Sclavus saltans1 wspomnienia lekarza obozowego

Stanisaw Jagielski Motto: Ba si naley tych rzeczy jedynie z ktrych si szkoda niepowrotnie le, ale nie innych, ktrych groza minie (Dante Alighieri: Boska komedia, pie II)

Spis treci
Zamiast przedmowy ................................................................................................................................ 3 Genezys ................................................................................................................................................... 4 Sclavus saltans ......................................................................................................................................... 5 Organizacja ........................................................................................................................................ 11 Marzenia i bajki ..................................................................................................................................... 15 Antyfaszyci ....................................................................................................................................... 20 Mio w obozie ..................................................................................................................................... 24 Hadi nie umiera.................................................................................................................................... 32 Zmierzch obozowych dyktatorw ......................................................................................................... 34 Dziesiciu z Pawiaka .......................................................................................................................... 38 Kultura i sztuka ...................................................................................................................................... 46 Sport i sport ....................................................................................................................................... 51 Eksperymenty i medycyna..................................................................................................................... 55 Redivivus................................................................................................................................................ 60 Spis nazwisk wymienionych w tekcie................................................................................................... 64 Ilustracje ................................................................................................................................................ 67

Niewolnik taczcy (ac.) - zorg

Zamiast przedmowy
Na pocztku swych obozowych wspomnie dr. Jagielski stwierdza, e ycie skazanego na mier i przez szczliwy przypadek nie od razu wykoczonego winia stracio warto, e wszystkie przeycia - to uczucie, podobne do ostatniego rozgrzeszenia lub do kieliszka wdki po odczytaniu wyroku. Ale caa jego ksika zaprzecza temu orzeczeniu. ycie czowieka, ktry przezwyciy obz, nie stracio na wartoci, a nabyo nieskoczenie gbszej treci, z ktrej maja czerpa przede wszystkim inni. Nie potrzebuje autor przeprasza, e ycie obozowe w jego opowiadaniach moe si wyda zbyt ciekawe i barwne, nie jest to przy tym ucieczka w pozory! - ycie obozowe, jak kade ycie, moe by kolorowe i szare, niezalenie od pozorw, a wanie od ywego miszu najwewntrzniejszej treci. Przygody amerykaskiego milionera albo egzotycznego podrnika mog by bezbarwne, jeeli przeywa je szary czowiek, najbeznadziejniejsza jednostajno izolowanej celi moe by bajecznie kolorowa, jeeli czowiek potrafi zachowa kolorowe bogactwo swej duszy. T prawd wynielimy z obozw my wszyscy, ktrzy przeszlimy je jako rekolekcje, wzmagajce dynamik naszego, uwolnionego z wizw, ycia. Nie patrzcie na nas przy tym, jak na ludzi z innej planety, jak na powracajcych z tamtego wiata. Mymy wrcili, eby razem ju teraz czu to, co wtedy czulimy wszyscy z osobna - mwi dr. Jagielski i ma po stokro racj. Dlatego nie wolno nam wrci zatrutymi nienawici do nikogo, ani do tych kolegw, co prymitywniejsi od nas, w instynkcie samoobrony, byli w obozie prawie e zwierztami, ani do tych, co mieli szczcie pozosta na wolnoci i uywa ycia, ndznego i wstrtnego, jakim mogo by pod niemieck okupacj, ale wydajcego si rajem na ziemi nam, ludziom z kategorii obozowej. Nawet nienawi do naszych katw, to przyznanie im porednio racji, e nas niszczyli jako potencjalnie takich samych, tylko na razie sabszych. W przeyciach dr. Jagielskiego, w przeciwiestwie do wielu ksiek pisanych o obozie, tej nienawici nie ma i dlatego z przyjemnoci krel te kilka sw dla mojego kolegi z Gross-Rosen. Na zakoczenie jeszcze jedno przeciwstawienie. Czasem przylatyway do obozu ptaki. Najczciej wrble. Dla takich goci godni winiowie mieli zawsz gar okruszyn chleba - pisze dr. Jagielski i zaraz potem: Stanowisko lekarzy-winiw w stosunku do umiercania ciko chorych winiw byo dwojakie. Albo zdecydowanie negatywne, albo czciowo usprawiedliwiajce konieczno likwidowania nieuleczalnie chorych. Mam odwag przyzna si, e naleaem do tej drugiej grupy. W rozpitoci tych dwch uczuciowych postaw do wrbli i do ludzi mieci si caa skala tego, comy przeyli w obozach. Pamitam, bya wczesna wiosna w kamienioomach Buchenwaldu po kilkotygodniowej przerwie zimowej, gdy opatami odsypywao si nie tylko glin i gruz, ale i o ile lejszy do podrzucania, nieg. Nastaa znowu wiosna. Nigdy i nigdzie nie odczuwaem tak zmian kalendarzowych jak w obozie. Wiosna, to wprawdzie dusza i cisza praca, ale jest znacznie cieplej na apelach, a przede wszystkim oczekuje si na frontach nowej ofensywy. Wtedy by dopiero rok 1941, ale mimo wszystko udzono si, e moe ju w tym roku. Robota w kamienioomach by straszna, szesnastogodzinna, z poganianiem bykowcami, z noszeniem gazw, ktrych bez miertelnego strachu normalny czowiek nie podnisby w ogle z ziemi, tam i z powrotem truchcikiem lub w chwili, gdy nikt nie patrzy, bogosawionym stpem.

Nagle zafurkotaa w powietrzu ta plamka i zapiewaa, wzbijajc si w gr jak skowronek. Komendantowi uciek kanarek - oznajmi dyurujcy ss-man i zapatrzy si w niebo... Trzeba go zapa i odnie - doda zowrogi Kapo, dawny onierz Legii Cudzoziemskiej, co mia wczoraj dopiero znowu dwch ludzi na sumieniu, ktrych katowa tak dugo, a niebacznie przybliyli si zbytnio do Postenkette linii posterunkw i zostali za to, jako prbujcy ucieka, zastrzeleni. Wszyscy zaczli patrze w niebo. Po tym kilku modszych winiw rzucio prac i zaczo wspina si na okoliczne drzewa, aeby schwyta kanarka. I nagle stal si cud. Cae Kommando, trzystu kilkudziesiciu Hftlingw oparo si na opatach i wszyscy razem zaczlimy, jak chopcy na wakacjach, ledzi pogo za t plamk uciekajcego wci wyej i wyej kanarka. Schwyci go naturalnie nie udao si, ale dziki tej ptaszynie mielimy wszyscy kilka godzin naprawd radosnej wiosny. Takie chwile trzeba pamita i chroni na zawsze, jak drobniutkie pereki szczcia, a cynizm wynikajcy z cigego wybierania mniejszego za, na czym polegaa tak zwana mdro obozowej samoobrony, trzeba odrzuci precz, jak wspomnienie koszmaru. Tylko wtedy, gdy si tak przeszo przez obz, mona odpowiedzie na pytanie, czy czas w obozie nie zosta zmarnowany. Nauczy on nas bowiem jednej wielkiej mdroci, eby kad najmniejsz nawet chwilk szczcia przeywa peni duszy, a najokropniejszych cierpie protestu nie przyjmowa do wiadomoci. Krzysztof Radziwi

Genezys
Z Pawiaka, po przesuchaniach na Szucha, wysany zostaem transportem do Owicimia. Wisia nade mn nieuchronny wyrok mierci. Dopiero dugo po tym dowiedziaem si, e przyjaciele z mojej grupy zasmarowali spraw i utopili jej koce w wodzie. W niejasnych zarysach roztopi si Dom, jako co wytsknionego i utraconego. Co pozostao? Wegetacja lub ycie va banque. Wybraem to drugie, tym bardziej, e stpanie po krawdzi zawsze byo moj pasj. Dlatego niech czytelnik nie doszukuje si w przytoczonych rozdziaach apoteozy wasnych czynw. To byy tylko gesty skazaca... Jeli znajdoway one oddwik w spoeczestwie, to daway mi one to uczucie ktre daje skazanemu ostatnie rozgrzeszenie lub kieliszek wdki po odczytaniu wyroku. Dzi, gdy powrciem do ycia, w grono ludzi normalnych, przyzwoito nakazuje mi przytoczy powysze usprawiedliwienie. Fakty pozostaj jednak faktami. S ludzie, ktrzy je znaj. Nie przypisuj sobie zasug, gdy wiem, e dzi na przykad nie zdobybym si na podobne wyczyny. A jednak istniay i stworzyy bogaty rozdzia w yciu szarego czowieka.

Chc, eby czytelnik wierzy, e nie byem odosobniony, e byli za drutami ludzie nieprzecitnych wartoci, ktrzy rozumieli moje podejcie do straconego ycia i doceniali moje wysiki. Wrd strzpw uratowanych wspomnie i kartek z obozw znajduje si gryps utalentowanego poety, Wydyskiego:.... .... Moliwe, e wkrtce zacznie si Dom, e to co jest, bdzie tylko minionym, nieprawdopodobnym snem. Co pozostanie? Pami i nienawi do byda ludzkiego i wspomnienie kilku twarzy i sw. Odczuwam lk przed spotkaniem kogokolwiek z obozu. ...Ty jeste jednym z dwu ludzi, na ktrych bd w swoim Domu czeka. Inni umarli w sobie. Ty yjesz. Jeden z tysicy... ...Twoja uczuciowo, rozlego zainteresowa, niezaleno w stylu ycia, wieo i modo - przecie to bierze... Jeste punktem zaczepienia, dbem somy dla mnie - toncego. Rzeczywisto nasza stwarza nowych bohaterw, wobec ktrych bledn sylwetki Judymw. Nie gniewaj si - to nie przesada. Ale jeli zrozumiae tak dobrze jak ja obz i ludzi zamknitych, jeeli znajdujesz siebie na tym tle, to wiesz o czym pisz, rozumiesz mnie. Kiedy, jeli przetrwam, w moich pracach znajdziesz siebie, jako czowieka epoki, jako mojej Idei. Czuj si bardzo osamotniony, rozdarty. Po prostu zgubiem si tu, yj dlatego, bo mnie popychaj tacy jak Ty... Przekreliem ten okres i ksik niniejsz traktuj jako lad tego, co byo. By moe wkrtce sam bd czyta j, jako co nowego, czego ju dawno nie mam w pamici. Czytelnik bdzie moe zaskoczony, e w opowiadaniach moich ycie w obozach koncentracyjnych wygldao do ciekawie i barwnie. Wniosek ten nie bdzie suszny. Wybraem tu fragmenty, ktre odzwierciedli maj myli, marzenia i ucieczk w pozory. O koszmarach pisao ju wielu. Moim celem byo zebra t gar zieleni, ktra usiowaa si krzewi na mietnisku ycia.

Sclavus saltans
Jednak wrciem. Jak tylu innych, skazanych na codzienne umieranie, wpltanych w druty, - zdawao si nam - do koca ziemskich dni. Z tych marze i z tych drutw ju nic nas nie wyplcze. Gdzie ja to syszaem? - Czy by to fragment z tomika Andrzeja Krematoria dymi? Czy moe myl co poprzez kady dzie - od apelu do apelu, poprzez wszystkie stracone lata i etapy. Owicim, Neuengamme, Gross-Rosen...? I po co ja to waciwie pisz? Po co uderzam w banaln strun wspczucia czy alu? Ty pierwszy, Andrzeju, zarzuciby mi brak konsekwencji, - i ty, Zbychu! Nawet wtedy, gdy Ci opaday gasnce powieki, powtrzye raz jeszcze: Daj spokj. I nie tylko Wy, Przyjaciele. W licznych dysputach przyrzekalimy sobie, e gdyby... kiedy... jeeli, (jakie te sowa byy wtedy nierealne, a jednak zazdronie i wstydliwie pieszczone w ciemnych zakamarkach jestestwa), to nie bdziemy opowiada o koszmarach obozowych. Gdy kiedy natknlimy si ze Zbyszkiem na

trzech muzumanw ogryzajcych koci ludzkie, - Sprbuj to kiedy opowiedzie w domu, - nie uwierz ci- wyrzuci z siebie, jako jedyny komentarz i wraenie. A 24 godziny abki, rollen, kniebeugen, hinlegen- gdy ju nic nie czue, wzywae tylko mierci wybawicielki, gdy nawet ksidz Drozd, skrcony pod murem jak brudna, wilgotna szmata, obdnie toczy wzrokiem i dysza ostatnim szeptem: Nie ma Boga? Nie ma Booo...! C mi wtedy powiedziae cyniczny Hftlingu z Lagerschreibstuby? - Bdziesz mia kiedy o czym mwi, bohatera bdziesz udawa. Andrzeju! Ju zacz si Dom. Tak po prostu. Marzylimy zawsze, eby si zacz bez obudy i faszu, bez sztucznych och, hurra i czy to moliwe? Jeste wprawdzie jeszcze daleko, ale Matka czeka ju na Ciebie i wie, e yjesz. Matce nie mona wytumaczy, e jeste dobrze ubrany, syty i szczliwy. Ona to wszystko musi zobaczy i sprawdzi. Tak, sprawdzi, podobnie, jak to zrobia moja Matka: e rzeczywicie masz wszystkie zby i nie posiadasz blizn po flegmonach. Ona nie wierzy, e po wieczornym apelu lub w niedziele popoudniu mielimy nasze prywatne godziny, e zaszyci w kt magazynu, wkraczalimy w krain Pikna, dokd aden Blockfhrer nie mia dostpu. Tam Leszek uwierzy wreszcie w krasnoludki i tam te Uwaasz, e mona opowiedzie?.. Wic posuchaj mnie raz jeszcze Matko Andrzeja i Wy, wszystkie Matki, Siostry, ony! My nie jestemy tylko tumem Hftlingw, zamanych i straconych dla ycia. My nawet wtedy nie bylimy nastawieni wycznie na Achtung i Mtzen ab. To bya codzienna czujno a nie rzeczywisto, jak chc dzisiejsze opisy z ycia winiw w obozach - rzeczywisto i myl drzemaa, ale budzilimy j stale do ycia, przejawiaa si w prywatnych godzinach. Kiedy nawet..... By ju ostatni grudzie wojenny. Byy przeczucia i fakty. Kurs si zmieni. Przy kadym nowym policzku i przy kadym fnfundzwanzig szeptay znienawidzone wargi: ...polnische Widerstandbewegung, ale oczy zdradzay ju strach i przedsmak ponienia, ktre im zgotuje polski bunt Kurs si zmienia. Potworna dyscyplina pozwolia nawet na tolerowanie przejaww narodowego ycia. Na razie w postaci Kujawiaka Wieniawskiego, dopuszczonego do programu niedzielnego koncertu orkiestry obozowej. Ale Herr Rapportfhrer Eschner, ktrego imi przeklte byo ostatnim tchnieniem tysicy odkomenderowanych do Himmelkommando. umiecha si askawie i nawet bi brawo z rozegzaltowanym tumem Polakw, gdy Stach Wodarski oderwa smyczek od strun i drcy z emocji przyciska skrzypce do piersi. Takiego sukcesu nie miae Stachu z pewnoci nawet na najwikszych z Twych koncertw w Filharmonii. - Ist doch auch eine reine polnische Musik? - Jawohl, Herr Rapportfhrer jak wierne i zawsze to -samo echo doleciao ze strony Lagerltestera. Lagerltester Siestdumich nie zwyk by dopuszcza do rozmw dobrotliwie postronnych. Przy Rapportfhrerze by zawsze jedynym interlokutorem. Poza tym zarozumiay, dostatecznie gupi i megaloman. To wanie mona byo wykorzysta. Nowa myl zrodzia si jak byskawica... Trzeba mu imputowa, e on bdzie projektodawc i protektorem. My jemu, a on dalej.

