przez potrzeby minimum historycznego (Marks

podkrela: robotnicy angielscy potrzebuj piwa, robotnicy francuscy musz mie wino) a wic tego, co historycznie zmienne. Zauwamy take, e to minimum jest dwojako historyczne, poprzez to, e nie jest okrelone przez historyczne potrzeby klasy robotniczej przyznane jej przez klas kapitalistyczn, al e poprzez potrzeby historyczne narzucone przez walk klasy proletariackiej (podwjn walk klasow: przeciw zwikszaniu czasu pracy i przeciw obnianiu pac).

Jednak zapewnienie sile roboczej materialnych warunkw jej reprodukcji nie wystarczy, aby si reprodukowaa jako sia robocza. Mwilimy, e bdca do dyspozycji sia robocza powinna by kompetentna, to znaczy zdolna do wykonania wszelkich operacji w zoonym systemie procesu produkcji. Rozwj si wytwrczych i historycznie istotny/waciwy typ ich jednoci w danej chwili powoduj, e sia robocza powinna by (rnorodnie) wykwalifikowana, a wic reprodukowana jako taka. Wykwalifikowana rnorodnie, to znaczy wedug wymogw spoeczno -technicznego podziau pracy, jego rnych stanowisk i zatrudnie.

Jak zatem w ustroju kapitalistycznym jest zapewniana owa reprodukcja (rnorodnych) kwalifikacji siy roboczej? W odrnieniu od tego, co dziao si w niewolniczych i feudalnych formacjach spoecznych, reprodukcja kwalifikowanej siy roboczej (chodzi tutaj o pewn tendencj), nie zachodzi ju w ogniu pracy (uczenie si w samym procesie produkcji), lecz w coraz wikszym stopniu poza produkcj: przez kapitalistyczny system szkolnictwa oraz inne instancje i instytucje.

Czego uczy si w Szkole? Nauki mog by mniej lub bardziej zaawansowane, ale przede wszystkim uczy si czytania, pisania, liczenia, a zatem pewnych technik oraz kilku dodatkowych przedmiotw, cznie z elementami (ktre mog by rudymentarne albo przeciwnie pogbione) kultury naukowej lub literackiej, bezporednio uytecznymi na rnych stanowiskach w produkcji (jeden rodzaj wyksztacenia dla robotnikw, drugi dla technikw, trzeci dla inynierw, ostatni wreszcie dla kadr najwyszych, itd.). A wic uczy si umiejtnoci.

Niejako mimochodem, przy okazji nauczania technik i przekazywania wiadomoci, nabywa si w Szkole znajomoci regu dobrych obyczajw, to znaczy konwenansw, ktre powinny by przestrzegane z uwagi na przeznaczenie na okrelone stanowisko przez wszystkich agentw podziau pracy. Chodzi tutaj o reguy moralnoci, wiadomo obywatelsk i zawodow, to znaczy, mwic janiej, o reguy respektowania spoeczno technicznego podziau pracy, a w rezultacie reguy porzdku ustanowionego przez panowanie klasowe. Uczy si take dobrze mwi po francusku, dobrze pisa, co znaczy, w

istocie, (dla przyszych kapitalistw i ich sucych) komenderowa, a wic (rozwizanie idealne) dobrze mwi do robotnikw, etc.

Wyraajc to w jzyku bardziej naukowym powiemy, e reprodukcja siy roboczej wymaga nie tylko reprodukcji jej kwalifikacji, ale zarazem reprodukcji jej podporzdkowania si reguom istniejcego porzdku, to znaczy reprodukcji podporzdkowania panujcej ideologii, jeeli chodzi o robotnikw i reprodukcji zdolnoci waciwego posugiwania si ideologi, w przypadku agentw wyzysku i represji, aby take poprzez sowo mogli zabezpieczy dominacj klasy panujcej.

Inaczej mwic, Szkoa (take inne instytucje Pastwa, jak Koci albo inne aparaty, jak Armia) uczy umiejtnoci, lecz w formach, ktre zapewniaj podporzdkowanie si panujcej ideologii , czy panowanie jej praktyki. Wszyscy agenci produkcji, wyzysku i represji, nie wspominajc o zawodowych ideologach (Marks), powinni by z tego lub innego powodu przesiknici t ideologi, aby wiadomie wypenia swe zadanie bd wyzyskiwanych (proletariuszy), bd wyzyskujcych (kapitalistw), bd pomocnikw wyzyskiwaczy (kadry), bd wielkich kapanw panujcej ideologii (jej funkcjonariuszy), itp. Reprodukcja siy roboczej ujawnia wic, jako warunek sine qua non, nie tylko reprodukcj kwalifikacji, ale take reprodukcj podporzdkowania si panujcej ideologii albo jej praktyce z tak precyzj, e nie wystarcza powiedzie: nie tylko, ale take, poniewa pokazuje, e w formach i pod formami ujarzmienia ideologicznego zapewniona jest reprodukcja kwalifikacji siy roboczej . Dziki temu rozpoznajemy faktyczn obecno nowej rzeczywistoci: ideologii. Przedstawimy tutaj dwie uwagi.

Pierwsz w celu podsumowania naszej dotychczasowej analizy reprodukcji.

Do tej chwili pobienie przestudiowalimy formy reprodukcji si wytwrczych, to znaczy rodkw produkcji z jednej strony, z drugiej za siy roboczej.

Ale nie poruszylimy jeszcze kwestii reprodukcji stosunkw produkcji. A przecie zagadnienie to jest jednym z wzowych zagadnie marksistowskiej teorii sposobu produkcji. Przemilczenie go jest zaniedbaniem teoretycznym, a nawet gorzej powanym bdem politycznym. Musimy zatem o tym mwi, ale najpierw musimy mie do tego odpowiednie rodki, co z kolei wymaga dokonania ponownie wielkiego zwrotu.

Druga uwaga dotyczy tego, e aby dokona tego wielkiego zwrotu, musimy ponownie postawi nasze stare pytanie: co to jest spoeczestwo?

BAZA I NADBUDOWA
Pokazalimy [3] ju rewolucyjny charakter marksistowskiej koncepcji caoci spoecznej i to, co odrnia j od totalnoci heglowskiej. Powiedzielimy (teza ta powtarza tylko znane twierdzenia materializmu historycznego), e Marks ujmowa struktur caoci spoecznej jako ukonstytuowan przez poziomy lub instancje wyszczeglniane przez specyficzne okrelenia:infrastruktura lub baza ekonomiczna (jedno si wytwrczych i stosunkw produkcji) oraz nadbudowa, ktra zawiera dwa poziomy lub instancje: prawno polityczn (prawo i pastwo) i ideologiczn (rne ideologie, religijne, moralne, prawne, polityczne, itp.) Ujcie takie, niezalenie od korzyci teoretyczno pedagogicznych (wida tutaj rnic, dzielc Marksa od Hegla), przynosi wielk korzy teoretyczn: pozwala zapisa w teoretycznym ukadzie swych istotnych poj to, co nazwalimy wzajemnym wskanikiem skutecznoci [indice defficacite respectif]. Co przez to rozumiemy? Kady moe si atwo przekona, e takie ujcie struktury caoci spoecznej, potraktowanie jej jako budowli skadajcej si z bazy (infrastruktury), na ktrej wznosz si dwa pitra nadbudowy, jest metafor, a cilej metafor przestrzenn: topiczn. [4] Jak kada metafora, tak i ta co sugeruje, wskazuje na pewn rzecz. Co? Ot z pewnoci to, e pitra wysze nie mogyby si trzyma (w powietrzu) same, gdyby nie spoczyway wanie na swej bazie. Celem metafory budowli jest przede wszystkim przedstawienie okrelenia w ostatniej instancji przez baz ekonomiczn. Metafora przestrzenna uznaje baz za wskanik skutecznoci, znany pod sawnymi terminami: determinuje w ostatniej instancji to, co si dzieje na pitrach (nadbudowy) poprzez to, co dzieje si w bazie ekonomicznej.

Wychodzc od tego wskanika skutecznoci ostatniej instancji, pitra nadbudowy znajduj si oczywicie pod wpywem rnych wskanikw skutecznoci. Jakiego rodzaju wskanikw?

Powiedzie mona, e pitra nadbudowy nie s determinujcymi w ostatniej instancji, ale e s determinowane przez skuteczno bazy; e s determinujcymi na swj (jeszcze nie okrelony) sposb, o tyle tylko, o ile s determinowane przez baz.

Ich wskanik skutecznoci (lub determinowania) jako okrelony przez determinowanie w ostatniej instancji bazy jest, w tradycji marksistowskiej, rozumiany w dwch formach: 1) wzgldnej autonomii nadbudowy w stosunku do bazy; 2) zwrotnego dziaania nadbudowy na baz.

Moemy zatem powiedzie, e olbrzymia teoretyczna wyszo topiki marksistowskiej, w wic przestrzennej metafory budowli (baza i nadbudowa) polega zarazem na tym, e po raz pierwszy pozwala zobaczy, i zagadnienia determinacji (czy wskanika skutecznoci) maj kapitalne znaczenie; e pozwala zobaczy, i istnieje baza, determinujca w ostatniej instancji ca budowl; i, w konsekwencji, zobowizuje do postawienia teoretycznego problemu pochodnego typu skutecznoci waciwego nadbudowie, to znaczy zobowizuje do przemylenia, co tradycja marksistowska rozumie pod terminami zwizanymi ze wzgldn autonomi nadbudowy oraz zwrotnego oddziaywania nadbudowy na baz.

Najwiksz niedogodnoci takiego ujcia struktury caoci spoecznej w przestrzennej metaforze budowli, jest oczywicie to, e pozostaje ono metaforyczne: to znaczy pozostajeopisowe. Dlatego te wydaje si nam podane i moliwe przedstawienie tych rzeczy inaczej. Oby nas dobrze zrozumiano: wcale nie odrzucamy klasycznej metafory, ale to ona sama obliguje nas do jej przekroczenia. I nie przekraczamy jej, aby odrzuci j w diaby. Chcielibymy po prostu przemyle to, o czym mwi w swej opisowej postaci.

Uwaamy, e jest moliwe i konieczne - wychodzc od reprodukcji - zastanowienie si nad tym, co charakteryzuje istot egzystencji i natur nadbudowy. Wystarczy przyj reprodukcj za punkt wyj cia, aby wyjaniy si liczne kwestie, na ktrych istnienie wskazywaa przestrzenna metafora budowli, nie dajc jednake pojciowej odpowiedzi. Nasz podstawowa teza brzmi: postawienie tych kwestii (a wic i odpowied na nie) jest moliwe tylko z punktu widzenia reprodukcji. Z tego punktu widzenia przeanalizujemy pokrtce Prawo, Pastwo i ideologi. Pokaemy zarazem, jak to wyglda z punktu widzenia praktyki i produkcji z jednej strony, a z drugiej z punktu widzenia reprodukcji.

...........................................................................................................................

PASTWO
Tradycja marksistowska jest jednomylna: poczwszy od Manifestu Komunistycznego i 18 Brumairea (i we wszystkich pniejszych klasycznych tekstach, przede wszystkim Marksa o Komunie Paryskiej i Lenina Pastwie i rewolucji) pastwo jest jednoznacznie ujmowane jako aparat represyjny. Pastwo jest

machin represji, ktra pozwala klasom panujcym (w XIX wieku klasie buruazji i klasie wielkich posiadaczy ziemskich) zapewni sobie panowanie nad klas robotnicz w celu podporzdkowania jej procesowi wymuszania wartoci dodatkowej (to znaczy wyzyskowi kapitalistycznemu). Zatem Pastwo jest przede wszystkim tym, co klasycy marksizmu nazwali aparatem pastwowym. Pod tym terminem rozumie si: nie tylko wyspecjalizowany aparat (w wskim znaczeniu), ktrego istnienie i konieczno poznajemy poczwszy od wymogw praktyki prawniczej, a mianowicie policji, sdw, wizie; ale take armi, ktra (proletariat opaci to dowiadczenie wasn krwi) bezporednio interweniuje jako sia represyjna, zjawiajca si w ostatniej instancji, kiedy policja i jej wyspecjalizowane siy pomocnicze s nie daj sobie rady; ponadto szefa Pastwa, rzd i administracj. Przedstawiona w tej formie marksistowsko leninowska teoria Pastwa mwi o rzeczach najistotniejszych i jest kwesti chwili uwiadomienie sobie, e taka wanie jest jego istota. Aparat Pastwowy, ktry definiuje Pastwo jako suce klasom panujcym w walce klaso wej prowadzonej przeciwko proletariatowi przez buruazj i jej sojusznikw wykonawcz i interwencyjn si represyjn, jest po prostu Pastwem, okrela bezporednio jego podstawow funkcj.

Od teorii opisowej do teorii tout court

Tutaj jeszcze, jak mwilimy odnonie metafory budowli (baza i nadbudowa), takie przedstawienie natury Pastwa pozostaje w czci opisowe.

Poniewa bdziemy mieli czsto okazj posugiwania si tym przymiotnikiem (opisowy), konieczne jest eby unikn wszelkich dwuznacznoci - sowo wyjanienia.

Kiedy mwimy mwic o metaforze budowli albo o marksistowskiej teorii Pastwa e s to koncepcje lub przedstawienia opisujce okrelony przedmiot, to nie mamy adnej ukrytej myli krytycznej. Przeciwnie, uwaamy, e wielkie odkrycia naukowe nie mog unikn etapu, ktry okrelamy mianem teorii opisowej. Etap ten stanowi pierwsz faz wszelkiej teorii przynajmniej w dziedzinie nas zajmujcej (nauce o formacjach spoecznych). Zreszt w naszym rozumieniu mona t faz traktowa jako faz przejciow, konieczn w rozwoju teorii. Chocia faza ta ma charakter przejciowy, zapisujemy j w naszym wyraeniu teoria opisowa, ukazujc w poczeniu uywanych terminw, pewien rodzaj sprzecznoci. W istocie, poczone - termin teoria i przymiotnik opisowy, kc si czciowo. Oznacza to bardzo dokadnie: 1) e teoria opisowa jest wanie, bez adnych wtpliwoci, nieodwoalnie pocztkiem teorii, ale 2) e forma opisowa, w jakiej prezentuje si teoria wymaga - jako wyniku samej tej sprzecznoci rozwoju teorii, ktry przekroczy form opisu.

Sprecyzujmy nasz myl, powracajc do obecnego przedmiotu naszych rozwaa: Pastwa.

Gdy mwimy, e marksistowska teoria Pastwa, jak dysponujemy, pozostaje w czci opisowa, oznacza to najpierw i przede wszystkim, e owa opisowa teoria jest niewtpliwie tylko pocztkiem marksistowskiej teorii Pastwa, i e ten pocztek pokazuje nam to, co istotne, to znaczy rozstrzygajc zasad dalszego rozwoju teorii.

