Co z tym Kociewiem?

Autor: Bogdan Kruszona

Mj list otwarty do starogardzkich regionalistw mia zachci do dyskusji, celem uzupenienia wiedzy o powiecie starogardzkim z lat 1772-1919, poniewa w tym okresie pojawiaj si wzmianki o Kociewiakach jako spoecznoci. Nie ma sporu, co do istnienia i funkcjonowania sowa Kociewie. Jest kwesti sporn czy sowo Kociewie i wszystko, co si pod nim kryje wyczerpuje znamiona definicji regionu, kultury, gwary a moe dialektu. By mwi merytorycznie o regionie Kociewie trzeba zna etymologi tego sowa. W szczeglnoci ustali pochodzenie, czas i sposb powstania wyrazu, poda uzasadnienie jego pierwotnej budowy goskowej i sowotwrczej. Trzeba zna najstarsze znaczenie i wskaza kolejne zmiany znaczeniowe objaniane rnymi czynnikami, ktre ksztatoway historyczny byt danej spoecznoci jzykowej. Etymologi i sowa Kociewie nie opisali najwiksi polscy uczeni z okresu midzywojennego tacy jak : Aleksander Bruckner, Witold Doroszewski, Franciszek Sawski, Edward Klich, Zenon Klemensiewicz, Franciszek Miklosicha. Nie uporali si z tym problemem uczeni etymolodzy z lat 70 tych: Z Wrocawia Antoni Furdal; z Krakowa Bogusaw Dunaj; z odzi Maria Kamiska; z Katowic Wadysaw Luba; i z Poznania Monika Gruchman. Wydany w 1880 r. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego jest znany wszystkim powanym autorom ksiek o Starogardzie. Znajc mechanizm pozyskiwania informacji o terenach polskich pod zaborem pruskim /opracowania i informacje pozyskiwane od ksiy katolickich na podstawie ksig parafialnych/ przez twrcw Sownika Geograficznego, zawarte tam treci naley uzna za subiektywny materia naukowy i porwnawczy. Powanym rdem wiedzy o naszym regionie s dostpne publikacje Preussische Statistik i Stastistik des Deutschen Reichs. Spisy ludnoci w pastwie pruskim przeprowadzano od 1816 r. a do 1867 roku w odstpach trzyletnich. Kolejny spis ludnoci - ze wzgldu na wojn francusko-prusk - odby si 1 grudnia 1871 roku, a nastpny 1 grudnia 1875 roku. Odtd spisy ludnoci przeprowadzano w odstpach picioletnich l grudnia, lub wyjtkowo 2 grudnia. Rezultaty tych spisw byy ogaszane w postaci odrbnych tomw w Preussische Statistik", a od 1880 roku w Statistik des Deutschen Reichs". Pocztkowo wydawnictwa publikujce wyniki spisw ograniczay si do przedstawienia danych o liczbie ludnoci w podziale wedug pci i w rozbiciu na miasto i wie oraz podania informacji o liczbie mieszkacw poszczeglnych powiatw, Od lat 60. XIX wieku stopniowo rozszerzano zakres tematyczny ogaszanych danych, zwaszcza struktury demograficznej. Dla kadej rejencji publikowano min. informacje o liczbie ludnoci, jej wieku, pci, stanie rodzinnym i cywilnym w podziale na miasto i wie oraz dane o obywatelstwie i rodzaju pobytu w danej miejscowoci. Od 1843 r. do 1861 r rejestrowano w spisach jzyk ojczysty. Dopiero w spisie 1861 roku uwzgldniono stosunki narodowociowe, jednak pniej a do roku 1890 nie badano narodowoci. W spisach II polowy XIX w. badano stan ludnoci, jej wiek, pe, miejsce 1

Co z tym Kociewiem?