A jeli si nie uda, to pioruny Rapportfhrera rozaduj si na wygolonej czaszce niecierpianego prominenta. Trafiem na odpowiedni chwil: - Lagerltester, Sie wissen Bescheid, dass Sie im Stande sind... Pod koniec rozmowy nie potrafiem ju ukry swego zadowolenia. Ryba chwycia przynt. ...W kilka dni potem zawiadomiono oficjalnie na odprawie blokowych, e wszystkie narodowoci mog obchodzi Boe Narodzenie wedug wasnych tradycji i we wasnym jzyku, Za pi najsilniejszych liczebnie narodowoci przygotuje wasne wystpy artystyczne w ramach obchodw witecznych. Blokowi byli zaskoczeni. Nowa szykana, czy tylko askawy art? - Ale art by wyranie zapisany w rozkazie dziennym i nie podlega dyskusji, ...blokowi s odpowiedzialni za przygotowanie w terminie... brzmia punkt rozkazu. Co z tym fantem zrobi??? Blokowy Witek uwolni si prdko od ciaru. - Suchaj - zwrci si do mnie - ty tam co wykombinujesz. Masz przecie czas do 24-go. By ju dziesity dzie grudnia. Przez myl przesuna mi si nawaa projektw i galeria pasiastych postaci, z ktrymi odtwarzalimy w zaczarowanych krgach konspiracyjne szopki i obozowe biesiady literackie. Jest nas w Gross-Rosen 60% Polakw. Rwnanie jest proste. I rozwizanie rwnie: polskie widowisko musi przej wietnoci wszystkie inne. Wobec takiego zaoenia, wszystko ju zdawao si by proste i atwo wykonalne. Jeszcze tego wieczoru zebralimy si, jako komitet organizacyjny. - Czy jeste pewien - zapyta Jzek Kowalski, - e nie jest to prowokacja i ch wyapania aktywistw? - Pewien nie jestem-odparem - ale czy to nie wszystko jedno? Wiecie sami - zwrciem si do wszystkich - jak cen ma tu ycie ludzkie. Nie ma adnej. Jestemy tylko numerami. Od tych paru lat nauczylimy si stpa po krawdzi, wic co nas moe jeszcze odstraszy? Widz wrd nas takich, ktrzy gotowi bd wzi odpowiedzialno za wszystko. Kto ma zastrzeenia, moe nas opuci. Nikt nie podnis si z miejsca. - A wic zajmijmy si prac. To, co w obozach nazywa si organizowaniem, musi by spotgowane do poziomu najwyszej sztuki, a nasza sztuka musi by najwspanialsza. Z Andrzejem Wydyskim napiszemy tre widowiska, Romek Niewiarowicz - reyseria, Zdzich Nowacki... - Suchaj chopie, ty wiesz, czego si wszyscy spodziewaj ze strony muzycznej: musisz by kompozytorem, twrc chru, dyrygentem orkiestry i inspicjentem wszystkich efektw akustycznych. Leon przyczai si w magazynach dla organizacji kostiumw, Zbyszek w warsztatach krawieckich, Jzek przygotuje sal i scen, Kiss wymaluje dekoracje, Stefan - elektryczno i efekty wietlne, Janusz - kancelaria, tumaczenia, papierki itd. Itd. ...24 grudnia. witeczny nastrj, dzie wolny od pracy. Kady pozszywa jako tako dziury w ndznych szmatach, prominenci w wieo, odprasowanych ubraniach i w wytwornej bielinie. Czstuj papierosami. Palimy cudzesy. Przed blokiem 17-tok. Z gbi sycha strojenie instrumentw. Gruby

Stefan wyjania, uprzejmie, e sala pomieci moe tylko 1.000 osb, wic widowisko bdzie dla reszty powtarzane; Na sali savoir vivre i uprzejme umiechy. W doniach szeleszcz libretta naturalnie w jzyku niemieckim. Gupcy! chobycie mieli przed oczyma nawet dosowne tumaczenie, to i tak nie zrozumiecie tego, na co tu z zapartym oddechem oczekuje ciba polskich serc. Kurtyna z malowanych pcien - ss-maskich przecierade, ozdobiona gazkami jedliny, zamyka scen. Przed ni Zdzich panuje ju nad 40-osobow orkiestr. Gong. Kurtyna do gry. Na widowni wiata gasn. Na scenie polska chata, obrazy witych na cianach i gwiazdy za oknami. Na tle tylnej ciany zaklta w bezruchu malownicza grupa w polskich strojach ludowych. Trzeba przemwi kilka nieodzownych sw do obecnych na sali wadz. A wic wychodz na scen, jak zgrzytliwy dysonans W pasiastym ubraniu, nie zdejmujc nawet z rkawa opaski Blockarzt 6.. Po niemiecku: Das wir heute unser schnes Fest hier feiern drfen, verdanken wir... Trzeba zatrze przykre wraenie. Zgaduj zrozumienie w bysku polskich oczu na sali i mwi: Dla was nie trzeba zbdnych sw... jest inwokacja nadziei, narodziny jasnoci...- O, Boe rodzin oddalonych! O, Boe ramion wycignitych! Zcz nasze pieni z pieni braci w ten wieczr wigilijny, wity... Zygmunt?... Tak, z daleka dochodzi guchy dwik dzwonu. To Zygmunt, strojony w pocie czoa przez Zdzicha, zawieszona szyna, spiowywana pracowicie, a nabraa doskonaego, penego dostojestwa tonu. Dzwon rozkoysa si za kulisami, ale gromada na scenie trwa w bezruchu. Zamara w hipnotycznym oczekiwaniu. Dzwon targa ju niecierpliwie powietrzem, zniecierpliwienie zdaje si udziela widowni, gdy nagle srebrnym gosem wpada w dwik dzwonu trbka: Hejna z wiey Mariackiej. Gromada na scenie odwraca powoli zdumione oczy w stron, skd pyn czarodziejskie dwiki. Gowy i postacie pochylaj si zgodnym ruchem, donie przyoone do ucha... Suchaj... Czy to Zoty Rg??? Zdenerwowany, podniecony wtpliwociami, czy sala zrozumie intencje reysera, wygldam na sal przez szpar w kulisach. Nie mylilimy si. Wida wyranie oznaki niechybionego efektu. Byszcz pierwsze zy, zby zaciskaj si na wargach; Oczy, ktre oduczyy si paka w cigu tylu lal., wilgotniej pod nieoczekiwanym wraeniem, wraeniem zakazanym, wraeniem, za ktre ci, siedzcy obok z niemieckimi tumaczeniami w rkach, otwierali przed nami ca otcha mczarni. Wic zaci usta! nie dekonspirowa! - oto jedyne niewypowiedziane haso. A jednoczenie rozpalony wzrok chonie chciwie przemycon scen, jakby wyjt z Wesela. Milkn dwiki trbki, grupa na scenie oywia si. Zaklci na dugi sen, obudzili si do ycia. Czar prysn. Postacie odzyskuj naturalno i toczy si ju oywiona akcja, haftowana na finezyjnej kompozycji muzycznej. Przewaaj naturalnie motywy koldowe. Zdzich przeszed siebie i wszelkie oczekiwania. Zharmonizowany zesp orkiestrowy wplata dyskretnie akcenty w poszczeglne fragmenty widowiska. Jakby ze starego gobelinu przeniesiono scen przybycia koldnikw z gwiazd. Mazur roznosi si szeroko, a ss-owskie buty przytupuj o posadzk widowni, gralskie ciupagi krzesz skry

przy zbjnickim a stary Dbowski zrzuci ju mask wytrawnego wygi-opereciarza i z dostojn powag gra na scenie rol gocinnego gospodarza. Ju nikt na sali snie wstydzi si ez, zrodzonych z drogich wspomnie. Wszyscy reaguj otwartym umiechem, westchnieniem, czsto szlochem. Piosenki Dzieduszyckiego i Ryckiego, wplecione w fabu widowiska, znajduj yw reakcj zasuchanego tumu Polakw. Takie nasze... od dawna niesyszane.... Lecz jak w koncercie Jankiela, jest i tu jaki faszywy zgrzyt. Co szwankuje w witecznym nastroju aktorw. Czsto w momentach najweselszych przez czoo poszczeglnych postaci przewija si mga smutku. Wreszcie pada absorbujce wszystkich, a powcigliwie niewypowiedziane dotychczas pytanie: - A co sycha z waszym synem, gospodarzu? Chwila zdetonowania. - Nie dane mu jeszcze witowa z nami. Ale list mam z obozu od chopaka... List???... zainteresoway si dziesitki oczu w serdecznym pochyleniu. Stary zwolna rozwija i zaczyna czyta list od syna z obozu. Nagle wiata gasn. A potem tylko dyskretna, skradajca si melodia dry w powietrzu. Na scenie, w ledwie dajcych si odrni zarysach, ukazuje si zjawa winia z obozu w pasiastej szacie, wyczarowana z kartek listu. Na tle aosnej, sugestywnej muzyki, rodzi si melorecytacja winia: Legenda tamtej Wigilii: Jest to jakim miecie dom czynszowy, gdzie na urawiej, albo Cichej.... Na pierwszym pitrze, czy na drugim kto tskni i kto pacze z cicha. Na pierwszym, czy na drugim pitrze kto czeka, dry opatek w doni, i w puste miejsce, w pusty talerz najsmutniej patrzy i z roni. Ty sdzisz, e dwa lata tylko? to dwa stulecia, moja mia, A moe wicej? Moe nigdy? Moe to wszystko si przynio?... A jednak byo! byo! byo! Pamitam dobrze, jakbym widzia Twj pokj, zwyky may pokj: na rodku st, po bokach ciany

Wiesz, e s jednak rne ciany: biae, w desenie, murowane... A twoje byy cakiem inne: tsknot byy malowane....

Obserwuj przez szpar wraenia suchaczy. Debrze si stao, e zjawa we wspomnieniach przywouje tylko sceny przeyte z najdrosz dziewczyn. Gdyby w atmosferze legendy Narodzenia pojawiy si wspomnienia rodziny, braci, ojcw - tum emocjonalnie nie przetrzymaby efektu, ktry i tak na tym podatnym gruncie mona byo wywoywa najbahszymi nawet metodami. Zmite chusteczki i czapki przy ustach, majce powstrzyma wybuch, gdzieniegdzie gwatowny spazm to wszystko dostatecznie charakteryzowao moment napicia i emocji. Zjawa wspomina tymczasem wspln wigili i pewien moment: ...gdy usyszaem w nagej ciszy Twe sowa, e ju raz ostatni, e razem wicej nie bdziemy, e wiesz na pewno, niech nie przecz, e trudno, tak ju jest na wiecie... I wtedy w bocznym pokoiku, na skrzypcach ze zwykego drzewa, samotny skrzypek najaoniej Twj lk i smutek, Twj wypiewa...

W nastpujcym tu momencie pauzy melorecytacyjnej i zespou instrumentalnego wyania si solo skrzypcowe - Stach Wodarski. Ju nie ka, ale rzewnie pacze koncertem Melancolica Czajkowskiego. ...Dzi ju rozumiem Twe obawy, to drugie wita tak daleko, a tamte ktre przeminy, ju tylko bol pod powiek. Obrazy z tamtych witych ubiegych na ekran powiek pami rzuca, jednak do wielu chwil minionych brak mi - powiedzmy prosto - klucza... Wizie opowiada, dalej o wsplnie przeytych wraeniach. Serdeczna tsknota wywouje wspomnienie powrotu sann do domu. Na tle latarni niene patki tak, jak motyle zwiewne dray, i w krgu wiata krtko yy i jak motyle umieray..

Wstrzymae sanie, byo lepiej po niegu i powolnym krokiem, a przystana - tskna piosnka pyna z parterowych okien. Jak beztroski wiew, wpada do ucha nucona z daleka przy akompaniamencie akordeonu piosenka: moja mio jest silniejsza ni wojna, Wrc znw, otrzyj zy, bd spokojna... Zjawa powraca do swoich wspomnie: I poc wicej, przypomina i ez wyschnitych szuka w mroku, samotny jestem i zmczony, koldy pyn zbyt wysoko. Na maej ziemi mali ludzie czekaj i tsknoty szepc. Nie wiedz, czy historia znowu podkutym butem ich nie zdepcze. Ostatnia strofa w mroku tonie ju wiem, e byo, by musiao, e dzi te masz opatek w doni, e tak jak w piosnce tej si stao. Wiem - na urawiej, albo Cichej tej nocy, gdzie, na jakim pitrze jest puste miejsce, pusty talerz i smutne, bardzo smutne oczy i mae oszukane serce. Zjawa znika, wiato powoli wyania grupy na scenie. Widowisko toczy si dalej.... Posuchajcie mnie raz jeszcze Matko Andrzeja i Wy, wszystkie Matki, Siostry i ony! Nie patrzcie na nas jak na ludzi z innej planety, jak na powracajcych z tamtego wiata. Mymy wrcili, eby razem ju teraz czu to, co wtedy czulimy wszyscy z osobna. I nie mylcie, e po przez otcha zmory wypalio si w nas wyczucie pikna i rado ycia. Koszmar, ktrymy widzieli i przeyli, chcielibymy zapomnie, wic nie dajcie od nas upiornych opowieci, bo mymy tam stwarzali chwile oderwania od koszmaru i we wspomnieniach raczej do tych chwil powraca bdziemy.

