Cz I:

Krlestwo Polskie, Pierwsza Rzeczpospolita

Rozdzia I: Narodziny Pastwowoci na ziemiach polskich
I. Pochodzenie Sowian
Najprawdopodobniej ludy sowiaskie przybyy na tereny europy falami ze stepw europy i
rodkowej Azji. Fale:
- Ludno staroeuropejska = Wenedowie
- Germanie i Bato-Sowianie
Osiedlanie si Sowian w europie:
1. W pierwszym przed nasz er i drugim wieku naszej ery na ziemiach polskich
osiedlili si germanie i Gotowie.
2. W dobie wielkich migracji ludw germaskich na zachd na ziemiach midzy
ab a Odr osiedlili si Sowianie(srebro uyccy).
3. Sowianie, ktrzy przekroczyli Karpaty utworzyy Sowian poudniowo
zachodnich(Czechw i Sowakw). Ci co w VII w. n.e. przekroczyli Dunaj day
pocztek Serbom, Chorwatom, Sowecom i w czci Bugarom.
II. Ustrj rodowo plemienny
Rd zespl rodzin poczonych wizami pokrewiestwa i tworzy cao
osadnicz(zamieszkiwa jedn osad) i gospodarcz(prowadzi wspln gospodark).
Plemiona zjednoczone rody
Naczelnik przywdca plemienia, ktry wraz z Starszyzn rodowo-plemienn gromadzili
bogactwa z upw wojennych, dochody z handlu, oraz zyski z pracy niewolnikw.
Dominowaa gospodarka wypaleniskowa, lecz pojawienie si niewolnikw spowodowao
pierwszy podzia spoeczny i raz z wzrostem wymiany umocniy warto prywatn, oraz
przyspieszyy zrnicowanie spoeczne a szczeglnoci wyodrbnienie si starszyzny rodowo
plemiennej w organ dziedziczny.
Zachwianie si struktury rodowej spowodoway wdrwki ludw => zaspienie wizi
pochodzenia na wi ssiedzk. Due znacznie miao te powstanie Orki Sprzonej, ktra
zwikszya plony i stabilizacje terenw upraw i zwikszenie areau rolnego.
Wielkie plemiona poczone plemiona
III. Wsplnota terytorialna
Opole wsplnota terytorialna oparta na wizi ssiedzkiej (ok. 300 km
2
)
Czoo opolne grd warowny bdcy stolic opola
Wielkie rodziny obejmoway pod wadz ojca patriarchy 3-4 pokolenia mskie wraz z onami
i potomstwem oraz spowinowaconymi. Prowadzia ona wsplne gospodarstwo.
Mae rodziny powsta w skutek wyodrbnienia si z wielkich rodzin pojedynczych
rodzin(rodzicw z dziemi).
Patrymonia szereg maych rodzin zamieszkujcych w jednym osiedlu, powstae w celu
ochrony ycia i mienia poszczeglnych czonkw.(w dobie redniowiecza przeksztaciy si one w
rody gniazdowe).
Wiec zgromadzenie wolnych mczyzn, zatwierdzao ono bd odrzucao wnioski starszyzny.
Tak form ustroju nazywano te ze wzgl. na to, e wszyscy mczyni naleeli do organizacji
wojskowej organizacji wojskowej, demokracj wojskow
IV. Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich
W IX wieku na terenach polski zarysoway si dwa wielkie orodki polityczne:
- Wilicko krakowski (ksistwo Wilan)
- Gnieniesko poznaski (pastwo Polan)
Rozdzia II: Monarchia patrymonialna
I. Polskie pastwo wczesnoredniowieczne
1.Powstanie pastwa polskiego
Okolicznoci sprzyjajce:
- Cigo polityczna w Pastwie pogaskim(tworzenie staych organw
pastwowych)
- Oddalenie od centrw wspczesnego wiata
- Brak wsplnej granicy z Niemcami(wzgldne bezpieczestwo i swobodny
rozwj na drodze ewolucji a nie zagroenia zewntrznego=> trwalsze
wizi)
2.Pastwo Polskie w X wieku
Na czele pastwa sta Ksie. Wok niego grupowali si moni(urzdnicy),
dowdcy druyny i zarzdcy grodw. Podstawow warstw ludnoci pospolitej
bya grupa ludnoci podlega ksiciu mieli oni obowizek:
- Pacenia danin
- wiadczenia w naturze i w postaci posug
- Dostarczanie ludzi do stray w grodach
- Naprawy grodw oraz przesiek
- Noclegw oraz ywnoci dworowi, urzdnikw i sug monarchy
Druyna armia ksica, zapewniajca mu posuch w spoeczestwie, i
bezpieczestwo od agresji pastw zewntrznych.
3.Organizacja pastwowa w X i XI wieku
Na czele pastwa sta monarcha, ktry prawowa penie wadzy. Rzdy sprawowa
przy pomocy Rady monarszej(niesformalizowane, wadca sam powoywa jej
czonkw). Wadze wadca opiera na tzw. Grupach wsparcia, do ktrych w X i XI
wieku w Polsce naleeli:
- Druyna
- Urzdnicy
- Duchowiestwo
Urzdnicze monowadztwo grupa najblisza elitom wadzy, z ktrej wadca
mianowa urzdnikw. Stanowio grup dziedziczn, ktra staraa si zmonopolizowa
da siebie urzdy. Rozrost liczebny i wzrost uprawnie zamiast umacnia pozycje
monarchy ustawicznie ja osabia.
Duchowiestwo pojawienie si trzeciej grupy wsparcia byo efektem zasadniczej
decyzji politycznej, jak stanowi chrzest polski. Szybko i liczba powstajcych wity,
oraz uruchomienia pastwowego aparatu przymusu do przestrzegania nowej religii
wskazywao na cis wspprac tej grupy z wadc.
System skarbowy Elita wadzy i wszystkie grupy wsparcia miay udzia w dochodach
skarbowych, ktre stanowiy trzon ich utrzymania i kumulacji majtku by to, wic
system eksploatacji scentralizowanej(tzn. dokonywany w interesie monarchy i
wszystkich grup wspdziaania).
Wasne cele aparatu pastwowego i grup wsparcia zwizanych z dziaalnoci
pastwa:
E Orodki obronne, a take budownictwo kocielne i wieckie.
E Powstawanie grodw =>powstawanie podgrodzi, targw, orodkw rynku
lokalnego. Grody byy te centrami administracji orodkami kultu religijnego,
siedzibami biskupw
E Wielka wasno ziemska zawdziczaa swj rozwj pastwu.
E Przeobraenia struktury wiejskiej
4.Charakter patrymonialny pastwa polskiego
Patrymonialno Pastwa polega na tym, e pastwo(caa ziemia wraz z tym, co na niej
si znajduje) naley do monarchy.
Elementy publicznoprawne niezalene od wadcy:
WIEC forma udziau ludnoci w sprawach publicznych
ELEKCJE WADCY swobodny wybr wadcy w obrbie dynastii.
Z patrymonialnym charakterem pastwa wizao si
- PRAWO KSICE og uprawnie monarchy
-Wadza zwierzchnia
-Sd
-Prawo poboru danin i dania posug na rzecz ksicia i
ego urzdnikw.
-REGALIA czyli osobiste uprawnienia monarchy np. regale
ziemi = wszystkie ziemie nienalece do monych nale
do wadcy.
II. rda prawa i rda poznania prawa
1. Polskie prawo zwyczajowe
rda prawa normy prawne zwyczajowe, bd stanowione (przez wadze) jak statuty,
przywileje, ordynacje, konstytucje(ustawy sejmowe).
rda poznania prawa wszelkie materiay pozwalajce odtworzy tre prawa(spisy prawa
zwyczajowego, dokumenty, ksigi sdowe, itp.).
Wiadomoci z najdawniejszych okresw czerpiemy gwnie z rde praktyki. Np. coraz
liczniejsze dokumenty z XII i XIII (dyplomy ksice=> potwierdzajce czynnoci prawne jak np.
darowizny, akty nadania, akty sdowe).
Ksiga henrykowska zwiera akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII
i na pocztku XIV wieku.
Formularze czynnoci prawnych wzory spisywania czynnoci prawnych. Najstarsze: XIII/XIV.
Ksiga elblska najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego spisany przez krzyakw
XIII/XIV wiek (rdo poznania prawa)
2. Prawo stanowione
Przywileje jednostkowe wydawane na rzecz osb fizycznych: rycerzy, monowadcw
monowadcw pniej take osb prawnych: instytucje kocielne.
Przywileje immunitetowe ograniczajce prawo ksice na rzecz osb
posiadajcych immunitet.
Przywileje ziemskie obejmujce wszystkich czonkw stanu lub stanw
Statuty ustanawiane przez wadc normy prawne regulujce poszczeglne dziedziny ycia
pastwowego.
3. Prawo kocielne a prawo kanoniczne
Prawo kanoniczne zespl norm prawnych wytworzonych przez koci, regulujcych stosunki
kocioa wewntrz i na zewntrz.
Prawo kocielne - zespl norm prawnych, regulujcych stosunki kocioa wewntrz i na
zewntrz, bez wzgldu na to czy zostay wytworzone przez koci czy pastwo, czy bdce
wynikiem porozumienia stron.
Colletio tripartita zwd prawa kanonicznego znany w Polsce w XII wieku.
Statuty Prowincjonalne uchwalane na oglnopolskich synodach prowincjonalnych,
prowincjonalnych udziaem legatw papieskich.
Statuty diecezjalne uzupenienie wydawane na synodach diecezjalnych.
4. Prawo niemieckie na ziemiach polskich
Przywileje lokacyjne zezwolenie na lokacje miasta/wsi wydawane przez panujcego.
Dokument lokacyjny dokument okrelajcy ustrj miasta/wsi obowizki i prawa wsi,
zapewniajc im prawo uywania prawa niemieckiego.
Zwierciado saskie podstawowe rdo prawa niemieckiego w Polsce.(Spis prawa
zwyczajowego niemieckiego)
Pouczenia prawne rdo prawa miejskiego
Ortyle jednostkowe wyroki sdw o charakterze precedensw.
Weichiblid magdeburski zbir prawa miejskiego w Polsce stosowany w Polsce obejmowa
ustrj sdw oraz miejskie prawo sdowe (redakcja Konrada z Opola XIV wiek)
III. Ustrj spoeczny i jego przemiany w XI XIII stuleciach
1. Wasno ziemi podstaw stosunkw spoecznych
W XI i XII monarchowie, w oparciu o regale ziemi, nadawali wsie Opola a nawet kasztele
kocioowi. Mniejsze posiadoci otrzymywali monowadcy i rycerze, pocztkowo jako
beneficje(nadania czasowe) w zamian za penion sub wojskow. Szybko jednak te
posiadoci zaczy si przeksztaca w wasno dziedziczn zwan alodialn i rosn przez
nowe nadania.
Domena wadcy prywatna wasno ziemska wadcy.
Prawo rycerskie ziemia w zamian za konn sub wojskow.
2. Rodzaje renty gruntowej
ODROBKOWA
NATURALNA
PIENINA
Na rzecz kocioa chopi wiadczyli dziesicin
Na rzecz wadcy Daniny i posugi.
Dwr monarszy centrum wasnoci jednostki gospodarczej dbr ksicych. Gospodark
kierowa wodarz.
3. Wzrost wielkiej wasnoci ziemskiej
Ksita rozbudowywali swoje domeny stajc si najwikszymi wacicielami ziemi w swoich
dzielnicach. Rozszerzajc je, obejmowali wasn administracj gospodarcz tereny ju
zaludnione, oraz osadzali ludzi na pustkowiach.
Panowie wieccy opierali swe znaczenie na wasnoci dziedzicznej, ponadto korzystajc z
piastowanych urzdw, zawaszczali ziemie, na ktre rozcigao si regale panujcego i
uzyskiwali nowe posiadoci z nada ksicych.
Wasno duchowa zarwno nada monarszych jak i licznych w XII wieku darowizn
monowadcw.
Specyfik polskiego redniowiecz jest te przewaga wasnoci alodialnej nad systemem
lennym.
4. Immunitety: ekonomiczny i sdowy
Immunitet ekonomiczny polega na zwolnieniu ludnoci zamieszkaej w dobrach prywatnych
od okrelonych w przywileju danin i posug na rzecz ksicia, ktre przechodziy na rzecz pana.
Immunitet sdowo-administracyjny ogranicza lub wycza sdownictwo urzdnikw
ksicych nad ludnoci zalen osiad w dobrach, ktre posiaday immunitet. Sprawy sdowe
na tych ziemiach podlegay ich wacicielowi.
Nadawanie immunitetw spowodowao zwikszenie wadzy panw nad chopami.
WADZAOPARTA NA STOSUNKACH FAKTYCZNYCH(z tytuu uprawianej ziemi pana) ZMIENIA
SI W PODDASTWO.
5. Ksztatowanie si stanw
Stan grupa spoeczna wyrniajca si w spoeczestwie stanem faktycznym i stosunkiem
prawnym(grupa rzdzca si wasnymi prawami odmiennymi ni reszta spoeczestwa)
Stan uprzywilejowany uczestniczcy w sprawowaniu wadzy.
Stan nieuprzywilejowany ktremu prawa stwarzay pewn ochron przed uciskiem i
wyzyskiem stanw uprzywilejowanych.
STANY:
Duchowiestwo wyodrbnio si ju w XIII wieku, kiedy kler zacz si
w peni rzdzi prawem kocielnym i uzyska wasne sdownictwo.
Rycerski/szlachecki wyodrbni si na pocztku XIV wieku wraz z
masowym otrzymywaniem immunitetw.
Mieszczaski wyodrbnienie si tego stanu byo cile zwizane z
uzyskiwaniem przez miasta praw samorzdowych.
Chopski wyodrbnienie si tego stanu mia cisy zwizek z
upowszechnieniem si systemu czynszowego i czynszowego i
zwizanymi z tym zmianami w stanowisku prawnym
Szlachta
1. Monowadcy i rycerze
Komesi (baronowie) czoowi przedstawiciele monowadztwa polskiego, skupiali w swym rku
urzdy pastwowe i zarzd grodw. Pocztkowo rdem ich dochodw by udzia w zyskach z
podatkw, w XII wieku w wyniku nada powikszali oni swoje ziemie stajc si wielkimi
wacicielami ziemi(posiadali te faktyczny monopol na urzdy).
Wodycy ludzie wolni zdolni do konnej suby wojskowej, niekoniecznie posiadajcy ziemie.
Miles strenuus pasowany rycerz
2. Rody monowadcze i gniazdowe
Rody monowadcze rody, w ktrych pochodzenie od wsplnego przodka wspistniao ze
stosunkami zalenoci. Podporzdkowanie monowadztwu rycerzy(quasi feudalizacja).
Rody gniazdowe redni i drobni rycerze osiadli na zwartym terenie, zwanym gniazdem,
pochodzcym od jednako przodka lub zwizanych wzami pokrewiestwa.
3. Formowanie si stanu rycerstwa i szlachty
Podstawowym prawem rycerskim bya dziedziczna wasno ziemi. Wasno rycerska bya
zwolniona od ciarw prawa ksicego, ksicego miejsce tzw. Dziesiciny snopowej
wiadczya na rzecz kocioa tzw. Dziesicinne swobodn, poza tym byli oni chronieni wzmoon
ochron prawn. Kocow faz ksztatowania si rycerstwa byo rozszerzenie immunitetw na
og rycerstwa(XIII-XIV)
Specjalne prawa rycerskie XIII w./Prawo rycerskie:
E Prawo do wykupu przez wadc w razie popadnicia w niewole
E Prawo do odszkodowa za straty poniesione w wyprawie wojennej
E Prawo do dania wynagrodzenia za wypraw poza granice kraju
E Dziedziczenie w linii bocznej
E Dziedziczenie kobiet
E Zwolnieni od ogaszania zapowiedzi
Monowadcy ponadto w drugiej poowie XIII wieku otrzymali tzw. Prawo nieodpowiednie
polegajce poddaniu si tylko sdowi wadcy.
Rycerstwo-szlachta dzielio si na;
- Monowadztwo
- Rycerstwo rednie
- Rycerstwo drobne
Herb pojawiy si w Polsce pod koniec XII wieku jako znaki osobiste, a jako dziedziczne stay
si wieku nastpnym.
Zawoania uywano przede wszystkim przy skrzykiwaniu si rodu w czasie bitwy.
Rd heraldyczny rycerze posiadajcy wsplny herb i wsplne zawoanie.
Chopi
1. Formy uzalenienia ludnoci chopskiej
+ Wieniacy ksicy Chopi podporzdkowani bezporednio ksiciu. Samodzielni
gospodarze. Zachowali oni prawo do ziemi jako wasnoci podlegej. Znaczna
samodzielno gospodarcza i osobista.
+ Przypisacy Ludno osiad w ziemiach kocielnych(w wyniku nada ziemi kocioowi
wraz z ludmi). Sposb podlegoci spisany by w dokumencie nadawczym. Nie mogli
opuci dbr, do ktrych zostali przypisani. Zaleni, ale nie niewolni.
+ Zakupowie ich zaleno powstawaa w wyniku zaduenia u pana i przejcia wraz z
ca rodzin w charakterze zastawu, dopki nie spac dugu, lecz przewanie nie bdc
w stanie spaci zakup pozostawa odtd zaleny od pana.
+ W drodze komendacji poddane si pod opiek(gwnie z powodu: samowoli
monarszej, wykorzystujcych sw przewag rycerzy)
2. Niewolni
Niewolni byli w posiadaniu panujcego, monych i rycerzy. Rekrutowali si z jecw wojennych,
niewypacalni dunicy, przestpca. Kiedy byli osadzani na ziemiach sytuacja stawaa si
podobna jak ludnoci zalenej. W domenie monarszej byli podzieleni na dziesitki i setki w celu
uatwienia pracy urzdnikw.
3. Rodzaje wiadcze a zrnicowanie ludnoci wiejskiej
Chopi byli obcieni rent naturaln i odrobkow. W zalenoci od penionych posug ludno
mona podzieli na:
Rolnikw(zakupy i rataje)
Rzemielnikw dworskich
Ludno suebna(najwiksze znaczenie suba hodowlana, owiecka, bezporednio przy
dworze)
W XIII wieku ludno suebna przeksztacia si w wyniku rozwoju gospodarki towarowo-
pieninej w ludno rolnicz.
4. Stopnie zalenoci ludnoci wiejskiej
+ Wolni[liberii]
Gocie ludno przysza z zewntrz, osiadli na postawie umowy z prawem wychodu
[hospites]
Miejscowi mieszkajcy na danym terenie, i podlegajcy panu [liberii originarii]
+ Poddani wszyscy ci ktrzy pozbawieni byli prawa wychodu [obnoxii]
+ Dziedzicowe Waciciele podlegli(dziedziczna posiado ziemi uzalenionej od pana)\
5. Opole
Ople skadao si z pewnej iloci osad jedno- i wielo- dworczych, na ktre pastwo nakadao
wsplne obowizki:
Podatki(krowa opolna, w opolny)
ciganie przestpcw
W wyniku rozwoju wasnoci rycerstwa Opole zaczo znika XIII XV wiek.
6. Osadnictwo na prawie polskim
Warunki osadnictwa na prawie polskim:
1. Racjonalizacja wiadcze na rzecz pana w naturze bd w pienidzu(co do kwoty jak i
czasu patnoci)
2. Prawo wychodu Moliwo opuszczenia wsi po spenieniu okrelonych w umowie
wiadcze
3. Unormowanie praw do ziemi na zasadzie wasnoci podlegej lub podobnej.
7. Osadnictwo niemieckie
Osadnictwo wewntrzne nie zaspokajao potrzeb polskich wacicieli ziemskich, spowodowao
to zabieganie o pozyskanie chopw z innych pastw gwnie Niemiec a pomc w tym miay
warunki na jakich mieli si oni osiedla w Polsce:
1. Prawo wasnoci ziemi podlegej
2. okrelony czynsz
3. prawo wychodu
4. stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej
8. Osadnictwo na prawie niemieckim
Warunki osadnictwa na prawie niemieckim:
1. uznanie wasnoci podlegej do nadziau chopskiego..
2. racjonalizacja ciarw chopskich(czynszu)
3. prawo wychodu
4. sdownictwo dominialne
9. Lokacja wsi na prawie niemieckim
1. Zezwolenie lokacyjne przywilej monarchy zezwalajcy na osadnictwo.
2. Umowa z zasadc(porozumienie zasadmy i pana co do warunkw umowy)
3. Dokument lokacyjny jednostronny akt, bdcy podstaw lokacji wsi. Zawiera on:
wyczenie ludnoci wsi spod prawa pospolitego, nadanie im prawa niemieckiego,
okrela te prawa i obowizki zasadmy i osadnikw.
10. Sotys
Na czele wsi wedug prawa niemieckiego stawa sotys, ktrym najczciej zostawa zasadca.
Sotystwo byo dziedziczne i mona je byo zby na warunkach okrelonych w dokumencie
lokacyjnym.
Sotys prawa:
Otrzymywa kilka anw wolnych od powinnoci na rzecz pana
Prawo zakadania staww, owienia ryb polowania
Prawo do 1/6 czynszw ciganych na rzecz pana
Prawo do 1/3 dochodw z kar
Prawo do prowadzenia karczmy, myna i jatki misnej
Sotys obowizki:
Przewodniczenie wiejskiej awie sdowej
Zbieranie czynszw
Suba wojskowa(nie zawsze)
11. Prawa i obowizki chopw
Prawa:
Prawo do gruntu byo dziedziczne
Prawo zakupne(przy zakupie chop dawa panu zastaw, kiedy pan chcia chopa usun
musia go najpierw spaci)
Caa wie otrzymywaa na wsplne gospodarowanie pastwisko(wygon)
Nie by przywizany do ziemi, kiedy chcia opuci wie wystarczyo tylko znale
zastpc.
Zwolnienie z czynszu na czas okrelony w umowie(wolnizna)
Obowizki:
- Czynsz mona byo ustali w a) zbou b)zbou i pienidzach c) pienidzach
- wiadczenia w naturze
- Robocizna
- Podatki na rzecz pastwa, ktrych nie znosiy immunitety(nadzwyczajne poradlne,
ciary zwizane z obron kraju)
- Dziesicina kocielna
Mieszczanie
1. Podgrodzia
- Miejsca targowe
- Wsie suebne
Najwybitniejsz pozycje zajmowali kupcy(meliorant grupa rzdzca), pozostaa grupa
podgrodzia to lud.
2. Targi
W XII wieku w Polsce rozwiay si osady targowe, w ktrych najczciej raz w tygodniu odbywa
si targ. Taka osada obejmowaa: targ, karczmy, czasem koci. Dla zabezpieczenia wymiany
targ by obejmowany mirem monarszym. Potrzeby obrotu powodoway tez powstawanie
prawa targowego swoboda dokonywania na targu transakcji niezalenie od pozycji
spoecznej.
Targ wolny targ wyczony z regale wadcy
3. Lokacje miast
Prg lokacyjny przeniesienia miast na prawo niemieckie
Miasto wyrniao si:
Struktur zawodowa ludnoci
Struktur przestrzenn i form zabudowy jak i umocnieniami
Organizacj odrbnych wadz i sdw
Odrbnym pooeniem prawnym ludnoci
Nowe miasto budowano wedug cisego planu urbanistycznego: rynkiem w rodku i
odchodzcymi od niego prostopadymi ulicami
Postaw ustrojow miasta by dokument lokacyjny
W przypadku, kiedy miasto lokowa wadca( miasta ksice ) wystarczy tylko dokument
lokacyjny w innym przypadku (miasta prywatne) potrzebny by przywilej lokacyjny .
Znaczenie przywileju polegao na wyczeniu miasta spod wadzy urzdnikw i poddaniu go pod
wadze dziedzicznego wjta(najczciej zasadca). Powoaniu wjta towarzyszyo przejcie
miasta na prawo niemieckie.
Dokument lokacyjny zwiera:
Przywileje wjta
Nadanie miastu prawa targu
Okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa
Nadanie mieszczanom gruntw poza miastem
Okrelenie obowizkw mieszczan
Monarcha czy pan miasta otrzymywa:
Czynsz za wydzielone pod budow parcele
Opaty za urzdzenia targowe
2/3 kar sadowych
Najczstszym prawem, na ktrym lokowano miasta byo prawo magdeburskie, a take
lubecki(pomoe) i flamandzkim. Rodzinne prawo: redzkie, chemiskie.
4. Zrnicowanie spoeczne i narodowociowe w miastach w XIII wieku i na
pocztku XIV
Ludno miast pocztkowo skadaa si gwnie z elementu napywowego( Niemcw).
Przodujc role w miecie mia Patrycjat(ludzie posiadajcy prawo miejskie i
obywatelstwo miejskie)= waciciele domw na rynku.
Drug najliczniejsz warstw byo posplstwo(te posiadali prawo miejskie i
obywatelstwo miejskie) = rzemielnicy, kupcy, kramarze.
Plebs biedota nieposiadajca obywatelstwa miejskiego.
5. Organizacja miejska
+ Wjt zostawa on w stosunku wasala do pana miasta.
Mia obowizek:
Przewodniczenie awie sdowej
Wykonywanie funkcji policyjnych
ciganie czynszw
Przygotowywanie miasta do obrony
Kierowanie obron
Osobista konna suba wojskowa
Przysugiwao mu:
1/6 czynszu na dworzyszcz
1/3 kar sdowych
wpyw z jatek, mynw wodnych, czasami z ani
posiada pod miastem wolne od czynszu any
+ Rady miejskie od XIII skadaa si z kilku do kilkunastu rajcw. Wadza rady powoli si
zwikszaa kosztem wjta i dya do uniezalenienia si od niego i pana miasta.
6. Rzemioso miejskie: cechy
Cechy byy form organizacji rzemiosa, bya to przymusowa organizacja osobicie wolnych
rzemielnikw jednej lub kilku pokrewnych specjalnoci. Celem cechu bya ochrona interesw
zorganizowanego rzemiosa:
a) W stosunku do konkurencji pozacechowej
b) Wobec kupcw
c) W odniesieniu do wsi zarwno w stosunku jako dostawcw surowcw jak i nabywcw
produkcji rzemiosa
Do cechu naleeli samodzielni rzemielnicy(majstrowie). Kady majster mg posiada 1-2
czeladnikw i uczniw. Po przepracowaniu kilku lat ucze stawa si czeladnikiem, po kolejnych
przepracowanych latach i wykonanych pracach mistrzowskich mg zosta majstrem i otrzyma
wasny warsztat o ile posiada obywatelstwo. Cech mia te obowizek obrony baszty i
okrelonego odcinka morw w razie oblenia, by tez form ubezpieczenia( w razie choroby
cech zajmowa si interesami chorego, a w wypadku mierci opiekowa si jego rodzin)
7. Organizacja handlu
Targi odbyway si 1-2 razy w tygodniu. Miejscem targu by rynek
Jarmark wielki targ 1-2 razy do roku
Przymus drogowy - przymus zobowizujcy kupcw do jechania cile okrelon droga w celu
uiszczenia ce.
Prawo skadu trzeba byo wystawi towary na sprzeda w miecie(wszystkie lub te okrelone
przywilejem)
Bezwzgldne musia je sprzeda w tym miecie i nie mg wie ich dalej
Wzgldne musia wystawi towar na sprzeda przez okrelony czas
IV Chrzest polski i rozwj organizacji kocielnych
1.Chrzecijastwo religi pastwow
Oficjalni polska przyja chrzest w 966 r. za porednictwem Czech. By to akt:
+ Polityczny
Umocnienie autorytetu wadcy
Ulepszenie administracji (w oparciu o administracje kocieln, i dowiadczenie kocioa)
Zrwnanie mieszka z innymi wadcami europy
Zapobiegnicie najazdw niemiecki(jako na pogan)
+ Kulturowy
+ Gospodarczy
Nowe technologie
2. Polska prowincja kocielna
1. Pierwszym polski biskupstwem byo powstae w 968 polskie biskupstwo w Poznaniu,
podlegao ono bezporednio papieowi.
2. 1000 usankcjonowanie przez Cesarza Niemieckiego powstania arcybiskupstwa
Gnienieskiego i trzech podlegych biskupstw w Wrocawie, Krakowie, Koobrzegu.
Utworzyy one odrbn prowincje kocieln. Potwierdzone w 1136 bull papiesk.
3. Pocz. XII powstanie biskupstwo w Lubuszu (utracone podczas rozbicia dzielnicowego)
4. 1140 biskupstwo zachodniopomorskie Wolin(pniej Kamie pomorski) (utracone
podczas rozbicia dzielnicowego)
3. Wewntrzna organizacja kocioa
W XI w. przy kocioach biskupich powstaway kapituy zoone z kanonikw sprawujcych
urzdy w diecezji. Kapitua posiadaa wasne uposaenie wyodrbnione od dbr biskupa. Byo to
ciao doradcze przy boku biskupa. Powoywaa tymczasowego administratora w razie mierci
biskupa, a od XIII wieku sama wybieraa biskupa.
Powstanie organizacji parafialnych XII-XIII wiek obok parafii grodowych powstay parafie
miejskie Podzia:
Biskupstwa
Kapituy
Opactwa
I pocztkowo zalene od fundatorw
Kocioy parafialne
Kaplice
Fundator pocztkowo czerpa wszelkie zyski z dziaalnoci kocioa i sam wyznaczao ksiy,
pniej zamieniono to jednak na prawo patronatu czyli przedstawienia biskupowi
kandydata
W XII wieku powstay te Archidiakonaty zrzeszajce okrelona liczb parafii.
4. Synody
Synody prowincjonalne oglnopolskie zjazdy biskupw, opatw, przeoonych zakonw,
praatw kapitulnych(pniej delegatw). Zwoywane przez metropolit gnienieskiego.
Synody diecezjalne zwoywane przez biskupa w ramach diecezji.
Synody legackie oglnopolskie, zwoywane przez legatw papieskich.
Kompetencje synodw:
Ustawodawstwo(statuty synodalne)
Sprawy majtkowe
5. Klasztory
Benedyktyni
Franciszkanie
Dominikanie
Cystersi
W XIII wieku zakony w Polsce uzyskay egzempcje tj. wyczenie spod wadzy miejscowych
biskupw.
6. Uniezalenienie si kocioa od wadzy
1. Wiec w czycy 1180(ksita zrzekli si prawa zaboru ruchomoci stanowicych ich
wasno po zmarym biskupie + ograniczyli podatki)
2. Program reform(Henryk Kietlicz)=> program uniezalenienie kocioa od wadzy wieckiej
3. Liczne przywileje immunitetowe XIII wiek
7. Dochody kocioa
Posiadoci(arcybiskupstwo gnienieskie XV. : 303 wsie, 13 miast)
Dziesicina(np. dziesicina snopowa)
Dziesicina swobodna (tylko rycerstwo)
V. Monarchia a czynniki spoeczne
1. Wadza monarsza za pierwszych Piastw
Bya stosunkowo silna, lecz nie absolutna, w pewnym stopniu ograniczay j wiece i rada
monarsza, a take system obioru wadcy tzw. Mieszany(dziedziczono - elekcyjny).
2. Koronacja
Koronacja bya manifestacj niezalenoci wobec innych wadcw. W Polsce przedrozbiorowej
koronowao si tylko 3 wadcw: Chrobry, Mieszko II, Bolesaw miay a pniej: Przemysaw II,
Wacaw II i III, Wadysaw okietek, Kazimierz Wielki.
3. Centralizacja i decentralizacja
Centralizacja:
- Ekspansja terytorialna
- Utrzymywanie zdobytych terytoriw
- Ugruntowanie si wadzy Piastw
- Stae objazdy kraju
- Instytucja pryncypatu(Ksie zwierzchni)
Decentralizacja
- Elekcja
- Podzia pastwa midzy czonkw dynastii
- Prawo oporu
- Rosnce w si monowadztwo
- Rozbicie dzielnicowe
4. Wadza ksica w dobie rozbicia dzielnicowego
Zasada senioratu vs. Walki midzy ksitami o dominacje
W miar zaniku wadzy princepsa(seniora) w dzielnicach ksita przejmowali jego uprawnienia.
Ksita rzdzili wraz z rad ksic i wiecem a ich wadze ograniczay immunitety.
5. Nastpstwo tronu
Dzielnice ulegay podziaom wedle decyzji umierajcego ksicia(desygnacja). W podziale
uczestniczyli mscy potomkowie, czasami nawet krewni. Wane byy tu te adopcje i ukady
sukcesyjne.
6. Elekcje
Odbyway si gdy zmary ksi nie pozostawia krewnych zstpnych mskich.
Elekcje potwierdzajcej kiedy wiec akceptowa desygnowanego ksicia
Elekcji uroczystej kiedy wiec sam wybiera nadstpce.
5. Prawo oporu
W przypadku, kiedy panujcy nie przestrzega praw. Moni uwaali, e maj prawo sia go
usun tzw. Prawo oporu(jus resistendi).
6. Wiece
W podejmowaniu wanych decyzji Wadcy pomaga wiec. Wiec poprzedzaa narada monych,
przygotowywaa ona wnioski w sprawach majcych by przedmiotem wiecu.
- Najwaniejsze decyzje
- Forum sdowe w najwaniejszych sprawach
Pniej powstay tzw. Wiece urzdnicze(biskupa, komesw i monych), ktre stay si wyrazem
roli politycznej monowadztwa:
- Midzydzielnicowe wiece urzdnicze stanowi poczenie dwch lub wicej
wiecw dzielnicowych wraz z ksitami. Dotyczyy spraw wsplnych.
- Dzielnicowy wiec urzdniczy odbywa si zwykle co roku. W porozumieniu z
wiecem wadca:
+ Podzia dzielnicy midzy spadkobiercw
+ Desygnowa nastpc
+ Na og nie ustanawia nowych praw, podatkw, nie wszczyna wojny
ani nie podpisywa traktatw.
+ Nadawanie urzdw
Bez udziau ksicia:
+ Zastosowanie prawa oporu
+ Elekcji nowego wadcy
Za zgod i przy wspudziale:
+ Przywileje immunitetowe i lokacyjne
- Urzdnicze wiece oglno pastwowe powsta w miar jednoczenia kraju, i by
przodkiem sejmu walnego.
VI. Zarzd pastwem
1. Urzdy dworskie
dostojnicy najwaniejsi urzdnicy dworscy
Urzdnicy:
w Komes nadworny(wojewoda) zastpowa panujcego w rnych dziedzinach
zarzdu pastwem oraz w sprawowaniu sdw.
w Kanclerz od XII wieku, pilnowa pieczci wadcy i zarzdza korespondencj.
w Kancelaria XIII sporzdzanie dokumentw wedug wasnych formularzy
Pracowali tam : Notariusze i Pronotarjusz(zarzdca kancelarii)
w Skarbnik czuwa nad skarbem monarchy i archiwum
w Mincerze cigali dochody z regaliw(pacone w pienidzu), wymian pienidza,
ciganie i karanie faszerzy, wybijanie pienidzy.
w Czenik zarzdza piwnica wadcy
w Stolnik zajmowa si stoem wadcy
w owczy
w Koniuszy
2. Urzdy lokalne
w Namiestnicy prowincjonalni(przed rozbiciem dzielnicowym)
w Kasztelan (komes grodowy) administracja gospodarcza, sdownictwo,
ciganie danin w naturze i wiadcze od podlegej grodowi ludnoci, dowdca
zaogi grodowej
w Chory sprowadza rycerstwo do kasztelana
w Wojski zastpowa kasztelana w sprawach wojskowych
w Sdzia grodowy
w Wodarz sprawy gospodarcze
3. Przeksztacanie urzdw dworskich w ziemskie
W wyniku rozbicia dzielnicowego, gdy ksi posiada wicej ni jedn dzielnic urzdy dworskie
si dubloway, takie dzielnice nazywamy Ziemiami.
4. Powstanie urzdu starosty
Starosta namiestnik wadcy z zaoenia niewywodzcy si z dzielnicy, w ktrej urzdowa.
Urzd starosty wprowadzi do polski Wacaw II.
VIII. Skarbowo
1. Daniny i suebnoci
- Danina opolna uiszczano j w postaci wou, bd krowy od caego Opola
- Podworowe/podymne/poradlnym Z nierogacizny
- Da z miodu od chopw
Suebnoci:
1. Powz obowizek dostarczania koni, wow i wozw dla podry monarchy po
kraju
2. Podwoda obowizek dostarczenia koni dla urzdnikw
3. Przewd zwyky obowizek transportu specjalnymi szlakami ywnoci i innych
przedmiotw
4. Przewd rycerski eskortowanie winiw bd kruszcw i innych cennych
adunkw pod ochron
5. obowizek stanu ugoszczenia monarchy podczas podry
6. suebnoci owieckie
2. Regalia
Regalia - zastrzeone tylko dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej
+ Regale ziemi
owieckie owy na tury, ubry, jelenie, niedwiedzie, bobry
Rybowstwa poowy dokonywane wielkimi sieciami
Grnicze rwnie w dobrach prywatnych
Soli
Grodowe wyczne prawo do budowy i posiadania grodw
Wodne
Gospodarcze
karczmy
targu
myna
+ Mennicze
3. Myta i ca
Myto - Opata za przewz zarwno na granicach jaj i wewntrz kraju ze wzgl. na:
ilo wozw, ilo koni jucznych i wierzchowych itp.
4. Mennica
Panujcy czerpa zyski z zwierzchnoci menniczej:
- Wyczne prawo bicia monety
- Wymiany monety na now
- Nakazanie uywania nowej monety
Grzywna polska 213 g. srebra=> 240 denarw
10 denarw skojec
6 skojcw wiardunek(60 denarw 1/4 grzywny)
5. Dochody z kar
Po wprowadzeniu immunitetw sdowych wadca pobiera je tylko z wasnej domeny. Pniej
dochody malay dalej bo sdy zadowalay si uamkowymi czemi kary nominalnej.
6. Domena monarsza
IX. Sdownictwo
+ Sd ksicy najwyszy sd okresu rozbicia dzielnicowego(sdzia dworski i podsdek
czuwali nad zgodnym z liter prawa dziaaniem sdu)
Przestpstwa przeciw pastwu i monarsze
Skargi na postpowanie urzdnikw
Sprawy o ziemi
Sprawy dotyczce statusu prawnego osoby
Sprawy o regalia
Szczeglnym przypadkiem tego sdu by sd ksicy na wiecu. Niektrzy posiadali te tzw.
Prawo nieodpowiednie wyczajce ich spod sdu kasztelaskiego i poddawanie si
wycznie sdowi ksicemu.
+ Sd kasztelaski (kasztelana zastpowa zwykle sdzia grodowy), kasztelan mia
obowizek;
Wykrywania przestpstw
cigania podejrzanych
Sadzenie i karanie
Przysugiwa mu tzw. Sd targowy
+ Sdy dominialne W sdach immunitetowych sdownictwo naleao do pana lub
wyznaczonego przez niego urzdnika, w sprawach nie zastrzeony dla sdu ksicego.
+ Sdy kocielne - XIII
Sd archidiakona
Sd biskupa
Sd oficjaa
Sd arcybiskupi
Sd inkwizycyjny
Kompetencje:
Duchowny jako pozwany
Naruszenie zasad wiary
Naruszenie przepisw majcych zwizek ze sprawami duchownymi
+ Sdy prawa niemieckiego
Sd miejski/awniczy
Sd wielki gajony (te miejski) przy udziale pana miasta, bd jego zastpcy
Sd gorcego prawa (miejski) wyrok w cigu doby
Obcy
Zapany na gorcym uczynku
Sd wiejski
Sd leski podlegali mu wjtowie i sotysi(inni sotysi i wjtowie pod przewodnictwem
pana dbr)
Rozdzia III: Monarchia stanowa
I. Korona krlestwa polskiego
1. Pojcie Korony Krlestwa Polskiego
Prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej w Polsce staa si Korona Krlestwa
Polskiego(Corona Regni Poloniae) ujmowana jako pastwo wyodrbnione od osoby monarchy
tj. Korona jest zwizana z pastwem a nie z osob wadcy. Prowadzio to:
- do zasady niepodzielnoci i niezbywalnoci kraju(, ktry ju nie by wasnoci
krla)
- Zapewnienia szlachcie wadzy
- Zacienianiu stosunkw midzy byymi dzielnicami
II. rda prawa i rda poznania prawa
1. Prawo ziemskie . Statuty Kazimierza Wielkiego
Statut Wielkopolski
Statut Maopolski
Statuty Kazimierza zawieray:
- Przepisy dotyczce ustroju
- Prawo sdowe(gwnie karne)
Ekstrawaganty(krtkie ustawy) i prejdykanty(kazusy)
zwody(redakcje statusw wielkopolskiego i maopolskiego)
Statuty maopolsko-wielkopolskie
Przywileje generalne i indywidualne
Edykty(akty krla dotyczce wojskowoci i wyznaniowych)
Dekrety(akty krla dotyczce handlu i ce)
Ordynacje(akty krla dotyczce organizacji up soli)
Lauda(normy uchwalane na wiecach lokalnych [pniej na sejmikach])
2. Prawo niemieckie
Ortyle(Magdeburg) i wilkierze (statuty uchwalane przez rady miejskie) przez wprowadzanie
tych przepisw prawo polskie coraz bardziej oddalao si od niemieckiego pierwowzoru,
tworzc now ga prawa niemieckiego.
III. Organizacja i prawo stanw
Szlachta
1. Zrnicowanie wewntrz stanu szlacheckiego
- Monowadcy
- Szlachta
- Szlachta suebna
- Wadykowie nisze rycerstwo
2. Nagana szlachectwa. Nobilitacja
Naganianie szlachectwa oskarenie o nie naleenie do szlachty. Oczyszczenie przedstawienie 2
osb z rodu ojca i 4 z innych sdowi jako wiadkw => XV po dwie osoby z rodu matki i babki
ojczystej. =>XVI 8 wiadkw po dwch z rodu ojca babki ojczystej oraz z matki i babki
macierzystej.
Nobilitacja akt panujcego przyznajcy szlachectwo
3. Szlachta zagrodowa i nieosiada
Zagrodowa ta ktra nie posiadaa poddanych i sama uprawiaa swoj ziemie
Szlachta nieosiadla (goota) nie ciy na niej obowizek stawienia si na pospolitym ruszeniu.
4. Szlacheckie przywileje stanowe
+ 1355 Buda
Nie pobieranie nadzwyczajnych podatkw
Nie korzysta ze stacji w dobrach szlacheckich
Wynagradza starty szlachty w wyprawach wojennych poza granicami kraju
+ 1374 Koszyce
Nie bdzie nakada arbitralnie podatkw
2 grosze z ana kmieckiego rocznie
Wykup szlachcica z niewoli
Urzdy tylko dla Polakw
Ograniczy obowizek pomocy szlachty w budowie zamkw tylko do sytuacji kiedy si na
to zgodzia
Wymg zgody szlachty na nowe podatki
+ 1422 Czerwieski
Krl nie bdzie konfiskowa ani zajmowa majtku szlachcica bez wyroku sdu
Sdy bd sdziy wedug prawa pisanego
Zakaz czenia urzdw ziemskiego i starosty
+ 1423 Warta
+ 1425 Brzeski
+ 1430 Jedliski i 1433 Krakowski
+ 1454 Cerekwica
+ 1454 Nieszawskie
Nie wolno zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw
Nie wolno wydawa nowych praw bez zgody sejmikw
Cofnito przywileje ydowskie
Miasta i mieszczanie
1. Obywatelstwo miejskie
Korzystanie z prawa miejskiego byo ograniczone posiadaniem obywatelstwa miejskiego. Kade
miasto nadawao je samodzielnie, a uprzednie posiadanie obywatelstwa w jednym miecie nie
przesdzao o zdobyciu go w innym. Wymagano w celu uzyskania obywatelstwa:
- Zawiadczenia pochodzenia z prawego oa
- Zawiadczenia o wyznawaniu religii chrzecijaskiej
Lub od przybyego
- Rezygnacji z obywatelstwa w innym miecie
- (Pniej) nabycie nieruchomoci lub maestwo z crk obywatela
Przy nadawaniu obywatelstwa pobierano:
- Opat
- Przysig na posuszestwo radzie miejskiej i prawom miejskim
Plebejusze podlegali tylko prawom ale nie mogli z nich korzysta
2. Ustrj wadz miejskich
Patrycjat dy do skupienia caej wadzy w swych rkach przez osabienie pozycji wjta. Miasta
wyupiay, dzierawiy lub zastawiy wjtostwo. Na czoo opozycji przeciw samowoli patrycjatu
stany cechy domagajc si wspudziau w decyzjach o nakadaniu podatkw oraz przy
uchwalaniu wiklierzy.
