Spis treci:

1.) Wstp 2-4 2.) Faza separacji. 5-16 2a.) mier w procesie rytualnym. 5-9 2b.) Nieumiejtno pogodzenia rl spoecznych. Pciowo kulturowa w kontekcie kultury chrzecijaskiej. 9-16 3. Faza liminalna. 17-30 3a.) Cechy liminalnoci. 17 3b.) Motyw przejcia w filmie i zastosowane rodki wizualne. 17-25 3c.) Choroba psychiczna a liminalno. 25-27 3d.) Wizje bohaterw. Symbolika. 27-30 4. Ponowne wcielenie. 31-34 5. Zakoczenie. 35-36 6. Bibliografia 37-38 7. Streszczenie 39

1.) Wstp
Na wstpie pozwol sobie wyjani i przywoa definicje pewnych poj, ktre bd przewija si w mojej pracy i ktre s niezbdne do jej zrozumienia. Model "obrzdowoci przejcia to sekwencja rytuaw i obrzdw, towarzyszcych inicjacji, a prowadzcych do transformacji. Ich charakterystyczn cech jest zmiana (odebranie i nadanie) jakiej waciwoci poddanego mu czowieka. Czsto suy do zaznaczenia przeomowych okresw w yciu jednostki, zwizanych z przechodzeniem z jednej fazy ycia do kolejnej, zmian grupy wiekowej, spoecznej itp. Obrzdowo przejcia skadaa si z trzech faz, ktrych dugo trwania i zoono rytuaw jest zrnicowana wzgldem odniesienia do danej spoecznoci kulturowej. Niektre fazy mog by prawie niezauwaalne, a inne cign si latami." Autor koncepcji- Arnold van Gennep wyodrbni fazy, dzielc je na: a.) faz separacji, ktr cechuje szereg symbolicznych zachowa oznaczajcych odczenie albo odsunicie od grupy. b.) faz liminaln, kiedy osoba posiada nieliczne lub adne atrybuty przeszego lub nadchodzcego stanu. c.) ponowne wcielenie, gdy osoba ma ju cile zdefiniowane i strukturalne prawa i obowizki wobec innych. Victor Turner, rozwijajc teori obrzdowoci przejcia skupi si na charakterystyce etapu liminalnego. Wedug Turnera etap ten charakteryzuj atrybuty ambiwalentne, poniewa byty liminalne wymykaj si z siatki klasyfikacji. W spoeczestwach te dwuznaczne cechy czsto wyraaj si w wielkiej rnorodnoci symboli (np. mier, przebywanie w onie, niewidzialno, ciemno, biseksualno, dziko, zamienie ksiyca lub soca). Istoty liminalne (neofici) bywaj przedstawiane, jako nieposiadajce niczego, niemajce adnego statusu, wasnoci, emblematw czy ubra wskazujcych na rang, rol czy pozycj w systemie pokrewiestwa. Zazwyczaj zachowuj si biernie lub pokornie, musz bezwarunkowo wykonywa wszystkie instrukcje i przyjmowa kary. Faza ta oddaje wejcie w sfer mediacji, zawieszenia gdzie pomidzy (ani tu, ani tam). 2

V. Turner wychodzi z zaoenia, e wszystkie spoecznoci posiadaj podobn struktur, opierajc si na funkcjonowaniu dwch przeciwstawnych modeli zachowania. Z jednej strony wystpuje struktura spoeczne, ktrej wszystkie elementy (miejsce, rola itd.) s jasno okrelone przez wartoci, normy, interesy spoeczne, z drugiej za wystpuje communitas, stan egalitarny, w ktrym jednostka jest okresowo uwolniona od przypisanej pozycji. 1 Gwnym problemem mojej pracy jest prba analizy i interpretacji filmu w odniesieniu do koncepcji obrzdowoci przejcia na paszczynie fabuy, symboliki i wizualizacji utworu. Film "Antychryst" pomimo wielu negatywnych recenzji sta si filmem najchtniej analizowanym i dyskutowanym na przeomie ostatnich trzech lat. Powstao wiele tekstw odnoszcych film do wtkw religii chrzecijaskiej, utworw Fryderyka Nietzsche, gender studies, psychoanalizy Freuda czy struktury depresji. W mojej pracy odnosz si do wczeniej wymienionych aspektw w ramach gwnego zaoenia, e film mona odczytywa w kontekcie koncepcji obrzdowoci przejcia. Nie natknam si jeszcze na interpretacj w kontekcie tej koncepcji a sdz, e taka prba moe da ciekawy przykad dla osb zainteresowanych antropologi, jak i filmem. Powstao natomiast wiele publikacji na temat motyww chrzecijaskich w filmie ("Lars von Trier's Antichrist, the Bib le, and Docetic Masculinity" Gitte Buch- Hansen, "Antichrist: the visual theology of Lars von Trier" Tina Beatti), nietzscheanizmu (wczeniej wymienione oraz "Nietzsche, Antichrist, and Lars von Trier" Soren Darsgaard). Trzy wymienione publikacj w szerokim zakresie odnosz si take do teorii Freuda. Dysput na temat pciowoci i seksualnoci ukazanej w filmie przeprowadzili Nina Power i Rob White na amach opiniotwrczego serwisu Film Quarterly a Angela Woods wykadajca na Durham University poprowadzia seri wykadw pt. "Structures of Depressive Experience in Lars von Triers Antichrist and Melancholia". Moje rozwaania zawarte w pracy formalnie zamykaj si w trzech gwnych rozdziaach, ktre z kolei pokrywaj si z trjfazowoci przejcia. W pierws zym etapieseparacji, poruszam problem narzucania pewnych rl spoecznych poszczeglnym pciom.
1

Andrzej Brencz, UAM Pozna, Lud t.1, 1987, "Polska Obrzdowo Pogrzebowa jako Obrzd przejcia" 3

Analiza byaby niepena gdyby nie odniesienia pciowoci kulturowej w kontekcie kultury chrzecijaskiej. Uwaam, i pomimo gwnego impulsu, ktry wpyn na odizolowanie si, zamknicie si w sobie bohaterw filmu, jakim bya mier ich dziecka, mona miao zaoy, e istniej take inne czynniki, ktre miay na to wpyw. W tym miejscu pragn poruszy take temat ukazanej w filmie postpujcej depresji bohaterki i nawizujc do biografii samego autora filmu wspomnie o zwizku depresji z liminalnoci. Drugi etap faza graniczna i marginalizacja obejmuje przede wszystkim prb interpretacji zawartych w filmie symboli i zbudowanego przez reysera wiata metafizycznego. Wanym elementem dla caoci jest analiza plastycznej warstwy filmu. W trzecim etapie pracy, ktrym jest ponowne wcielenie, prbuj odpowiedzie na wane pytanie, kto w istocie jest bohaterem filmu i czyj transformacj ogldamy na ekranie.

2. Faza separacji.
2a.) mier w procesie rytualnym.
"Jednym z krytycznych momentw w yciu spoecznym jest mier czonka grupy. Strach przed zmarym, zjawisko mierci, dusza, instynkt samozachowawczy, rozmaite konflikty pojawiajce si w tym momencie, to czynniki zagraajce istnieniu podstawowych wartoci i egzystencji grupy"2 "Antychryst" Larsa von Triera to dramat psychologiczny ukazujcy rne sposoby radzenia sobie bohaterw z utrat dziecka. Podczas gdy Ona (z filmu nie dowiadujemy si jak bohaterowie maj na imi) jest owadnita alem i poczuciem winy, On stara si pogodzi ze strat wykorzystujc swoj wiedz terapeutyczn. Mczyzna namawia on, aby zaprzestaa klasyczne leczenie w szpitalu i wyjechaa z nim w celu odbycia terapii do Edenu- ich chatki na odludziu, pord starego lasu. Terapia przeradza si w koszmarn gr pen przemocy i seksu, a koczy si morderstwem. Lars von Trier wyodrbni w filmie prolog i epilog, reszt podzieli na cztery rozdziay: "Bl", "Smutek", "Rozpacz", "Trzech ebrakw". W prologu reyser wprowadza wszystkich bohaterw. Para uprawia seks. W tym czasie ich kilkuletni synek budzi si, baby phone jest wyciszony. Chopczyk otwiera bramk i opuszcza swoje eczko, obserwuje rodzicw zczonych w akcie mioci, po czym odchodzi, aby wspi si na krzeso stojce na wprost otwartego okna. Spada pord patkw niegu razem ze swoim pluszowym misiem. mier dziecka, montowana jest na przemian z cielesn rozkosz rodzicw. Najbardziej dobitnym przykadem inicjujcym obrzd i powodujcym wejcie w stan separacji jest wanie mier. W odniesieniu zarwno do osoby zmarej (przy zaoeniu, e istnieje ycie pozagrobowe), jak i jej bliskich, ktrzy kolejno wejd w stan aoby i na jaki czas zostan wyczeni z aktywnego ycia w spoeczestwie. Moment mierci jest chwil szczeglnie trudn dla rodziny zmarego i musi by przezwyciona, w duym stopniu, poprzez odpowiedni obrzd, za spraw przyjtych symboli. (Nie bd w tym miejscu podawa przykadw symboliki pogrzebowej, gdy jest ona silnie specyficzna
2