W rezultacie powiemy, e opisowa teoria Pastwa jest suszna, poniewa doskonale odpowiada definicji swojego przedmiotu, w sensie olbrzymiej wikszoci obserwowalnych faktw, ktrych ta definicja dotyczy.

W ten sposb definicja Pastwa jako Pastwa klasowego, istniejcego w posta ci represyjnego aparatu pastwowego, wyjania doskonale wszystkie obserwowalne fakty rnego rodzaju represji, niezalenie od dziedziny, w jakiej wystpuj: poczynajc od masakry z czerwca 1848, Komuny Paryskiej, krwawej niedzieli styczniowej 1905 roku w Piotrogradzie, Ruchu Oporu, Charonne [5] , itd. a do zwyczajnych (i wzgldnie nieszkodliwych) interwencji cenzury, ktra zakazaa Zakonnicy Diderota czy wystawienia sztuki Gattiego o generale Franco; definicja ta wyjania wszystkie bezporednie czy porednie formy wyzysku i wyniszczania mas ludowych (wojny imperialistyczne); wyjania owe subtelne codzien ne panowanie, poprzez ktre przebyskuje, na przykad w formach demokracji politycznej to, co Lenin nazwa za Marksem dyktatur buruazji. Jednak opisowa teoria Pastwa przedstawia tak faz konstytuowania si teorii, ktra sama wymaga przekroczenia tej fazy. Jasnym jest, e jeeli rozwaana definicja pozwala nam cile identyfikowa i rozpoznawa fakty represji, odnoszc je do Pastwa ujmowanego jako represyjny aparat Pastwowy, to owo odnoszenie, daje moliwo pojawienia si bardzo szczeglnego rodzaju oczywistoci, co do ktrej mamy okazj powiedzie niekiedy: tak, to wanie tak, to prawda... [6]. . Natomiast gromadzenie faktw w definicji Pastwa, nawet jeli dostarcza kolejnych egzemplifikacji, to jednak realnie nie rozwizuje sprawy definicji Pastwa, to znaczy jego teorii naukowej. Wszelka teoria opisowa naraa w ten sposb na ryzyko zablokowania mimo wszystko niezbdnego - rozwoju teorii. Dlatego wanie uwaamy, e dla tego, aby teoria opisowa moga rozwin si w teori tout court, to znaczy dla uprzedniego zrozumienia mechanizmu Pastwa w jego funkcjonowaniu, niezbdnie jest dodanie czego do klasycznej definicji Pastwa jako aparatu Pastwowego.

Istota marksistowskiej teorii Pastwa.

Sprecyzujmy najpierw wan rzecz: Pastwo (i jego istnienie jako aparatu), posiada sens tylko jako funkcjonowanie wadzy pastwowej. Wszelka polityczna walka klasowa kry wok Pastwa. Rozumiemy przez to: wok utrzymania, to znaczy zdobycia i zachowania wadzy pastwowej przez pewn klas, sojusz klas albo frakcj. To pierwsze ucilenie obliguje nas do odrnienia wadzy Pastwowej (zachowanie lub zdobycie wadzy Pastwowej), jako celu politycznej walki klas z jednej strony, od aparatu pastwowego z drugiej. Wiemy, e aparat pastwowy moe przetrwa, jak dowodz tego dziewitnastowieczne buruazyjne rewolucje we Francji (1830,1848), zamachy stanu (Drugi Grudnia, maj 1958) albo upadki Pastwa (upadek Cesarstwa w 1870, upadek III Republiki w 1940), czy te rozkwit polityczny drobnej buruazji (w latach 1890 1895 we Francji), itd., to znaczy moe pozosta na miejscu niezalenie od wydarze politycznych zmierzajcych do utrzymania wadzy pastwowej. Nawet po rewolucji spoecznej, co zreszt czsto powtarza Lenin, jak ta z roku 1917, wikszo aparatu pastwowego zostaa nienaruszona, mimo e wadza pastwowa zostaa zdobyta przez sojusz proletariatu i biednego chopstwa.

Mona powiedzie, e - w sposb wyrany od 18 Brumairea i Walk klasowych we FrancjiMarksa owo odrnienie wadzy pastwowej i aparatu pastwowego stanowi cz marksistowskiej teorii Pastwa. Podsumowujc ten moment marksistowskiej teorii pastwa, moemy powiedzie, e klasycy marksizmu zawsze twierdzili: 1) Pastwo jest represyjnym aparatem pastwowym; 2) naley odrnia wadz pastwow od aparatu pastwowego; 3) celem walki klasowej jest wadza pastwowa i w konsekwencji wykorzystanie przez klas panujc (sojusz bd te frakcj klas) wadzy pastwowej, aparatu pastwowego w subie swych interesw klasowych; 4) proletariat powinien zagarn wadz pastwow w celu zniszczenia aparatu istniejcego Pastwa buruazyjnego oraz w pierwszej fazie - zastpi go cakowicie odmiennym, proletariackim aparatem Pastwowym, a w fazach nastpnych zrealizowa radykalny proces zburzenia Pastwa (koniec wadzy pastwowej i caego aparatu pastwowego).

Z tego punktu widzenia, w konsekwencji, jest ju cakowicie wyrane to, co proponujemy doda do marksistowskiej teorii Pastwa. Wydaje si nam jednak, e owa teoria uzupeniona w ten sposb pozostaje jeszcze w czci opisowa, chocia zawiera od tego momentu elementy zoone i rnorodne, ktrych funkcjonowania i gry nie mona zrozumie bez odwoania si do dodatkowych ustale teoretycznych.

Aparaty ideologiczne Pastwa - Pastwowe aparaty ideologiczne

To, co naley doda do marksistowskiej teorii Pastwa, to jest wic inna sprawa.

Na obszar ten powinnimy wkracza ostronie, bowiem, w istocie, klasycy marksizmu od dawna nas wyprzedzili, ale doniose postpy, wynikajce z ich dowiadcze i zabiegw, nie zostay usystematyzowane w formie teoretycznej. Ich dowiadczenia i zabiegi faktycznie pozostaway przed e wszystkim na terenie praktyki politycznej.

W istocie oznacza to, e klasycy marksizmu w swej praktyce politycznej traktowali Pastwo jako rzeczywisto bardziej zoon, ni okrela to definicja zawarta w marksistowskiej teorii Pastwa, nawet jak to przed chwila zrobilimy definicja uzupeniona. Rozpoznawali oni t zoono w swej praktyce, ale nie wyrazili tego w odpowiedniej teorii [7]. Chcielibymy sprbowa naszkicowa bardzo schematycznie tak odpowiedni teori. W tym celu proponujemy nastpujc tez.

Dla dokonania postpu w teorii Pastwa rzecz niezbdn jest wzicie pod uwag nie tylko rozrnienia wadzy pastwowej i aparatu pastwowego, ale take innej realnoci, ktra pojawia si obok pastwowego aparatu (represyjnego), ale nie czy si z nim. Do nazwania owej realnoci uyjemy pojcia: ideologiczne aparaty pastwowe. Nie cz si one z (represyjnym) aparatem pastwowym. Przypomnijmy, e w teorii marksistowskiej przez Aparat Pastwowy (AP) rozumie si: Rzd, Administracj, Armi, Policj, Sdy, Wizienie, itp., ktre konstytuuj to, co od tej chwili bdziemy nazywali Represyjnym Aparatem Pastwowym (RAP). Represja wskazuje, e Aparat Pastwowy - z zaoenia - funkcjonuje przynajmniej w pewnych ramach w oparciu o przemoc, (bowiem represja, na przykad administracyjna moe przybra formy nie fizyczne).

Ideologicznymi Aparatami Pastwowymi nazywamy niektre realnoci, jawice si bezporedniemu obserwatorowi w formie wyodrbnionych i wyspecjalizowanych instytucji. Proponujemy tutaj ich empiryczn list, ktra wymaga bdzie oczywicie szczegowego badania, sprawdzenia, oczyszczenia i przerbki.

Zachowujc wszystkie wynikajce z tego zastrzeenia, za Ideologiczne Aparaty Pastwowe moemy w tym momencie uzna nastpujce instytucje (kolejno, w jakiej je wymieniamy, nie ma szczeglnego znaczenia):

religijny IAP (sie rnych Kociow);

szkolny IAP (sie rnych Szk, prywatnych i publicznych);

rodzinny IAP [8] ; prawny IAP [9] ; polityczny IAP (system polityczny skadajcy si z rnych partii);

zwizkowy IAP;

informacyjny IAP (prasa, radio, telewizja, itp.)

kulturalny IAP (literatura, sztuki pikne, sporty, etc.)

Mwimy: IAP nie cz si z (represyjnym) Aparatem Pastwowym. Na czym polega rnica midzy nimi?

Po pierwsze, moemy zauway, e o ile istnieje jeden (represyjny) Aparat Pastwowy, to o tyle istnieje wielo ideologicznych Aparatw Pastwowych. Jeli zaoymy jej istnienie, to jedno, ktra scala t wielo IAP, nie jest bezporednio widoczna. Po drugie, moemy stwierdzi, e o ile poczony w cao (represyjny) Aparat Pastwowy cakowicie naley do dziedziny publicznej, to wiksza cz ideologicznych Aparatw Pastwowych (w ich widocznym rozproszeniu) naley przeciwnie do dziedziny prywatnej. Prywatne s Kocioy, partie, zwizki zawodowe, rodziny, niektre szkoy, wikszo gazet, placwek kulturalnych, etc. Pomimy na razie nasz pierwsz obserwacj. Jeeli chodzi o drug, to mona nas zapyta, jakim prawem uznajemy za Ideologiczne Aparaty Pastwowe te instytucje, ktre - w wikszoci - nie posiadaj statusu publicznych, lecz s po prostu instytucjami prywatnymi. Jako wiadomy marksista Gramsci przewidzia ten zarzut. Rozrnienie publicznego i prywatnego jest wewntrznym odrnieniem prawa buruazyjnego, wanym w dziedzinach (podporzdkowanych), w ktrych prawo buruazyjne sprawuje swoj wadz. Dziedzina Pastwa mu si wymyka, poniewa jest ono ponad Prawem. Pastwo, ktre wanie jest pastwem klasy panujcej, nie jest ani prywatne, ani publiczne, lecz jest przeciwnie warunkiem

wszelkiego rozrnienia midzy publicznym i prywatnym. Powiedzmy to samo, wychodzc tym razem od naszych ideologicznych aparatw pastwowych. Mniejsza o to, czy realizujce je instytucje s publiczne czy prywatne. Wanym jest ich funkcjonowanie. Instytucje prywatne mog doskonale funkcjonowa jako Ideologiczne Aparaty Pastwowe. Wystarczyaby pobiena analiza jakiegokolwiek IAP, aby to pokaza. Przejdmy do tego, co istotne. Tym, co odrnia IAP od (represyjnego) Aparatu Pastwowego jest nastpujca fundamentalna rnica: represyjny Aparat Pastwowy funkcjonuje w oparciu o przemoc, podczas gdy ideologiczne Aparaty Pastwowe funkcjonuj w oparciu o ideologi. Moemy sprecyzowa to rozrnienie. Powiemy, e w istocie cay Aparat Pastwowy, czy to repre syjny czy ideologiczny, funkcjonuje zarazem w oparciu o przemoc i o ideologi, ale z bardzo wana rnic, wykluczajc pomieszanie ideologicznych Aparatw Pastwowych z (represyjnym) Aparatem Pastwowym.

To wanie na swj rachunek (represyjny) Aparat Pastwowy funkcjonuje przewanie w oparciuo represj (take fizyczn), funkcjonujc zarazem drugoplanowo w oparciu o ideologi. (nie istnieje aparat czysto represyjny). Przykady: Armia i Policja take funkcjonuj w oparciu o ideologi, po to, aby zapewni sw wasn spjno i reprodukcj, i za pomoc wartoci, ktre prezentuj na zewntrz. W ten sam sposb, ale odwrotnie, mona powiedzie, e ideologiczne Aparaty Pastwowe na swj wasny rachunek funkcjonuj w przewaajcej mierze w oparciu o ideologi, ale zarazem funkcjonuj dugoplanowo w oparciu o represj, chocia tylko ograniczon, bardzo zagodzon, ukryt, raczej symboliczn (aparat czysto ideologiczny nie istnieje). Tak wic i Szkoa, i Koci przy pomocy odpowiednich metod sankcji, wyklucze, selekcji, itp., tresuj nie tylko swoich urzdnikw, ale take swoje owieczki. Tak dziaa Rodzina... kulturalny Aparat IP (wspomnijmy tylko o cenzurze), itp.

Czy trzeba wspomina, e to okrelenie podwjnego funkcjonowania (sposb podstawowy, sposb drugorzdny) opartego na represji i opartego na ideologii, wedug ktrego dziaa (represyjny) Aparat Pastwowy lub ideologiczne Aparaty Pastwowe, pozwala zrozumie, e stale tworz si bardzo subtelne, jawne lub ukryte, wizi midzy gr (represyjnego) Aparatu Pastwowego i gr ideologicznych Aparatw Pastwowych? ycie codzienne przynosi nam niezliczone tego przykady, ktre, aby przekroczy etap zwykej obserwacji, trzeba by bada bardzo szczegowo.

Uwaga ta prowadzi nas tymczasem na drog zrozumienia tego, co konstytuuje jedno pozornie rnych IAP. Jeeli IAP funkcjonuj w przewaajcy sposb w oparciu o ideologi, to tym, co jednoczy ich rnorodno, jest wanie samo to funkcjonowanie, w tej mierze, w jakiej ideologia, w oparciu o ktr

funkcjonuj, jest pomimo rnorodnoci i sprzecznoci w istocie zawsze zunifikowana ideologi panujc, ktra jest ideologi klasy panujcej. Jeeli chcemy porzdnie zastanowi si nad tym, e w zasadzie klasa panujca utrzymuje wadz pastwow (w formie czystej lub najczciej - poprzez sojusze czy frakcje klasowe), a zatem dysponuje (represyjnym) Aparatem Pastwowym, to musimy przyj, e ta sama klasa panujca bdzie aktywna w ideologicznych Aparatach Pastwowych w mierze, w jakiej ideologia panujca jest ostatecznie nawet poprzez swe sprzecznoci - realizowana w ideologicznych Aparatach Pastwowych. Oczywicie jest czym zupenie innym dziaanie poprzez prawa i dekrety w (represyjnym) Aparacie Pastwowym i dziaanie za porednictwem panujcej ideologii w ideologicznych Aparatach Pastwowych. Naley zaj si szczegami tej rnicy, ale nie jest ona w stanie przesoni rzeczywistoci gbokiej tosamoci. Naszym zdaniem adna klasa nie moe trwale utrzyma wadzy Pastwowej, jeeli w tym samym czasie nie sprawuje hegemonii nad i w ideologicznych Aparatach Pastwowych. Wska tylko jeden przykad i dowd: gbok trosk Lenina o zrewolucjonizowanie (midzy innymi) szkolnego ideologicznego Aparatu Pastwowego po prostu po to, aby proletariatowi radzieckiemu, ktry zagarn wadz pastwow, zapewni przyszo dyktatury proletariatu i przejcie do socjalizmu [10] . Ta ostatnia uwaga pozwala nam zrozumie, e ideologiczne Aparaty Pastwowe mog by nie tylko stawk, lecz take miejscem - czsto zaciekych - form walki klas. Klasa (albo sojusz klasowy) bdcy u wadzy nie dyktuje tak atwo prawa w IAP, jak w (represyjnym) aparacie Pastwa, i to nie tylko dlatego, e poprzednie klasy panujce mogy w nich dugo zachowa silne pozycje, ale take dlatego, e opr klas wyzyskiwanych moe znale rodek i okazj eby si w nich wyrazi, bd wykorzystujc istniejce tam sprzecznoci, bd zdobywajc poprzez walk odpowiednie pozycje [11] . Zatrzymajmy si tutaj.