Rada miejska bya naczelnym organem samorzdowym w miastach wikszych.
Kompetencje:
- Powoywaa awnikw i wjta sdowego
- Mianowaa starszych cechw
- I inne
Rada miejska skadaa si z trzech kolegiw:
1. Rada miejska posiadajca kompetencje uchwaodawcze, administracyjne i
sdowe
2. Rada stanowica sd miejski
3. Reprezentacja posplstwa
Wiklierze reguloway sprawy targowe, lub statuty cechowe wymagay kontrasygnaty pana
miasta.
3. Cechy i bractwa
Statuty cechw reguloway drobiazgowo warunki pracy i produkcji
- Liczb czeladnikw
- Jako wyrobw
- Cen
- Za pomoc, jakich narzdzi i surowiec, z jakich bd wykonywane towary
- Zbiorowy zakup surowca
Starsi cechowi kierowali sprawami cechu i zarzdzali majtkiem, mieli te uprawnienia
sdowe w sprawach karnych mniejszego stopnia oraz sdownictwo polubowne
Szturarze/partacze ludzie niezrzeszeni w cechach pracujcy pod miastem i bdcy
konkurencja dla cechw
Bractwa stowarzyszenia kupcw nienalecych do cechw(gildie)
4. Przywileje miast stanowisko miast w pastwie
Wiklierze przeciw zbytkowi zakaz noszenia jedwabnych strojw, nadmiernej iloci biuterii,
ograniczono liczb goci na przyjciach, zapraszania wesokw na uczty.
Konfederacje miejskie majce za zadanie ujednolicenie polityki miast i wzmocnienia ich
pozycji w kraju.
Przedstawiciele miast brali udzia w elekci
Wolno podatkowa miast podatki od miast byy ustalone w przywilejach lokacyjnych a nowe
trzeba byo zatwierdzi za zgod miast(czynnik, ktry mg spowodowa uczestniczenie miast w
sejmikach)
W XV wieku nastpio zaamani linii rozwoju miast na arenie politycznej gwnie z powodu
braku wsppracy midzy miastami.
Chopi
1. Wie polska w XV i XVI wieku
By to okres dominacji czynszw(najczciej 12 groszy stosunkach ana) w stosunkach midzy
panem a chopem
Podzia ludnoci:
- Kmiecie posiadacze samodzielnych gospodarstw rolnych
- Zagrodniczy posiadajcy chat, lecz nieposiadajcy gospodarstwa
- Czelad
Podatki:
- Czynsz
- Ciary w naturze(ograniczane) i wiadczenia na rzecz pana
- Poradlne
- Dziesicina
2. Prawo wychodu i jego ograniczenia
Wolno wychodu mono opuszczenia gospodarstwa pana
Chop na prawie niemieckim mg opuci wie w kadym momencie po uporzdkowaniu
gospodarstwa, obsia ziemie i uici roczny czynsz, lub znale rwnie zasobnego zastpc.
Chop na prawie polskim mg opuci gospodarstw raz do roku w grudniu okoo boego
narodzenia. Doprowadzi gospodarstwo do porzdku, obrobi ziemi zwrci poyczk panu.
Rkojemstwo kmieci instytucja uatwiajca wychodzenie chopa ze wsi nawet gdy nie speni
wszystkich zobowiza wobec pana.
Nie mona byo opuci wsi przed odpracowaniem wolnizny. W wsiach na prawie niemieckim
mg opuci wczeniej, ale musia zapaci wysoko czynszu za tyle lat ile pozostao mu do
koca wolnizny.
Wypadki, w ktrych mona byo opuci wie bez zgody pana:
- Gdy pan dopuci si gwatu na onie, bd crce chopa
- Jeli pan zosta wyklty
- Gdy w gospodarstwach dokonywano egzekucji za dugi pana
Uciekinier mg staremu panu zapaci roczny czynsz i trzy grzywny kary
3. Sotysi
Wykorzystujc swoj pozycje wielu sotysom udao si przedosta do szlachty, dlatego nie
wyksztaci si oddzielny stan.
Sotys:
- Mia obowizek suby wojskowej
- Zwikszona gwszczyzn i nawizk
IV. Kocioy i ich stanowisko w pastwie
1. Stosunek kocioa katolickiego do pastwa
Obir biskupa:
- Krl przedstawia kapitule list z kandydatem
- Kapitua zatwierdza biskupa
1430-1433 wysze stanowiska tylko dla szlachty
1417 arcybiskup gnienieski sta si prymasem
1481 zwolnienie z podatkw(oprcz2 groszy z ana) dla chopw w dobrach kocielnych
2. Pastwo a koci prawosawny
1370 Powoania metropolii prawosawnej w Haliczu(nie przetrwaa)
1458 utworzenie metropolii kijowskiej(9 biskupstw)
V Wadza krlewska i reprezentacja stanowa
1. Dynastia a elekcyjno tronu
Elekcja Jagiey elekcja osoby nie dynastii(cay okres panowania dynastii Jagiellonw nie byo
zagwarantowane jej panowanie tej dynastii po mieci poprzednika)
Kandydata na tron przedstawiaa rada krlewska, a obioru dokonywa zjazd elekcyjny(rada
krlewska + szlachta + przedstawiciele miast)
2. Koronacja, potwierdzenie praw
Po elekcji odbywaa si koronacja(pomazanie krla i akt koronacji[wrczenie insygniw
wadzy])oprcz przysigi liturgicznej skadali przysig pastwow(przestrzeganie praw i
przywilejw, odzyskanie ziem utraconych i do obrony kraju) poza tym od Wadysawa III musieli
tez podpisa Oglne potwierdzenie praw stanw.
4. Zakres wadzy krlewskiej
Wadze krlewsk ograniczay:
- Przywileje
- Statuty]
- Doywotno urzdw
Wadza krlewska:
- Zwierzchnik administracji
- Mianowanie urzdnikw
- Dysponowanie domen (krlewszczyzny)
- Najwyszy sdzia
- Mg przed wasny sd wywoa kad spraw
- Naczelny dowdca wojska
5. Rada krlewska
Rada skadaa si z kanclerzy, podkanclerzy, marszaka dworu i podskarbiego, wojewodowie,
kasztelanowie wiksi, arcybiskupi i biskupi katoliccy.
Miaa wpyw przy:
- Polityka zagraniczna
- Wojna i pokj
- Obsadzanie urzdw
6. Sejm walny i sejmy prowincjonalne
Sejmy powstay gdy na zjazdy urzdnicze zacza przyjeda szlachta, reprezentanci miast i
kapitu.
Sejm walny/wielki oglno pastwowy zjazd.
- Rada krlewska
- Urzdnicy ziemscy
- Szlachta, przedstawiciele miast i kapitu
Ogl szlachty nie bra udziau w obradach tylko aprobowa postanowienia.
Wzrost znaczenia sejmikw ziemskich spowodowa, e na sejmy walne i prowincjonalne szlachta
wysyaa tylko swoich przedstawicieli.
W XV wieku sejm walny odbywa si zwykle co roku.
Sejm prowincjonalny i walny uprawnienia:
- Zatwierdza nowe podatki
- Mg obradowa i podejmowa uchway nawet pod nieobecno krla, ktry
zatwierdza je wwczas ex post.
7. Powstanie sejmikw ziemskich
1. Dawny wiec dzielnicowy rozpad si na sd wiecowy i rade panw
2. Rada panw zajmowaa si administracj ziemi i ustawodawstwem
partykularnym, jednak wzrost znaczenia szlachty zmusi j do odwoywania si do
szlachty
3. Tak powsta sejmik ziemski skadajcy si z rady panw(powoli zanikaa) i ogu
szlachty.
Uprawnienia:
- Sdownictwo
- Lokalne podatki na potrzeby ziemi
- Nadzwyczajne podatki
8. Konfederacje
Do uzyskania wasnych celw na sejmikach tworzyy si jedno, bd wielostanowe konfederacje.
Konfederacja bya lig, czyli zwizkiem tylko tych ludzi, ktrzy do niej przystpili.
VI. Urzdy lokalne i centralne
1. Wojewdztwa i ziemie
Wojewdztwa dawne dzielnice(ziemie), ktre wytworzyy pena hierarchie urzdnikw
ziemskich z wojewod na czele. Terytoria mniejszych dzielnic pozostay przy nazwie ziemi
W kadym wojewdztwie byo po kilka lub wicej kasztelnii(z wyjtkiem Rusi, gdzie ich nie
byo). W XV wieku kasztelanie ustpiy miejsca powiatom(okrgom sdowym).
2. Urzdy ziemskie
Urzdy dygnitarskie:
+ Wojewoda
Sta na czele rady panw wojewdztwa.
Przewodniczy sejmikom elekcyjnym
Uczestniczy w sdzie wiecowym
Sprawowa jurysdykcje nad ludnoci ydowsk
Posiada okrelone prawa nadzoru nad miastami
Ustalanie taks
+ Kasztelanowie
Powoli jego uprawnienia przejmoway inne urzdy
Kasztelanowie wiksi nadal naleeli do rady krlewskiej
+ Podkomorzy
Sdownictwo w sprawach granic posiadoci
W czasie wypraw sprawdza czy rycerz samowolni nie zmieni chorgwi
By zastpc sierot i wdw w sdzie
+ Sdzia ziemski
Urzdy nisze:
+ Chory
Peni okrelone funkcje podczas pospolitego ruszenia
Uczestniczy w sdzie wiecowym
+ Wojski
Czuwa nad bezpieczestwem ziemi(sam bdc zwolnionym od suby wojskowej) w
czasie pospolitego ruszenia
+ Podsadek
+ Pisarz ziemski
I tytularne/honorowe:
+ Stolnik
+ Podstoli
+ Czenik
+ Podczaszy
+ owczy
+ Miecznik
3. Starostowie
Starosta zastpca krla w danej prowincji(w mapolice nie byo a w Wielkopolsce nazywa si
starost generalnym), jego kompetencje stopniowo malay, lecz nadal:
Szerokie kompetencje sdowe
W Wielkopolsce potwierdza transakcje ziemi
Zarzd majtkiem krlewskim
4. Zarzd lokalny w Maopolsce
+ Justycjariusz
ciganie przestpstw zagraajcych spokojowi publicznemu
Sdownictwo w powyszej kwestii
+ Wielkorzdca Krakowsko-Sandomierski
Zarzd gospodarczy
+ Burgrabiowie(wikszych grodw => staroci grodowi)
Zarzd zamkami
5. Urzdy centralne
+ Podkanclerz krlestwa polskiego (piecztowa akty ma pieczci) i Kanclerz
koronny(piecztowa akty wielk pieczci)
Korespondencja
Akta dotyczce zarzdu wewntrznego
Przywileje
Nadania krlewskie
+ Podskarbi
Zarzd skarbem
Nadzr nad mennic
+ Podskarbi krlewski
Piecza nad insygniami wadzy
Piecza nad archiwum
+ Podskarbi nadworny
Rachunki skarbowe
+ Marszaek dworu(pniej nadworny)
Zarzd dworu
Mistrz ceremonii
Sdownictwo nad dworzanami
5. Zakaz czenia urzdw
nie wolno byo czy:
- Dwch urzdw ziemskich
VIII. Skarbowo
1. Dochody skarbu za Kazimierza Wielkiego
- Dobra krlewskie
- Konfiskaty majtkw
- Rozwj gospodarczy lokacje nowych wsi i melioracje starych
- Nadzwyczajny poradlny (coroczny, od anw chopskich)
- Wzrost obrotu gospodarczego => wzrost dochodw z ce
- Regalia
- Dochd z mennicy
- Obowizek przyjmowania nalenoci w walucie polskiej
2. Zmiany w systemie skarbowym po 1374
- Ograniczenie ciarw podatkowych do 2 groszy z anu
- Zgoda szlachty na nakadanie nowych podatkw o charakterze nadzwyczajnym
Pobr.
- Po wojnie trzynastoletniej pobr stal si dorocznym podatkiem w wysokoci 12
groszy z anu.
- Szos podatek miast
- Dobrowolna pomoc podatek kocielny w formie ryczatu
X. Sd ziemski
+ Sd ziemski objeda on wojewdztwo i odbywa sesje w poszczeglnych powiatach
powiatach
Wszystkie sprawy, w ktrych szlachta wystpowaa w charakterze pozwanych z
wyjtkiem spraw zastrzeonych dla sdw grockich i podkomorskich i krlewskich
+ Sd oprawcy (justycjarjusza)
ciganie i sdzenie przestpstw szczeglnie zagraajcych bezpieczestwu publicznemu
+ Sd grocki uksztatowa si w XIV wieku w Maopolsce
Og spraw poza kompetencja sdu ziemskiego
Sdzenie szlachty nieosiadej
Sdzenie spraw, ktre nie zostay w kompetencji innych sdw
Do sdzeni spraw z Czterech artykuw grodzkich
Podpalenie
Napad na dom szlachcica
Rabunek na drodze publicznej
Zgwacenie
+ Sd podkomorski(odbywa si w miejscu, w ktry trzeba byo wytyczy granice)
Sprawy o rozgraniczenie dbr szlacheckich
+ Sd wiecowy odbywa si trzy razy do roku(od 1454 raz) mia rang sdu monarszego,
pniej przeksztaci si w sd monarszy.
O dobra dziedziczne szlachty
Sprawy nierozstrzygnite na sdach ziemskich
+ Sd krla nie musia uczestniczy monarcha, ale musia si odbywa na dworze,
rozstrzyga on spraw, do ktrej zosta powoany i rozwizywa si.
Zdrada, obraza majestatu
Sprawy (oprcz czterech artykuw grodzkich), w ktrych oskaronemu szlachcicowi
grozia
Utrata czci
Konfiskata majtku
mier
Skargi przeciwko urzdnikom
Skargi dotyczce majtkw i dochodw krlewskich
Spory midzy stanami
+ Sdownictwo kocielne wystpiy konkurujce z sdami archidiakona sdy
synodalne(podczas objazdu diecezji przez biskupa)
+ Sdy miejskie w miastach, ktre wykupiy dziedziczne wjtostwa najwaniejszy sta si sd
rady miejskiej.
Sd rady miejskiej zoony z rajcw pod przewodnictwem burmistrza
Sprawy najwaniejsze w pierwszej instancji.
Sd wyszy dla pozostaych sdw miejskich
Sd radziecko-awniczy rada miejska + awa
Sd wyszy prawa niemieckiego na zamku krakowskim(sd leski)
Sd dla wjtw i sotysw dbr krlewskich
Sd szeciu miast (sd krlewski) najwysza instancja
+ Sdy wiejskie
Sdy gajone szlachcic lub jego urzdnik sdzi chopw
Sd awy wiejskiej we wsiach na prawie niemieckim
Rozdzia IV: Prawo sdowe polskiego redniowiecza
I. Prawo prywatne
Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych
Zdolno prawn posiadali wszyscy osobami wyjtkiem niewolnikw i wywocznikw.
Zdolno do czynnoci prawnej pocztkowo nie byo dokadnie okrelonego wieku lecz
nastpowao to z chwil kiedy osoba osigaa dojrzao fizyczn. Statut Warcki okreli lata
sprawne dla chopcw na 15 dla dziewczyn na 12.
W redniowieczu istniay rnice w zakresie Zdolnoci prawnej i czynnoci prawnej ze wzgldu
na:
1. przynaleno do grupy spoecznej a pniej stanowej
2. Pci. Penie praw posiadali doroli mczyni, a dojrzaa kobieta pozostawaa pod opieka
rodziny a do wyjcia za m Bardziej samodzielna bya pozycja wdowy, ktra zarzdzaa
majtkiem ma a do swojej mierci
3. Przynalenoci pastwowej
4. Przynalenoci etniczno wyznaniowej ydzi nie mogli zawiera malestw z
chrzecijanami mogli mieszka tylko w wyznaczonych im miejscach, ale mieli tez
szczeglne prawa: mogli poycza pienidze na procent, w czasie procesu z
chrzecijanami gdy byli pozwani chrzecijanie poza wiadkami chrzecijanami musieli
przedstawi te wiadkw ydw. Tatarzy nie mogli zawiera malestw z
chrzecijanami, nie mogli zasiada sejmikach nie mogli peni funkcji urzdowych.
Zawarcie i rozwizanie maestwa
Zawarcie wystarczyo tyko wsplne mieszkanie i potwierdzenie owiadczeniem woli wejcia w
zwizek maeski.
Zmwiny umowa przedlubna zawierana midzy obiema rodzinami. Okrelaa ona warunki
maestwa a przede wszystkim czas lubu i warunki majtkowe
Zdawiny oddanie oblubienicy panu modemu(a w tym przenosiny i pokadziny).
Dziewczyna przy wyjciu musiaa mie zgod rodzicw lub opiekunw a w ich braku krewnych
zampjcie bez takiej zgody powodowao brak prawa do posagu. Samodzielnie za m
wychodziy wdowy.
KOCIELNA FORMA ZAWARCIA MAESTWA(1197):
Zapowiedzi (od 1215) ogaszano je trzykrotnie kocioach parafialnych obu stron(w XV w.
szlachta osiada zostaa zwolniona)
Zarczyny to co zmwiny
Rozwizanie maestwa nastpowao przez mier jednego z maonkw, do powstania
kocielnej bya te moliwo rozwodu poprzez oddalenie ony z domu ma.
Posag i wiano
ONA:
Wyprawa(szczebrzuch) ruchomoci przeznaczonych do jej osobistego uytku oraz
przedmiotw gospodarstwa kobiecego
Posag otrzymywaa dziewczyna wychodzca za m od ojca lub opiekuna. Stanowi on cz
majtku rodzinnego jaki naley si crce.
Wiano zabezpieczenie posagu przez ma dla ony. Skadao si z dwch czci: oprawy
suma posagu podjtego przez ma bdca zabezpieczeniem posagu, i wiano waciwe te w
wysokoci posagu. Zapisywano je specjalnym listem wiennym, ktry od XV w. wpisywano do
ksig sdowych. Zapisywano je na czci dbr ma, ktre zaczto nazywa dobrami
oprawnymi(wiennymi).
Stosunki majtkowe midzy maonkami
Wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, ktra w przypadku
mierci jednego z maonkw w caoci przypadaa drugiemu.
Rozdzielno majtkowa przez cay czas dziaania maestwa oba majtki byy
rozdzielone.
Jedno zarzdu - przy rozdzielnoci majtkowej m zarzdza majtkiem ony.
Ograniczony by jednak zgod ony W razie mierci ony posag szed do dzieci albo w
przypadku ich braku wraca do rodziny ony.
Stanowisko majtkowe wdowy
Rozporzdzaa ona swoim posagiem i wianem, miaa te prawo do korzystania na rwni z
synami z pozostawionego przez ma majtk, a do mierci lub ponownego maestwa.. W
drodze zwyczaju wyodrbnia si zasada, e gospodaruje caym majtkiem do mierci lub
powtrnego maestwa. Kazimierz Wielki, ktry w swoich statutach ograniczy role szlachcianki
do wiana i darowizn ma, waciwie dopiero statut warcki znis ten obyczaj. Ruchomoci:
Sprzty domowe, konie (ktre uywaa za ycia ma) i poowa szat, w przypadku braku wiana
przysugiwa jej wieniec zwykle 30 grzywien.
Pokrewiestwo Materialne i sztuczne
Pokrewiestwo sztuczne powstajce w wyniku aktu prawnego.
Przysposobienie(adopcja) (ju w XIII)jako sposb przekazania majtku, lub w obrbie
dynastii dla zapewnienia sukcesji dzielnicy
Wsplnota domowa
Ojcowskie na, ktrych czele sta ojciec, ktry by reprezentantem wsplnoty na
zewntrz a wewntrz decydowa o sprawach gospodarstwa, nie mg alienowa
gospodarstwa bez zgody rodziny.
Braterskie do ktrych naleeli bracia rodzeni bd stryjeczni wzgldnie stryj z synami,
gdzie starszy niedziau reprezentowa wsplnot na zewntrz a wewntrz istniao
rwnouprawnienie.
Stauty Kazimierza przychylnie patrzyy tylko na wsplnoty ojcowskie i stwierdzay, e za ycia
ojca maj uywa tej samej pieczci.
Opieka
Bya surogatem wadzy ojcowskiej nad dziemi nie majcych lat sprawnych., take nad
dorosymi, ktrzy sami nie mogli prowadzi swoich spraw. Po mierci ojca dziemi opiekowaa
si wdowa, ktra moga wybra sobie jednego krewnego do pomocy, w przypadku braku matki
lub jej powtrnego zampjcia opiek przejmowali blisi krewni. Statut warcki upowani ojca
do wskazania opiekuna(opieka zapisana[testamentowa])w szczeglnych przypadkach opiek
nadawa krl(opieka nadana)
Opieka nad podeszym wiekiem(kuratela)
Opiekuni pobierali poytki z majtku osoby, ktr si opiekowali, mieli jednak obowizek
utrzymania go.
Wasno w redniowieczu
Istota wasnoci byo faktyczne jej dzierenie z podaniem tytuu. Prawo uytkowania i
rozporzdzania byo ograniczone prawami osb trzecich.
Dobra dziedziczne i nabyte
Dobra dziedziczne czyli te, ktre waciciel otrzyma po przodkach. Takie dobra byy
ograniczone szczeglnie w prawie rozporzdzania nimi prawem bliszoci i tym, e nie mogy
by przekazywane testamentem poza krg dziedzicw ustawowych
Dobra nabyte
Dobra nadane przez panujcego mogy by przedmiotem swobodnej dyspozycji.
Dobra kupne Z chwil przejcia do spadku staway si dobrami dziedzicznymi
Posiadanie
Posiadanie byo stanem faktycznym nie prawnym. Wyrniano posiadanie prawne i bezprawne.
Proces petytoryjny - dotyczcy prawnego tytuu posiadania
Proces Posesoryjny ktry stanowi ochron posiadania , bez badania jej tytuu. Dowodzono,
e wyrzucenie z posiadania nastpio w sposb gwatowny.
Wasno podzielona
Pan posiada wasno zwierzchni ziemi a chop mia wasno podleg.
Chop czynszowy(na prawie niemieckim) najpierw musia paci za prawo do ziemi std jego
prawo nazywano: Prawem zakupnym:
1. dzieronego nadziau nie mona byo mu odebra bez odszkodowania
2. Chop przekazywa gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstpnym w linii prostej
3. Mg je alienowa za zgod pana
Zakres wasnoci podlegej regulowa statut warcki, pan zbiegego chopa musia czterokrotnie
wezwa do powrotu i dopiero mg osadzi tam innego chopa. Statuty Kazimierza wielkiego
natomiast stanowiy, e majtek chopski nie odpowiada za dugi pana.
Niedzia
Wasno posplnej rki wystpowali jako jedna zbiorowo(nie rzymskie czci idealne) i byy
to prawa niezbywalne. Wiksze jednak byy prawa Ojca, ktry sprawowa zarzd. Przy niedzaile
ojcowskim dzieci nie miay prawa(poza wyjtkami) wydzielenia im czci w indywidualne
dzierenie. Niedziey Braterskie rozwizyway si duo atwej. Znano te niedzia czciowy. W
stosunkach wiejskich istniaa tez zbiorowa wasno wsi.
Ograniczenia wasnoci
1. Regalia
2. Prawo bliszoci prawo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajce
gorsze prawo
a) Prawo pierwokupu
b) Prawo retraktu odzyskania dbr dziedzicznych w formie skupu
c) Retrakt zabr darowizna z dbr dziedzicznych dokonana bez zgody krewnych
d) Cz swobodna trzecina - prawdo alienacji 1/3 dbr bez zgody krewnych(w
Polsce nie upowszechniona, na Litwie tak)
3. Prawa ssiedzkie np.
a) Prawo przechodu
b) Wypasu
c) Przejazdu
d) polowania po zbiorach
e) Prawo kobylego pola swobodny wypas od X do IV
Sposoby nabycia wasnoci w sposb pierwotny
Zawaszczenie wymagaa zapowiedzi polegaa ona na dokonaniu w sposb ustalony
zwyczajowo aktu osobom innym wstpu i korzystania w jakikolwiek sposb z ziemi,
ktra stanowia odtd wyczn w3asno zawaszczajcego. Wyznaczeniem granicy
zajmowa si natomiast monarcha.
Zawaszczenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomoci na podstawie
upywu czasu. (Statuty Kazia W. 30 lat)
Zdobycz wojenna Gwnie ruchomoci i niewolnicy(1242 Konrad Mazowiecki vs,
Krzyacy niewolnicy minus dzieci do lat 12 dziewczta, kobiety, duchowni. Dzielnice
minus niewalczcy).
Prawo nadbrzene - w przeciwiestwie do prawa rzymskiego wszystkie rzeczy a
take rozbitkowie mogy by zawaszczone
Z tytuu polowa i ryboustwa - ograniczone przez regale owieckie i wydane w
zwizku z tym przywileje.
Sposoby nabycia wasnoci w sposb pochodny
Spadek
Nadanie ziemi przez wadc
Nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno
Umowy kupna sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania
od zbywcy. Wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa wzdanie(zdanie) , ktre przenosio
wasno obok niego najczciej tworzono jeszcze wwizanie, ktre przenosio posiadanie.
Woda zrzeszania si gest zwyczajowy przy udziale Opola stanowicy potwierdzenie Wzdania
ziemi (pniej w obecnoci wonego i wiadkw)- zaniko w XIII w. zastpio je wpisanie do ksig
sdowych
Utrata wasnoci nastpowaa;
Porzucenie ziemi
Przeniesienie praw
Dawno
Zastaw
a) Zastaw ruchomoci
b) Zastaw nieruchomoci
- Zastaw z dziereniem antychretycny - zastawca mg wykupi ziemi tylko w cile
okrelonych terminach, zastawnik pobiera korzyci, ktrych nie zalicza na poczet
dugw.
o Zastaw na upad - Musia by wykupiony w cigu 30 lat inaczej przechodzil na
wasno
- Zastaw do wydzierenia (ekstenaucja) uytkownik zalicza poytki na poczet dugu
- Zastaw bez dzierenia mg zmieni si na zastaw z dziereniem jeli zastawca nie
spaci w umwionym terminie. Dopuszczano 10% corocznych odsetek
Kupno renty i lichwa
Kupno renty wyderkauf = kupno czasowe lud doywotnie quasi emerytury, waciciel
nieruchomoci mg si zwolni od wiadczenia poprzez zwrot kapitau. Waciciel kapitau nie
mg jej wypowiedzie
Lichwa- poyczka pienina na wysoki procent w redniowiecznej Polsce dozwolona tylko
ydom.
Dziedziczenie beztestamentowe
Dziedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, kademu przypadaa rwna cz. Synowie
byli dziedzicami koniecznymi.
Dziedziczenie krewnych bocznych byo zjawiskiem pniejszym W XIII wieku do 4 stopnia.
Krewni blisi usuwali od dziedziczenia krewnych dalszych.
W niedziale posplnej rki nie byo dziedziczenia. W pnieszych niedziaach gdzie czonkowie
byli wspwacicielami w idealnych czciach majtek zmarego przyrasta do czci
pozostaych na rwni.
Dziedziczenie kobiet byo pocztkowo ograniczone do posagu. A majtek w razie mierci ma
zabiera panujcy, ktry mia jednak obowizek wyposay crki zmarego. Od XIV w przypadku
braku synw crki mogy dziedziczy (Statut warcki), gdy byli synowie crk nalea si posag w
pienidzach stanowicy ich cz spadkow. Dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z
synami.(na Mazowszu crka w przypadku braku braci moga by skupiona przez krewnych).
W przypadku powtrnego maestwa ojciec mia obowizek odpisa dzieciom dobra
macierzyste i poow wasnych. Kazimierz w. zlikwidowa ten zapis.
Wdowa wychodzca za ma musiaa odda cao dzieronych dbr wiennych i poow
macierzystych.
Testamenty
W Polsce od XIII wieku pisemne rozporzdzenie ostatniej woli wypadek mierci
Pucizna
W przypadku braku testamentu i krewnych uprawnionych majtek przejmowa monarcha.
Majtek talki stanowi pucizn zwan kadukiem
Istota zobowizania
Istota zobowizania polega na wiadczeniu opartym na wierzytelnoci. Wierzytelno jest
stosunkiem prawnym midzy dwiema osobami wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego
wierzyciel ma prawo da od dunika okrelonego wiadczenia posiadajcego warto
majtkow pod rygorem egzekucji.
Powstanie zobowizania
a) Umowa
b) Skutek wystpku
Odpowiedzialno z tytuu zobowizania
Albo dunik natychmiast wiadczy wierzycielowi, albo dawa mu zastaw lub rkojmie. Rkojmia
po wykonaniu wiadczenia mia prawo zwrci si do dunika o zwrot kosztw.
Istniay gwarancje osobiste(ycie wolno) i majtkowe
Sposoby umacniania umw
Przysiga
Litkup czyli zwyczaj biesiadny lub poczstunku przez nabywce, mia upamitni
uczestnikom(wiadkom) powzicie transakcji.
Zaoga (szlachta) osoba odpowiedzialna miaa w razie nieziszczenia wiadczenia w
terminie zjecha do gospogywraz z okrelon liczb suby i koni oraz przebywa tam na
wasny koszt do momentu wykonania wiadczenia
ajanie w razie niespenienia dugu w terminie wierzyciel bdzie mg go aja
Zakad mg by urzdowy albo umowny tzn. naoony przez wadz lub urzdnika.
Polega na naoeniu obowizku zapacenia okrelonej sumy za niewykonanie
wiadczenia lubdokonaniu czynu, ktrego chciano unikn.
Cenzura kocielna groba kary boskiej na wypadek niedokonania umowy
Zadatek danie pewnej sumy pienidzy jako dowd chci wykonania umowy
Zastaw
Rkojemstwo powiadczenie innej osoby, e w razie niewykonania wiadczenia ona za
to odpowie
Zastp
Odpowiedzialno za wady prawne
Rodzaje umw
Zamiana bya to umowa w ktrej obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty.
Darowizna polegaa na daniu przez darczyc obdarowywanemu rzeczy ruchomej lub
nieruchomej. Pocztkowo obdarowywany musia si odwzajemni darczycy dajc mu
cos w zamian. Dopiero od Stautw Kazimierza wielkiego darowizny nie mona byo
cofn
Kupno sprzeda
Umowa o usugi odpatna umowa o prac
Umowo zlecenie polegaa na umocowaniu otrzymujcego zlecenie do wykonania
pewnych czynnoci za mocodawc
Najem rzeczy odpatne oddanie rzeczy w uywanie
Poyczka W zaoeniu umowa nieodpatna. Wobec zakazu odsetek ukrywano je pod
forma zastawu uytkowego oraz kupna renty
Zmiana i wyganicie zobowizania
Zmiana zobowizania polegaa bd na zmianie jego treci bd osb bdcych stronami.
Nastpowaa w drodze umowy bd po mierci jednej ze stron
Zobowizanie gaso przez akt przeciwny a nie przez wykonanie wiadczenia.
II. Prawo karne
Mir(rka paska)
ciganie z urzdu i karanie za przestpstwa stanowice grob dla porzdku i bezpieczestwa
publicznego umoliwiaa konstrukcja miru. W przypadku zamania mir za czyn przestpny
oprcz pieninej kary prywatnej pobierano rwnie kar pastwow oraz czasem osobno kar
sdow.
Mir mg by:
1. miejscowy obejmujcy pewne miejsca
2. osobowy obejmujcy pewne katygorie osb
3. mieszany - przysugujcy np. arcybiskupowi jak im miejscu w ktry przebywa
Zwizek przyczynowy i wina
Dopiero w XIII w. zaczto odrnia czyny z winy umylnej od zamierzonych. Dopiero Statuty
Kazimierza W. odrniy czyny z winy umylnej(cho odnoszce si tylko do konkretnych
przypadkw)
Przypadki wyczajce przestpno
Pocztek Statuty Kazimierza W. stanowiy e zranienie nie stanowio przestpstwa jeli
zostao dokonane w wypadku (pocztku) Praktyka rozszerzya to na zabjstwa. Pocztek
bya to zaczepka czynna lub sowna.(podobne do popenienia czego w afekcie tylko nie
byo dziki temu karane)
Wykonanie odwetu z zachowaniem odpowiedniej formy bya wyczona z
odpowiedzialnoci.
Wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcej z odpowiedzialnoci umownej
Zabicie polnego zodzieja (statut maopolski) schwytanego nocom zodzieja na
kradziey zboa.
Rodzaje przestpstw
Zalenie od wagi spraw oraz od sdu waciwego do ich rozstrzygnici a sprawy dzielono na
Sprawy wiksze i Sprawy mniejsze.
cigane z urzdu:
Dziaania wymierzone przeciw panujcemu ch obalenia zabicia a take zbrodnia
obrazy majestatu.
Zdrada Sprowadzenie nieprzyjaci do kraju, poddanie zamku
Przestpstwa przeciw religii panujcej np. herezja
Przestpstwa przeciw interesom skarbowym pastwa - np. niezalene domaganie si
wiadcze od up krlewskich, zabr przez urzdnikw czci dochodw nalenych
skarbowi uywanie w obiegu monety obcej, faszerstwo monety i puszczanie jej w obieg.
Przestpstwa przeciw wadzom i sdom np. nieposzanowanie wadzy krlewskiej
Niewykonanie wyroku sdu, opr wobec wadzy dokonujcej egzekucj.
Przestpstwa urzdnicze np. wymuszenie apwki
otrostwa zawodowo uprawiany rabunek i kradziee
ciganie ze skargi prywatnej
Mobjstwo zabjstwo, za zabicie szlachcica grozio poza gwszczyzn kara
pastwowa, a kiedy szlachcic zosta zbity przez krewnych lub u siebie w domu
odpowiadali te pomocnicy.
Uszkodzenie ciaa dzieliy si na zranienie(rozrniano rany krwawe i sine) i
okaleczenie(dzielio si na ochronienie odcicie czci ciaa)., pobicie.
Obraz czci - zniewaga poprzez uycie sw obraliwych potwarz
Gwaty
1. Gwaty osobiste bezprawne uwizienie porwanie lub zgwacenie
kobiety(szlachcianka 50 grzywien, chopka 6 jeli kazano jej gdzie pj, lub
drobn kar trzysta jeli si wasaa)
2. Gwaty na majtku - kradzierz
Podpalenie
Kradziee dzieliy si na kwalifikowane(na dworze krla lub rycerza) i zwyke
Odpowiedzialno indywidualna i zbiorowa
W wikszoci byy kary indywidualne a odpowiedzialno zbiorowa ograniczaa si do:
Krgu najciszych przestpstw stanowic form zaostrzenia represji
Dom wypadkw kiedy alternatywna odpowiedzialno zbiorowa jako rodek
nacisku majcy na celu wykrycie sprawcy przestpstwa.
Wrda odwet i pokora
Zabicie rycerza powodowao stan wrdy midzy rodzinami zbitego i zabjcy uprawniao to do
odwetu uznanego przez pastwo. Prawo mazowieckie wprowadzio ograniczenia wrdy do
osoby zabjcy i czasu 20 lat.
Odpowied obowizek ogoszenia stanu wrdy w czasie pogrzebu lub w cigu 6 tygodni po nim
wobec wadzy
Pojednanie musia zapaci gwszczyzn i dopeni pokory(zabjca obnaony do pasa z
mieczem wydobytym do poowy przystpowa do krewnych i prosi o przebaczenie)
Zasady wymiaru kary
Talion kary typu oko za oko
Talion symboliczny= kary odzwierciedlajce np. za zamanie postu wybijano zby za
cudzostwo obcinano
Zaostrzenie kar:
1. Recydywici osoby trzykrotnie skazane za to samo przestpstwo
2. gorcy uczynek
Pozostawienie na asce za niektre przestpstwa przestpca oddawany by w rce rodziny
pokrzywdzonego ej.
Przy zbiegu przestpstw nastpowaa kumulacja kar
Rodzaje kar
Kary dzielono na publiczne i prywatne. Ostatnie szy na korzy poszkodowanego.
Kary zwykle i kwalifikowane(poczone ze szczeglnymi udrczeniami)
Indywidualne i zbiorowe
Kary wiksze i mniejsze
Rodzaje Kar;
kara mierci zrnicowana ze wzgldu na ciar zbrodni.
Kara proskrypcji(wywoanie) po wyroku wydawanym zaocznie osob prawo uwaao
za martw.
Kary niewoli i wygnania pocztkowo uznawane byy jako zagodzenie kary mierci
Konfiskata majtku pocztkowo istniaa wsplnie z karami mierci i proskrypcji
Kary mutylizacyjne odcicie jaki czonkw dokonanie trwaych uszkodze ciaa
Kary pienine nazywany te systemem kompozycyjnym ze wzgl. na to, e wytworzy
si stay system kar i moliwo wykupywania si od innych kar
1. kary publiczne pobiera ksi lub sdzia a w dobrach immunitetowych
szlachcic
2. Kary prywatne przypaday powodowi(najczciej gwszczyzna za zabicie, ktra
z czasem zmieniaa wysoko ze wzgldu na stan i stanowisko spoeczne zabitego
i nawizka okaleczenie te bya zrnicowana)
Najwysz kar bya kara siedemdziet (mazowsze 50) i dalej 15, 12 i kary mae 6
grzywien i kara trzystu pacona w denarach W rzeczywistoci w XIII w. kary wynosiy 1/3
ich nominalnej wysokoci kara 6 1/6 a nawet 1/12 grzywny.
W XIV na og 1/5 nominalnej i z czasem dalsze obnianie.
Kary na yciu i ciele w pnym redniowieczu kary gwnie wywodziy si ze
zwierciada saskiego. Zaostrzono kary poprzez zwikszenie liczb przestpstw karanych
karami mierci i karami utylizacyjnymi.
Kary na czci stanowiono przeciw szlachcie najbardziej dotkliw bya kara infamii =
utrata czci szlacheckiej , odwoanie zniewagi odkupi albo wej pod st i powiedzie to
com powiedzia zegaem jak pies i trzykrotnie zawy.
Zakad w razi zagroenia przestpstwa dokonywano zakadu czyli zabezpieczenia, e
si tak mnie stanie
Kary kocielne np. ekskomunika, interdykt miejscowy, pokuta
III. Postpowanie sdowe
Samopomoc i ugody
Byy to pozasdowe sposoby regulowania konfliktw
Postpowanie arbitralne
Opierao si ono na tym, e panujcy nie by zwizany praktyk postpowania sdowego i mg
wyda decyzj od razu po powziciu wiadomoci. Srodkami ochrony byy azyl i przymierze
wojewodziskie.
Zasady procesu skargowego
Przeciwiestwem sdu arbitralnego by proces skargowy polega na sporze, ktry toczy si w
obecnoci sdu by ustny i jawny. By on procesem sformalizowanym co objawiao si w
obowizku przestrzegania pewnych w form w rnych stanach procesu. Np. Przysiga pisana dla
kadej sprawy przez sdziego zajknicie si lub nie odtworzenie idealne tego co sdzia mu
przykaza powodowao niewano przysigi. Ten rodzaj procesu by dyspozytywny reguy
procesowe mogy by zmienione na podstawie porozumienia stron.
ciganie podejrzanego w sprawach karnych
Instytucja ladu Opole byo zobowizane ciga przestpc do granic kolejnego Opola.
W XII i XIII wieku ciganie przestpcw byo obowizkiem kasztelanw a faszerzy monet
mincerzy.
rodki zapobiegawcze
Uwizienie areszt
Rkojwmstwo porczenie, ktre od 1430 1433 atao si podstawowym rodkiem
zapobiegawczym wobec szlachty osiadej
Zawieszenie Kub uchylenie cigania i karania
Oskaronego nie mona byo osdzi a wydanego wyroku wykona jeli oskarony ukry si w
miejscu dajcym azyl: Dwr monarszy, koci katedralny.
Azyl wojewodziski(przemierz) miao za zadanie zabezpieczenie szlachty przed postpowaniem
arbitralnym i samowol wadcy. Jeli oskaronemu nie pozwolono wytumaczy si i nie
zapewniono mu odpowiednich warunkw procesu mg si schroni na 4 8 tygodni u
wojewody jeli w tym czasie nadal nie zaatwiono mu procesu wojewoda mia go wywie za
granic, w cigu nastpnego roku jeli zachowywa si spokojnie obwiniony taki nie podlega
karze a jego bliscy mogli wykorzysta ten okres na interwencje u krla czy starosty by umoliwi
oskaronemu normaln procedur sdow. Zaniko w XV w.
Listy elazne
Listy inhibicyjne zakazujce pozywania danej osoby przez oznaczony sd lub wstrzymujce
rozpatrzenie sprawy na pewien czas
Amnestia
Prawo aski - konkretny przypadek
Strony i ich zastpcy
W procesie skargowym istniay dwie strony powd(piecra) i pozwany(spierz).
Zdolno sdowa prawo bycia strona w procesie (nieletni w asycie opiekuna)
Zdono procesowa prawo wystpowania w sdzie osobicie(chopi mieli ja tylko w sdzie
dominialnym).Z kobiet tylko wdowy j miay.
Istniao te co takiego jak zawieszenie procesw przeciw nieletnim do uzyskania penoletnioci
Zastpstwo procesowe polegao na wystpowaniu osoby trzeciej w imieniu strony w procesie.
Zastpstwo ustawowe - opiekun pupil
Zastpstwo procesowe (XIII.) ustanawiane pisemnie lub przed sdem.
Waciwo sdu
Sdem waciwym dla sprawy jest sd pozwanego actor sequitur forum rei. Spod sdu
miejskiego wyczone byy sprawy podpalenia i zgwacenia(XIV) w przypadku zranienia bd
zabicia szlachcica waciwym sdem by sd krlewski(wedug praw tego miasta o przy udziale
jego asesorw. XV w.).
Skarga i pozew
Proces rozpoczyna si skarg powoda zwan aob a wniesion przez sdziego
Pozew byo to formalne wezwanie strony na spraw do sdu przez komornika z lask sdziego
Formy uprzywilejowane:
- pozwy z pieczci lub piercieniem wadcy
- pozew pisemny opatrzony pieczci ksic(w XV sta si obowizkowy)
W Xiv wieku pozew wrcza wony w asycie wiadkw zachowujc dla siebie kopi pozwu i
dokonujc wpisu do ksig grodzkich
Terminy i odroczenia
W pozwie by zawarty termin zwany rokiem na ktry pozwany mia si stawi do sdu delacja
odrzoczrenie sprawy musiao by usprawiedliwione(uwizienie, choroba, sprawa o wiksze,
sprawy publiczne). Tylko raz z powodu lekkiej choroby, obona choroba dwa razy w sdzie
ziemskim jednego w wiecowym(musia si wyspowiada ksidzu, ktry pniej potwierdza ,e
spowiedzi wysucha) rok zawity termin, ktrego nie mona byo ju odwoa.
Rozprawa
Rozpraw odbywa si ustnie i jawnie. Statuty Kazimierza stanowiy, e maj si odbywa w
godzinach rannych
1. powd da skargi cile wedug pozwu
2. nastpnie pozwany na wezwanie sdziego przedstawia swoje stanowisko co stanowio
odpr
3. jeli pozwny uzna skarg sd zasdza wyrok od razu
4. wdanie si w spr
5. Jeli pozwany nie zasoni si ekscerpcj sd przedstawia dat na nastpn rozpraw z
przedstawianiem dowodw.