Andrzej Brencz, UAM Pozna, Lud t.1, 1987, "Polska Obrzdowo Pogrzebowa jako Obrzd przejcia" 5

dla okrelonych spoecznoci a reyser nie przywizuje do nich wagi w filmie). Przyjte modele zachowania, gesty, jakie naley wykonywa w czasie pogrzebu maj pomc rodzinie zmarego przej do porzdku dziennego. Najblisza rodzina i krewni w strukturze spoecznej przechodz ze stanu normalnego (profanum) w stan pogronych w aobie (sacrum), a po upywie okrelonego czasu powracaj do stanu normalnego. Druga scena w filmie ukazuje obrzd pogrzebowy. Na trumnie le biae kwiaty (biel- kolor symbolizujcy czysto i niewinno, a w pewnych kulturach aob). Ojciec idzie zaraz za trumn, pacze. Matka jest wycofana, idzie w dystansie do trumny i ma. Jej twarz nie zdradza adnych emocji. Nagle kobieta mdleje, aby w kolejnej scenie obudzi si w szpitalu. W obrzdowoci przejcia pojawia si motyw rytualnej niekiedy symbolicznej "mierci", moe to by sen, omdlenie, upadek, wycieczenie. W filmie owa rytualna "mier" przenosi bohaterk w kolejny etap rytualny, ktry moe by nazywany pre liminalnym, zdradzajcym ju pewne cechy marginalizacji i wycofania z ycia spoecznego. Kobiet odwiedza m, okazuje si, e w pewnym sensie przesta dla niej istnie czas. "Jak si czujesz?" - "Mwiam Ci przed chwil"-"To byo wczoraj"- "Jak dugo tu le?"-"Miesic". Postrzeganie czasu w fazie granicznej procesu rytualnego ulega zmianie. W tym miejscu naley si odwoa do koncepcji Mircea Eliade, ktry wyodrbni czas wity, zestawiajc go z czasem wieckim. W czasie wieckim dokonuje si ludzka egzystencja, periodyczno kolejno dnia, miesica, roku pomaga nam usystematyzowa wyznaczone nam przez spoeczestwo zadania. Przeciwstawny czasowi wieckiemu czas wity, nie pynie, nie stanowi nieodwracalnego trwania, czas odmienny, ktry charakteryzuje linearno czasu wieckiego. Mczyzna przynosi kobiecie do szpitala niebieskie kwiaty. Niebieski to kolor zadumy, a nie dziaania i doskonale opisuje stan, w jakim znaleli si rodzice po utracie syna. Bkit jest take kobiercem smutku. Bkit kwiatw, jak i niebieskawy koloryt caej sceny (niebieskie ciany szpitalnej sali, zimne owietlenie) oddaj charakter fazy, w jakiej znajduje si bohaterka. Z drugiej strony stalowy bkit i indygo (i takie wanie wydaj si by kwiaty) to kolory postrzegane, jako najmniej zmysowe. Kojarzone s raczej z intelektem. W tej interpretacji koloru, bukiecik staje si atrybutem mczyzny, ktry z reszt ma na sobie niebiesk koszul. 6

Religijne wyobraenia eschatologiczne opieraj si na animistycznym spojrzeniu na wiat3. mier nie oznacza koca istnienia, lecz stanowi tylko etap przejcia, w ktrym dusza rozstaje si z ciaem i rozpoczyna inne, nie cielesne bytowanie. Dusza czowieka yje po jego mierci fizycznej, nadal naley do wsplnoty spoecznej, partycypuje w caoksztacie ycia. Wsplnot spoeczn stanowi zesp ywych i zmarych jej czonkw.4 Warto, zatem zwrci uwag na ciekawy punkt widzenia kamery (Zdj. 01) w scenie pogrzebu. Obserwujemy J i Jego jakby z punktu widzenia bohatera uwizionego w trumnie (swoj drog przywodzi to na myl scen z filmu "Wampir" Carla Teodora Dreyera). Tak jakby zmare dziecko po raz ostatni odprowadzao rodzicw. Tym bardziej jest to podkrelone, gdy kobieta mdleje, a m klka przy niej- punkt widzenia kamery nie zmienia si, pochd pogrzebowy nie zatrzymuje si, pozostawia rodzicw w tyle. Punkt widzenia kamery przyjty, jako narracja z perspektywy nieywego ju w wymiarze ziemskim dziecka popiera teori, i obrzdowo przejcia mona odnosi w filmie take do postaci chopca. Obchodzone na Ziemi rytuay umoliwiaj maemu Nickowi przejcie w kolejn faz w rytuale przejcia- przejcia do wiata zmarych.

Zdj. 01 Kadr z filmu Nie bez znaczenia w tej scenie jest take fakt, e twarze pozostaych uczestnikw pogrzebu s zamazane, a na dodatek s oni w widocznym dystansie od pary gwnych
3 4

. Malinowski 1958, Magia, nauka i religia, (w:) Szkice z teorii kultury, Warszawa. . Levi-Bruhl 1954, Primitivni mentalitet, Zagrzeb., s.46-47 7

bohaterw i trumny. Oznacza to, e neofitami s rodzice niejako znajdujcy si ju w innym wymiarze, ni caa reszta spoecznoci nas- widzw nie interesuje. Gwni bohaterowie filmu- On i Ona s sami na pogrzebie, w mieszkaniu, w pocigu, w lesie, w ich drewnianej chatce, na wiecie. S wyczeni z normalnego porzdku charakterystycznego dla cyklu ycia w sferze profanum, s zawieszeni pomidzy wia tami o odmiennej strukturze czasu i przestrzeni. W kontekcie mojej analizy moemy zaoy, e cay obrzd przejcia rozegra si pomidzy par gwnych bohaterw. To ograniczenie przedstawionych w filmie postaci jest u von Triera do nietypowe biorc pod uwag jego poprzednie filmy, ktre zwykle przedstawiay losy bohatera na tle dynamicznych grup spoecznych ("Przeamujc fale", "Taczc w ciemnociach", "Dogville"). Takie rozwizanie przywodzi na myl filmy Bergmana ("Milczenie", "Sceny z ycia maeskiego"), a take "Ostatnie Tango w Paryu" Bernarda Bertolucciego, gdzie jak w "Antychrycie" obserwujemy relacj dwjki, skazanych na siebie bohaterw, ktrych relacja przeradza si w sadomasochistyczn, pen przemocy gr prowadzc w finale do tragedii. W zasadzie kady kolejny film von Triera rni si od pozostaych wci podejmujc pewne przewijajce si w jego twrczoci tematy. Reyser od zawsze skania si ku mrocznej wizji czowieka i wiata. Ma skonno do pojmowania wiata zgodnie z tradycj romantyczn i podejmowania charakterystycznych dla niej motyww: obecnoci pierwiastka irracjonalnego, wyszoci poznania duchowego i emocjonalnego nad rozumowym, miejsca obdarzonej niezwyk wraliwoci jednostki w spoecznoci.
5

Pki, co sytuacja jest oczywista, wrcz schematyczna- maestwo stracio dziecko i zaraz rozpocznie si pogodny w wydwiku proces godzenia si z okrutnym losem i powrt do codziennoci (np. "Pokj syna" Nanni Morettiego). Nic bardziej mylnego. Jak si w filmie pniej okazuje (w dalszej czci filmu powracamy na chwil do prologu) ju na etapie wydarze otwierajcych film dzieje si co niepokojcego. Reyser, bowiem, wskazuje na to, e matka widziaa poczynania swojego synka, wspinajcego si na parapet otwartego okna. Co zatem moe oznacza brak jakiejkolwiek reakcji z jej strony? Przede
5

. J. Wojnicka, O.Katafiasz 2005, Sownik wiedzy o filmie, Bielsko - Biaa, s. 351-354

wszystkim popiera on moje gwne zaoenie- stopniowa separacja bohaterki rozpocza si o wiele wczeniej, jeszcze przed mierci dziecka. Kiedy tylko mczyzna przystpuje do rozpoczcia terapii, od razu zostajemy przeniesieni do momentu o wiele wczeniejszego ni mier dziecka. Podczas pobytu w domku letniskowym (Eden), do ktrego bohaterka udaa si wraz z synkiem, w celu napisania swojej pracy dyplomowej na temat kobietobjstwa, notorycznie zakada dziecku buty na odwrt, (symbolizujc anomali odwrcony porzdek rzeczywistoci) przynoszc mu bl ( a nawet powodujc deformacj stp), ju wtedy przeladuj j tajemnicze wizje. Mczyzna wiadomy poczucia winy, jakim obarcza si kobieta, zadaje jej fundamentalne pytanie:, czego si boisz? Bohaterka raz jest owadnita alem, smutkiem i poczuciem winy, aby za chwil z pen gorliwoci zaatakowa ma. Wypomina mczynie jego brak zaangaowania w jej ycie jak i ycie ich synka. W pewnym momencie wypomina, e nawet may Nick si ni nie interesowa. Tego typu zarzut wobec kilkuletniego dziecka wydaje si by absurdalny.

2b.) Nieumiejtno pogodzenia rl spoecznych. Pciowo kulturowa w kontekcie kultury chrzecijaskiej.