Jeeli zaproponowana przez nas teza jest zasadna, to musimy ponownie zaj si, dokonujc pewnych ucile, klasyczn marksistowsk teori Pastwa. Powiedzielimy, e naley odrni wadz pastwow (i jej sprawowanie przez... ) z jednej strony i Aparat Pastwowy z drugiej. Ale dodalimy, e Aparat Pastwowy zawiera dwa ciaa: z jednej strony ciao instytucji reprezentujcych represyjny Aparat Pastwowy, a z drugiej strony ciao instytucji, reprezentujcych ciao ideologicznych Aparatw Pastwowych.

Jeeli tak jest, to nie mona nawet na podstawowym etapie naszych wskazwek - unikn postawienia nastpujcej kwestii: jaka jest miara roli ideologicznych Aparatw Pastwowych? Jaka moe by podstawa

ich wanoci? Inaczej mwic: czemu odpowiada funkcja ideologicznych Aparatw Pastwowych, funkcjonujcych nie w oparciu o represj, lecz o ideologi?

...................................................................................................................................

O REPRODUKCJI STOSUNKW PRODUKCJI Teraz moemy rozwiza nasze gwne zagadnienie,

ktre dugo pozostawao tutaj w zawieszeniu: jak jest zapewniona reprodukcja stosunkw produkcji? W jzyku topiki (Infrastruktura, Nadbudowa) powiemy: w duej czci [12] jest ona zapewniona przez nadbudow prawno polityczn i ideologiczn. Skoro jednak uznalimy za konieczne przek roczenie jzyka opisowego powiemy: reprodukcja w duej czci [13]]. jest zapewniona przez sprawowanie wadzy pastwowej w Aparatach Pastwowych z jednej strony w (represyjnym) Aparacie Pastwowym, a z drugiej w ideologicznych Aparatach Pastwowych. Podsumujmy to, co zostao powiedziane wyej w trzech punktach.

1. Wszystkie Aparaty Pastwowe funkcjonuj w oparciu jednoczenie o represj i o ideologi, z t tylko rnic, e (represyjny) Aparat Pastwowy funkcjonuje przewanie w oparciu o represje, natomiast Ideologiczne Aparaty Pastwowe w oparciu o ideologi.

2. Podczas gdy (represyjny) Aparat Pastwowy stanowi zorganizowan cao, ktrej rne czci s scentralizowane pod jednolitym przywdztwem, to znaczy przywdztwem polityki walki klasowej stosowanym przez politycznych reprezentantw klas panujcych, sprawujcych wadz pastwow - to Ideologiczne Aparaty Pastwowe s wielorakie, zrnicowane, wzgldnie niezalene, s zdolne do przedstawienia obiektywnego pola sprzecznoci, wyraajc w formach czasami ograniczonych a czasami skrajnych skutki star midzy walk klas kapitalistw i proletariack walk klas, jak te form od nich zalenych.

3. Podczas gdy jednolito (represyjnego) Aparatu Pastwowego jest zapewniona przez jego scentralizowan organizacj, zjednoczon pod kierownictwem przedstawicieli klas posiadajcych wadz, wykonujcych polityk walki klas, klas bdcych u wadzy, to jedno midzy rnymi Ideologicznymi Aparatami Pastwowymi jest zapewniana, najczciej w formach sprzecznych, przez panujc ideologi, ideologi klasy panujcej.

Jeeli chce si wzi powysze charakterystyki powanie, to mona teraz przedstawi sobie reprodukcj stosunkw produkcji [14] nastpujco, jako szczeglny rodzaj podziau pracy.

Rola represyjnego aparatu pastwowego polega w istocie na tym, e jako aparat represyjny zapewnia przy uyciu siy (fizycznej lub nie) polityczne warunki reprodukcji stosunkw produkcji, ktre w ostatniej instancji s stosunkami wyzysku. Aparat pastwowy nie tylko przyczynia si w wielkim stopniu do wasnej reprodukcji (w pastwie kapitalistycznym istniej dynastie politykw, wojskowych, itd.), lecz take i przede wszystkim aparat pastwowy poprzez represje (od najbardziej brutalnej siy fizycznej po zwyke nakazy i zakazy administracyjne, jawn i ukryt cenzur, itp.) zapewnia polityczne warunki dziaania Ideologicznych Aparatw Pastwowych. To one w istocie zapewniaj w duej mierze reprodukcj samych stosunkw produkcji, pod oson represyjnego aparatu pastwowego. To wanie tutaj najwiksz rol odgrywa ideologia panujca, to znaczy ideologia klasy panujcej, trzymajcej wadz pastwow. I wanie za porednictwem ideologii panujcej jest zapewniona harmonia (czasami pozorna) midzy represyjnym aparatem pastwowym i Ideologicznymi Aparatami Pastwa oraz midzy rnymi Ideologicznymi Aparatami Pastwa.

W tym miejscu nadszed czas na omwienie nastpnej hipotezy, dotyczcej funkcjonowania rnorodnoci ideologicznych aparatw pastwowych, w ich swego rodzaju jedynej, albowiem ws plnej, roli reprodukcji stosunkw produkcji.

Wyrnilimy we wspczesnych kapitalistycznych formacjach spoecznych pewn, wzgldnie wysok liczb ideologicznych aparatw pastwowych: aparat szkolny, religijny, rodzinny, polityczny, zwizkowy, aparat informacji, aparat kulturalny, etc.

Ot, jeeli spojrzymy na formacje spoeczne o poddaczym sposobie produkcji (mwic potocznie feudalne), to stwierdzimy, e, formalnie, nie tylko od czasu monarchii absolutnej, ale jeszcze od chwili powstania pierwszych znanych pastw antycznych a do tego, ktry my znamy, istnia bardzo podobny, jednolity represyjny aparat pastwowy, i wwczas ilo ideologicznych aparatw pastwowych bya odpowiednio mniejsza, a ich indywidualno odmienna. Zauwaamy na przykad, e Koci w redniowieczu (religijny ideologiczny aparat pastwowy) skupia te funkcje, ktre dzisiaj s przeniesione na wiele rnych ideologicznych aparatw pastwowych, nowych w stosunku do wspomnianej przeszoci. W szczeglnoci funkcje szkolne i kulturalne. Obok Kocioa istnia rodzinny ideologiczny aparat pastwowy, odgrywajcy znaczc rol, niewspmiern do roli, jak odgrywa w kapitalistycznych formacjach spoecznych. Wbrew pozorom Koci i Rodzina nie byy jedynymi Ideologicznymi Aparatami Pastwowymi. Istnia take polityczny Ideologiczny Aparat Pastwowy (Stany Generalne, Parlament, liczne stronnictwa i Ligi polityczne, poprzedniczki wspczesnych partii politycznych, oraz cay system polityczny wolnych Gmin, a pniej Miast [15]. Istnia take potny przed zwizkowy ideologiczny

aparat pastwowy, jeli moemy zaryzykowa to anachroniczne okrelenie (potne konfratrie kupcw, bankierw, stowarzyszenia, kompanie, itd.). Niezaprzeczalnego rozwoju doznay Wydawnictwo i Informacja, a take widowiska, pocztkowo jako integralne czci Kocioa, nastpnie coraz bardziej niezalene od niego. Ot jest rzecz cakowicie oczywist, e w przedkapitalistycznym okresie historii, ktry badamy w bardzo oglnych zarysach, istnia panujcy ideologiczny aparat pastwowy , to znaczy Koci, skupiajcy nie tylko funkcje religijne, ale take szkolne oraz wiksz cz funkcji informacyjnych i kulturalnych. Nie jest zatem przypadkiem, e caa walka ideologiczna od XVI do XVIII wieku, od pierwszych wstrzsw Reformacji, skupia si w walce antyklerykalnej i antyreligijnej, co byo rezultatem dominujcej pozycji religijnego ideologicznego aparatu pastwowego. Celem i skutkiem Rewolucji Francuskiej byo przede wszystkim nie tylko przejcie wadzy pastwowej przez buruazj kapitalistyczno - kupieck z rk arystokracji feudalnej, nie tylko czciowe rozbicie dawnego pastwowego aparatu represyjnego i zastpienie go nowym (na przykad ludowa Armia narodowa) ale take zaatakowanie ideologicznego aparatu pastwowego nr 1: Kocioa. Std wynikao wieckie ustawodawstwo dla kleru, konfiskata Dbr Kocielnych i s tworzenie nowych ideologicznych aparatw pastwowych, aby zastpi religijny ideologiczny aparat pastwowy w jego dominujcej roli. Oczywicie sprawy nie toczyy si gadko: wiadcz o tym Konkordat, Restauracja oraz duga walka klasowa midzy Arystokracj ziemsk i buruazj przemysow w cigu caego XIX wieku o ustanowienie buruazyjnej hegemonii nad funkcjami sprawowanymi do niedawna przez Koci: przede wszystkim nad Szko. Mona powiedzie, e buruazja opara si na nowym, demokratycznoparlamentarnym, politycznym ideologicznym aparacie pastwowym, wprowadzonym w pierwszych latach rewolucji, odnowionym pniej po dugich, gwatownych walkach w 1848 roku oraz podczas dziesitkw lat po upadku Drugiego Cesarstwa, aby prowadzi walk przeciwko Kocioowi i zawadn jego funkcjami ideologicznymi krtko mwic po to, aby zapewni sobie nie tylko hegemoni polityczn, lecz take hegemoni ideologiczn, niezbdn dla reprodukcji kapitalistycznych stosunkw produkcji.

Dlatego te uwaamy si za uprawnionych do wysunicia z caym ryzykiem jakie zawiera nastpujcej Tezy. Uwaamy, e ideologicznym aparatem pastwowym, ktry w wyniku ostrej, politycznej i ideologicznej walki klasowej przeciwko dawnemu panujcemu ideologicznemu aparatowi pastwowemu zosta ustawiony w pozycji dominujcej w rozwinitych formacjach kapitalistycznych jest szkolny aparat ideologiczny. Teza ta moe wydawa si paradoksalna, jeeli prawd jest, e wszystkim wydaje si - to znaczy w przedstawieniu ideologicznym, ktre buruazja narzuca samej sobie i wyzyskiwanym przez siebie klasom

i dominujcym ideologicznym aparatem pastwowym w kapitalistycznych formacjach spoecznych nie jest Szkoa, lecz polityczny ideologiczny aparat pastwowy, a mianowicie ustrj demokracji parlamentarnej dostosowany do wyborw powszechnych oraz walk partyjnych.

Jednake historia, nawet bieca, pokazuje, e buruazja moga i moe doskonale przystosowa si do politycznych ideologicznych aparatw pastwowych rnych od demokracji parlamentarnej: Pierwsze i Drugie Cesarstwo, Monarchia konstytucyjna (Ludwik XVIII, Karol X), Monarchia parlamentarna (Ludwik Filip), demokracja prezydencka (de Gaulle), jeeli mwimy tylko o Francji. W Anglii sprawy te s jeszcze bardziej widoczne. Z buruazyjnego punktu widzenia rewolucja bya tu szczeglnie udana, poniewa w odrnieniu od Francji, gdzie buruazja, zreszt z powodu gupoty drobnej szlachty, musiaa zaakceptowa w dniach rewolucji przekazanie wadzy w rce chopstwa i plebsu, co zreszt drogo j kosztowao, buruazja angielska moga ukada si z Arystokracj i przez bardzo dugi okres (pokoju midzy wszystkimi ludmi dobrej woli klas panujcych) dzieli si z ni przejt wadz pastwow i korzystaniem z aparatu pastwowego. W Niemczech sprawy te s jeszcze bardziej uderzajce, poniewa imperialistyczna buruazja dokonaa swego burzliwego wejcia w histori jeszcze przed przybyciem Republiki Weimarskiej i oddaniem si nazizmowi za pomoc politycznego ideologicznego aparatu pastwowego, w ktrym imperialni Junkrzy (przykad Bismarck), ich wojsko i policja, suyy za tarcz i personel kierujcy.

Mylimy wic, e mamy pene prawo twierdzi, e poza gr politycznego Ideologicznego Aparatu Pastwowego, zajmujcego proscenium buruazja wprowadzia jako swj ideologiczny aparat pastwowy nr 1, a wic dominujcy, aparat szkolny, ktry w funkcjach zastpi w istoc ie dawniej dominujcy ideologiczny aparat pastwowy, a mianowicie Koci. Mona nawet doda: para Szkoa Rodzina zastpia par Koci Rodzina.

Dlaczego w spoecznych formacjach kapitalizmu aparat szkolny jest faktycznie dominujcym aparatem ideologicznym i jak on funkcjonuje?

W tym momencie wystarczy stwierdzi:

1. Wszystkie ideologiczne aparaty pastwowe, jakie by nie byy, zmierzaj do tego samego celu: reprodukcji stosunkw produkcji, to znaczy stosunkw wyzysku kapitalistycznego.

2. Kady z nich zmierza do tego celu w sposb sobie waciwy. Aparat polityczny - podporzdkowujc jednostki politycznej ideologii Pastwa, ideologii demokratycznej, poredniej (parlamentarnej) i bezporedniej (plebiscytowej lub faszystowskiej). Aparat informacyjny - karmic za porednictwem prasy, radia i telewizji wszystkich obywateli codzienn dawk nacjonalizmu, szowinizmu, liberalizmu, moralizmu, itd. Podobnie jest w przypadku aparatu kulturalnego (sport peni pierwsz rol w szerzeniu szowinizmu). Aparat religijny przypominajc w kazaniach i innych wielkich ceremoniach z okazji Narodzin, Maestwa lub mierci, e czowiek jest tylko prochem, a oprcz tego, e musi miowa swoich braci a do nadstawienia drugiego policzka temu, kto uderzy pierwszy. Apara t rodzinny... Wystarczy.