Organizacja

Pojcie organizacja utaro si we wszystkich obozach koncentracyjnych. Organizacja jako produkt sprytu i wysikw bya podstaw poprawy egzystencji i gwarancj przetrwania. Jak wszelkie zagadnienia, tak i organizacja nastawiona bya w obozach przede wszystkim pod ktem widzenia wyywienia i utrzymania formy. Organizacja, to rzecz bardzo elastyczna. W ilu wypadkach mona j byo zastpi definicj kradzie? Bya w tym jednak zasadnicza rnica: pojcie kradziey odnosio si wycznie do spraw midzy kolegami. Nikt natomiast nie by zodziejem, kto krad niemcom lub czerpa organizacyjnie z zapasw obozowych. Z czasem termin organizacja przenis si rwnie na rzeczy niematerialne. Organizowanie ycia pod postaci posad, zwolnie, ulg, wyrnie itp. stao si pojciem powszechnym. Nawet Francuzi zmieniali zwrot comme si comme a na sowo ohganisasia. Kady rezultat i kady efekt by wynikiem organizacji. Jeli si co udao, to winiowie z zadowoleniem poklepywali si po opatkach ze sowami: grunt to organizacja. Organizacja nie tylko bya wynikiem sprytu i zrcznoci palcw, czsto bya rezultatem transakcji midzy winiami. Procedura wymagaa wtedy postpowania fair play. Jeli dwaj winiowie zamierzali nawiza stosunki organizacyjne a uprzednio nie znali si lub nie byli przez wsplnych przyjaci zarekomendowani, to hasem porozumienia byo oglnie znane: Sam wiesz, jak jest. Znaczyo to, e ty zaatwisz mi to, ja w zamian odpac ci w myl obowizujcej etyki koleeskiej. Transakcja dochodzia do skutku. Ja otrzymywaem wgiel do pieca, on dwa dni zwolnienia z pracy, ja - nowe buty, on - plecak, ja- informacje z biur SS, on - kupony na piwo w kantynie. Sposb ten uatwia zbyt nadwyek, regulowa i dopingowa aktywno i solidarno winiw. Jeli wizie znalaz si w magazynie, to szczytem niedostwa byoby nie cign czegokolwiek spod nosa ss-mana. Byli tacy, ktrzy dochodzili w tym do perfekcji. eby zorganizowany towar przenie z obozu oglnego lub z terenw SS do obozu winiw, trzeba byo zameldowa si i przej przez strzeon bram obok tzw. blockfhrerstuby (wartowni). SS-mani wiedzieli, e niektrzy winiowie nie uznaj w ogle powrotu do obozu bez transportu organizacji. U tych recydywistw nie sposb byo znale cokolwiek przy rewizji. Mieli oni swoich cichych wsplnikw wrd ss-manw, ktrzy tymczasem przetrzymywali towar, albo przemyt podrzucony ju by w bezpieczne miejsce. Przyzwyczajenie - to druga natura. Naogowiec nie potrafi ju odzwyczai si od organizowania wszdzie, co tylko pod rk popado. Przeyje lagier - mwiono. A jego blok bogaci si zorganizowanymi zasobami myda, brzytew, farb, szczotek, arwek, owkw, odziey, naczy, nawet damskiej garderoby i kosmetykw. Rzeczy te pochodziy czciowo z magazynw niemieckich, czciowo z effektenkammer, dokd skadano wszystkie przedmioty odebrane winiom nowo przybyym do obozu. Janek Pierzchaa by mistrzem w dostarczaniu nowalijek na obz. Znana bya jego historia z dostarczaniem wieych ryb dla winiw, co mu si przez bardzo dugi czas udawao. Janek wozi mleko w bakach, do szpitala dla ss, po drodze bra ryby od kolegw, pracujcych przy owicimskich stawach i przemyca je do obozu w bakach, gdzie tuste karpie spokojnie sobie przez pewien czas

pyway. SS-mani wpadli na trop, e hftlindzy otrzymuj z zewntrz regularnie ryby, nie mogli jednak przez duszy czas odkry podstpu, mimo skrupulatnych rewizji na bramie. Niektrzy ss-mani odnosili si z du pobaliwoci do organizatorw. Kiedy na blockfhrerstubie nakryli grubsz afer. W kotach z zimn kaw wjeday do obozu partie po 10 kg opakowanej ss-maskiej margaryny. Blockfhrer by wcieky: - Hast du das geklaut? (ukrade?) Zatrzymany hftling, patrzc mu prosto w oczy, odpar: - Geklaut? Nein. Organisiert! (ukradem? - nie! Zorganizowaem.) SS-man parskn miechem: -- Hau ab - popchn go ku bramie, nie odbierajc upu. Niektrzy urobieni ss-mani mieli od organizatorw stae dochody. Taki blockfhrer - w myl porozumienia z winiem nie przeprowadza dokadnej rewizji. Zatrzymywany oznajmia jedynie pgbkiem: - Linke Tasche fr Sie (dla pana lewa kiesze). I ss-man zabiera swj udzia z jednej kieszeni, rozumiejc doskonale, e gdyby poderwa zaufanie winia i zabra mu wszystko, to nastpnym razem wystrychnity byby na dudka. W Paszowie dziki organizacji Kuby, mielimy mono dysponowania przez dugi czas najlepszymi lekarstwami dla winiw. Ale te aden transport ze wschodu lub na wschd dla onierzy nie przeszed przez Paszw, eby nie odda polskim winiom naleytego procentu. Kuba sprowadzi to zagadnienie do roli sportu i mia szczer satysfakcj, gdy udao mu si wykpi ssmanw i obrabowa ich z lekw. W niektrych wypadkach organizacja miaa charakter zbiorowy. Szczeglnie gdy chodzio o wikszy up lub o spraw o doniosym oglnym znaczeniu. Tak np. zorganizowanie na gwiazdk dla winiw 19 wieprzy z owicimskiej rzeni wymagao wsppracy kilku kommand (grup pracy): rzenikw, kanalizatorw, ktrzy towar przepucili przez kanay i elektrykw, ktrzy w decydujcym momencie wyczali prd. W Gross-Rosen mielimy, do sprawnie dziaajc sie zaufanych ludzi, majcych za zadanie tpienie konfidentw i przernych hien obozowych. To te podpadao pod miano organizacji. W politische Abteilung siedzia kolega Ogrodnicki. Ten mia za zadanie robienie odpisw ciekawych protokow z kartoteki winiw. W ten sposb ujlimy w nasze rce wielu, ktrzy w normalnych warunkach obozowych zdoaliby do koca zachowa incognito. A byli midzy nimi aresztowani za wyudzanie pienidzy i paczek od rodzin koncentracjonerw, rzekomo dla ratowania uwizionych. Byli aresztowani za wprowadzenie w bd policji niemieckiej faszywym doniesieniem przeciw polskiej rodzinie X lub Y. Byli aresztowani wsppracownicy gestapo, ktrzy doczeni byli do partii winiw z powstania warszawskiego z powodu braku lub zniszczenia dowodw tosamoci. Ci zeznawali w obozie wobec SS, e dziaalnoci swoj przyczynili si do zlikwidowania tysicy polskich aktywistw.

Ptaszkw takich wyawialimy w obozie, zorganizowana szykana zatruwaa im ycie, wreszcie wyczerpani (nigdy nie dostali repety, a czsto wytrcano im przypadkiem jedyn racj zupy z rk, odsyani byli do szpitala, skd organizacja sanitarna, wyprawiaa ich rycho do krematorium. O potdze zbiorowej organizacji wiadczy moe fakt, jaki mia miejsce w pocztkach 1943 r. w obozie Hamburg- Neuengamme. W tym czasie przyby do obozu transport starych owicimiakw. Okoo 1.000 osb. W Neuengamme traktowano dotychczas Polakw jako winiw ostatniej klasy. Nadawali si oni jedynie do pracy przy wydobywaniu gliny do cegielni i przy regulacji Elby. Niewielu mogo uchowa si ponad p roku. Prominenci owicimscy przyzwyczajeni byli do innych warunkw. To te kiedy przyjmujcy kapo niemiecki uderzy ktrego z Polakw, zosta przez reszt natychmiast pobity do krwi. Pocztek by trudny i z miejsca nastawi niemcw wrogo wobec przybyego transportu. Ale od czeg organizacja? Jeden i drugi kilkakrotnie wywiza si sprytnie z powierzonej roboty, zadowolony ss-man da mu bardziej odpowiedzialn placwk. Z pomoc kolegw pozyskuj poparcie ss-manw jako niezastpieni pracownicy i czujc mocniejsze podstawy, wcigaj na coraz wysze szczeble masy kolegw-Polakw. Z czasem nawet wrogo nastawieni niemcy nie potrafi ukry podziwu dla garci Polakw, ktrzy poza prac potrafili stworzy najlepszy zesp orkiestrowy i niepokonane druyny sportowe. To utrwala dobr opini o owicimiakach nawet u komendanta obozu i przyczynia si do stabilizacji mocnej pozycji wrd winiw innych narodowoci. Nadchodzi krytyczny dla Hamburga sierpie. W trzy dni, raczej w trzy noce, miasto cae zostao spalone fosforem angielskich bomb. Do prac przy gruzach i popioach odkomenderowana zostaa druyna, skadajca si w wikszoci z owicimiakw. Teraz dopiero w caej peni maj oni mono wykazania zdolnoci organizatorskich. Do obozu wdruj ciemnymi drogami tysice marek i kosztownoci dla przekupienia ss, Polacy zaopatrzeni s w doskonae obuwie i bielizn, pawimy si w obfitoci konserw i konfitur, zjawiaj si patefony, piecyki elektryczne, zegarki itp. Ta niesychana aktywno i inicjatywa ze strony owicimiakw zdecydowaa ostatecznie, e od tego czasu prym w obozie trzymali Polacy i od nas zaleay wszystkie pocigniciu w yciu wewntrznym winiw. Organizacja nie ograniczaa si jedynie do spraw okrelonego obozu. Gdy chodzio o sprawy specjalnej wagi, winiowie potrafili porozumie si z innymi obozami, celem uzgodnienia akcji. Tak np. miaa si sprawa ze znanym sadyst owicimskim, niemieckim kapo Krankenmannem, na ktrego czekay z niecierpliwoci inne obozy, majce za zadanie wykoczy go, jeli bdzie wysany transportem z Owicimia. Nawiasem musz doda, e zgin ju w tym momencie, kiedy wyjeda w transport. Natomiast kat obozu Gross-Rosen lagerltester Siestdumich rozsta si z yciem we Flossenbrg, dokd dotar ze swoim transportem.

Spotykam dzi wielu towarzyszw z obozw.

- Co sycha? - Co porabiasz? Ten zorganizowa sobie posad, tamten mieszkanie, w - jaki handelek. Wielu nie zorganizowao nic. Nie trzeba jednak naduywa poj obozowych. Jak my to dobrze wiemy, starzy organizatorzy obozowi.

Marzenia i bajki
Najbardziej przykry okres by zaraz po aresztowaniu. Wizie dugo nie mg si oswoi z atmosfer pustki i bezsilnoci. Sny byy wycznie wolnociowe. O ile w pniejszych miesicach i latach sny o wolnoci oparte byy zawsze o niewolnicz rzeczywisto, o tyle pierwsze sny w wizieniu byy jasne i nieskrpowane uczuciem wiecznie obserwujcych, szpiegowskich oczu SS. Te pierwsze noce w niewoli byy jedyn radoci i odpoczynkiem winia. Poza tym dzie cay duy si w ponurych rozmylaniach ju nie nad wasnym losem, lecz nad losem naszych najbliszych. O ile znoniejszy byby nasz pobyt w niewoli, gdybymy mieli wiadomo, e nasze ony, matki i siostry nie cierpi tych tsknot i alw, ktre trawiy nasze serca. ... Nie martw si o mnie. Pamitaj tylko o sobie.... - ten frazes powtarza si stale w korespondencji do domu. Frazes wcale nie by pusty: ujawniaa si w nim przemona ch uspokojenia najdroszych osb i odzyskania w ten sposb spokoju dla siebie. W ssiedztwie mojej izolatki na Pawiaku siedzia cicho i z rezygnacj nakryty przed miesicem redaktor Trybuny Wolnoci, Marian Jaworski. Czas i wyznania poczynione przez wspln cian, zbliyy nas bardzo, a dalsze przeycia zwizay mocn nici braterstwa. W wyznaniach tych dominowa jasny temat: dziecko. - Co teraz robi Krzy? - A Jacek? Sami, jak due dzieci, oddawalimy si naiwnym marzeniom i, cho ciyy na nas wyroki mierci, z niezmiern radoci widzielimy siebie kiedy.... gdzie.... w gronie dzieci i rodziny. Wystarczy nastawi fantazj na temat powrotu, - widzi si wtedy siebie oczyma wyobrani, pdzcego do domu jak najszybciej tramwajem.... nie! samochodem! prdzej.... Po drodze straci tylko t jedn chwil, eby wpa do sklepu z zabawkami i kupi dla malca pik lub konika. Nie moglimy si pogodzi z tym, e ju nigdy nie zobaczymy domu. Wyrok??? C znaczy wyrok ludzi wobec wyrokw losu? Wic eby uchyli zasony przyszoci, krzewiy si wrd winiw gusa, przepowiednie i kabay.

Jake bolenie zapaci musiaem za pasjansa, ktrego stawiaem sobie na Pawiaku z kartek toaletowego papieru. Dozorca pobi mnie do utraty przytomnoci. Potem niesychane szczcie. Radosne wzruszenie dawio rozekan krta. Zamiast rozwaki, wysani zostalimy do Owicimia. Zdawao si, e to wielki krok ku wolnoci. Moe rok, moe dwa - bramy obozu otworz si przed nami. A moe wczeniej zdarzy si okazja do ucieczki? Marzenia staj si realniejsze. Wyobrania stwarza cae historie: gdyby tak przej niespostrzeenie przez bram? A potem co? Potem, naturalnie, trzeba zmieni pasiaste ubranie i znale poywienie. Ubranie trzeba zmieni w przydronym domu. Ju widz, jak przeraon min robi niemiecki bursz, spotykajc si oko w oko ze zbiegiem. - Nie bj si, gupcze! Nie zrobi ci nic zego. Zbyt mi si spieszy, eby si trudni zdmuchniciem ycia jednego germaskiego potworka. Potem przeprawa przez gry i lasy. Znajdzie si kto (zapewne kobieta), kto pomoe. Nie z wyrachowania, ale ze wspczucia dla bezdomnego szaleca. A potem okrn drog, gubic lady za sob, do domu! A potem - ukrywanie si przed pogoni, przed gestapo, wreszcie zemsta i walka. Bohater fantazji schodzi naturalnie z pola walki jako zwycizca. A bajka trwa..... Albo inna forma. Moe lepiej byoby zaku ss-mana i w jego mundurze... ta bajka stwarzaa moc przernych moliwoci.

Czasem przylatyway do obozu ptaki. Najczciej wrble. Dla takich goci godni winiowie mieli zawsze gar okruszyn chleba. A gdy ptaki ulatyway za druty, towarzyszyo im cikie westchnienie. Zbyt atwo nasuwao si porwnanie. Niedzielne popoudnia, szczeglnie w lecie, naleay niepodzielnie do marze, wywoywanych dalekimi horyzontami za obozem. Najczciej sadowilimy si z Leszkiem na pagrku, skd wida byo las i k. - Jaka szkoda, e nie sycha, jak szumi las - Uwaga bya niemiaa, ale jake charakterystyczna. -- Gdybym mg dzi pj sam do lasu, to miabym zudzenie, e id przez krain bajki. Las jest peen tajemnic, nimf i krasnoludkw. - Widziae kiedy krasnoludka?

- Ba! S to najsympatyczniejsze pod socem smyki. Czasem zamylisz si, biedzisz zmczon gow, szukasz rozwizania.... Wtedy w szumie lasu usyszysz, jak may psotny ludek podsuwa ci szeptem yczliw rad.... Na podobn dyskusj trafia czsto Heniek cin. - Dalibycie spokj tym gupstwom - umiecha si z lekk drwin. - A moe by sprbowa zrzuci tog prawnika i poszuka z nami ywej postaci w bajce? - Zostawiam to mojej onie. J bycie z pewnoci zwerbowali dla waszych zwariowanych pomysw i wypraw. Leszek westchn lekko i obieca, e kiedy powtrzy onie Henryka teori o krasnoludkach, a na razie, zapatrzony w zachodzce soce, deklamowa ciepym, matowym gosem naiwne zwrotki: Czy pozna czary, przyjacielu, ktre si lgn w lenej ciszy? Czy znasz poemat ciemnych gbi, gdy soce z fal si koysze? Czy sucha kiedy mszy nad stawem? Czy klcza w gronie wierzb w pokorze gdy wodne lilie biy w dzwony, a w chrze wiody prym rogorze. Umiechasz si? - Sam sprawdzisz przecie, e ycie cudem jest, cho krtkie I kpi nie bdziesz z przyjaciela, e wierzy w bajki z krasnoludkiem.