Jednostka przystosowuje si do ycia w spoeczestwie, uczc si rnych rl. Rol mona zdefiniowa, jako okrelone zachowanie jednostki majcej dany status spoeczny. atwo odnie wraenie, e bohaterka ma due problemy z akceptacj narzuconych rl spoecznych. "Znacznie waniejsze i trudniejsze jest pene opanowanie przez jednostk wyraenia uczu, spenienia oczekiwa zwizanych z rol ni realizacja wynikajcych z roli obowizkw. Prawie kady moe szybko nauczy si, jak karmi, poi i kpa dziecko, ale nie kady potrafi wczu si w emocjonalne potrzeby dziecka i wyj im naprzeciw. Terminu zestaw rl uywamy, aby podkreli, e jednostka o okrelonej pozycji w grupie nie peni jednej roli, ale pewn liczb rl, ktrym trzeba sprosta jednoczenie. ona jest partnerk seksualn, matk, gospodyni domow i pracownikiem. Cz tych rl wymaga cakowicie odmiennych sposobw postpowania. Pracujca matka szybko stwierdza, e pena dyspozycyjno w pracy bardzo utrudnia wywizywanie si z domowych obowizkw. Trudnoci w penieniu wielu rnych rl spoecznych manifestuj si 9

chorobami psychosomatycznymi". 6 Pozwol sobie zaoy, e dla bohaterki rola kochanki staa si sprzeczn z rol matki i e rola matki bya przez ni spychana na drugi plan wzgldem roli studentk i/ pracownicy. Kiedy kobieta pracuje w Edenie nad swoim dyplomem i jest skupiona na pisaniu, nagle syszy pacz dziecka. Wybiega, aby zlokalizowa synka, ale pacz zdaje si dochodzi zewszd. W kocu nawet, gdy znajduje umiechnite dziecko bawice si spokojnie w szopie, wci syszy pacz. Nastpnie kamera panoramuje cay las, jakby pacz dziecka unosi si echem nad koronami drzew. Kobieta zajta prac odczuwa wyrzuty sumienia, e nie powica dziecku wystarczajco duo czasu i uwagi (z reszt fakt, e kilkuletni chopiec samotnie bawi si w szopie, a bohaterka nie ma na niego wgldu wydaje si by do niepokojcy). Sugestywne jest take ujcie panoramujce nagle z twarzy kobiety na las, nad ktrym unosi si pacz. Pe jest konstruowana spoecznie i uwarunkowana historycznie, kulturowo i symbolicznie, dlatego piszc o nieumiejtnoci pogodzenia roli matki i kochanki, naley wspomnie o aluzjach do motyww biblijnych, ktre s w filmie bardzo wyrane. Aby uzyska precyzyjny rys kobiecej pciowoci w spoeczestwie naley si odnie do kultury chrzecijaskiej. Poczwszy od postaci pierwszej kobiety. Rys postaci Ewy naley uzupeni o posta Lilith, aby sta si on penym. "Pierwszy jasny opis Lilith, jako ony Adama zawiera anonimowe dzieo redniowieczne Alfabet Ben-Sira. Wedug tekstu zostaa stworzona mniej wicej w tym samym czasie, co Adam, lecz nie z ebra. Nie zgodzia si ze sualcz rol (prawdopodobnie podczas stosunku pciowego) i porzucia ma. Adam baga Boga o przyprowadzenie Lilith z powrotem. Zostay za ni wysane trzy anioy, ktre zagroziy zabijaniem setnej czci dzieci Lilith kadego dnia, pki ta nie powrci do Raju. Lilith w odpowiedzi obiecaa, e bdzie skada ofiary z niemowlt-z potomkw Adama i Ewy. Do Raju nigdy nie powrcia. Wstpia do piekie, gdzie zostaa kochank najwyszego szatana w hierarchii pieka". 7 Alfabet Ben- Sira zawiera do szczegowy opis powodu odejcia
6

Wykad: Role spoeczne, Internetowa szkoa rwnoci i demokracji. Projekt

wspfinansowany przez Islandi, Liechtenstein i Norwegi. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego
7

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lilith 10

Lilith. Adam chcc dowie swojej dominacji, nalega, aby podczas stosunku zawsze leaa pod nim. Lilith, czujc, e jest to dla niej uwaczajce, sprzeciwia si. Biblijna Lilith zdobya si na bunt i podjcie walki o rwno seksualn z mczyzn, przez co zostaa wygnana z Edenu i praktycznie cakowicie wymazana z tekstw kultury chrzecijaskiej. Jej osoba jest utosamiana z jednoznacznie z natur kobiety. Lilith staa si "za" poprzez niesubordynacj wobec ma. Jej niezaleno od mczyzny i jej bycie poza jego kontrol czyni j w patriarchalnej kulturze chrzecijaskiej "z". Przypowie o Lilith ma na celu uzmysowienie, jak niebezpiecznym dla mczyzn i dzieci zjawiskiem, jest kobieca seksualno. Posta Ewy bez rysu Lilith, zostaje w Biblii ograniczona do naiwnej, pozbawionej seksualnoci istoty. Dopiero spojrzenie na Ew przez pryzmat L ilith daje obraz kobiety przebiegej, wyrachowanej i uwodzicielskiej. Jednak najbardziej wpywow na formowanie modelu kobiecoci na przestrzeni wiekw w kulturze europejskiej okazaa si posta Marii Dziewicy. Przedstawiana, jako opiekucza i troskliwa matka, kobieta podlega mczynie, bezwzgldnie posuszna Bogu, pozbawiona seksualnoci staje si zaprzeczeniem Ewy/Lilith. wiadomo pciowa wspczesnej kobiety przesiknita jest przeciwstawnymi obrazami kobiecej pciowoci powstaych w kulturze chrzecijaskiej. Rewolucja seksualna i walka kobiet o rwnouprawnienie czyni kobiety coraz bardziej wiadomymi swojej seksualnoci, ktra wci w zbiorowej podwiadomoci, w nauczaniu Kocioa kci si z obrazem idealnej matki i ony. Lars von Trier po raz kolejny porusza temat seksualnoci i mczestwa kobiet. Bohaterka wczeniejszego filmu "Przeamujc fale" przywodzi na myl posta Chrystusa. Poprzez bl i cierpienie pragnie odkupi grzechy swojego ukochanego mczyzny i tym samym zbawi go. W "Antychrycie" reyser buduje skrajnie odmienn posta na potrzeby tematu mczestwa kobiety- konstruujc Jej posta w oparciu o obraz Ewy/Lilith. Tertulian na przeomie II i III w. mwi tak:, Z jak atwoci przywioda do zguby mczyzn, stworzonego na obraz i podobiestwo Boga. Za twoje grzechy Syn Boy umrze musia. Ty jeste komnat diaba. I tak w filmie Syn Boy umrze musia. Lars von Trier po raz kolejny prezentuje mroczn wizj czowieka rzucajc cie na kobiec kwesti w kontekcie chrzecijaskiego odkupienia. Reyser skupia si na postaci Matki Boskiej/ Ewy, ktrej dziecko musiao umrze, aby odkupi grzechy mczyzny rzdnego dominacji. Przyjmujc 11

Lilith/Ew, jako wzorzec interpretacyjny w zachowaniu bohaterki filmu, mona wywnioskowa, e przyzwolenie na mier dziecka byo kar wymierzon wobec mczyzny rzdnego dominacji. Bdc bardzo szczegowym, w scenie, w ktrej kobieta patrzy na samobjstwo syna, ley podczas stosunku pod partnerem. W kolejnych stosunkach seksualnych jest stron zdecydowanie dominujc. Patriarchalny Koci zawsze ba si natury kobiecej, przykadem tego jest sam motyw pracy dyplomowej, jak pisze bohaterka- Historie polowa na czarownice i stojce za nimi przesdy o demonicznym charakterze kobiecej seksualnoci, o zwi zkach kobiecoci z ciemnymi siami natury, o gotowoci kobiet do wchodzenia w czue relacje z diabem8. Bohaterka przyjeda wraz ze swoim synkiem do Edenu, aby pisa prac dyplomow. Sigajc po temat ludobjstwa staje si biblijn Ew- pragnc pozna zakazan prawd, przynoszc mier, grzech ludzkoci i powodujc mier Syna Boego. Nawet wspomniana wczeniej scena z maym Nickiem, ktry bawi si w stodole jest oczywistym nawizaniem do obrazu Johna Everett Millaisa "Chrystus w Domu Rodzicw, na ktrym malutki Jezus ukazany jest w pracowni Jzefa. Co ciekawe w tej scenie may Nick bawi si kawakiem drewna, ktrego pniej bohaterka uyje do kastracji ma. Bohaterka- moda matka, prawdopodobnie ona (nie jest to jasno powiedziane w filmie) obwinia si o to, e odczuwa popd seksualny. Pogodzenie roli ony z rol kochanki wydaje si by dla niej problematyczne. Przez cay film to Ona w sposb niekontrolowany, nagymi wybuchami tumionego popdu inicjuje wszystkie zblienia seksualne a nastpnie prosi mczyzn, aby j ukara, zada jej bl. "Uderz mnie" mwi, a kiedy mczyzna odmawia odpowiada "W takim razie nie kochasz mnie". Dodatkowo kobieta zarzuca mowi brak zainteresowania jej osob, jej prac. Wypomina mu, e nie domyli si, e ta oczekiwaa, aby jecha z ni do Edenu. Fakt przewiercenia do nogi mczyzny ogromnego kamiennego koa, kiedy tylko przechodzi jej przez gow myl, e mczyzna chce od niej odej wskazuje na jej zdesperowanie. Z reszt chcc uchroni si przed samotnoci, zarwno ma jak i syna doprowadza do kalectwa. Koek w nodze i odwrotnie zaoone buty nie pozwalaj im odej daleko. Pogaskie wierzenia (pniej
8

Stach Szaboowski,

http://www.csw.art.pl/index.php?action=aktualnosci&s2=1&id=145&lang=

12

take satanistyczne) opisuj rytualne odwrcenie normalnego porzdku i norm. Odwrotnie zaoone buty mog symbolizowa zaprzeczenie adu, jaki wyom w ustalonym porzdku, ktry w wikszoci mitologii definiuje si, jako zo, chaos. Matka optana wizj upadej kobiecoci ulega sile fatalnej i stosowaa rytualne odwrcenie porzdku. Po ponad dwch tysicach lat wspczesny mczyzna- bohater filmu zarzuca Jej, e zamiast ustosunkowa si do tematu swojej pracy, ktrym jest zo czynione kobietom, krytycznie, doszukaa si dowodu na to, e to kobiety s ze. Paradoks tej sytuacji uwypukla si, gdy przypomnimy sobie ostatnie sceny filmu. Kiedy mczyzna odkrywa zaoenie, jakie poczynia bohaterka-, Jeli natura ludzka jest za, mona to samo powiedzie o naturze kobiet (...) Kobiety nie kontroluj wasnych cia, kontroluje je natura"- na potrzeby terapii przedstawia si, jako natura i prbuje nawiza kontakt z bohaterk. Ona pogardliwie nazywa go "Mr. Nature", wymiewajc tym samym jego przekonanie, e jako mczyzna mie twierdzi, e cokolwiek wie o naturze. Natura w pojciu mczyzny jest przyjazn zieleni, dla Niej natura jest krlestwem szatana, a proces rytualny, w ktrym bior udzia swoistym egzorcyzmem. "Ze wzgldu na swoj rol w cyklu kobieta w naturalny sposb jest bardziej predysponowana do ycia w duchowoci i tego wszystkiego, co w duchowoci jest zawarte . Wraliwo, delikatno, intuicja to cechy, ktre osoba zajmujca si duchowoci powinna posiada, a ktre kobiety najczciej maj"9. Niestety od zarania kultury chrzecijaskiej kobieta jest uparcie wykluczana z czynnego ycia duchowego. Bruce Lincoln w ksice Emerging from the Chrysalis zwraca uwag, i model obrzdw przejcia proponowany przez Arnolda van Gennepa nie jest uniwersalny nie obejmuje, bowiem dowiadczenia kobiet. Dziewczynki przechodz niekiedy inicjacj samotnie (nie ma communitas), czsto w domu, a po drugie system inicjacyjny nie jest dla nich rdem wiedzy np. to wszystko, co musz umie, jako ony, poznay ju wczeniej, nauczyy si od matki.
9