6. Przywileje nieszawskie ograniczyly wywody stron do aoby powoda i odeprzy
pozwanego
Istniay rone rodzaje ekscerpcji wg, statutw Kazimierza wielkiego:
Ekscerpcje peremptoryjne czyli takie ktre oddalay pozew(przedawnienia, fatalia iuris
= powd nie popiera sprawy przez rok i 6 tygodni)
Ekscerpcje dylatoryjne powodujce odroczenie sprawy(niewaciwo sdu,
wystpowania bez asystacji pana lub ma
Bliszo do dowodu
1. dokument
2. wiadkowie
3. przysiga
Bliszo do dowodu ustalenie, ktra strona bdzie pierwsza dowodzi i ktrej dowody w
sprawie bd si bardziej liczyly. Sd nie szuka prawdy obiektywnej tylko ocenia
dowody(formalna ocena dowodw)
rodki dowodowe
Przysiga stanowila ona dowd samodzielny przez to e w roci przysigi zawarte byo
krtkie owiadczenie dotyczce spornej sprawy. Std dla kadej sprawy sdzia ukada
now przysig. Istniay przysigi oczyszczajce(oskarony) przysigi oskarajce.
Potyczek- bd w wypowiadaniu przysigi powodowa upadek tego dowodu
Wspprzysinicy w waniejszych sprawach nie wystarcza przysiga oskaronego
potrzebowa on jeszcze wspprzysinikw(2-12), ktrych liczba zaleaa od wagi
sprawy.
Ordalia praktykowane XI XIII zwane inaczej sdami boymi(prba zimnej wody[jeli
zwizany ton by niewinny], gorcej wody pojedynek sdowy, prba elaza).
Wstecz stanowia rodek dowodowy jeli cay proces by ustny, jeli spraw toczya si
ju albo zakoczya w innym sdzie by do tego sdu wysyany komornik, ktry pniej
skada relacj przed sdziom.
wiadkowie pozycja tego sposobu dowodowego stopniowo rosa, czasami od niego
zaleaa bliszo dowodowa.. Zeznanie wonych sdowych gdy zaistniaa sytuacja
ktra pniej mogo sta si przedmiotem sporu zainteresowana strona wzywaa
wonego aby je stwierdzi naocznie a pniej zoy relacj do ksig sdowych. Z braku
innych wiadkw na wiadka moga by powoana osoba wyklta, nie moga natomiast
by wiadkiem osoba ni cieszca si dobr saw.
Dokument
Wyrok
Proces koczyo publiczne ogoszenie wyroku. Wyrok pocztkowo ustny w XIII w. na koszt
strony i jej danie w formie pisemnej potwierdzajc go pieczci ksicia i asesorw. W XIV w.
wyrok zaczto wpisywa do ksig a stronom wydawano za odpat wycig z nich. Formami
wyroku prawomocnego byy: Klauzula ktr sd zobowizywa przegrywajcego do wieczystego
milczenia , lub zakad w okrelonej sumie ustanowiony przez monarch za ponowne wszczcie
sprawy. Trzesne(pamitne) oplata na rzecz sdy by pamita o wyroku(wygrywajcy).
rodki odwoawcze od wyroku
Remisja (XIV XV)w trakcie sprawy przekazanie jej sdowi wyszej instancji.
Czyni to te na danie strony, ktra dowioda, e waciwym dla niej jest sd
wyszy
Nagana sdziego Strona w jj mniemaniu pokrzywdzona oskaraa sdziego o to
i sdzi niesprawiedliwie. Powinna to zrobi natychmiast po wyroku inaczej
tracia to prawo. Taki sdzia musia si wstrzyma ze wszystkimi prowadzonymi
przez niego sprawami. W procesie midzy naganiajcym a sdziom sdzia mia
bliszo dowodu . Naganiajcy mia wnie zakad zwany koczem w futrach
zwierzcych, ktrych warto zaleaa od godnoci sdziego. Wyrok w tym
procesie wpywa na wyrok w normalnym procesie. Jeli sdzia wygrywa
naganiajcy traci kocz na rzecz sdziego a wyrok sprawy si uprawomocnia, jeli
przegra traci urzd, a wyrok by uchylony.
Postpowanie polubowne
Sprawa z zakresu prawa prywatnego lup przestpstwa prywatnego moga by umorzona w
kadym momencie poprzez zawarcie ugody dochodzio do niego w rezultacie postpowania
polubownego zwanego jednaniem.
Egzekucja osobista
Pocztkowo dokonywano jej zaraz po wydaniu wyroku chyba, e pozwany dal Rkojmie, e
wyrok wykona. Wedug Statutw Kazimierza wielkiego pozwanego, ktry nie wykona wyroku
ani nie dal rkojmi wizano i wydawano przez sd w rce wygrywajcego, przedmiotem tej
egzekucji bya osoba.
Egzekucja majtkowa
Przedmiotem takiej egzekucji zwanej cieniem byo najpierw bydo i trzoda potem i inne
przedmioty ruchome, gdy nieruchomoci nie zaspokajay pretensji dokonywano egzekucji na
dobrach nieruchomych i dopiero na kocu jeli nadal nie bya zaspokojona wierzytelno
dokonywano egzekucji osobistej. Egzekucji dokonywali delegowani przez sd komornicy. Pniej
w miejsce przymusu, ktry stosowano dopiero w ostatecznoci weszy kary pienine.
Proces o zbiegych poddanych
Do procesw specjalnych oprcz procesu granicznego nalea proces o zbiegw chopw
poddanych i niewolnych. Zakazano ich chwytania bez zgody wadcy ziemi usuwajc w ten
sposb samopomoc. Oskarony powinien udowodni na procesie wiecowym przysigajc
samosidem. Ksiciu wystarczyo tylko pismo o zwrot chopa itp.Pozycja prawna kmiecia
osiadego na prawie niemieckim bya duo mocniejsza Traci pozostawiony dobytek, ponadto
pan mg dochodzi odszkodowania z tytuu poniesionych start. Zanim obsadzi gospodarstwo
nowym kmieciem musia cztery razy wezwa do powrotu ucuekiniera.
Rozdzia V: Rzeczpospolita szlachecka
I. Forma pastwa
Model ustrojowy Rzeczpospolitej szlacheckiej
Rzeczpospolita szlachecka bya odmian monarchii stanowej z tym, e oprcz krla w
sprawowaniu wadzy uczestniczy tylko jeden stan(szlachta). Od drugiej poowy XVII w. w stanie
szlacheckim wadz przejli magnaci tworzc z demokracji szlacheckiej oligarchi magnack.
Demokracja szlachecka
W pierwszym etapie(2 po. XV i 1 XVI) charakteryzowaa si wzrostem aktywnoci redniej
szlachty, ktra dya do wspudziau we wadzy kosztem magnaterii, najpierw w sojuszu z
Kazimierzem Jagielloczykiem a pniej w opozycji do wadcw i magnaterii. Ten okres
charakteryzowa si wzrostem znaczenia sejmikw, sejmikw najwikszym sukcesem szlachty
bya konstytucja nihil novi. W dalszym sukcesem walki szlachty z magnateri i krlem bya
wojna kokosza.
Drugi etap(od poowy XVI do poowy XVII). Program szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego
sformuowa Jakub Przyuski, a na forum sejmowym reprezentowa ruch egzekucyjny Mikoaj
Sianiecki(pod jego kierunkiem: egzekucja dbr, inkorporacje Prus i unie z Litw). W 1578
szlachta uniezalenia si od krla w zakresie sdownictwa poprzez powstanie Trybunau
Koronnego. Antagonizmy wewntrz redniej szlachty pozwoliy magnaterii od koca XVI w. na
nowo umacnia swoj pozycj. Swoja pozycj w RP umacnia tez koci przystpujcy do
kontrreformacji, a realizuj uni brzesk przeciw prawosawiu.
Oligarchia Magnacka
Sam model polityczny zostal ten sam co w demokraci szlacheckiej lecz znaczne umocnienie si
pozycji magnaterii w aparacie pastwowym i znaczne osabienie redniej szlachty , wpyno
znacznie na charakter ustroju spoeczno - politycznego Rzeczpospolitej. Klska rokoszu
Sandomierskiego(Zebrzydowskiego), wystpujca pod sztandarem egzekucji praw, wzmocnia
pozycj magnaterii, ale osabia krla. Rzdy magnackie doprowadziy do daleko idcych
ogranicze wadzy krlewskiej , do decentralizacji wadzy a w praktyce nieraz do dezorganizacji
aparatu pastwowego, czsto zastpowanego prywatnym. Sytuacj pogarszaa jeszcze
powstanie liberum veto, i prawa poru.
II. Inkorporacje i unie
Prusy krlewskie
Akt inkorporacji Prusach krlewskich z 1454. przewidywa, e ziemie pastwa krzyackiego
miay by podzielone na 4 wojewdztwa. W wyniku wojny trzynastoletniej wczono cz ziemi
Zakonu. Prusy krlewskie obejmujce od 1466 trzy wojewdztwa oraz wyodrbnione dominum
biskupi w postaci Warmii.
Organem odrbnoci Prus byy Stany Pruskie. Na czele ich staa Rada Pruska. W jej skad
wchodzili wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie trzech miast Torunia, Gdaska,
Elblga., a w sprawach najwaniejszych Rada zwoywaa Oglne zgromadzenie stanw., ktre
skadao si z dwch izb: Ziemskiej i oraz miejskiej do podjcia ostatecznych uchwa zbieray si
izby poczone.
Po wprowadzeniu w Prusach 1526 sejmikw Stany pruskie przeksztaciy si w Prowincjonalny
sejm pruski, ktry skada si z rady(senatu) i izby niszej. Na sejmie pruskim w 1569 dokonano
cisego zespolenia Prus z Polsk. W 1581 przyjy polski system podatkow, w 1585 uznay
Trybuna Koronny. Sejmik generalny pruski(genera pruski) inaczej ni w innych sejmikach dwu
izbowy. Prusy zachoway odrbny skarb pruski i prawo chemiskie, oraz wszelkie urzdy z tych
ziem miay nalee do mieszkacw.
Mazowsze dzielnicowe i jego inkorporacja
Proces wcielania Mazowsza trwa powoli wraz z wymieraniem kolejnych linii ksit
Mazowieckich Mazowieckich zakoczy si w 1526 wraz ze mierci ostatniego.. W 1529 na
Sejmie Mazowsze zostao inkorporowane do Polski. Pocztkowo nadal istniao Prawo
Mazowieckie a od !577 tzw. Ekscepta mazowieckie.
Ksistwa owicimskie i zatorskie
Pocztkowo stanowiy cz ziemi krakowskiej a od XII stanowiy wasno ksit Raciborskich.
W XV w. zostay wykupione przez Koron. Pocztkowo stanowio jednak nadal cz odrbn
inne prawo, suba wojskowa, a zarzd by sprawowany przez starost Owicimsko
Zatorskiego. W 1562 -4 wcielono je do wojewdztwa krakowskiego zachowano jednak odrbny
sejmik.
Unia Polsko Litewska
1447 1492 Litwa bya poczona z Polsk Uni personaln. Do zerwania, ktrej nastpio w 1492
przez wybr Jana Olbrachta na tron polski a jego brata Aleksandra na tron litewski. W 1499
doszo do porozumienia, e w przyszoci bd razem wybiera nastpc.
!501 Zawarto unie Mielnic(jeden wsplnie obierany monarcha , wsplne sejmiki i wzajemna
pomoc wojskowa) ukad jednak nie wszed w ycie.
Reformy II statutu Litewskiego powoay na Litwie Sejmiki powiatowe wprowadzono te w
powiatach sejmy ziemskie, grodzkie i podkomorskie.
W 1569 r. doszo do zawarcia unii lubelskiej(realnej) na sejmie w Lublinie , na ktrym te
inkorporowano ziemie Ukrainy (nadano ustrj a nie prawo polskie)i ziemi podlaskiej. Wsplny:
monarcha, sejm, . odrbne urzdy, wojsko skarb.
Wielkie ksistwo litewskie po unii Lubelskiej
Uchwalane po 1569 konstytucje na sejmach zbliay stopniowo ustrj polski i Litwy. Cho nadal
istniay wane rnice np. sdownictwo od 1588 r. na Litwie obowizywa III statut Litewski,
posiadao te osobny Trybuna Litewski, a przed sejmem walnym zwoywano sejmik generalny
Wielkiego ksistwa(w Wokowsku, pniej Sonimiu), gdy istniaa pilna potrzeba lub nie doszed
do skutku sejm walny zbiera si zjazd generalny litewski zwany konwokacj wilesk(utrzymaa
si do przeomu XVII i XVIII)
Unia rzeczpospolitej z Saksoni
OD 1997 do1793 istnai midzy Polsk a Saksoni zwizek o charakterze Uni personalnej(August
II i III[1733]). August II wprowadzi do RP wojska saskie c, w celu zwikszenia wadzy krlewskiej,
take polityk zagraniczn polski kierowali ministrowie sascy. Dlatego sejm w 1717 r. nakaza
usunicie wojsk saskich z Polski i dozwoli na przebywanie tylko 6 urzdnikw saskich przy krlu.
III. rda prawa i rda poznania prawa
Konstytucje i Lauda
W stosunkach prywatnoprawnych nadal gwn rol odgrywalo prawo zwyczajowe natomiast w
stosunkach publicznoprawnych w XV w. podstawowym rdem prawa stay si uchway
wydawane przez sejm nazywane konstytucjami (konstytucje wieczyste , czasowe). Podstawowe
formy ustrojowe zawarte w artykuach henrykowskich uwaano za niezmienne czonych w
jeden akt paktami konwentami(czone od 1632). Od 1543 konstytucje sejmowe redagowano i
wysyano do kadej ziemi, co stanowio ich form publikacji.
Krl wydawa edykty, artykuy wojskowe, ordynacje.
Specjalny charakter miay wydawane w formie przywilejw akty inkorporacyjne
Prd kodyfikacyjny
Statut askiego 1505(zwd polskiego prawa ziemskiego)
1523 formula processus jedyny skodyfikowany zwd prawa sdowego w koronie
1532 odrzucona na sejmie 1534 korektura praw(Taszczyckiego)
W pierwszej poowie XVIII w. zapocztkowano wydawnictwo ustaw i konstytucji sdowych
volumina legum
Prawo miejskie
1556 Artykuy prawa magdeburskiego Bartomiej Groicki(ktra traktowano jako urzdow
wykadnie prawa miejskiego)
Prawo wiejskie
Wilkierze/ordynacje ustawy wiejskie
Korektura pruska
Kodyfikacja pruska Kodyfikacja odmiennego prawa pruskiego(schyek XVI)
Rewizja toruska kodyfikacja praw Prus krlewskich
Prawo litewskie
Statuty litewskie: I(1529), II(1566), III(1588). Byy zredagowane w jzyku ruskim W 1614
powsta polski przekad III Statutu pniej stosowany. Prawo litewskie poza Litw obowizywao
w wojewdztwie woyskim, bracawskim i kijowskim.
IV. Ustrj spoeczny
Folwark szlachecki
Folwark szlachecki stanowi gospodarczo wyodrbniony obszar ziemi , stanowicy gospodark
pana i uprawiany bezporednio przez chopw. Podstaw folwarku bya dawna rezerwa paska
ktr powikszano przez wycinanie lasw, wylup soectw, przez nowe pomiary, przymusow
zamian, oraz konfiskat ziem gromadzkich(pastewnych), oraz przez wczenie pustek(nie
zasianych obszarw ziemi) .
Latyfundia magnackie
Latyfundia to szereg folwarkw i wsi a take prywatne miasta bdce wasnoci magnaterii.
Dzielono je na klucze kilka folwarkw i wsi pozostajcych pod wsplnym zarzdem. Oficjalici
szlachta tworzca aparat administracyjny i adowy latyfundiw
Nobilitacja, skarbelat, indygenat
Konstytucja z 1578 ustalia, e tylko sejm ma prawo nobilitacji, wyjtek stanowia wojna kiedy
krl mg dokona nobilitacji ale tylko w obecnoci pospolitego ruszenia. W 1673 nobilitacj
ograniczono tylko do katolikw
Skarbelat czyli instytucja niepenego szlachectwa, do trzeciego pokolenia zakaz piastowania
funkcji publicznych.
Indygenat udzieleniu zagranicznemu szlachcicowi szlachectwa polskiego, nadawano przez
krla na sejmie.
Utrata szlachectwa nastpowaa w wyniku sdowego orzeczenia infamii oraz w razie
zajmowania si przez szlachcica rzeczami miejskimi.
Rwno szlachecka
Nie byo rozrnienia tytularnego, ktre ostatecznie zakazane zostao pod kar wieczystej
infamii konstytucj z roku1673. Istniao tyko rozrnienie tylko majtkowe na: magnaterie,
szlacht redni, zagrodowa i hoota..
Magnaci i klientela szlachecka
Wok rosncej w si magnateri zbieraa si szlachta pragnca wej pod protekcj
magnata(doba upadku autorytetu wadzy) suga magnata skada mu przysig na wierno
przez podanie mu rki dlatego nazywa si(sug rkodajem) najczstsz form uzalenienia
szlachty bya dzierawiona przez nich wie, szlachta pozostawaa te pod ich wpywem
politycznym lub ze strachu.
Prawno spoeczna pozycja szlachty
Szlachcic osiady by jedynym penoprawnym obywatelem polskim, a jego dom mg by azylem
(cho ponosi konsekwencje za nie wydanie). Zaliczano do niej szlacht polska i litewsk i rusk.
Ograniczanie praw mieszczan i miast
1. Konstytucja z 1496 zakazywaa mieszczanom nabywania dbr ziemskich.
2. W 1543 nakazano mieszczanom posiadane dobra sprzeda
3. Nie mogli piastowa urzdw pastwowych i ograniczono moliwo piastowania przez
nich wyszych urzdw kocielnych
4. Konstytucja z 1565 zakazywaa kupcom polskim wywozi towarw krajowych za granic,
rwnie towary zagraniczne mia przywozi tylko kupiec obcy
5. W XVI w. ustalono, e szlachcic zajmujcy si sprawami miejskimi traci szlachectwo
6. W XVI w. miasta utraciy reprezentacj w sejmie w zamian dano jednak miastom prawo
wysyania abnegatw - przedstawicieli na sejmie, ktrzymieli prawo zabiera gos w
sprawach miast.
7. Ustawy przeciw zbytkowi, zakazyway mieszczanom kosztownych ubra i obuwia
8. Nadzr nad miastami krlewskimi w praktyce przejli starostowie.
Udzia posplstwa we wadzy miasta
W wikszych miastach uzaleniano przyjcie do prawa miejskiego od wyznawanej religii.
Do kontroli Rad miejskich powoywano vigniti viri(skadajce si z 20 czonkw) lub quadraginiti
viri(40), ktre skaday si po poowie z kupcw rzemielnikw i kontroloway rad w zakresie
finansowej, t sam funkcje w innych miastach penili starsi cechw lub awy miejskie. Pniej
powsta organ zwany posplstwo byo to zgromadzenie ogu obywateli miejskich i
obradowaa nad sprawami miejskimi i wydawao wilkierze. Takie zgromadzenie dzielio si na
ordyki zalenie od przynalenoci zawodowej, a w miastach zrnicowanych narodociowo na
nacje.
Cechy
Partacze osoby niezrzeszone w cechu, ktrzy najczciej osiadali w jurydykach
Do cechw natomiast utrudniano dostp poprzez wprowadzenie opat za zdawanie z czeladnika
na mistrza, z tych opat zwolnione byy oczywicie dzieci mistrzw i ziciowie.
Urzdowe cenniki odgrnie ustalone ceny na towary(przez wojewodw); jednoczenie
zwalniajc od ca towary zagraniczne.
Organizacja handlu
Kupcy wikszych miast byli zwizani w bractwa konfraternie ich czonkowie mieli wyczne
prawo handlowania w danym miecie.
Kontrakty doroczne zjazdy gospodarcze szlachty.
W 1496 szlachta otrzymaa zwolnienie z ce na towary przywoony i wywoone z wasnego
gospodarstwa.
Co na towary luksusowe importowane byo niskie natomiast eksportowe wysokie(szlachta
chciaa mie tanie towary i ograniczy ich wywoenie).
Przywileje handlowe Gdaska Gdask mia wyczne prawo skupu zboa take od szlachty.
Miasta prywatne
Zahamowanie rozwoju miast gwnie dotyczyo miast krlewskich krlewskich nie miast
stanowicych wasno prywatn, miasta bdce orodkami latyfundiw przeyway rozkwit.
P5rzy czym najwikszy rozkwit przypad miastom wielkopolski, ktre najmniej zostay dotknite
pitnem wojen XVII w.
Jurydyki i libertacje
Konkurencj dla cechw byy jurydyki, gdzie pod opiek magnaterii gromadzili si wytwrcy
stanowicy powan konkurencje dla cechw. Takie jurydyki czsto przybieray form miast
prywatnych.
Libertacje (wyczenie od prawa miejskiego) i inkorporacje (od prawa ziemskiego) nadawane
byy poszczeglnym domom co powodowao osabienie pozycji prawnej miast.
Sytuacja prawna ydw
Na pocztku XVI . do polski zaczy napywa nowe grupy ydw. Na podstawie dawnego prawa
ydzi posiadali samorzd wewntrzny zwany kahaem(gmina ydowska). W 1495 usunito
ydw z Krakowa do Kazimierza, Krakw wymusi te na ydach zrzeczenie si praw do
handlowania w ty miecie. Zwierzchni wadz nad ydami mia krl za porednictwem
wojewodw w 1539 ydzi miast prywatnych przeszli pod zarzd panw miast.
Od XVI w. znane byy powszechnie zjazdy ydowskie zwane waadami, ktre zostay zniesione na
sejmie 1764 r.
Paszczyzna
Rozwj gospodarki folwarcznej doprowadzi do wzrostu wyzysku chopw. Co zwizane byo z
ugruntowaniem paszczyzny i powrotu do Renty odrobkowej. Konstytucja z 1520. uznaa
Paszczyzn na 1 dzie w tygodniu. Drugiej polowie XVI za norm uwaano 2 dni. Chopi
gospodarze byli zwizani do Paszczyzny sprzonej z wasnymi narzdziami, caa reszta miala
paszczyzn piesz. Panowie ze wzgldu na spadek wydajnoci zaczli zastpowa panszcyzn
dzienn na jutrzni(paszczyzn wydzielon) gdzie wydzielano obszar gruntu, ktry mia by
uprawiany lub, z ktrego miao by zebrane zboe. W okresach szczeglnego zapotrzebowania
na prace chopw dodawano dodatkowe dni paszczyzny zwane Tokami, gwatami,
daremszczyznami.
Inne wiadczenia chopskie
Obok paszczyzny chopi nadal pacili czynsze oraz byli zobowizani do dodatkowych
wiadcze(zbieranie siana, naprawa grobli, stra i In.). Dodatkowym rdlem zarobkw pana
byy monopole dworskie takie jak propinacja(wyczne prawo pana do produkcji i sprzeday
gorzaki w obrbie jego dbr), lub przymus korzystania z myna w dobrach pana.
Prawa chopw do gruntu
Stosunek chopw do ziemi mona byo okreli jako uytkowanie. Chop nie posiada ju
samodzielnoci gospodarczej i osobistej. Miay one jednak charakter dziedziczny a za zgod
pana chop mg nimi rozporzdza(zastaw, sprzeda, darowizna) i wpisane do ksig wiejskich.
Podwarzenie wasnoci podlegej stay si w XVI w. rugowania chopw a nie wykup. NA
uawach chopi posiadali tzw. Dzierenie emfiteutyczne zblione do wasnoci miejskiej
Przytwierdzenie chopa do ziemi
W 1496 powtrzono postanowienie Kazimierza W. pozwalajce tylko jednemu chopu przej z
jednej wsi do drugiej w cigu roku. Dodano rwnie, e tylko jeden chop mg wyjecha na
nauki do miasta.. Konstytucje 1501 1543 w ogle zabroniy chopom wychodu bez zgody pana.
Miao te wymiar w aktach formalnej sprzeday chopw bez ziemi. Powzdanie oddanie si w
poddastwo.
Soectwa i ich skupywanie
Od poowy XV nastpowao zmniejszanie liczby soectw, na podstawie przepisu statutu
wartkiego warckiego 1423 dziedzice wykupywali soectwa wczajc ich ziemi do folwarkw.
Konstytucja 1563 uznaa, e wszystkie soectwa nie bdce w rkach szlachty s na skupie. Przy
wykupie soectwa pan powoywa sotysa od XVI w. zwanego wjtem.
Zrnicowanie majtkowe chopw
W XVI w. przewaay gospodarstwa panowe Chopi bez ziemi stanowili znikomy odsetek. W
drugiej poowie XVI w. postpowao jednak zuboenie wikszoci ludnoci chopskiej. W
warunkach zwikszajcej si paszczyzny chopi dyli do zmniejszania swoich gospodarstw,
eby zmniejszy paszczyzn. W XVII i XVIII dominoway wieranowe. Sytuacj pogorszyy
jeszcze wojny XVII w.
ludzie luni
Osobn grup stanowili ludzie luni nie posiadajcy wlasnej ziemi i niecignici do systemu
gospodarki paszczyniano folwarcznej. W 1496 zakazano mieszczanom zatrudniania ludzi
lunych na krcej ni rok, zakazywa te wdrwek sezonowych za granic. W Wielkopolsce
lauda pozwalay szlachcicom apanie i zmuszanie lunych ludzi do pracy.
Wadza dominialna pana
Do pana naleao sdownictwo, w konstytucjach 1496- 1501 wykucono moliwoci sdzenia
chopw przez sdy grodzkie i miejskie. Pelni sdownictwa dominialnego potwierdzia
konfederacja warszawska 1573. W krlewszczyznach mona byo si odwoa do sdu
monarchy.
Gromada i urzd wiejski
We wsiach posiadajcych Gromad pan przerzuca cz swoich uprawnie na gromad, ktrej
czonkowie wzajemnie si kontrolowali. Moga posiada wasny majtek a take zawiera
umowy organami gromady byy: oglne zebranie gromadzkie i urzd wiejski(wjt z
przysiznymi, nieraz i z pisarzem, ktry prowadzi wiejsk ksig sdow). Zebranie
ustanawiao te podatek, na nim odbywa si te rug za niezapacenie podatku.
Oldrzy
Oldrzy byli to osadnicy holenderscy pniej take niemieccy osiedlajcy si na prawie
holenderskim. Zachowywali oni wolno osobist i samorzd gromadzkie. Prawa oldrw do
ziemi byy zblione do wasnoci podlegej a nazywano je Emfitez. Po wyczerpaniu lat wolnizny
pacili oni czynszem lub korzystaniem z monopoli dworskich.
Wsie na prawie wooskim
Prawo wooskie naleao do typu praw regulujcych zalenoci wsi lokowanych na prawie
czynszowym. Na czele sta knia czynsz pacono w postaci dziesiciny z owiec i sera. Czasami
kilka wsi tworzyo tzw. Krain, na ktrej czele sta kranik(wojewoda wooski).
Organizacja bartna
Bartnicy pacili czynsz w miodzie. Zwykle czyli si w grupy zwane bractwem bartniczym, na
ktrego czele sta starosta bartniczy. Wszyscy bartnicy zobowizani byli do uczestniczenia w
rugu bartnym , n aktorym skadali przysig o uczciwym yciu w borze.
Zbiegostwo chopw
Wykoowanie - organizowanie przez szlacht masowe zbiegostwo chopw na ziemie innego
pana. Staut 1503 pozwala kademu szlachcicowi apa chopa udajcego si za granic na
zarobek. W 1538 skrcono proces o zbiegnicie poddanych, oraz sprawy o zbiegostwo nie
ulegay przedawnieniu. Przeniesiono te te sprawy z sdw ziemskich do grodzkich jako bardziej
sprawnych.
Powstania chopskie
Najgoniejszymi ruchami chopskimi byy powstania chopskie na Ukrainie. Takie ruchy w
ograniczonym stopniu wystpoway tez na podhalu np. w 1630 przeciw starocie nowotarskim
V. Stosunki wyznaniowe
Koci rzymskokatolicki w XVI w.
Najwaniejsze stanowisko zajmowa arcybiskup gnienieski, ktry jednoczenie by prymasem
Polski, dalej biskup krakowski(Ksie siewierski). Byo w sumie 15v biskupw biskupw czego 13
w koronie i 2 na Litwie. Wszyscy biskupi wchodzili do rady krlewskiej pniej senatu.
Stanowiska do kanonikw kapitularnych i kolegialnych byo zarezerwowane dla szlachty. W
latach 1563/65, odjto prawo sdzenia osb wieckich przez duchowiestwo. Koci zachowal
jednak w swych dobrach liczne dobra, szkolnictwo, szpitale i opiek nad ubogimi. Byo te
wyczone spod sdownictwa wieckiego z wyjtkiem spraw o ziemie.
Reformacja w Polsce i wolno religijna
W latach 30 XVI w. zacza si w Polsce szerzy reformacja, gwnie w postaci
luteranizmu(mieszczastwo[miasta pruskie i czciowo Wielkopolskie]) i kalwinizmu(rednia
szlachta i cz magnaterii[Maopolska i Litwa]). Na pocztku wadze stanowczo wystpiy
przeciwko reformacji(zakaz wyznawania luteranizmu, cenzura, zakaz rozpowszechniania ksiek
innowiercw, rewizje w domach w poszukiwaniu heretyckich wydawnictw,). Sdownictwo
kocielne stao si nieskuteczne wobec braku egzekfowalnoci przez wadz publiczn, co
wprowadzio faktyczn tolerancj religijn. 1564 edykt przeciw barciom polskim w Parczewie.
Ostatecznie sytuacj prawn zaczey normowa 1570 zgoda sandomierska(luteranie, kalwini,
bracia czescy) ta ugoda miaa scementowa reformacj w walce z kontrreformacj, jej gwnym
skutkiem Konfederacji Warszawskiej 1573 wprowadzajcej tolerancj religijn(tylko szlachta).
Tekst ten zastrzega jednak, e zalegalizowane wyznania nie mog podwaa poddastwa
Kontrreformacja i ograniczanie praw rnowiercw
1565 Zakon jezuitw zosta sprowadzony do polski.
1578 - synod Piotrkowski przyj uchway soboru trydenckiego
Reformacja bya w Polsce zjawiskiem krtkotrwaym i nie rozpowszechnia si zbytnio
Stefan Batory zakaza budowy nowych Zborw w miastach krlewskich
Tumulty niszczenie zborw przez podburzonych ludzi(gwnie studentw), ktrych
zakazywano pniej odbudowa.
1631 konstytucja nakazaa stawianie oskaronych o tumulty przed Trybuna Koronny, jednak
byy due trudnoci z znalezieniem sprawcw.
Koci Prawosawny unia brzeska
Najwysz funkcj peni metropolita kijowski. Byo te 9 biskupstw. 1596 unia brzeska =>
powstanie kocioa greckokatolickiego(zachowa obrzdy, ale uznawa zwierzchnictwo papiea)
Dopiero w 1620 przywrcono chiererchi prawosawn w Polsce. Na przeomie XVII i XVIII
nasilia si propaganda na rzecz unii, ktra w kocu zwyciya na Rusi halickiej i czci
zachodniej Biaorusi.
Nietolerancja religijna w drugiej poowie XVII i XVIII w.
Po najedzie Szwedzkim fala nietolerancji wobec rnowiercw wzrosa, oskarajc ich o
sprzyjanie Szwedom. 1658 konstytucja nakazaa wygnanie z Polski arian. W 1668 odstpstwo
od religii katolickiej uznano za przestpstwo apostazji, za ktre karano wygnaniem i konfiskat
majtku. W 1715 innowiercy przestali zasiada w senacie. W 1717 zezwolono innowiercom na
dokonywanie tylko prywatnych naboestw w domu. Ostatecznie kontrreformacja zaamaa si
w Polsce w poowie XVIII w.
VI. Wadza krlewska
Pozycja krla jego kompetencje
W drugiej poowie XV w. zakres wadzy krlewskiej faktycznie wzrasta. Kazimierz Jagielloczyk i
Jan Olbrzcht sprawowali rzdy osobicie i reprezentowali pogld, e krl jest suwerenem
narodu. Mimo wzrastajcej pozycji ruchu egzekucyjnego, ostatni Jagiellonowie utrzymali
jeszcze mocn wladz, poprzez rozdawnictwo ziemi i urzdw.
Znaczne osabienie wadzy krlewskiej nastpio wraz z rozpoczciem elekcji i powstaniu pakta
konwenta.
Po rokoszu Sandomierskim(przeciw III wazie) konstytucje wyznaczyy ramy prawne
wypowiedzenia posuszestwa, szlachta miaa najpierw trzykrotne napomnienie(I: senator,
prymas; II: sejmik; III: Sejm). Kolejne prby wzmocnienia wadzy krlewskiej nie przynosiy
powodzenia.
Wadza krlewska
Wraz z sejmem sprawowa wadz ustawodawcz.
Prawo sankcji uchwa sejmowych(interpretacji, i nadawania ostatecznego ksztatu tzw.
moderowania)
Inicjatywa ustawodawcza
Samodzielnym ustawodawc pozosta w stosunku do miast krlewskich , ydw i chopw z
ziem krlewskich
Zwierzchnictwo nad pastwami lennymi
Wyczne prawo mianowania urzdnikw
Prawo nominacji na urzdy senatorskie
Wykonywa sdownictwo dyscyplinarne nad urzdnikami
By naczelnym wodzem
Kierowa polityka zagraniczn
Ograniczenia wadzy krlewskiej
Krl obierany doywotnio od 1573
By jednym z trzech stanw sejmowych(od poowy XVI)
Artykuy henrykowskie
Pakta konwenta
senatorw musia stale przebywa przy krlu Mia zasiga ich rady we wszystkich
wanych sprawach
Urzdnicy mianowani doywotnio nie mogli by odwoywani, krl mg ich tylko przesuwa
na wysze stanowiska
Sejmiki wyznaczay kandydatw na sdziw i podsdkw ziemskich, ziemskich od 1578 do
TK
Zakaz zawierania maestwa bez zgody sejmu 1573
zakaz nabywania dbr dla siebie i rodziny 1631
Zakaz wyjazdw za granic 1641
Bezkrlewie i elekcje
Elekcja wyrazem gosu caej szlachty(viritim), pniej zakazano obioru nastpcy za ycia krola.
Konfederacja kapturowa szlachty tworzca organizacj pastwow podczas bezkrlewia, Na
czele pastwa podczas bezkrlewia sta interrex(prymas), ktry mia obowizek sprawowania
wadzy i przygotowanie elekcji.
Elekcja skadaa si z trzech etapw:
1. konwokacja na niej posowie ziem wizali si w konwokacj generaln(kaptur0, i
zatwierdzali skad sdw kapturowych.
2. sejm elekcyjny wysuchiwa posw innych pastw, przedstawiajcych kandydatw i
ukada pakta konwenta.
3. sejm konwokacyjny
VII. sejmiki i sejm
Sejmiki i uksztatowanie si dwuizbowego sejmu
w 1493 wyodrbnio si oglnopolskie przedstawicielstwo sejmikw ziemskich. Rycho utworzyli
oni izb poselsk. Natomiast senat powsta z rady krlewskiej. W XVI w. Sejm walny sta si
dwuizbowy.
Sejmikom przewodniczy marszaek wybierany spord szlachty Sejmik dzieliy si na:
przedsejmowe zwoywa je krl wysyajc legata z pismem krlewskim, w ktrym
wyoone byy powody zwoania sejmu, po wybrani posw na sejm, sejmik ukada
instrukcje poselskie
sejmiki generalne - na nich zbierali si wszyscy posowie danej ziemi ustalajc
wsplne stanowisko na sejm walny. W XVII w. generay wygasy (oprcz pruskieg)
Sejmiki elekcyjne wybieray kandydatw na urzdy sdowe ziemskie
Sejmiki kapturowe zbieray si tylko w okresach bezkrlewia
Sejmiki deputacie na nich wynierano deputatw do Trybunau Koronnego
Sejmiki relacyjne na nich posowie relacjonowali sejmy walne
Powstanie izby poselskiej i jej skad
Pocztkowo skad izby poselskiej wybieraa szlachta wraz z senatorami, od XVI w. sama szlachta.
Kady pose otrzymywa diet majc pokry koszty podry i utrzymania posa. Po unii
Lubelskiej w skad izby poselskiej wchodzio 170 posw(48 z Litwy) abnegaci przedstawiciele
najwikszych miast Polski(bez prawa gosu).
Organizacja sejmu walnego
Na sejm skaday si trzy stany sejmujce: krl, izba poselska, senat. Sejm zwoywa krl,
przewanie co roku. Artykuy henrykowskie naoyy na krla obowizek zwoywania sejmu co
dwa lata. Sejmy dzieliy si na zwyczajne(ordynaryjne), ktre trway najwyej sze tygodni i
nadzwyczajne(ekstraordynaryjne), trwa najduej dwa tygodnie. Przeduenie obrad sejmu
zwano Prolongacj i wymagao zgody wszystkich posw. Za Zygmunta I ustali si skad senatu:
arcybiskupi i biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, Marszaek wielki i nadworny, kanclerz,
podkanclerzy i podskarbi nadworny, stanowio to w XVII w. 40 osb.
Obrady i uchway sejmowe
Do podjcia uchway sejmowej potrzebna bya jednomylno, ktrej wyrazem by brak
sprzeciwu. Kady pose powinien postpowa zgodnie z instrukcjami poselskimi. Wikszoc
poselska istniaa tylko przy obiorze marszaka i sprawdzenia wanoci mandatw. W senacie
senatorowie nie gosowali tylko kolejno wypowiadali swoje zdanie(votum. I n atej podstawie
krl lub jego kanclerz okrela opinie generaln(konkluzj). Konstytucje sejmu ogaszano w
imieniu krla zgodnie z jego uprawnieniami odbywaa si te ostateczna redakcja i interpretacja.
Od czasu do czasu wysuwano postulat sejmw rokoszowych w ktrych udzial mg bra kady
szlachcic, w Polsce nazywa si on sejmem konnym
Kompetencje sejmu
To co nie byo zastrzeone dla krla byo kompetencj sejmu(podatki, zgoda na pospolite
ruszenie, od 1578 zgoda na nobilitacje, wysuchiwa poselstw, nadawa kierunek polityce
zagranicznej, sprawowa kontrol nad rzdem, pod przewodnictwem krla odbywa si sd
sejmowy, prawo aski i amnestii, traktaty pokojowe i przymierze).
Senatorowie rezydenci
Byli powoywani midzy sejmami tzn. na dwa lata w liczbie 16.(biskupi, wojewodowie i
kasztelanowie), a czterech czterech nich miao stale rezydowa przy krlu(zmieniali si co pl
roku). Mieli dawa rady i kontrolowa krla z czego zdawali relacj na sejmie. Od 1641 liczb
senatorw zwikszono do 28 a konstytucja z 1717 zobowizano krla do suchania senatorw
rezydentw. Zostaa wyparta przez rady senatu, ktre byy zoone z bdcych na dworze
senatorw. Rady senatu miay charakter polece dla krla, a pniej zaczto je nazywa senatus
consulta, ktre spisywano i odczytywano na pocztku kadego sejmu.
Zrywanie sejmu
Obrady sejmu paralioway: obowizek przestrzegania instrukcji poselskich, oraz zasada
jednomylnoci. Po raz pierwszy nie doszed do skutku w 1652, a po raz pierwszy zerwany w
1669. eby zagodzi zrywanie sejmu zaczto czasem stosowa zagodzon form liberum vet:
sisto activitatem, ktra powodowaa limitacje sejmu czyli zawieszenie obrad a do ustalenia
wsplnych stanowisk.
Rzdy sejmikowe
Rozwiny si one w warunkach upadku znaczenia wadz centralnych. Odwoywanie si do
sejmikw w przypadku niedojcia do skutu sejmw stao si norm. Od pocztku XVII w. sejmiki
same zaczy rekrutowa tzw. onierza powiatowego bylino powoywani i opacani przez
sejmiki. Rzdy sejmikowe zniosa konstytucja 1717 r. odbierajc sejmikom kompetencje w
sprawach wojskowych i skarbowych.
VIII. konfederacje
Konfederacje i rokosze
Konfederacje od pocztku miay wielkie zawizywane podczas bezkrlewia w celu zachowania
cigoci wadzy. Suya te do spenienia zamierze szlachty, ktrych nie moga lub nie chcia
speni wadza monarsza. Rozrniano konfederacje przy krlu oraz przeciw krlowi.
Konfederacje przeciw krlowi nie uznane przez krla zaczto nazywa rokoszami.
Konfederacja zawizywana bya w jednym wojewdztwie i kolejne wojewdztwa mogly si do
niej przyczy, a gdy wikszo wojewdztw si do niej przyczyo tworzya si konfederacja
generalna. Akt konfederacji spisywano i wcigano do ksig sdowych. Konfederacja obieraa
swoi wadz generalno zoonej z marszaka konfederacji i konsyliarzy a take powoania
regimentarzy. Organem naczelnym konfederacji bya walna rada, ktra odpowiadaa sejmowi i
bya wybierana przez sejmiki konfederackie uchway zapaday wikszoci gosw
IX. Urzdy i urzdnicy
Urzdy centralne
Ministrze dygnitarze koronni i nadworni, ktrzy weszli do senatu(marszaek wielki koronny
i nadworny, kanclerz i podkanclerzy koronnyoraz podskarbi)
Marszaek wielki koronny
Zarzdza dworem krla
By mistrzem ceremonii
Okrela ceny ywnoci w miejscu pobytu dworu
Wykonywa sdownictwo w miejscu pobytu krla
Marszaek nadworny
Zastpca Marszaka Wielkiego koronnego
Kanclerz i podkanclerzy
Sprawdzali czy akty wychodzce z kancelarii krlewskiej nie s sprzeczne z
prawem
Prowadzili metryki koronne i litewski
Kanclerz koronny stosunki z zach.
Kanclerz litewski stosunki z wsch.
Podskarbi koronny i nadworny
Zarzdzali skarbem krlewskim
Hetmani
Hetman koronny(Funkcja staa) i Hetman polny(Podczas wojny)
Wydawa artykuy hetmaskie
Mg kara mierci podczas wojny
HWK Mg przedstawia onierzy do nobilitacji lub nagrody
HWK mia prawo mie swoich staych przedstawicieli w Istambule, Bakczysaraju,
Budapeszcie, Jassach i Bukareszcie
Regimentarze
Funkcja zastpcza w razie braku hetmana powoywana przez krla
Referendarze(XVI w.)
Byli powoani do sdw w sdach krlewskich
Pniej mieli gos doradczy w senacie
Urzdy lokalne
W stosunku do ludnoci poddaczej aparat pastwowy sprawowali panowie. Posiadanie urzdu
ziemskiego miao tylko prestiowe znaczenie. Wiksze rol jako zasiadajcy w senacie
sprawowali kasztelanwie i wojewodowie oraz te urzdy ktre wizay je z sdownictwem.
Urzd Starosty upodobni si do urzdw ziemskich zachowal swoje funkcje administracyjne,
sdowe i policyjne. Swoje kompetencje przekazywa gwnie niszym urzdnikom:
podstarociemu, burgrabiemu, sdziemu grodzkiemu, i innym. Porzdek starszestwa urzdw
z 1611: senatorowie, podkomorzy, starosta, chory, sdzia ziemski, stolnik, podczaszy,
podsadek, podstoli, czenik, owczy, Wojski, pisarz, miecznik.
X. Organizacja si zbrojnych
Upadek pospolitego ruszenia
Niestawienie si na pospolite ruszenie karano konfiskat majtkw. eby utrzyma pospolite
ruszenie w ryzach tworzono specjalne zjazdy Okazowania zwoywane od czasu do czasu
podczas pokoju. W cigu XVII wieku ulego rozprzeniu i ostatni raz brao udzia w bitwie 1656
pod Warszaw. Mimo to nadal oficjalnie funkcjonoway.
Wojaka zacine
Podczas wojny wadca mianowa dowdcw, ktrzy dopiero werbowali wojska.