Leszek by wyjtkowym romantykiem. W rozmowach naszych byo tyle akcentw pozornie dziecinnych, e gdyby nas kto podsucha, mgby - moe i susznie - wzi nas za niedorozwinitych, lub psychicznie chorych. Kiedy niespodziewanie zada mi nastpujce pytanie: - Co by zrobi, gdyby teraz nagle zjawia si dobra wrka lub jaki wszechmocny Geniusz i dali ci mono zrealizowania najskrytszych ycze? Pytanie to zabio mi klina w gow. eby odwlec odpowied odrzekem: - Hm To zaley. - Od czego? - Ile moe by tych ycze i co musz da w zamian? Troch mi nie w smak byy analogie na temat Pana Twardowskiego, - No, a gdyby niczym nie potrzebowa si odpaca?

- To owszem... Po pierwsze, naturalnie: Wolno. Po drugie;... Szczcie?... Nie, to brzmi jako naiwnie i nie stanowi nie okrelonego... Wic moe Aha, chc sta si od razu wirtuozem pianist. Tak, naturalnie, pianist. A po trzecie?.... A, co ty by powiedzia??? - Skocz ty najpierw. Jak trudno zadowoli czowieka. Trzeba wyrazi trzy doniosej wagi yczenia osobiste, a tu nie wiadomo, jak je skompletowa. Wreszcie znalazem ratunek, jak zwykle, w medycynie. I chciabym odkry eliksir ycia! - Dla siebie? - No, nie tylko dla siebie. Dla wszystkich. Dla niemcw te? - Gupi jeste. Nie czepiaj si swek. - Powiedz lepiej, co by ty wyrazi w podobnej sytuacji? Leszek mia odpowied gotow. Pewnie ju od dawna ustali sobie plan propozycji na wypadek spotkania wrki. - Ja te mam punkt pierwszy, podobny do twojego: Wolno. Ale w okrelonej postaci. Chciabym mianowicie otrzyma od Geniusza czapk-niewidk. Zao j i ju mog niewidoczny opuci obz... wdrowa przez wiat.... - I moe przywdrowa tu z powrotem? - Jakby zgad. Chciabym niepostrzeenie wrci, przynie wam wieci z domu i znw odej dalej. - A co po drugie? - Te zdrowie. Ale nie przez jakie eliksiry wiecznoci, ale tak po prostu. Chc doczeka staroci w peni wadz umysowych i fizycznych. Po trzecie chciabym, eby to, o czym marz, cechowaa wytrwao. Jeeli wrka obdarzy mnie tak moc, e przezwyci zniechcenie i wahania, to zdobd wszystko....

Sylwestrowy wieczr w Gross-Rosen: Cz kolegw ju pi, reszta - mimo zakazu - pragnie wyj - na spotkanie Nowego Roku. Moe wanie tego wynionego? W kamienioomach wiatr bdzi pojkliwie. Gdzie ja syszaem ju t melodi? Kto kiedy deklamowa o rkach. Twoich rkach, tych drogich, przebiegajcych tanecznie po klawiszach.... Cisza zapada kamieniem, kto tylko westchn mikko i co zabyso... nie wiem, gwiazda, czy za pod powiek.

Kiedy... to wszystko takie odlege. Sylwester... noc pena wesela i melodii.... - Dzi.... to jednak chyba za.... Cho czas ubiega na zegarze wci mnie nawiedza czua scena, gdy w Twym zacisznym buduarze preludium graa mi Chopina.... Dzi wiatr wtruje mojej mce, wygrywa co na strunach ska... Ach, gdyby wiatr mia Twoje rce, to by gra, to by gra....

Wolno. Oto temat marze i fantazji wszystkich ludzi zamknitych. We wszystkich piosenkach, deklamacjach, kompozycjach przewija si emocjonalny motyw: Wolno. Przylgna natrtnie do wszystkich myli i nie opuszczaa nawet wtedy, kiedy dusza ju ulatywaa z udrczonego ciaa. Uwypuklao si to specjalnie u chorych na tyfus plamisty. Tyfus paraliowa ukad nerwowy, chorzy bredzili, w malignie lgy si cae fabuy o wolnoci i o najdroszej Pani, ktra musi przyj, by w jakiej, zdecydowanej formie wprowadzi swojego ulubieca w wiat nieskrpowanych iluzji. Chory porywa si z ka. Z niezwyk si i sprytem omija dyurnych pielgniarzy i z charakterystycznie dla tyfusowcw rozkrzyowanymi ramionami szed na spotkanie Wolnoci.... Po chwili zwis ju bezwadnie, rozkrzyowany na naelektryzowanych drutach ogrodzenia.

Grono realistw, skupiajcych si przy Teddy Pietrzykowskim miao marzenie uchwytne. Ci postanowili wrci do domu za wszelk cen. Jako polski zakon mcicieli. Jako mciciele z obozw koncentracyjnych wobec tych, ktrzy splamili honor Polski. Zapalecy nasi spotykali si z rzeczow krytyk, wykazujc niewykonalno zamierze klubu. Nic nie zdoao ostudzi ich zapau. Przysigli sobie, e jeli wrc, to stworz - organizacj, ktra jeli nie bdzie moga jawnie - to z ukrycia ciga bdzie tych, ktrzy w pojciu klubu byli przestpcami, a ktrych nie dosiga rka sprawiedliwoci. Maj si sta siln organizacj ludzi zdecydowanych na wszystko, dojrzaych w atmosferze wiecznego niebezpieczestwa. I nie umknie nikt z tych, ktrzy w czasie, gdy mymy cierpieli w obozach, stawiali pienidz ponad wszystko, oblegali kawiarnie i bary, oddawali si rozpucie, hazardom i pijastwu, wyudzali ostatni obrczk lub piercionek od naszych on i matek dla swoich wygd, komfortu, wytwornych strojw i zblazowanej maniery, robili ciemne interesy z niemcami pod pozorem obywatelskiej dziaalnoci, zatruwali swoim jadem modziez, ktra wypaczaa si za ich przykadem... ... ktre w czasie, gdy mymy o nich marzyli, miay si w towarzystwie niemcw i pozacanej modziey, szukay rozrywek na dancingach i w knajpach, zdradzay w gabinetach i garsonierach,

sprzedaway si za wykwint, zapomniay zupenie o przyrzeczeniach i obowizkach wobec cieniw ludzkich, wobec godnoci kobiet - Polek....

Pierwsze i gwne marzenie zicio si. Wolno obja troskliwymi ramionami tych nielicznych, ktrym udao si przeby do koca cierpliwie drog skazacw. Czy ycie zgotuje fantastom jeszcze jedno rozczarowanie? A moe uda im si marzenia zamieni w czyn? Co zrobie, Leszku, z czapk-niewidk? Czy jest ci jeszcze potrzebna? Czy przedstawie krasnoludkw onie, Henryku??? A ty, Teddy, czy realizujesz program twojego zakonu mcicieli???

Antyfaszyci
Wrd ostatnich komunikatw prasowych czsto spotyka si wiadomoci o obsadzaniu urzdw i placwek w okupowanych terenach niemieckich niemcami - byymi winiami hitlerowskich obozw koncentracyjnych, niemcy ci, traktowani jako nazistowskie ofiary, kierowani s na stanowiska, ktrych przeznaczeniem jest utrzymanie dyscypliny w spoeczestwie niemieckim i likwidowanie wszystkich przejaww i de do odrodzenia pruskiego militaryzmu. Nam, byym winiom koncentracyjnych obozw, wydaj si te nominacje w wikszoci przypadkw niezasuone. Wydaje si, e waciwe oblicze naszych byych niemieckich towarzyszy-winiw jest szerszemu ogowi nieznane. Czynniki kompetentne widz w nich wygodne narzdzie dla kontroli zawsze niepewnych wsprodakw, biorc lata spdzone w obozach za gwarancj lojalnoci wobec wadzy uwalniajcej, opierajcej si na domiar na podobnej, ideologii politycznej. W istocie warto moralna tych ludzi jest bardzo wtpliw a rzeczow ocen byych niemieckich winiw mog da tylko byli winiowie nie niemcy, majcy ich w staej obserwacji w cigu ostatnich lat. Nasza zgodna opinia potpia ju dawno metody postpowania niemieckich winiw w stosunku do nas, winiw nie niemcw, i nie mniej zgodne s nasze owiadczenia, e niemieccy koledzy dali nam si bardziej we znaki, ni wyrafinowani ss-mani. Pragnbym z gry odpowiedzie na ewentualny zarzut o rozciganiu przytoczonej opinii na wszystkich niemieckich winiw, szczeglnie politycznych. Owszem, byy wyjtki, okazujce nieco serca i to zarwno spord politycznych jak i kryminalnych, ten drobny jednak odprysk z gromady niemieckich nadludzi nie przeszkadza generalizowa i wyciga wnioski o przecitnym typie niemieckiego hftlinga. Celem wydania obiektywnego sdu, zrbmy ma analiz psychologiczn, opart na wasnych obserwacjach z obozw w Owicimiu, Hamburg-Neuengamme, Gross-Rosen, Dachau i in. Niemieccy winiowie podzieleni byli na dwie wiksze grupy: politycznych i kryminalnych, czyli - jak ich popularnie nazywano - czerwonych i zielonych, zalenie od koloru trjkcika, przyszytego obok numeru. Drobne grupy rowych - homoseksualistw, czarnych - aspoecznych, fioletowych badaczy pisma w. itp. nie odgryway adnej roli ze wzgldu na ich znikom liczb. W niektrych obozach, jak np. w Dachau i w Buchenwaldzie, polityczni zdobyli hegemoni, ktr wyzyskiwali

rwnie w stosunku do kryminalnych, traktujc ich jak pariasw; w innych natomiast, jak np. w Neuengamme, Gross-Rosen i w Owicimiu zieloni, majcy zdecydowan przewag, zwalczali namitnie czerwonych. Wielka gra odbywaa si jednak zawsze na paszczynie porozumienia, jeli szo o szykanowanie winiw obcokrajowcw, szczeglnie Polakw. Hitlerowska teoria posannictwa narodu niemieckiego nie stracia nic ha ywotnoci w rodowisku ludzi zamknitych, niejednokrotnie od lat kilkunastu, wpltanych w kolczaste druty, ktre zbudowaa wraz z mistern ide systematyczna rka wsplnikw - nadludzi. ar swastyki, ucieleniony, w ss-maski bicz, wypala z nich tylko t reszt czowieczestwa, jak przecitny niemiec potrafi w sobie zachowa, nie zniszczy jednak niemieckiej psychiki, ktra kazaa tym, wyrzuconym poza nawias wasnego spoeczestwa, uwaa si za apostow germanizmu na arenie koszmarnej wegetacji w obozach koncentracyjnych w stosunku do reszty europejskiej hooty. Jzyk i identyczna mentalno budoway atwy pomost porozumienia midzy ss-manami a niemieckimi winiami, ich gitki krgosup moralny i sugestywno wadzy w obozie, choby za cen, a moe wanie dla ceny stosowania szykan i ajdactw w stosunku do nas, stworzyy uprzywilejowan grup kapw, blokowych itp. prominentw obozowych, ktrych imi krzyczy czarnymi zgoskami z kadej karty historii obozw. Nie mam zamiaru rozpisywa si tutaj o szczegach metod niemieckich winiw, metod bardziej wyrafinowanych ni wybujaa fantazja szalecw. Na opisy ich skada si caa obecna literatura pamitnikarska z okresu niewoli - faktem pozostanie niezaprzeczonym, e rce niemieckich winiw zlikwidoway wicej istnie w obozach, ni bezporednio rce hitlerowskich oprawcw. Wybracy cieszyli si zaufaniem SS i stali si panami ycia i mierci wobec wsptowarzyszy. Dla siebie rezerwuj specjalne przywileje i uzurpuj sobie nieomal ss-maskie prawa. Bitte eintreten zu drfen - prosz mi pozwoli omieli si wej - meldowa musimy wypreni po przekroczeniu progu sanktuarium, gdzie Herr Blockltester celebruje przewanie uroczyste obarstwo. Poniewa potrcilimy o czu strun obozow: jedzenie.. rozpatrzmy wic stosunki na odcinku tego tak wanego zagadnienia ycia w obozie.: Wyywienie jest niewystarczajce - to wiadomo. ycie bez paczek z domu ganie w obozie po 3 miesicach. Jak sobie radz niemcy? Paczek otrzymuj niewiele, bo rodzina szybko zapomniaa o utrconym, nie nadajcym si do eksploatacji krewniaku. Ale y trzeba. I to tusto, jak tylko chyba niemcy potrafi. Wic kapo w czasie roboczym zatuc musi kilku winiw, eby odziedziczy ich robocz porcj chleba, z zupy odejmie kademu cz, co stanowi wraz ze spucizn po zabitych pokan porcj, ktr z kolei sprzeda winiom za chleb i margaryn. Posiadany zapas daje si ju atwo wymieni w obozie i wieczorem powonienie zgodniaych winiw drani zapachy zapiekanych na misie kartofli, dolatujce od stolika kapw. Blokowy ma spraw bardziej uproszczon. Aczkolwiek prawo zwyczajowe obozw karze zodzieja porcji koleeskiej mierci z rk towarzyszy, to jednak blokowy ma rce i sumienie czyste: Oddajecie dzi cz margaryny na pokrycie dachu bloku - tak si to nazywa formalnie.