3. W tym koncercie, czasami zakcanym przez sprzecznoci (resztki dawnych klas panujcych, proletariat i jego organizacje), uywana jest jedna partytura: partytura Ideologii klasy aktualnie panujcej, ktra w swej muzyce skupia wielkie tematy Humanizmu Wielkich Przodkw, ktrzy przed Chrzecijastwem stworzyli Cud grecki, nastpnie Wielko Rzymu, Wiecznego Miasta oraz tematy Interesu, prywatnego i oglnego, itd. Nacjonalizm, moralizm i ekonomizm.

4. Jednak w tym koncercie jeden ideologiczny aparat pastwowy odgrywa po prostu rol dominujc, chocia jego muzyce nie uycza si uszu: jest on wszak tak cichy! Chodzi tutaj o Szko.

Zagarnia ona dzieci wszystkich klas spoecznych i przy pomocy nowych, jak i starych metod, wdraa im latami - od momentu, w ktrym dziecko najbardziej jest podatne, zaklinowane midzy rodzinny i szkolny aparat pastwowy, umiejtnoci opakowane w ideologi panujc (francuski, rachunki, przyroda, literatura) lub te po prostu panujc ideologi w stanie czystym (moralno, wychowanie obywatelskie, filozofia). Okoo siedemnastego roku ycia wielka masa dzieci wchodzi do produkcji: s to robotnicy i drobni chopi. Cz modziey szkolnej kontynuuje nauk: ona z kolei, byo nie byo, osiga cel swej drogi, obejmujc stanowiska niszej i redniej kadry, urzdnikw, maych i rednich funkcjonariuszy, wszelkiego rodzaju drobnej buruazji. Ostatnia cz osiga szczyty, bd popadajc w intelektualne p bezrobocie, bd zasilajc szeregi zbiorowych pracownikw umysowych, agentw wyzysku (kapitalici, menaderowie), agentw represji (wojskowi, policjanci, politycy, administratorzy, itd.) oraz zawodowych ideologw (wszelkiego rodzaju kapanw, z ktrych wikszo to przekonani laicy).

Kada grupa rozpoczynajca swoj zawodow drog jest praktycznie obdarowana ideologi, pozostajc w zgodzie z rol, jak musi ona odegra w spoeczestwie klasowym: rol wyzyskiwanego (zgodnie ze wiadomoci zawodow, moraln, obywatelsk, narodow oraz wysoce rozwinit apolityczn), rol agenta wyzysku (umiejtno rozkazywania i przemawiania do robotnikw, znajomo stosunkw

midzyludzkich), agenta represji (umiejtno rozkazywania i bezdyskusyjnego podporzdkowywania sobie innych czy te umiejtno posugiwania si demagogi retoryki przez przywdcw politycznych) albo rol zawodowych ideologw (potraficych traktowa sumienia z powag, to znaczy z pogard, szantaem, demagogi, ktre zgadzaj si przystosowa do podkrelania znaczenia Moralnoci, Cnoty, Transcendencji, Narodu, roli Francji w wiecie, itd.)

Oczywicie, wiele z tych sprzecznych Cnt (z jednej strony skromno, rezygnacja, podporzdkowanie si, a z drugiej cynizm, pogarda, poczucie wyszoci, pewno siebie, wielko, piknosowie i przebiego) wpaja si take w Rodzinach, w Kociele, Armii, Literaturze, filmach, a nawet na stadionach. Ale aden ideologiczny aparat pastwowy nie dysponuje przez tyle lat posuchem (i - chocia ma to najmniejsze znaczenie - bezpatnym) obowizujcym przez 5 lub 6 dni w tygodniu po 8 godzin dziennie wszystkie dzieci kapitalistycznej formacji spoecznej.

A wic poprzez wpajanie pewnych umiejtnoci, opakowanych w ideologi klasy panujcej, dokonuje si w duej czci reprodukcja stosunkw produkcji kapitalistycznej formacji spoecznej, to znaczy stosunkw wyzyskiwanych do wyzyskiwaczy i wyzyskiwaczy do wyzyskiwanych.

Mechanizmy, ktre wytwarzaj ten ywotny dla ustroju kapitalistycznego rezultat, s oczywicie zamaskowane i ukryte przez panujc ideologi Szkoy, poniewa jest ona jedn z podstawowych form panujcej ideologii buruazyjnej: ideologii, przedstawiajcej Szko jako miejsce neutralne, pozbawione ideologii (poniewa .... laickie). Miejsce, w ktrym szacowni mistrzowie wiadomoci i wolnoci dzieci powierzonych im (z caym zaufaniem) przez rodzicw (ktrzy take s wolni, to znaczy s wacicielami wasnego potomstwa) nakaniaj je poprzez przykad, wiedz, literatur i wasne cnoty wolnociowe do wyraenia zgody na wolno, moralno i odpowiedzialno dorosych.

Prosz o wybaczenie nauczycieli, ktrzy w okropnych warunkach usiuj przeciwko ideologii, przeciwko systemowi i przeciwko praktykom, w jakie s wcignici, skierowa nieliczn bro, znajdywan w historii i nauczanej wiedzy. S to swoici bohaterowie. Ale jest ich niewielu, a do tego niektrzy (wikszo), nawet nie zacza podejrzewa, do wykonania jakiej pracy zmusza ich system (ktry ich przewysza i przygniata), co gorsza, z pen wiadomoci wkadaj w jej wykonanie cae swoje serce i pomysowo (synne nowe metody!). Nie zdaj sobie sprawy z tego, e poprzez swe powicenie przyczyniaj si do podtrzymania i zachowania ideologicznego wyobraenia Szkoy, ktre dzisiaj czyni j naturaln i niezbdn, podobnie jak kilka wiekw temu dla naszych przodkw Koci by naturalny, niezbdny i wspaniaomylny.

W rzeczy samej Szkoa zastpia dzisiaj Koci w jego roli panujcego ideologicznego Aparatu Pastwowego. Szkoa zwizana jest z Rodzin, tak jak niegdy by z ni zwizany Koci. Mona wic stwierdzi, e bezprecedensowy gboki kryzys, wstrzsajcy caym systemem szkolnym wielu pastw, czsto czcy si z (zapowiadanym ju w Manifecie Komunistycznym) kryzysem, dotykajcym system rodzinny, nabiera znaczenia politycznego, jeli zwrci si uwag, e Szkoa (i zwizek Szkoa Rodzina) konstytuuj dominujcy ideologiczny Aparat Pastwowy, Aparat odgrywajcy determinujc rol w reprodukcji stosunkw produkcji sposobu produkcji, ktrego istnienie zagroone jest przez wiatow walk klasow. ............................................................................................................................... W KWESTII

IDEOLOGII Wprowadzajc pojcie Ideologicznego Aparatu Pastwowego, stwierdzajc, e IAP

funkcjonuje w oparciu o ideologi, przywoalimy realno, o ktrej naley co powiedzie: ideologi. Wiadomo, e pojcie: ideologia zostao ukute przez Cabanisa, Destutta de Tracy i ich przyjaci, dla oznaczenia przedmiotu (genetycznej) teorii idei. Kiedy pidziesit lat pniej Marks podj na nowo ten termin, nada mu, ju w dzieach modzieczych, zupenie inne znaczenie. Ideologia jest zatem systemem idei, przedstawie, ktre opanowuj umys czowieka lub grupy spoecznej. Walka ideologiczno polityczna, prowadzona przez Marksa od czasu jego artykuw w Gazecie Reskiej, zmusia go szybko do skonfrontowania si z ow realnoci i zobowizaa do pogbienia tych pierwszych intuicji. Jednake natrafiamy tutaj na do znamienny paradoks. Wszystko zdaje si prowadzi Marksa do sformuowania teorii ideologii. W istocie Ideologia niemiecka, ukazuje nam, po Rkopisach z 1844 roku, wyran teori ideologii, ale ... nie jest ona (co zobaczymy za chwil) marksistowska. Co si tyczy Kapitau, to chocia zawiera on pewn ilo wskazwek dla teorii rozmaitych ideologii (najbardziej widoczna: ideologia ekonomistw wulgarnych), to jednak nie zawiera samej teorii, ktra w duej mierze zaley od teorii ideologii w ogle. Chciabym podj ryzyko zaproponowania teorii ideolo gii w pierwszym i bardzo schematycznym szkicu. Tezy, ktre wysun, z ca pewnoci nie s improwizacj, ale mog by utrzymane i dowiedzione, to znaczy potwierdzone i zweryfikowane tylko poprzez pogbione badania i analizy.

Ideologia nie ma historii Kilka sw wyjanienia na pocztek, aby wyoy suszno zasady, ktra - jak mi si wydaje - jeli nie zakada, to przynajmniej uprawomocnia projekt teorii ideologii w ogle, a nie teorii wielu poszczeglnych ideologii, zawsze wyraajcych, niezalenie od for my (religijnej, moralnej, prawnej, politycznej), stanowiska klasowe. Niewtpliwie trzeba pochyli si nad teori wielu ideologii, uwzgldniajc wskazany przed chwil podwjny stosunek. Zobaczy si wwczas, e owa teoria w ostatniej instancji opiera si na historii formacji

spoecznych, a wic sposobw produkcji usytuowanych w formacjach spoecznych i walkach klas, ktre si w nich tocz. W tym znaczeniu oczywiste jest, e nie moe istnie zagadnienie teorii wielu ideologii w ogle, poniewa owe ideologie (okrelone przez wyej wskazany podwjny stosunek: regionalny i klasowy) posiadaj histori, ktrej okrelenie jest w oczywisty sposb usytuowane poza samymi ideologiami, w peni ich dotyczc. Jeeli za mog wysun projekt teorii ideologii w ogle i jeeli ta teoria jest wanie jednym z elementw, od ktrych zale teorie wielu ideologii, to pozwala mi to na wysunicie pozornie paradoksalnego twierdzenia, ktre brzmi nastpujco: ideologia nie ma historii. Jak wiadomo, formua ta w penym brzemieniu znajduje si w Ideologii niemieckiej. Marks wypowiada j a propos metafizyki, ktra, jak powiada, nie posiada historii, podobnie jak moralno (w domyle: i inne formy ideologii) [17].

W Ideologii niemieckiej formua ta podana jest w kontekcie jawnie pozytywist ycznym. Ideologia pojmowana jest tutaj jako czyste zudzenie, czyste urojenie, to znaczy nic. Caa realno jest poza ni sam. Ideologia jest wic pomylana jako wyobraeniowa konstrukcja, ktrej status jest podobny do teoretycznego statusu snu u autorw tworzcych przed Freudem. Dla tych autorw sen by efektem czysto urojeniowym, to znaczy niczym, pozostaoci dnia, przedstawion w dowolnym porzdku i ukadzie, czasami zreszt pokrcon, krtko mwic baaganiarsk. Dla tych autorw sen by urojen iem pustym i niewanym, skleconym dowolnie z zamknitymi oczyma z resztek jedynej penej i pozytywnej realnoci, to znaczy realnoci dnia. Taki dokadnie jest status filozofii i ideologii w Ideologii niemieckiej (poniewa filozofia jest tutaj ideologi par excellance). A zatem ideologia jest dla Marksa urojonym skleconym przedmiotem, czystym snem, pustym i czczym, ukonstytuowanym przez pozostaoci jedynej penej i pozytywnej realnoci, to znaczy realnoci konkretnej historii konkretnych, materialnych jednostek, wytwarzajcych materialnie swoj egzystencj. Wanie dlatego ideologia w Ideologii niemieckiej [16] nie ma historii, poniewa jej historia znajduje si poza ni, tam gdzie istnieje jedyna istniejca historia, to znaczy historia konkretnych jednostek, itd. W Ideologii niemieckiej teza, e ideologia nie ma historii jest przeto tez czysto negatywn, poniewa oznacza zarazem: 1. Ideologia jako czysty sen (wytwarzany przez nie wiadomo jak moc: by moe przez alienacj podziau pracy, ale to take jest okrelenie negatywne) jest niczym. 2. To, e ideologia nie ma historii wcale nie oznacza, i tej historii nie miaa (przeciwnie, poniewa jest tylko bladym, pustym odwrconym odbiciem historii rzeczywistej), ale e nie ma wasnejhistorii.

Ot teza, ktrej chciabym broni, powtarzajc pojcia Ideologii niemieckiej (ideologia nie ma historii), jest cakowicie odmienna od tezy pozytywistyczno historycystycznej.

Poniewa - z jednej strony - uwaam, i mog utrzyma pogld, e ideologie maj wasn histori(skoro s w ostatniej instancji zdeterminowane przez walk klas); a jednoczenie z drugiej strony twierdzi, e ideologia w ogle nie ma historii, ale nie w znaczeniu negatywnym (historia jest poza ni), ale w znaczeniu absolutnie pozytywnym. Owo znaczenie jest pozytywne, jeeli jest prawd, e wasnoci ideologii jest by obdarzon tak struktur i sposobem funkcjonowania, ktre czyni z niej realno nie historyczn, to znaczyomni historyczn w tym znaczeniu, e owa struktura i sposb funkcjonowania s w tej samej, niezmiennej formie obecne w tym, co nazywa si histori dziejw, w sensie w jakim Manifest Komunistyczny okrela histori jako histori walki klas, to znaczy histori spoeczestw klasowych. Aby dostarczy jaki punkt odniesienia teoretycznego powiem, odwoujc si do przykadu ze snem, tym razem w rozumieniu freudowskim, e nasza teza: ideologia nie ma historii, moe i powinna (do tego w sposb, ktry nie ma w sobie nic arbitralnego, przeciwnie, ktry jest teoretycznie konieczny, poniewa midzy tymi dwoma ujciami istnieje organiczna wi) by skonfrontowana z tez Freuda, e niewiadomo jest wieczna, to znaczy nie ma historii. Jeeli wieczna znaczy - nie transcendentna wobec caej historii (temporalnej), ale wszechobecna, trans historyczna, a wic niezmienna w swej formie przez ca histori, to powtrz sowo w sowo, co powiedzia Freud: ideologia jest wieczna, podobnie jak niewiadomo. Dodam, e to zestawienie wydaje mi si teoretycznie uzasadnione faktem, e wieczno niewiadomoci zwizana jest z wiecznoci ideologii w ogle. Dlatego wanie uwaam si za uprawnionego, przynajmniej tak domniemywam, do sformuowania teorii ideologii w ogle, podobnie jak Freud przedstawi teori niewiadomoci w ogle.