Podczas pokoju u schyku XV w. powstaa Obrona potoczna sia zbrojna na granicy
poudniowo wschodniej w liczbie 1500 -3000 ludzi. Dopiero na sejmie 1562-1563 uchwalono
organizacje staego wojska zwanego kwarcianym(3500 - 4000), opacanego z dochodu z
krlewszczyzn zwanego kwart. Wojsko to skadao si gwnie z chorgwi jazdy szlacheckiej
stacjonujcej na Ukrainie. W XVII w. w obliczu powstania ukraiskiego i innych wojen ustalano
sta liczb wojska zacinego zwanego kaputowym w 1649 liczyo 26 ty onierzy, po
utworzeniu tej formacji wojsko kwarciane zaniko a wpywy z krlewszczyzn przeznaczono na
artyleri. W XVII powstao te wojsko powiatowe, ktre zacigay sejmiki.
Piechota wybraniecka
Powstaa za Stefana Batorego. Bya zoona z chopw, na wzr piechoty wgierskiej z kadych
20 anw krlewszczyzn mia i jeden rekrut. Jako wynagrodzenie za sub otrzymywa an
wybraniecki, ktry by zwolniony z paszczyzny i przypisany by do niego obowizek suby
wojskowej. Ok. 2300 ludzi.
Kozacy rejestrowi
Kozacy byli zorganizowani na bazie terytorialnej w oddziay wojskowe. Na czele tego wojska sta
Ataman. Zwany te hetmanem wojska zaporskiego a wszystkie urzdy pozostawaly z wybotu.
Chcc podporzdkowa ta armi cz tych kozakw brano na od i wpisywano do rejestru std
kozacy rejestrowi. Od 1578 taman wojska zaporskiegi by podporzdkowany starocie
czerwinskiiemu.
stranicy morza i Komisja morska
Myl o stworzeniu floty wojennej podj Zygmunt August. Tworzc flot kapersk skadajc si
z kaprw, ktrzy sami utrzymywali statki pod warunkiem, e ewentualne zdobycze bd ich,
dawano im listy przepowiednie , potwierdzajce, e nie s piratami i uprawniajce do
werbunku osb. Sprawy morskie krl powierzy Komisji morskiej(1569 -1572), [organizacja
eglugi i ochrony wybrzea, i sdownictwo kaprw]. Kolejni wadcy prbowali stworzy flot ale
wobec powszechnej niechci do floty ich prby szybko okazyway si nieskuteczne.
onierz anowy
Od 1655 w razie potrzeby zaczto powoywa onierza anowego i dymnego bya to piechota
lub jazda rekrutowana w dobrach krlewskich, szlacheckich i kocielnych w liczbie 1 chop z (5,
10, 15, 20 anw oraz 25 50 dymw w miasteczkach).
Autoramenty narodowy i cudzoziemski
Autorament(zacig) dzielil si na narodowy(jazda) oraz cudzoziemski(piechota, kawaleria,
dragoni).
Wojsko Rzeczypospolitej po reformie 1717
Pod naciskiem Rosji wojsko polskie obniyo stay etat do 24200, utworzono te stay budet na
wojsko.
Wojska prywatne
Wasne dobrze zaopatrzone i wyszkolone wojska posiadali magnaci(zwane byy milicjami).
XI. skarbowo
Organizacja skarbu
Odzielenie skarbu prywatnego krla od skarbu pastwowego nastpio wraz z powstaniem
wojska zacinego 1563 . Utworzono w tym celu oddzielny skarb 1569 z siedzib w Rawie
Mazowieckiej(skarb rawski). Przychodziy do niego dochody z kwarty(podskarbi i Komisja
skarbowa) oraz z sejmu kiedy powoywa podatki na wojsko(poborcy i szafarze wsppracujcy z
podskarbim). W ten sposb dokona si podzia skarbu na nadworny i pospolity szczegowy
podzia przychodw rozgraniczyno w 1632 nadworny niektre ca i dochody z mennicy, up,
kopal, z czci krlewszczyzn wyodrbnionych w 1590 inne dochody wpywaly do skarbu
pospolitego.
Krlewszczyzny
W 1504 krl otrzyma zakaz rozdawnictwa krlewszczyzn. A od sejmu 1562-3 rozpocza si
egzekucja dbr . Krlewszczyzny dzieliy si na starostwa grodowe(na czele z starost) i
starostwa niegrodowe(bdce bdce pod zastawem lub dzieraw, takiego zastawnika
nazywano tenutariuszem). W 1590 ustalono ekonomie czyli dobra krlewskie nie mogce
zosta zastawione.
Dochody skarbowe
Dochd z mennicy
Czynsze dzierawne z krlewszczyzn
Kwarta
Podatki stanowiy dochd niestay bo byy ustalane przez sejm czasowo
anowe (Chopi) 2 gr. z anu[w dobrach szlacheckich], 4 gr.[w dobrach kocielnych]
anowe nadzwyczajne , poborowe(chopi) praktycznie dorocznie 30 gr. Z anu
Podymne(szlachta zagrodowa i chopi) od domu
Szos podatek majtkowy miasta formir ryczatu
W XVII w. doszy
Akcyza - miejski, procent od wartoci sprzedawanych towarw na rynku
Szelne podatek od napojw(co 10 szelga)
Czopowe- od wyrobu i szynkowania piwa
Hiberna dobra krlewskie i kocielne na utrzymanie wojska w zim
Donatywa duchowna dobrowolny podatek duchowiestwa przy ustalaniu poboru
Pobr podatek dla szlachty ustanawiany na sejmie jednorazowy
Dochody z Prus krlewskich i lenn
Ca
Wydatki i kontrola finansowa
Sumy skarbowe byy wydawane gwnie na potrzeby wojskowe, a take na poselstwa diety
posw i nagrody..
Do kontroli skarbu pospolitego sejm powoywa komisje skarbow(trybuna skarbowy). Od
1677 skad(komisarze) do komisji przekazano sejmikom relacyjnym, sprawdzaa rwnieerz
sdownictwo w sprawach skarbowych, rozpatrywa te skargi wojskowe. Od 1717 komisja staa
si staa.
XII. Organizacja szkolnictwa
Gimnazja i kolegia
Kultura odrodzenia powoaa do ycia nowe szkoy o charakterze szk rednich np. dls szlachty
kolegium Lubomirskiego .Od poowy XVI w. zaczey powstawa nowe szkoy zwane gimnazjami.
Due znaczenie dla rozwoju Edukacji miao sprowadzenie do Polski zakonu Jezuitw, ktrzy od
1564 zaoyli w Polsce 15 koleg9iw dla szlachty.
Szkoy wysze
W 1544 powsta uniwersytet w Krlewcu
1579 Akademia Wileska
1594 Akademia w Zamociu
XIII. Sdownictwo
Sdy ziemskie i grodzkie
Jako sdy szlacheckie pierwszej instancji dziaaly sdy: ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Skad
sadw ziemskich ustali si na sdziego podsdka i pisarza. W XVII w. sdy ziemskie przeyway
swj upadek.
Zachowa a nawet rozszerzy swoje kompetencje sd grodzki. Rozszerzy obszar swojego
dziaania a take kompetencje o sprawy cywilne(poza karnymi).
Obok sdw grodzkich rozwin si urzd grodzki, by oparty dla wpisw codziennie wobec
upadkw sdw ziemskich oponowano by urzdy grodzkie otrzymay prawo wpisw
wieczystych W XVII ten proces si nasilia w XVIII prawo wieczystoci miay wszystkie urzdy
grodzkie.
Trybuna koronny
W 1563 w wojewdztwach utworzono sdy ostatniej instancji, ktrym przekazano zalegoi z
sdw krlewskich. Rozwizaniem problemu nadmiernej iloci spraw do sdu krlewskiego
stao si powstanie Trybunau Koronnego 1578 zbiera si wiosn i latem dla maopolski a
jesieni i w zim dla wielkopolski. Od 1585 podday si trybunaowi Prusy krlewskie. W
trybunale sdzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach zwanych deputackimi
byo 27 deputatw szlacheckich i 6 duchownych. Deputat szlachecki mg si ponownie ubiega
o stoek dopiero po 4 latach. W sprawach szlacheckich sdzili tylko deputaci szlacheccy. Na czele
Trybunau sta obieralny marszaek , duchowni mieli swojego prezydenta. Wyrok mia by w
miar moliwoci jednomylny dopiero w trzecim gosowaniu miaa by wikszo gosw
Apelacje ostatniej instancji od sdw ziemskich. Grodzkich i podkomorskich
W XVII w. rozszerzano kompetencje trybunau
Mimo, e Trybuna mia by sdem ostatecznym to w praktyce odwoywano si do niego do
sdu sejmowego i krlewskiego.
Sd sejmowy
Ten krlewski sad funkcjonowa tylko podczas sejmu, pocztkowo nie byo rnicy midzy nim a
innymi sdami krlewskimi. Asesorami byli wszyscy senatorowie i od 1588 8 deputatw izby
poselskiej. Biece kierownictwo obradami sdu Marszaek WK By sdem ! i ostatniej instancji
dla:
Obrazy majestatu
Zdrada stanu
Naduycia skarbowe wyszych urzdnikw
Gwaty na sejmach
Zbrodnie szlachcica zagroone kar mierci, banicji i konfiskaty dbr
Szczeglnie wane sprawy prawa cywilnego
Sdy nadworne: asesorski, relacyjny marszakowski
Asesorski przewodniczy mu kanclerz lub podkanclerz a asesorami byli referendarze, regenci
kancelarii, jeden z sekretarzy krlewskich
Sprawy dobra i dochody krlewski
Sprawy miast rzdzcych si prawem Magdeburskim i chemiskim
Relacyjny sdzia monarcha i senatorowie rezydenci
Odwoania od asesori
Apelacyjny dla lenn korony
Sprawy sporne o cerkwie midzy unitami i prawosawnymi
Odwoania od wyrokw biskupw prawosawnych
Marszakowski
Sdzi sprawy z najbliszej okolicy krla
Sd referendarski
Sprawy chopw z krlewszczyzn
Sdem wyszym bya asesoria
Sdy kapturowe i Konfederackie
W czasie bezkrlewia zawizywano sdy kapturowe, sdem wyszej instancji by dla nich sd
konfederacji generalnej.
Sdy polubowne
Kada ze skconych stron powoywaa rwn liczb arbitrw, ktrz to z kolei powoywali
superarbitra., ich wyroki i dziaalno opieraa si na dobrowolnym zapisie obu stron
Sdy miejskie
W miastach lo9kowanych na prawie niemieckim to prawo si utrzymao z drobnymi zmianami
wprowadzonymi przez sejm ale gwnie byyy to zmiany proceduralne. W miastach krlewskich
prawo zwizane byo z przywilejami, ktrych krl nie zmieniaal., Ograniczenia w wyszym
sadownictwie miejskim prawa miejskiego miao wyraz w powstaniu dla miast prywatnych sdy
panw dominalnych a dla mniejszych miast krlewskich sdy starostw.
Sdy dominialne
Wiejski sd awniczy najczciej na czele z wjtem sdzi ma podstawie krzywki prawa
niemieckiego i prawa zwyczajowego zwyczajowego take jeli takowe istniay ordynacjami
panw dbr od sdu wjtowego mona si byo odwoa do sadu pana dbr. W
krlewszczyznach znany by natomiast sd dominialny wyszy prawa niemieckiego zwany
sdem zamkowym.
XIV. Lenna
Lenno Prus ksicych
Zwierzchno lenna polski nad Prusami ksicymi rozpocza si od pokoju toruskiego 1466.
Pruby wyjcia Prus spod wadzy polskiej spowodoway zaakceptowanie przez Polsk projektu
sekularyzacji dbr zakonu krzyackiego 1525. Byy mistrz krzyacki, ktry teraz przeszed na
luteranizm sta si ksiciem Prus ksicych. Zygmunt III waza po wyganiciu lini
Hohenzollernw przekaza lenno Prus bocznej linii: Brandenburskiej. W traktacie welawko
Bydgoskim Prusy uzyskay zwolnienie z lenna.
Inflanty i lenno Kurlandii
W 1561 Poddano inflanty i Ryge do polski i dopiero w 1569 okrelono dokadnie zaleno tych
ziem jako kondominium. Rwnie Kurlandia staa si wsplnym lennem Polski i Litwy. Na czele
Inflant sta namiestnik krla. Konstytucja z 1598 Upodobnia ustrj Inflant do polskiego. Dalsza
Polonizacja staa si niemoliwa poprzez najazdy Szwedzkie.
XV. Gwne kierunki przemian ustroju
Polityczny nard szlachecki
Przywileje nieszawskie stay si podstawa rozwoju demokracji szlacheckiej. Rzeczpospolita
szlachecka bya odmian monarchii stanowej z tym, e oprcz krla w sprawowaniu wadzy
uczestniczy tylko jeden stan(szlachta). Wiek XVI to Zoty wiek polski w, ktrym kraj y w
dobrobycie, sprawnie dziaay sejmy poprzez wybieranie rozwiza kompromisowych, istniaa
wolno wyznania w jako jedynym walczcej wtedy Europie.
Hamulce rozwoju
Sabe rozwinicie ekonomiczne(gwnie brak rozwoju manufaktur, oparcie caego
eksporu na handlu zboem)
Za due terytorium
Wzrost pozycji magnatw
Osabianie pozycji mieszczastwa
Wpywy kontrreformacji
Sarmatyzm i ksenofobia
Kryzys ustrojowy
Kryzys wynika gwnie z przewiadczenia o doskonaoci istniejcego systemu. A take z
istnienia liberum veto i zrywania sejmw, oraz postpujcej decentralizacji pastwa na korzy
sejmikw. Wszelkie wysiki wzmocnienia wadzy centralnej koczyy si fiaskiem. Widmio
absolutyzmu torpedowao wszelkie ruchy reformatorskie. Decentralizacja pastwa miaa
rwnie wyraz w wielkich latyfundiach magnackich, ktre dziki licznym Przywilejom stay si
niemal samodzielnymi pastwami..
Kolejnym aspektem kryzysu pastwowoci by zupenie niesprawny aparat pastwowy, brak
armii i silnej wadzy krlewskiej.
Rozdzia VI: Prawo sdowe rzeczpospolitej szlacheckiej
I. Charakterystyka prawa sdowego
Systemy prawa
Rak jak w monarchii stanowej utrzymaa si odrbno prawa dla poszczeglnych stanw.
Prawo rzymskie tak rozpowszechniajce si na zachodzie wobec strachu przed absolutyzmem
przyjo si tylko w nieznacznym stopniu w niektrych miastach.
Namiastkami niedokonanych kodyfikacji byy zbiory prawa, a take spisy prawa zwyczajowego.
Duo bardziej przyjo si constitutio Criminalis Carolina (Karol V 1532) system kar prawa
miejskiego.
Waciwie kada ziemia a nie tylko miast rzdziy si odmiennymi prawami.
II. Prawo prywatne
Osoby fizyczne i prawne
Lata sprawne- prawo ziemskie(XVI.15 chopcy i 12 dziewczyny w XVII. 18 chopcy 14
dziewczyny) Prawo miejskie(14 chopiec)
(Lata dojrzae mczyzna 24 lata) ziemskie i( lata roztropne 21 lat chopcy) miejskie
Osobowo prawn posiaday biskupstwa, kapituy i klasztory, miasta reprezentowane przez
wadze miejskie, cechy, gromady posiadajce wasne pastwiska ki i lasy
Pena zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnej posiadaa tylko szlachta , ktra cieszya
si dobrym imieniem i czci
Cudzoziemcy mogli przekazywa spadek tylko tym osobom, ktre aktualnie mieszkay Polsce,
zakazano im te posiadania nieruchomoci.
Ustawy amortyzacyjne
Ustawy amortyzacyjne, byy to ustawy majce zahamowa przekazywanie dbr w spadkach na
rzecz kocioa. Najpeniejsza ustawa amortyzacyjna 1635 zakazywaa alienacji dbr ziemskich na
rzecz instytucji kocielnych zarwno w aktach midzy yjcymi jak i na wypadek mierci.
Zawarcie maestwa i jego wano
Od 1577 w Polsce zaistnia obowizek zawierania przez katolikw maestw kocielnych(w
kociele przed proboszczem w obecnoci 2 wiadkw) maestwa zawarte nie wedug tej
reguy uwaano za potajemne i byy niewane do 1741 kiedy to zostay zalegalizowane.
Wedug prawa kanonicznego maestwo uwaano za niewane, jeli zachodzia przeszkoda
zrywajca(brak wiadomego owiadczenia woli, nierwno stanowa gdy druga osoba nie bya
jej wiadoma, pominicie istotnej formy zawarcia, impotencja, pokrewiestwo w linii prostej lub
bocznej do czwartego pokolenia, wicenia, brak chrztu). Niektre przeszkody byy tylko
wzbraniajce to znaczy, e istniejcego ju maestwa nie uniewaniay
Separacja od stou i oa przerwanie wsplnego ycia maeskiego.
Stosunki majtkowe miedzy maonkami
Zarczynom zwykle towarzyszya intercyza, ktra regulowaa szczegowo co wejdzie na
wpraw, jaka bdzie wysoko posagu i wiana. Intercyzy wpisywana do ksig sdowych.
Ko0nstytucja 1588 zobowizywaa braci do ustanowienia posagu w wysokoci rwnej sistr
wyposaonych za ycia ojca, jeli bracia utracili sched ten obowizek przechodzi na
wierzycieli. Dobra wienne nie odpowiaday za dugi ma
W prawie miejskim magdeburskim odrbno majtkowa, w chemiskim wsplno
majtkowa(za ycia obojga, wsplnota po mierci podzia na p).
Doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowiestwa(uytkowanie). Od XVI te na
rzecz ma(Uytkowanie).
Stosunki majtkowe midzy rodzicami a dziemi w Prawie wiejskim
Niedziay wskutek wzrostu rodziny ulegay likwidacji, bd z woli czonkw, bd pod naciskiem
administracji dominialnej. Wydzia cz inwentarza i niedzialu dla enicych si. Wymowa
przekazanie gospodarstwa dzieciom pod warunkiem ich utrzymania.
Przysposobienie; dzieci nielubne
Celem adopcji byo tylko nabycie praw dziedziczenia w nowej rodzinie(nie traci prawa
dziedziczenie w starej ani nazwiska)[dopiero po przejciu spadku])
Adopcja braterska ktry z braci duej bdzie y wygrywa pul
Adopcja do herbu nadanie wasnego herbu osobie, 1616 zakazano w stosunku do plebejuszy
Bkarty nielubne dzieci nie miay praw do majtkw ojca
Prawo legitymacji nielubnych dzieci mia krl do 1578
Opieka i kuratela
Konstytucja 1565 nakazaa opiekunom sporzdzanie inwentarza w obecnoci dwch kuzynw
ojca. Opiekuni mieli obowizek wyksztaci dziecko, niewywizujcy si ze swoich obowizkw
opiekun mg by odsunity od pupila przez sd lub krla w drodze skargi(kogokolwiek0. Nie
mia prawa sprzedawa zamienia czy zastawia dbr pupila. Na alienacje musia uzyska zgod
sdu a nawet sejmu.
XVI. Bdca pod opiek szlachcianka w wieku 18lat moga poprosi krewnych miast opiekuna o
zgod na wyjcie za m, lub krla o zmian opiekuna.
W XVI w. zaczto ustanawia kuratora dla osb posiadajcych lata sprawne ale jeszcze nie
posiadali lat dojrzaych.
Posiadanie
Sprawy o wybicie z posiadania mona byo zoy w cigu miesica do sdu grodzkiego. Urzd
grodzki przeprowadza dochodzenie na miejscu zwane skrutynium i w razie stwierdzenia
wybicia wprowadza w posiadanie powoda bez badania tytuu
Wasno
Wasno szlachecka bya w wasnoci alodialn, a ju w XVI w. uwolnia si od wszelkich
regaliw. Wasno typu lennego utrzymywaa si w pogranicznych krlewsczyanach.
Mani osiada w dobrach magnackich szlachta nie posiadajca praw politycznych, uzaleniona
od magnata stosunkiem lennym.
Niemal znika wasno podlega, pozostajc tylko tam gdzie utrzymao si prawo zakupne, lub
ziemia bya dzierona na zasadzie dzierawy wieczystej, te pozostaoci nazywano dobrym
prawem
O przeniesieniu wasnoci przy jej nabyciu decydowao wpisanie transakcji do ksig sdowych
Ordynacje
W XVI w. powstay na wzr zachodni fideikomisy w postaci ordynacji Pierwszymi ordynacjami
byy oycka, niewieska, Radziwiw , Zamojskich
Istot ordynacji jest wyjcie okrelonego kompleksu dbr spod oglnych norm prawa i oparcie
ich bytu na specjalnym statucie. Dziedziczenie wykluczao podzia majtku(kobiety tez
dziedziczyy). Wszystko bra najstarszy syn . Reszta otrzymywaa dobra nie nalece do ordynacji
lub bya spacana.
Schyek prawa bliszoci
Nastpio osabienie mocy prawa bliszoci poprzez skrcenie przez sdy przyjmowania skarg z
tytuu tego prawa. Do 6 tygodni. W prawie miejskim uwaano natomiast, e prawidowao
dokonana alienacja nie podlega skargom z tytuu prawa bliszoci. Wrd ogranicze alienacji
pojawiy si w XVII w. przepisy zakazujce sprzeday nieruchomoci szlachcie i duchownym. A w
miastach prywatnych alienacja wymagaa zgody pana miasta
Ograniczone prawarzeczowe na rzeczy cudzej
Ciary realne polegajce na dokonywaniu periodycznych wiadcze przez aktualnego
posiadacza obcionego gruntu na rzecz osoby uprawnionej (czynsze, paszczyzna , Renat
wieczysta )
Renta wieczysta powstawaa kiedy kupujcy nabywa za pewn sum od waciciela
nieruchomoci okrelony i periodyczny dochd z nieruchomoci. Stosunek taki by
nierozerwalny, czynsz naleao paci wiecznie najpierw wierzycielowi wierzycielowi pniej jego
spadkobiercom
Renta wykupna(wyderkauf) rnia si tym, e waciciel ziemi mia prawo spacenia sumy
cicej na dobrach.
Hipoteka
W dobie zmian RP najwiksze znaczenie mia rozwj zastawu bez Dzierenia, czyli hipoteki.
Ustawa o wanoci zapisu 1588 normowaa szczegowo zasadnicze sprawy zwizane z
hipotek. Pierwszestwo w zaspokojeniu swojej wierzytelnoci zapewniala osobie, ktra
pierwsza dokonaa wpisu do waciwych ksig sdowych(ksigi grodzkie i ziemskie miejsca
pooenia nieruchomoci). Zasada jawnoci - mwia o tym, e kady mg za opat zajrze do
ksig sdowych, a zasada szczegowoci mwia o tym, e wpis mia dokadnie opisywa sum,
ustalono te, e faktyczny stan obcienia jest zgodny z wpisami do ksig grodzkich zasada
Dobrej wiary.
Szlachcica posiadajcego doywotni zastaw z dziereniem uwaano jako posesjonata.
Ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim
Konstytucje 1505 1510 wprowadziy zakaz rozporzdzania dobrami nieruchomymi w drodze
testamentu. Crki dziedziczyy dbr ojczystych bez wzgldu na ich liczb. czwarcizna. Dobra
ojczyste dziedziczy najstarszy syn, a sam bra ostatni cz.
Miejskie prawo spadkowe
Dzieci dziedziczyy na rwni bez wzgldu na pe. Gerarda dobra wniesione przez on i
uzupenione w trakcie maestwa przedmiotami osobistego uytku = dziedziczyy je crki i
synowie duchowni, a w ich braku najblisza krewna.
Hergewet obejmowa odzie mska, konie z uprz, bro i zbroje o mg by odziedziczony
tylko przez krewnych mskich. Mieszczanie mogli sporzdza testamenty.
Powstanie i umocowanie zobowiza
Czasy nowoytne charakteryzuj si przesuniciem odpowiedzialnoci z dunika na majtek.
W prawie miejskim nadal funkcjonoway symbole i stre sposoby zabezpieczania kontraktu.
Rodzaje zobowiza
Szczeglne znaczenie miaa umowa kupna sprzeday. Due znaczenie miaa te poyczka. W
dobie nowoytnej wobec rozpowszechnienia kredytu, koci zezwoli na pobieranie odsetek w
umiarkowanej wysokoci. Pojawiy si te weksle skrypty duniczych na okaziciela.
Charakterystyczne dla miast stay si spki, ktre zawierano w celach handlowych Znacznie
rozwiny si umowy o dzieo zobowizania o staranne wykonanie zlecenia. Umowa o prace
wilkierze staray si zapobiec porzucaniu pracy przed terminem, nakadajc w tym przypadku
kar w wysokoci podwjnej w porwnaniu do dotd pobranej pacy.
III. Prawo karne
Przestpstwa publiczne i prywatne
Przestpstwa publiczne byy to przestpstwa skierowane przeciw wadcy lub wadzy publicznej i
religii, a przestpstwa prywatne przeciw osobom prywatnym.
W prawie miejskim podzia na przestpstwa publiczne i prywatne zwizany by z kar jaka za nie
grozia i tak przestpstwa publiczne to te za ktre grozia kara publiczna , a prywatne to te za
ktre grozia kara prywatna plus grzywna sdowa zwana mulkta.
Uznano te, e niektre przestpstwa prywatne powinny pociga obowizkow represje karn.
Std obok zakazu jednania przy mobjstwie 1588 przyjto, e jeli krewni nie wnieli skargi
ponosili kar w wysokoci gwszczyzny. W takich przypadkach a take jeli zabity nie mia
krewnych obowizek wniesienia skargi posikowej spada na urzd starociski
Zwizek przyczynowy i wina
Od schyku XV w, prawo dyo do rozrnienia winy umylnej i nieumylnej. Przy
przestpstwie zabjstwa nie odrniajc jeszcze winy nieumylnej od przypadku dokonano
tego dopiero z orzeczeniem Trybunau w XVII zasdzajc od zabjcy z przypadku tylko
gwszczyzn, uwalniajc od kary wiey dolnej.
Okolicznoci wyczajce przestpno
- Zabjstwo dokonane na infamicie lub banicie nie posiadajcym glejtu.
- Zabjstwo zodzieja dokonanego podczas zapania go na gorcym uczynku.
- Zabicie plebejusza podajcego si za szlachcica
- Zabjstwo lub zranienie osoby gwaccych pokuj publiczny, a dokonanych przez osoby
penice obowizki subowe
- Instytucja pocztku zostaa ograniczona do ram obrony koniecznej
Zrezygnowanie z kary(prawo miejskie)
- Stan wyszej koniecznoci
Rodzaje przestpstw
Przestpstwa publiczne
Criminem laesae maiestatis Obraza majestatu
Zdrada ojczyzny bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, przekazywanie tajemnic
pastwowych, poddanie zamku oraz zawizanie rokoszu
Przestpstwa przeciw religii odstpstwo od religii, (od XVI na inne chrzecijaskie nie
byo karane). Pniej jednak przywrcono. Czary
Przestpstwa przeciw moralnoci i dobrym obyczajom Homoseksualizm i sodomi,
cudzostwo
Kradzie na szkod skarbu pastwa
Bunty i spiski przeciw wadzom miejskim
Przestpstwa przeciw obowizujcym przepisom pracy celem ich byo umocnienie
wadzy rady miejskiej nad plebsem i szlachty nad chopami.
Przestpstwa przeciw pokojowi i porzdkowi publicznemu gwaty , w szczeglnoci
napad na dom szlachcica. Gdy w zwizku z napadem kto zgin sprawca by karany po
przeprowadzeniu skrutynium. Podobnie byo w miejskim. Do tej katygori zliczano tez
szczeglnie grone napady na drogach.
Przestpstwa prywatne:
Przestpstwa przeciw yciu i dobru Szlachta zabjstwa umylne i nieumylne
kwalifikowane kary mierci dla Rodzinobjcw(kogokolwiek z bliskiej rodziny).Pojedynek
nie by karany kiedy zgodzi si na niego krl. Karane te byy zapowiedzi zemsty.
Chopi za zabjstwo chopa praktycznie pacili tylko kar pienin, oraz dodatkowmi
karami pieninymi i chost, mona byo jedna.
Przestpstwa przeciw wolnoci i czci porwanie. A porwanie kobiety nazywano raptu.
Porywajcy by karany infami w praktyce take mierci. Potwarz kalumnia zniewaga.
Przestpstwa przeciw mieniu Kradziee, faszowanie pienidzy, miar i wag
Udzia w przestpstwie
Konstytucja 1588 wprowadzia rwne kary dla wszystkich wspsprawcw. W praktyce nadal
karano wsplnikw w zalenoci do roli jak odegrali. Za samowolne ukaranie szlachcica kara
mierci za gwaty w miecie karano burmistrza i jednego z rajcw kar mierci.
Zasady wymiaru kary
W prawie ziemskim przynaleno stanowa miaa wpyw na zagodzenie lub zaostrzenie kary.
Zranienie lub umiercenie przy pomocy broni palnej powodowao wyszy wymiar kary. Na
zagodzenie kary miaa tez wpyw skrucha oraz przebaczenie poszkodowanego. Okolicznociami
obciajcymi byy:
1. Naleenie ofiary do stanu wyszego ni sprawca
2. na goracym uczynku
3. recydywa trzykrotne ukaranie za ten sam czyn
Od koca XV w. zaczto zaostrza kary w miastach. Poprzez widowiskowe kary i zwikszenie
iloci kar mierci i kwalifikowanych. Majce mie charakter odstraszajcy.
Na wsiach kary byy z reguy pienine a kary mutylizacyjne i mierci byy rzadkoci.
Podzia kar
Kary mierci - rozrniano kary mierci zwyke i kwalifikowane(z szczeglnym
umczeniem)
Kary mutylizacyjne okaleczajce(z reguy odcicie czego), Kary odzwierciedlajce,
budzce skojarzenia z popenionym przestpstwem
Infamia i banicja
Kary na czci Poczone z umczeniem fizycznym w prawach miejskim i wiejskim. Np.
prgierz w miejskim, a w wiejskim: kuna (obrcz metalowa na ktrej przywizywano
skazaca do ciany kocioa), Gsiora, dyby= kody, korbacz(plaga)
Kara pozbawienia wolnoci kara wiey (nie bya habica)skazany sam si stawia a jej
surowo bya uzaleniona czy skazaca skazywano na wie grn(lejsza)czy
doln(cisza). Wszelki koszty utrzymania ponosi skazaniec. Kara wizienia(habica)
skazanego odprowadzano do wizienia strae i by zakuwany w kajdany i zmuszano do
cikich robut.
Konfiskata majtku
Pienine kary pienine 240 za szlachcica vs. szlachcica zabjstwo a gdy bro palna
480.
IV. postpowanie sadowe
Uwagi oglne
Dawny proces polski by bardzo zrnicowany ze wzgl. na przynaleno stanow,
zawd(wojskowe bartne) wykonywany, wsplnot religijn.
Proces ziemski ujednolicony zosta przez formula processus 1523. Jednoczenie w pprawie
miejskim zaczynao przejmowanie procesu inkwizycyjnego. Przyspieszya te tendencje recepcja
Constitutionis criminalis Carolinae 1532. W XVII i XVIIIrozprzenie organizacji sdowej miao
tez wpyw na procedur. Odwoywano si nawet od ostatecznych wyrokw TK.
Palestra
Od XV w. znano w Polsce funkcje zastpcy z urzdu a jego rozpowszechnienie doprowadzio do
powstania patnego zawodowego zastpstwa procesowego, ktrych zaczto nazywa
prokuratorami Na okrelenie samodzielnego zastpcy procesowego utara si nazwa patrona a
jego pomocnika dependentem. Og osb zajmujcych si zawodowo zastpstwem zaczto
nazywa Palestr. W TK mogli zastpowa tylko szlachcice osiadli.
Pozew
W stosunku do szlachty osiadej obowizywa pozew pisemny, natomiast szlacht hoot
pozywano pozwem ustnym. W pozwach miejskich i wiejskich pozywano gwnie ustnie. Od
1543 Po uprawnieniu aciny i jzyka polskiego zaczto sporzdza pozwy po polsku. Ponadto
wony musia zezna w sdzie, e pozew dorczy. Koniecznym warunkiem rozprawy byo
wcignicie pozwu do odpowiedniej ksigi zwanej wokand lub regestrem.
Terminy i delacje
Formula processus wprowadzia, e terminem zawitym by termin drugi, jednak w niektrych
sprawach by nim pierwszy(zabjstwo szlachcica).
Delacje = odkady odroczenia terminw rozrniano delacje zwyczajne(na prob strony) i
nadzwyczajne(na prob strony i zgod drugiej)
rodki dowodowe
Skrutynium ledztwo dokonane przez sd z inicjatywy powoda bd instygatora.
Tortury nawet w ograniczonym stopniu przeciw szlachcie
Rug przepytywanie pod przysig wszystkich co wiedz o danej sprawie (gwnie na
wsi)
I pozostae bez zmian oprcz przysigi ktra staa si ju tylko symboliczna
Rozprawa
Od XVI w. rozprawa w dobrach szlacheckich dzielia si na trzy etapy. Pocztkowo rozstrzygano
delacje i akcesoria tj. Sprawy uboczne, ktre csd zaatwia wyrokami przedstanowczymi. Pnij
nastpowaa indukta czyli przedstawienie sprawy przez powoda. Po ktrej nastpowaa
odpowied pozwanego zwana replik. Z chwil merytorycznej odpowiedzi powoda nastpowao
zagruntowanie sporu.
Gwar po zatwierdzeniu tej instytucji przez sdziego powd nie mg, wytycza kolejnych
oskare ani podawa nowych dowodw(tylko sdy miejskie).
Pierwszestwo dowodowe mia ten kto dysponowa lepszym dowodem w przypadku kiedy
dowody byy takiej samej klasy to liczy si stan, a jeli byli tego samego stanu pozwany.
Wyrok
Po rozstrzygniciu rozprawy zapada wyrok, ktry by wpisywany do ksigi zwanej
sentencjonarzem, po czym by podpisywany przez sdziw i dopiero ogaszany stronom. Na
podstawie sentencjonarza akt sprawy i wskazwek sdziw pisarz sdowy sporzdza peen
wyrok zwany dekretem, ktry wpisywano do ksigi dekretw.
rodki prawne przeciw wyrokom
Wprowadzenie Apelacji W XVI w. ostatecznie w polskim procesie ziemskim
uksztatowaa si instytucja apelacji.
Mocja - po wprowadzeniu apelacji zlikwidowano nagan sdziego, lecz szybko j
przywrcono w postaci mocji. Mocja nie bya skierowana przeciwko czci sdziego i
wstrzymywaa jedyni t spraw w ktrej zosta naganiony. Jego przegrana nie
powodowaa te utraty urzdu tylko powodowaa zwrot kocza i kar pienin dla
pokrzywdzonego.(sdzia grocki- sd sejmowy; ziemscy i podkomorscy TK)
Gravamen skarga do sdu wyszej instancji na sdziego niechccego dopuci apelacji
lub mocji. Nie wstrzymywa realizacji wyroku.
Wznowienie procesu dopuszczano do niego w przypadku znalezienia nowych
dokumentw, o ktrych nie wiedziaa strona przed wydaniem wyroku, oraz w razie
skasowania wyroku przez dekret nowego Trybunau.
Male obtentum przeciwko wyrokowi zaocznemu, chodzio o wyrok niewaciwie
uzyskany, sd bada okolicznoci wydania wyroku, w razie potrzeby uchyla wyrok.
Proces w sprawach karnych
Sdownictwo w sprawach karnych miejskich(byo quasi inkwizycyjne) opierao si na poczeniu
funkcji ledczego i sdziego, . Dominowaa w nim zasada pisemnoci postpowania. Proces by
jawy a bronicemu zalecano mie obroc. Decyzj o powziciu sprawy podejmowa sd na
podstawie doniesienia bd z wasnej inicjatywy, Pierwszy etap polega na ustaleniu faktu
popenienia przestpstwa., jego okolicznoci, oraz domniemanego sprawcy. W wyniku
postpowania oskarony by osadzany w wizieniu. Drugi etap polega na uzyskaniu przyznania
si oskaronego . Gwnym dowodem byo przyznanie si oskaronego, do jego osignicia
stosowano tortury.
W sprawach szlacheckich tortury byy rzadkoci a najwaniejszym dowodem byo skrutynium.
Torturowano osob trzykrotnie chyba e wczeniej si przyzna. W przypadku kiedy tortury nie
pomogy a dowody byy malo przekonujce puszczano oskaronego wolno.
Uaskawienie i agodzenie kary
W zasadzie ograniczano prawo aski krlowi przekazujc je sejmowi.
W prawie miejskim i wiejskim istniaa funkcja wypraszania od kary mierci mj ci on.
Praktyka te wprowadzia uaskawienie jeli z powodu niezdarnoci kata egzekucja nieudaa si
za pierwszym razem. W stosunku do mieszkacw miast krlewskich zachowywa te prawo
aski krl.
Egzekucja wyrokw sdowych szlacheckich
Warunkiem wszczcia postpowania egzekucyjnego by: prawomocny wyrok sdu, niewykonaie
wyroku przez trzy lata i trzy miesice, odmowa jego dobrowolnego wykonania. Do czasu
formula procesus dokonywano egzekucji z ruchomoci od formula procesus z nieruchomoci.
Odtd znano w prawie ziemskim dwie formy egzekucji z nieruchomoci(posesjonaci) i
osobist(goota). Egzekucj w stosunku do posesjonatw prbowano ograniczy poprzez
wprowadzenie kar za niewykonanie wyrokw sdw. Rol organw egzekucyjnych penili woni
sdowi wraz z szlacht wiadkowie , a take urzdnicy groccy i pachokowie starociscy.
1. wwizanie udanie si wonego i dwch wiadkw w celu wwizania strony zwyciskiej
w procesie. Jeeli waciciel uniemoliwi wwizanie (odbicie wwizania), wony skada
relacj w sdzie. Sd wzywa powoda i ustanawia zakad potrjny(szeciokrotnie wysze
ni zasdzony)
2. Ponowna prba wwizania jeli znowu zostaa odbita, sd skazywa pozwanego na
zapat zakadu w poowie dla siebie w poowie dla zwycizcy. I zarzdza rumacj czyli
usunicie si strony opornej.
3. Pruba dokonania rumacji bez uycia siy, w razie odmowy rumacji sd skazywa
waciciela ziemi na banicj
4. dokonanie rumacji jeli sia okazywaa si niewystarczajca sd zwoywa szlacht
powiatow w celu dokonania zajazdu.
Proces graniczny
Proces graniczny odbywa si przed sdem podkomorskim. Pozwany wnosi do sdu ziemskiego,
ktry po pozytywnym jej rozpatrzeniu przyznawa powodowi aktora tj. prawo pierwszestwa.
Sd podkomorski dokonywa rozgraniczenia na miejscu.
Proces o zbiegych poddanych
Dokonywa si midzy poprzednim panem chopa, a panem do, ktrego chop uciek. By to
proces o wydanie chopa windykacyjny. Szczegowe ustanowienia tej kwesti reguloway
sejmiki poszczeglnych ziem.
Procesy o czary
Oskarenie mogo wypyn od osoby prywatnej lub powoane od osoby ju oskaronej
Pawienie sposb dowodowy przypominajcy prb zimnej wody. Osoby oskarone o czary
torturowano tak dugo a si przyznay
Rozdzia VII: Pocztki monarchii Konstytucyjnej
I. rda prawa rda poznania prawa
Prawo ziemskie i oglnopastwowe
1. Prawa kardynalne 1768 i 73
2. Ustawa rzdowa 3 V 1791
3. Wolumina legum (tom VII i VIII oraz Ix bdcy uzupenieniem akademi umiejtnoci w
krakowie)
4. diariusz, mowy poselskie dzienniki i relacje obrad
5. Uniwersay rezolucje Rady nieustajcej
6. W okresie insurekcji Akt powstania i uniwersay, uchway Rady Zastpczej Tymczasowej i
Rady Najwyszej Narodowej.
Prawo miejskie
1. Prawa miast polskich od wadzy prawodawczej, wykonawczej i sdowniczej
2. Zbir praw dowodw i uwag dotyczcych poenia miast i mieszczastwa
3. Ordynacje komisji dobrego porzdku
4. Ksigi awnicze, rad miejskich
5. akty magistratw
Prawo wiejskie
1. Ustawy wiejskie
2. Ustawy Pawa Brzozowskiego i Stanisawa Poniatowskiego
3. Ordynacje referendarskie
II, pierwsze reformy
Typ i forma pastwa
cieray si dwi koncepcje ustrojowe reformatorska sejmu czteroletniego i konserwatywna
pastw ociennych wywierajcych presje na polskie wadz.
Zmiany w ustroju spoeczno ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie
Mieszczanie zaczli otrzymywa nobilitacj, Stan szlachecki do tej pory hermetyczny otworzy
si dla zamonego mieszczastwa. Konstytucja 1775, daa, eby nobilitowani mieszczanie
zakupili w cigu roku ziemie o wartoci co najmniej 50 ty. zp. Ponadto szlachcic zajmujcy si
kupiectwem nie utraci tytuu.
W 1764 zniesiono jurydykw(jeli nie miay podstawy prawnej), oraz serwitoriatw.
W 1765 powoano komisje dobrego porzdku zajmujce si popraw miast. Miay
uprawnienia uchwaodawcze i nadzorcze.(pod przewodnictwem senatora i 100% miejsc
szlaachta)
Reforma Asesorii sd najwyszy dla miast, staa siedziba Paac Krasiskich, wyroki miay
egzekwowa urzdy grodzkie.
Chopi
Chopi posiadali w tym okresie ziemi gwnie na zasadzie emfitezy. Proces rozwarstwiania si
gospodarstw na mniejsze trwa nadal. Natomiast powstay akty uwalninia chopw z
poddastwa w zamian za wykupienie si.
W 1768 wydano zakaz karania chopa mierci przez sd dominialny.
Stosunki chopw reguloway w drugiej poowie XVIII w. liczne ustawy wiejskie W
krlewszczyznach ograniczono wiadczenia chopa na rzecz pana i ukarano urzdnikw
zncajcych si nad chopami.
Ludzie luni
Odsetek ludzi lunych(wyrobnicy, czelad) nadal rs. Rosnca ich liczb starano nadal
regulowa poprzez akty prawne i praktyk. Starano si przede wszystkim ograniczy ich
przemieszczanie si po kraju poprzez wprowadzenie paszportw., oraz zmusi ich do pracy
przymusowej.
Stosunki wyznaniowe
W stosunkach wyznaniowych Polska przeya do rwnouprawnienia rnowiercw w
stosunkach publicznych i osobistych. W 1768 pod naciskiem mocarstw ociennych nastpio
ponowne ograniczenie uprawnie rnowiercw. W 1768 zakazano Kocioom nabywania dbr
kocielnych w drodze testamentw testamentw take legatw.
Program reform
Andrzej zamojski w mowie konwokacyjnej Poniatowskiego mwi o Zawoju ekonomiki, rozwj
edukacji, rozbudow administracji, usprawnienie dziaa pastwowych.
Zmiany w sejmowaniu
1764 66
Wprowadzono Regulamin obrad
Materie ekonomiczne(mniej wane sprawy) bd przyjmowane wikszoci gosw.
Materie status(waniejsze) jednomylno
Z sejmikw wyczono goot(wprowadzono dopiero na sejmie wielkim)
Zakazano przysigania instrukcji poselskich
1767 - 75
Powstanie delegacji sejmowych sejm przekazywa grupie senatorw i posw, prawo
decydowania w swoim imieniu.
Deputacje komisje sejmowe przygotowywujce projekty uchwa dla obrad plenarnych.
W 1768 wprowadzono do senatu hetmanw, w 1775 podskarbi nadworny
Komisja skarbowa
Stworzono komisje skarbowe i wojskowe dla polski i Litwy.