A chleb odkrajany z kadej porcji? - kt by mia w ogle pyta? Masakrowanie winiw stanowi dla blokowego tylko dodatkow rozrywk, stojc poza pozycj zyskw. Wieczorem po apelu przed kuchni obozow tok. Do prominentw niemieckich co chwila dobiegaj zatrudnieni w kuchni ziomkowie, oddajc im zdobycz, podebran z obozowych racji dziennych. Hoota moe zdycha z godu, dla nich brukiew z wod, dla wybranych - miso i tuszcze, wyssane z gasncego ycia kolegw. Koleestwo - Kameradschaft - czy to tak po prostu rozumiane pojcie nie obowizywao? Naturalnie. Koleg, dobrym kumplem, wyrnionym z tumu ledwie tolerowanej zgrai, by ten, kto dawa. Dziwna rzecz, w obozie odnajdywali si sabi ludzie, ktrym imponowao towarzystwo strojnych i odpasionych kapw. Zaklciem, otwierajcym wrota do sezamu high-life byo magiczne sowo Speck. Sonina -oto ucielenienie marze i snw hitlerowskich Niemiec, zarwno tych wpltanych, jak i tych z poza drutw. Speck - na jej widok wysuway si oczy z orbit i rce brutalnie zaborcze, zodziejskie lub... ebrzce. Jeli nie mona ju inaczej, to niemiec zdobywa si na poniajce ebractwo, upodlajce skamanie, byleby upragnionym ksem uraczy nienasycony brzuch. Nasze paczki miay ustalon saw, a dla zrobienia posady mona byo bez najmniejszej enady wcisn kawaek kiebasy do niemieckiej kieszeni. Wtedy dzia si cud: wcieky brytan zamienia si w potulnego pinczerka, licego karmic rk. Poza tym koleestwo zrodzone z jednej niedoli byo tylko fikcj. Nur fur Deutsche - naczelne haso przywilejw w krajach okupowanych i wyrnie w yciu obozowym. Aeby przypadkiem, w grono wybranych nie wkrad si parias, niemcy wyrobili sobie swoj nienagann lojalnoci prawo noszenia wosw; hoota musiaa goli by. Czasem zdarzao nam si zabawi niemcw szczeroci. Prby tumaczenia politycznym winiom niemieckim, e stawianie kryminalistw niemieckich ponad polski element ideowo-polityczny, jest zbrodni koleesk, znajdoway tylko jeden argument: Sie sind doch Deutsche (oni s przecie niemcami); ci antyfaszyci nie mogli zrozumie, jak w ogle mona porwnywa Polaka do niemca, choby to by najgorszy wyrzutek spoeczestwa. Byli niemcami i pozostali niemcami, Czerwoni i Zieloni. To co zdawao si by wiadectwem czowieczego morale, stao si tylko barw, zwalczajcych si wzajemnie klubw. Dla przykadu przedstawi tu kilka sylwetek politycznych winiw niemcw, ktrzy wcale nie stanowili wyjtkw, postpowanie ich akceptowali czerwoni in gremio. Owicim w dotychczasowych opisach potwierdza cakowicie moje zapatrywania. KL Gross-Rosen - reprezentant grupy politycznych, Lagerltester Siestdumich, mistrz bicza i masakry, kolega- wizie musia przy nim sta wyprony i nie wolno byo uchyla si od ciosw, szpicel i denuncjator, inspirator oburzajcej demonstracji niemcw, skazujcej dwch kolegw: Radziwia i Rostworowskiego, na tortury karnej kompanii w odwet za wybuch powstania w Warszawie. Rostworowski, chorujcy na domiar na zapalenie puc, ginie po czterech dniach pod batem niemieckiego kapo, Vogla, Radziwi ratuje si tylko dziki temu, e z powodu wypadku upada w przepa kamienioom w i amie nogi. Tene sam Siestdumich odgrywa gwn rol w okrutnej aferze sylwestrowej 1944 r., gdy 21 najlepszych Polakw oskarono o sabota, akcj wywrotow

w obozie i przygotowanie powstania. Dla ugruntowania sympatii oskarycielom, niemcy propaguj wersj, e Polacy zamierzaj wiesza zarwno ss-manw, jak i Niemcw-hftlingw. Oskareni stoj cztery doby w kajdanach na mrozie, cz ginie w czasie tortur, reszta nabawia si choroby, lub - jak np. Marek Michorowski popada w rozstrj nerwowy. KL Hamburg-Neuengamme: wysunity przez grup czerwonych na stanowisko najstarszego obozu, Lagerltester Kirbis, przyznaje si do likwidacji porednio lub bezporednio kilkuset winiw, zsyanych przewanie do wykoczenia w grupie roboczej przy regulacji Elby. W tyme obozie Rudi Welt i kapo rewiru, Matys May organizuj walk z akcj obsadzania posad Polakami, - za kapo Schrder najmuje zbirw celem zaatwienia polskiego boksera Teddy Pietrzykowskiego za zwycistwo przez K.O. nad niemieckim mistrzem, Schally-Hottenbachem. K L Hersbruck i Dachau: Lagerltester Humm wyszukuje winiw ze zotym uzbieniem; po likwidacji ich przeznacza zysk na hulanki z ss-manami; kapo Fritz Schneider, bojownik czerwonej Hiszpanii, bierze czynny udzia w tworzeniu oddziau, ktrego zadaniem bya walka z Polakami i Rosjanami w razie buntu w obozie. Przykady podobne moglibymy mnoy w nieskoczono, przytoczylimy jedynie kilku faworytw grupy czerwonych. Niemiecka mentalno, ksztatowana przykazaniami Bismarcka i Hitlera, nie uznawaa niczego, co byo niemieckie i nawet zwycistwo Niemiec, choby hitlerowskich, byo cichym marzeniem tych tysicy ofiar gestapowskiego systemu. Na nasze pene zdumienia uwagi, e zwycistwo Hitlera nie otworzy im przecie bram obozw, odpowiadali, e zwyciskie Niemcy znajd dla kadego e swoich obywateli, a wic i dla nich, godne miejsce w ujarzmionej Europie. Przyzna trzeba, e nie wszyscy mieli do cywilnej odwagi, by przyzna si otwarcie do sympatii dla zwycistwa nazistowskich Niemiec, nie mniej w chwilach szczeroci wynurzenia ich byy niedwuznaczne. Dowodem tego mgby by choby przykad poboru do wojska niemieckich, winiw. Aczkolwiek gono szemrali, e za spraw rozpadajcej si Trzeciej Rzeszy nie chwyc za bro, to jednak robili wszystko co moliwe, eby komisja nie uznaa ich przypadkiem za niezdolnych do suby. Szli i ginli, jak ich rodacy, bezmzgie roboty wyrafinowanego reysera. e szli z ochot - niech wiadczy o tym jeszcze jedna autentyczna historia Z obozu Hersbruck, ktr ubra by mona w epicki tytu Ostatnie bastiony Hitlera. Utaro si ju z dawna wrd nas pojcie, e niemiec zawsze: zje wszystko, co znajdzie do zjedzenia, zabierze i schowa wszystko, co ze skry, i bdzie strzela, gdy dostanie do rki karabin. W myl tej ostatniej zasady, przybranej dewiz: Do ostatniego tchu dla ojczyzny utworzyy wadze ss brygady uzbrojonych winiw niemieckiej. Nie zdjto z nich plugawego uniformu obozowego i numerw, jedynie otrzymali opaski na rkaw z napisem: Bereitschaft. Jakie to miao by pogotowie wpajano im na codziennych wiczeniach z broni i wykadach... w razie zbliania si nieprzyjaciela, jedna grupa miaa trzyma w szachu obz, inne wystpi do bezporedniej walki (gdzie w tym czasie znaleli by si ss-mani, wykadowcy taktownie przemilczali). Pada Frankfurt nad Menem, Aschaffenburg, - Amerykanie podchodz pod Norymberg, klska Niemiec nie podlega ju dyskusjom, - Bereitschaft wiczy. Co dzie obserwujemy manewry nowokreowanych wojakw na pobliskim polu:., links, zwo, drei, vier... links... links... wybijaj zgodnym rytmem niemieckie buty. Penym gosem piewaj marsowe piosenki o zwycistwie. Dowdztwo obozu zaciera rce z zadowoleniem. Postanawia tytuem prby wypuci jeden oddzia na spacer bez eskorty. Wracaj wszyscy. Z entuzjazmem (patrzcie, jak nam ufaj), z piosenk, hitlerowskim pozdrowieniem witaj przechodniw, cho ju tylko gdzieniegdzie sycha w odpowiedzi: Heil-Hitler.

Plus catholique que le pape. Otrzymuj tedy prawo staego wychodzenia grupami z obozu bez eskorty. Cho wojska amerykaskie s ju o 20 km od obozu i zamt szerzy si wokoo, - oni nie uciekaj, wracaj posusznie, zdyscyplinowani sugesti onierskiego ycia, zapachu prochu i krwi. W kwietniu obz ewakuowano, na placu pozosta Bereitschaft, majcy ju w swoich szeregach odznaczonych za odczepienie w czasie nalotu poncych wagonw z amunicj od reszty pocigu. Czy wiesz zapytaem jednego z nich - dla kogo naraacie ycie? Czy orientujecie si, e ratujecie swoich katw?... W odpowiedzi umiechn si z politowaniem: ...wy tego i tak nie zrozumiecie. To, czym my obecnie yjemy, jest gross magnifique... Wojsko opucio ju planowo Hersbruck, czogi amerykaskie wkraczay do miasteczka, - nad rzeczk, ukryci w okopach, walczyli za pomoc panzerfaustw onierze Bereitschaftu Zdziesitkowani ogniem amerykaskiej broni, cofaj si w stron dworca kolejowego; tu okazuje si, e s otoczeni. Wezwani do poddania si odpowiadaj ogniem karabinw, padaj wic jeden za drugim. Po to cierpieli po kilkanacie nieraz lat w obozach, eby odda ycie w ofierze za swoich mordercw. Na zakoczenie jeszcze may kwiatek z niwy Antyfaszystw niemieckich. Sceneria: Schmiedmhlen w Bawarii, gdzie znalazo schronienie kilkuset uwolnionych przez 7 armi amerykask winiw z obozu koncentracyjnego. Byy wizie polityczny Niemiec Ossi Waldemar Hauke organizuje zebranie miejscowej ludnoci niemieckiej, gdzie z emfaz przepowiada nadejcie nowej ery dla Niemiec. A to bydo -- charakteryzuje dosadnie sowem i gestem uwolnionych Sowian - wemiemy znw za mord do obozw i wsplnie z aliantami pjdziemy na podbj Wschodu. Podobno na wiadomo o tym, oburzeni winiowie sowiascy wrzucili pniej Ossiego do Dunaju. Ci sami czerwoni zakadaj dzi z waciw sobie hipokryzj kka przyjani niemiecko-sowiaskiej i propaguj hasa zblienia. Dopki zwycieni - z unieniem, gdy porosn w pirka - z but, gdy nabior siy - z broni. Niech samozachowawczy instynkt byych polskich winiw z obozw koncentracyjnych, instynkt, ktry potrafi omin wszystkie zasadzki niemieckie i pomg nam wyj cao z opresji, niech bdzie przestrog przeciwko jakimkolwiek prbom zblienia z niemcami, bez wzgldu na ich zabarwienie

Mio w obozie
Na cmentarzach zakwitaj najpikniejsze kwiaty. Na mietniskach rwnie prbuje si krzewi ziele. To prawo natury, prawo niezniszczalnoci materii. Prawa te nie pozwoliy si skrpowa niewol i drutem kolczastym. W obozach nie utracio mocy prawo najsilniejsze: prawo zachowania gatunku i jego romantyczny satelita, mio. Mio miaa wielu wybracw. Oczywicie, przewaga liczebna bya po stronie tych, ktrzy od swoich obiektw mioci oderwani byli brutalnie z momentem aresztowania, nie brako jednak i tych, ktrych Kupidyn trafi w okresie intensywnej walki o ycie: w czasie pobytu w obozie koncentracyjnym.

Ci pierwsi na og nie ujawniali swych tsknot i blw. Zamknici w sobie, nosili gboko ukryty obraz najdroszej istoty i przy kadej nadarzajcej si okazji oddawali si marzeniom. A tematem marze by przewanie powrt. Ile nadziei, ile pragnie skupiy w sobie te chwile? U osb wraliwych i uczuciowych naturalnym produktem mioci bya liryka. Mniej lub bardziej udolna, zawsze jednak opromieniaa sylwetk, dalekiej, wynionej istoty. Czsto, szczeglnie w momentach oglnej depresji, przychodzio zwtpienie, spotgowane wiadomociami z rodzinnych stron od wieo-przybyych winiw. Ludzie zamknici dowiadywali si, e te, ktre stawiali na otarzu najwyszego uwielbienia, nie byy godne mioci. I wtedy miay miejsce tragiczne sceny, jak np. z Czechem Svatkiem. Lub hartowali si w ogniu wewntrznych przey i szli potem przez obz na czele garci szalecw, zdecydowanych na wszystko. Najdziwniejsz jednak klas ludzi byli ci, ktrzy idea swj znaleli na mietnisku ludzi poza nawiasem. Owicim stanowi ogromny uprzemysowiony majtek rolny. W niewielkiej odlegoci od centralnego obozu pracowite pugi krajay gliniast gleb. Wonice w biao-niebieskich pasiastych ubraniach popdzali konie, pokrzykujc ku sobie na mijankach. Na ssiednim polu rzd pasiastych kiecek rzuca midzy skiby sadzonki kartofli. Bya pna wiosna. Rozorana ziemia pachniaa charakterystyczn wilgoci, powietrze byo soneczne i brzczce. Wewntrzny zagon obrabia Leszek Ziomek. Robota sza wawo, mimo, e ss-mani znueni socem, odpoczywali na miedzy. Jeszcze kilka bruzd pozostawao do koca. Leszek zsun z czoa pasiasty beret i zatrzyma konie przy grupie kobiet. Dozorujca aufseherin widocznie znaa go dobrze i tolerowaa brak dyscypliny u sympatycznego chopca, bo zamiast brutalnego: Hau ab, pado: - Pause!!! Dziewczta wyprostoway zgite plecy i przecigajc si - usiady na miedzy. Jasna blondynka odesza w stron uoonych w stert kamieni i zaja miejsce obok Leszka. Od strony wozw szli parami winiowie, niosc koty z zup. Jeden z kotw pozostawili przy grupie kobiet. Ziomek wydoby z kieszeni zawinite w papier kroniki chleba, po czym, zerkajc ostronie ku grupie ss-manw, wyj spod kamieni mae zawinitko. - Organizacja - mrukn, odwijajc pokrajane kawaki ss-maskiej kiebasy. Mode zby dziewczyny i chopaka rway z apetytem kawaki prostej strawy, oczy spoglday na siebie bez sw, nie z tym byskiem, ktry mwi wszystko. Za chwil ze sprawiedliwie podzielonej porcji nie pozostay nawet okruchy. Znikna rwnie fasowana porcja brukwiowej lury. Leszek skrci papierosa; - Nie dokuczaj ci? - w pytaniu czaia si groba. Nie chodzio o winiw, bo ci wiedzieli, e Wika jest niepodzieln wasnoci Leszka. A z nim nie warto byo zaczyna. Chodzio tylko o ss-manw.