Dla uproszczenia wykadu naley biorc pod uwag to, co zostao powiedziane o ideologiach zgodzi si na uywanie terminu ideologia tout court, dla oznaczenia ideologii w ogle, o ktrej mwiem powyej, e nie ma historii lub, co wychodzi na to samo, e jest ona wieczna, to znaczy wszechobecna w niezmiennej formie w caej historii ( to znaczy historii formacji spoecznych zawierajcych klasy spoeczne). Tymczasowo ogranicz si w istocie do spoeczestw klasowych i ich historii.

Ideologia jest urojonymprzedstawieniem stosunku jednostek do ich realnych warunkw bytowych.

Nim przystpi do omwienia gwnej tezy o strukturze i sposobie funkcjonowania ideologii, chciabym najpierw przedstawi dwie tezy, z ktrych pierwsza jest negatywna, a druga pozytywna. Pierwsza dotyczy przedmiotu, przedstawianego w urojonej ideologicznej formie, druga za mwi o materialnoci ideologii.

Teza I: Ideologia przedstawia urojony stosunek jednostek do ich realnych warunkw bytowych.
Potocznie uwaa si, e ideologia religijna, ideologia prawna, ideologia moralna, ideologia polityczna, itd., s koncepcjami wiata. Oczywicie, przyjmuje si o ile nie uwaa si jednej z tych ideologii za prawdziw (na przykad jeli wierzy si w Boga, Obowizek, Sprawiedliwo, itd.) e omawiana krytycznie, to znaczy badana w sposb, w jaki etnolog bada mity spoeczestw pierwotnych, ideologia, a wic te koncepcje wiata s w duej mierze urojone, to znaczy nie odpowiadaj rzeczywistoci.

Jednake przyjmujc, e nie odpowiadaj one rzeczywistoci, a wic s iluzj, zakada si, e robi aluzj do rzeczywistoci i e wystarczy je odpowiednio zinterpretowa, aby odnale pod urojonym przedstawieniem wiata jego sam realno (ideologia iluzja / aluzja). Pord wielu typw interpretacji najbardziej znane s: interpretacja mechanistyczna, powszechna w wieku XVIII (Bg jest urojonym przedstawieniem realnego Krla), i interpretacja hermeneutyczna, zapocztkowana przez Ojcw Kocioa i wznowiona przez Fereubacha i wywodzc si od niego szko teologiczno filozoficzn, na przykad teologa Bartha, i innych (dla Feuerbacha, na przykad, Bg jes t istot realnego czowieka). Rzecz polega tutaj na tym, e dziki interpretacji urojonej transpozycji (i odwrcenia) ideologii, dochodzi si do konkluzji, e ludzie przedstawiaj sobie w urojonej formie warunki swego rzeczywistego istnienia. Niestety, ta interpretacja pozostawia w zawieszeniu pewien drobny problem: dlaczego u ludzi pojawia si potrzeba mylowego przeksztacenia realnych warunkw istnienia, aby je sobie przedstawia.

Pierwsza odpowied (z XVIII wieku) proponuje proste rozwizanie: to wina Proboszczw i Despotw. Ukuli oni Pikne Kamstwa, aby ludzie wierzc, e podporzdkowuj si Bogu, w istocie byli posuszni Proboszczom i Despotom, ktrzy najczciej czyli si w tym oszustwie, wedug politycznych stanowisk wymienionych teoretykw, Proboszczowie bdc na subie u Despotw albo odwrotnie. Istnieje wic przyczyna mylowej transpozycji warunkw rzeczywistego istnienia: jest ni istnienie niewielu cynicznych ludzi, opierajcych swoje panowanie i wyzyskiwanie ludu na faszywym przedstawianiu wiata, wymylonym dla podporzdkowania umysw poprzez podporzdkowanie wyobrani.

Odpowied druga (udzielona przez Feuerbacha i powtrzona sowo w sowo przez Marksa w modzieczych pismach) jest bardziej gboka, to znaczy rwnie faszywa . Poszukuje ona, i znajduje,

przyczyn transpozycji i mylowej deformacji realnych warunkw egzystencji ludzi, krtko mwic alienacji, w ich urojonym przedstawieniu. Przyczyn nie s ju Proboszczowie i Despoci, oraz ich aktywna wyobrania, ani pasywna wyobrania ich ofiar. T przyczyn jest materialna alienacja, krlujca w warunkach egzystencji samych ludzi. W ten sam sposb Marks w Kwestii ydowskiej i innych pismach broni feuerbachowskiej myli, e ludzie tworz sobie wyalienowane przedstawienie (to zn aczy urojone) warunkw egzystencji, poniewa same te warunki s alienujce ( Rkopisy z 1844 : dlatego, e te warunki s zdominowane przez istot spoeczestwa wyalienowanego: prac wyalienowan). Wszystkie te interpretacje przyjmuj wic dosownie tez, ktr zakadaj, i na ktrej si opieraj, a mianowicie, e w zawartym w ideologii urojeniowym przedstawieniu wiata, odbijaj si warunki ludzkiej egzystencji, a wic ich realny wiat.

Powtrz tutaj wspomnian wyej tez: ludzie w ideologii nie przedstawiaj sobie realnych warunkw istnienia, swego realnego wiata, ale przede wszystkim swj stosunek do tych przedstawionych warunkw. Jest to stosunek, ktry znajduje si w centrum kadego przedstawienia ideologicznego, a wic urojeniowego realnego wiata. I wanie w tym stosunku znajduje si zawarto przyczyny, ktra powinna wyjani urojeniow deformacj ideologicznego przedstawienia wiata realnego. A raczej, aby zawiesi jzyk mylenia przyczynowego, naley wysun tez, e to wanie urojeniowa natura tego stosunkupodtrzymuje kad urojon deformacj, jak mona zauway (jeli nie yje si w swojej prawdzie) we wszelkiej ideologii. Mwic jzykiem marksizmu jeeli jest prawd, e przedstawienie warunkw realnego istnienia jednostek zajmujcych stanowiska agentw produkcji, wyzysku, represji, ideologizacji i praktyki naukowej, ujawnia w ostatniej instancji stosunki produkcji i stosunki wynikajce ze stosunkw produkcji, to moemy powiedzie: adna ideologia nie przedstawia, w swej - z koniecznoci - urojonej deformacji istniejcych stosunkw produkcji (i innych wynikajcych z nich stosunkw), ale przede wszystkim (urojony) stosunek jednostek do stosunkw produkcji i stosunkw z nich wynikajcych. A zatem w ideologii nie jest przedstawiony system realnych stosunkw, rzdzcych egzystencj jednostek, lecz wyobraony stosunek tych jednostek do rzeczywistych stosunkw, w ktrych yj.

Jeeli tak jest, to kwestia przyczyny urojeniowej deformacji rzeczywistych stosunkw w ideologii upada i powinna by zastpiona przez inn kwesti: dlaczego dane jednostkom przedstawienie ich (indywidualnego) stosunku do stosunkw spoecznych, rzdzcych warunkami bytowymi oraz indywidualnym i zbiorowym yciem, jest z koniecznoci urojone? I jaka jest natura tego urojenia? Taki sposb postawienia zagadnienia pozwala unikn rozwizania przez klik [17] , czyli grupy jednostek

(Proboszczw albo Despotw) jako autorw wielkiej ideologicznej mistyfikacji, jak i wyjanienia poprzez wyalienowany charakter wiata realnego. W dalszym cigu naszego wykadu zobaczymy, dlaczego tak jest. Na razie si tu zatrzymamy.

Teza II: Ideologia istnieje materialnie.

Wspomnielimy ju o tym, mwic, e idee lub przedstawienia, itp., z ktrych zdaje si by zoona ideologia, nie istniej idealnie, ideowo, duchowo, lecz materialnie. Sugerowalimy nawet, e to, czy idee istniej idealnie, ideowo, duchowo zaley wycznie od ideologii idei i ideologii oraz, dodajmy, ideologii tego, co od czasu pojawienia si nauki moe stanowi fundament tej koncepcji, a mianowicie tego, co praktycy nauk wyobraaj sobie w swej ywioowej ideologii jako idee prawdziwe lub faszywe. Oczywicie, teza ta, przedstawiona w formie twierdzenia, nie jest udowodniona. Prosimy po prostu, aby uznano j powiedzmy w imi materializmu po prostu [18] za korzystne zaoenie. Udowodnienie wymagaoby zbyt dugich wywodw. Teza ta, zakadajca materialne, a nie duchowe istnienie idei [19] lub innych przedstawie, jest nam w istocie potrzebna do pogbienia naszej analizy natury ideologii. Albo raczej jest nam po prostu potrzebna dla lepszego ujawnienia tego, co kada troch powaniejsza analiza jakiejkolwiek ideologii pokazuje bezporednio, empirycznie, wszelkiemu choby troch krytycznemu - obserwatorowi. Mwic o ideologicznych aparatach pastwowych, stwierdzilimy, e kady z nich stanowi realizacj jednej ideologii (jedno tych rnych ideologii regionalnych religijnej, moralnej, prawnej, politycznej, estetycznej, itd., jest zapewniona przez ich podporzdkowanie panujcej ideologii). Powtarzamy t tez: ideologia zawsze istnieje w aparacie i jego praktyce lub praktykach. To istnienie jest materialne.

Rozumie si, e materialne istnienie ideologii w aparacie i jego praktykach nie posiada tej samej modalnoci, co materialne istnienie brukowca czy dubeltwki. Powiemy jednak, naraajc si na potraktowanie nas jako neo - arystotelikw (zauwamy, e Marks darzy Arystotelesa duym szacunkiem), e materia wyraa si w wielu znaczeniach, albo raczej, e istnieje w rnych modalnociach, zakorzenionych w ostatniej instancji w materii fizycznej.

Pjdmy nastpnie na skrty i zobaczmy, co dzieje si w jednostkach, yjcych w ideologii, to znaczy w okrelonym przedstawieniu wiata (religijnym, moralnym czy innym), ktrego urojona deformacja zaley od urojonego stosunku do warunkw egzystencji, to znaczy w ostatniej instancji od stosunkw produkcji i stosunkw klasowych (ideologia to urojony stosunek do rzeczywistych stosunkw). Powiemy, e ten urojony stosunek sam istnieje materialnie.

Stwierdzamy tutaj rzecz nastpujc.

Jednostka wierzy w Boga, Powinno, Sprawiedliwo albo jeszcze co innego. Wiara ta zaley (dla kadego, to znaczy wszystkich, ktrzy yj w ideologicznym przedstawieniu ideologii, ktrzy redukuj ideologi do idei obdarzonych z definicji istnieniem duchowym) od idei posiadanych przez wspomnian jednostk, a wic od niej jako podmiotu majcego wiadomo, ktra zawiera idee jego wiary. Na skutek tego, to znaczy przez tak uyty doskonale ideologiczny ukad pojciowy (podmiot obda rzony wiadomoci, w ktrej dowolnie tworzy i rozpoznaje idee, w ktre wierzy), (materialne) zachowania wzmiankowanego podmiotu wypywaj z niego w sposb naturalny.

Jednostka, o ktrej mowa, prowadzi si w ten lub inny sposb, przyjmuje takie lub inne za chowania praktyczne oraz, co wicej, uczestniczy w pewnych regularnych praktykach, nalecych do aparatu ideologicznego, od ktrego zale idee, wybierane dowolnie z ca wiadomoci przez ni jako podmiot. Jeeli wierzy w Boga, idzie do Kocioa na msz, klka, modli si, spowiada, pokutuje (ongi fizycznie, w potocznym tego sowa znaczeniu), i auje oczywicie, i nadal grzeszy... Jeeli wierzy w Obowizek, bdzie miaa odpowiednie, wpisane w rytualne praktyki, zachowania zgodne z dobrymi obyczajami. Jeli wierzy w Sprawiedliwo, bez dyskusji podporzdkuje si reguom Prawa, a nawet bdzie protestowa, kiedy bd gwacone: podpisywa petycje, manifestowa, itp.

A zatem stwierdzamy w tym schemacie, e ideologiczne przedstawienie ideologii jest samo zm uszone do rozpoznania, e kady obdarzony wiadomoci podmiot, wierzcy w idee, ktre owa wiadomo w nim pobudza i akceptuje, winien dziaa wedug swych idej, a wic powinien wpisa w akty swej praktyki materialnej swoje wasne idee wolnego podmiotu. Jeeli tak nie robi, to nie jest dobrze.

Prawd mwic, jeeli nie robi tego, co powinien, zgodnie z tym, w co wierzy, znaczy robi co zupenie innego, to daje do zrozumienia zgodnie z tym samym idealistycznym schematem e w gowie ma idee odmienne od goszonych, i e dziaa zgodnie z tymi innymi ideami, jako czowiek bd niekonsekwentny (nikt dobrowolnie nie jest zoliwy), bd cyniczny lub przewrotny.

We wszystkich przypadkach ideologia ideologii rozpoznaje zatem, wbrew swej urojonej de formacji, e idee podmiotu ludzkiego istniej w jego czynach, albo powinny w nich istnie, a jeeli tak nie jest, to uycza mu innych (nawet przewrotnych) idej, odpowiadajcych dokonywanym dziaaniom. Ta ideologia przemawia czynami: my bdziemy mwi o dziaaniach wpisanych w praktyki. Zauwamy, e owe praktyki s regulowane przez rytuay, w ktre si wpisuj w onie materialnego istnienia aparatu ideologicznego , nawet gdyby byy tylko ma jego czci: maa msza w maym kociele, pogrzeb, meczyk w klubi e sportowym, lekcja w szkole, zebranie albo wiec partii politycznej... I tak dalej.

Dialektyce defensywnej Pascala zawdziczamy wspania formu, ktra pozwoli nam odwrci porzdek pojciowego schematu ideologii. Pascal mwi mniej wicej tak: Padnijc ie na kolana, poruszcie wargami w modlitwie, i uwierzcie. Czyni w ten sposb rzecz skandaliczn: odwraca porzdek rzeczy niosc, jak Chrystus, nie pokj, lecz niezgod, i w dodatku, co w ogle nie jest chrzecijaskie (bowiem biada temu, przez ktrego co takiego si dzieje), samo zgorszenie. Bogosawione zgorszenie, ktre wywouje przez odwoanie si do jansenismu, uywajc jzyka oznaczajcego rzeczywisto we wasnej osobie.

Pozostawmy Pascala i jego argumenty walki ideologicznej w onie religijnego id eologicznego aparatu pastwowego jego czasw. Jeli mona, to przejdmy do uywania jzyka bardziej bezporednio marksistowskiego, poniewa zapuszczamy si w dziedziny jeszcze sabo zbadane.