Komisja skarbowa miaa si zaj porzdkowaniem skarbu koronnego. I pomnoeniem
dochodw (zadania finansowe, rozwj infrastruktury, komunikaj i transportem, popieranie
przemysu i handlu, sdownictwo w sprawach skarbowych)
Ca, miary i wagi, moneta
Komisja Skarbowa wpyna na wprowadzenie ustawy sejmowej o zniesieniu ce i myt
wewntrznych, oraz ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie i polepszenie monety.
Budet
W 1768 Komisja Skarbowa wykonaa budet. Odtd ustawa budetowa okrelaa cao
gospodarki finansowej pastwa. Zapocztkowano w tym czasie prace nad wprowadzeniem
nowoczesnych zasad gospodarki budetowej ( zatem jednoci budetu jego jawnoci oraz
kontroli wykonywania budetu przez sejm). Z oglnego budetu wyczono fundusz
edukacyjny oraz dochody krlewskie(oprcz utrzymania dworu).
Komisja edukacji narodowej
Komisja (1773)bya zorganizowana kolegialnie, wsplna dla Polski i Litwy. Podlegaa bezporedni
krlowi, do sejmu naleaa kontrola sprawozda finansowych. Szybko pod jej wadz weszy
wszystkie szkoy pastwowe w Polsce poza szko Rycersk(1765) i innymi szkoami
wojskowymi. Komisja zabiegaa o ksztacenie nauczycieli w seminariach wieckich, dbaa o
szkoy miejskie i wiejskie, rozwijaa nadzr nad pensjami. Zaoono te towarzystwo dla ksig
elementarnych zajmujce si wydawnictwem podrcznikw nowego typu. W 1783 komisja
wydaa kodyfikacje dotyczca organizacji szk ich hierarchii oraz zasad tworzenia stanu
nauczycielskiego.
Inne organy centralne
W miar upywu czasu powstawa coraz wicej komisji jak np. komisja mennicza, komisja
szpitalna itp.
Gabinet krlewski
Gabinet krlewski zajmowa si sekretariatu osobistego , administracj dbr kamery,
korespondencj dyplomatyczn, stosunkami z kocioem kuri rzymsk, sprawami W K
Litewskiego.
Przy krlu powstaa te kancelaria wojska
III. Prawa kardynalne
Prawa kardynalne z 1768
Narzdziem majcym zahamowa podjte przez Polsk reformy miay by przeforsowane przez
pastwa ocienne i koa magnacjie. Jako niezmienny charakter miay charakter ustawy
zasadniczej. Skuteczno i nienaruszalno tej praw kardynalnych miaa zapewni gwarancja
Rosji 1768, rozszerzona na gwarancj trzech mocarstw 1775.
Umacnianie przywilejw szlacheckich
Prawa kardynalne potwierdziy przywileje szlacheckie.
Prby oywienia zotej wolnoci
1. Prbowano uwieczni woln elekcj
2. W 1775 dodano,, e krlem moe by tylko piast, szlachcic posesjonat, i nikt z rodziny
do 3 pokolenia nie mg ponownie zosta krlem
3. Prawo wypowiedzenia posuszestwa monarsze
4. Wadza naczelna sejm
5. Sejm nie powinien obradowa duej ni sze tygodni
6. Limitacja obrad tylko jednomylnie
7. Zasada jednomylnoci we wszystkich wanych sprawach
8. 1775 utworzenie rady nieustajcej
IV. Rada nieustajca
Denia centralistyczne
Dziki gitkiej i mdrej polityce krla, z narzdzia represji Rada Nieustajca przemienia si w
sprawny aparat reformatorski w rkach krla.
Organizacja rady nieustajcej
Krl po powstaniu Rady Nieustajcej utraci na jej rzecz swoje uprawnienia. Krlowie pozostao
tylko prawo dwch gosw w radzie w razie rwnoci gosw.
Rada skadaa si z 36 czonkw, ktrych powoywa sejm co 2 lata. W poowie mieki to by
reprezentanci senatu a w poowie ogu szlachty. Kady sejm mia zmienia 1/3 dawnego skadu
. Spord szlachty by wybierany Marszaek rady. Oprcz zebra plenarnych, praca rady
odbywaa si w 5 departamentach uksztatowanych jako kolegia po 5 8 czonkw:
1. interesw cudzoziemskich
2. Policji
3. dobrego porzdku
4. wojskowym
5. sprawiedliwoci i skarbowym.
Decyzje miay zapada absolutn wikszoci gosw.
Departament wojskowy wpyn na zwikszenie liczby wojska, oraz jej modernizacji.
Departament Sprawiedliwoci uczyni wiele dla uporzdkowania sdownictwa
V. Zmiany w prawie sdowym
Idee przewodnie
Zaczo od nowa rosn znaczenie naukowoci i kultury prawnej. Prawo powoli stawao si
zupenie wieckie. Prawo miao suy dobru publicznemu.
Nowe w prawie prywatnym
Nowe prdy w prawie prywatnym wyraziy si przezde wszystkim w deniu do racjonalizacj
gospodarki, a t5ake innych stosunkw spoecznych.
Mieszczanie powoli zaczli otrzymywa prawo nabywania dbr ziemskich, co uoglniono w
1791. Szerokie uprawnienia przyznano cudzoziemcom.
W stanie szlacheckim podniesiono wiek lat sprawnych do 20 i zastrzeono, e przed
osigniciem zupenej penoletnoci 24 nie mona obcia dbr bez zgody ojca lub kuratora.
Prbowano ograniczy nabywanie przez koci nabywanie dbr ziemskich.
Regulowano opiek. Zwikszono kontrol sdow, w celu ograniczenia nieuczciwoci
opiekunw.
Reforma emfiteutyczna starostw niegrodowych ktre miayby od tej pory oddawane w
dzieraw temu kto da wicej.
Spki
Now instytucj, suc obrotowi gospodarczemu. Byy tworzone po uzyskaniu przywileju
krlewskiego spki akcyjne.
Prawo wekslowe
W 1775 stworzono oglnopolskie prawo wekslowe. Weksle suyy zabezpieczaniu udzielonego
kredytu, stanowiy zobowizania dodatkowe do umw o charakterze gwnym.
Z powodu bankrutacji szlachty zastawiajcej swe dobra wekslami w 1780 zakazano szlachcie
wystawiania weksli(oprcz wieo nobilitowanych)
Prawo karne
W prawie karnym rozszerzono zakres przestpstw publicznych. Nowe prawo dyo do
ograniczenia amania przez szlacht amania prawa
W systemie kar zaznaczy si nurt humanistyczny. W 1776 zniesiono kar mierci za czary,
zniesiono tortury w procesie postpowania sdowego
Prawo graniczne
W celu ograniczenia zwad pomidzy szlacht wprowadzono nowe postanowienia dotyczce
ziemi
W Koronie sejmiki miay wybiera co 4 lata wojewdzkie komisje graniczne zoone z 10
czonkw. Waciwe czynnoci mieli przeprowadza wyonieni z komisji sdziowie zjedajc na
ziemi wraz z fachowymi geometrami i arbitrami wyznaczonymi przez zainteresowane strony.
Palestra
Rne tendencje cieray si w palestrze. Starano si o podniesienie poziomu wiedzy prawniczej.
Rezolucje Rady Nieustcej zakazay adwokatom przyjmowa wynagrodzenia w postaci ziemi
A w sdach ziemskich i grodzkich moga wystpowa tylko szlachta. Do caego sdownictwa
dopuszczono mieszczan w 1791, a do konfederacji targowickiej.
Projekt zbioru praw sdowych
W 1776 Krl powoa komisje kodyfikacyjn, miaa si przywizywa do istniejcych legislatur, a
swoje dziaania oprze na 3 statucie litewskim. Komisji przewodniczy A. Zamojski. Przeciw
przedstawionemu w 1778 r. projektowi wystpia silna opozycja w rezultacie zosta
manifestacyjnie odrzucony na sejmie 1780.
Projekt kodeksu Stanisawa Augusta
Sejm Czteroletni w ustawie rzdowej 3 V przesdzi spraw opracowania kodyfikacji pod nazwa
kodeksu Stanisawa Augusta mia obj cao prawa sdowego. Pracom przewodniczy Hugo
Kotaj. Krtki czas nie pozwoli na opracowanie caoci. W ycie weszy tylko Projekty ustaw i o
sdach ziemskich i Trybunaach. (Przy pracach kierowano si zasadami: domniemanie
niewinnoci, kara i jej wykonanie ma suy poprawie przestpcy, uzalenienie kar pieninych
od stanu posiadania).
VI. Konstytucja 3 maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Wielkiego
Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej
Pocztkowo przewaay nadzieje na poparcie czci zmian przez Katarzyn II i rzd petersburski,
za cen pogbienia sojuszu. Znacznie powikszona Armia polska miaa stan u boku Rosji w
wojnie z turcj. Pniej zwyciya przeciwna tendencja na pomocy Prus, liczono te na
poparcie koalicji antyrosyjskiej. Zawarte w 1790 przymierze z Prusami nie przynioso Polsce
korzyci.
Pierwsze dwa lata sejmu czteroletniego zawizanego pod wzem konfederacji, obeszy si bez
wikszych zmian w 1790 do poprzedniego skadu doszed nowy. W 1791 uchwalono Ustaw o
sejmikach, Ustaw o miastach krlewskich i Ustaw rzdow. Ustawa rzdowa regulowaa
prawa i obowizki ogu mieszkacw oraz zasady organizacji pastwowej. Na ustaw skada
si zesppoczyna przeciw oligarchii, ale majcych zabezpieczy sojusz szlachecko
mieszczaski. Uchwalenie konstytucji w przyspieszonym trybie zostao dokonane przez
Stronnictwo patriotyczne i zwolennikw krla. Cz tych osb przeksztacia si pniej w
zgromadzenie przyjaci konstytucji 3 maja, ktre obrao za gwny cel dalsze prace
ustawodawcze.
Szlachta
Ustawa rzdowa gwarantowaa szlachcie:
wolnoci
prerogatywy
pierwszestwo w yciu prywatnym
nietykalno osobist i wasno
Zwolnienie od kwaterunkuwojskowego
Zwierzchno dominialna szlachty nad chopstwem
Miaa by utrzymana rwno szlachty(tylko posesjonaci)
Kontynuacja skarbeatu
Mieszczanie
Ustawa o miastach krlewskich(cz 3 V):
Nietykalno bez wyroku sdowego
Prawo nabywania ziemi
Piastowania niszych urzdw administracyjnych i rzdowych, dostpu do palestry,
dostpu do niszych urzdw wojskowych
Uatwienie nobilitacji
Chopi
Art. IV Konstytucji
1. opieka pastwa i rzdu krajowego
2. Zachcaa szlacht do zawierania umw indywidualnych i zbiorowych z chopami, o
charakter i czas wiadcze
3. Zapewniaa wolno osobist przybyszom z zagranicy i zbiegom
I poza konstytucj
4. Ustawy komisji Policji i komisji porzdkowych polecay rozwinicie dziaalnoci
pastwowej na polu rolnictwa i opieki nad chopami
5. 1792 Ustawa o sprzeday krlewszczyzn, zapewniaa chopom z krlewszczyzn
wasno dziedziczn(uytkow). Uwolniono z poddastwa ludzi nie posiadajcych ziemi
Stosunki wyznaniowe
Konstytucja gwarantowaa wolno wyzna, przyznawaa jednak pierwszestwo katolicyzmowi.
Nadal uwaaa odstpstwo od katolicyzmu za przestpstwo apostazji Tron i stanowiska
ministralne tylko katolicy.
1791 kongregacja kocioa prawosawnego ustalia autokrfakie uniezalenienie si od
czynnikw zewntrznych. Zatwierdzone przez sejm
Nard i obywatele
Humanistyczne tendencje uwzgldnienie w konstytucji uznay istnienie narodu polskiego
wliczajc w to poza szlacht rwnie mieszczan i chopw
Pastwo jednolite czy zacienienie unii?
Konstytucja 3 maja pomina spraw stosunkw Polski i Litwy. Postanowiono nie unifikowa
Litwy bezporednio tylko zrobi to w poszczeglnych aktach.
Posowie Litewscy natomiast za zgod na Konstytucj otrzymali zapewnienie utrzymania
podmiotowoci Litwy. Powoano dwie odrbne komisje kodyfikacyjne. Sapieh (marszaka
konfederacji litewskiej) powoano do stray praw z tymi samymi uprawnieniami, co Marszaek
sejmu. Ustanowiono rwnie Zarczenia Wzajemne Obojga Narodw majce wej do paktw
konwentw stanowiy one, e wsplne komisje skarbowe i wojskowe bd miay rwn il9o
czonkw Litwy i Korony, a przewodnictwo bdzie si midzy nimi zmienia. Miay istnie
osobna kasa skarbowa i osobny trybuna skarbowy litewski.
Zwierzchnictwo narodu i podzia wadzy
Wszelka wadza wywodzia si od narodu. Wprowadzaa trjpodzia wadzy z przewag w
ustawodawczej w sejmie
Sejm
Mia pozosta dwuizbowy.
Izba poselska -204 (wybieranych na sejmikach) i 24 plenipotentw miast(zgromadzenia miejskie
wydziaowe, nie mieli prawa gosu, wchodzili w skad komisji sejmowych, mieli prawo gosu II w
sprawach miejskich i handlu i przemysu), mieli by gotowi do sesji nadzwyczajnych przez ca
kadencj przez 2 lata (70 dni z moliwoci przeduenia do 100)
1. inicjatywa ustawodawcza
2. Zniesiono wice instrukcje poselskie
3. sejmy prawodawcze (sesje zwyczajne)
4. Wikszo gosw lub kwalifikowana w sprawach wanych
5. istniay komisje deputacje majce za zadanie pracowa nad projektami
Izba wysza senat 132 czonkw - 102 czonkw wojewodowie, kasztelanowie oraz w liczbie 30
biskupi diecezjalni i ministrowie w 1790 wszed do senatu unicki metropolita kijowski.
1. Prawo veta zawieszajcego(zakres spraw politycznych, cywilnych i karnych)
2. Na sejmie konstytucyjnym(,co 25) mia stanowi rad starszych
3. W przypadku uchwa sejmowych mniejszej wagi gosy sejmu i senatu miay by brane
cznie(minus prawa polityczne, cywilne, karne oraz podatki wieczyste)
4. Celem kontroli rzdu obradoway i gosoway razem
Krl:
1. utraci prawo sankcji
2. Przewodniczy stray praw
3. Zwoywa sejm(sejm mg si zwoa te sam, lub przez marszaka)
4. inicjatywa ustawodawcza, wraz z stra praw
5. W jego imieniu miay by ogaszane ustawy
Senatorowie mieli by wybierani przez krla z dwukrotnej liczby kandydatw przedstawionych
mu przez sejmiki.
Sejmiki
Prawo gosu mia szlachcic posesjonat 18 lat, a take zastawnicy i posesorzy doywotni, jeli
pacili podatki odpowiedniej wysokoci. Uprawnionych do gosowania miano wpisywa do ksig
ziemskich.
Stanowisko krla
Wprowadzono dziedziczno tronu w dynastii Wettynw. Krl by nieodpowiedzialny tylko
ministrowie zasiadajcy w stray praw. Kady akt podjty w stray praw mia by podpisany
przez odpowiedniego ministra(kontrasygnata) .
Stra praw
Stra praw - Najwysza wadza wykonawcza:
Krl - przewodniczcy
Prymas przewodniczcy komisji edukacji narodowej
Jeden z marszakw minister policji, sprawujcy wadz nad miastami
Dwch kanclerzy:
Jeden minister pieczci spraw wewntrznych
Drugi minister zagranicznych
Jeden z hetmanw minister wojny
Jeden z podskarbich minister skarbu
Penoletni nastpca tronu(bez prawa gosu)
Marszaek sejmu
Krl powoywa ministrw do stray praw spord wszystkich ministrw(14) dokonywano
podczas obrad sejmu, ktry mia prawo natychmiast odwoa ministra. Ministrowie mogli by
powoani do odpowiedzialnoci:
1. Odpowiedzialno konstytucyjna naruszenie ustawy sejmowej., przed
przedstawicielami sejmu(izby wy. I ni. )
2. Odpowiedzialno parlamentarna z tytuu postawienia im zarzutw politycznych
wotum 2/3 poczonych izb
Komisje rzdowe
Komisje wielkie(podlege stray praw) kolegialnie zorganizowane ministerstw, zoone z
czonkw wybieranych przez sejm(policji, wojska, skarbu, edukacji narodowej.)
Przewodniczcymi byli ministrowie nie nalecy do stray praw, w skad komisji wchodzio 14-16
komisarzy, wybieranych na sejmie na okres 2 lat, oraz po 6 plenipotentw miast(policja i
skarbu) * plenipotentw miast miano wybiera do asesorii koronnej a 4 do litewskiej.
Komisja skarbowa miaa si zaj porzdkowaniem skarbu koronnego. I pomnoeniem
dochodw (zadania finansowe, rozwj infrastruktury, komunikaj i transportem, popieranie
przemysu i handlu, sdownictwo w sprawach skarbowych)
Komisja wojskowa zarzd nad miastami(podzielia na 26 okrgw)
Komisje porzdkowe
Sprawy terytorialne ziem i wojewdztw naleay od 1789 do komisji porzdkowo cywilno
wojskowych skaday si z 15 komisarzy wybieranych na sejmikach na dwa lata. W 1792
powikszonoo 3 przedstawicieli miast
Rekrutacja wojska, kwaterunek
Urzdzanie magazynw i dostarczanie podwd dla wojska
Wydawanie paszportw, kontrola ruchu ludnoci
Prowadzenie wykazw statystycznych
Udzielanie porad rolnictwu
Podniesieniem rzemios i handlu
Szkoami
Opiek spoeczn
(Sejm czteroletni znis funkcje starostw na rzecz komisji)
Ustrj miast
Miasta krlewskie zostay uznane za wolne. Ustawy urzdziy wszystkie te miasta wedug jenej
kategorii, miasta prywatne mogy by poddawane nowym kategori za zgoda panw.
Czynne i bierne prawo wyborcze przyznawano t6ylko posesjonat. Zgromadzenia uchwalajce i
urzdy wykonawcze(magistraty) . W mniejszych miastach ustanowiono jedno zgromadzenie
oglne obejmujce wszystkich posesjonatw, wiksze zostay podzielone na cyrkuy. Cay kraj
podzielono na wydziay a do kadego zaliczono pewn liczb miast. Miasta dostay prawo
urzdzania zgromadze wydziaowych. Zniesiono Autonomie miast poprzez odebranie im
prawa wydawania wilkierzy i statutw. Poddano je kontroli ministerstwa policji.
Organizacja sdw
Sd komisji rzdowych i porzdkowych
Sprawy sporne
Sd komisji skarbowych i komisji porzdkowych(poddano im og ludnoci take szlacht)
Sprawy skarbowe, wekslowe i handlowe
Zwizane z czynnociami aparatu wadzy
Sdy ziemskie poczone sdy grodzkie, ziemskie i podkomorskie. Zloone z 10 sdziw
wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich
Trybunay korona -2
Sd sejmowy zoony ministrw 12 senatorw i 24 posw
Wina ministrw i innych wysokich urzdnikw
Waniejsze przestpstwa polityczne
Sdy magistratw miejskich (miejskie)
Sdy apelacyjne wydziaowe(miejskie)
Sd asesorski oddzielny dla korony (8)i Litwy(4), jako najwyszy sd dla miast skladajcy si
z senatorw, posw i deputaci miejscy.
Skarbowo
W 1788 wezwano do dobrowolnej ofiary na naglce potrzeby ojczyzny. Nastpnie ustanowiono
podymne, nie jako podatek , ale przymusowa poyczka. Podwyszono opat stplow. W 1789
podwyszono opat od dbr krlewskich dzieronych przez szlacht. Ustanowiono 20%
podatek dla duchowiestwa oprcz duchownych wiejskich. 1789 ofiara wieczysta na
powikszenie si krajowych 10 % staego dochodu. Przejte na skarb pastwa dobra biskupa
krakowskiego, podwyszono podymne miejskie; podatek od posesji w miastach o wartoci
wyszej ni 10 ty zp.
Wojsko
1788 uchwalono aukcj wojska do 100 ty onierzy(praktyka 65 ty). W 1792 w obronie
konstytucji stano zaledwie 37 ty
Zastosowano rekrutacj przymusow. Ze wszystkich dbr krlewskich i duchownych mia ic do
wojska 1 clop na 50 dymw z prywatnych dbr 1 na 100. suba miaa trwa 6-8 lat wiek onierz
18 35 lat. 10 mie w roku urlop 24 % skadu. Wyekwipowaniem miaa si zaj komisja
wojskwa i komisje porzdkowo cywilno wojskowe.
VII. Upadek dziea Sejmu Czteroletniego. Targowica i konstytucje
grodzieskie
Najazd rosyjski. targowica
Pretekstem do agresji rosyjskiej byo zawizanie si 27 IV 1792 r. w Petersburgu konfederacji
targowickiej przez 13 przeciwnikw konstytucji 3 maja z inspiracji Katarzyny II.
Konfederaci ustanowili swoje wadze tymczasowe usuwajc w miar posuwania si wojsk
rosyjskich wadze konstytucyjne. Po przystpieniu krla do konfederacji w lipcu 1792 i
owstrzymaniu na jego rozkaz kampani obronnej, konfederaci przeprowadzili nowe wybory,
zwoali sejm do Grodna 1793, gdzie powstaa jeszcze bardziej wsteczna konfederacja
grodzieska
Konstytucje grodzieskie
Ustanowiono w nich przede wszystkim nowe prawa kardynalne. Potwierdzono wszystkie
przywileje szlacheckie. Zastrzeono penie wadzy dominialnej szlachty nad chopami jako jedno
z praw kardynalnych.
Dokonania dotyczce miast nie zostay zmienione (oprcz plenipotentw). Na czele rzdu
ustanowiono rad nieustajc. Zagwarantowano cesarzowi rosyjskiemupeni wadzy nad
polsk w dziedzinie jej polityki zagranicznej, zatwierdzono te trzeci rozbir Polski.
VIII. Insurekcja Narodowa
Przygotowanie
Przygotowaniami do powstania zajmowaa si grupa patriotw, ktra musiaa opuci Polsk.
Na wodza o funkcjach i wadzy dyktatora powoano Tadeusza Kociuszk Plany powstania
powstay przede wszystkim w konspiracyjnym ruchu Warszawy. Powstanie miao si rozpocz
w Krakowie dlatego bo liczono na neutralno Austrii.
Akt powstania
Ogoszony 24 marca 1794 r. Akt powstania nie nawizywa do konstytucji 3 maja ani do reform
sejmu czteroletniego co byo przejawem krytycznego podejcia autorw do kompromisowego
ustawodawstwa. Uchwalenie ustroju powstacy odraczali do zwyciskiego powstania. Na czele
wadz powstaczych stan Najwyszy Naczelnik Siy Zbrojnej Narodowej i powoana przez
naczelnika Rada Najwysza Narodowa.(miaa sucha rozkazw naczelnika a w razie jego
pojmania, mierci itp. Powoa nowego naczelnika, cywilne kierownictwo kraju i
ustawodawstwo).
Siy zbrojne
Jako haso przyjto wolno, cao, niepodlego . Kociuszko i dziaacze lewego skrzyda
powstania wysunli koncepcj armii narodowej. W organizacji armii chciano poczy zasady
armii regularnej, milicji ludowej, oraz masowego pospolitego ruszenia. Do armii regularnej
powoywano 1 piechura z 5 gospodarstw chopskich, 1 jedca z 50. Drugi czon miaa stanowi
milicja miejska i wiejska do ktrej powoywano wszystkich zdolnych do niesienia broni.
Pospolite ruszenie miao obj wszystkich mczyzn 18 46.
Pod koniec powstania zrezygnowano z pospolitego ruszenia liczcego wtedy ok. 200 ty. ludzi.
Reformy chopskie
Uniwersa poaniecki 7.V.1794
1. Ustanowiono instytucje dozorcw, ktrzy mieli dziaa m. In. w sprawach spornych
pomidzy dworem a wsi. Jeden dozorca mia sprawowa piecz nad obszarem ok. 1000
-1200 gospodarstw
2. Poddastwo chopw zostao ograniczone poprzez zapewnienie im wolnoci osobistej.
3. Zapewniono chopom nieusuwalno nieusuwalno z ziemi, jertzeli wypeniali
wiadczenia na rzecz dworu(wasno chopska wasno podlega)
4. Na czas powstania miay ulec zmniejszeniu wiadczenia cho0pw w robocinie w skali
od 33 do 50%. A stae powinnoci chopw wobec wadzy miay nastpi w akcie
prawodawczej
5. Zalecono zawizywanie umw o przymusowy najem pracy
1794 rada najwysza wydaa ustaw w, ktrej obiecywaa chopom, lub ich dzieciom nadania
ziemskie na pen wasno i czciowe uwaszczenia z ziemi zdrajcw.
Dozory
W lipcu 1794 Rada Najwysza wydaa ustaw o organizowaniu dozorw. Chodzio o
wprowadzenie uniwersau poanieckiego w ycie, jak i ekonomiczne potrzeby kraju.
Po powstaniu Dozorcy mieli by wybierani przez wacicieli ziemskich, mieszczan, gromady
wiejskie i urzdy miejskie. W praktyce podczas powstania rekrutowali si oni z pztryjotycznej
szlachty.
Opieka rzdowa nad chopami, odwoania miaa rozpatrywa wojewdzka komisja
porzdkowa.
Spis ludnoci
Sprawowa nadzr nad utrzymaniem drg i mostw
Dba o naleny rozwj rolnictwa
Zajmowali si ochron lasw
Ustrj organw powstaczych
Nie zniesiono pozycji krla, lecz zostawiono go pod nadzorem Rady Najwyszej Centraln
wadz sprawowaa Rada Zastpcza Tymczasowa A od koca maja Rada Najwysza Narodowa.
Skadaa si z 8 radcw 32 zastpcw i Naczelnika.
Na lewym skrzydle polskim byli tzw. Polscy Jakobini radykalni dziaacze wzorujcy si na
Francuzach. Rada Najwysza dzielia si na osiem wydziaw(Porzdku bezpieczestwa,
sprawiedliwoci, skarbu, ywnoci, potrzeb wojskowych, interesw zagranicznych, instrukcji
narodowej).
Rada dziaaa kolegialnie na zebraniach plenarnych, ktrych przewodniczcy zmienia si co
tydzie, oraz przez wydziay. Podobnie do rady dziaay Komisje w wojewdztwach.
Do komisji porzdkowych w wojewdztwach miao wchodzi 8 wacicieli ziemskich 8 wacicieli
miejskich i 5 duchownych.
Sdy karne
Sd kryminalny ksistwa Mazowieckiego(pniej Sd kryminalny wojskowy) te sdy miay
suy insurekcji i tpieniu zdrady, a take pogbianiu wiadomoci rewolucyjnej. Zachowano
domniemanie niewinnoci i inne gwarancje praw oskaronego.
Cz II: Polska w dobie rozbiorw
Rozdzia I: Ziemie polskie pod zaborami
I. podzia ziem rzeczpospolitej
Terytoria
1. Cesarstwo rosyjskie Litwa Biaoru, Ukraina
2. Austria - Maopolska poudniowa z Krakowem i pnocna z Lublinem,
dawne wojewdztwo ruskie
3. Prusy Wielkopolska i Prusy krlewkie cz Mazowsza
Skutki rozbiorw
1. Ziemie polskie zostay podzielone midzy pastwa, ktrych form rzdw
byy monarchie absolutne owiecone.
2. W XIX i XX w. ksztatowa si system monarchii konstytucyjnej, nioso to
za sob rozwj gospodarstwa i bogacenie si bogatego mieszczastwa
3. W zaborach Pruskim i Austryjackim ju w XVIII w. pojawiy si pierwsze
symptomy germanizacji.
4. Powstawanie organizacji skierowanych ku niepodlegoci.
II. rda prawa i rda poznania prawa
Wzrost prawodawstwa
Wraz z z rosnc w wadz pastwow rosa ilo wydawanych przepisw. Na pierwszym
miejscu w hierarchi stay istawy konstytucyjne, ale w rzeczywistoci istotniejsze czsto byy
normy niszego rzdu, bezporednio dotyczce ycia publicznego. Wiek XIX przynis dalszy
rozwj prawa wraz z rosncym w si owieceniem i wyodrbnieniem si nowych dziedzin
prawa. W pocztkach XIX w dziennikach wydawane byy tylko niektre przepisy(np. nie byo
prawa administracyjnego)
1. wydawnictwa urzdowe
2. zbiory prywatne
3. orzeczenia sdw najwyszych.
1. czasopisma prawnicze np. themis polska, Gazeta sdowa Warszaska;
przegld sdowy i administracyjny
2. Fachowa prasa gospodarcza
3. Pamitniki i dzienniki
Ksistwo Warszawskie
1. Dziennik praw 1808(4 tomy)
2. Dariusze sejmw ksistwa 1809, 1811 i 1812
3. Dzienniki departamentowe
Krlestwo Polskie i Rosja
1. Dziennik praw krlestwa Polskiego(1816 - 1871) pniej nieoficjalny
zbir praw
2. Zbir przepisw administracyjnych krlestwa polskiego(1866 1868)[64
tomy]
3. Swod Zakonow Rossijkoj Iperii
Zabr pruski, Prusy i Niemcy
1. 1794 Lamndrech pruski
2. Gesetzsammlung fur die koniglich preussichen Staaten(1810 1906)
3. Bundes Gesetzblatt zbir praw => Reichsgesetzblatt
4. Sprawozdania z czynnoci sejmu prowincjonalnego w Wielkim ksistwie
Poznaskim i posiedze koa polskiego w Berlinie
5. BGB
Galicja, ksistwo cieszyskie i Austria
1. Constitutio statuum Regni Gsliciae et lodomeriae cum Bukivina -
ustawodawstwo dotyczce ludnoci polskiej
2. Prowincjonalny zbir praw
3. Dziennik Praw i Rozporzdze Krajowych Krlestwa Galicji (186 - 1918)
4. Dziennik Praw i Rzdowy Cesarstwa Austryjackiego
Wolne miasto Krakw
1. Dziennik Praw Wolengo miasta Krakowa
2. Dziennik Rzdowy Rzeczpospolitej Polskiej
III. Ksistwo Warszawskie (1807 - 1815)
Po stronie Napoleona
Po stronie Napoleona opowiadali si w szczeglnoci: koa republikaskie, patriotyczne odamy
szlachty i mieszczastwa, przywdcy sejmu czteroletniego.
Na zi9emiach II i IIII zaboru w 18-6 obja rzdy komisja rzdzca zajmujca si gwnie
sprawami wojska polskiego i zaopatrzenia dla wojska Francukoego.
Ksistwo Warszawskie powstao na mocy traktatu w Tyly w 1807(obejmowao II i III zabr
pruski bez dostpu do morza i okrgu biaostockiego w 1809 przyczono Galicj; Gdask Wolne
miasto)
Charakter ksistwa i jego instytucji
Napoleon nada Polsce konstytucj w Drenie. Usiowania polskie(w szczeglnoci Komisji
Rzdzcej) szy ku przywrcenia konstytucji 3 maja.
W dziaalnoci Napoleona Polacy widzieli zarodek odrodzenia pastwowego, nawet mimo
wyranych tendencji podporzdkowania ksistwa Napoleonowi i traktowania go jako obz
wojskowy. Poprzez polityk Napoleona w Polsce wadz trzymaa szlachta a w szczeglnoci
przedstawiciele sejmu czteroletniego.
Rwno wobec prawa a pozycja szlachty
Konstytucja ksistwa Warszawskiego nie znosia podziau na stany, ale znacznie go
ograniczaa(zniesienie poddastwa, rwno wobec prawa). Wedug konstytucji prawa
obywatelskie:
Wolno osobista(jako swoboda przemieszczania si)
Rwno wobec prawa i sdu
Religia katolicka rzdzca i wolno wyznania
Prawa polityczne
Piastowania urzdw
Czynne i bierne prawo wyborcze do urzdw
Prawo wyboru na obieralne urzdy
Szlachta i mieszczastwo
W sejmie wikszo mandatw zastrzeono dla szlachty. Szlacht oraz urzdnikw pochodzenia
mieszczaskiego symbolicznie uprzywilejowywa krl saski i Ksie Warszawski
Nastpi wzrost znaczenia mieszczastwa i jego roli w rtzyciu publicznym.
ydzi
Ludno ydowska zostaa wyczona spod praw obywatelskich na 10 lat i wprowadzono licne
represje wobec nich jak np. ograniczenie zarobkowania i zezwolenia na zawarcie maestwa.
Chopi
Konstytucja zniosa poddastwo i zapewniaa chopom wolno osobist i rwno wobec
prawa. Stosunek chopw do ziemi okreli dekret z 1807:
1. kady moe opcic grunt pop powiadomieniu dziedzica i zwrceniu mu
zaogi i zasieww
2. Penia wasno do gruntu naley do pana(chopi dzierawa czasowa lub
dziedziczna)
3. wiadczenia chopw na rzecz panw pozostawiono umowom midzy
chopem a panem, przed notariuszem.
Pniej
4. W razie udzielenia przez pana chopu poyczki chop musia zanim opuci
wie odda duga panu
5. Chopi mogli opuszcza wie tylko za zgod pana
Wadza monarsza
Ustrj mia na celu umocnienie silnej wadzy monarszej i oparcie jej na szlachcie i buruazji
miejskiej(monarcha stanowienie dekretw sprawach ustroju i administracji oraz silny wpyw na
sejm w innych sprawach, by te kierownikiem rzdu, wprowadzono centralizacj wadzy).
Sejm
Sejm by dwuizbowy. W skad senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie (po
przyczeniu Galicji po 10), wszyscy byli mianowani przez krla.
Izba poselska skada si ze stu posw szlacheckich, wybierani na sejmikach(tylko szlachta
osiada) i deputowani 66 wybierani na zgromadzeniach Gminnych(waciciele gruntw i
zakadw pracy[cenzus majtkowy, inteligencji, zawodowej i stopie i zasugi wojskowe]), i
czonkowie rady stanu. Kompetencje sejmu:
1. podatki
2. Prawo cywilne i karne
3. sprawy monetarne
Inicjatywa naleaa do rady stanu, zmiany w konstytucji i budet do monarchy. Komisje sejmowe
mogy proponowa poprawki lecz Rada stanu musiaa je przyj
Do senatu naleay:
1. kontrola czy izba poselska przestrzega konstytucji. I kontrola wanoci
wyborw.
Mimo sprzeciwu senatu lub sejmu krl mg przyj projekt a nawet rozwiza sejm lub
mianowa nowych ministrw.
Rada stanu
W jej skad wchodzili: krl, ministrowie sekretarz rady i czterej referendarze. W 1808
powikszono jej skad o 6 radcw stanu, w 1810 zwikszono ich liczb do 10 a referendarzy do
6. Do jej kompetencji naleao:
1. Projekty ustaw sejmowych i dekretw krlewskich
2. Rozstrzyganie sporw kompetencyjnych midzy organami sdowymi i
administracyjnymi., spory midzy obywatelami a organami pastwa o
naruszenie prawa podatkowego, o niewykonanie kontraktw,
3. Orzeczenie o poddanie pod sd ministrw i urzdnikw. Stanowia te
orzecznictwo kasacyjne.
4. Sprawy budetowe i dobra narodowe, rozkad podatkw na
departamenty, ocena sprawozda ministerialnych.
Organizacja rzdu
Rzd skada si z 6 ministrw: sprawiedliwoci, spraw wewntrznych, wyzna, wojny, skarbu,
policji oraz sekretarza stanu, przebywajcego w Drenie.
Oglne czynnoci rzdowe miaa koordynowa Rada ministrw zoona z kierownikw resortw
i nieco pniej ustanowionego prezesa Rady. Kontrol nad rad ministrw sprawowaa Rada
Stanu. Rada moga po rozpatrzeniu czyjejkolwiek skargi na akt wadzy moga wystpi do krla o
zezwolenie lub pocignicie go do odpowiedzialnoci sdowej.
1808 dekret o organizacji ministrw- podporzdkowanie urzdw ministrowi, dobr i nadzr
nad nimi, prawo napominania i coroczna ocena sprawowania; zapewniono niezawiso
sdow, zakazano ministrowi spraw. Miesza si do orzecznictwa; i kompetencje pozostaych
ministrw.
Dyrekcje, izby i rady
Ustanowiono dyrekcje specjalne dyrekcj edukacyjn; dyrekcj generaln dbr i lasw
Narodowych i inne.
Istniay rady reprezentujce grupy zawodowe: rada lekarska i rada handlowa.
Dla kontroli finansw ustanowiono w 1808 kolegialn izb obrachunkow.
Administracja terytorialna
Kraj podzielono na departamenty(prefekt administracja, policja porzdkowa i polityczna;
wyczone sprawy wojska i sdownictwa), a te za na powiaty(podprefekci), Prefekci i
podprefekci podlegali ministrowi spraw wewntrznych, obowizani byli jednak spenia
polecenia wszystkich ministrw. Gwnymi miastami zarzdzali prezydenci
municypalni(mianowani przez krla) innymi burmistrzowie(mianowani przez ministra)
wjtowie na wsziach(mianowani przez prefekta).
W celu ksztacenia kadry urzdniczej powstaa w Warszawie Szkoa Prawa(1808 przeksztacona
w 1811 w Szko Prawa i nauk administracyjnych.
Samorzd terytorialny
1. Rady municypalne, miejskie i wiejskie w najwikszych miastach
pochodziy z wyborw, w innych z nominacji prefekta spord
kandydatw przedstawionych przez wacicieli nieruchomoci. (debaty
nad potrzeby lokalne, sprawy budetu i podatkw zatwierdza je prefekt,
nad rozkadem podatkw pastwowych nad zaaleniami na administracj
lokaln)
2. Rady departamentalne i powiatowe zoone byy z radcw
mianowanych przez krla spord kandydatw przedstawionych w
podwjnej liczbie przez sejmiki. Przedmiotem obrad mialo by wszystko
co miao zapewni dobro departamentu czy powiatu.
Stosunki wyznaniowe
Ostre spory7 z kocioem powstay w zwizku z wprowadzeniem laickiego prawa maeskiego,
now organizacj szkolnictwa oraz opodatkowaniem duchowiestwa. (W praktyce urzdnikami
stanu cywilnego byli duchownymi uznanych wyzna).
Skarbowo
Kasy wymiany zajmoway si teoretycznie wymienialnymi na kruszec biletw bankowych.
Mimo wzrostu dochodw budet ksistwa Warszawskiego rokrocznie notowa coraz wikszy
deficyt, co byo przyczyn ogromnych wydatkw na utrzymanie wojska. Cika sytuacj skarbu
potgoway czsto sztucznie wytworzone pretensje skarbu Francuskiego.
Wojsko
Do 6 letniej suby wojskowej powoywano w zasadzie wszystkich obywateli ksistwa w wieku
21 26 lat, wybierajc z nich drog losow wybierany na dany rok kontyngent. Poza regularn
armia powoano w 1809 i 1811 Gwardi narodow (waciciele nieruchomoci i inni) a w 18709
rwnie tzw. powstania departamentalne.
Sdownictwo
Zniesiono sdownictwo dominialne, i zrwnano wobec prawa i sdu obywateli. Istotn zasad
niezawisoci sdziowskiej staa si ich doywotno.
Sdziw pokoju od, ktrych nie wymagano kwalifikacji powoywano spord kandydatw
wyznaczonych przez sejmiki.
W sprawach karnych sdziy
Sdy policji prostej(podsadek, bd burmistrz lub wjt)
Sdy policji poprawczej po 2 3 w kadym departamencie
(kara do 2 lat wizienia)
Sdy sprawiedliwoci kryminalnej po 1 na 2
departamenty(zbrodnie i apelacje od powyszych sdw)
W sprawach cywilnych orzekay:
Sdy pokoju utworzone w miastach(niepowane
majtkowe podsdkowie)
Trybunay cywilne I instancji utworzone w kadym
departamencie(niemajtkowe i powane majtkowe)
W sprawach cywilnych i karnych
Sd apelacyjny jeden. Apelacje w sprawach cywilnych i
karnych. W 1810 wyodrbniono z niego 5 osobowy sd
kasacyjny.
Prba odnowy unii polsko litewskiej
W 1812 tu przed wypraw rosyjsk Napoleon w Warszawie proklamowa odbudow krlestwa
polskiego, przegrana wojna uniemoliwia wykonanie tych planw.
Znaczenie ksistwa Warszawskiego. Problem oceny.
1. Duy wyzysk ze strony Napoleona
2. Powstanie ksistwa Warszawskiego miao przede wszystkim due
znaczenie w rozwoju instytucji pastwowych
3. Obecnie jego znaczenie czy si z jego kontynuacj krlestwem poleskim
4. Chaos spowodowany brakiem wykwalifikowanych urzdnikw
spowodowa due obcienie skarbu ze wzgldu na potrzebne
rozbudowania aparatu urzdniczego.
5. Naley pozytywnie okreli powstanie Szkoy prawa i nauk
administracyjnych
6. Znacznym obcieniem ksistwa byo nieproporcjonalnie wielkie w
stosunku do rozmiarw ksistwa wojsko.
7. Niemae tez byo jego znaczenie dla sprawy polskiej na kongresie
Wiedeskim.
IV. Krlestwo polskie w okresie konstytucyjnym
Postanowienia kongresu wiedeskiego
Kongres 1814 dokona nowego czwartego rozbioru polski. Na mocy postanowie kongresu
Krakw ogoszono wolnym miastem pod protektoratem trzech mocarstw z oktrojowano przez
nie konstytucj. Prusy odzyskay cz zachodni Ksistwa Warszawskiego, Austria odzyskaa
Galicj wschodni, z pozostaych ziem ksistwa powstao Krlestwo Polskie, ktre miao by
zwizane z Rosj uni personaln.
Zasady konstytucji krlestwa
Zasady podp[isa Aleksander jeszcze w Wiedniu, a ostatecznie podpis j W Warszawie 27
listopada 1815.
W zakresie swobd spoeczestwa bya bardziej liberalna od konstytucji ksistwa
Warszawskiego, a ordynacja wyborcza bya najbardziej j liberalna w wczesnej Europie;
rwnoczenie bdc mniej demokratyczna. Bya rwno wobec prawa, ale tylko chrzecijan,
tak wic ydzi na stae utracili prawa. Przenoszenie si z miejsca do miejsca z ca rodzina i
majtkiem byo bardzo utrudnione poprzez przepisy administracyjne.
Uprzywilejowano szlacht, utrzymujc szlachectwo rodowe i nadawane przez krla. Ca
szlacht mano wpisywa do specjalnych ksig specjalnie powoanego urzdu heroldii. Szlacht
zagrodow zepchnito do pozycji chopw pozbawiajc j przywilejw. Utrzymano podzia w
izbie poselskich na depoutowanych i posw. Wysze urzdy byy zastrzeone wycznie dla
wacicieli ziemskich. Zdecydowanie ujemn cech bya niejasno przepisw, skrztnie
wykorzystywanych pniej przez cara.
Unia Polsko rosyjska. Krl i namiestnik
Unia polsko rosyjska polegaa w sumie na wsplnoci monarchy i polityki zagranicznej. Kwestia
tego czy wystarczy koronacja w Moskwie czy ma by oddzielna koronacja na krla polski zostaa
rozstrzygnita podczas koronacji Mikoaja I w Warszawie. Wadza krlewska obejmowaa;
1. Wyczn inicjatyw ustawodawcz w sprawach konstytucji.
2. Prawo sankcji
3. Cao funkcji rzdowo administracyjnych
Zastpc krla by namiestnik speniajcy swe czynnoci pod nieobecno krla, jego
postanowienia miay by wydawane w Radzie administracyjnej i kontrasygnowane przez
jednego z czonkw rady ministrw, mia dziaa w obrbie udzielonych mu przez krla
uprawnie. (pierwszym namiestnikiem by Jzef Zajczek).