Kociaska Agnieszka - Konwersja a rekonstrukcja tosamoci pciowej,

http://www.gender.uni.wroc.pl/index.php?lang=pl&dzial=artykuly&k=teksty_online&p=ko scianska_agnieszka_konwersja_a_rekonstrukcja_tozsamosci_plciowej

13

Susan J. Palmer zwraca uwag na trzy typy organizacji relacji midzy kobietami a mczyznami: a.) pciowa biegunowo zgodnie, z ktr problemy naley rozwiza przez separacj pci; b.) pciowa komplementarno, w ramach, ktrej kobieta i mczyzna powinni wspdziaa na drodze do zbawienia; c.) pciowa jedno zaprzeczenie rnic pci, pooenie nacisku na androgeniczno/bezpciowo duszy. Gwnym wyzwaniem dla wspczesnej kobiety i tym samym bohaterki filmu jest prba pogodzenia pluralistycznego i wieckiego modelu pci kulturowej. Problem polega na tym, e rne wzory zdaj si by stosowane w rnych sferach ycia. W cigu jednego dnia kobieta zmuszona jest do przechodzenia midzy modelami, od jednoci pciowej w miejscu pracy, przez pciow biegunowo np. na siowni, po komplementarno pciow w maestwie. 10 Kobieta ostrzega mczyzn- "Nie powiniene lekceway Edenu". Eden jest ostatnim miejscem na Ziemi, w ktrym nie zdy si narodzi patriarchalizm. Bohaterowie filmu "Antychryst" powracaj do Edenu, aby na nowo zredefiniowa seksualno, pciowo i co za tym idzie rol kobiety i mczyzny. On poprzez zaproponowany model terapii (w kontekcie analizy- rytua obrzdu) obstaje przy wstrzemiliwoci seksualnej, czyli pciow biegunowoci i rozwizaniem problemu poprzez separacj pci, ona upatruje drog w pciowej komplementarnoci wyraanej bezporednio poprzez seks. Dla niej tak samo jak dla bohaterki filmu "Przeamujc fal" terapia nierozerwalnie wie si z seksem. Ostatecznym rozwizaniem dcym do zjednania musi by zaprzeczenie rnic pci. Pciowa jedno zostaje w filmie osignita w wymiarze czysto fizycznym. Na problem pciowoci kulturowej bezporednio wskazuje plakat filmu.

10

http://www.gender.uni.wroc.pl/index.php?lang=pl&dzial=artykuly&k=teksty_online&p=ko scianska_agnieszka_konwersja_a_rekonstrukcja_tozsamosci_plciowej 14

Zdj.02 Plakat promujcy film Zamieszczenie w tytule "Antychryst" symbolu dla oznaczenia pci eskiej spowodowao sprzeciw rodowisk feministycznych. W moim odczuciu jednak, plakat w przekorny sposb wskazuje na pene uprzedzenia, zacofania i wci przesiknite patriarchaln kultur chrzecijask podejcie w postrzeganiu kobiecej seksualnoci. Kobiece nagie ciao w pynny sposb stanowice przeduenie konarw drzew, usposabia si tej kobiecej natury, za ktr Lilith/Ewa zostaa wygnana z raju i ktrej tak bardzo obawiaj si mczyni. W scenie, ktrej jeden z kadrw posuy za plakat, kamera w jednoznaczny sposb oddaje punkt widzenia bohatera mskiego, co dodatkowo wzmacnia odczucie strachu ze strony mczyzn, ktrzy s odpychani i zarazem uwodzeni przez nieznane siy kobiecej natury. Kierujc si tym tokiem mylenia, Antychrystem moe by take samozwaczy Bg, oczywicie w odniesieniu do bohatera mskiego , ktrego mizoginizm pielgnowany przez wieki skaza pokolenia kobiet na cierpienie, przeladowania, tortury i mier (nagie ciaa zmarych kobiet wyaniaj si spod konarw drzewa), jednoczenie 15

wywoujc w kobiecej wiadomoci poczucie gboko zakorzenionego poczucia winy i wstrtu do wasnej fizycznoci.

16

3. Faza liminalna.
3a.) Cechy liminalnoci.
"Liminalno bywa czsto przyrwnywana do mierci, do pobytu w onie matki, do bycia niewidzialnym, do ciemnoci, biseksualnoci, odludzia i zamienia soca czy ksiyca". 11 Turner wyrni analitycznie trzy komponenty liminalnoci, po pierwsze kontakt ze sfer sakraln, po drugie ludyczna dekonstrukcja i przenicowanie tradycyjnych konfiguracji kulturowych: wyolbrzymienie, deformowanie, przedstawienie w krzywym zwierciadle przedmiotw, gestw, dziaa, zjawisk wzitych z przestrzeni norm i wartoci spoecznych. Te specyficzne reprezentacje prowokuj adeptw rytuau do refleksji nad podstawowymi wartociami porzdku spoecznego i kosmologicznego. Po trzecie uproszczenie relacji w strukturze spoecznej, przy czym jedyn strukturaln cech w tej fazie jest obecno autorytetu- specjalisty rytualnego, ktremu adepci s cakowic ie podporzdkowani i posuszni. 12 Liminalno najlepiej opisa w kontracie z systemem hierarchicznym. Przejcie i stan, brak wasnoci i wasno, brak troski o wygld zewntrzny i troska o wygld zewntrzny, wito i laicko, cige odnoszenie si do mocy mistycznych i o kresowe odnoszenie si do mocy mistycznych, minimalizacja rnic pciowych i maksymalizacja rnic pciowych, akceptacja blu i cierpienia i unikanie blu i cierpienia. 13

3b.) Motyw przejcia w filmie i zastosowane rodki wizualne.

Prb interpretacji wiata przedstawionego w filmie w odniesieniu do liminalnoci naley rozpocz ju w kontekcie sceny w szpitalu. Wczeniej pisaam o zaburzonym postrzeganiu czasu przez bohaterk w nawizaniu do koncepcji Eliade. Wskazywaam te na niebieski koloryt charakteryzujcy ow bardzo wczesn faz liminalnoci, co
11 12

V. Turner, Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa, 2010 "Proces rytualny" M. Deflem, Rytua, antystruktura i religia, czyli Victora Turnera procesualna analiza

symboli, Konteksty 2002, LVI nr 1-2

13

V. Turner, Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa, 2010 "Proces rytualny" 17

granicznego pomidzy separacj a pen liminalnoci ukazan w filmie. Racjonalne mylenie i wymagana od mczyzny przez spoeczestwo postawa sprawiaj, e w momencie przyjcia do szpitala (miesic od pogrzebu) On wydaje si by ju w peni pogodzony ze strat dziecka. Mona zaoy, e obrzd pogrzebowy i seria symbolicznych zachowa podejmowanych po pogrzebie speniy swoj funkcj i pozwoliy mczynie przej do porzdku dziennego. Kobieta natomiast od miesica ley w szpitalu i w dalszym cigu okropnie cierpi. Mczyzna podejmuje samodzieln decyzje o wypisaniu ony ze szpitala, to denerwuje J "Zawsze musisz si wtrca". Bohaterka zdaje sobie spraw z niebezpieczestwa, jakie niesie terapia zaproponowana przez jej ma, ostrzega go "Nie mona leczy czonka wasnej rodziny, ale mczyzna zdaje si by bardzo zdeterminowany w swoim postanowieniu. Ten przypadek moe by przeomowy w jego karierze badawczej. On podj ju decyzj. Kobieta musi ustpi. Kiedy poddaje si i zrezygnowana opada na poduszk za jej gow stoj w wazonie kwiaty w kolorze indygo. Jednak w ostatnim ujciu tej sceny kamera nagle zawiesza si na wazonie i podjeda do bukietu. Nie widzimy ju niebieskich kwiatw, ale zielone odygi stojce w mtnej wodzie. Na krtk chwil porzucamy niebiesk dominant na rzecz dychotomicznej zieleni, co staje si zwiastunem kolejnych scen, przejcia w peen etap liminalny i podjcia tematu dwoistoci natury- ziele moe sygnalizowa ywotno i zdrowie, ale take niebezpieczestwo i rozkad. Ona sama mwi, e ciao kobiety jest kontrolowane przez natur. Natura z kolei w jej mniemaniu jest krlestwem szatana. Mczyzna nie docenia siy natury, nie rozumiem jej, w pewnym sensie negujc j. Dla niego natura jest przyjazn zieleni, w ktr mona si wtopi. W tym miejscu odnios si do filmu "Drzewo ycia" Terrenca Malicka. Bohaterka tego filmu mwi: "S dwie cieki przez ycie. Moesz i ciek natury albo ciek duszy". To zdanie puentuje powysze rozwaania. Natura odnosi si tutaj oczywicie do natury ludzkiej, ale czym innym jest nasza natura jak nie przedueniem natury rozumianej, jako przyrody, ktra w najszerszym znaczeniu opisuje wiat, wszechwiat, rzeczywisto materialn. Ziele przeciwstawiana w filmie kolorowi niebieskiemu jest uproszczonym opisem tragicznej sprzecznoci, jaka opisuje ludzki byt. Natura, jak zostalimy obdarzeni, wszystkie nasze potrzeby i popdy zostay w kulturze chrzecijaskiej postawione w opozycji do ycia w zgodzie z wiar, godnego Boej aski. Potrzeby duszy od pocztku byy stawiane w opozycji do potrzeb naszego ciaa. Wszelkie 18