- Nie! Chopiec pooy stwardnia do na rce dziewczyny i bez sowa zapatrzy si w stron, gdzie co dzie wstawao soca. Aufseherin udawaa, e nie spostrzega zadumanej pary. Po polach poszed ostry gwizd: - Feeeertig maaachen... - Wika, wieczorem?... Skina gow i odbiega do grupy towarzyszek, by za chwil w zgodnym rytmie ciska sadzeniaki w plenn gleb. Chopcy popdzili konie. Za kad mijank reszta niewybitych przez ss-manw zbw byskaa w umiechu do pracujcych dziewczt. One odpowiaday dyskretnym pumiechem. Pod lemieszami pugw szare pola zmieniay barw na ciemnobrunatn. - Wio, mae! - ten polski okrzyk przypomina wasny zagon i praca jak lejsz si wydawaa. Byo nawet jako swojsko i przyjemnie w to wiosenne popoudnie. Z zachodem soca grupy schodziy do kommand i powracay do obozu. Jak refren starej piosenki powtarzaa si codzienna scena na poach. Ona miaa we wzroku soce i pocaunki, on czuo i gotowo do obrony. Pewnego dnia strwoone oczy dziewczyny na prno szukay chopca w szeregu oraczy. Ile strasznych myli szarpao jasn gow, zanim wreszcie w porze obiadowej moga wyrzuci z siebie mczce pytanie: - Co z Leszkiem? Chopcy nie kwapili si z odpowiedzi. - Politische Abteilung - mrukn jeden. W mgnieniu oka zrozumiaa wszystko. Czy wytrzyma nerwowo do koca pracy, do wieczora? Wika pracuje. Automatycznie, jak zmechanizowana, ciska wraz z innymi kartofle. Myli wiruj. Szalej. I cigle ten sam temat. I cigle jedno, gorce baganie, jeden krzyk serdeczny: Boe! nie zabieraj go... Ju soce zaszo, Kommanda cigny do blokw. Leszek nie wrci.... Nazajutrz bya niedziela. Apel poudniowy przeciga si. Wreszcie orkiestra otrzymaa sygna. Zabrzmia marsz. Zza wga bloku wysun si may oddzia winiw i przeciga przez plac apelowy. Rce mieli skrpowane do tyu kawakami drutu. Stanli. W hardym wzroku wyczytalimy wszystko. Nawet nie trzeba nam byo sucha gosu ss-mana, odczytujcego wyrok:

 za prb buntu... Pada krtka komenda. Pitki skazacw wykonay zwrot do defilady. W programie publicznych wyrokw przewidziana bya defilada skazanych przed szeregami winiw na wszystkich polach obozu. Kilkunastu winiw w przewiadczeniu, e ycie ich stracio ju i tak cen, zaintonowao Warszawiank. SS nie reagowali na ten wybryk skazacw. Mimo wycelowanych luf karabinw maszynowych, nie chcieli przeciga struny i prowokowa porywu rozpaczy otaczajcych tumw winiw. Oddzia przechodzi na pole kobiet. Koleanki trzymaj Wik przezornie w tylnych szeregach. Nic nie pomaga. Powietrze przeszywa ostry krzyk: - Leszek!!!! Wika wyrywa si z rk towarzyszek i jak szalona biegnie ku przechodzcej grupie. - Leszek!!!Bezlitosne razy kolbami karabinw nie odstraszaj zrozpaczonej dziewczyny. - Leszek!!!! Dopada go i wiernym bezwadem zawisa u jego ramion. Wcieke rce SS na prno usiuj oderwa i odepchn Wik. - Wisiu, pozwl mi umrze spokojnie, - zbielae wargi Leszka dr bagalnym akcentem - Nie pozwl si zaama Dziewczyna oszalaym spojrzeniem obja grup starszyzny SS dochodzcych wanie do miejsca incydentu. Jak miertelnie ranione zwierz, skoczya ku nim z gwatownym krzykiem:. -- Psy! katy! Niech was pieko pochonie na zawsze! Dziewczynie nie mog da rady trzy pary silnych ss-maskich ramion. Pluje im w oczy i gryzie po rkach. Wreszcie usiuje palcami wydrapa oczy Rapportfhrerowi. Rozlega si krtki, suchy trzask. Wika, jak podcita, klka na wirze, przez chwil waha si ciaem w ty i w przd. Jeszcze chwila i jasne wosy rozsypuj si na ziemi u stp podkutych niemieckich butw. Oddzia skazanych maszerowa dalej. - Spokojnie,-Leszek, spokojnie Cho sam poblady, kolega Ziomka podtrzymywa go w maksymalnym napiciu nerww. Nieco pniej donona salwa poczya kochankw.

W transporcie z Hamburg-Neuengamme przyjechalimy do obozu koncentracyjnego w Paszowie. Midzy nami znajdowa si take niemiecki cygan, Nelly Bohndorf. Siedzia on ju 15 lat w niemieckich obozach koncentracyjnych. Znali go wszyscy ss-mani i wszyscy winiowie. Cygaska twarda dusza rwaa si do przestrzeni i soca, niestety, wszystkie prby ucieczki koczyy si dla Nellego bardzo smutnie. Przed aresztowaniem wczy si po morzach na kutrach z kontraband jako sanitariusz. I dlatego obecnie nazywa siebie Schiffarzt. Na drugi dzie po przybyciu do obozu paszowskiego, spotka si z grup cyganw, przysanych tu z Zigeunerlager Auschwitz. Midzy cyganami wodzia rej moda, smaga brunetka. Czarne oczy Hildy Winter rozpaliy mocny ar w sercu Nellego. Nelly nie kry si ze swym uczuciem: tego samego jeszcze wieczora widzielimy koo budynku ani tulc si do siebie par cygaskich kochankw. Nazajutrz Nelly owiadczy nam publicznie: - Hilda jest moj legaln on. lub bralimy w Berlinie przed moim uwizieniem. Orientowalimy si wprawdzie, e jest to wierutna blaga, bo, Hilda w czasie lubu musiaaby mie niespena 6 lat, ale..,. Wrd cyganw lub nie jest rzecz najwaniejsz grunt, e obie strony wyraziy cakowit zgod. Nelly poszed jednak wysoko w swojej bezczelnoci. T sam wersj powtrzy wadzom SS, a e mia dar przekonywania i gotow odpowied na wszystko, wic ss-mani machnli rk i ycie potoczyo si dalej, oszczdzajc na razie par cygask. Idylla trwaa duszy czas, Hilda, jak wierny pies, przybiegaa do baraku Nellego natychmiast po pracy i ca swoj sodycz i serce oddawaa kochankowi. On za, cho cygaskim wzorem mia na ustach powag, goni on rozkochanym spojrzeniem, a ostrzegawczym byskiem renic trzyma z daleka domniemanych rywali. SS-mani patrzyli przez palce na maonkw, zreszt Nelly by w ich oczach wysuonym winiem honorowy m - Ehrenhftling. Nie mogli jednak nie zareagowa na horrendalny, nie tylko nie do przyjcia, ale nawet nie do pomylenia w obozie fakt: Hilda zasza w ci. Przyzna musz, e by to pierwszy wypadek w mojej karierze obozowej i jako lekarz obozu nie wiedziaem, co mam zrobi z tym fantem. Przepis obozowy przewidywa, e o ile winiarka znajduje si w powanym stanie, a cia datuje si z okresu przed aresztowaniem, to na zawiadczenie lekarza kobieta ciarna moe by zwolnion z obozu. Jak postpi z Hild, ktra w obozie przebywaa ju czwarty rok? Nelly wyjani mi swoje stanowisko: - Chciabym eby, jej wystawi wiadectwo ciy. Ja mog wprawdzie pj do bunkra, ale Hild wypuszcz z obozu. - Mylisz? - Na pewno. Pytaem ju Schwanka. Wystawiem wiadectwo.

Nastpnego dnia rozptaa si burza nad gowami kochankw. Wezwany do Rapportfhrera, zeznaem, e cia jest wynikiem wspycia w obozie. Nellego wzito w krzyowy ogie pyta:, kiedy bra lub? kto by wiadkiem? gdzie papiery? okolicznoci? Wykrtnym odpowiedziom cygana nie dawano wiary. Wreszcie Nelly przytoczy najwaniejszy argument: - Czy nie toleruje si w obozie innych maestw? Albo to Hilowiczowi i jego onie komendant nie wyznaczy nawet osobnego pokoju mieszkalnego w baraku? Nic nie pomogo. Bohndorf, skuty w kajdanki, znalaz si w piwnicznym bunkrze, ja za otrzymaem rozkaz przerwania ciy. Wieczorem, po pracy, plac apelowy sta si terenem niecodziennego widowiska: Hilda dowiedziaa si o wyroku na kochanka i dzika natura cyganki zbuntowaa si przeciw niesprawiedliwoci SS. Hilda wychodzi spokojnym krokiem z szeregu winiw i zblia si do grupy starszyzny SS z komendantem i Lagerfhrerem na czele. Mimo zachowanych pozorw wida wyranie, e Hilda a kipi z wciekoci. - Dlaczego zamknlicie Bohndorfa? SS-mani zmierzyli Hild Winter pogardliwym spojrzeniem: - Hau ab! - Co takiego?!!! - wrzasna, tracc panowanie nad sob - Zodzieje!!! Gdybym wam zapacia brylantami i zotem, jak Hilowicze, to pozwolilibycie nam na wszystko. Ale, e biedni cyganie nie mog posmarowa waszych lepkich niemieckich ap, to - Maul halten! - skoczyli dwaj ss-mani do dziewczyny i rkami zatkali jej usta. Nastpnie na krtkie skinienie komendanta, powlekli zakochan cygank do mrocznej celi obok celi kochanka. Afera ta miaa nieoczekiwane zakoczenie. Widoczne byo, e zarzuty Hildy nie byy bez podstaw i e wadze SS chciayby usun z obozu niewygodnego wiadka i czynnik demoralizujcy winiw w osobie Hildy Winter. To te w tydzie po zamkniciu cyganki w bunkrze, wyprowadzono j z obozu w towarzystwie grupy zwolnionych Arbeitserziehungs-hftlingw. Podstawa zwolnienia bya... zaawansowana cia. Bohndorf bezporednio z bunkra odszed do karnej kompanii winiw. Dnie i tygodnie duyy si niepomiernie w obecnym yciu cygana, ktre bez Hildy stracio wszelki sens i warto. Nelly chud i intensywnie szuka sposobw porozumienia si z Hild. Kady, nielegaln zreszt drog przysany list od cyganki przyjmowany by przez Nellego jak relikwie. Byy to teraz jedyne chwile radoci cygana. Od wschodu ju wyranie huczay dziaa, ale dla winiw nie zdawao si zblia wyzwolenie, SS - jak zwykle - utrzymywali dyscyplin w szeregach uwizionych i elazn rk tumili wszelkie objawy aktywnoci, wszelkie odruchy na wie o postpach sprzymierzonych.

Pewnego dnia Nelly znikn z obozu. Nigdy nie dowiedzielimy si, jak drog umkn. W trzy dni pniej oficjalny rozkaz donis, e Nelly Bohndorf zastrzelony zosta w czasie pocigu w lasach, przylegajcych do miejscowoci, gdzie zamieszkiwaa Hilda Winter.

Wacek S. mia smutne dziecistwo. Rodzice pracowali ciko na utrzymanie dwch synw, starszy brat Wacka by pieszczony, Wacek traktowany po macoszemu. Potem przysza szkoa, a z ni cikie zmagania o zdobycie pienidzy na utrzymanie i nauk. Nie bya czasu na umiech, nie byo tym bardziej na tkliwo i sentyment. Wacek mia przyjemny barytonowy gos, ktry stanowi gwne rdo dochodw chopca. W 1942 roku Wacek przechodzi przez Owicim, Mauthausen i Gusen, w r. 1944 dostaje si do Paszowa. Na ksztatowanie charakteru chopca decydujcy wpyw miaa dotychczas wdka oraz towarzystwo pozacanej modziey; I to wanie odbio si rwnie na jego sposobie bycia, w pozornej surowoci i oschoci. Po trzech miesicach pobytu w Paszowie, przyszed do obozu wiey transport winiw; a wrd nich - kilka modych kobiet. Trudno dociec, jak i kiedy Wacek nawiza z nimi kontakt, do, e od tej chwili sta si cieniem Zosi M. Zosia stanowia do ciekawy i wyjtkowy typ w spoecznoci obozowej: o ile pobyt w obozie wypacza i demoralizowa wikszo modych kobiet, o tyle Zosia potrafia zachowa godno wasn przy jednoczesnej mikkoci i serdecznoci wobec koleanek i kolegw. Wacek i Zosia stali si nierozerwaln par, dziemi i pupilami obozu. Wieczorami, pod drutami kobiecego pola rozbrzmiewa ciepy baryton Wacka: Kocham ci, bez ciebie ycia ju nie ma, Kocham ci, to wanie jest mj poemat...

Niebieskie oczy Zosi szukay przyszoci i zabezpieczenia szczcia w gwiazdach. W yciu Wacka nastpia gwatowna metamorfoza: sta si dla wszystkich miy, uprzejmy, towarzyski i nadzwyczaj uczynny. Dziwilimy si nawet skd si wzio u niego tyle humoru i zasobu anegdotek, ktrymi sypa teraz jak z rkawa. Szczcie modej pary nie byo bynajmniej przedmiotem niczyjej zawici, wprost przeciwnie, - kady, jak tylko mg, stara si uatwi im mono spotykania si i pomaga w ciszych chwilach. Modzi stali si w yciu obozowym jednostkami, ktre naley strzec i nie dopuci do nich adnego za i brudu. W padzierniku opucilimy Paszw w transporcie do Gross-Rosen. Zosia staa przy drodze od placu obozowego, powiewajc chusteczk. Nie pakaa. Jej caa sympatyczna sylwetka mwia za siebie, e jeli tylko losy pozwol, to Zosia bdzie t, ktra czeka bdzie. Po powrocie z obozu z prawdziw przyjemnoci dowiedziaem si, e Wacek i Zosia osiedlili si w odzi, jako najszczliwsza para maeska.

Obowizek kronikarski nakazywaby, aeby powiedzie co na temat tzw. mioci midzy kobietami i mioci midzy mczyznami, tym bardziej, e plotka wypacza obraz rzeczywisty, akcentujc stron niesmacznej pikanterii i zboczenia. Waciwie zboczenia miay bardzo mao miejsca midzy Polakami, gwnie niemcy oddawali si z pasj zboczeniom i wykoszlawionym miociom. Jako lekarz, przytocz jeden tylko przykad mioci homoseksualnej, ktra jednake usprawiedliwiona bya specjalnymi warunkami wrodzonymi bohaterw. Hans Gang urodzi si jako chopiec, natura jednak obdarzya go prawdopodobnie gruczoami pciowymi i hormonalnym typu kobiecego, bo caym swoim zachowaniem przypomina w wieku dziecicym dziewczynk, a w wieku modzieczym lgn do chopcw. Rodzicw straci-wczenie, zarobkowa wic jako... baletnica w teatrzyku, uczszczajc jednoczenie do szkoy baletowej. Program hitlerowski przewidywa likwidacj zbocze seksualnych i zboczecw, wic chocia grube ryby nazistowskie oddaway si z pasj praktykom homoseksualistycznym, drobne ryby w rodzaju Hansa powdroway do obozw koncentracyjnych, noszcego bok winkielka numer 175, jako numer paragrafu niemieckiego o zboczeniach. Hans przywdrowa do obozu prosto z mieszkania. Blond wosy wiy mu si w artystycznym nieadzie, cera delikatna, rowa ani ladu zarostu, suknia duga, pantofelki na wysokim obcasie. Zaprowadzono go do ani. Z t chwil do magazynu powdroway kobiece szatki, pod maszynk kunsztowna fryzura. Ostrzyony Hans otrzyma pasiaste spodnie i kurtk, winkiel z paragrafem i kt w baraku. Najwiksz rozpacz napawaa go strata wosw, ktre przecie nieprdko bd mogy odrosn, reszta bya do zrobienia nie wyczajc biustu. Winiowie i cz ss-manw mieli pewne wzgldy dla Hansa, widzc w nim, mimo niedwuznacznych cech mskich, rwnie cechy kobiece, przede wszystkim w sposobie bycia, w ruchach i w tkliwoci charakterystycznej dla kobiet. W dwa lata po uwizieniu Hans znalaz przyjaciela wrd ss-manw. Byo to w obozie BremenFarge, dokd wysano nas kilkusetosobowym transportem z Neuengamme do budowy bunkrw naftowych. SS-man otacza Hansa wielk czuoci. eby umoliwi sobie stae wsplne przebywanie, zrobi go kalfaktorem (rodzaj ordynansa) przy kancelarii obozowej ss. Idylla trwaa okoo 3 miesicy. W cigu tego czasu przyjaciel niejednokrotnie dawa dowody swego przywizania i zaspakaja wszystkie kaprysy Hansa. M. in. w okresie Zielonych wit sprawi Hansowi wytworn toalet z 25 m tafty jedwabnej i blond peruczk. Rekwizyty te suyy do wystpw choreograficznych, ktrymi Hans zabawia dowdztwo obozu. Pod koniec lata sensacyjna wiadomo zelektryzowaa winiw: Hans wraz ze swoim ss-manem uciekli. Nie wiadomo kto kogo porwa, faktem jest jednak, e ulotnili si razem. On porzuci w swoim mieszkaniu mundur ss-mana, ona rwnie w jego mieszkaniu zostawia pasiaki.