Autor: Bogdan Kruszona

urodzenia, stan cywilny i rodzinny w rozbiciu na miasto (w tym poszczeglne miasta powyej 20 tysicy mieszkacw) i wie, jak i dane o obywatelstwie i rodzaju pobytu. Na podstawie wynikw spisw ludnoci z lat 1871, 1885, 1895, 1905 i 1910 sporzdzano tzw. wykazy gmin - oddzielnie dla kadej prowincji. Zawieray one informacje o liczbie ludnoci z podziaem na pe i wyznanie dla poszczeglnych gmin miejskich, wiejskich oraz dla lat 1905 i 1910 przyniosy rwnie dane o jzyku ojczystym. W 1882, 1895 i 1907 r. przeprowadzono tzw. spisy zawodowe ludnoci. Badano w nich poszczeglne gospodarstwa domowe rejestrujc zawd, pozycj w zawodzie, wiek, a w spisie 1907 r. take miejsce urodzenia kadej z osb. Od 1861 r. wyniki spisw ogaszano w postaci odrbnych tomw w Preussische Statistik" - podstawowym wydawnictwie cigym dla Prus i od 1880 r. w Statistik des Deutschen Reichs". Dla porwnania informacji zawartych w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego mog zaczy oficjalne informacje urzdowe oparte na Spisie Powszechnym z 1880 r. i opublikowane przez berliskie biuro statystyczne obejmujce swym zasigiem dziaania cay obszar ziem polskich wczonych do Prus w czasie rozbiorw. Dziaalno statystyczn w zakresie statystyki ludnociowej, a take spisw ludnoci prowadzio ono poprzez jednostki administracyjne wszystkich szczebli. W adnym z nich nie ma wzmianki o Kociewiu czy gwarze kociewskiej. Informacje dotyczce Pomorza przed 1772 r. s szczegowo opisane w materiaach rdowych Niemieckich. W telegraficznym skrcie mona je zapisa nastpujco: W latach 1850-52 nawiedzio morowe powietrze, czarn mierci zwane, wiele krajw Europy, midzy niemi te Polsk, Prusy i Pomorze. W Gdasku pado okoo 14,000, w Elblgu okoo 7000 ofiar. Wiadomo, e Winryk v. Kniprode, zostawszy r. 1351 w. mistrzem, energicznie si zaj sprowadzeniem osadnikw zagranicznych, by na nowo zaludni spustoszae okolice. O Kosznajdrach pisa prof. Maroski w pimie Pielgrzym za 1885 r. Sama nazwa Kosznajder dotd nie wyjaniona, zostaje by moe w zwizku ze staropolskim wyrazem komider, oznaczajcym czowieka ociaego. Wyraz ten obecnie nie jest uywany, ale w Prusach Zach. istniej jeszcze dzi rodziny Komidrw. Pow. zotowski i przylege powiaty od w. ks. poznaskiego zajmuj Krajniacy, ktrych siedziby Krajn (ob.) si zowi. Okolic Tuczna za w pow. waeckim nazywaj Niemcy Nippsches Gebiet, t. j. Niemieck ziemi. Niziny nadwilaskie po obu jej brzegach, od Torunia a pod Gdask, zajmuj Holendry (ob.). S to kolonici niem., po czci ewangielicy, po czci menonici. Trudni si gwnie rolnictwem i hodowl byda. yzne niziny przy ujciu Wisy nazywaj si uawami. S one zamieszkae przez 2

Co z tym Kociewiem?

Autor: Bogdan Kruszona

kolonistw niemieckich, najwicej menonitw. Dalej na poudnie po prawym brzegu Wisy, midzy Nogatem, Wis, Oss, Dzierzgoni (Sorge) i Druznem (Drausen-See) ley po wikszej czci niemiecka i protestancka Pomezania. Midzy Wis, Oss i Drwc ley ziemia Chemiska, od pocztku polska, jak tego dowodz nazwy grodw i wsi wymienione w przywileju owickim z r. 1222. Wic kiedy j na mocy darowizny Konrada Mazowieckiego zajli Krzyacy, by to kraj ju zaludniony. Dalej na wschd ley ziemia Lubawska a na poudnie Michaowska.