zo utosamiane z kobiet mona, wic zamkn w szerszym spojrzeniu- zo ukazane w filmie odnosi si do natury wszystkich ludzi. (Retoryka odwrotna do retoryki bohaterkiOna mwi, Jeli natura ludzka jest za, mona to samo powiedzie o naturze kobiet"). Rytua, przez jaki musz przej bohaterowie staje si egzorcyzmem. Bohaterowie podejmuj prb zdemaskowania szatana i zdefiniowania, co jest wikszym zem i grzechem ludzkoci- ludzka natura czy patriarchalna stereotypowo. Jedyny zielony element w niebieskiej szpitalnej sali staje si lynchowskim odcitym uchem na przystrzyonym trawniku. W pozornie poukadanym "niebieskim" wiecie mskiej dominacji i kulturowych nakazw czai si prawdziwa natura ludzka bdca w filmie utosamiana z pierwiastkiem kobiecym i symbolizowanym przez ziele. Charakterystyczn cech liminalnoci jest obecno autorytetu - specjalisty rytualnego. W scenie w mieszkaniu, kobieta pod wpywem ma- terapeuty pozbywa si lekw. Godzi si na przyjcie blu w penym wymiarze. Zaraz po tym wchodzi ujcie, w ktrym bohaterka pacze "To boli"- "Wiem. Nie da si tego unikn" (...) "Ju zawsze tak bdzie?"- "Nie, wszystko si zmieni"-"Bdzie jeszcze gorzej?"- "Tak". Psychoanaliza, ktr mczyzna rozpoczyna ju w mieszkaniu, (w ktrym wci dominuje bkit) wcale nie dotyczy bezporednio aoby. Wyrzuty sumienia, jakie mcz kobiet szybko odsyaj ich do jej poprzedniego pobytu w Edenie, kiedy Ona bya tam wraz z synkiem. Niepokj, jaki mczy bohaterk ma wymiar fizyczny. "Niepokj daje o sobie zna w czysto fizyczny sposb: zawroty gowy, sucho w ustach, kopoty ze suchem, drenie, ciki oddech, przyspieszony puls, nudnoci". Bohaterka stwierdza, e jest to co niebezpiecznego. W kolejnej scenie prbuje zrobi sobie krzywd, uderza gow o muszl klozetow. Po raz kolejny domaga si kary, mczy j poczucie winy zwizanej z seksualnoci oraz obwinia si o mier dziecka. Cielesno staje si take narzdziem terapii, czego przykadem jest scena z dmuchaniem octu. Wyobraenie prostej, sensualnej czynnoci pomaga bohaterce przezwyciy niepokj. Koniec z odnoszeniem si do racjona lnych, konwencjonalnych rozwiza przeciwdziaania blowi. Zamiast tabletek, akceptacja i prba radzenia sobie z nim poprzez cielesne wspomnienia ukryte w nas samych. Za cielesnym, sensualnym odczuwaniem stoi take sposb fotografowania wprowadzony przez twrcw. Ujcia na owadnite niepokojem ciao (Zdj. 03), czy ujcia na odygi w szpitalnym wazonie (Zdj. 04) s ekstremalnie bliskie. Staj si zamazane i 19

niewyrane. Kiedy nasz umys prbuje zdefiniowa form fotografowanego obiektu nasze ciao ogarnia zowrogie odczucie fizycznego niepokoju czy jak w przypadku zielonych odyg- rozkadu.

Zdj. 03 Kadr z filmu

Zdj. 04 Kadr z filmu Gilles Deleuze wyodrbni obrazowo optyczn i haptyczn. Obrazowo haptyczna skada si w przypadku filmu z uj na tyle blisko skadrowanych, e odczucie fotografowanego obiektu udziela si odbiorcy. Sowo haptyczny odnosi si bezporednio

20

do dotyku i faktycznie obrazowo haptyczna prowokuje odczucia czysto fizyczne nawet w odbiorze filmu. Optyczna obrazowo, z kolei skada si z obrazw skomponowanych z licznych wspzalenych w przestrzeni elementw. Filmy awangardowe skupione na kwestii formalnej czsto operuj jedynie obrazowoci haptyczn (eksperymentalne filmy Andy Warhola np. "Sleep"). Powoduje to niezdolno do utosamienia si z czymkolwiek i kimkolwiek. Dopiero optyczna obrazowo w sztuce wizualnej pozwala nabra potrzebnego dystansu, ustosunkowa si do prezentowanych wydarze i bohaterw, zgodzi si lub nie z ich postrzeganiem wiata. Prawidowo opowiedziany film fabularny powinien zawiera zarwno elementy obrazowoci optycznej jak i haptycznej. Laura Marks tumaczy, e obrazowo optyczna pozwala nam symbolizowa, rozpoznawa i nazywa przedmioty, tym samym uniemoliwiajc nam ich sensualne odczucie. Obrazowo haptyczna otwiera drog dowiadczeniom sensualnym bez moliwoci ich racjonalnego wytumaczenia, opisania. 14 Lars von Trier i autor zdj Anthony Dod Mantle wpletli do filmu niezwykle duo obrazw haptycznych jak na film fabularny. Dziki temu ukaza li wiat, ktrego zjawiska nie poddaj si atwo racjonalnym wytumaczeniom, ktry zaskakuje swoj sensualnoci i mistycyzmem. Film w podobny sposb oddziauje ma nasz wyobrani w sferze dwiku. Oprcz arii Lascia ch`io pianga z opery Rinaldo Haendla, ktra pojawia si w prologu i epilogu, w filmie nie wystpuje muzyka. Zamiast niej otrzymujemy stumione buczenie, ktre wprawia nas w stan cigego niepokoju. Udwikowienie filmu dokadnie pokrywa si z zastosowanymi rodkami wizualnymi. Potguje psychofizyczne odczucia wywoywane przez obrazowo haptyczn. Zderzenie tych niezidentyfikowanych dwikw z oper, ktrej tematem s pierwsze wyprawy krzyowe i zdobycie Jerozolimy oddaje kontrast midzy ludzk natur a kultur chrzecijask- motyw jaki przewija si przez cay film oraz jest jednym z gwnych tematw mojej pracy. Pene przejcie do etapu liminalnego pokazane jest w scenie, w ktrej para udaje si do Edenu. Ju w pocigu w ramach terapii kobieta w swojej wyobrani przechodzi przez mostek, ktry jest tutaj progiem granicznym (ac. limen). Mwi, e trudno opisa uczucia towarzyszce "przejciu", czuje si jakby brna przez boto. To porwnanie kolejny raz
14

Laura U. Marks, Touch: Sensuous Theory and Multisensory Media (Mineneapolis: University of Minnesota Press, 2002 21

odnosi si do czysto fizycznego i zmysowego doznania. Bohaterka wspomina o gnijcym drzewie i o tym, e zawsze wyczuwaa jego osobowo, co po raz kolejny wskazuje na duchowe porozumienie kobiety i wiata przyrody. Las ukazany w filmie peen jest magicznych mocy, symboliki religijnej i cech charakteryzujcych inny wiat bd wymiar .

Zdj. 05, Kadr z filmu Naley zwrci uwag na plastyczn stron opisywanych uj. rodki, jakimi posuy si autor zdj nie ograniczaj si do czystej fotografii uzyskanej na planie filmowym. Baz byy realizowane technik 1000 klatek na sekund ujcia, ktre pniej byy kolorowane i uzupeniane o dodatkowe warstwy obrazowe. Efekt kocowy przedstawionych zawiatw przywouje na myl prace wielu znanych artystw. Pierwszym oczywistym skojarzeniem s obrazy Caspara Davida Friedricha. Ukazywana przez Friedricha przyroda, zawsze bya bogata w religijn symbolik, postacie pogrone w kontemplacji, ruiny, usche drzewa. Dziea malarza czy z kadrami filmu nie tylko mga i co za tym idzie- mikkie, biae rozproszone wiato, ale take linearna, streficzna zabud owa paszczyzny obrazowej.

22

Zdj. 06 David Caspar Friedrich, Opactwo w dbowym lesie, 1809-10

Zdj. 07 Kadr z filmu Na obrazach Friedricha malekie postacie, przebywajc na onie przyrody, odkrywaj tajemnic boskich si. Podejcie do tematu przyrody jest u malarza odmienne ni u reysera. "U Friedricha postacie z obrazw maj wzrok skierowany ku nieznanemu. 23

Symbolizuj jedno, a take nieprzekraczaln przepa midzy czowiekiem a natur. S wyrazem tragedii ycia pdzonego z dala od przyrody. Malarz czsto podkrela mao czowieka wobec nieskoczonoci natury, malujc postacie w pomniejszonej skali i czynic z nich symbole samotnoci i poszukiwania zwizku z Bogiem. "15 W "Antychrycie" natura jest postrzegana, jako dzieo Boga, w ktrym zamieszka szatan. Dopiero odbyty egzorcyzm sprawi, e w epilogu natura znw stanie si przyjazna. W przywoanych wczeniej ujciach- wizjach, maa sylwetka bohaterki jest integraln czci krajobrazu, ona brnie przez las, ktry jest jej dobrze znany "Tutaj wczenie zapada ciemno", "Mae jelenie chowaj si w paprociach, jak zawsze", ani na chwil nie zatrzymuje si, aby podziwia pikno przyrody. Goe pnie u Friedricha symbolizuj mier. Bohaterka w swojej drodze do Edenu mijajc gnijce drzewo nie wie, e nie bdzie jej dane wrci z tej podry (Zdj. 06). Kolejnym skojarzeniem odnonie warstwy wizualnej wspomnianych powyej uj s prace video-art amerykaskiego artysty o imieniu Bill Violla. Owietlenie jego instalacji cechuje si wysokim kontrastem i rozproszeniem biaego wiata, filmowane s one w technice slow- motion. Niemal wszystkie jego prace utrzymane s w zimnej niebiesko zielono- biaej kolorystyce jak w filmie 16. Warto zwrci uwag, e wanie te trzy kolory symbolizuj kolejno posta ojca, matki i syna.