Po pewnym czasie romantyczna historia przycicha, by ody ponownie w okresie Boego Narodzenia. Do obozu centralnego w Neuengamme (Bremen-Farge by fili) przybyli nowi winiowie, a wrd nich starzy znajomi: Hans wraz z przyjacielem. Przebrano obu w pasiasty uniform wizienny, ale i to nie przerwao romansu, ktry oryginalna para kontynuowaa odtd jako para zakochanych winiw.

Mio w obozie to moe paradoks i rodzaj psychopatycznych skonnoci. I tak i nie. Niewtpliwie, mio taka nie moga czy w sobie tych wszystkich cech, ktre pragn czu i widzie idylliczni kochankowie. Nie moga te zaspokaja potrzeb estetycznych, bya jednak do naturalnym produktem przeczule nerwowych, ktre niejednokrotnie u winiw miay charakter histerii. Winiowie obozw koncentracyjnych yli yciem zbyt nerwowym, aeby miosne dygresje poczyta im mona byo za wyuzdanie, - bya to raczej ucieczka w pozory, ktre mogy im da zudzenia domu i rodziny.

Hadi nie umiera

Za ciernistym ywopotem, odgradzajcym krematorium od obozu, poderwa si krzyk. Krzyk przejmujco dugi w zgrzytliwym charkocie. I zastyg rwnie szybko i niespodziewanie, jak powsta. Przyczajeni za przepierzeniem warsztatu w Nummermalerei oczekiwalimy dalszego cigu, lecz krzyk ju si nie powtrzy. Widocznie rapportfhrer Eschner, szara eminencja KL Gross-Rosen, przeznacza na dzi tylko jedn ofiar dla ponurego Iwana, niemieckiego winia-sadysty, pana na krematorium. Spojrzaem na Hadiego. Jego czyste, niebieskie oczy nie straciy spokoju; patrzyy na mnie, mdre renice: pokrzepiajco i yczliwie. Waciwie nie byem wstrznity obserwowan przed chwil egzekucj, dokonan za pomoc szprycy i paru kubikw fenolu. Jedno ycie wicej lub mniej - ju zdoalimy dawno stpi w sobie wraliwo na bl i ofiary. Nawet w momencie, kiedy krzyk przedua si w niesamowito, przyrwnywaem go podwiadomie do pisku aby, szprycowanej pikrotoksyn w gabinecie patologii eksperymentalnej. Niemniej w oczach moich czai si musia strach wobec grozy mierci, bo Hadi umiechn si i rzek: - Zanim oczy naucz si patrze, winny sta si niezdolne do wylewania ez. Zanim uszy posid zdolno syszenia, winny straci sw wraliwo. Zanim gos przemwi, winien straci wasno szydzenia. Hadi niejednokrotnie zadziwia mnie swoimi nieoczekiwanymi zwrotami. Wyksztacony Europejczyk, niezwykle subtelny i wraliwy na pikno, przewdrowa szmat wiata, powracajc jednak stale do ulubionego Tybetu. Przejty filozofi Wschodu, usun si od ycia wiatowego i przybra nic nie mwice imi Hadiego, nie majce zreszt nic wsplnego z Tybetem.

Najbardziej zdumiewaa mnie niesychanie zdecydowana postawa Hadiego wobec powszednioci koszmaru w obozie koncentracyjnym. Hadi zdawa si nie bra udziau w niczym i czas codzienny mija go, nie naruszajc maski spokoju i dobrodusznoci. Imponowa mi swoj odwag, ktra pozwalaa mu patrze prosto w oczy ss-manowi, zamierzajcemu si na pak. Kij zatrzymywa si najczciej w poowie drogi przy akompaniamencie krtkiego warknicia: Hau ab! Wielu winiw podejrzewao Hadiego o stosowanie hipnozy. Kiedy mu o tym doniosem, znalaz tylko jedn odpowied: - Prawdziwy okultyzm nie uczy czowieka oddawa si ciemnym praktykom, lub kontemplacjom ze wzrokiem utkwionym w ppku, jak to czyni niektrzy hinduscy fakirzy. Trzeba jedynie wypleni myl, e ycie doczesne jest dla nas wszystkim. Musimy uwiadomi sobie, e dusza bdzie ya niemiertelnie bez wzgldu na ciao i ze ycie fizyczne jest tyka umoliwieniem wyraenia i uzewntrznienia osobowoci. - No dobrze - wtrciem - a czy zagadnienie mierci nie odgrywa adnej roli? - Musimy patrze na mier jak na zjawisko zupenie naturalne i naley oczekiwa od niej szczcia nie mniejszego, ni od ycia. Po c dre i bledn na myl o mierci, po co nakada aob, gdy umiera kto bliski, naley piewa hymny dzikczynne, e przyjaciel odszed w lepsze wiaty, odrzucajc ycie doczesne, jak stare, zniszczone ubranie. - A zatem wy, jogowie i okultyci, gardzicie yciem? - Tego nie powiedziaem. dza ycia jest rezultatem poznania ycia i jego wartoci. Czowiek rozwinity duchowo me lka si mierci, lecz jej nie szuka, gdy wie, e ycie jest czstk jego istnienia, jednym ze szczebli, po ktrych stpa w fazach inkarnacji i na drodze doskonalenia si. Naturalnie tego rodzaju wywody moliwe byy tylko w cztery oczy. W liczniejszym gronie teorie Hadiego budziy artobliwe umiechy i dowcipy na temat jogw. Najulubiesz zabaw w baraku po apelu byo zmuszanie Hadiego do pokazywania eksperymentw. Zrezygnowany powtarza na sobie dowiadczenia z zatrzymywaniem akcji serca, z odwrconym ruchem robaczkowym jelit, lub, co byo zawsze przedmiotem owacji ze strony niewybrednych widzw, pozwala sobie przebija bez blu rne miejsca skry dug szpilk. Byo mi troch przykro sucha niesmacznych kpin pod adresem Hadiego. - Czy nie mgby zaprzesta swoich praktyk wobec ludzi, ktrzy ci nie rozumiej? Przecie to staje si niesmaczne. Hadi mia zawsze gotow odpowied: - Na materialnej paszczynie ycia zawsze znajdujemy si w zalenoci od otoczenia. Im subtelniejszy jest przy tym osobnik, tym wicej odczuwa gorycz ycia. Jedyn drog ratunku jest wznie si ponad poziom doczesnego istnienia i stara si rozkoszowa podnios atmosfer mdroci i ducha. Zastanawialimy si czsto w gronie kolegw, dlaczego Hadi mimo braku dodatkw ywnociowych i paczek utrzymuje si stale w dobrej formie fizycznej i nie spada z wagi. Hadi da mi kiedy sam odpowied, gdy zastaem go w umywalni, pijcego jak zwykle szklank zimnej wody przed snem: - Widzisz - powiedzia - mnie wystarcza racja chleba i litr zupy brukwiowej dziennie, bo potrafiem z tego skromnego posiku zuytkowa wszystko, co do ycia jest niezbdne. Potrafiem zwyciy

w sobie apetyt i dopuszczam tylko, aby gd upomina si we mnie o swoje prawa; wskutek tego rozkoszuj si nawet drobn porcj najprostszego jada. My jestemy wytrawnymi smakoszami, bo wszystkie nasze potrawy przyprawia najlepszy kucharz: gd. W najlepszej komitywie przetrzymalimy z Hadim cikie dni obozowe w Gross Rosen. W lutym 1945 r. nastpuje dawno oczekiwana ewakuacja. Ubrani w co kto mia najcieplejszego, otuleni zabranymi w ostatniej chwili z magazynw kocami, adowalimy si po 150 do odkrytych wagonw towarowych na wielodniow tuaczk w mrozie i nieycy. Hadi mia na sobie tylko letnie lekkie ubranie. Nic zgodzi si na moj propozycj okrycia si wsplnie kocami. Po 8 dniach dotarlimy do nowego obozu w Bawarii, wszyscy chorzy, wyczerpani, z odmroonymi koczynami. Hadi stanowi jedyny wyjtek: nie mia ani jednego odmroenia i peen ywotnoci pomaga towarzyszom w dalszej pieszej wdrwce przez zanieone gry. W kwietniu znikn z obozu, pozostawiajc mi ma karteczk: Za tydzie wrc. W siedem dni pniej czogi 7 armii wkraczay do miasteczka. Na jednym z nich Hadi w mundurze amerykaskiego czogisty umiecha si pogodnie.

Zmierzch obozowych dyktatorw

W Paszowie pod Krakowem by hitlerowski obz koncentracyjny. Nie wszyscy o nim wiedzieli, bo kontakt z miastem by trudny i obz, jako koncentracyjny, istnia waciwie tylko przez rok 1944. Przedtem by tu cmentarz ydowski. Pagrkowaty teren, pokryty kamiennymi nagrobkami, otoczono naelektryzowanym drutem kolczastym a do szosy wielickiej i zaczto zwozi ydw z krakowskiego ghetta. Marny by los pierwszej partii zesacw. Wystrzelani przez hitlerowskich siepaczw, znaleli wspln ogromn mogi w sztucznym wwozie, zasypanym potem mieciami i miaem wglowym. Ostatnia partia kilkudziesicio-tysiczna miaa wicej szczcia. SS-mani pozwolili zabra wszystkim pozostaym cz cenniejszego ruchomego dobytku i caymi rodzinami pognali ich do Paszowa. Hier ist ihr Lebensraum - zapowiedzieli, wskazujc toncy w jesiennym bocie cmentarz. Nikt nie mia pewnoci, czy doyje do jutra. Matki schroniy si z dziemi pod prowizoryczne namioty, zbudowane popiesznie z kocw, poduszek i nagrobkw, mczyni stali bezradnie, zapatrzeni w byszczce spoza drutw wiateka paszowskiego dworca kolejowego. Nazajutrz rozpocz si sdny dzie. SS-mani wpadli midzy wystraszony tum ludzi, rozdajc szczodrze razy i kopnicia, od czasu do czasu dopomagajc sobie kul z eMPi. Mczyzn zgrupowano w druyny robocze, z miast zwieziono smtne resztki ydowskiego mienia, przy drutach zaczto budowa budki stranicze, w obozie - drewniane baraki. Na miejscu spoczynku zmarych, wrd koci, bielejcych z rozkopanych: mogi, roso drewniane miasteczko fr lebende Leichen - dla yjcych trupw, jak zwykli mawia niemcy. Okrelenie to odnosio si do pitna i hitlerowskiego wyroku, jakie na sobie w epoce wadzy fhrera nosili ydzi. Ale okrelenie to charakteryzowao rwnie tragedi, jaka przypada w udziale nieszczsnym niewolnikom XX stulecia.

Od szarego witu do pnego wieczora, zgici w kabk przy budowie drg i cian, ywieni ndznymi ochapami i dziesitkowani sprystym rasistowskim systemem - snuli si jak szkielety z wiecznym uczuciem godu i pragnieniem odpoczynku, choby snem wiecznym. Na tym tle wyrasta niemiertelna w historii Paszowa sylwetka komendanta obozu, hauptsturmfhrera Gtha. Barczysty ten i postawny niemiec, ju samym swoim ukazaniem si na terenie obozu z nieodcznym centkowanym, dogiem, budzi postrach winiw. Przez obz, jak po niewidzialnych drutach, biego od baraku do baraku magiczne sowo: Sechs... sechs. Nie, wiem, dlaczego wanie sechs, ale na jego syczcy dwik ulice obozowego miasteczka wyludniay si natychmiast. Dzieci kryy si pod prycze, mczyni w latrynach. Gth tymczasem urzdza polowanie. Strzela celnie. Na placu przed bram obozu ryy skrwawion ziemi palce i zby dogorywajcych ofiar. Dalej od bramy zwierzyna tylko od czasu do czasu przemykaa si w cieniu barakw i zabawa napotykaa na wiksze trudnoci. Wtedy na aren wystpowa wytresowany pies. Wyszkolony fachowo przez SS-polizei mia dziwny dar rozpoznawania winiw, nawet przebranych. A moe bezwiedne zawahanie si przy spotkaniu ze zwierzciem zdradzao winia, do, e poza obozem na tropie uciekiniera pozostaway lady krwi, a na kocu doczesnej cieki przegranych nadziei strzp ludzki, wduszony w boto. Na terenie obozu centkowany dog wystawia. Osaczony wizie nie mg drgn, eby nie pa ofiar bestii - wtedy nadchodzi Gth i celnym strzaem kad czowieka trupem. W takiej atmosferze yy niedobitki krakowskiego ghetta. W krwawym pocie rozrastao si obozowe miasteczko: Zwangsarbeitslager fr Juden. Ziemia, obficie uyniana krwi ydw, musiaa wyd fenomenalne owoce. Byy nimi pocztkowo szeregi ydowskich milicjantw OD (Ordnungsdienst) - of szarym czowieku, jego marzeniach i talentach nie myla nikt. OD uzupeniao znakomicie legend o plagach egipskich. W czasie akcji na terenie ghetta, potem jako lepi i gorliwi wykonawcy zarzdze SS zapisali si krwi pomordowanych w historii ydostwa. Spord nich wysuwa si na pierwszy plan mody, energiczny yd, niewtpliwie opatrznociowa posta na tle koszmaru: Willy Hilowicz. Nie mam zamiaru wydawa oceny o poczynaniach Hilowicza i jego grupy. Faktem jest, e jego tupet uratowa ycie tysicom ydw, cho na sumieniu swoim mia rwnie nie jeden dziesitek wspwyznawcw. Opinia ydowska wyda prdzej czy pniej sd o Hilowiczu - na tym miejscu chciabym jedynie opisa histori, zwizan z jego mierci, jako przyczynek do poznania ycia obozowego i moliwoci, ktre mona byo wygrywa. Osobicie odkomenderowany zostaem z obozu koncentracyjnego Hamburg - Neuengamme do Paszowa jako lekarz-wizie do szpitala dla Polakw (uywam wojennych terminw: Polak i polski yd). Wiosn 1944 roku Zwangsarbeitslager Paszw przemianowany zosta z obozu pracy przymusowej na obz koncentracyjny - Konzentrationslager (KL) i mieci w sobie, prcz 20.000 ydw, 3.000 Polakw. Wracam jednak do historii ydw. Hilowicz wraz z on swoj, Mari, szwagrem Finkelsteinem i jeszcze kilku spokrewnionymi, obejmuje jako wizie dyktatur w obozie. Jako dowdca OD wykonuje wszystkie rozkazy swego mocodawcy, komendanta obozu Gtha - z drugiej strony gorczkowo szuka sposobu ratunku dla najszerszych mas ydowskich, szczeglnie dzieci, nie bez uwzgldnienia wasnych ambicji i korzyci materialnych. W tym celu wkrada si w aski komendanta.