Jakiejkolwiek najmniejszej wzmianki o Kociewiu brak. Przeczytaem okoo 150 gazet polskich z okresu zaborw. W adnej z nich nie ma wzmianki o Kociewiu. Nie ma wzmianki o Kociewiu rwnie w gazetach niemieckich przed 1919r tumaczonych na jzyk polski oraz polskich po 1919 r. Dziennikarstwo polskie w P. Zach. zaczo si rozwija dopiero od r. 1848. W tym roku zaczo wychodzi drukiem i nakadem Jzefa Gkowskiego w Chemnie pismo tygodniowe p. t. Szkoa Narodowa. Dnia 4 lipca 1849 r. wyszed pierwszy numer tygodnika p. t. Katolik diecezji chemiskiej, take drukiem i nakadem Jzefa Gkowskiego, redagowany z pocztku przez k. Pokojskiego w Kijewie, a po jego zgonie przez k. Krckiego, prob. w Starogrodzie. W kocu wrzenia r. 1851 Katolik przesta wychodzi dla trudnoci wynikajcych z nowego prawa prasowego. W r. 1850 pocz tene Gkowski wydawa tygodnik Nadwilanin z dodatkiem Przyjaciel Ludu, Pocztkowo nie mia debitu pocztowego, pniej wychodzi trzy razy w tygodniu. Redaktorem by Ignacy Danielewski, ale podpisywa pismo jego te Jzef Gkowski. Z Nadwilanina przeksztaci si z pocztkiem r. 1867 na jedyne codzienne czasopismo Gazeta Toruska, ktr z kolei redagowali dr. Wadysaw ebiski, potem dr. Szymaski, Rakowicz, Glinkiewicz, Ign. Danielewski a do r. 1886, a obecnie dr. Karol Graff. Gaz. Toruska kosztowaa dawniej 4 marki 25 fen., teraz 3 marki i stoi na gruncie czysto religijnym. W 1861 r. powstao w Chemie zasuone pismo ludowe Przyjaciel Ludu, wychodzcy nastpnie jako osobne pismo raz na tydzie (75 fen. kwart.); w czasie swego rozkwitu liczyo 60007000 abon. Jego zaoycielem i redaktorem by Ignacy Danielewski. W 1850 r. wyszed Kalendarz polski nakadem Gkowskiego. Ju przedtem wychodzi u Lambeka w Toruniu Kalendarz Sierp-Polaczka (t. j. Juliusza Preissa). Przyjaciela Ludu naby pniej Tomaszewski, ktry go teraz wydaje w Poznaniu. Danielewski r. 1875 zacz wydawa Przyjaciela razem z miesicznym dodatkiem Gazetk dla dzieci (75 fen. kwart.). W r. 1869 pojawiy si dwa pisma rolnicze: Piast w Chemnie i Rolnik w Peplinie, jednak zaledwie 2 lata si utrzymay. Na ich miejsce wystpi Gospodarz, ktry dotd co sobot wychodzi w Toruniu (60 fen. kwart.). W 1869 r. pojawi si w 3

Co z tym Kociewiem?

Autor: Bogdan Kruszona

Peplinie Pielgrzym, ktrego zaoycielem i pierwszym redaktorem by k. Keller, prob. w Pogdkach ( 1872 r.). Po jego mierci podpisywali si redaktorzy z kolei Stan. Roman, Franciszek Wyrbski i Edward Michaowski. Pielgrzym wychodzi pocztkowo raz w tydzie, przez kwarta r. 1872 z dodatkiem Podarek dla dzieci, od r. 1876 dwa razy tygodniowo, a od r. 1877 trzy razy. Od 1 stycznia 1881 r. do 30 czerwca 1883 r. wychodzi tygodnik czysto religijny p. t. Krzy, ktry od lipca 1883 r. stanowi niedzielny dodatek Pielgrzyma (1 mrk 50 fen. kwart.). Obecnie istniej cztery czasopisma: Gazeta Toruska, Przyjaciel, Gospodarz i Pielgrzym, z ktrych dwa: Pielgrzym i Przyjaciel doczaj dodatki. Pielgrzym, obecnie najwicej rozpowszechnione w Prusach Zach. czasopismo, miewa latem przeszo 2000, zim okoo 2500 abonentw. Dawniej wydawa jeszcze Chociszewski Przyjaciela dla dzieci i modziey w zeszytach a Danielewski Niak. Wychodzi take w Chemnie po raz drugi Katolik (r. 18 69), pniej wydawany przez Karola Miark na Grnym Szlsku. Kalendarzy wychodzio dwa w Toruniu, jeden w Pelplinie i jeden w Chemnie. Do podniesienia owiaty przyczyniaj si take niemao liczne biblioteczki ludowe, istniejce w wielu wsiach i miastach, a take i stowarzyszenia piewakw i przemysowcw, ktre co rok daj przedstawienia teatralne. Midzy stowarzyszeniami najstarszym jest Towarzystwo Pomocy Naukowej w Chemnie, zaoone r. 1849, ktre w roku 1885. W 1875 r. zaoone zostao w Toruniu za inicjatyw Zygmunta Dziaowskiego z Mgowa. W dostpnych materiaach wymienionych powyej wzmianki o Kociewiu brak Co do rdosowu Kociewie-Kociewiacy. Wysunito cay szereg propozycji