15 16

http://pl.wikipedia.org/wiki/Caspar_David_Friedrich Gitte Buch- Hansen, "Lars von Trier's Antichrist, the Bible, and Docetic Maculinity,

Relegere: Studies in Religion and Reception I (2011): 115-44

24

Zdj. 08 Five Angels for the Millennium, Bill Viola Caa reszta zdj w filmie powstaa przy uyciu kamery Red One wraz z filtrami dyfuzyjnymi, ktre wyrane zmikczaj obraz, nadajc bielom pewnej "malarskoci".

3c.) Choroba psychiczna a liminalno.

W wywiadzie dla magazynu branowego "American Cinematographer" autor zdj Anthony Dod Mantle zdradza sekrety wsppracy z von Trierem. Mwi o tym, e wiele obrazw pochodzi prosto z psychiki reysera. S w filmie pewne ujcia, sceny, ktrych znaczenia dla caoci reyser nie potrafi wytumaczy. Wizualna strona filmu jest zasug chorego umysu autora, ktry cierpia wwczas z powodu depresji. Friedrich powiedzia, e artysta powinien malowa nie tylko to, co widzi przed sob, ale take to, co widzi wewntrz siebie. Jak wspomnia reyser w wielu wywiadach, 25

tworzenie filmu byo dla niego rodzajem terapii, sposobem "wyplucia" niepokojw i lkw (David Caspar Friedrich take cierpia z powodu nawracajcej depresji). "Choroba psychiczna jest jednym z moliwych etapw wiadomego przeprowadzenia zmiany biograficznej przez jednostk ju w fazie zdrowienia. To taka przymusowa reorganizacja porzdku biograficznego, ktry niejako przy okazji mona take ulepszy. Tak jak w przypadku awarii instalacji w ymuszajcej remont i dajcej niespodziewan szans nowej aranacji mieszkania. T zmian moe by odkrycie nowych wartoci, podjcie nowych wyzwa, ale take odpowied na trudne pytania egzystencjalne. (...) Niepodwaalny element inicjacji, a wic wtajemniczenia w odmienny od przecitnego porzdek, ktry jest udziaem osoby chorujcej psychicznie, przez antropologw symbolicznych z Victorem Turnerem na czele okrelany bywa mianem stanu liminalnego (granicznego), owocujcego wytworzeniem si wsplnoty ( communitas). Choroba psychiczna, jak kady kryzys osobisty, weryfikuje wiele indywidualnych hipotez wizi spoecznych, ale i tworzy te nowe. Sia kryzysu polega, bowiem rwnie na szansie ustanawiania nowych, czsto niespodziewanych wczeniej hierarchii. To w chorobie najczciej uwidacznia si prawdziwa grupa znaczcych innych, prawdziwa grupa odniesienia. Jako takich dowiadcze ponownie integruje czowieka z jego miejscem w sieci aktualnych relacji spoecznych. (...) Takie wejcie w jakociowy wymiar was nej biografii podbudowane odkryciem sieci wsparcia ksztatuje now osobowo spoeczn czowieka. Kryzys przezwyciony zrozumieniem przyczyn jego wystpienia bardzo czsto okazuje si unikatow szans osobistej przemiany. "17 Lars von Trier w wielu wywiadach wspomina o tym, e "Antychryst" by dla niego rodkiem terapii. W jej ramach, w szpitalu zmusza si, aby napisa dziesi stron scenariusza dziennie. Tym samym film, ktrego fabu omawiam w kontekcie obrzdowoci przejcia sta si "narzdziem", ktre umoliwio przejcie w procesie rytualnym samemu twrcy. Mistyczny wiat, jaki udao si wytworzy reyserowi na

17

Anna Kapusta, "Sytuacja choroby - sytuacja spoeczna"

http://www.konstelacjalwa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemi d=4&lang=pl

26

ekranie jest fascynujcy, bo jest prawdziwy. Chory umys von Triera nie naoy sobie adnych ogranicze. "Depresja okazaa si wyzwalajca. W ekstremalnym stanie ducha czowiek nie myli o tym, co powiedz inni, czy jest wystarczajco poprawny politycznie, czy to, co napisa, przypadnie komu do gustu." Swoje lki, stany fizycznego niepokoju przela w posta kobiety. W jednym z wywiadw reyser wspomina moment, kiedy w czasie choroby rce dray mu do tego stopnia, e nie mg pisa. Tego samego doznaa bohaterka. W ulotce powiconej filmowi, ktre rozdawano na Festiwalu w Cannes, von Trier napisa "Dwa lata temu przeszedem depresj. To byo dla mnie cakiem nowe dowiadczenie. Wszystko, ale to absolutnie wszystko wydawao mi si pozbawione znaczenia. Nie mogem pracowa. P roku pniej siadem do pisania scenariusza. By to dla mnie rodzaj terapii, ale te sprawdzian, czy potrafi jeszcze robi kino. Sceny wyaniay si bez adnego racjonalnego porzdku, bez logiki, jak ze snu."

3d.) Wizje bohaterw. Symbolika.

Byt liminalny jest zawieszony "gdzie pomidzy", w stanie porednim, ktry to termin po tybetasku brzmi bardo - co zwykle oznacza stan poredni pomidzy wcieleniami. Wedug Tybetaskiej Ksigi Umarych stan ten wypeniaj wcieke wizje, ktre produkuje umys odcity od wiata zmysw. 18 W filmie pojawia si motyw trzech ebrakw, ktrzy wystpuj w trzech wariantach. Najpierw pojawiaj si w filmie, jako figurki (reprezentujce emocje: bl, al i rozpacz) strcone ze stolika, po ktrym dziecko dostaj si do okna. Mona to interpretowa, jako odrzucenie blu, alu i rozpaczy, ktrych dziecko ju nigdy nie zazna, a zarazem zrzucenie ich na rodzicw. Trzej ebracy pojawiaj si take, jako zwierzta (a zarazem konstelacje), oraz jako poszczeglni czonkowie rodziny. Ju w drodze do Edenu bohaterowie doznaj wizji. Sarna, ktr mczyzna po raz pierwszy widzi jak roni mode jest symbolem alu i matki (std wizja sarny patrzcej jak dziecko wypada przez okno-zaraz po wizji matki widzcej wypadek przez rami

18

Wojciech Jwiak, warsztaty liminalne 2011, http://www.taraka.pl/liminal

27

mczyzny). Lis poerajcy wasne wntrznoci to ojciec a zarazem personifikacja b lu. By moe za pomoc tego symbolu reyser chcia ukaza sposb, w jaki "radzi" sobie ze mierci dziecka ojciec. Lis moe te symbolizowa czowieka, dla ktrego ciao jest wizieniem duszy. Z kolei, jednoznaczna interpretacyjnie jest scena, w ktrej pisklak wypada z gniazda do mrowiska, a sekund pniej porywa go ptak drapieny, aby rozszarpa i pore. Przyjmujc, na potrzeby tej analizy, e sarna symbolizuje matk, lis- ojca, a piskldziecko, naley zwrci uwag na dziecic ukadank, ktra ley obok pralki w prologu. W ukadance s trzy elementy z wymienionymi zwierztami. Jedynie element z lisem nie jest wpasowany w ukadank, ley obok. Sugeruje to moim zdaniem, e cho mczyzna by w miar blisko z kobiet (wskazuje na to ukad figurek) to nie bra udziau w yciu rodziny, jako caoci (ukadanka). Wynikao z braku wizi z synem, co kobieta mu z reszt wypomina.

Zdj. 09, Kadr z filmu Trudno jest okreli jednoznacznie rdo inspiracji von Triera odnonie trzech ebrakw w kulturze. Nie jest to motyw biblijny, ani wystpujcy powszechnie w kulturze skandynawskiej. W "Boskiej Komedii" Alighieriego Dantemu ukazuj si trzy zwierzta: pantera, lew i "wilczyca nabrzmiaa od podu". Ich pojawienie si zwiastuje, majc nastpi, wypraw przez zawiaty. Tak samo w filmie pojawienie si wizji ze zwierztami zaraz po przyjedzie do Edenu. Chocia nie wydaje mi si, aby "Boska komedia" Dantego stanowia bezporednie rdo inspiracji dla von Triera przy realizacji filmu, oba dziea 28

czy analogiczna metodyka. Formalnie dzieo Alighieriego podzielone jest na trzy rozdziay: Pieko, Czyciec, Raj. Film zbudowany jest z prologu, czci fabularnej podzielonej z kolei na trzy rozdziay i epilogu. Tak, wic jeeli uzna za analogi do trzech odpowiednikw moliwych bytw pozagrobowych, jako Niebo, Pieko i Czyciec, to te dwa pierwsze przypisaabym Prologowi i Epilogowi, a czyciec z analogi do odkupienia swej winy u kobiety widziaabym w pozostaej czci filmu. W "Boskiej Komedii" ciemny las jest take alegori duszy zagubionej w chaosie. Eden to z hebrajskiego "ogrd rozkoszy". Kobieta nabiera lku przed Edenem, co moemy zinterpretowa, jako lk przed sfer seksualn, (ktra doprowadzia najpierw do tego, e pocza dziecko, a pniej ta sama seksualno, podanie doprowadziy do mierci dziecka). M zabiera j do Edenu, aby przezwyciya ten lk. W scenie, w ktrej noc odzie spadaj na dach domku mona odczyta odzie, jako wyrzuty sumienia. Mcz one mczyzn, ktry pozornie poradzi sobie ze mierci dziecka, nie pozwalajc mu spa. Kobieta syszy je w nocy i uspokaja ma: "To tylko gupie odzie", jej haas uderzajcych odzi nie przeszkadza, bo przyja bl w penym wymiarze.