Du rol zacz odgrywa wdz naczelny czyli wielki ksi konstanty i poza konstytucyjn
durz komisarza carskiego(Nowosicow).
amanie konstytucji
1. Nie dopuszczanie do wykonywania niektryh uprawnie przez sejm
2. Faktyczne przejcie wadzy przez naczelnego wodza, komisarza carskiego
i namiestnika.
3. Ograniczenie wolnoci druku cenzura prewencyjna
4. Zapowiedziano ograniczanie wolnoci obywatelskich jeli bdzie to
potrzebne.
5. Artyku 1825 znis jawno konstytucji.
Odrbnoci narodowe:
1. wojsko Polskie
2. jzyk narodowy polski
3. obsadzanie urzdw z reguy przez Polakw
4. Herb krlestwa.
Sejm
W skad sejmu wchodzili: krl senat i izba poselska.
Do senatu naleeli biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie odpowiadajcej najwyej poowie
izby poselskiej.Na puste miejsce senatora wieckiego krl powoywa z podwojonej liczby
kandydatw(senat i namiestnik, tylko posesjonaci).
Izba poselska skadaa si ze 128 czonkw w tym 77 posw i 51 deputowanych gmin(cenzus
posiadania, suby publicznej przynalenoci do wolnych zawodw). Na czas obrad
gwarantowano posom i deputowanym nietykalno.
Sejm mia si zbiera co dwa lata lub w razie potrzeby; zebra si tylko 4 razy: 1818, 1820, 1823,
1830; a obrady miay trwa 30 dni jeli ich krl wczeniej nie rozwiza.
Kompetencje sejmu obejmoway;
1. ustawodawstwo w zakresie prawa sdoweg0o i administracyjnego
2. stanowienie o systemie menniczym, o podatkach i budecie
3. decydowanie o zacigu wojska
4. ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych,
okrelajcych takie instytucje jak sejm a wydanych przez krla.
5. kontrola rzdu
W praktyce zmiany w prawie cywilnym i karnym. Sprawy administracyjne i gospodarcze
regulowa najczciej namiestnik, pniej rada administracyjna. Pod koniec obrad kada izba
moga wnosi proby do krla o poddanie pod gosowanie swoich projektw. Istnia tryb
Impeachment w stosunku do ministrw radcw stanu o referendarzy.
Rzd i administracja
Rada stanu dzielia si na:
1. Zgromadzenie oglne posiadao w zasadzie te same kompetencje co
rada stanu w ksistwie Warszawskim
2. Rad administracyjn wchodzili do niej ministrowie oraz inni
czonkowie powoywani przez monarch, by to organ doradczy krla w
sprawach, ktre przekraczay zakres uprawnie poszczeglnych
ministrw. Wprowadzaa te w ycie postanowienia krla i namiestnika
po likwidacji urzdu namiestnika 1826 przeja jego kompetencje
Zarzd kraju nalea do komisji rzdowych, podporzdkoanych radzie administracyjnej.
Utworzono 5 komisji(Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, Sprawiedliwoci, Spraw
wewntrznych i Policji, Wojny, Przychodw i Skarbu). W Petersburgu obok krla przebywa
jeszcze jeden minister poredniczcy w relacjach kraju z krlem. Komisjom rzdowym podlege
byy rnego rodzaju dyrekcje generalne(poczt, grnictwa itd.). Doradcze i samorzdowe
funkcje peniy rady (budownictwa, lekarska, szpitali) o zasigu oglnym lub miejscowym oraz
izby handlowe i rkodzielnicze w liczbie 4 oraz Rada Oglna Handlu i Rkodzielnictwa, rad7y
doradcze. Z ksistwa Warszawskiego przejto izb obrachunkow.
W wojewdztwach zarzd spoczywa w rkach kolegialnych komisji wojewdzkich. Organiami
komisji w obwodach byli komisarze obwodowi. W miastach organami zarzdu byli
burmistrzowie z awnikami w najwikszych miastach prezydenci z czonkami rady.
Istniay te rady wojewdzkie, zoone z przedstawicieli sejmikw i zgromadze gminnych(2 do
1), ktre miay przedstawiania rzdowi oglnych uwag odnoszcych si do dobra wojewdztwa i
nieuczciwych urzdnikw.
Owiata
W pierwszych latach krlestwa nastpi szybki rozwj owiaty, pod przewodnictwem ministra
owiaty Kostki Potockiego, dokonywa si daleko idcy rozwj szk wszystkich szczebli. W 1816
powsta Uniwersytet Warszawski zoony z 5 wydziaw Prawa i Administracji, Teologii,
Medycyny, Filozofii, Nauk i Sztuk piknych.
Staraniem rzdu powstay w Krlestwie dalsze rednie i wysze szkoy. Jednake sam Potocki
znalaz si pod ostrzaem szlachty (niechtnej do podniesienia wydatkw na szkolnictwo
wiejskie) i przede wszystkim episkopatu, ktry wymg Na krlu odwoanie kostki Potockiego.
Jego miejsce zaj Grafowski, ktry szybko przyczyni si do zaamania linii rozwoju owiaty i
likwidacji wielu szk.
Pastwo i Rozwj gospodarczy. Skarbowo
Minister skarbu Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Podj zadanie wydobycia Krlestwa
Polskiego z kryzysu. Dy do pozyskania dla Polski wielkiego rynku Rosyjskiego. Zwiksza i
bezlitonie ciga podatki i inne opaty. Ustanowiono te podatki porednie i rozwinito
monopole pastwowe.
Polityka Lubeckiego bya sprzeczna z popularna postaw niepodlegociow, jak te z interesami
szerokich rzesz ludzi, jednak umacniaa podstawy gospodarcze krlestwa i sprzyjaa rozwojowi
ekonomiki pastwowej.
Przy poparciu Petersburga otrzymano ulgi podatkowe na towary wywoone z krlestwa do Rosji
oraz korzystn umow z Prusami. Protekcjonizm i interwencjonizm przejawiay si tez w
zwolnieniach i ulgach podatkowych osb przenoszcych si na ziemie uprzemysowione.
Szczeglnie wanym elementem pomocy sta si Towarzystwo kredytowe ziemskie a take
powstay w 1828 bank polski.
Dla ochrony interesw skarbowych powoano w 1816 Prokuratori Genraln.
Organizacja sdw
Konstytucja regulowaa powstanie wielu nowych sdw, ale z reguy te postanowienia nie
weszy w ycie, w zasadzie utrzymay si dawne sady, a rada stanu p[przestaa by sdem
kasacyjnym. Odwoania w sprawach cywilnych rozpatrywa Sd Najwyszej Instancji zoony z 7
sdziw- senatorw i sdziw zawodowych. Sdem apelacyjnym w sprawach karnych Sd
Apelacyjny. Ustanowiono sd sejmowy w skad, ktrego wchodzia cay senat(zbrodnie stanu)
Wojsko
Armi polsk przy zachowaniu polskich mundurw przeorganizowano na sposb Rosyjski.
Tworzc dywizje piechoty i jazdy, brygady artylerii konnej i pieszej, baterie artylerii rakietowej i
fortecznej itd.. .Suba trwaa 10 lat moliwoci wykupienia si od suby, dziki instytucji
zastpstwa. Wojsko otrzymywao wielostronne dobre wyszkolenie, rozwinito szkolnictwo
wojskowe, wydano tez wartociowe regulaminy.
V. Powstanie listopadowe
Wybuch powstania
Przyczyny:
1. Podminowanie starych rzdw w Europie przez rzdy wolnociowe
2. Pogoska, e armia polska ma suy do tumienia powstania w Francji i
Belgii
3. Legenda Napoleona i bonapartyzmu
4. amanie konstytucji
Powstanie rozpoczo si 29/30 XI 1830 w Warszawie od grupy podchorych.
Wadze powstania
Wadz naczeln nadal penia Rada Administracyjna, zmieniaa ona tylko swj skad dodajc raz
6 czonkw sejmu, a pniej wymieniajc 4 na czonkw towarzystwa patriotycznego.
1. 6 XII przemienia si w Rzd tymczasowy,
2. 7 XII przekaza on ca wadz dyktatorowi powstania(w sprawach
cywilnych mia wspdziaa z rzdem).
3. 21 XII uznano powstanie narodowym
4. 18 I po rezygnacji Chopickiego wadze nad powstaniem przej rzd wraz
z nowym naczelnikiem Skrzyneckim.
5. 25 I detronizowano cara i zniesiono te artykuy konstytucji, ktre odnosiy
si do unii z Rosj
6. Rozszerzono skad sejmu o przedstawicieli Litwy i Ukrainy
7. Pastwo nadal uznano za monarchie konstytucyjn
8. 15/16 VIII faktyczn wadz dyktatorsk obj Krukowiecki
9. Jeszcze jednej prby reorganizacji dokonano we wrzeniu
10. 23 IX ostatnie posiedzenie rzdu na ziemiach polskich
Charakter i znaczenie powstania
Powstanie byo swoist form porozumienia szlachecko mieszczaskiego. Powstanie popudzio
do walki take ludno polsk w pozostaych zaborach. Zdawio plany stumienia rewolucji
Francuskiej i Belgijskiej. Stao si symbolem europejskiej walki o wolno.
VI. Litwa i Ukraina (do 1831)
W czasach Aleksandra I
Ziemie I i II zaboru traktowane byy jak integralna cz imperium inaczej byy traktowane
ziemie III zaboru, z ktrych pocztkowo Aleksander chcia zrobic ponownie Wielkie Ksistwo
Litewskie.
System rzdw w 9 guberniach oraz Kijowskiej i Woyskiej, czy w zrczny sposb dwie cechy
tzn. gwarancje dla ustroju szlacheckiego z drugiej strony wprowadzao autokratyczny system
rzdw. Rozbudowana administracja i policja tpia wszelkie wystpienia przeciw carowi.
Tradycje i odrbnoci
W zachodnich guberniach cigle obowizywa w prawie cywilnym, materialnym i procesowym
obowizywa III statut Litewski. Tylko w sprawach karnych i niektrych administracyjnych
naleao si odwoywa do sdw rosyjskich. W 1812 na miejsce trybunau Litewskiego wszed
III departament Senatu cesarstwa. Urzdnikw miay osdza sdy nadworne skadajce si w
poowie z Rosjan i Polakw.
Utrzymay si tradycje Komisji Edukacji Narodowej poprzez utworzenie okrgw szkolnych
wileski i charkowski. Na czele obu stanli Polacy. W 1829 zorganizowano trzeci okrg
biaoruski.
\Kolejnym czynnikiem odrbnoci byy formacje wojskowe,. Korpus litewski otrzymywa barwy
narodowe polskie ale jzykiem urzdowym w nim by rosyjski.
VII. Wielki Ksistwo Poznaskie
Odrbnoci ustroju
1. Miao otrzyma odrbne instytucje zblione do istniejcych w krlestwie
polskim
2. Odrbna nazwa, wasny herb oraz flaga
3. instytucja namiestnika krlewskiego
4. prowincjonalny sejm postulatowy
5. Wyczone byo z zwizku niemieckiego
Usuwanie odrbnoci i germanizacja
1. W 1815 ustalono granic celn midzy ksistwem a krlestwem polskim
2. OD 1824 zaczto usuwa odrbnoci ustroju i narodowych
3. Faktyczn wadz zaczo spenia dwch nadprezydent pruski.
4. od 1831 nie obsadzano wicej urzdu namiestnika
5. od 1832 jzyk rosyjski sta si wycznym jzykiem administracji
6. 1835 zniesiono odrbnoci sdownictwa
VIII. Wolne Miasto Krakw i powstanie 1846
Obszar, ludno, charakter
cznie obejmowao 1164 km
2
z ludnocia liczc 94 ty..
Przywoenie towarw do karkowa byo uzalenione od wadz natomiast wywozio si bez ce.
Odnowiony zosta te uniwersytet krakowski.
Instytucje
Coraz silniejszy stawa si nadzr rezydentw trzech mocarstw. W ustroju spoecznym wolne
miasto Krakw byo spadkobierc Ksistwa Warszawskiego. Komisja Wociaska,
przeprowadzia oczynszowanie chopw ugruntowaa ich stan posiadania, zapewnia im
wasno budynkw, inwentarza i zasieww.
Wadz ustawodawcz i kontrolujc stanowio zgromadzenie reprezentantw zoone z 26
deputowanych gmin oraz przedstawicieli senatu, kapituy(3), uniwersytetu(3) i 6 sdziw
pokoju. Czynne prawo oparto na cenzusie wielu i sprawowanej funkcji.W kilku nowelizacjach
zmieniono skad na 20 czonkw z przewodniczcym(mian. senat).
Organ rzdzcy, to jest senat, pochodzi czciowo z wyborw, a po czci z przedstawicieli
kapituy krakowskiej i uniwersytetu.
Powstanie krakowskie 1846
W II 1846 doszo do powstania narodowego. 22 II ogoszono powstanie rzdu narodowego
rzeczpospolitej polskiej, ktry ogosi Manifest do narodu polskiego, zapeniwjcy chopm ziemi
na wasno bez odszkodowania na rzecz pana, likwidacje przywilejw stanowych przyznanie
kademu prawa do ziemi, oraz udziom ubogim i niezdolnym do pracy opiek spoeczn.
Losy powstania
1. 14 II do Krakowa przybywa na czele grnikw i rzemielnikw Edward
Dembowski, ktry zosta naczelnikiem.
2. Klub Rewolucyjny redagowa i inspirowa prawa i odezwy majce
zachci ludno do powstania
3. zapowiedziano utworzenie warsztatw narodowych
4. Powstanie trwao 9 dni i upado z braku si po czym wczono je do Galicji
IX. Krlestwo polskie w latach 1831 1864
Statut organiczny z 1832
1. inkorporowa krlestwo do cesarstwa
2. miano wrowadzi instytucj zgromadzenia stanw prowincjonalnych
3. zniesiono sejmiki i zgromadzenie gminne
4. wprowadzono kar konfiskaty majtku
5. wolno wyzna i swoboda przenoszenia si.
Stan wyjtkowy i stan wojenny
Po 1831 obok nowych organw cywilnych dziaa aparat wadz wojskowo policyjnych.
Stan wojenny miano ustanawia w czasie wojny i w czasie szczeglnych zaburze lub poczyna
rewolucyjnych rwnie w czasie pokoju. Stan oblenia przypadku oblenia miasta.
W przypadku stanu wojennego przestpstwa stanu naleay do kompetencji sdw wojskowych
w przypadku stanu wojennego do sdw wojskowo polowych.
Likwidacja autonomii krlestwa a ycie spoeczestwa polskiego
W 1841 zlikwidowano Rad Stanu i Sd Najwyszej Instancji Krlestwa Polskiego, zamiast nich
wprowadzono IX departament Senatu Rzdzcego(ostatnia instancja cywilna) i X(ostatnia karna)
Uprawnienia sdowe Rady Stanu przeszy na Oglne Zebranie Departamentw Warszawskich
Rzdzcego Senatu.
Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyjaci Nauk zostay zamknite.
Po chwilowym zaamaniu gospodarka kapitalistyczna dalej zacza si rozwija. W
spoeczestwie Krlestwa zaczy si spiera dwie zasadnicze taktyki prac organicznych i
przygotowa insurekcyjnych
Reformy Aleksandra Wilopolskiego
Rzd Aleksandra II wprowadzi w Rosji szereg reform:Likwidacja poddastwa osobistego wraz z
uwaszczeniem chopw 1861 nie rozcignito ich na ziemie krlestwa polskiego. Aleksander II
zmierza jednak do pozyskania sobie ziemiastwa i buruazji w krlestwie. Zezwolio na kika
reform wprowadzonych przez Aleksandra wilopolskiego.
Reformy spoeczne
W 1861 Wiloplski zarzdzi oglne oczynszowanie. Umowy wieczyste i czasowe miay by
zawizywane pod nadzorem komisji obywatelskich. R
Dokona te Rwnouprawnienia ydw w zakresie prawa cywilnego.
XI. Autonomia Galicji
Przeduenie feudalizmu
W krtkiej erze panowania cesarza Leopolda II wydawao si, ze Galicja otrzyma autonomie i
konstytucj, jednak te plany pozostay w sferze projektw.
Zaleno chopw od pana utrzymaa si tam w sposb najbardziej absolutystyczny, co byo
bezporedni przyczyna rabacji w 1846. Przepisy Jzefiskie i pniejsze reformy obejmoway
rwnie Galicj, ale wadza nie przymuszaa do faktycznego wprowadzenia ich w ycie.
Ustrj Galicji do wiosny Ludw opiera si na systemie stanowym z rzadko zbierajc si
reprezentacj stanow w postaci sejmu postulatowego.
Pierwsza fala reform
Wiosna Ludw w Galicji przyniosa do due acz krtkotrwae oywienie polityczne, przyniosy
tez definitywn likwidacj poddastwa i uwaszczenie.
Po upadku ruchw rewolucyjnych nastpia reakcja absolutna[era Bacha 1830 1860]. Natomiast
liberalizacja stosunkw politycznych w wikszoci krajw nalecych do Austrii, przyczynia si
do powstawania chopskiego ruchu ludowego.
Zabiegi o Autonomie i lojalizm
Lata szedziesite przyniosy w Austrii walk midzy koncepcjami federalistyczna i
centralistyczna pastwa. Z ku polskich wyoni si projekt monarchii trialistycznej. W 1866 sejm
Galicyjski wystosowa lojalistyczna not do cesarza Przy tobie Panie stoimy i sta chcemy.
Instytucje autonomiczne. Sejm krajowy.
Galicja otrzymaa sejm krajowy, nadany dyplomem carskim 1860 i patentem 1861(statut
krajowy i ordynacja). Skada si z 161 czonkw 12 z racji stanowisk = wirylici(3 arcybiskupi, 5
biskupw katolickich, prezes akademii umiejtnoci w Krakowie, rektorzy uniwersytetw w
Krakowie i Lwowie, rektor politechniki Lwowskiej) i 149 z wyborw. Wyboru byy
kurialne(wielkiej wasnoci ziemskiej(44 posw), izb przemysowo handlowych(3 posw),
miast wikszych(28; wybory cenzus majtku, zarobkw i intyligencji), mniejszych miast i gmin
wiejskich(74 posw w wyborach porednich)). Sejm krajowy zajmowa si szeroko post
kultur krajow(rolnictwo, lenictwo, organizacja produkcji, wznoszenie publicznych budowli i
budowa drg, utrzymywanie zakadw dobroczynnych i uchwalanie budetu krajowego, cao
stosunkw gminy i dworu, szkolnictwo, [w ograniczonym zakresie poprzez zarzdzenia:
administracja, sdownictwo, sprawy kocielne, pomoc wojsku, dobrobyt lub potrzeby kraju]).
Ustawy krajowe wymagay sankcji cesarskiej. Namiestnik skada przed sejmem coroczne
sprawozdanie.
Wydzia krajowy
Wydzia by wybierany przez sejm na 6 lat, by organem przygotowawczym sejmu i
wykonawczym, sprawowa tez kontrol nad samorzdem. Nalezaa do niego reprezentacja kraju
wobec rzdu.
Rada szkolna krajowa
Na jej czele sta namiestnik zastpowany przez wiceprezydenta rady, w jej skad wchodzili
czonkowie mianowani przez cesarz, wrd nich 2 przedstawicieli nauki, 5 duchownych rnych
wyzna, reprezentanci Wydziau Krajowego i rad miejskich Krakowa i Lwowa.. Kierowaa
caoci szkolnictwa poza uniwersytetami. Bya kontrolowana przez sejm krajowy.
Minister do spraw Galicji
Przez niego miay przechodzi wszystkie akty dotyczce tego kraju .
Autonomia i prawa wolnociowe Galicji
Rola sejmu i wydzialu bya w Galicji znaczna, praktycznie oba byy opanowane przez wielkich
wacicieli i przedstawicieli zmonego mieszczastwa duchowiestwa.
Istotne byy prawa wolnociowe, umoliwiay one jawne polskie ycie polityczne, zapewniay
take rozwj ycia narodowego (w szkoach by jzyk polski, by on take jzykiem urzdowym,
administracji i sdw).
XII. Likwidacja poddastwa i uwaszczenie chopw na ziemiach polskich
Po I rozbiorze
Chopi, ktrzy po I rozbiorze trafili do Rosji poddani byli jeszcze wikszej eksplantacji(wiksza
paszczyzna, wieloletnia suba wojskowa, nowe podatki).
W prusach zaznaczy si chwilowy spadek produkcji rolnej, wkrtce jednak sytuacja chopw
ulega czciowemu polepszeniu(zakaz rgw ogu chopw bez orzeczenia sdowego,
kontrola nad sdownictwem dominialnym, mona byo si wykupi z poddastwa, po
zapewnieniu nastpcy)
W Austrii Reformy Jzefa II z lat 80 XVIII (ograniczono poddastwo= dziedziczne uywanie ziemi
pod warunkiem speniania zobowiza, nie wolno byo usuwa chopw z ziemi, ograniczono
paszczyzn do 3 dni/7, dzieci chopskie mogy si udawa na nauk rzemiosa, chopi mogli
przedstawia skargi wadzy, sdy dominialne byy kontrolowane, tak samo oczynszowanie).
U pocztku XIX w.
Stopniowo gospodarka wielkiej wasnoci przechodzia do wielostopniowego poczenia
rolnictwa przemysu i hodowli. Wprowadzanie nowych metod, maszyn rolniczych i nowych
upraw o charakterze przemysowym. Najszybciej rozwj zaznaczy si w Prusach pniej w
krlestwie a najsabiej w Galicji.
Taka sytuacja z jednej strony wpywaa na polepszenie sytuacji chopw, z drugiej jednak
przymusowe zamiany gruntw wpyway negatywnie.
W Krlestwie Polskim
W krlestwie polskim chopi zostali poddani nadzorowi ze strony administracji, znajdujcej si w
rkach wacicieli ziemskich i interwencji wojskowej dal wymuszenie wiadcze. Sejm zwiksza
kary dla nieposusznych chopw.
Po 1831
Lata 1830- 50w dzielnicy pruskiej i austryjackiej i 1830 61 w krlestwie przyniosy wzrost
sprzecznoci i konfliktw midzy dworem i wsi oraz midzy rzecznikami postpu i
konserwatystami. Kryzys gospodarki feudalnej wpyn na wystpienia chopskie szczeglnie
czste w zaborze pruskim.
Reformy agrarne wspierane przez liberaln i postpow szlacht i porednio poprzez
wystpienia chopskie.
Reformy agrarne w zaborze pruskim
1. 1807 zniesienie poddastwa
2. 1811 Edykt regulacyjny umoliwi nabycie wasnoci wikszych
gospodarstw, za odszkodowaniem w postaci czci gruntw, spat kapitaowych lub
utrzymywanej rzecz pewien czas paszczyzny. Wszystko to byo okrelane poprzez
umow midzy panem a chopem. Uwaszczenie wizao si ze zniesieniem
serwitutw1816 ograniczono stosowanie reformy. 1823 przepisy te rozcignito na
wielkie Ksistwo Poznaskie.
3. 1848,49 50 zniesiono pozostae prawa zwierzcnie, rozcigajc przepisy
uwaszczeniowe na pozostae kategorie chow do 1858 zawierane byy umowy o
uwaszczeniu
4. 1872 zlikwidowano prawo dominialne
5. zakazano dzieli gruntw
Dziki reformom na ziemiach zaboru pruskiego przewaaa wielka wasno chopska do 75 ha.
Uwaszczenie w zaborze Austriackim
Powiew reformy i rewolucji przynioso powstanie narodowe w Krakowie a ponowiy go
wydarzenia wiosny ludw.
1. 1848 zniesiono poddastwo i uwaszczono chopw, proces trwa do
1857, pastwo wzieo na siebie odszkodowania.
W przeludnionej Galicji przewaaa wyjtkowo maa powierzchnia gospodarstw w duej czci
nie przekraczajca 1 ha.
Utrzymano serwituty.
Reforma uwaszczeniowa 1864 w krlestwie
1. 1841-46 oczynszowaniu ulegy gospodarstwa rzdowe
2. 1846 po masowych rugach chopw zakazano rugw chopw
posiadajcych ponad 1,7 ha, zlikwidowano wiele uciliwych wiadcze w
robocinie(paszczyzna, darmochy), kontrola administracji nad umowami
wie dwr, umocniono prawo chopw do dziedzicznego uywania
gruntw i prawo wasnoci budynkw
3. !861 wprowadzono oczynszowanie chopw
4. 1864 uwaszczenie chopw, penia wasnoci ziemi z indemnizacj, przez
rzd, utrzymano serwituty. Nadano rwnie bezgruntowcw i osoby
chcce przenie si na wie, z dbr rzdowych, kocielnych i
skonfiskowanych.
Po reformach wzrosa liczba maych gospodarstw ale te wzrosa liczba duych, ktrych liczba
zacza spada z powodu podziaw gruntw.
Rozdzia II: Ziemie polskie u schyku XIX w. i na pocztku XX w.
I. Podziay i ustrj administracyjny na ziemiach polskich
Krlestwo polskie
W 1815 podzielono krlestwo na 8 wojewdztw, te na39 obwodw, a te na 77 powiatw.
Po upadku odrbnoci Krlestwa przemianowanego w 1837 na guberni, w 1842 obwody na
powiaty, a powiaty na okrgi. W 1866 zreformowano podzia administracyjny tworzc 10
guberni i 85 powiatw. W 1912 z czci guberni siedleckiej(skasowano ja) i lubelskiej,
utworzono now Chemsk a nastpnie wcielono ja do Rosji.
Zabr pruski
Zimie Polskie pod panowaniem Pruskim dzieliy si na prowincje: Prusy wschodni i Prusy
zachodnie Wielkie Ksistwo Poznaskie, Pomorze, Brabdemvurgia i lsk w wyniku reform
1815- 1829 i kolejnych prowincje podzielono na rejencje, te za powiaty.
Prusy wschodnie(2 rejencje i 22 powiaty od 1905 trzecia rejencja 9 powiatw). Prusy
zachodnie(2 rejencje 21 powiatw w 1887 zwikszono liczb powiatw do 58). Wielkie ksistwo
poznaskie(2 rejkencje 26 powiatw). P0morzez zachodnie(3 rejencje 34 powiaty). lsk(3
rejencje 57 powiatw).
Galicja
W 18946 przyczono Krakw jako kraj koronny podzielony na cyrkuy(19). Szuybko jednak
zmieniono podzia na powiaty(74 od 1908 79). Po 1815 zaczto potoczbie dzi Galicja na
wschodni i zachodnia z granica na Sanie.
Ustrj administracji rzdowej Prusy
Ustrj administracji pruskiej jak i jej organizacja jest i bya uwaana za najsprawniejsza
organizacje wczesnej europy. Gwatowne przemiany w udoskonalaniu tego systemu zostay
zapocztkowane przez reformy Steina i Hardenberga.
Jednostki podziau terytorialnego
Prusy: prowincje(nadprezydent), rejencje(prezydenci), powiaty (staroci) gminy wiejskie i
miejskie(wyczone zimie nalece do pana)
Austria: Kraj koronny(namiestnicy), powiaty (naczelnicy powiatw), gminy wiejskie i
miejskie(wyczone zimie nalece do pana)
Krlestwo: Generalne Gubernatorstwo(namiestnik pniej genera gubernator), wojewdztwa
natronie gubernie, powiaty (staroci), gminy.
Administracja zespolona i niezespolona
Administracja zespolona szef urzdu by jednoczenie kierownikiem wielu jego wydziaw,
przy rwnoczesnym ich podporzdkowaniu rnym ministrom
Administracja niezespolona przydzielona osobnym urzdom (wojskowa, skarbowa, celna,
pocztowa, koleje, grnicza, urzd miar i wag).
Samorzd i jego rodzaje
Samorzd terytorialny miale charakter powszechny, obejmowa on wszystkich obywateli,
zamieszkaych na terenie danej jednostki podziau.
Samorzd gospodarczy obejmowa tylko osoby czynne w danej gazi gospodarczej.
Samorzd zawodowy zrzesza tylko osoby wykonujce okrelony zwdy, ktre wymagay
specjalnej kwalifikacji.
Samorzd terytorialny
Mia najwiksze znaczenie. W drugiej poowie XIX dokonywa si podzia kompetencji midzy
scentralizowan aparatura urzdnicz a organami samorzdu.
Istotnym czynnikiem byo to, e zwierzchno naleaa do administracji rzdowej, przysugiwao
im najczciej prawo kontroli w stosunku do osb i aktw samorzdu. Ta przewaga moga tez
si przejawia tym, e na czele z urzdu sta kierownik lokalnej administracji rzdowej.
Administracja moga te zleca samorzdom wykonanie zalece(sprawy poruczne).
W zaborze pruskim i Austriackim istniay zwizki samorzdowe posiadajce organy uchwalajce,
kontrolujce i wykonawcze.
Organami samorzdu prowincjonalnego w Prusach byy: sejmik prowincjonalny(budet
prowincjonalny, liczba etatw urzdniczych itd.) i opiniodawczy w sprawach porucznych ;
wydzia prowincjonalny(z udziaem dyrektora krajowego jako reprezentanta spoeczestwa
prowincji i kierownika spraw biecych). W powiatach sejmik powiatowy, ktrego organem
wykonawczym by wydzia powiatowy( przewodniczcy starosta, sd administracyjny I
instancji). W miastach istniay rady miejskie(organy uchwaodawcze) i magistraty
(wykonawcze). Na wsiach odpowiaday im zarzdy gminne i przedstawicielstwa gminne.
W Galicji samorzd powiatowy skupiony by w radzie powiatowej i wydziale powiatowym
rnica miedzy Prusami polegaa na tym, ze wiksza bya tui kontrola ze strony Sejmu i wydziau
krajowego i starosta nie wchodzi w skad wydziau. W gminach miejskich istniay rady i
magistraty w Krakowie i Lwowie z prezydentami. Na wsi dziaay rady gminne.
W Krlestwie jedyna form samorzdu jako si utrzymaa po reformach Wieopolskiego byo
zgromadzenie gminne w skad gminy wchodziy gromady posiadajce zgromadzenia gromadzkie
i organy wykonawcze z starszym gromadzkim na czele.
Rozdzia III: Prawo i Sd pod zaborami
I. Prawo cywilne
Problem recepcji Farcuskiego kodeksu w Polsce
Na yczenie cesarza kodeks zosta wprowadzony w ksistwie Warszawskim. Kodeks pocztkowo
napotka duy opr w postaci szlachty, niechtnej min. sprawnemu dziaaniu egzekucji dugw, i
duchowiestwa przeciwne laickiemu prawu maeskiemu. Z powodu oporu szlachty stosunek
chopw ujmowano jako dzieraw w zamian za prac na rzecz pana lub jako najem pracy w
zamian za uytkowanie gruntu.
W miejsce francuskich przepisw o przywilejach i hipotekach weszo prawo hipoteczne
uchwalone przez sejm krlestwa w 1818 a zmienione w 1825. W miejsce ksigi
pierwszej(osobiste i rodzinne) i wstpu do III wszed Kodeks Cywilny Krlestwa Polskiego.
Po upadku powstania listopadowego ukazami Mikoaja I uchylono moc obowizujcych
artykuw o cechach laickich. W 1836 oddano sprawy maeskie wycznej kompetencji sdw
duchownych czterech uznanych wyzna(Rzym, grek, praw, protest). Po 1836 w prawie cywilnym
nie wprowadzono wikszych zmian.
Prawo cywilne w zaborze pruskim
Zawarte byo w wydanym w 1794 landrechcie pruski, formalnie obowizywa do 1900
szczeguowe ustawodawstwo wprowadzao coraz wicej przepisw dogodnych dla rozwoju
kapitalistycznych rodkw produkcji, zniesiono przeszkody stanowe w maestwie,
wprowadzono jako powszechnie obowizujc wieck form zawierania maestw(1874).
Tolerowano jeszcze do liczne odrbnoci prowincjonalne.
W 1896 powsta BGB bardzo nowoczesny kodeks, ktry wszed w ycie w 1900.
Prawo cywilne w zaborze Austriackim
Pierwszym kodeksem cywilnym austriackim by ABGB 1811. Jego zasad ogln bya Formalna
rwno wobec prawa z postanowieniem moliwoci wyjatkw(upoledzenie kobiet,
uwzgldnienie czynnikw wyznaniowych). W prawie rzeczowym uregulowano pojcie wasnoci
kapitalistycznej, ale zachowano niektre formy feudalnej wasnoci ziemi. W prawie o
zobowizaniach zapewniono wolno umw. Poza kodeksem pozostawiono przepisy o czeladzi,
czce dawne przepisy typu feudalnego z nowymi o charakterze administracyjnym. Prawo
rodzinne uwydatniao pozycj ma, utrwalenie obowizku religijnej formy zawarcia
maestwa przy jednoczesnej i wycznej jurysdykcji sdw pastwowych upoledzono dzieci
pozamaeskie Pewne zmiany nastpiy dopiero w 1914 -1916.
Wpywy dawnego prawa polskiego
Polska instytucja doywocia wesza do kodeksu ABGB 1811(uytkowania dbr darowanych, a
do mierci).
Zasady oglne prawa cywilnego
1. nienaruszalno wasnoci prywatnej Swobodne uywanie, korzystanie
i nieograniczone rozporzdzanie, wywaszczeniu przyznawano charakter
wyjtkowy.
2. Zasada rwnoci podmiotw prawa cywilnego wszyscy obywatele s
rwni wobec prawa(jednak byy wyjtki: brak rwnouprawnienia pci,
dyskryminacji dzieci nielubnych, wyznanie lub zawd)
3. Zasada swobody umw swoboda w wyborze kontrahenta, treci
umowy i okrelenie jej formy. Strony mogy regulowa wszelkie stosunki
nie zakazane przez prawo
4. Zasada bezpieczestwa obrotu Widziano w niej konkretyzacj zasady
bezpieczestwa prawnego(wanoci umw, uniewanianie umw tylko w
szczeglnych przypadkach)
5. zasada harmonijnego wspycia przejawiaa si we wprowadzeniu do
prawa poj wartociujcych(suszno, dobra wiara, uczciwy obrt,
dobre obyczaje pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesuszne
wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodno dziedziczenia, niewdziczno)
Hipoteka i prawo hipoteczne
Wystpowao w dwojakim znaczeniu:
obejmowao przepisy dotyczce ustalenia i ogranicze prawa
wasnoci do nieruchomoci i Instytucja w, ktrej kada
nieruchomo ma swoj ksig wieczyst
Prawo dotyczce rzeczowego zabezpieczenia wierzytelnoci
Uchylenie tej czci kodeksu Napoleona, ktra mwia o prawie hipotecznym nastpio w
krlestwie w 1818 poprzez wprowadzenie ustawy hipotecznej:
Kada nieruchomo miaa posiada ksig wieczyst, ktra skada si z trzech czci:
Ksigi umw
Zbioru dokumentw
Wykazu hipotecznego
Zasada jawnoci materialnej wszelkie prawa do nieruchomoci(wszelkie zmiany jej
dotyczce) zmieniano lub umarzano poprzez wpis do ksigi hipotecznej
Zasada publicznej wiary tre ksigi bya wica dla wszystkich osb dziaajcych w dobrej
wierze. Wszelkie zmiany powinny by powinny by zatwierdzone przez zwierzchno
hipoteczn. Zwierzchno badaa prawidowo czynnoci prowadzcych do wpisu, to jest
legalno hipoteczn.
Zasada szczegowoci obcienie konkretnej cile oznaczonej wierzytelnoci
Zasada pierwszestwa hipotecznego ten kto wczeniej wpisa swj dug do ksigi ten
wczeniej zaspokaja swoj wierzytelno.
Zasada niepodzielnoci wierzytelnoci ewentualny podzia majtku dunika nie wpynie na
uprawnienia wierzyciela
Hipoteczne prawo zastawu
Umowne wypywajce z zawartych umw
Sdowe oparte na odpowiednich wyrokach
Ustawowe oparte na zasadach prawa
Sprawy hipoteczne prowadziy odpowiednie wydziay sdowe
W zaborze Austriackim jeszcze w XVIII w. polecono zakadanie ksig gruntowych, do wydania
austriackiej ustawy hipotecznej 1871 nie przynioso to wikszych skutkw, w Galicji jednak
wobec uporu chopw nadal by wany obrt nieruchomoci pozaksigowy.
II. Prawo handlowe i gospodarcze
Kodeksy handlowe
Systemy prawa handlowego i zwizanego z nim wekslowego i czekowego. Itd.Ogoplnie odrnia
si dwa ujcia przedmiotow(odrnia t ga od reszty prawa prywatnego) i podmiotow(ze
wzgldu na kupca).
W 1809 wprowadzono w ksistwie Warszawskim kodeks handlowy francuski z 1807
obowizywa on w zasadzie do wprowadzenie w II rzeczpospolitej nowoczesnego kodeksu
handlowego. Zmiany i uzupenienie wynikay z organizacji kupcw, przepisw o
giedzie(powstaa 1817), przepisw dotyczcych prowadzenia ksig handlowych(1825). Dalsze
zmiany wprowadzane byy w drodze orzecznictwa praktyki i dziki literaturze prawniczej. W
zaborze pruski obowizywa najlepszy wczesny (1897 obowizujcy od 1900). Normy prawa
handlowego obejmuj sfer handlu od strony prywatnoprawnej. Wspdziaaj z nimi
odpowiednie przepisy prawa publicznego. Do oglnych zasad prawa handlowego naleay:
Zapewnienie bezpieczestwa obrotu w skali
midzynarodowej i krajowej
Zdolno przystosowania norm do potrzeb biecych
transakcji.
Swoboda umw
Powizanie koniecznych i cile okrelonych formalnoci
moliwociami umiejtnego korzystania z czasu o okolicznoci
Zasada jawnoci
Samodzielno zawodu handlowego(oddzieleniu majtku
prywatnego od majtku przedsibiorstwa)
Prawo gospodarcze zasady wolnoci i reglamentacji
Do lat 80-tych XIX w. przewaay ujcia liberalne i indywidualne, majce za cel realizowanie
wolnoci gospodarczej. Interesy pastwa wymagay jednak od niego chrone produkcji krajowej i
ograniczenie importu.
W krlestwie w 1816 proklamowano wolno przemysow (do uprawiania przemysu nie
potrzeba ju przywileju, nie jest si te zwizanym przepisami cechowymi) i zasad wolnej
konkurencji. W 1817 rzd upowani komisje Spraw Wewntrznych i Policji do udzielania
patentw swobody zwalniajcych zaoone Fabryki z podatkw na 3-9 lat. Wpis na list
wynalazkw zapewnia ich ochron od 5 do 15 lat, zapewniajc wynalazcom wszelkie korzyci z
dokonanego wynalazku, lub udoskonalenia techniki produkcji.
Przedsibiorcw uzaleniono od wadzy pastwowej przez udzielanie zezwole(koncesji) na
prowadzenie przedsibiorstw i poprzez polityk protekcjonistyczna w stosunku do
wytwrczoci, co byo sprzeczne z zasad wolnoci przemysowej.
Wolno przemysowa proklamowano w ustawie pruskiej z 1845 i niemieckiej 1869 w ustawie
Austriackiej 1869 a take rosyjskiej ustawie podatkowej 1863. Zasad tzw. wasnoci
grniczej(wszystko pod gruntem naley do waciciela gruntu) wprowadzono w lad za
napoleosk w Prusach w1865 w Austrii rok wczeniej. Wyomu w ustawie Austriackiej
dokonano w Ustawie naftowej z 1884(liczy si szyb).
Samorzd gospodarczy
Wukazywal podobne cechy co terytorialny. Suy reprezentacji i ochronie okrelonych grup
interesw.
Izby przemysowo-handlowe otrzymay regulacje prawna w Prusach w ustawach z 1849 i 1897;
w Austrii w ustawie z 1898.
Izby rolnicze, a take przymusowe zrzeszenia paccych odpowiedni podatek gruntowy w
Prusach. Ustawa o towarzystwach i syndykatach rolniczych znalaza szerokie zastosowanie w
krlestwie.
W przeciwiestwie do Prus i Austrii w Rosji i krlestwie nie doszo do powstania izb
przemysowo-handlowych O interesy handlu dbay tu komitety handlu i rzemiosa,
zgromadzenia kupcw, komitety giedowe..
III. pocztki prawa pracy
Zasady oglne
Pocztki tej gazi prawa odnajdujemy w prawie Polskim ju w drugiej poowie XVIII w.
Nowoczesne prawo pracy wie si z rozwojem kapitalistycznych stosunkw i powstawaniem
klasy robotniczej.
W XIX w. przepisy prawa pracy byy czci prawa zobowiza pod hasem najmu pracy .
przyjmowano zasad rwnoci stron, nie zagbiajc si w realn nierwno najemnikw w
stosunku do pracodawcw. Zapat uiszczano zwykle tygodniowo lub miesicznie Zapata moga
by odmierzana w stosunku do pracy lub iloci wykonanej pracy. W razie natychmiastowego
zwolnienia, pracodawca winien by wypaci mu cakowit pensj za czas jaki powinien
oddziela wymwienie od ustawowego terminu ustania najmu pracy. Przy najmie na czas
okrelony umowa gasa po upywie czasu pracy bezterminowym naleao wymwi robotnikw i
wedug zasad wymaganych w danym regionie, zakadzie lub porcie najczciej na dwa tygodnie
z gry. Pracodawca nie powinien wymaga od pracownika wykonywania innych czynnoci ni te,
do ktrych si on zobowizywa. Pracownik by zobowizany dokadnie i sumiennie wykonywa
swoje obowizki i nie mg samowolnie opuci miejsca pracy. W razie zej woli, oczywistej
nieumiejtnoci lub niestosownego zachowania pracodawca mia prawo zwolni pracownika
bez wymwienia. W przypadku nie speniania przewidzianych umow zobowiza pracodawcy,
pracobiorca mg bez wymwienia opuci praca.
Pierwsze normy w krlestwie polskim
W okresie konstytucyjnym utrzymaa si jeszcze organizacja cechowa, ale dokonano w niej
istotnego wyomu, umoliwiajc produkcje przedsibiorcom nie zrzeszonym w cechach.
Dopuszczano odwoywanie si czeladnikw do starszych (zgromadze cechowych),
przewidziano te tworzenie si skrzynek czeladniczych(z ktrych miano im wypaca
zapomogi). Wydawane robotnikom ksiki robotnicze uzaleniay och od pracodawcy i policji,
praktyka pastwa dya do tpienia wszelkich oporw(w szczeglnoci strajkw).
Tylko w grnictwie rzdowym istniay pewne formy ubezpiecze (kasy barckie bezpatne
leczenie i lekarstwa, zasiki chorobowe, zapomogi pomiertne). Czas pracy w grnictwie wynosi
12 h. Brak byo ogranicze w zatrudnianiu modocianych i dzieci. Zmian wprowadzio
wprowadzenie w 1817 korpusu grniczego(zrzeszonym we i zorganizowanych w sposb
wojskowy grnikom zapewniano w zakadach pastwowych szczeglne warunki pracy i pacy,
wyywienia i umundurowania, mieszkania, nauki zawodu i normy awansowania[lecz nie mogli
sami zmieni miejsca zatrudnienia])
Prawo pracy w zaborze pruskim
Jako odrbna ga prawa najwczeniej si prawo pracy rozwino w zaborze pruskim, wizao
si to z najdynamiczniejszym, rozwojem gospodarki przemysowej i rolnej. Powstanie zwizku
pnocno niemieckiego przenioso kompetencje ustawodawcze w sprawach gospodarczych na
zwizek, a od 1871 na Rzesz.
Dugo istnia przymus pracy okrelony w ustawach z poowy XIX w. i zapewniony
postanowieniami kodeksu karnego 1870.
Zasad wolnoci umw o prac uwydatniy ordynacje przemysowe i kodeks cywilny 1900. Od
1891 zakazana bya praca w niedziel i wita. Ograniczeniem dla swobody umw byy
regulaminy pracy, ktre zawieray wzr umowy i ukady taryfowe zawieray tabele pac i
przepisy o karach pieninych; od 1897 takie dziaania pracodawcw byy kontrolowane przez
pastwo.