Powiemy wic, skupiajc si tylko na podmiocie (pewnej jednostce), e idee jego wiary istniej materialnie, poniewa owe idee s materialnymi czynnociami wpisanymi w materialn praktyk, regulowan przez materialne rytuay, ktre same s okrelone przez materialny aparat ideologiczny, od ktrego zale idee tego podmiotu. Oczywicie, cztery przymiotniki materialne, zapisane w naszej propozycji winny by rozpatrywane w rnych modalnociach: modalno przemieszczania si w celu uczestniczenia w mszy, uklknicia, przeegnania si lub mea culpa, zdania, modlitwy, skruchy, pokuty, spojrzenia, ucisku rki, zewntrznego lub wewntrznego (wiadomo) dyskursu werbalnego, nie s jedn i t sam materialnoci. Pozostawimy w zawieszeniu teori rnicy modalnoci materialnoci. Okazuje si, e w odwrconym przedstawieniu rzeczy nie mamy w ogle do czynienia z odwrceniem, stwierdzamy bowiem, e pewne pojcia cakowicie i po prostu zniky z naszej nowej prezentacji, podczas gdy inne przeciwnie - pozostay, a take pojawiy si nowe.

Znikn termin: idee. Pozostay terminy: podmiot, wiadomo, przekonania, akty. Pojawiy si terminy: praktyki, rytuay, aparat ideologiczny. A zatem nie jest to przewrt (wyjwszy znaczenie w jakim rzd lub szklanka s obalone), ale pewna przerbka, zmiana (typu nie ministerialnego), do dziwna, poniewa uzyskujemy wynik nastpujcy.

Idee jako takie zniky (jako istniejce idealnie, duchowo) w tym samym zakresie, w jakim okazao si, e ich istnienie byo wpisane w akty praktyk regulowanych przez rytuay okrelane w ostatniej instancji przez aparat ideologiczny. Okazuje si wic, e podmiot dziaa o tyle, o ile jest wprawiany w ruch przez nastpujcy system (wymieniony w porzdku rzeczywistej determinacji): ideologia istniejca w materialnym aparacie ideologicznym, narzuca materialne praktyki regulowane przez materialne rytuay,

ktre to praktyki istniej w materialnych aktach podmiotu dziaajcego z ca wiadomoci wedug swego przekonania.

Ale samo to ujcie pokazuje, e zachowalimy nastpujce pojcia: podmiot, wiadomo, przekonanie, akty. Z tego zestawienia wyodrbni zaraz gwny, decydujcy termin, od ktrego zaley wszystko: pojcie podmiotu. I wypowiadam w tej chwili dwie czce si ze sob tezy:

1. Praktyka istnieje tylko dziki/ i w ideologii.

2. Ideologia istnieje tylko dziki podmiotowi i dla podmiotw

Teraz moemy przej do naszej centralnej tezy.

Ideologia interpeluje [20] jednostki, aby stay si podmiotami

Teza ta w cakowicie prosty sposb wyjania nasze ostatnie stwierdzenie: ideologia istnieje tylko dziki podmiotowi i dla podmiotw. Wyjanijmy: ideologia istnieje tylko dla konkretnych podmiotw i to przeznaczenie ideologii jest moliwe tylko dziki podmiotowi: wyjanijmy w tym kontekcie kategori podmiotu i jej funkcjonowanie. Chcemy przez to powiedzie, e jeli nawet kategoria ta pojawia si pod tak nazw (podmiot), to dopiero z chwil powstania ideologii buruazyjnej, przede wszystkim ideologii prawniczej [21] , (moe te funkcjonowa pod innymi nazwami: na przykad, dusza, Bg u Platona), to jest podstawow kategori kadej ideologii, jakiekolwiek byoby jej okrelenie (regionalne lub klasowe) i jakakolwiek byaby jej historyczna data poniewa ideologia nie ma historii. Mwimy: kategoria podmiotu jest podstawow kategori kadej ideologii, ale zaraz jednoczenie dodajemy, e kategoria podmiotu jest konstytutywn] kategori kadej ideologii o tyle tylko, o ile funkcj kadej ideologii (ktra j definiuje) jest konstytuowanie konkretnych jednostek jako podmiotw. Wanie na tej grze podwjnego konstytuowania polega funkcjonowanie kadej ideologii, ideologii nie bdcej niczym innym, jak tylko funkcjonowaniem w materialnych formach tego funkcjonowania. eby jasno zobaczy to, co nastpuje, naley wzi pod uwag, e zarwno piszcy te sowa, jak i czytajcy je, sami s podmiotami, a wic podmiotami ideologicznymi (twierdzenie tautologiczne), to znaczy, e autor, podobnie jak czytelnik, yj ywioowo lub naturalnie w ideologii, w tym znaczeniu, w jakim powiedzielimy, e czowiek jest z natury zwierzciem ideologicznym.

Zupenie inn spraw, ktr na razie pominiemy, jest to, e autor piszcy rozpraw, pretendujc do miana naukowej, jest cakowicie jako podmiot nieobecny w swojej rozprawie naukowej (bowiem z definicji wszelki dyskurs naukowy jest dyskursem bez podmiotu, Podmiot nauki istnieje tylko w ideologii nauki).

Jak to wspaniale powiedzia wity Pawe to wanie w Logosie, to znaczy ideologii, istnieje byt, ruch i ycie. Wynika z tego, e dla was jak i dla mnie, kategoria podmiotu jest pierwsz oczywistoci (oczywistoci zawsze s pierwsze): jasnym jest, e wy i ja jestemy podmiotami (wolnymi, moralnymi i tak dalej). Jak wszystkie oczywistoci, wraz z tymi, ktre sprawiaj, e sowo oznacza rzecz albo posiada znaczenie (a wic take oczywisto przezroczystoci jzyka), ta oczywisto, e wy i ja jestemy podmiotami i e nie stanowi to problemu jest skutkiem ideologicznym, zasadniczym skutkiem ideologicznym [22] . W istocie wasnoci ideologii jest to, e narzuca (i nie moe by inaczej, poniewa to s oczywistoci) oczywistoci jako oczywistoci, e nie moemy ich nie rozpozna i wobec ktrych nieuniknion i naturaln reakcj jest krzykn (penym gosem lub w zaciszu wiadomoci): To oczywiste. Tak jest. To prawda!. W tej reakcji realizuje si funkcja ideologicznego rozpoznawania, bdca jedn z dwch funkcji ideologii jako takiej (jej odwrotnocia jest funkcja nie rozpoznawania). Wemy bardzo konkretny przykad wszyscy mamy przyjaci, ktrzy pukajc do drzwi, na nasze pytanie: kto tam?, odpowiadaj (poniewa jest to oczywiste) : to ja. Rzeczywicie rozpoznajemy, e to ona albo to on. Otwieramy drzwi i prawd jest, e ona wanie tam bya. Wemy inny przykad: kiedy rozpoznajemy na ulicy kogo z naszych znajomych, dajemy mu do zrozumienia, e go poznalimy (i e rozpoznalimy, e i on nas pozna), mwic mu dzie dobry drogi przyjacielu i ciskajc do (rytualna praktyka materialna ideologicznego rozpoznania w yciu codziennym, przynajmniej we Francji: gdzie indziej wystpuj inne rytuay).

Poprzez przypomnienie wstpnej uwagi i jej konkretnych przykadw chciaem jedynie podkreli, e wszyscy jestemy zawsze ju podmiotami, i jako podmioty bez przerwy praktykujemy rytuay rozpoznania ideologicznego, gwarantujce nam w peni bycie konkretnymi podmiotami, indywidualnymi nie do pomylenia z kim innym i (oczywicie) niepowtarzalnymi. Pisanie, ktremu si obecnie oddaj i wasze obecne czytanie [23] take s w tym stosunku rytuaami rozpoznania ideologicznego, wcznie z oczywistoci, z jak moe si wam narzuci prawda lub fasz moich rozwaa. Ale rozpoznanie, e jestemy podmiotami i e funkcjonujemy w najbardziej podstawowych rytuaach praktyk ycia codziennego (ucisk doni, fakt nazwania kogo po imieniu, fakt wiedzy, e posiadacie imi,

nawet jeeli go nie znam, pozwalajce rozpoznawa was jako unikalny podmiot i tak dale j) oczywicie to poznanie daje nam jedynie wiadomo naszej nieprzerwanej (wiecznej) praktyki rozpoznania ideologicznego: jego wiadomo, to znaczy jegorozpoznanie - ale nam nie daje wcale (naukowego) poznania mechanizmu tego rozpoznania. Poznanie takie trzeba wanie osign, jeeli chce si, mwic wci w ideologii i w onie ideologii, naszkicowa dyskurs usiujcy zerwa z ideologi, aby podj ryzyko rozpoczcia naukowego (bez podmiotu) dyskursu w ideologii. Std te, aby pokaza, dlaczego kategoria podmiotu jest podstawow kategori ideologii, istniejc tylko o tyle, o ile konstytuuje konkretne podmioty jako podmioty, posu si szczeglnym rodzajem wykadu: do konkretnym, aby go poj, ale wystarczajco abstrakcyjnym, eby mona byo o nim myle i aby mylano dajc miejsce poznaniu.

Wyra to w prostym stwierdzeniu: kada ideologia interpeluje konkretne jednostki, aby stay si konkretnymi podmiotami, dziki funkcjonowaniu kategorii podmiotu. Oto propozycja implikujca, e rozrniamy, na razie, konkretne jednostki z jednej strony, a z drugiej konkretne podmioty, chocia na tym poziomie istnieje tylko konkretny podmiot podtrzymywany przez konkretn jednostk.

Sugerujemy przeto, e ideologia dziaa lub funkcjonuje w ten sposb, e rekrutuje podmioty spord jednostek (rekrutuje je wszystkie), albo przeksztaca jednostki w podmioty (przeksztaca wszystkie), poprzez t cis operacj, ktr nazwalimy interpelacj, a ktr mona sobie wyobrazi na wzr najbanalniejszego wezwania policyjnego (albo nie) wszystkich czasw: Hej, ty tam! [24] Jeeli zakadamy, e owa wyobraona scenka teoretyczna dzieje si na ulicy, to interpelowana jednostka odwraca si. Poprzez prosty fizyczny zwrot o 180 stopni, staje si ona podmiotem. Dlaczego? Poniewa rozpoznaa, e interpelacja bya skierowana wanie do niej, i e to wanie ona bya interpelowana (a nie kto inny). Dowiadczenie pokazuje, e telekomunikacyjne praktyki interpelacji s takie, e interpelacja praktycznie zawsze trafia na waciwego osobnika: czy to okrzyk czy gwizd, interpelowany zawsze rozpozna, e owo wezwanie jest skierowane do niego. Wszelako jest to dziwne zjawisko, i nie da si wytumaczy tylko przez poczuciem winy, mimo duej liczby tych, ktrzy maj sobie co do zarzucenia. Oczywicie, dla wygody i jasnoci pokazania naszego teoretycznego teatrzyku, powinnimy przedstawi rzeczy w formie sekwencji, z przed i potem, a wic w formie nastpstwa czasowego. Kilka osb si przechadza. Z jakiej strony (najczciej z tyu) rozlega si wezwanie: Hej, wy tam!. Jednostka (w 90% jest to ta, do ktrej kierowano okrzyk) odwraca si, sdzc przypuszczajc wiedzc, e chodzi o ni, a wic rozpoznaje, e to do niej wanie skierowana jest interpelacja. Ale w rzeczywistoci sprawy tocz si

bez adnego nastpstwa. Jest jednym i tym samym istnienie ideologii i interpelacja jed nostek do zostania podmiotami.

Moemy doda: to, co wydaje si dzia w ten sposb poza ideologi (a dokadnie na ulicy), w rzeczywistoci dzieje si w niej. To, co w rzeczywistoci dzieje si w ideologii, wydaje si przeto dzia si poza ni. To dlatego ci, ktrzy tkwi w ideologii, uwaaj z definicji, e sami znajduj si poza ni: jednym z rezultatw ideologii jest praktyczne zanegowanie ideologicznego charakteru ideologii przez ideologi: ideologia nigdy nie mwi: jestem ideologiczna. Trzeba znajdowa si poza ideologi, to znaczy w poznaniu naukowym, aby mc powiedzie: jestem w ideologii (przypadek cakowicie wyjtkowy) lub (przypadek oglny): byem w ideologii. Jest rzecz powszechnie znan, e zarzut pozostawania w ideologii odnosi si tylko do inn ych, nigdy do siebie (chyba, e kto jest prawdziwym spinozist lub marksist, co w tym przypadku oznacza to samo stanowisko). Trzeba przy tym powiedzie, e ideologia nie ma zewntrza (dla niej), ale jednoczenie istnieje tylko na zewntrz (dla nauki i rzeczywistoci). Dwiecie lat przed Marksem znakomicie wyjani to Spinoza, ktry to stosowa, ale bez wdawania si w szczegy. Pomimy to jednak, chocia problem ten jest brzemienny w skutki nie tylko teoretyczne, ale bezporednio polityczne, bo przecie, na przykad, zaley od niego caa teoria krytyki i samokrytyki , zota regua praktyki marksistowsko leninowskiej walki klas.

A zatem ideologia interpeluje jednostki, aby stay si podmiotami. Poniewa ideologia jest wieczna, powinnimy teraz odrzuci temporaln form, w ktrej przedstawialimy funkcjonowanie ideologii i powiedzie: ideologia zawsze i wci interpeluje jednostki, aby stay si podmiotami, co wymaga ucilenia, e jednostki zawsze byy interpelowane przez ideologi do zostania podmiotami, co z koniecznoci prowadzi nas do ostatniej propozycji: jednostki zawsze ju s podmiotami, a wic jednostki s abstrakcyjne w stosunku do podmiotw, ktrymi zawsze ju s. Propozycja ta moe wyda si paradoksalna. e jednostka jest ju zawsze podmiotem, nawet przed swoimi narodzinami, to przecie zwyka realno, dostpna kademu i nie jest to wcale paradoks. e jednostki zawsze s abstrakcyjne w stosunku do podmiotw, ktrymi zawsze ju s, pokaza Freud, wskazujc po prostu ideologiczne rytuay otaczajce oczekiwanie narodzin, tego szczliwego wydarzenia. Kady wie, jak jest oczekiwane majce si narodzi dziecko. Mwic bardziej prozaicznie, pozostawiajc na boku uczucia, to znaczy formy ideologii rodzinnej ojcowsko / matczyno /maesko / braterskiej, w ktrych nastpuje oczekiwanie narodzin dziecka: przyjtym jest powszechnie, e bdzie nosio Nazwisko swego Ojca, bdzie wic posiadao tosamo, i bdzie nie do podrobienia. A zatem jeszcze przed swoim narodzeniem dziecko jest zawsze ju

[toujours-deja] podmiotem, przeznaczonym do bycia w i poprzez specyficzn rodzinn konfiguracj ideologiczn, w ktrej jest oczekiwane od momentu poczcia. Bezuytecznym jest mwienie, e ta ideologiczna konfiguracja rodzinna jest w swej unikalnoci mocno ustrukturyzowana, i e w tej nieubaganej strukturze mniej lub bardziej patologicznej (zakadajc, e termin ten ma wyznaczone znaczenia) dawny przyszy podmiot powinien znale swoje miejsce, to znaczy sta si podmiotem pciowym (chopcem lub dziewczynk) , ktrym ju z gry jest. Rozumie si, e ten ideologiczny przymus i przeznaczenie, wszystkie rytuay wychowania i wyksztacenia rodzinnego, maj pewien zwizek z tym, co Freud bada w formie pregenitalnych i genitalnych etapw seksualnoci, a wic uchwyceniem tego, co oznaczy, jako bdce niewiadomym. Pomimy to jednak.