Zdj. 10, Kadr z filmu Db jest symbolem siy, mstwa i podnoci. Jednak w filmie kobieta mwi o dbie w innym kontekcie. "Dby rosn przez kilkaset lat. Wystarczy, e raz na sto lat wyronie jedno drzewo eby si nadal mnoyy. Moe dla ciebie to bana, ale uwiadomiam sobie, 29

e to co wanego, kiedy byam tu z Nickiem. Wtedy te na dach spaday odzie. Spaday i spaday, umieray i umieray. Zrozumiaam, e wszystko, co byo pikne w Edenie by moe byo ohydne. Usyszaam to, czego nie syszaam wczeniej- krzyk wszystkich rzeczy, ktre czeka mier". Mwic te sowa, bohaterka po raz kolejny wskazuje na swoj wraliwo, ktra czyni j o wiele bardziej podatn na "zo". Ona cierpi z powodu okrutnych mechanizmw, jakimi kieruje si natura. Dramat bohaterw traccych swoje dziecko wci od nowa rozgrywa si w przyrodzie, jest po prostu w spos b naturalny wpisany w tre ludzkiej, ziemskiej egzystencji ania rodzi martwe ciel, z drzewa spada martwe piskl, tysice odzi spada tylko po to by zgni w ziemi. Okruciestwo i zwierzca bezwzgldno mierci to po prostu jedno z praw natury. Mczyzna odpowiada na wywody ony lekcewaco "Bardzo wzruszajce, ale to nie jest ksieczka dla dzieci. odzie nie pacz. Ty to wiesz i ja to wiem". On mier rozumie, jako naturaln kolej rzeczy. Mwi do Niej, kiedy ta ley na trawie: "Chc eby wtopia si w ziele". Myl, e zaproponowana przez niego terapia moga polega w pewnym sensie na wyzbyciu si wasnego "ja", pojednaniu z przyrod, poczuciu, e jest si jej czci, zaakceptowaniu jej mechanizmw bez zadawania pyta:, dlaczego tak si dzieje". Kobieta odwaya sie podda pod dyskusj wiat, ktry stworzy Bg. Mczyzna postrzega to, jako jej grzech. Podczas snu niewiadomie wystawia rami przez okno niejako kierujc je w stron natury, a ona odpaca mu kleszczami wbitymi w rk i wysysajcym i jego krew.

30

4. Ponowne wcielenie.
Jak pisaam we wstpie pracy faza ponownego wcielenia wie si z nadaniem nowego statusu, powrotu do ycia normowanego przez spoeczestwo. Wskazaam wczeniej na egzorcystyczne cechy rytuau, w jakim uczestniczyli bohaterowie. Z tego punktu widzenia bohater mski, utosamiany w analizie z racjonalnym, rozumowym podejciem do rzeczywistoci zwycia walk i przeprowadza swj egzorcyzm do koca. Kobieta zostaje uduszona i spalona na stosie, jak kobiety z jej pracy dyplomowej. Odnoszc si do rytuau pogrzebowego i prby pogodzenia si ze mierci syna, ona prosi ma o mier, zdajc sobie spraw z tego, e po mierci synka nie umie ju dalej y. Nie dopilnowaa go , zawadna ni ludzka natura i cielesno i ju nigdy nie bdzie si moga si z tym pogodzi. Na potrzeby terapii mczyzna rysuje piramidk. Na pocztku terapii na szczycie piramidy zapisuje "Natura" by nastpnie zastpi j sowem "Szatan". Ostatecznie jednak kreli imi diaba by wpisa w jej miejsce "Ja". Motyw owej piramidy, ktry przewija si przez cay film w pewien sposb porzdkuje tre i przesanie filmu. Dychotomia chrzecijastwo/natura poprzez etap inkwizycja/czary wyeluowaa w racjonalizm/mistycyzm. Racjonalizm i mistycyzm tocz ze sob walk przez cay film. Wracajc do wczeniej poruszonego tematu pciowoci kulturowej w odniesieniu do kultury chrzecijaskiej, uzasadnionym wydaje si by fakt czenia mistycyzmu z kobiet i racjonalizmu z mczyzn. Jednak tytuowego "Antychrysta" mona odnie do natury ludzkiej w ogle, do dylematw, przed jakimi jestemy stawiani od zarania. Von Trier wysya bohaterw swojego filmu do Edenu, aby mogli podj prb walki z patriarchaln rzdz dominacji i uprzedzeniami. Pogrony w depresji umys twrcy stoczy walk pomidzy potworami podwiadomoci, ktre prboway zdominowa jego ycie codzienne, wczeniej systematyzowane normami spoecznymi. Prba samopoznania, prba wgldu we wasn natur wpdzio go w stan takiego wycofania, e normalne funkcjonowanie okazao si niemoliwoci. Strach, lk i niepokj zdominoway jego umys do tego stopnia, e reyser ba si wychodzi na zewntrz, tygodnie spdzi w ku patrzc w sufit. Piszc, w ramach terapii scenariusz, doszed do wniosku, e czowiek nie jest w stanie y wyzbywajc si tych wszystkich odgrnych nakazw, ktre sam sobie naoy na przestrzeni wiekw. 31

Odwoujc si do koncepcji nadczowieka oraz koncepcji apolliskoci i dionizyjskoci Fryderyka Nietzschego (Nietzsche jest autorem ksiki "Antychryst", ktra jak wielokrotnie wspomina reyser towarzyszya mu w procesie pisania scenariusza), von Trier dochodzi do wniosku, e czowiek nie jest w stanie funkcjonowa bez wszystkich dogmatw systematyzujcych ycie. "Apollo by dla Nietzschego symbolem wiata, miary i powcigliwoci. Apoliskoci odpowiada wiat zjawisk lub marze jest ona dnoci do obrazowania wiata, tworzenia jego pozoru, ktry przesania prawd o yciu i przez to pomaga je znosi. Przeciwstawieniem apolliskoci jest dionizyjsko, ywio bdcy istot ycia, dzik nieokrelonoci, chaotycznoci i nieokieznaniem. Jako stan upojenia i ekstazy, umoliwia ona dowiadczenie rzeczywistoci takiej, jaka jest ona sama w sobie "19. Ju w staroytnoci Grecy utosamiali apollisko z mczyzn i dionizyjsko z kobiet. "Nietzscheaski nadczowiek miaby by istot obdarzon wielk wol mocy, jednostk twrcz, ktrej kada chwila ycia jest doskonale pena i warta ponownego przeywania. Istota ta yaby poza zasadami obowizujcymi reszt ludzkoci, poza rzdzcymi ni obecnie prawami". 20 Przy takim zaoeniu, posta kobiety odrzucajca wszelkie odgrne prawdy staje si nadczowiekiem. By moe reyser w ramach terapii doszed do wniosku, e istnienie nadczowieka jest niemoliwe. Prba zamknicia si tylko na wasne potrzeby, zwrcenie si ku swojemu wntrzu, naturze prowadzi do obdu. Doprowadzio do obdu gwn bohaterk filmu. Nietzsche wiele lat ycia spdzi w szpitalu psychiatrycznym. Jego chwiejny stan zdrowia, cige popadanie ze skrajnoci w skrajno doprowadziy do tego, e jego koncepcje s niedopracowane i momentami sprzeczne. Tak w przypadku filmu von Triera trzeba zaoy mnogo ich interpretacji. W innym w ujciu Nietzschego ukazanym w "Poza dobrem i zem", nadczowiek yby jak najbardziej wanie w tym [podlegajcym odgrnym normom] wiecie, w przeciwiestwie do tsknicej za "zawiatami" reszty. Nadczowiek to kto, kto stale przezwycia siebie . Giorgio Penzo stwierdzi, e Nietzsche wprowadzi w ten sposb nowy rodzaj t ranscendencji, ktrej istot jest przekraczania samego siebie- transcendencj egzystencjaln. Dlatego te nie mona okreli istoty nadczowieka jest on nieustannym przezwycianiem, ktre nie ma skoczonego,
19

http://pl.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Nietzsche http://pl.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Nietzsche 32

20

okrelonego celu. Transcendencja egzystencjalna, zaburzenia psychiczne odczytywane, jako liminalno daj szerszy i spjny pogld na omawiane zagadnienie procesu rytualnego i obrzdowoci przejcia. W tym miejscu naley odwoa si do sw Angeli Tumini, ktra dochodzi do ciekawego wniosku propos filmu. Wedug niej Von Trier postrzega natur mczyzny w sposb dualistyczny. Kobiece moce zwizane z natur s w rzeczywistoci odzwierciedleniem rozdwojonego wntrza samego mczyzny. Postaci kobiety i mczyzny ukazane w filmie opisuj waciwie jedno wntrze targajce si pomidzy dwoma ciekami ycia (Po raz kolejny cytat z "Drzewa ycia" Malicka ) - Moesz i ciek natury lub ciek duszy". Bohater, aby sta si w peni czowiekiem (penia ujta w kontekcie chrzecijaskim) musi pokona swoj osobliwo, swoje rzdze seksualne i wszystkie pragnienia cielesne w ogle 21. Cige mieszanie przez reysera i operatora obrazw haptycznych i optycznych w filmie wskazuje wanie na ow sprzeczno targajc czowiekiem. ycie wewntrzne, prawdziwa natura czowieka kompulsywnie, z zaskoczenia atakuje przyjty porzdek- cay zewntrzny wiat, w ktrym powinien odnale swoje miejsce czowiek (obrazowo optyczna). Wspominaam take o rytuale, ktry oznaczaby dla bohaterw wyzbycie si wasnego "ja", pojednanie z przyrod, poczuciu, e jest si jej czci, zaakceptowaniu jej mechanizmw bez zadawania pyta:, dlaczego tak si dzieje". W epilogu bohater mski spaceruje po lesie, ale ten las niczym nie przypomina lasu, do ktrego zdylimy si przyzwyczai w trakcie filmu. Kobieta prbuje mczyzn zarazi swoim postrzeganiem przyrody. Na chwil (ujcie slow motion ze spadajcymi na niego odziami) mczyzna zaczyna odczuwa strach, dociera do niego przeraajca prawda na temat okrutnych praw panujcych w wiecie natury. Ostatecznie dokonuje on w peni swojej transcendencji zabija kobiet, ktra symbolizuje wszystkie jego saboci i staje si nadczowiekiem, dla ktrego natura jest przyjacielem i jest mu w pewien sposb podlega. wieci soce, godny
21