etymologicznych, ale kada z nich budzi rnorodne wtpliwoci. Nazwa Kociewie bya zapisana dopiero w latach 1810-1820 w dokumentach etnograficznych w wieciu i od tego czasu rozpowszechniana. Prawdopodobnie nazwa Kociewie wynika z charakterystycznych cech obyczajowych waciwych mieszkacom Starogardu i postrzeganych prze z pruskich kolonizatorw. Po zapoznaniu si z niemieckimi publikacjami, ktre zawieraj informacje szczegowe o dziejach Prus Zachodnich dotyczcych obszaru w czasie trwania zaborw nie znalazem adnej polskiej informacji dotyczcej grupy etnicznej Kociewie poza Sownikiem Geograficznym Krlestwa Polskiego. Dlatego postanowiem szuka pochodzenia, rdosowu Kociewie z nazewnictwa niemieckiego. Faktycznie sowo Kociewie moe mie swj pocztek od czasw osadnictwa niemieckiego na terenach Pomorza od czasw zaboru pruskiego i prawdopodobnie pochodzi od sowa katzenjammer. Mam przygotowany szczegowy opis i uzasadnienie tej tezy w oparciu o dokumenty polskie i niemieckie. W potocznym niemieckim znaczeniu katzenjammer okrela ludzi jako lumpw, wyrzutkw, margines spoeczny, pijakw i nierobw /pniejsze kac majster/ 4

Co z tym Kociewiem?

Autor: Bogdan Kruszona

mieszkajcych na obrzeach miast i miasteczek. Sowo to skada si z dwch czci Katze -kot i Jammer narzekanie -ndza, nocne jczenie kotw. Trzeba pamita, e Starogard w czasie pocztkw osadnictwa pruskiego nie posiada wodocigw i kanalizacji. Nie posiada systemu wywoenia mieci. Po miecie w nocy grasoway setki dzikich kotw apic szczury i myszy. Rozlegay si przeraliwe kocie piski wymieszane z odgosami biesiadujcych do nocy Po lakw. Czyli zwyky kociokwik. Pogardliwie zwrot kociony by uywany przez mieszkacw Starogardu ju w czasach przed I Wojn wiatow. Po odzyskaniu niepodlegoci w 1919 r. w Starogardzie, Polacy przyznawali si do Pomorzan pamitajc negatywne znaczenie sowa Kociewiak. Jaki obraz ludnoci Starogardu zastali niemieccy osadnicy po 1772 r. zostanie opisany szczegowo w mojej nowej ksice opartej na dokumentach niemieckich. Do dzi dnia przy ulicy Kociuszki pozostao kilka domw wraz z zapleczem z tego okresu i tradycjami biesiadowania. Dopiero majc podstawow wiedz o etymologii sowa Kociewie mona przej do prby rozwizania zagadki istnienia regionu, gwary lub dialektu kociewskiego. Materia taki znajdzie si w mojej nastpnej ksice. Bogdan Kruszona Zachcam do przeczytania: Verlagsgesellschaft Paul Rosenberg, o. J. Friedrich Lorentz: Geschichte der Kaschuben, Berlin 1926, Heinz Neumeyer: Westpreuen, Geschichte und Schicksal, Mnchen 1993, ISBN 3-80041273-X, Manfred Raether: Polens deutsche Vergangenheit, Schneck, 2004, ISBN 3-00-012451-9; (Neuausgabe [2009] als E-Buch) Gotthold Rhode: Geschichte Polens, 3. Aufl., Darmstadt 1980, ISBN 3-534-00763-8 Bruno Schumacher: Geschichte Ost- und Westpreuens, Wrzburg 1958 Jrgen W. Schmidt (Hg.): Als die Heimat zur Fremde wurde Flucht und Vertreibung der Deutschen aus Westpreuen. Berlin 2011, ISBN 978-3-89574-760-1 Ernst Lippe-Weienfeld: Westpreuen unter Friedrich dem Groen. Nach urkundlichen Quellen bearbeitet. Thorn 1966 (Volltext) : Die Ansprche der Polen auf Westpreuen. Lambeck, Thorn 1867 (Bernhard Stadi

Co z tym Kociewiem?

Autor: Bogdan Kruszona