Zrbmy kolejny krok. Tym, co teraz przycignie nasz uwag bdzie sposb, w jaki aktorzy tej inscenizacji interpelacji i ich odpowiednie role, s odzwierciedlane w samej strukturze kadej ideologii.

Przykad: chrzecijaska ideologia religijna. Poniewa formalna struktura kadej ideologii jest zawsze
taka sama, zadowolimy si przeanalizowaniem jednego, dostpnego wszystkim przykadu, a mianowicie ideologii religijnej. Dodajmy, e analiza ta moe by powtrzona w przypadku ideologii moralnej, jurydycznej, politycznej, estetycznej, itd. Przyjrzyjmy si zatem chrzecijaskiej ideologii religijnej. Wykorzystamy figur retoryczn i p ozwolimy mwi jej samej, to znaczy skupimy w fikcyjnej rozmowie. To, co mwi, przekazuje nie tylko poprzez swe dwa Testamenty, poprzez teologw i Kazania, ale take poprzez waciwe jej praktyki, rytuay, ceremonie i sakramenty. Chrzecijaska ideologia religijna mwi mniej wicej tak.

Powiada: zwracam si do ciebie, jednostko ludzka zwana Piotrem (kada jednostka jest nazywana po imieniu, w biernym znaczeniu, nigdy sama sobie go nie nadaje, aby ci powiedzie, e Bg istnieje i powiniene mu si podporzdkowa. Oraz dodaje: moim gosem przemawia do ciebie Bg (Pismo wite gromadzc Sowo Boe, Tradycja przekazujc je, papieska Nieomylno potwierdzajc raz na zawsze w delikatnych punktach). Mwi: oto, kim jeste jeste Piotrem! A taki jest twj pocztek: zostae stworzony przez boga na ca wieczno, jakkolwiek urodzie si w 1920 roku po Chrystusie! Takie jest wanie twoje miejsce w wiecie! To wanie powiniene robi! Dziki temu, przestrzegajc prawa mioci, bdziesz zbawiony, ty Piotrze, i staniesz si czci Ciaa chway Chrystusa! I tak dalej.

Dyskurs ten, chocia dobrze znany i banalny, jest jednoczenie zadziwiajcy.

Zadziwiajcy, bowiem jeeli uznajemy, e ideologia religijna zwraca si wanie do jednostek [25] , aby je przeksztaci w podmioty, interpelujc jednostk o imieniu Piotr, eby zrobi z niej podmiot, mogcy podporzdkowa si lub nie wezwaniu, to znaczy rozkazom Boga; jeeli nazywa te jednostki po imieniu, rozpoznajc w ten sposb, e s one ju zawsze interpelowane do zostania podmiotami posiadajcymi tosamo osobow (w punkcie, w ktrym Chrystus u Pascala mwi: to dla ciebie wylaem kad kropl mojej krwi); jeeli przeksztaca je w ten sposb, e podmiot odpowiada tak, to ja wanie; jeeli uzyskuje od nich rozpoznanie, i zajmuj oni to wanie miejsce, ktre jest im na stae w wiecie przeznaczone: to prawda, jestem tutaj, robotnik, waciciel, onierz w tej dolinie ez; jeeli uzyskuje od nich rozpoznanie przeznaczenia (ycia lub potpienia wiecznego), zalenie od powagi czy lekcewaenia z jakim traktuj Boskie polecenia, Prawo stao si Mioci; a zatem, jeeli tak to si wszystko dzieje (w dobrze znanych praktykach chrztu, konfirmacji, komunii, spowiedzi, ostatniego namaszczenia, itd.), to powinnimy zwrci uwag na to, e caa ta procedura wprowadzajc na scen chrzecijaskie podmioty religijne, jest zdominowana przez dziwne zjawisko: istnienie takiej iloci moliwych podmiotw religijnych jest moliwe tylko pod absolutnym warunkiem istnienia Innego, Jedynego, Absolutnego Podmiotu, a mianowicie Boga. Dla odrnienia od zwykych podmiotw tego nowego i szczeglnego Podmiotu, zgdmy si na zapisywanie go jako Podmiot z duej litery. Okazuje si wic, e interpelacja jednostek do zostania podmiotami zakada istnienie Innego Podmiotu, Jedynego i centralnego, w Imi ktrego ideologia religijna interpeluje wszystkie jednostki do zostania podmiotami. Wszystko to jest jasno [26] napisane w tym, co susznie nazywa si Pismem witym. W owym czasie Pan Bg (Jahwe) przemwi do Mojesza okryty obokiem. I zawoa Pan Mojesza: Mojeszu! To ja, odpowiedzia Mojesz, ja jestem Mojesz, Twj suga. Mw a bd Ci sucha. I Pan przemwi do Mojesza i rzek do niego: Jestem Ten, ktry Jest [27] Bg zatem sam definiuje si jako Podmiot par excellance, ten ktry jest przez siebie i dla siebie (Jestem, Ktry jestem) i jako ten, ktry interpeluje swj podmiot, to znaczy jednostk zwan Mojeszem, jednostk, bdc upodmiotowion przez sam jego interpelacj. I Mojesz interpelowany wzywany po Imieniu, rozpoznaje, e to jego wanie woa Bg, rozpoznaje, e jest podmiotem, podmiotem Boga [sujet de Dieu], podmiotem podporzdkowanym Bogu, podmiotem dziki Podmiotowi i podporzdkowanym Podmiotowi. Dowd: Mojesz jest posuszny Bogu i nakazuje wykonanie Jego rozkazw swemu ludowi. Bg jest wic Podmiotem, a Mojesz i niezliczone jednostki ludu boego s jego interlokutorami interpelowanymi, jego zwierciadami, jego odbiciami. Bo czy ludzie nie zostali stworzeni napodobiestwo Boga? Chocia On, jak pokazuje to pniejsza refleksja teologiczna, mgby si bez tego oby..., to jednak Bg potrzebuje ludzi, podmiot potrzebuje podmiotw, tak samo jak ludzie potrzebuj

Boga, podmioty potrzebuj Podmiotu. Lepiej: Bg potrzebuje ludzi, wielki Podmiot potrzebuje pod miotw, a do potwornego odwrcenia w nich swego obrazu (wwczas, gdy podmioty wpadaj w rozpust, to znaczy w grzech). Lepiej: Bg dubluje si i posya swego Syna, jako zwyky opuszczony przez niego podmiot, na ziemi (duga skarga w Ogrodzie Oliwnym koczca si na Krzyu) jest on podmiotem, ale jednoczenie Podmiotem, czowiekiem, ale te i Bogiem, a to wszystko po to, aby przygotowa co, przez co dokona si ostateczne Odkupienie, to znaczy Ukrzyowanie. Bg wic musi sta si czowiekiem, Podmiot potrzebuje sta si podmiotem, aby pokaza empirycznie podmiotom widzialnie dla oczu, dotykalnie dla rk (patrz w. Tomasz ) e jeeli s podmiotami, poddanymi Podmiotowi, to jedynie dlatego, e w dniu Sdu Ostatecznego powrc, jak Chrystus, na ono Pana, to znaczy do Podmiotu [28] . Rozszyfrujmy w jzyku teoretycznym ow godn podziwu konieczno redublowania Podmiotu na podmioty i samego Podmiotu na podmiot-Podmiot. Stwierdzamy, e struktura kadej ideologii interpelujc jednostki, aby stay si podmiotami w imi Jedynego i Absolutnego Podmiotu jest struktur odzwierciedlajc, to znaczy jak w lustrze i podwojeniem zwierciadlanym: to zwierciadlane podwojenie jest konstytutywne dla ideologii i zapewnia jej funkcjonowanie. Oznacza to, e kada ideologia jest zerodkowana, e Podmiot Absolutny zajmuje miejsce jedynego Centrum, i interpeluje wok siebie niezliczone jednostki do zostania podmiotami, w dwojakiej relacji zwierciadlanej, takiej jaka podporzdkowuje podmioty Podmiotowi, dajc im - w Podmiocie, gdzie kady podmiot moe kontemplowa swj wasny wizerunek (obecny i przyszy) gwarancj, e jest to dobre dla nich i dobre dla Niego, o ktrego chodzi, i e (skoro wszystko dzieje si w Rodzinie, witej Rodzinie: Rodzina jest z istoty swojej wita) Bg rozpozna swoich, to znaczy tych, ktrzy rozpoznaj Boga i bd w nim rozpoznani, i ci wanie bd zbawieni. Zobaczmy, co z tego wszystkiego wynika dla koncepcji ideologii w ogle.

Podwojona zwierciadlana struktura zapewnia ideologii zarazem:

1. Interpelowanie jednostek, aby stay si podmiotami;

2. Ich podporzdkowanie Podmiotowi

3. Zwrotne rozpoznanie midzy podmiotami i Podmiotem, oraz podmiotw midzy sob, a ostatecznie samo - rozpoznanie podmiotu [29] . 4. Absolutn gwarancj, e wszystko jest dobrze, i e pod warunkiem samo- rozpoznania podmiotw i odpowiedniego prowadzenia si wszystko bdzie dobrze: Niech tak bdzie .

Rezultat: ujte w poczwrny system interpelowania, aby stay si podmiotami, w system podporzdkowania Podmiotowi, absolutnego poznania i absolutnej gwarancji, podmioty maszeruj, maszeruj same w olbrzymiej wikszoci wypadkw, z wyjtkiem zych podmiotw, ktre prowokuj od czasu do czasu interwencj takiego czy innego (represyjnego) aparatu pastwowego. Ale ogromna wikszo (dobrych) podmiotw maszeruje dobrze cakiem sama, to znaczy zgodnie z ideologi (ktrej konkretne formy s Realizowane w Ideologicznych Aparatach Pastwowych). S one wpisane w prakty ki, rzdzone przez rytuay IAP. Rozpoznaj one istniejcy stan rzeczy (das Bestehende), ktry polega na tym, e jest prawdziwe, co jest tak wanie, a nie inaczej, e naley podporzdkowa si Bogu, swemu sumieniu, proboszczowi, de Gaulleowi, szefowi w pracy, inynierowi, e trzeba kocha swego bliniego jak siebie samego, i tak dalej. Ich konkretny, materialny tryb ycia jest tylko wdrukowaniem w ycie zachwycajcego sowa modlitwy: Niech si stanie!. Tak, podmioty maszeruj cakiem same. Caa tajemnica tego rezultatu opiera si na dwch pierwszych momentach poczwrnego systemu, o ktrym mwilimy, albo - jak kto woli na dwuznacznoci terminu podmiot. W powszechnie akceptowanym znaczeniu przez podmiot rozumie si w istocie 1) woln subiektywno: centrum inicjatywne, autora odpowiedzialnego za swoje czyny; 2) byt ujarzmiony, podporzdkowany wyszemu autorytetowi, a zatem pozbawiony wolnoci, za wyjtkiem wolnego zaakceptowania swej podlegoci. Ta ostatnia uwaga oddaje sens tej dwuznacznoci, kt ra odbija tylko wytworzony przez siebie rezultat: jednostka jest interpelowana do zostania (wolnym) podmiotem po to, aby podporzdkowa si dobrowolnie rozkazom Podmiotu, a zatem po to, aby (dobrowolnie) zaakceptowaa swoje upodmiotowienie, a wic po to, aby dokonaa cakiem sama gestw i aktw swego ujarzmienia Podmioty istniej tylko dla i poprzez swoje upodmiotowienie / podporzdkowanie [assujettisement] [30] . Dlatego maszeruj same. Niech si stanie!... To haso, ktre daje wyraz rezultatowi, jaki naleao uzyska, dowodzi, e nie jest to tak naturalnie (naturalnie: poza t modlitw, to znaczy poza interwencj ideologiczn). To haso dowodzi, e musi tak by, eby rzeczy byy takie, jakie by powinny, nazwijmy zreszt rzecz po imieniu: aby w wiadomoci, to znaczy zachowaniach jednostek podmiotw zajmujcych stanowiska, wyznaczone im w produkcji przez spoeczno techniczny podzia pracy w produkcji, wyzysku, represji, ideologizacji, praktyce naukowej, itp., bya zapewniona reprodukcja stosunkw produkcji w procesach produkcji i cyrkulacji. Co w istocie stanowi rzeczywisty problem w owym mechanizmie zwierciadlanego rozpoznania Podmiotu i jednostek interpelowanych do zostania podmiotami, i w gwarancji danej podmiotom przez Podmiot, jeeli akceptuj dobrowolne podporzdkowanie si rozkazom Podmiotu? Rzeczywistoci, o ktrej mwimy w kontekcie opisywanego mechanizmu, tym, co z koniecznoci jest nierozpoznane w

samych formach poznania (ideologia to poznanie / nie rozpoznanie), jest w istocie, w ostatniej instancji, produkcja stosunkw produkcji i stosunkw z niej wynikajcych. Stycze kwiecie 1969

Post Scriptum
Tych kilka schematycznych tez pozwala rozjani niektre aspekty funkcjonowania Nadbudowy i jej sposobw oddziaywania na Infrastruktur, ale mimo wszystko s one abstrakcyjne i z koniecznoci nie poruszaj wanych problemw, o ktrych trzeba wspomnie:

1. Problem procesu caociowej realizacji reprodukcji stosunkw produkcji.

IAP przyczyniaj si, jako element tego procesu, do tej reprodukcji. Ale punkt widzenia ich prostego przyczyniania si pozostaje abstrakcyjny. Reprodukcja jest wszake realizowana wycznie w onie procesu produkcji i cyrkulacji. Jest realizowana przez mechanizm waciwy tym procesom, kiedy ukoczone jest ju ksztacenie pracownikw, kiedy wyznaczono im stanowiska, itd. Wanie w wewntrznym mechanizmie tych procesw sprawdza si efekt rnych ideologii (przede wszystkim ideologii prawno moralnej). Ale ten sam punkt widzenia nadal pozostaje abstrakcyjny, poniewa w spoeczestwie klasowym stosunki produkcji s stosunkami wyzysku, a wic stosunkami midzy klasami antagonistycznymi. Reprodukcja stosunkw produkcji, jedyny cel klasy panujcej, nie moe wic by prost operacj techniczn ksztatujc i rozdzielajc jednostki na rozmaite stanowiska w technicznego podziau pracy. Prawd mwic, techniczny podzia pracy istnieje tylko w ramach ideologii klasy panujcej: cay techniczny podzia, caa techniczna organizacja pracy jest mask i form spoecznego (to znaczy klasowego) podziau i organizacji pracy. Reprodukcja stosunkw produkcji moe zatem by tylko przedsiwziciem klasowym. Realizuje si ona poprzez walk klas, ktra przeciwstawia klas panujc klasie wyzyskiwanej.