Angela Tumini, "Eros and Thanatos: The Munderous Struggle of Pain and Desire in

Gabriele D'Annunzio's Triumph of Dead in Lars von Trier's Antichrist", Making Sense of Pain: Critical and Interdisciplinary Perspectives, ed. Jane Fernandez (Oxford: InterDisciplinary Press, 2010), 169. 33

mczyzna znajduje jerzyny- las go ywi, daje mu schronienie. Zwierzta podaj za nim jakby byy jego opiekunami. W scenie finaowej, tysice kobiet z zamazanymi twarzami maszeruj wzgrzami mijajc mczyzn. Zamazanie ich twarzy wskazuje na de indywidualizacj kobiet i tym samym krytyk odwiecznego obarczania wszystkich kobiet pitnem grzechu pierworodnego. De indywidualizacja kobiet wskazuje te na suszno zaoenia, e opowie prowadzona jest z punktu widzenia mczyzny a gwnym tematem jest jego walka ze swoj ludzk natur. Mczyzna wyzwoli kobiet od cierpie duszc j, ale take mona przyrwna Jej mier do mierci Chrystusa, ktra otworzya ludziom drog do zbawienia. W filmie Kobieta musiaa zgin, aby wszystkie kobiety uznane w patriarchalnej kulturze za ze i potpione mogy si wyzwoli. W symbolicznym wymiarze epilog jest krytyk cywilizacji, nad ktr ci uprzedzenia. S ymbolizuje to take kikut drzewa w Edenie- gnijcego, ale cay czas obecnego w kulturze. W scenie uduszenia trzej ebracy (w tej scenie w postaci zwierzt) przychodz ostatecznie do mczyzny, ktry do tej pory opiera sie szalestwu. Jednak to On zabija kobiet i to On popenia grzech. Von Trier po raz kolejny sugeruje, e to nie kobieta jest winna, ale wanie ludzka natura, wsplna dla obydwu pci.

34

5. Zakoczenie.
Lars von Trier, by moe w duym stopniu niewiadomie, zbudowa film, w ktrym poruszane tematy zamykaj si niemal szkatukowo wewntrz kolejnych. Zbudowa portret osobowociowy wewntrz drugiego. Chocia ostatecznie dochodz do wniosku, e narracja filmu jest prowadzona z punktu widzenia bohatera mskiego, prezentujc dylematy towarzyszce kademu czowiekowi bez znaczenia na pe, zaprezentowane w filmie postaci w doskonay i nieoczywisty sposb odzwierciedlaj pitno, jakie wywar w podwiadomoci czowieka chrzecijaski patriarchalizm, powodujc, e do dzi ciko jest kobietom jak i mczyzn pogodzi pewne role spoeczne. Odwieczna negacja pierwotnych potrzeb ludzkiej natury i stawiania jej w zym wietle prowadzi bardziej wraliwe jednostki do depresji, a nawet obdu. Motyw obrzdowoci przejcia wystpuje w filmie, take szkatukowo, kilkakrotnie. W pierwszym wymiarze wystpuje zaraz po mierci dziecka. Odprawiany jest pogrzeb, ktry powinien pozwoli rodzinie przej do porzdku dziennego. Wydaje si, e ojciec poradzi sobie ze strat, jednak matka odczuwa bl po stracie dziecka ca sob. W momencie utraty dziecka neguje potg Boga i zaczyna wierzy, e w wiecie krluje chaos i szatan. Wielu z nas w chwili utraty bliskiej doznaje zaamania wiary. U bohaterki to zaamanie przybrao skrajn posta. Obwiniajc si o cielesne rozkosze w momencie mierci syna, kobieta popada w obd. Choroba psychiczna czsto jest porwnywana do liminalnoci w rytuale przejcia. Patrzc na temat obrzdowoci przejcia ju nie w kontekcie poszczeglnych scen, ale caego utworu, obrzd przejcia by egzorcyzmem. Powstaje pytanie, co byo "zem", ktre naleao pokona. Na pewno nie naley patrze na film dosownie i krzycze, e jest mizoginistyczny (dziwi jednoznaczne oburzone reakcj rodowisk feministycznych). Zo nie jest kobiet. Lars von Trier prowadzi niezwykle inteligentn i kontrowersyjn walk z uprzedzeniami i stereotypami. W najszerszym ujciu, zatem, proces przejcia naley omwi, jako transcendencj egzystencjaln, o ktrej mwi Puzo. Bohater filmu, jakim jest czowiek w ogle, pod wpywem impulsu, jakim bya mier dziecka wycofuje si z ycia spoecznego, by moe tak jak autor filmu choruje na depresj. Zamyka si w sobie, eksplorujc wasne lki, niepokoje i pragnienia. Dochodzi do strasznego momentu, kiedy w zupenoci zatraca dystans i zaczyna brzydzi si samym sob, swoj natur. Wchodzi w

35

mistyczny etap, liminalny. Rozum podpowiada mu, aby wyszed z domu i zacz normalnie y, ale od teraz nic nie jest oczywiste, mcz go chore wizje i pitrzce si wyrzuty sumienia. Walka, jak musi stoczy sam ze sob zostaa ukazana w filmie, jako walka gwnych bohaterw. W ostatecznym rozrachunku reyser dochodzi do wniosku, e ycie bez drogowskazw, jakie stawia na naszej drodze religia i kultura, jest niemoliwe. Nasza cielesno ju zawsze bdzie postrzegana, jako grzeszna. Nie da si o tym zapomnie i y dionizyjsk peni ycia. Nawet powrt do Edenu nie pomg zmieni tej prawdy.

36

Bibliografia: 1. Bellantoni P., Jeli to fiolet, kto umrze Teoria koloru w filmie, Wydawnictwo Wojciech Marzec Warszawa: 2010. 2. Bjrkman S., Lars von Trier , Spowied DOGMA-tyka, prze. Tadeusz Szczepaski, RABID, Krakw 2000 3. Buch- Hansen G., Lars von Trier's Antichrist, the Bible, and Docetic Masculinity, Relegere: Studies in Religion and Reception I (2011): 115-44 4. Brencz A., Polska Obrzdowo Pogrzebowa jako Obrzd przejcia, UAM Pozna, Lud t.1, 1987 5. Ciesielski Z., Bergman i kultura skandynawska, Film na wiecie 1984, nr 9-10 6. Deflem M., Rytua, antystruktura i religia, czyli Victora Turnera procesualna analiza symboli, Konteksty 2002, LVI nr 1-2 7. Jwiak W., warsztaty liminalne 2011, http://www.taraka.pl/liminal 8. Gennep A., Obrzdy przejcia, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa: 2006. 9. Kapusta A., Sytuacja choroby - sytuacja spoeczna http://www.konstelacjalwa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=24 &Itemid=4&lang=pl 10. Kociaska A. - Konwersja a rekonstrukcja tosamoci pciowej, http://www.gender.uni.wroc.pl/index.php?lang=pl&dzial=artykuly&k=teksty_online &p=koscianska_agnieszka_konwersja_a_rekonstrukcja_tozsamosci_plciowej 11. Kristeva J., Czarne Soce, Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS Krakw: 2007. 12. Levi-Bruhl L., Primitivni mentalitet, Zagrzeb: 1954, s.46-47 13. Malinowski B., Magia, nauka i religia, Zwyczaj i zbrodnia w spoecznoci dzikich (w:) Szkice z teorii kultury, Warszawa: 1958. 14. Marks Laura U., Touch: Sensuous Theory and Multisensory Media (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2002 15. Tumini A., Eros and Thanatos: The Munderous Struggle of Pain and Desire in 37

Gabriele D'Annunzio's Triumph of Dead in Lars von Trier's Antichrist, Making Sense of Pain: Critical and Interdisciplinary Perspectives, ed. Jane Fernandez (Oxford: Inter-Disciplinary Press, 2010), 169 16. Turner V., Proces rytualny, Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa: 2010. 17. Wojnicka J., Katafiasz O., Sownik wiedzy o filmie, Park Edukacja, Bielsko- Biaa: 2005.

38

Streszczenie W mojej pracy podejmuj prb interpretacji i analizy filmu w kontekcie koncepcji obrzdowoci przejcia Arnolda van Gennepa i Victora Turnera. W ramach trzech rozdziaw, ktre pokrywaj si kolejno z fazami przejcia tj. faz separacji, liminaln, agregacji poruszam m.in. temat mierci w kult urze, postrzeganie stanu choroby psychicznej jako liminalnoci, relacj twrca- dzieo w stanie choroby psychicznej. Opisujc zawiaty w jakich znaleli si bohaterowie duo uwagi powicam wizualizacji. Uznaam jednak, e konsekwencj stanu dysharmonii w wiecie przedstawionym jest nie tylko zmaganie si ze mierci dziecka, ale take wspczesny konflikt rl spoecznych kobiet i mczyzn i to stao si gwnym kluczem do interpretacji filmu. Dla peniejszego nakrelenia rl spoecznych musiaam sign po pewne motywy kultury chrzecijaskiej i podda rozwaaniom mit grzechu kobiety.

39