Stopniowo ksztatoway si ochrona pracy modocianych i kobiet. W 1839 zakazano zatrudnia
dzieci poniej 9 roku, . Zakazana bya tez praca nocna modocianych. Od 1869 kobiety nie miay
by zatrudniane do pracy szkodliwej dla zdrowia i niezgodnej z moralnoci i przez czas duszy
ni 11 godzin dziennie..
Od poowy wieku ustanowiono inspektorw pracy, majcych pierwotnie nadzorowa
bezpieczestwo pracy, pniej i inne sprawy
Zasady publicznej suby regulowa ju landrecht i utrzymay si one w zasadzie do koca
monarchii. Stosunek pracy urzdnika powstawa nie z tytuu umowy lecz nominacji. Ciy na
nim obowizek szczeglnej wiernoci i posuszestwa. Postanowienia dotyczce zatrudnienia
urzdnikw zawierane byy w pragmatykach subowych.
Rozwj ubezpiecze:
1. 1883 ubezpieczenia chorobowe
2. 1884 ubezpieczenia od wypadkw przy pracy
3. 1889 ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa i na staro
Sytuacja w innych zaborach
W krlestwie ograniczono minimalny wiek 12 ograniczono te maksymalny czas pracy na 11,5 h
a w Austrii na 11 h, w Prusach od 8 do 12. Wszdzie wprowadzono obowizkowy odpoczynek w
niedziele i wita. W Austrii i Prusach robotnicy uzyskali prawo zrzeszania si, a take prawo do
strajkw(w Rosji dopiero w 1906). Pod koniec XIX w. w Austrii i Rosji wprowadzono inspekcje
fabryczne.
IV. Prawo administracyjne
Etapy rozwoju
Dopiero XIX w, przynis rozwj administracji dziaajcej w ramach prawa a przynajmiejna
podstawach prawnych.
Prawo administracyjne wyrnia si swoj wielostronnoci, szerokoci zakresu i rnolitoci
obejmowanych materii. Oglna teoria administracji gosi, e jest ona praktycznym
zastosowaniem konstytucji. Rozumiano, e spord dwch sfer dziaalnoci: policyjno-
ochronnej i nakazujaco-zakazujcej, wyrniaj si dziaania majce na ceku wzrost roli
pastwa.
Granice dziaalnoci administracji okrelay w XIX w. zasady:
1. legalnoci ktra doprowadzia midzy innymi do rozwoju sdownictwa
administracyjnego
2. Odpowiedzialnoci nie tylko urzdnika ale i pastwa za szkody
wyrzdzone obywatelom przy wykonywaniu funkcji pastwowych
Problemy organizacji administracji
1. cieranie si tendencji centralizacji i decentralizacji
2. cieranie si koncentracji(skupienie wadzy w rkach jednego urzdnika)
i dekoncentracji(rozdzielenie uprawnie pord wielu osb)
3. Kolegialno kontra kierownictwo jednosobowe
4. organy mogy by zwizane przez ustawy i akty organu wyszego rzdu
bd swobodne w dziaaniu
5. Administracja kontra biurokracja(pocztkowo znaczya tyle co
zatrudnianie fachowcw ktrzy urzduj w biurach i miaa pozytywny
wydwik)
Zakres prawa administracyjnego
Dzieli si na:
1. Prawo ustroju organw administracji
2. Prawo materialne r5eglamentujce rne dziedziny ycia.
Pastwo prawa czyli praworzdne byo urzeczywistnieniem denia liberaw, opierao si na
uznaniu podziau wadz i zapewnieniu praw i wolnoci obywatelskich. Ich gwarancja bya
odpowiedzialno konstytucyjna i parlamentarna rzdu i ministrw, sdownictwo
administracyjne, rozbudowany samorzd.
Pastwo0 prawa byo zbudowane w hierarchii norm: najwysz bya ustawa zasadnicz. Zgodnie
z konstytucja wydawano ustawy zwyke, te za suyy za podstaw prawn rozporzdze,
zarzdze oklnikw i innych aktw normatywnych administracji. Zapewnieniu realizacji
pastwa prawa byo sdownictwo administracyjne.
W XIX w. z prawa administracyjnego zaczy wyania si dalsze gazie prawa jak prawo pracy i
ubezpiecze okrelanej mianem skarbowoci.
Sdownictwo administracyjne
Jego zadaniem jest rozpatrywanie skarg obywateli na sprzeczne z normami wyszego rzdu
decyzje administracyjne(niezawise od administracji).
W Prusach sd administracyjny powsta w latach 1872 1883, i powierzono go w znacznej czci
samorzdom. Wnoszono skarg do wydziau powiatowego, ewentualne odwoanie szo do
wydziau obwodowego w rejencji(waniejsze sprawy take I instancjia), sdem III instancji by
Najwyszy trybuna administracyjny w Berlinie.
W Austrii sd administracyjny by IU instancyjny i by nim od 1875 Trybuna administracyjny w
Wiedniu(mia charakter kasacyjny).
W Rosji funkcj najwyszego trybunau administracyjnego sprawowa senat rzdzcy.
Nauki administracyjne w Polsce
W pocztkach XIX w. najwikszy rozwj prawa administracyjnego odbywa si w Krlestwie co
mia o zwizek z dziaalnoci Wydziau Prawa i Administracji na Uniwersytecie Warszawskim.
Pniej rozwj prawa administracyjnego przenis si do Galicji co byo zwizane z dziaalnoci
uniwersytetw we Lwowie i w Krakowie. Na szczeglne uznanie zasuguje Andrzej Okolski
profesor Szkoy Gwnej(nietykalno wasnoci indywidualnej, usuwa przeszkody w wolnym
obrocie nieruchomociami i ruchomociami, wytwrczoci towarow).
Prawo karne
Na przeomie XVIII i XIX w.
Prawo karne zawarte w Landrechcie byo przejawem tendencji feudalno-absolutnych i niskiego
stopnia techniki legislacyjnej; do jego zasad naleay: stanowo, kazuistyka, surowo
stosowania kar. Do norm oglnych doszy postanowienia osobnych rozporzdze wymierzonych
przeciw rewoltom chopskim i tajnym zwizkom. Charakterystyczn cech inkwizycyjnego
procesu byo zastpienie tortur, specjalnymi karami majcymi wymusi zeznania.
W zaborze Austriackim Jefiski kodeks Karny 1787 wprowadza pewien postp jak
ograniczenie stosowania kary mierci . W 1796 wprowadzono zachodniogalicyjski kodeks karny
stanowi podstaw pniejszego oglnopastwowego kodeksu karnego 1803, o stosunkowo
wysokiej technice prawniczej, a take odejciu od kazuistyki. Pomimo formalnej rwnoci wobec
prawa nadal stosowane byy rnice; Austriacka ordynacja wyborcza 1788 utrzymaa wikszo
starych zasad w procesie.
W ksistwie Warszawskim i w krlestwie polskim
W ksistwie proklamowano przywrcenie dawnego prawa polskiego z utrzymaniem pruskiego
prawa karnego jako pomocniczego. Prawo sejmowe z 1809 dostosowao te normy do ustroju
ksistwa, przez zniesieni kwalifikowanych kar mierci. Na terenach przyczonych ustanowiono
prawo Austriackie.
Dekret krlewski z 1810 wprowadza podzia przestpstw na zbrodnie wystpki i wykroczenia.
Utrzymano Pruskie i Austriackie procedury inkwizycyjne z dodaniem rozprawy jawnej w
kocowym stadium procesu, z powoaniem oskarycieli publicznych i prawa do obrony.
W Krlestwie Polskim sejm uchwali w 1818 kodeks karzcy dla krlestwa polskiego. Jego
zasadami byy: forma;lna rwno wobec prawa, nie ma przestpstwa bez ustawy i wina jako
podstawa odpowiedzialnoci.
W wymiarze kary ograniczono kar mierci do 7 najciszych przestpstw i uporczywej
recydywy. Zlikwidowano kwalifikowan kar mierci, rozbudowano kary pozbawienia
wolnoci(doywocie wizienie warowne[w kajdanach, twarde oe co trzeci dzie oc chlebie i
wodzie], wizienie cikie). Kara mierci i doywocia w warownym bya pocztkowo zwizana z
mierci cywiln zastpion w 1825 ograniczeniem praw.
Kodeks kar gwnych i poprawczych
W 1847 kodeks karzcy zosta zastpiony kodeksem kar gwnych i poprawczych w wikszoci
przepisw powtarza on przepisy kodeksu karnego rosyjskiego z 1845 rniy si jednak po
czci w formie i treci.
Kodeks 1847 by kazuistyczny, przewidujc 11 rodzajw kar, z ktrych prawie kada dzielia si
na stopnie. Posugiwa si karami cielesnymi, jednoczesnie zakazujc ich stosowania w stosunku
do szlachty, duchownych wyzna chrzecijaskich, urzdnikw oraz ogu wacicieli
nieruchomoci, fabrykantw i niektrych kupcw. Do nielicznych dodatkowych nowoci nalea
obowizek alimentacji niezamonej matki i nielubnego dziecka.
Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej poowie XIX i
pocztku XX w.
Kodeks 1847 stanowi krok wstecz w stosunku do kodeksu z 1818 . Ale nawet te odrbnoci
zniesiono w 1876, wprowadzajc kodeks karny rosyjski z 1866 znowelizowny czciowo w 1885,
ktry obowizywa do koca rzdw rosyjskich. Rozrnia on kary kryminalne(mier, cikie
roboty, katorga, doywotnie zesanie poczone z utrat praw stanu) i kary poprawcze
(zesanie).
W 1863 zniesiono kary cielesne, jednak seria ustaw szczeglnych znowu zaostrzyla represje.
Nowe prawo karne wydano w Prusach w 1851 i wkrtce dodano w nim jeszcze par nowelizacji.
W 1871 ogoszono kodeks karny ognoniemicki, w ktrym szczeglne zaznaczya si szkoa
socjologiczna. Niemiecki kodeks karny wysun na pierwsze miejsce nie tyle represj za czyn
przestpny ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawce czynu.
W Rzeszy i w Austrii w ostatnich latach XIX w. zwikszya si rola prawa karnego przy zwalczaniu
ruchw narodowo wyzwoleczych oraz robotniczych.
Przepisy Austriackiego kodeksu karnego z 1852 stanowicego niewielk przerbk kodeksu
1803 zostay zagodzone przez przepisy szczeglne(zniesiono kar chosty, zakaz koalicji itd.).
W Rosji pewne postpowe cechy zwieraa ustawa o postpowaniu karnym z 1864, ograniczona
jednak w stosowaniu w krlestwie. Nowoczesny kodeks karny wprowadzono w Rosji dopiero w
1903 tzw. kodeks Tagnacewa. Nie stosowano jednak jego czci szczegowej uznajc j za zbyt
agodnej w krlestwie(w peni wszed w 1915 na mocy niemieckiej wadzy okupacyjnej).
Represje karne w zaborze rosyjskim
Do wydania statutu organicznego skazani odbywali kar w zakadach penitencjarnych
Krlestwa. Dopiero po powstaniu Listopadowym nastpio pierwsze zesanie na Syberi
czonkw powstania, ktrych nie dotyczya amnestia, masowy napyw winiw nastpi
dopiero po powstaniu styczniowym. W XIX w. surowo represji karnej agodziy czste
amnestie dla winiw i zesacw politycznych.
W dobie rewolucji 1905-1906 natomiast represje wobec winiw politycznych ulegy
zaostrzeniu.
Sd i proces
Czynnik spoeczny w procesie
Idea wspistnienia w przewodzie sdowym czynnika zawodowego i spoecznego uwidocznia
si w sdzie awniczym
Z Anglii w dobie rewolucji Francuskiej przejto instytucj przysigych jednak ograniczon j
tylko do orzekania o winie.
Nie wprowadzono instytucji sdw przysigych, pomimo istniejcych projektw w Ksistwie
Warszawskim i Krlestwie Polskim. Od poowy wieku rozbudowano te sdu w Prusach i Austrii.
S przysigych wprowadzono te w cesarstwie rosyjskim w 1864 lecz wkrtce ograniczono jego
kompetencj do spraw pospolitych.
W Krlestwie pewn namiastk czynnika spoecznego stanowiy sdy gminne(po 1864) z
obieralnych sdziw i awnikw.
Procedury
Wiek XIX przynis stopniowe zagwarantowanie praw oskaronemu w procesie karnym i obu
stronom w procesie cywilnym
Zasady wsplne dla cywilnego i karnego: niezawiso sdu, rwnouprawnienie stron
procesowych(w karnym naruszone poprzez instytucj oskaryciela), instytucja apelacji,
Nowe procedury niemieckie zostay wydane w 1877 wsplne ich zasady dotyczyy: jawnoci
procesu, kontradyktyjnoci, prawdy materialnej.
Nowe procedury rosyjskie pochodziy z 1864 w krlestwie wprowadzono je w 1876, oglna
organizacja sdw na wzr rosyjski, jzyk rosyjski jako obowizujcy w sdach. Zerwano z
postpowaniem inkwizycyjnym proces sta si po czci skargowy i ledczy(po ledztwie
policyjnym, ledztwo prokuratury), po rewolucji prawo ulego znw zaostrzeniu.
Procedury Austriackie ulegy modernizacji w latach 1873(karna) i 1895(cywilna). Proces karny
charakteryzowao poczenie procedury skargowej i ledczej, proces by ustny jawny przy
swobodnej ocenie dowodw. W postpowaniu cywilnym ograniczono zasad
kontradyktoryjnoci na rzecz zasady instrukcyjnej.
Adwokatura
W krlestwie dzielono adwokatw na adwokatw przysigych musieli by prawnikami z
wyszym wyksztaceniem i przej picioletnia praktyk prawnicz, bd urzdnicz; i obrocw
sdowych od, ktrych wymagano tylko zdania egzaminu z praktycznej znajomoci prawa. W
XIX w. we wszystkich krajach europejskich adwokaci otrzymali swoj organizacj korporacyjn.
Rozdzia IV: Ziemie polskie w latach I wojny wiatowej
Sprawa polska i rne orientacje
Wyrazem rnych orientacji k Polskich byo utworzenie przedstawicielstw narodowych boku
mocarstw:
1. 1914 naczelny komitet narodowy zwizany z pastwami centralnymi
2. Polski komitet narodowy u boku Rosji, po rewolucji w Rosji stan po
stronie pastw zachodnich
3. Niektrzy konserwatyci popierali Niemcy wobec oczywistej saboci
Austrii
Udzia Polakw w wojnie
Legiony Austria(kadr stanowi zwizek strzelecki utworzony przez Pisudskiego) nie
przekroczyy 20 ty onierzy. Pisudski utworzy take tajn Polsk Organizacj Wojskow jej
gwnym zadaniem byo utworzenie siy polityczno militarnej w krlestwie. W 1917 legiony
rozwizano w wyniku nie zoenia przysigi. Tych ktry zoyli przysig nazwano polsk si
zbrojn.
Legion puawski po stronie Rosji, pniej armia polska zorganizowana po rewolucji w Rosji
miaa 33 ty.
Armia Ochotnicza we Francji liczya 15 ty.
Krlestwo polskie w latach okupacji
Po ustpieniu wojsk rosyjskich z krlestwa na ziemie krlestwa weszy wojska pruskie.
Utworzono dwa generalne gubernatorstwa obszarw okupowanych(Niemieckie w Warszawie i
Austriackie w Lublinie). Zniesiono podzia na gubernie w niemieckiej powstay 32 powiaty w
austriackiej 27. Nie weszy w skad Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego4 powiaty
wschodnio-poudniowej gubernia suwalska, pozostay one pod zarzdem Ober-Ost.
Powoana zostaa Rada Oglna Opiekucza, ktra zaja si opiek spoeczn.
Akt 5 Listopada i jego konsekwencje
Aktem 5 listopada cesarze Pruscy i Austro-Wgierski proklamowali utworzenie Krlestwa
Polskiego(pastwa cile uzalenionego od pastw centralnych), nie precyzowa on ani granic
ani ustroju, zmierza on do poboru rekruta Polskiego.
Pierwszym organem proklamowanego krlestwa staa si Tymczasowa Rada Narodowego,
powoana w 1916 skadaa si z 25 czonkw(15 okupacji niemieckiej i 10 Austriackiej).
Aktywici popierali czynnie zwycistwo Austrii i Niemiec, pasywici - wierzyli w zwycistwo
Francji. Wobec przegranej ju wojny w 1917 TRS posza do dymisji.
W 1915 Otwarto Uniwersytet Warszawski.
W Administracji i yciu politycznym dominowali okupanci. Okupanci wyzyskiwali okupowane
ziemie wykorzystujc je jako zaplecze ywnoci i maszyn i produkcji.
Wobec dziaalnoci okupantw ycie polityczne w Polsce jawne i konspiracyjne [przybrao na
sile, zjednoczy si nawet rozbity do tej pory ruch ludowy w PSL.
Pocztki Administracji Polskiej
W pierwszych latach wadze okupacyjne skupiy w swoich rkach wszystkie gazie administracji
a kieroway j Zarzdy Cywilne Generalnego Gubernatorstwa w Warszawie i Lublinie.
Najwczeniej w rce Polskie przesza owiata 1915, nastpia polonizacja szk Przy ZCGG w
Warszawie powoano Rad Szkoln. Oficjalne przekazanie owiaty Polakom nastpio w 1917.
Drugim dziaem byo sdownictwo powszechne, w 1917 powoano sdy krlewsko-polskie.
Sdami I instancji byy sdy pokoju w sprawach mniejszej wagi a w waniejszych sdy okrgowe.
Instytucja odwoawcz byy sdy apelacyjne w Warszawie i Lublinie. Organem kasacyjnym by
wsplny dla obu guberni Sd najwyszy
W wyniku klski pastw centralnych wadz przekazano Polakom 1918.
Samorzd terytorialny w okresie okupacji
W 1916 odbyy si wybory do rad miejskich(czynne 25 lat mczyni bierne 30). W Warszawie
utworzono 6 kurii z ktrych kada wybieraa 15 radnych, W Lublinie 5 w mniejszychmiastach po
trzy kurie.
W Warszawie i Lublinie byli prezydent miasta a w innych burmistrz.
Organem samorzdu powiatowego by sejmik powiatowy, deputowanych prezentowali w
potrjnej iloci wyborcy trzech kurii(wielkiej wasnoci, miast gmin wiejskich), wyboru
dokonywaa wadza okupacyjna.
Rosja rewolucyjna i mocarstwa zaborcze wobec sprawy polskiej
1917 uznanie dla sprawy polskiej wysnua odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatw
Robotniczych i onierskich. Rzd radziecki dopiero w 1018 ogosi deklaracj o uniewanieniu
traktatw rozbiorowych
1918 ordzie prezydenta ameryki Willsona skierowane do kongresu. Trzynasty punkt mwi o
niepodlegej Polsce
1918 wypowiedzia si za odbudow pastwa polskiego Loyd George
Rada regencyjna
W 1917 Austriacy i Niemcy powoali w Polsce Rad Regencyjn, miaa ona peni sowie funkcj
do objcia tronu przez przyszego krla. Sprawowaa zwierzchnictwo nad Polsk Si zbrojn, w
1917 powoaa polski rzd.
Namiastk wadzy ustawodawczej miaa by rada stanu powoana do ycia dekretem rady w
1918(110 czonkw w tym 12 z urzdu 43 mianowanych przez rad regencyjn i 55
pochodzcych z wyborw dokonanych przez rady miejskie i sejmiki powiatowe), zostaa
rozwizana w X 1918.
Rada Regencyjna przekazaa wadz 11 XI 1918 J. Pisudskiego, ktry obejmujc wadz ogosi
si Tymczasowym naczelnikiem Pastwa(nie powoa si w tym na przekazujc mu wadze
Rad).
Cz III: Druga Rzeczpospolita
Rozdzia I: Odrodzenie pastwa polskiego w 1918
Pierwsze dzielnicowe organy pastwowe
Po upadku pastw centralnych zaistniaa moliwo stworzenia pastwa polskiego,
spoeczestwo mogo przystapi do tworzenia n niezalenych organw pastwowych. W 1918
posowie Polscy wchodzcy do parlamentu Austriackiego uznali si za obywateli pastwa
Polskiego. W X 1918 stronnictwa polityczne Galicji powoay do ycia w Krakowie Polsk
Komisj likwidacyjn(PKL), tymczasowy organ o uprawnieniach ustawodawczych i
wykonawczych(na czele Wincenty Witos). Poza zapewnieniem bezpieczestwa i utrzymaniu
dotychczasowego ustroju spoecznego jej gwnym zadaniem byo zlikwidowanie wszelkich
wizi czcych Galicj z Austri. W Galicji wschodniej ugrupowania Ukraiskie proklamoway
Zachodnio-ukraisk republik Ludow, spowodowao to kontrakcje ludnoci polskiej ktra
stworzya Tymczasowy Komitet Rzdzcy i rozpocza walk z ukraincami(do wkroczenia wojsk
polskich wiosna 1918). Na lsku Cieszyskim od Austrii wadz przeja Rada narodowa
ksistwa cieszyskiego(RNS). Na terenie krlestwa obok Rady Regencyjnej powsta min. w
Lublinie Tymczasowy Rzd Ludowy(Ignacy Daszyski).
Powstanie organw Centralnych pastwa
Wybuch rewolucji w niemczech spowodowa zwolnienie z wizienia Jzefa, ktry 10 XI wrci do
Warszawy, w jego rce powierzya swa wadz Rada Regencyjna, a Tymczasowy Rzd Ludowy
rozwiza si.
14 XI w odezwie do narodu Pisudski, wystpujcy jako naczelny dowdca wojsk polskich
oznajmi, e mianowa prezydentem gabinetu Daszyskiego; zapowiada, ze rzd bdzie mia
charakter tymczasowy i zabroni mu przeprowadzanie reform spoecznych, postawi tez przed
nim zadanie przeprowadzeni jak najszybciej wyborw do sejmu. W zwizku z nieutworzeniem
przez Daszyskiego Gabinetu misje te przej Moraczewski i 18 XI 1918 zosta zatwierdzony
przez Jzia jako Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej.
Ustalenie organizacji tymczasowego aparatu wadzy nastpio w dekrecie 22 XI 1918 o
Najwyszej Wadzy Reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Pisudski w swym rku najwysz
wadz w pastwie jako tymczasowy Naczelnik Pastwa, i mia sprawowa najwysz wadz w
pastwie do powoania sejmu. W tym samym dniu zarzdzi przeprowadzenie wyborw do
sejmu(powszechne, rwne, tajne, bezporednie i proporcjonalne; czynne i bierne 21[kobiety
te]). Rzdowi w Warszawie podporzdkoway si PKL i RN. Po poczeniu PKL z
Tymczasowym Komitetem Rzdzcym przeksztacona zostaa w Komisj Rzdzc dla Galicji,
lska Cieszyskiego, Spiszu i Orawy( istniaa do III 1819 i zastpi j Generalny Delegat Rzdu).
W Wielkopolsce powstaa Naczelna Rada Ludowa, ktra czekaa na decyzj pokojow w sprawie
granic, nie popieraa tego ludno, ktra 27 XII 1918 wszcza powstanie. Na wyzwolonych
ziemiach wadz sprawowa Komisariat Naczelnej Rady Ludowej podporzdkowa si on
rzdowi w Warszawie dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego z Niemcami(1919). Przez
nastpne 3 lata urzdowa minister byej dzielnicy pruskiej.
Naczelnik podj intensywne dziaania w celu porozumienia si z Komitetem Narodowym
Polskim(kierowany przez Dmowskiego i Paderewski), porozumienie doszo do skutku w 1919 po
powoaniu nowego rzdu z Ignacym Paderewskim, jako premierem i ministrem spraw
zagranicznym. 15 sierpnia KNP zosta oficjalnie rozwizany.
W 1919 20 II zostaa przyjta maa konstytucja okrelajca uprawnienie rzdu sejmu i senatu i
nadal utrzymujca urzd Naczelnika Pastwa.
Midzynarodowe uznanie pastwa polskiego
Uznanie Polskiego powstawaa na dwa sposoby poprzez nawizanie stosunkw
dyplomatycznych lub poprzez deklaracj uznania pastwa Polskiego i dopiero nawizanie
stosunkw dyplomatycznych.
(11 XI Austria, 21 XI Niemcy, 27 XI Rosja Pastwa sprzymierzone i stowarzyszone formalnie15 I
1919; oficjalnie USA 30 I, Francja 23 II, WB 25 II, Wochy 27 II).
Ustalenie granic Pastwa Polskiego
Decydujcy gos w sprawach granic miay pastwa sprzymierzone i stowarzyszone. Od III 1919 O
sprawach Europy decydowaa Rada Czterech(USA, Francja, WB, Wochy). Mimo przyjcia zasady
Samostanowienia Narodw decyzje konferencji byy warunkowane w znacznej mierze
interesami gospodarczymi.
1. Zachodnie i pnocne ziemie uregulowa traktat pokojowy z Niemcami 28
czerwca 1919 w Wersalu Niemcy zrzeky si czci Pomorza i
wielkopolski(ktra nie zostaa oswobodzona w wyniku powstania). W
okrgach olsztyskim i kwidzyskim(nie weszy) w Prusach Wschodnich
oraz na Grnym lsku(20 X 1921 Rada Ambasadorw ostateczny podzia
lska, 15 V1922 konwencja o szczeglnym chronieniu mniejszoci na
lsku) mia si odby plebiscyt.
2. Gdask wolne miasto w obszarze celnym polski, sprawy zagraniczne
gdaska polska.
3. Granica poudniowa traktat w Saint-Germainen-Laye 1919 z Austri.
4. Granice midzy Polsk a Czechosowacj normoway kolejno umowa
1918(Rada Naroowa Ksistwa Cieszyskiego i czeska Krajowa Rada
Narodowa dla lska) 3 II 1919 tymczasowa linia demarkacyjna. 10 V
1920 Spa zgoda na arbitra Wielkich mocarstw. 28 V 1928 decyzja. 1938
zrzeczenie si 2/3 lska Cieszyskiego na rzecz Polski.
5. Granica wschodnia traktat w rydze 1921
6. Granica z Litw pocztkowo umowa w Spa(oddanie Wilna), pniej 7 X
1920 Suwaki tymczasowa linia demarkacyjna. Bunt eligowskiego Litwa
rodkowa 1922 wczenie Litwy rodkowej do polski
Obywatelstwo pastwa Polskiego
Podstawy prawne obywatelstwa Polskiego zawarte zostay: Konstytucji Marcowej, ustawie o
obywatelstwie pastwa polskiego oraz w traktatach i ukadach midzynarodowych.
1. 1919 may traktat wersalski, uzna za obywateli osoby stale
zamieszkujce na terenie Polski i osoby mieszkajce na terenie pastw
zaborczych zrodzonych na uznanym terenie pastwa polskiego z
rodzicw stale zamieszkujcych w PolsceOsba nie posiadajca innego
obywatelstwa z urodzona w Polsce
2. Przepisy szczegowe zawierane z innymi pastwami wyczay
moliwo podwjnego obywatelstwa, przez prawo opcji.
3. Obywatelem stawao si poprzez urodzenie na terenie polski nie
posiadajc prawa do innego obywatelstwa, osoby, ktre na mocy
traktatw midzynarodowych uznano Polakami, a take przez
przysposobienie, nadanie zampjcie.
4. Utrata obywatelstwa nabycie innego, przez przyjcie urzdu lub
wstpienie do armii innego kraju bez zgody wadz Polskich.
Rozdzia II: Ustrj Pastwowy
I. rda prawa pastwowego
Ustawy konstytucyjny
1. Dekret 22 XI 1918 o Najwyszej wadzy Reprezentacyjnej Republiki Polski
2. Akty 28 XI o ordynacji wyborczej do Sejmu i o wyborach do niego
3. 20 II 1919 Maa Konstytucja
4. 1920 ustawa konstytucyjne lska
5. 17 III 1921 Konstytucja marcowa
6. 27 V 1922 Ustawa o Trybunale Senatu
7. 2 VIII 1926 Nowela Sierpniowa
8. 23 IV 1935 Konstytucja kwietniowa.
II. Ustrj spoeczny
Podstawowe cechy struktury spoecznej
1. Ustrj opiera si na zasadzie prywatnej wasnoci rodkw produkcji.
Wasno bya uznana w konstytucjach jako jedn z najwaniejszych
podstaw ustroju spoecznego. Przewidziano te zniesienie lub
ograniczenie prawa wasnoci ze wzgldu wyszej uytecznoci w drodze
ustawy za odszkodowaniem.
2. W strukturze spoecznej istniay dwie podstawowe klasy i klasa
nipodsawowa.
1. Klasy podstawowe
a. Kapitalici
b. Robotnicy
2. Klasa nie podstawowa
a. Drobnotowarowi wytwrcy
Kapitalici
Naleeli do niej waciciele rodkw produkcji zatrudniajcy robotnikw. Do tej klasy zaliczano
w II Rzeczpospolitej buruazj i ziemiastwo. Grup poredni pomidzy nimi a
drobnotowarowych wytwrcw stanowiy osoby, ktre te zatrudniay robotnikw i chopw
lecz sami tez pracowali w swoich zakadach.
Kapitalici 45% ydzi 40% Polacy 10% Niemcy i Ukraincy
Zakady produkcyjne moemy podzieli na drobne(do 15 pracownikw), rednie(15-200) i
wielkie(powyej 200)
W wasnoci drobnych spek przewaaa wasno indywidualna, spki jawne lub z
ograniczon odpowiedzialnoci. rednie i Wielkie zazwyczaj byy spkami skcyjnymi. Wielkie
przedsibiorstwa czyy si w koncerny, syndykaty, kartele.
Ziemian w II rzeczpospolitej byo tylko 60 ty a ich gospodarstwa zajmoway 30 % kraju.
Wacicielem rodkw produkcji byo tez pastwo, naleao do niego 16% ziemi. Wasno
pastwa stale rosa poprzez zakadanie nowych przedsibiorstw, tworzenie bankw,
przejmowanie zakadw prywatnych itp.
Robotnicy
Ich liczebno wskazywaa powolny wzrost od 27,5% 1921 do 20,2 w 1938. W skadzie
narodowym dominowali Polacy. Robotnicy bpracowali w przemyle, rolnictwie, komunikacji,
handlu, instytucjach i przedsibiorstwach pastwa, jako suba domowa. 40% robotnikw byo
zatrudnionych w przemyle i grnictwie, 15% wielki i redni przemys 33% robotnicy rolni., 10%
suba domowa.
Chopi
Byli najliczniejsz czci Drobnotowarowych wytwrcw, ich liczebno przekraczaa poow
ludnoci kraju i wykazywaa tendencj spadkow bo w 1938 stanowia ju tylko poow.
Podstawowym kryterium wyrniajcym byo posiadanie gospodarstwa i praca na roli.
Polacy stanowili 60%, ukraincy26%, Biaorusini 11%.
Struktura spoeczna chopw wykazywaa znaczne zrnicowanie pod wzgldem posiadanej
ziemi: wielkorolni(12-50 ha, 12% chopw, 30% gruntw), redniorolni(5-1237% chopw, 41%
gruntw) i maorolni(do 5 ha 47% chopw, 29% gruntw).
Rzemielnicy i kupcy
Ich liczba powoli rosa od 11% 1931 do 11,8% 1928 ogu ludnoci. Boata cz rzemielnikw i
kupcw zatrudniaa pracownikw najemnych. Liczba zakadw rzemielniczych stale rosa wrd
nich najliczniej byli reprezentowani: szewcy, krawcy, stolarze rzenicy, piekarze, fryzjerzy,
murarze, lusarze. Najbardziej zrnicowan grup byli kupcy (od bogatych kupcw przez
sklepikarzy do straganiarzy i domokrcw).
Pracownicy umysowi
W II rzeczpospolitej ich liczba rosa d 5,1%(1921)do 5,7%(1938). Ponad 40 % z nich uczestniczyo
w procesie produkcji kapitalistycznej, przeszo poow zatrudniaa administracjia. Odrbn
grup stanowiy tez zawody wolne, pracujcy na wasny rachunek: lekarze adwokaci. Przewaali
Polacy 75%.
III. Ustrj polityczny 1918 1926
System ustrojowy stworzony przez dekret 22 XI 1918
Okrela on tymczasowy ustrj pastwa na okres przejciowy(do zwoania sejmu). Wadz
najwysz obj Juzio, ktry zajmowa stanowisko Tymczasowego Naczelnika Pastwa. Rzd
skadajcy si z prezydenta ministrw(premiera) i ministrw powoywany i odwoywany by
przez naczelnika. Wadze ustawodawcz Rada Ministrw i Naczelnik, wszystkie dekrety przez
nich wydane traciy moc jeli nie zostay zatwierdzone na I posiedzeniu Sejmu.
Ustrj polityczny wedug maej konstytucji
1. Naczelnik pastwa zosta podporzdkowany sejmowi,
a. Reprezentowa pastwo na zewntrz
b. Sta na czele administracji cywilnej i wojskowej
c. Kady jego akt pastwowy wymaga kontrasygnaty
waciwego ministra
d. Na podstawie porozumienia z sejmem powoywa Rzd
2. Sejm wyczne prawo uchwalania ustaw, ktre ogasza marszaek za
kontrasygnat prezydenta ministrw i waciwego ministra
3. Rzd
a. Ministrowie indywidualnie a rzd solidarnir odpowiada
przed sejmem
1 V 1920 przejciowo powoano Rad Obrony Pastwa, ktra czasowo ograniczya kompetencj
sejmu(Naczelnik, 10 posw, marszaek sejmu, premier, 3 ministrw 3 przedstawicieli wojska
powoanych przez Naczelnego Wodza(Jzia)).
Geneza konstytucji 17 marca 1921
Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego zaczea pracowac od razu po zwoaniu sejmu,
wykorzystujc projekty zgoszone przez rzd, partie polityczne, a nawet osoby prywatne. Projekt
konstytucji przedstawia sejmowi w 1920, projekt oparty by gwnie na rozwizaniach III
republiki Francuskiej, po burzliwych obradach i przyjciu postanowie kompromisowych
konstytucje zatwierdzono 17 III 1921.
Zasady ustroju politycznego
Zasada cigoci pastwa Polskiego Rzeczpospolita nie bya pastwem nowym
lecz wskrzeszonym, czego przejawem by wstp nawizujcy do konstytucji 3 maja i
mwicy o ptorawiekowej niewoli.
Republikaska forma ustroju p0olitycznego Art. 1 mwi, ze Polska jest
Rzeczpospolit
Zasada zwierzchnictwa narodu Art. 2 Wadza zwierzchnia Rzeczpospolitej
naley do narodu
Zasada Demokracji reprezentacyjnej nard jako dzieryciel wadzy zwierzchniej
nie sprawowa jej bezporednio, ale przekazywa j obieralnym organom.
Zasad podziau wadz Organami pastwa w zakresie ustawodawczym jest sejm
i senat, wykonawcza prezydent z ministrami, sprawiedliwo niezawise sdy.
System rzdw parlamentarnych stosunki midzy wadz wykonawcza i
ustawodawcz konstytucja okrelaa jako system rzdw parlamentarnych, rzd
sprawowa swoja funkcj tak dugo jak dugo cieszy si zaufaniem wikszoci
parlamentu.
Zasada pastwa liberalnego Pastwo zostao stworzone dla ochrony interesw
indywidualnych. Cele jednostkowe uwaano za nadrzdne w stosunku do pastwa.
Zasada jednolitoci pastwa Rzeczpospolita bya w zasadzie pastwem
jednolitym poza lskiem posiadajcym autonomi(gwnie przejawiajc si w
sejmie lskim - wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji z
wyjtkiem wojskowych i administracyjnych).
Sejm i Senat
Czynne prawo wyborcze 5 przymiotnikowe w wyborach do sejmu kady obywatel, ktry
ukoczy 21 lat a do senatu 30 lat (z wyjtkiem wojskowych w subie czynnej i osb
ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych)
Bierne Prawo wyborcze do sejmu posiada kadu obywatel, ktry ukoczy 25 lat, a do senatu
40, nie wyczajc wojskowych w subie czynnej
Sejm 444 posw, kadencja: 5 lat(rozwizanie na mocy decyzji prezydenta za zgod 3/5
senatu)
Senat 111 senatorw, kadencja: 5 lat(w razie rozwizania sejmu rozwizaniu ulega te senat)
1. Kompetencje ustawodawcze Nie ma ustawy bez zgody sejmu
wyraonej w sposb regulaminowy. Wymagano ustawy do: budetu, nakadania
podatkw, ustalania skadu liczebnego wojska, udzielenia amnestii, ratyfikowania
traktatw i innych wanych spraw. Inicjatywa przysugiwaa sejmowi i rzadowi. Senat
wprowadzanie poprawek, ktre mogy by odrzucone przez sejm 11/20.
2. kompetencje kontrolodawcze obu izbom przysugiwao prawo
interpelacji, prawo pocigania ministrw do odpowiedzialnoci tylko sejm. Kontrola
administracji pod wzgldem finansowym powoywana bya Najwysza Izba Kontroli.
3. kompetencje elekcyjne sejm i senat razem poczone w Zgromadzeni
Narodowe wybieray prezydenta
4. Kompetencje ustrojodawcze uprawniay sejm i senat do nowelizacji
konstytucji.
Do prawomocnoci ustaw potrzeba bya wikszo gosw przy przynajmniej 1/3 liczby posw.
Posom i senatorom przysugiwa immunitet parlamentarny wycza on odpowiedzialno
zwizan z wykonywaniem mandatu. Nietykalno poselska mogli by podnoszeni do
odpowiedzialnoci karnej tylko za zgod sejmu lub senatu.
Prezydent Rzeczpospolitej
Powoywany by na 7 lat, w wypadku kiedy nie mg sprawowa urzdu zastpowa go
marszaek sejmu. Jego kompetencje:
1. mianowanie i odwoywanie rzdu, musia si liczy ze stanowiskiem
wikszoci sejmu, mianowanie ministrw odbywao si na wniosek
prezesa Rady ministrw
2. Obsadza wysze stanowiska cywilne i wojskowe
3. Sprawowa zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi
4. Przyjmowa przedstawicieli pastw obcych i wysya przedstawicieli
pastwa Polskiego za granic
5. zawiera umowy midzynarodowe
6. Za zgod sejmu wypowiada wojn i zawiera pokuj
7. Prawo wydawania rozporzdze wykonawczych i zarzdze
8. Zwoywa, odracza i zawiesza sesje zwyczajne i nadzwyczajne
9. rozwizywa sejm za zgod 3/5 senatu
10. Podpisywa ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarzdza ich
ogoszenie
11. mianowa sdziw i decydowa o prawie aski
Rada ministrw.
Rad Ministrw tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa pady ministrw.
Ministrowie byli powoywani na wniosek prezesa rady ministrw przez prezydenta.
Wystpowaa z projektami ustaw i przedstawiaa coroczne zamknicie rachunkw
pastwowych.
Odpowiadali solidarnie za ogln polityk rzdu tj. za decyzje rady ministrw i indywidualnie
za sprawy dotyczce dziaalnoci ministra.
Odpowiedzialno parlamentarna kierunek polityki rzdu lub ministra(zwyka wikszo
gosw). Odpowiedzialno konstytucyjna za dziaania niezgodne z konstytucj i ustawami.
Poddawano kwalifikowana wikszoci gosw. Spraw rozpatrywa trybuna Stanu skadajcy
si z 12 czonkw obieranych przez sejm(8) i senat(4)spoza swego grona pod przewodnictwem I
Prezesa Rady ministrw.
Prawa i obowizki obywatelskie
Prawa
Polityczne wyraay i zabezpieczay demokratyczne zaoenia ustroju(np. prawa
wyborcze, samorzdy)
Obywatelskie Stanowiy rwno wobec prawa(np. prawo do ochrony ycia, wolnoci
i mienia), na obroc tych praw powoywaa konstytucja niezawise sdy.
Wolnociowe obejmoway wolno: sowa, prasy, sumienia, wyznania, nauki,
nauczania, zamieszkania, wychosctwa, nietykalno mieszkania, tajemnic
korespondencji itp.
Spoeczne czyli takie jak: prawo do ochrony pracy,zakaz pracy zarobkowej dzieci
poniej 15 lat.
Obowizki konstytucja zaliczaa:
Wierno Rzeczpospolitej
Poszanowanie prawa
Sumienne wykonywanie obowiakw publicznych
Obowizek suby wojskowej
Ponoszenie ciarw i wiadcze publicznych
Wychowanie dzieci
Obowizek pobierania nauki
System polityczny i panorama partii politycznych
Od pocztku istnienia II RP zpobawiono prawa legalnej dziaalnoci Parti komunistyczn.
Zjawiskiem charakterystycznym tamtych lat byy partie efemerydy, powstajce w wyniku
rozamw w klubach poselskich, trzymay si one zazwyczaj do kolejnych wyborw.
Panoram partii politycznych II RP przedstawialoa niezwykle bogata mozaik najwyraniejszy by
tu podzia na partie polskie i mniejszoci, wyksztaci si tez podzia na partie prawicowe,
centrowe i lewicowe. Partie mniejszoci od 1922 tworzyy blok mniejszoci narodowych.
1. Narodowa demokracja od 1919 wystpowaa pod nazw Zwizku ludowo
demokratycznego a od 1928 Stronnictwa Narodowego. Reprezentowaa interesy
buruazji, Ziemiastwa, drobnomieszczastwa, a take powanej czci pracownikw
umysowych. Uznawaa wasno prywatn i wolno przedsiwzi gospodarczych.
Centralne miejsce zajmowaa ideologia narodowa(zwalczaa mniejszoci) wspierana
przez ide solidaryzmu spoecznego(zwalczaa komuchw). Po przewrocie majowym w
kierownictwie stronnictwa ujawniy si tendencje antydemokratyczne i anty
parlamentarne. Gwnym politykami byli Roman Dmowski, Stanisaw Grabski, Jdrzej
Giertych.
2. Chrzecijaska demokracja wystpowaa pod oficjaln nazw Polskie
Stronnictwo Chrzecijaskiej Demokracji. Popierana przez drobnomieszczastwo i
robotnikw. Postulowaa o uczynienie robotnika wspwaciciel zakadu, daa
uprzywilejowania katolicyzmu. Po 1926 pozostawaa w Opozycji do rzdu Sanacji. Do
przywdcw chadecji naleeli: Wojciech Korfanty, ks Stanisaw Adamski. W 1937
poczya si z Narodow Parti Robotnicz Tworzc Stronnictwo Pracy
3. BBWR- Bezpartyjny blok wsppracy z rzdem 1927 weszy do niej: partia Pracy,
Zwizek Naprawy Rzeczpospolitej, Stronnictwo Prawicy Narodowej, Chrzecijaskie
Stronnictwo Rolnicze i inne ktre doczyy w latach kolejnych. Gosi postulaty
ograniczenia roli Parlamentu i zwikszenia roli rzdu, oponowa za rozszerzeniem udziau
pastwa w yciu gospodarczym. Przywdcami byli: Walery Sawek, Bogusaw Miedzinski,
Jzef Beck, Kazimierz Bartel. W 1935 po mierci Jzia BBWR rozpad si
4. Obz Zjednoczenia Narodowego bya wyrazem odbudowy sanacji wesza do
niego wikszo partii pro sanacyjnych,. Chasa Narodowe i solidarnociowe. Uznawa
dominujc rol pastwa w rzyciu Narodu, przywdcami stali si Adam Koc i Stanisaw
Skwarczyski
5. PSL- Piast, PSL- wyzwolenie Stronnictwo chopskie partie chopskie przejawiay
rozbicie, reprezentoway wszystkie warstwy ludnoci chopskiej i staway si zespala
denia chopskie z narodowymi i pastwowymi. Aprobujc reforme rolna rniy si co
do powierzchni parcelowanej ziemi i odszkodowania. Czonkami przywdcami PSL Piast
byli Wincenty Wito, Maciej Rataj; PSL wyzwolenie: Stanisaw Thubutt, Kazimierz Babiski;
Stronnictwa Chopskiego Jan Dbki. Po przewrocie majowym Piast stanowi opozycj a
wyzwolenie i Stronnictwo po czasowym poparciu przeszy do opozycji wchodzc w 1929
do Centrolewu. W 1931 wymienione partie zjednoczyy si w stronnictwo Ludowe ,
ktre przejawiao skrajnie lewicowe pogldy jak wywaszczenie wielkiej wasnoci bez
odszkodowani, a ustrj rolny mia si opiera na samodzielnych gospodarstwach
chopskich.