Proces caociowej realizacji reprodukcji stosunkw produkcji pozostaje wic abstrakcyjny o tyle, o ile nie traktuje si go z punktu widzenia teje walki klasowej. Stan na stanowisku reprodukcji znaczy wic w ostatniej instancji stan na stanowisku walki klasowej.

2. Problem klasowej natury ideologii istniejcych w formacji spoecznej.

Mechanizm ideologii w ogle to jedna sprawa. Mona dostrzec, e sprowadza si on do kilku tylko zasad, zawartych w kilku sowach (rwnie ubogich, jak te, ktre okrelaj wedug Marksa produkcj w ogle, albo niewiadomo w ogle u Freuda). Jeeli jest w tym jaka prawda, to mechanizm ten jest abstrakcyjny w porwnaniu z ca rzeczywist formacj ideologiczn.

Wysunito ide, e ideologie byy realizowane w instytucjach, rytuaach i praktykach IAP. Dostrzeono, e z tego tytuu zbiegaj si one z t form walki klas, ywotn dla klasy panujcej, jak jest reprodukcja stosunkw produkcji. Ale i ten punkt widzenia, jakkolwiek rzeczywisty, pozostaje abstrakcyjny. W istocie Pastwo i jego Aparaty posiadaj znaczenie tylko z punktu widzenia walki klasowej, jako aparat walki klas, zapewniajcy ucisk klasowy i zabezpieczajcych warunki wyzysku i reprodukcji. Ale walka klas bez klas antagonistycznych nie istnieje. Kto mwi o walce klasowej klasy panujcej, mwi jednoczenie o oporze, rewolucji i walce klasowej klasy podporzdkowanej.

Wanie dlatego IAP nie s urzeczywistnieniem ideologii w ogle, nie s te bezkonfliktowym urzeczywistnieniem ideologii klasy panujcej. Ideologia klasy panujcej nie staje si panujc dziki asce niebios, ani te na skutek zwykego objcia wadzy pastwowej. Ideologia staje si ideologi panujc wanie przez ustanowienie IAP, w ktrych jest realizowana i realizuje si. Owo ustanowienie nie dzieje si samo przez si, lecz przeciwnie, jest wynikiem nieprzerwanej i zacitej walki klasowej: najpierw przeciwko dawnym klasom panujcym, a nastpnie przeciwko klasie wyzyskiwanej.

Ale i ten punkt widzenia walki klasowej w IAP pozostaje abstrakcyjny. W rzeczywistoci walka klas w IAP jest tylko aspektem walki klas, chocia czasami wanym i symptomatycznym: na przykad antyreligi jna walka w osiemnastym wieku czy obecny kryzys szkolnych IAP we wszystkich krajach kapitalistycznych. Lecz walka klasowa w IAP jest tylko jednym aspektem walki klas, ktra je ogarnia. Ideologia, ktr klasa trzymajca wadz czyni dominujc w swych IAP, realizuje si w nich wprawdzie, ale jednoczenie zagarnia je, gdy pochodzi skdind. Podobnie ideologia, ktrej klasa podporzdkowana uywa do obrony w i przeciwko takim IAP, zagarnia je, poniewa pochodzi skdind.

Tylko z punktu widzenia klas, to znaczy z punktu widzenia walki klas mona zda sobie spraw z rozmaitych ideologii istniejcych w formacji spoecznej. Wychodzc z tego punktu widzenia mona zda sobie spraw nie tylko z realizacji panujcej ideologii w IAP i form walki klasowej, ktrej IAP s siedzib i stawk. Ale take i przede wszystkim, poprzez to mona zrozumie, skd bior si ideologie, realizujce si w IAP i przeciwstawiajce si. Poniewa, jeeli jest prawd, e IAP reprezentuj form, w ktrej ideologia klasy panujcej powinna z koniecznoci si realizowa, i form w jakiej ideologia podporzdkowanej powinna z koniecznoci mierzy si i przeciwstawia, to ideologie nie rodz si w IAP, ale w klasach spoecznych zaangaowanych w walk klas: w ich warunkach bytowych, praktykach, dowiadczeniach walki, i tak dalej.

Kwiecie 1970

Tumaczenie: Andrzej Staro

[1] Marks nada mu naukow nazw kapita zmienny [2] SMIG salaire minimum interprofessionnel garanti, to znaczy minimalna zagwarantowana paca, wprowadzona we Francji ustaw z dnia 11 lutego 1950 roku. Inaczej paca minimalna. (przyp.tum) [3] W Pour Marx i Lire le Capital, Maspero 1965 [4] Topika, od greckiego topos, miejsce. Topika przedstawia w okrelonej przestrzeni odnone miejsca zajte przez tak czy inn realno: w ten sposb ekonomika jest pod spodem (baza), nadbudowa na wierzchu. [5] Na rue de Charonne, 8 lutego 1962 roku, policja francuska brutalnie zaatakowaa manifestacj przeciwko OAS (organizacji separatystw algierskich). Omiu manifestantw zostao zabitych. (przyp. tum) [6] Zob. dalej Co si tyczy ideologii (A propos de lideologie) [7] Wedug mnie Gramsci jest jedynym, ktry poczyni pewne kroki na tej drodze. Gosi on t szczegln ide, e Pastwo nie sprowadza si do Aparatu (represyjnego) Pastwa, lecz zawiera, jak mwi, pewn liczb instytucji spoeczestwa obywatelskiego: Koci, Szkoy, Zwizki, itp. Gramsci na nieszczcie nie usystematyzowa swoich intuicji, ktre pozostay w stanie cennych, chocia fragmentarycznych, notatek. (Zob. A. Gramsci,Oeuvres choisies, Editions Sociales, ss. 290, 291, 293, 395, 436. Zob. te Lettres de la Prison. Editions Sociales, str. 313. [8] Rodzina w oczywisty sposb wypenia inne funkcje, ni IAP. Wspuczestniczy w reprodukcji siy roboczej. Jest ona, zgodnie ze sposobami produkcji, jednoci produkcji i (lub)jednoci produkcji. [9] Prawo naley jednoczenie do Pastwowego Aparatu (represyjnego) i systemu IAP [10] W patetycznym tekcie z 1937 roku Krupska opowiada histori desperackich wysikw Lenina i tego, co uznaa za jego porak (Przebyta droga) [11] Oczywicie, to co tutaj krtko powiedzielimy o walce klas w IAP, nie wyczerpuje problemu walki klas. Aby zbliy si do tej kwestii naley pamita o dwch zasadach: Zasad pierwsz sformuowa Marks w Przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej: Przy rozpatrywaniu takich przewrotw (rewolucji spoecznych) naley zawsze rozrni przewrt materialny co mona stwierdzi ze cisoci naukow w warunkach ekonomicznych produkcji od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, w jakich ludzie uwiadamiaj sobie ten konflikt i d do jego rozstrzygnicia. Walka klas wyraa si wic i realizuje w formach ideologicznych, a wic take w formach ideologicznych IAP. Walka klas opanowuje szeroko te formy, i dlatego, e je opanowuje, walka klas wyzyskiwanych moe realizowa si take w formach IAP, a wic zwrci or ideologii przeciwko klasom bdcym u wadzy .

Dzieje si to na mocy zasady drugiej: walka klas opanowuje IAP, poniewa jest zakorzeniona gdzie indziej, ni w ideologii, a mianowicie w Infrastrukturze, w stosunkach produkcji, bdcych stosunkami wyzysku, ktre konstytuuj baz stosunkw klasowych.

[12] W duej czci. Poniewa stosunki produkcji s przede wszystkim reprodukowane przez materialno procesu produkcji i procesu cyrkulacji. Nie powinno si jednak zapomina, e stosunki ideologiczne s w sposb bezporedni obecne w powyszych procesach. [13] Patrz przypis [13 [14] Dla tej czci reprodukcji, do ktrej przyczyniaj si: Aparat represyjny Pastwa i Aparaty ideologiczne Pastwa [15] Stopniowe powikszanie krlewszczyzny, zwikszenie ciarw spoczywajcych na panach (w szczeglnoci koszty wypraw krzyowych), wyzwolenie wielu miast i wsplnot wiejskich (to znaczy zniesienie podatku paconego panom), stworzyo we Francji w XII i XIII wieku bardzo przejrzysty system feudalny. Wiele gmin wolnych odzyskao podatki porzucone przez seniorw i zorganizowao wymiar podatku w sposb demokratyczny. Krl, aby sfinansowa wyprawy krzyowe, dorzuci do powinnoci swych wasali kontrybucj na wyprawy, z ktrych korzystali krzyowcy, podczas nie krzyowcy powinni byli przekazywa je do Skarbu Pastwa (przyp, tum) ) [16] Por. K. Marks, Ideologia niemiecka, w: Marks Engels Dziea, tom 3.KiW Warszawa 1961, str. 28 (przyp. tum) [17] Uywam tego terminu w znaczeniu bardzo wspczesnym. Niestety, nawet w rodowisku dziaaczy komunistycznych wyjanienie odchylenia politycznego (oportunizm z lewa lub z prawa), poprzez dziaanie kliki jest obiegow monet. [18] Uwaga tumacza: podwjne po prostu wystpuje w tekcie oryginalnym. [19] Chodzi o liczb mnog i wielu autorw uywa tej formy (uwaga tumacza) [20] Althusser posuguje si terminem interpeller, ktre posiada we francuskim nastpujce znaczenia: 1. Zwraca si do kogo gwatownie z daniem czego; 2. Wypytywa o tosamo; 3. Wzbudza w kim echo; oraz oczywicie 4. Skada interpelacj do kogo lub czego. Pozostawiam termin w brzemieniu zblionym do oryginalnego, poniewa peni on funkcj pewnej kategorii teoretycznej, ktrej znaczenie wynika z kontekstu. (przyp. tum.) [21] Ktra uycza prawniczej kategorii podmiot prawa, w celu uczynienia z niej pojcia ideologicznego: czowiek jest z natury podmiotem. [22] Lingwici i ci, ktrzy odwouj si w rnych celach do pomocy lingwistyki, potykaj si czsto na trudnociach, ktre polegaj na tym, e nie dostrzegaj gry skutkw ideologicznych we wszelkich dyskursach - take samych dyskursach naukowych.

[23] Zauwacie: to podwjne uycie wyraenia obecnie [actuellement] jest jeszcze jednym dowodem, e ideologia jest wieczna, poniewa te dwa obecnie, s rozdzielone nie wiadomo jakim okresem czasu; napisaem to 6 czerwca 1969 roku, a nie wiadomo, kiedy wy bdziecie to czyta. [24] Interpelacja (zob. odpowiedni przypis) jest codzienn praktyk podporzdkowan okrelonemu rytuaowi. W praktyce interpelacji policyjnej przybiera jednak specjaln form, kiedy chodzi o wezwanie [interpeller] podejrzanego. [gra sw. AS]. [25] Chocia wiemy, e jednostka jest ju zawsze podmiotem, bdziemy nadal uywa tego terminu, poniewa jest wygodny, ze wzgldu na kontrast, ktry tworzy. [26] Cytuj w dowolny sposb, nie dosownie, ale w duchu prawdy. [27] Dla porzdku, dla ducha prawdy, zacytuj fragmenty Ksigi Wyjcia Starego Testam entu, pierwszy opis powoania Mojesza: Ksiga Wyjcia 3,2: Wtedy ukaza mu si Anio Paski w pomieniu ognia, ze rodka krzewu. [Mojesz] widzia, jak krzew pon ogniem, a nie spon od niego. 3. Wtedy Mojesz powiedzia do siebie: Podejd, eby przyjrze si temu niezwykemu zjawisku. Dlaczego krzew si nie spala. 4, Gdy za Pan ujrza, e [Mojesz] podchodzi, zawoa do niego ze rodka krzewu: Mojeszu, Mojeszu!. On za odpowiedzia: Oto jestem.(...) 3,11 A Mojesz odrzek Bogu: Kime jestem, bym mia i do faraona i wyprowadzi Izraelitw z Egiptu?. 3,12 A On odpowiedzia: Ja bd z tob. Znakiem za dla ciebie, e Ja ci posaem, bdzie to, e po wyprowadzeniu tego ludu z Egiptu oddacie cze Bogu na tej grze. 3,13 Mojesz za rzek Bogu: Oto pjd do Izraelitw i powiem im: Bg ojcw naszych posa mi do was. Lecz gdy oni mnie zapytaj, jakie jest Jego imi, to c mam powiedzie? 3,12 Odpowiedzia Bg Mojeszowi: JESTEM, KTRY JESTEM. W: Pismo wite, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna Warszawa 1982, str. 72 . [28] Dogmat Trjcy witej jest teori podwojenia Podmiotu (OJCIEC) w podmiot (SYN) i jego zwierciadlan relacj (DUCH WITY) [29] Hegel (mimowolnie) by znakomitym teoretykiem ideologii, jako teoretyk Uniwersalnego Poznania, ktry nieszczliwie zakoczy w ideologii Wiedzy Absolutnej. Feuerbach by zdumiewajcym teoretykiem zwierciadlanej relacji, ktr skoczy nieszczlwie w ideologii Istoty Ludzkiej. Aby znale sposb rozwoju teorii gwarancji [une theorie de la garantie], trzeba by wrcic do Spinozy. [30] Althusser uywa terminu assujetissement, dla oznaczenia upodmiotowienie, ale take ujarzmienia. Zreszt podobnie postpuje Michel Foucault, gdy pyta o sposoby przeksztacania jednostki ludzkiej w pod miot (A partir de quelle tecknai sest forme lesujet?) , gdy ukazuje konkretne techniki i praktyki ujarzmiajce (assujettissantes) go.