6. Polska Partia Socjalistyczna w jej skad weszy partie socjalistyczne trzech
zaborw, gwnym jej celem byo utworzenie Polskiej Republiki socjalistycznej, co miao
nastpi w procesie ewolucji. Do 1928 popeiraa sanacj, od 1929 naleaa do
Centrolewu
7. Narodowa Partia Robotnicza 1920 powstaa z poczenia Narodowego Zwizku
Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotnikw. Jej program by kompozycj hase
narodowych, klasowych i religijnych. PO przewrocie majowym i opuszczeniu jej
przywdcw obja stanowisko opozycyjne do rzdu
8. Komunistyczna Partia Polski - Od 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. Od
1919 dziaaa nielegalnie , dya do obalenie ustroju kapitalistycznego drog rewolucji.
Jej kierownictwo to: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszaski.
System rzdw Parlamentarnych w latach 1919-26
Rozbicie polityczne sejmu nie rokowao rzdom parlamentarnym pomylnych perspektyw, brak
w sejmie trwaej wikszoci negatywnie zaciy na funkcjonowaniu caego aparatu
pastwowego, dominoway rozwizania kompromisowe, ktre w wikszoci przypadkw nie
usuway problemw. Wiele spraw nie zostao rozwizanych w zwizku z zbyt skrajnymi
postawami. Partie przejawiay niech do rozwiza kompromisowych std do rzdw sanacji
tylko 5 stale zmieniajcych si rzdw miao charakter koalicyjny, pozostae 8 stanowiy
gabinety pozaparlamentarne, nazwane te fachowymi.
Zarwno przed jak i po konstytucji marcowej na rzd wywieray wpyw rnorodne grupy
interesw zwane te grupami nacisku, naleay do nich organizacje kapitalistyczne, koci
katolicki; wpyway one nie skad i polityk rzdu.
Nowo powstae pastwo miao przed sob szczeglnie trudne zadanie w kraju, w ktrym ludzie
odwykli myle o decyzjach rzdu jako celu do osignicia dobra publicznego, rzd mia znie
wszystkie przeytki i podziay rozbiorowe, rozwin zniszczony po wojnie przemys i rolnictwa,
dostarczenia pracy setkom tysicy bezrobotnych i wyywienia kraju, realizacja tych zada bya
tym trudniejsza, e brakowao wykwalifikowanych kadr, rodkw finansowych a take
ustalonych metod prowadzenia przez pastwo polityki gospodarczej. Takie zadania byy
niemoliwe do wykonania w dobie powszechnej niewiadomoci politycznej, ale system
demokratyczny w tych latach przyczyni si do rozwoju myli i wiadomoci politycznej.
IV. Ustrj polityczny w latach 1926 - 1935
Zmiana konstytucji 1926
Po zamachu majowym sprawa zmiany konstytucji staa si moliwa do wykonania, po
przedstawieniu projektu zmian do konstytucji, zmierzajcych do wzmocnienia pozycji
prezydenta i usprawnienia dziaalnoci sejmu, projekt po licznych poprawkach zostal przyjty w
VIII 1926.
1. Prezydent zosta wyposaony w samodzielne prawo rozwizania sejmu i senatu,
decyzja prezydenta zapadaa na wniosek rady ministrw, sejm utraci prawo
samorozwizania si
2. Prezydent otrzyma prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy, midzy
kadencjami obu izb w razie nagej koniecznoci(z wyjtkiem spraw wymienionych) lub
podczas kadencji na mocy ustawowego upowanienia.
3. Jeli sejm i senat nie uchwaliy ani nie odzuciy budetu w ustalonym terminie
prezydent uznawa projekt rzdu
4. Wotum nieufnoci dla rzdu mia by gosowany na nastpnym posiedzeniu
sejmu od podania wniosku.
Pozaparlamentarny system rzdw w latach 1926 1935
Funkcje sejmu i senatu zostay poddane ograniczeniem w celu ich degradacji jako najwyszych
organw pastwowych. Wraz z uchwaleniem noweli sejm i senat udzieliy prezydentowi
szerokie uprawnienia do wprowadzenie rozporzdze z moc ustawy w zakresie reorganizacji
administracji, uporzdkowania stanu prawnego, wymiaru sprawiedliwoci, wiadcze
spoecznych i naprawy stanu gospodarczego pastwa. Od tego momentu kompetencje
parlamentu praktycznie ograniczyy si do uchwalania budetu. Niwelacji podlegaa instytucja
wotum nieufnoci dejmu do rz du wobec powoywania przez prezydenta rzdu w tym samym
lub nieco zmienionym skadzie.
Rzd wobec walki z sejmem przejawia rne kontrakcje utrudniajce prace sejmowi i
dyskredytowaniem go w opinii publicznej; prezydent naduyw prawa do odraczania i
zamykania sesji sejmowych.
Ko0nsolidacja opozycji doprowadzia do powstania centrolewu, wobec ktrego rzdy sanacyjne
wypowiedziay nieformaln wojn na pocztku wyborw dokonano aresztowania przywdcw
sanacji i osadzono ich w wizieniu wojskowym w Brzeciu, a uwolnionym po wyborach
wytyczono procesy. Oprcz zastraszania opozycji rzd rozbija partie choby poprzez
uniewanianie list.
W systemie politycznym rzdw sanacji nastpowa stay wzrost roli i znaczenia rzdu. System
wielopartyjne formalnie nadal utrzymany zacz przeksztaca si w system partii dominujcej,
partie opozycyjne pozbawiono moliwoci wpywania na polityk rzdw, ich rola sprowadzaa
si tylko do krytyki rzdw, obrony praw obywatelskich, ujawniania samowoli i naduy
organw administracji. Grupa wadzy dya do ograniczenia praw wolnociowych, ktre suyy
do jej krytyki.
V. Ustrj polityczny w latach 1935-39
Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935
Prace nad rewizj konstytucji marcowej rozpoczy si ju w 1928 nie wyszy one jednak poza
stadium dyskusji komisji, pniej ulegy intensyfikacji w 1930,w 1933 punktem wyjciowym stay
si tezy konstytucyjne posa BBWR Stanisawa Cara. Ostatecznie konstytucja zostaa podpisana
przez prezydenta 23 kwietnia 1935.
Zasady ustroju politycznego
Mechanizm dziaania pastwa w systemie parlamentarnym zosta zmieniony w wyniku zamachu
na autorytarny.
Kryzys ustroju parlamentarnego ogarn nie tylko Polsk ale i ca Europ zmierzajc w
przeksztacaniu tego systemu na pastwo totalne(totalitarne), ktre stanowio przeciwie.stwo
pastwa demokratycznego.
Podstawowe zasady ustrojowe zostay zawarte w 10 pierwszych artykuach tzw, dekalogu.
W pierwszym artykule pastwo polskie zostaje okrelone jako wsplne dobro wszystkich
obywateli,. Przyznawaa prymat dobra ogu nad dobrem jednostki, akcent przyznaa na
obowizki jednostki wobec pastwa, uprawnienia obywatela w yciu publicznym uzaleniaa od
jego zasug, pastwu przyznawaa pozycj nadrzdn w stosunku do jednostki; za rdo i
nosiciela wadzy pastwowej uznaa prezydenta, ktry odpowiada tylko przed bogiem i histori.
Prezydent Rzeczypospolitej
W obiorze nowego prezydenta uczestniczy sam prezydent i zgromadzenie elektorw i
ew3entualnie og obywateli. Zgromadzenie Elektorw zoone byo z 80 osb w tym 50
wybranych przez sejm, 25 senat i 5 wirylistw(marszakowie sejmu i senatu, premier, generalny
inspektor si zbrojnych, I prezes Sdu Najwyszego) i wybierao kandydata na prezydenta.
Ustpujcy prezydent mg wskaza drugiego kandydata, skorzystanie przez prezydenta z tego
uprawnienia powodowao gosowanie powszechne. Rozstrzygao ono, ktry z kandydatw
zostanie prezydentem. Kadencja trwaa 7 lat w razie wojny przeduaa si do trzech miesicy
po zawarciu pokoju.
1. dekrety z moc ustawy (wojsko, administracja) w przerwach midzy kadencjami, i na
podstawie upowanienia ustawowego.
2. Mianowa 1/3 senatorw
3. Zwoywa, odracza, otwiera i zmyka sesje sejmu i senatu
4. dokonywa promulgacji i publikacji ustaw
5. przysugiwao mu uprzywilejowane stanowisko w sprawach zmiany konstytucji i posiadal
prawo weta w stosunku do propozycji zmian sejmu i senatu.
6. mianowa prezesa rady ministrw i na jego wniosek ministrw
7. mianowa sdziw
8. dysponowa prawem aski
9. mianowa prezesa NIK i czonkw jego kolegium
10. by zwierzchnikiem si zbrojnych
11. rozwizywa sejm i senat, prawo odwoania prezesa rady ministrw, Prezesa NIK,
naczelnego wodza i generalnego inspektora si zbrojnych,
12. pociga ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej
Na okres wojny:
13. wyznaczanie nastpcy
14. mianowanie naczelnego wodza
15. wydawanie dekretw dotyczcych caego pastwa z wyjtkiem zmiany konstytucji i
przeduenia kadencji izb, powoywania sejmu i senatu w pomniejszonym skadzie
Wszystkie uprawnienia prezydenta konstytucja dzielia na prerogatywy(nie wymagajce
kontrasygnaty) i uprawnienia zwyke
Rada ministrw
Powoywana bya przez prezydenta. Do prezesa rady ministrw a nie do Rady naleao
kierownictwo w kierunku polityki pastwowej. Do jej kompetencji naleao:
1. inicjatywa ustawodawcza
2. wydawanie rozporzdze
3. decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy.
Prawo przewidywao trzy rodzaje odpowiedzialnoci Rady:
1. Polityczn przed prezydentem
2. Parlamentarn przezd sejmem, prezydent mg nie uzna
3. Konstytucyjn przed trybunaem stanu(6 sdziw i 6 zastpcw spord kandydatw
przedstawionych przez sejm i senat).
Sejm i Senat
Sejm skada si z 208 posw wybieranych w powszechnych, tajnych, rwnych i bezporednich
wyborach w 104 dwu mandatowych okrgach. Czynne prawo wyborcze 24 lata korzystajcy z
praw cywilnych i obywatelskich i wojskowym, bierne 30 lat.
Senat skada si z 96 senatorw powoywanych w 1/3 przez prezydenta i 2/3 przez tzw.
Elit(zasug, wyksztacenie, zaufanie), bierne 40 lat.
Kadencja trwaa 5 lat.
Z kompetencji ustawodawczych utraci te z zakrsu wojska, rzdu i administracji, pozostae
zostay ograniczone.
Z kompetencji kontrolnych mogy ab ustpienia du(za zgod prezydenta), pocign
ministra lub premiera do odpowiedzialnoci konstytucyjnej, prawo interpelacji, zatwierdzay
corocznie rachunek przedstawiany przez NIK, udzielay te rzdowi absolutorium.
Praw i obowizki obywatelskie
Konstytucja kwietniowa staa raczej na stanowisku suby jednostki pastwu a nie pastwa
jednostce, std ograniczono i rozproszono katalog wolnoci jednoczenie zwikszajc katalog
powinnoci obywatela w stosunku do pastwa
Obowizki byy te same co poprzednio
System rzdw w latach 1935 1939
Po mierci Pisudskiego w BBWR rozpocz si rozpad, gdy Jzio by gwnymelementem
spjajcym mozaik partii wchodzc w skad BBWR., czego wyrazem byo rozwizanie go w
1935 i prby odnowienia w 1937 jako Obozu Zjednoczenia Narodowego
Nakonione do bojkotu przez opozycj spoeczestwo zbojkotowao wybory gosowao tylko
46% uprawnionych(1935) w elitarnych wyborach do senatu 62%. Zmniejszeniu ulega liczba
uchwalanych ustaw, gwatownie spada liczba interpelacji i wnioskw.
Obok Mocickiego(prezydent), na czele bloku rzdzcego wysun si generalny inspektor si
zbrojnych(migy Rydz). Zgodnie i oklnikiem Prezesa Rady ministrw mia on by traktowany
jako druga osoba w pastwie po prezydencie
Praw obywatelskie okrelone w konstytucji nie zawsze byy drogowskazem postpowania dla
wadz administracyjnych i sdowych. Praktyka sza ku nadawaniu im coraz bardziej fikcyjnego
charakteru. Partie opozycyjne praktycznie nie uczestniczyy w yciu politycznym.
Obraz okresu po wydaniu konstytucji keirtnioewej jest obrazem autokratycznych de okresu
sanacyjnego.
Rozdzia III: Administracja Publiczna
I. Struktura administruj publicznej
Organizacja administracji publicznej
Aparat administracji publicznej tworzy zrnicowany system organw, opieraj si na
kryterium zasigu terytorialnego, wyrniano administracj centraln i terytorialn.
Administracja centralna wykonywana bya przez rad ministrw i ministrw, a administracja
terytorialna dzielia si na administracje rzdow i samorzdow.
Terytorialne organy administracji rzdowej dzieliy si na dwa pi9ony administracji oglnej i
administracji specjalnej. Administracja oglna realizowaa zadania nalece do resortu spraw
wewntrznych, specjalna zajmowaa si pozostaymi resortami. Do administracji oglnej
zespolona bya, przemys , handel, rolnictwo, drogi opieka spoeczna, sprawy wyznaniowe
sztuka i kultura. Fakt zespolenia tworzy nowy podzia administracji na zespolon i nie
zespolon.
Kraj zosta podzielony na wojewdztwa, powiaty gminy miejskie i wiejskie.
W wojewdztwach wojewodowie(W Warszawie komisarz rzdu)
W powiatach starostowie
W gminach gwnie organy samorzdowe.
Do administracji niezespolonej naleay resorty: Spraw wojskowych, sprawiedliwoci, skarbu,
poczty a od 1932 reform rolnych, wyzna religijnych i owiecenia publicznego, przemysu i
handlu, komunikacji, opieki spoecznej.
Podzia administracyjny dla administracji nie by jednakowy z podziaem administracyjnym
administracji oglnej.
Samorzd stanowi form udziau spoeczestwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb ycia
zbiorowego o znaczeniu lokalnym, bd grupowym. Samorzd dzielono na terytorialny,
gospodarczy i zawodowy(konstytucja marcowa rozbudowaa szeroko samorzd a kwietniowa go
ograniczaa)
Podstawy prawne organizacji i dziaalnoci administracji
Ustrojowe prawo administracyjne regulowao organizacj aparatu administracyjnego
Materialne prawo administracyjne regulowao w oparciu o konkretne przesanki rne
dziedziny ycia zbiorowego, ktre obejmowa sw dziaalnoci aparat
administracji(uprawnienia i obowizki administracji i prawa i obowizki obywateli).
Proceduralne prawo administracyjne okrelao formy dziaania i tryb funkcjonowania
organw administracyjnych, oraz ich tryb kontroli
II. Administracja centralna
Rada ministrw
Jej funkcje polegay na uzgadnianiu dziaalnoci ministrw, rozpatrywaniu ich sprawozda i
zatwierdzaniu statutw organizacyjnych ministerstw. Uprawnienia administracyjne realizowaa
poprzez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa i wydawanie aktw administracyjnych. W
jej onie istnia Komitet Ekonomiczny(przedstawiciele 4 resortw gospodarczych), ktry
zajmowa si programem gospodarki.
Ministrowie
Z jednej strony byli czonkami Rady ministrw z drugiej za kierowali wyodrbnionymi na
podstawie kryterium przedmiotowego dziaw administracji pastwowej. Zastpowali ich
podsekretarze stanu . urzdnicy resortu nie posiadali samodzielnej wadzy lecz sprawowali j z
upowanienia ministra, Ministerstwo dzielio si na departamenty(dyrektorzy) te za na
wydziay(naczelnicy).
Liczba resortw administracyjnych miaa w II RP tendencje malejce w 1932: Sparw
Wewntrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwoci, Spraw Wojskowych, Skarbu, Wyzna
Religijnych i Owiecenia Publicznego, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysu i Handlu,
Komunikacji, Opieki Spoecznej, Poczt i Telegrafw.
W latach do konstytucji marcowej powstao wiele ministerstw niezalenych od ministrw jednak
zasady konstytucji wykluy tak moliwo i zostay one podporzdkowane ministrom.
III. Administracja Oglna
Administracja wojewdzka
Na jej czele sta Wojewoda, mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spaw
wewntrznych uchwalony przez rad ministrw
Jako organ administracji wojewdzkiej dziaa w dwojaki sposb jako przedstawiciel rzdu i szef
administracji zespolonej.
1. koordynowa dziaalno administracji, w myl polityki pastwa
2. posiada uprawnienia nadzorczo inferencyjne wobec administracji niezespolonej.
3. sprawowa nadzr nad skadem personalnym kadry urzdniczej
4. mg zawiesza zarzdzenia administracji specjalnej, sprzeczne z polityk rzdu
5. organizowa okresowe zebrania kierownikw resortw
6. Wykonywa zadania powierzone mu przez odpowiednich ministrw
7. podlegaa mu policja
8. sprawowa nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem.
9. przysugiwao mu prawo wydawania rozporzdze wykonawczych na
mocyupowaznienia ustawowego.
Rada wojewdzka skada si z czonkw delegowanych przez samorzdy powiatowe,
przewodniczy jej wojewoda, wyraaa swoje opinie na probe wojewody.
Wydzia wojewdzki skada si z wojewody trzech czonkw wybranych przez rad i dwch
urzdnikw pastwowych(uprawnienia doradcze i stanowcze).
Warszawa z Komisarzem Rzdu podzielona bya na powiaty grodzkie (ze starostami grodzkimi).
lska Rada Wojewdzka wojewoda wicewojewoda, i 5 czonkw wybranych przez sejm
lski, penia funkcj kolegialnego organu wojewdzkiego wsppracujcego z wojewod w
sprawach administracji.
Administracja powiatu
Na jej czele sta starosta, mianowa go minister spraw wewntrznychpod wzgldem osobowym
i subowym podlega wojewodzie i podobnie jak on by przedstawicielem rzdu i szefem
administracji zespolonej, sprawowa funkcje analogiczne do wojewody tylko na mniejszaskal.
W miastach wydzielonych administracj sprawowa starosta grodzki przysugiwaly mu te same
uprawnienia co starocie. W dyni komisarz rzdu
Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego
Ochrona bezpieczestwa i porzdku spoczywaa gwnie na policji pastwowej, ktra bya
aapartem administracji podporzdkowanej ministrowi spraw wewntrznych, wojewodzie i
stracie, od nich otrzymujc polecania w zakresie bezpieczestwa i porzdku, w zakresie
cigania i dochodzenia przestpstw podlegaa organom sprawiedliwoci.
Na czele policji sta komendant gwny, dalej komendant wojewdzki i komendant powiatowy;
swe zadania wypeniali rzez komisarzy i posterunki policji pastwowej. Przy wykonywaniu
swoich zada byli upowanienie do stosowania niezbdnych rodkw przymusu; gdy policja
sobie nie radzia moga by wspomagana przez wojsko, co nastpowao na rzdanie ministra
spaw wewntrznych, lub wojewody. W razie rozruchw Rada Ministrw za zgod
prezydenta(od 1935 sam prezydent) mogli wprowadzi stan wyjtkowy(ograniczenie cile
okrelonych praw obywatelskich.
Dla wykrywania przestpstw i prowadzenia dochodze utworzony zosta pion suby ledczej,
formalnie podlegajcy wymiarowi sprawiedliwo faktycznie naczelnikom wydziaw
bezpieczestwa.
W 1934 rozszerzono kompetencjie policji o moliwo umieszczania osb zagraajcych
bezpieczestwu i porzdkowi publicznemu w obozie odosobnienia. Postanowienie o
odosobnieniu wydawa sdzia ledczy okrgu, okres odosobnienia wynosi 3 miesice i mg by
przeduony.
Kontrola prasy
Konkretyzacje przepisw dotyczcych wolnoci prasy stanowio prawo prasowe normowao
1. tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie ksiek i innych drukw a take
dziaalno zakadw drukarskich i skadw drukw.
2. System kontroli nad drukami
Wydawanie czasopism uregulowane zostao wedug zasad systemu zgoszeniowego by
obowizek zgoszenia chci wydawania czasopism organom I instancji, w okrelonych
przypadkach(po 1926 rozszerzanych) organ mg odmwi zezwolenia.
Prawo prasowe wymagao, eby kady wydrukowany egzemplarz zawiera nazw i adres
drukarni miejsce wydania, i nazwisko i adres redaktora odpowiedzialnego, waciciel drukarni
by zobowizany niezwocznie po wydrukowaniu przekaza pewn liczb egzemplarzy
przekaza administracji.
System kontroli mia charakter represyjn, polega na poddawaniu kontroli dopiero po wydruku
oraz stosowaniu represji w wypadku naruszenia za ich porednictwem prawa materialnego lub
karnego.
Zastosowanie represji byo trudne do wykonania za wzgldu na stosowanie zasady
anonimowoci autorw i tajemnicy redakcyjnej, w takim przypadku wytworzono przepisy
okrelajce w wypadku niemonoci pocignicia do odpowiedzialnoci autora, wydawcy.
Zaczto te stosowa konfiskaty i zamknicia dziaalnoci czasopism(zawieszeni sad okrgowy
na wniosek organw administracyjnych lub prokuratora). W przypadku czasopism
yagranicznych poza konfiskate pozbawiano ich moliwoci transportu czyli debitu pocztowego
lub komunikacyjnego
Nadzr nad stowarzyszeniami
Przez Stowarzyszenie rozumiano stae poczenie ludzi w zorganizowanej gromi lub dla
osignicia celw pozbawionych korzyci materialnych. Prawo o stowarzyszeniach 1932
rozrniao ich trzy typy:
1. zwyke wymagay zgoszenia
2. zarejestrowane wymagay wpisu do rejestru
3. wyszej uytecznoci uzalenione byo od decyzji rady ministrw
Organy wadzy administracyjnej mogy odmwi rejestracji i zgoszenia w razie kiedy organizacja
moga zagraa bezpieczestwu lub spokoju publicznego.
Nadzr nad zgromadzeniami
Przez zgromadzenie rozumiano jednoczesne skupienie w jednym miejscu wikszej liczby ludzi
dla wyraenia swych myli i pogldw czy w celu obrony wsplnych interesw. Ustawa o
Zgromadzeniach 1932 dzielia je na publiczne(dostpne dla nieograniczonej liczby osb dzielio
si na zgromadzenia w lokalach i pod niebem) i niepubliczne(dla wybranych). Zezwolenie na
spotkanie pod goym niebem wymagao zezwolenia administracji I instancji, a w lokalach od
zgoszenia. Mogy zabroni gdy zagraay one bezpieczestwu lub spokojowi publicznemu,
przysugiwao tez administracji delegowanie przedstawiciela, ktry w kadej chwili mg
rozwiza zgromadzenie.
IV. Administracja specjalna
Administracja wojskowa i organizacja si zbrojnych
Zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi naleao do prezydenta, w czasie pokoju sprawowa t
wadz za porednictwem ministra do spraw woskowych a od 1926 take Generalnego
inspektora si zbrojnych(by tez przewidziany na naczelnego dowdc w czasie wojny).
Dla celw administracji wojskowej kraj zosta podzielony na 10 okrgw korpusw(dowdcy
okrgw korpusw), powiatowe komendy uzupenie(1938 rejonowe) i komendanci
garnizonw.
Dzielio si na ze wzgldu na:
1. teren walk na wojska stae i marynark
2. ze wzgldu na dziaania wykonywane podczas walk(bronie, formacjie i suzby)
3. ze wzgldu na dowodzenie (zwizki taktyczne, operacyjne korpusy, jednostki
poszczeglnych broni, sub i oglne)
Organizacja i Administracja szkolnictwa powszechnego i redniego
Administracj szkolnictwa kierowa minister wyzna religijnych i owiecenia publicznego, kraj
zosta podzielony na 10 okrgw(kurator), te z kolei dzieliy si na obwody(inspektorzy szkolni).
Wytyczne dla organizacji szkolnej zostay zawarte w konstytucji marcowej:
1. Obowizek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoy podstawowej
2. bezpatno nauki w szkoach pastwowych i samorzdowych
3. obowizek nauki religii dzieci do lat 18 w szkoach pastwowych i samorzdowych
4. wolno bada naukowych i ogaszania ich wynikw
5. prawo kadego obywatela do zakadnia szkoy, lub zakadu wychowawczego pod
nadzorem organw administracji szkolnej.
Pen unifikacje szkolnictwa pozaborczego dokonaa ustawa z 1932: wprowadzaa trjstopniowy
system szkolny na szkoy realizujce program elementarny, wyszy, peny. Reforma wprowadzia
na miejsce szkoy redniej 4 letnie gimnazjum(dzieci po ukoczeniu 6 kalsy szkoy powszechnej).
Ksztacenie kadr dla szk powszechnych odbywao si w seminariach nauczycielskich a od 1932
w trzyletnich liceach pedagogicznych.
Przepisy dotyczce szkolnictwa mniejszoci narodowych stanowiy konkretyzacje przepisw
midzynarodowych.
Organizacja szk wyszych
Dzieliy si na akademickie i nieakademickie. Akademickie posiaday prawo nadawania stopni
naukowych. Utworzenie szkoy akademickiej wymagao aktu ustawodawczego.
Organizacja szk akademickich opieraa si na autonomii, organami wadz akademickich byy:
oglne zebranie profesorw, senat akademicki, rektor, rada wydziau i dziekan.
Stanowisko rektora byo najwysz funkcj w szkole.
Sytuacja kocioa katolickiego
Zajmowa uprzywilejowana pozycje w: naczelne stanowisko wrd uprzywilejowanych
wyzna, autonomii i realizacji jego uprawnie poprzez ukady z stolica apostolska(konkordat
1925).
Konkordat zapewnia swobodne wykonywanie wadzy duchownej, administracje sprawami
wewntrznymi i zarzd majtkiem , biskupi ogaszali swoje nakazy i listy papieskie bez kontroli
wadzy, duchowni zostali zwolnienie ni ze suby wojskowej, otrzymywa tez dotacje od
pastwa, prezydent mg si niezgodzie na obsadzenie tym kandydatem stanowiska
arcybiskupiego i biskupiego, adna cz Polski nie moga podlega biskupowi majcemu
siedzib poza granicami polski.
Sytuacja zwizkw wyznaniowych mniejszoci religijnych
Bya z regy uwarunkowana prowadzon wanie polityka narodowociow. Uregulowano
sytuacje ydw, Wschodniego kocioa starobrzdowego, Muzumanw, Karaibskiego zwizku
religijnego, kocioa ewangeliczko- augsburdzkiego, prawosawnego.
Samodzielnie zarzdzay sprawami wewntrznymi, i dziaalnoci religijnej. Otrzymyway dotacje
od pastwa.
Organizacja i funkcje administracji wyznaniowej
Administracje w tej materii sprawowa minister Wyzna religijnych i owiecenia publicznego, a
na obszarze wojewdztwa te sprawy naleay do wojewody. Organy te sprawoway nadzr w
granicach cile okrelonych przez przepisy regulujce ich sytuacje prawn.
Rada Pastwa w yciu gospodarczym
Rola Pastwa w mechanizmie funkcjonowania gospodarki narodowej przejawiaa si w
bezporedniej dziaalnoci gospodarczej(etatyzm) lub w porednich formach oddziaywania na
stosunki i rozwj gospodarczy(interwencjonizm rne ingerencje w stosunki wasnociowe
popieranie inwestycji prywatnych, itp. ) a take metodami zalecanymi przez doktryn
liberalizmu.. Doniosymi dziaaniami pastwa dla ycia gospodarczego byo utworzenie
Centralnego Okrgu Przemysowego i budow portu w Gdyni.
Prawo rolne i administracja rolna
Prawo rolne regulowao zakresie i metody ingerencji pastwa w stosunki wasnociowe i
wytwrcze w rolnictwie.
10 III 1919 Reforma Rolna maksimum indywidualnego posiadania na 180 ha, nadwyki ulega
miay wywaszczeniu i parcelacji.
1920 Ustawa o wykonaniu reformy rolnej(wywaszczane miay by kolejno majtki
pastwowe, le zorganizowane prywatne a pniej pozostae), waciciel mia otrzyma
odszkodowanie w wysokoci poowy ceny rynkowej wywaszczanego gruntu, po marcowej
pene. Wywaszczenie i parcelacja organy administracji pastwowej.
1925 Reforma Rolna 180 ha, system parcelacji organy administracji rolnej, Pastwowy Bank
Rolny. Waciciele pene odszkodowanie.
Uzupenieniem reformy rolnej byy:
1. komasacja scalanie rozdrobnionych i rozrzuconych gruntw chopskich
2. Znoszenie suebnoci przewanie lenych i pastwiskowych
3. Regulacja wsplnot gruntowych polegaa na ich podziau lub ustanowieniu praw
wspwacicieli i okreleniu zasad wspdziaania
Dla sprawowania administracji w dziedzinie rolnictwa powoany zosta specjalny zesp
organizacji administracyjnych, dzieli si on na dwa piony: administracji rolnej(minister
rolnictwa) i administracji reform rolnych(Gwny Urzd Ziemski).
Prawo i administracja przemysowa
Prawo przemysowe regulowao wykonywanie dziaalnoci przemysowej. Prace nad kodyfikacja
zakoczyy si w 1927 wydaniem rozporzdzenia prezydenta o prawie przemysowym.
Przemys wszelka dziaalno wytwrcza, przetwrcza, jak i wiadczenie usug, wykonywana
samoistnie, zawodow i obliczon na przynoszenie zyskw. Definicja ta bya jednak ograniczna
przepisami szczegowymi.
Podstawow cecha polskiego prawa przemysowego bya wolno przemysowa. Ograniczenia
tej wolnoci dotyczyy sposobw prowadzenia zakadw przemysowych, koncesj i rnorodne
nakazy nadzoru przemysowego. Istotnym skepowaniem tej wolnoci byo tworzenie si
monopoli i karteli.
Przemys dzieli si na:
Przemys ze sta siedzib
Wolny - nie wymaga zezwolenia, lecz tylko faktu rozpoczcia dziaalnoci.
Koncesyjny uzalenione byo od posiadania koncesji
Rzemioso przemys nie wykonywany sposobami fabrycznymi, prowadzenie takiej
dziaalnoci uzalenione byo od posiadania uzdolnienia zawodowego, czyli
odpowiednich kwalifikacji.
Przemys okrny sprzedaz towarw, kupowanie towarw celem odsprzeday, ale nie na
targach i u kupcw i wykonywanie drobnych wiadcze. Mona byo go wykonywa jedynie
samodzielnie, za zgoda wadz pastwowych
Targi gminne - dzieliy si na mae i wielkie jarmarki, mona by sprzedawa bez zezwolenie
i powiadomienia wadzy.
Kartele pod tym pojciem, ustawa o kartelach 1933 uznawaa umowy, uchway i
postanowienia majace na celu, drog wzajemnych zobowiza kontrole lub regulacj produkcji,
zbytu, cen i warunkw wymiany dbr. Wedug tej ustawy wszytkiee umowy kartelowe musiay
by pisemne i podlegay zgoszeniu i rejestracji w Ministerstwie Przemysu i Handlu. Decyzje o
rozwizaniu takiej umowy mg powzi sd Kartelowy na wniosek ministra przemysu i handlu,
nowela sierpniowa przekazywaa te kompetencje w caoci ministrowi, ktrego decyzja moga
by uchylona przez sad kartelowy.
Przedsibiorstwa pastwowe
Pocztkowo przedsibiorstwa pastwowe byy traktowane jak urzdy, pniej ulegy one
komercjalizacji poprzez nadanie im osobowoci prawnej i poddaniu zasad gospodarki
handlowej. Wrd przedsibiorstw pastwowych wyrniano Monopole, przedsibiorstwa
posiadajce osobowo prawn i te, ktre jej nie posiaday.
V. Samorzd terytorialny o gospodarczy
Organizacja samorzdu terytorialnego
Organizuje samorzdu ju w 1919 dla b. zaboru pruskiego unormoway dekrety naczelnika
pastwa, jednak jednolite przepisy dotyczce samorzdu na terenie caego kjrajku powstay
dopiero w 1933 r.
Cechy:
1. bya dostosowana do podziau terytorialnego pastwa
2. prawo stanowienia w sprawach samorzdu miay obieralne rady
3. jednostki organizacyjne mogy si czy w zwizki dla realizacji zada nalecych do ich
kompetencji
4. zaspolenie organw administracji oglnej i wykonawczych samorzdu na szczeblu
powiatu i wojewdztwa
5. wyposaenie organw samorzdu w osobowo cywilnoprawna i publicznoprawna.
Organy samorzdu dzieliy si na organy uchwalajce i wykonawcze.
1. W gminach wiejskich Rada Gminna(uchwaodawczy) i zarzd gminy(wykonawczy[wjt i
awnicy])
2. W gminach miejskich rada miejska(uchwaodawcza) i zarzd
miejski(wykonawczy{burmistrz i awnicy})
3. W powiatach do 1933 sejmiki od 1933 rady powiatowe(uchwaodawcze[wybory
powszechne i jawne]) wydzia powiatowy(wykonawcze[6 czonkw wybieranych przez
rade i starosta])
4. wojewdztwa mimo ustawy nie zosta powoany do ycia. W poznaskim i pomorskim
sejmik wojewdzki, wydzia wojewdzki i starosta krajowy.
Funkcje samorzdu terytorialnego
Wasny sprawy kulturalne, gospodarcze, zdrowia, , tworzenie zakadw i przedsibiorstw o
charakterze uytecznoci publicznej, nakaday daniny i wiadczenia komunalne, uchwalay
buet, okrelay organizacj wewntrzn zakadw samorzdowych,
Poruczne zakres tych spraw by regulowany ustawy lub rozporzdzenia rady ministrw.
Nadzr nad samorzdm ulega staemu ropzszerzeniui sprawoway go organy administracji
oglnej oraz organy wykonawcze wyszego stopnia
Organizacja i funkcje samorzdu gospodarczego
Samorzd gospodarczy stanowi form przymusowego zrzeszenia osb prowadzcych
dziaalno gospodarcz w okrelonej dziedzinie wytwrczoci. Jego zadaniami byo
zaspokojenie potrzeb grupowych i wspdziaanie z wadzami pastwowymi w kierowaniu
yciem gospodarczym kraju. Dzieli si na przemysowo handlowy, rzemielniczy i rolniczy.
Ich organizacje i kompetencje ujednoliciy dekrety prezydenta a moc ustawy z 1927-28. Ich
jednostkami organizacyjnymi byy izby przemysowo handlowe, rzemielnicze i rolnicze.
Prawo polskie przewidywalo moliwo tworzenia korporacji przemysowych dla popierania
rozwoju przemysu, pozyskiwana nowych rynkw zbytu itp. Ich organizacj okrela statut
zatwierdzany przez organu administracji przemysowej.
Najwikszym polsk9i zrzeszeniem przemysowym by lewiatan Centralne Zwizek Polskiego
Przemysu Grnictwa, Handlu i Finansw 1920
VI. Funkcjonowanie administracji publicznej
Postpowanie administracyjne
W 1928 wydano dla caego kraju jednolite przepisy normujce:
1. oglne postpowanie administracyjne wszystkie sprawy z zakresu prawa
administracyjnego, zaatwiane przez organy rzdowe i samorzdowe, z wyjtkiem nie
zespolonej. Normoway tryb wydawania decyzji, uprawnienia zainteresowanych stron w
toku postpowania.
2. Postpowanie przymusowe zesp dziaa zapewniajcych wydanie decyzji
administracyjnych.
3. Postpowanie karno administracyjne regulowao tryb dochodzenia i karania
wykrocze administracyjnych(mandatowe, [przyspieszone lub zwyczajne).
Funkcjonariusze administracji publicznej
Realizowali oni wadcze i organizacyjne funkcje pastwa. Ich sytuacje reguloway przepisy
ustawy z 1922, zawieray one pragmatyk subow (podlega jej og funkcjonariuszy oprcz
sdziw, prokuratorw, nauczycieli, pracownikw przedsibiorstw i monopoli pastwowych)
Ta ustawa normowaa sposoby powoania i zwalniania, wymagane kwalifikacje, uprawnienia
urlopowe, uposaenie, tryb awansu, obowizki funkcjonariuszy, a take system
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej.
Funkcjonariusze dzielili si na dwie grupy: urzdnikw i niszych funkcjonariuszy pastwowych.
VII. Kontrola administracji publicznej
Rodzaje kontroli
1. Wewntrzna wynikaa z hierarchicznej struktury administracji
2. Zewntrzna sprawowana przez organy niezalene od aparatu administracji.
Kontrola sprawowana przez parlament i opinie publiczn
Kontrola parlamentarna polegaa na weryfikacji dziaalnoci organw gwnie z politycznego
punktu widzenia, najczciej uywan form kontroli byy interpelacje. Dotyczyy one
przewanie szczegowych przejaww dziaalnoci administracji.
Wan forma kontroli byy dyskusje na temat preliminarzem budetowym, a zwaszcza nad
budetami poszczeglnych resorw, gdy umoliwiao to opozycji krytyk administracji.
Kontrol opinii publicznej wykonywaa gwnie prasa, z kolei jej krytyka wpywaa na opnie
publiczn w szerszym znaczeniu.
Sdowa kontrola administracji
Kontrola sdowa sprawowana bya przez specjalne sdy administracyjne(w niektrych
przypadkach powszechne). Konstytucja marcowa powoywaa Najwyszy Trybuna
Administracyjny, nie zostay natomiast powoane sady niszej instancji. Dla obszaru b. zaboru
pruskiego utrzymano istniejce sady I i II instancji.
NTA skada si z I prezesa, prezesw i sdziw mianowanych przez prezydenta dzieli si na izby
oglnoadministracyjn i skarbowa.
Orzeka w kompletach 3, 7 lub na zgromadzeniu oglnym.
Skarg do NTA mg wnie kady, z jego kompetencji zostay wyczone sprawy:
1. podlegajce kompetencjom sdom powszechnym
2. mianowania na publiczne urzdy i stanowiska
3. zaatwianie w drodze swobodnego uznania
4. zagraniczne
5. si zbrojnych
6. dyscyplinarne.
Skarga musiaa mie form pisemn. Jako sd kasacyjny mg uchylic zaskarony tryb
administracyjny.
Rozdzia IV: Organizacja wymiau sprawiedliwoci
Struktura organw wymiaru sprawiedliwoci
Najwaniejsz pozycje odgrywaj tu sdy, ich pozycje okrela konstytucja. Konstytucja marcowa
uznawaa sady jako organy niezawise a kwietniowa za uzalenione od prezydenta i eliminowaa
udzia spoeczestwa. Sdy w II RP dzieliy si na powszechne i szczeglne. Funkcje pomocnicze
do wymiaru sprawiedliwoci wypeniaa: prokuratura, Prokuratura Generalna, notariat i
adwokatura.
Zasady przewodnie sdownictwa
- Zasada niezawisoci sdziw sformuowana przez konstytucje marcow; jej
gwarancj byo nieusuwalno sdziw(ograniczony moliwociami w zmianie w
strukturze sdownictwa), immunitet sdziowski.
- Zasada nominacji sdziw (odstpstwo sdziowie pokoju), mianowanie naleao do
prezydenta, grodzcy przez minister sprawiedliwoci. Kandydaci musieli spenia
okrelone warunki(studia, aplikacja sdziowska, egzamin sdziowski, bezpartyjni)
- Zasada wycznej kompetencji sdw w sprawach wymiaru sprawiedliwoci od 1926
zaczto wprowadza wyjtki
- Zasada udziau czynnika spoecznego w wymiarze sprawiedliwoci konstytucja
marcowa przewidywaa wybr sdziw pokoju oraz udzia obywateli w sdach
przysigych, handlowych i pracy
- Zasada wyczenia z kompetencji sdw uprawnienia do badania legalnoci ustaw
- Zasada hierarchiczno instancyjnej budowy sadownictwa polegaa na podziale
sdownictwa na okrelone stopnie, midzy ktrymi wystpowao hierarchiczne
uporzdkowanie. Sdy, ktre rozpatryway spraw merytorycznie byy sdami I instancji,
reszta sprawdzaa merytoryczno wyroku w poprzedniej instancji.
Sdy powszechne
- Sdy grodzkie orzekay jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych i
udzielay pomocy innym sdom.(1 sdzia)
- Sdy okrgowe orzekay w I instancji w wanych sprawach cywilnych i karnych oraz
rozpatryway odwoania od sadw grodzkich(3 lub 1 osobowe), dzieliy si na wydziay.
o Sdy przysigych zbrodnie zagroone cikimi karami, i polityczne, nigdy nie
byuy powszechne w b. pruskim tylko do 1919, ostatecznie zniesione w 1938
- Sdy apelacyjne rozpatryway jako II instancja apelacyjna od okrgowych jako I
instancja w sprawach szczeglnych przekazanych im przez ustawy(3 wyjtkowo 1
sdzia).
- Sd najwyszy najwysza instancja dla sdw powszechnych. Rozstrzyga odwoania
kasacje, oraz orzeka w sprawach przekazanych mu przez ustawy. Dzieli si na izby
cywilna i karn a pok koniec okresu midzywojennego take dla spraw adwokatury(3,5
lub 7 sdziw, w skadzie caej izby lub na zgromadzeniu oglnym).
Sdy szczeglne
1. Sdy wojskowe orzekay na podstawie kodeksu karnego wojskowego
2. Sdy pracy orzekay w sprawach spornych cywilnych wynikajcych ze stosunku pracy,
sprawach zwizanych z nauk zawodu, a od 1934ww wynikajcych ze stosunku
chaupniczego
3. Sdy wyznaniowe b. rosyjski w spory w sprawach maeskich wyznawcw
okrelonych wyzna
4. Trybuna kompetencyjny dla rozstrzygania sporw kompetencyjnych midzy organami
administracji i sdami(2 prezesw 14 czonkw minaowanych przez prezydenta na
wniosek Rady Ministrw)
Prokuratura
Opiom 1928 ujednolicao j prawo ustroju sdw powszechnych. By to organ powoany do
cigania przestpstw. Kierowa j minister sprawiedliwoci a jej organizacja bya
odzwierciedleniem struktury sdownictwa z wyjtkiem sdw grodzkich gdzie prokuratura nie
istniaa.
Prokuratoria Generalna
Jej organizacj i dziaalno regulowa dekret z 1919, ustawa 19191 i rozporzdzenie prezydenta
1924. Utworzona zostaa do obsugi prawnej skarbu pastwa, udzielaa tez opinii prawnych
organom pastwowym.
Adwokatura i notariat
Jednolite przepisy dotyczce Adwokatury zostay wydane w 1932i ulegy nowelizacji 1928.
Stanowia wolny zawd, ktrego gwnym zadaniem byo wiadczenie wszelkiej pomocy
prawnej. Samorzdow organizacje tworzyy izby adwokacjeodrbne dla kadej apelacji z
wadzami wybieranymi przez czonkw. Najwyszy organ Naczelna Rada Adwokacka
Istnienie i dziaalnoc notariatu normoway przepisy zaborcze zunifikowane 1933. Notariusz
mia status funkcjonariusza publicznego, mianowany i odwoywany przez ministra
sprawiedliwoci a opacany przez osoby na, ktrych rzecz wykonyway wiadczenia
(sporzdzanie aktw normatywnych i stwierdzanie faktw). Organizacja wewnetrzna notariatu
opiraala si na zasadach samorzdu.