Lojalnoci i bezczelnym czasem tupetem ujmuje sobie legendarn besti ludzk i przyzna trzeba staje si praw rk hauptsturmfhrera. Wtedy planuje genialn myl zatrudnienia ydw w przemyle odzieowym i ocalenie ich t drog od transportw owicimskich z jego krematoriami. Projekt trafia na podatny grunt. Gth widzi w nim wasny interes jako komendant ogromnych zakadw rzemielniczych i wzmocnienie pozycji wobec partii i Himmlera. Jak grzyby po deszczu, powstaj baraki warsztatowe, mieszczce oddziay krawieckie, szewskie, trykotarskie, nawet zegarmistrzowskie. Pierwszy punkt programu stanowi wygran dla obydwu stron: Gth mia lukratywne stanowisko i uznanie zwierzchnictwa za stworzenie wanej placwki na potrzeby wojny, Hilowicz nie mniejsze wpywy kasowe i nieograniczon wadz nad wspwiniami z moliwociami uchronienia ich w cieniu warsztatw do koca wojny. Rzeczywicie, by to pierwszy obz, w ktrym dzieci miay prawo bytu. W Owicimiu widziaem tylko malcw w objciach matek lub w wzeczkach dziecicych, znikajcych w drzwiach komory gazowej krematoriw. W Paszowie zdawao si by niewtpliw zasug Hilowicza, e rodziny ydowskie zachoway czno i moliwoci egzystencji. Z czasem Gth, by moe trapiony niepowodzeniami niemcow na frontach, lub moe zblazowany niezwykym luksusem, wynikajcym z niekontrolowanego olbrzymiego obrotu finansowego, szuka zapomnienia w alkoholu i hulankach, a Hilowicz wykorzystuje t sabostk komendanta dla wasnych celw. Jako Lagerltester manewruje zrcznie swoimi ludmi; onie powierza funkcj Lagerltester fr Frauen, reszt stanowisk powierza zaufanym ludziom. Sam dostarczajc rozrywek Gthowi, staje si szar eminencj obozu, z ktr licz si nawet ss-mani, terroryzowani przez Gtha. Przed Hilowiczem zarysowuj si moliwoci, ktre byyby nie do pomylenia w adnym innym obozie. Projektuje grupy robocze i ich prace, dyktuje swoje dania kierownikom warsztatw, niesterroryzowanych ss-manw ma w kieszeni, jednajc ich sobie prezentami, na widok ktrych pruskim adeptom Marsa wychodziy oczy z orbit. Wadza Hilowiczw sigaa zenitu. Decyduj o yciu i mierci winiw, obdarzaj lub strcaj ich na dno ndzy. Nadchodzi lato 1944 r. Od wschodu graj dziaa. Hilowicz przyznaje mi si, e chce wykorzysta swj wpyw na Gtha, odwleka jak najbardziej ewakuacj, aeby wreszcie w decydujcym momencie opanowa obz i zaku w kajdany ss-manw. Plan ten ma wszelkie widoki powodzenia. Los jednak chcia inaczej. Kiedy wyjecha Hilowicz z jednym z urobionych eskortujcych ss-manw do Krakowa dla zasignicia opinii. Oficjalnie, a waciwie p-legalnie, wyjazd ten mia na celu zakupienie dla komendanta upatrzonej wierzchwki za cztery skrzynie margaryny, przeznaczonej dla winiw. Wrci rozpromieniony: wojska sowieckie podchodz pod Tarnw, w Krakowie panika wrd niemcw.

Gorczkowy nastrj,; jaki ogarn Hilowicza i jego grup, nie uszed uwagi ss, szczeglnie tych, ktrzy z zawici obserwowali pozycj Hilowicza w obozie i Zazdrocili legendarnych bogactw, ukrytych przez niego w ktrym z grobowcw paszowskich. Vox populi ocenia Hilowicza na miliony w zocie i klejnotach. Przypuszczalnie nie mijao si to z prawd. ydzi niejednokrotnie zmuszani byli paci Gthowi milionowe haracze, cz z nich, a zarazem upy z dorywczych rewizji zagarnia Hilowicz. Komendant obozu, widzc, e grunt w Paszowie pali si pod niemieck stop, postanawia zabezpieczy swj stan posiadania. W tym celu rekwiruje 10 wagonw towarowych po amunicji i wypenia je futrami, skrami, meblami itp., wysya nielegalnie przez bariery celne do Berlina, do domu. Ukryci i jawni wrogowie uzyskuj poufne informacje o tym przedsiwziciu i postanawiaj wygra pozyskane atuty zarwno przeciw Gthowi, jak i przeciw Hilowiczowi. Doniesienie idzie do Berlina, gdzie w urzdzie celnym wychodz na wiato dzienne malwersacje Gtha i jego sztabu. Zaufany konwojent nadaje alarmujcy telegram. Komendant dusi si w atmosferze przypuszczalnego dochodzenia dyscyplinarnego i oglnie wyczuwanej wrogoci. Musi ratowa przynajmniej wasn osob. Ale jak pozby si niewygodnych wiadkw poczynionych przestpstw, ktre, ujawnione wobec partii, cigane bd z ca bezwzgldnoci. wiadkami bd niewtpliwie rwnie i winiowie, a przede wszystkim Hilowicz z rodzin. Wykoczy ich? - Stanowi to jednak pewne ryzyko, gdy od marca 1944 r. wyrok na winia moe wyda tylko Berlin. W tym momencie przychodz z pomoc ci, ktrzy od pocztku prowadzili gr na dwa fronty. Doradzaj mianowicie Gthowi, aeby zareyserowa ucieczk Hilowiczw i zastrzeli ich w czasie domniemanego przestpstwa. W ten sposb pozbd si Hilowicza, a Gtha - by moe uwikaj jeszcze bardziej ca afer. Realizacja nastpuje bardzo szybko, tym bardziej, e trafia na podatny grunt i okres rzeczywistych przygotowa Hilowiczw do ucieczki. Usuny ss-man, Volksdeutsch Sowiski, prowadzi mistern gr, jako narzdzie w rkach Gtha. Doradcy komendanta przewiduj rwnie realne korzyci, jakie mona bdzie osign z tej afery. Mianowicie Hilowicz, o ile da si namwi do ucieczki, bdzie chcia zabra ze sob wszystkie nagromadzone klejnoty i zoto. Ten moment wydobycia i ujawnienia legendarnego, a umiejtnie ukrytego dotychczas bogactwa, mona bdzie natychmiast wykorzysta i zarekwirowa skarb, przedmiot podania licznych niemcw. Sowiski gra swoj rol doskonale. Jako m zaufania Hilowiczw, projektuje wspln z nimi ucieczk, pozorujc swoje stanowisko nieprzychylnoci wadz niemieckich i projektem wysania go na front. Plan przewiduje wywiezienie Hilowiczw wraz z rodzin samochodem z obozu pod eskort Sowiskiego.

Krytycznego dnia niecodzienna atmosfera zawisa nad obozem. Winiowie szeptali sobie na ucho wiadomoci o ucieczce Hilowicza, wynikej std strzelaninie itp. W pewnej chwili wpadli pdem do obozu ss-mani, przeprowadzili dorywcze rewizje i obserwacje w barakach, po czym spdzili wszystkich na plac apelowy. Z pracy powracay cigane przed czasem kolumny robocze. Gdy plac apelowy zapeni si wszystkimi winiami, uszeregowano ich w szyk pitkowy i poprowadzono z orkiestr defiladowym krokiem na gwn ulic obozu. W odlegoci 200 m od placu ss-mani podali komend: Augen rechts!. Na skraju drogi, pod barakiem, leay rozcignite w kauy krwi zmasakrowane zwoki Hilowiczw, Finkelsteinw i reszty rodziny - razem 9 osb. Tablica rozpita nad powok doczesn obozowego dyktatora gosia: Zastrzeleni za posiadanie broni, pienidzy i klejnotw w czasie usiowania ucieczki. Okoo 25.000 winiw maszerowao ulic, zmuszani przez ss do odczytywania wyroku i przygldania si zabitym. Tum mimo woli przetrawia reminiscencje o niepewnoci jutra w yciu dyktatorw, o blaskach i katastrofalnych zazwyczaj zakoczeniach byskotliwych karier. Podobnie skoczya si caa afera dla Gtha. Przybya do Krakowa komisja wykrya wszystkie malwersacje komendanta i zapakowaa go wraz z najbliszymi wsplnikami do wizienia. Podobno zgin na froncie, dokd wysano go, po uprzedniej degradacji. Opisujc powyszy fragment ycia obozowego, nie miaem bynajmniej zamiaru zabawia czytelnika mniej lub wicej zajmujc fabu, - chciaem jedynie podkreli nieznane bliej obserwatorom ycia obozowego momenty, ktre z tego okresu stwarzay niewyczerpane rdo psychologicznych spostrzee. Wizie, przeladowany przez wszystkich niemcw parias, mg osign wysokie znaczenie i pozycj W hierarchii obozowej, mg te wykorzysta je dla rnych celw: osobistych i publicznych. Jeli osign poziom taki, jak Hilowicz, to potrafi nawet by niebezpiecznym dla niszych szar ss-manw. Wcignicie ss do pracy konspiracyjnej, czsto przy caej ich niewiadomoci co do charakteru akcji, mogo dawa pozytywne rezultaty. Do tego tematu jeszcze wrcimy.

Dziesiciu z Pawiaka
W obozie koncentracyjnym w Paszowie Polacy stanowili zdecydowan mniejszo: 3.000 w stosunku do 20.000 ydw. Waciwie obz by przeznaczony wycznie dla ydw, ale od pocztku 1944 r. ss przysyao tu rwnie i Polakw z ograniczonymi (mniej wicej do 1 roku) wyrokami, jako tzw. Arbeitserziehungshftlinge. W atmosferze przekupstwa ss-manw, jaka panowaa powszechnie w obozie, los garci Polakw by nie do pozazdroszczenia. Stoczeni w 5 ciasnych blokach, z ktrych dwa przeznaczono dla kobiet, a trzy dla mczyzn, nkani byli przez wszy, wierzb, choroby i ndz, ktrej nie mieli czym opaci i usun.

Taki stan zastalimy, gdy przesano nas transportem z obozw z gbi Niemiec, celem przeprowadzenia porzdkw, na wzr starych obozw koncentracyjnych. Przyjechali ze mn starzy owicimiacy: Janek Pierzchaa, Staszek Przewdziecki, Kuba Szegidewicz, Albin Mazurkiewicz. Cyfr dziesi personelu sanitarnego uzupenili winiowie z Majdanka i z Gusen. Przyzna trzeba, e porzdek, czysto i zdrowie byy pierwszym przykazaniem obozw. Gorzej byo z wykonaniem. Sadyzm niemiecki niszczy winiw systematycznie. Ndzne poywienie ustawicznie powikszao szeregi snujcych si resztkami si szkieletw. Ludzi najbardziej energiczni popadali w apati i zaniedbanie, a objaw ten sprowadza nieuniknion konsekwencj: mier. Sprowadzono lekarza i pielgniarzy: niemcy uwaali, e spenili ju swj obowizek w odniesieniu do stanu zdrowotnego obozu. Na nas spada teraz odpowiedzialno za wykonanie rozkazu obergruppenfhrera Glcksa z Berlina. Do dyspozycji oddano nam dwie izby szpitalne z kilkunastu kami dla chorych, reszt trzeba byo wykombinowa wasnym sprytem i zrcznoci dziesiciu palcw. Dla starych koncentracjonerw jak Jasiek i Staszek, nie byo w tym nic strasznego i niewykonalnego; - Grunt - to organizacja! Damy sobie rad - pociesza Pierzchaa, wyawiajc z zupy stare sznurowado i pdzel do golenia. - Sam wiesz, jak jest - powtarza Przewdziecki stare haso nie mniej starych organizatorw obozowych. Na pocztek zwiedzamy szpitalik: na kach w pstrokatej, rnokolorowej pocieli le chorzy. Mczyni i kobiety na jednej sali. Podmalowana sanitariuszka na wp ley na ku ze swoim narzeczonym. Na pododze i po wszystkich ktach naczynia z kwaniejcymi resztkami jedzenia, gdzieniegdzie garnek z ekskrementami lub zanieczyszczona koszula. Spojrzaem na Jaka. - Nie przejmuj si!-zmruy z umiechem jedno oko - bywao ju gorzej. Przechodzimy do blokw mieszkalnych. Prycze trzypitrowe bez siennikw, gdzieniegdzie tylko koce. Za stoem tgi mczyzna z nalan, czerwon twarz bekoce co do ucha przechylonej ku niemu dziewczynie. Opodal mody chopak w gralskich spodniach mieje si gupkowato: - Hi, hi, hi... Blokowy si zala... blokowy si zala. Charakterystyk blokowego uzupenia pijackim prztyczkiem w gardo. - Kto tu ley? - pytam gralczyka. Zamiast odpowiedzi, sysz skrzypienie na pryczy. Spod koca podnosi si ludzki cie i oparty na okciu, stka powoli: - Nijak si ju nie wygrzebi. Ju dwa miesice, jak lak le. - Chorzy jestecie?

Ano, by dochtr z ydowskiego lagru. Przykaza ley, e niby zapalenie puc. Da plasterki, ale nijak nie pomagaj. Przydzie zdycha. - Dlaczego nie poszlicie do szpitala? Zapalenie puc... - At, cie machn pogardliwie rk - tam ino choroby z dziewkami si gzi. - Widzicie? -, wskaza na grne pitra prycz. Tam jeszcze par chopw ley. Ju lepsi. Jeno szczaj na eb czowiekowi. Wieczorem po pracy i apelu otacza nas tum Paszowiakw. Moi chopcy rozpoznaj starych znajomych i nawizujemy nici sympatii i serdecznoci. Z opowiada naszych urabiaj sobie Paszowiacy pojcie, jakie moliwoci moe da zgrana wsppraca i organizacja. Dowiadujemy si, e istnieje dla winiw pomoc z zewntrz, przede wszystkim z krakowskiego R.G.O. Ale, niestety, darami tymi zaopiekowa si jeden z prominentw obozowych i lwi cz wymienia stale na osobiste drobiazgi. Co jeszcze? Co jeszcze? Litania skarg. Janek odczytuje wida w moim wzroku bezradno i pytanie, bo wieczorem, na pryczy ju, szepce mi pocieszajce argumenty: - Stani, nic si nie martw! Sam wiesz, jak jest. Gdymy zakadali Owicim, czy myla kto, e wyronie tam to, co jest dzisiaj? Dwudziestoletni chopiec, od czterech lat owicimiak Nr 55, ukada plan batalii. Nieugity jego entuzjazm napawa mnie dziwn otuch i energi. Nazajutrz dziesitka nasza rozpeza si po obozie. SS-mani mieli sabo do wysuonych winiw, do tzw. starych numerw. Specjalnie tu, w Krakowie, przywozili z sob powiew z gbokiego Reichu, bylimy wic yczliwie przyjmowani przez najrozmaitszych Block-Arbeits-Komando-itp. fhrerw. Niektrzy z nas poznawali ss-manw z innych przebytych obozw. czno zostaa nawizana. Podwaliny oparcia i poparcia. Na mocy wzajemnego porozumienia Albin Mazurkiewicz obejmuje kontrol nad dostarczanym z kuchni gwnej jedzeniem, Wacek niady nad ani i magazynami, Roman Gowa nad lekami, Staszek Przewdziecki nad magazynem darw z zewntrz. Nie obeszo si naturalnie bez mocnych incydentw. Dotychczasowi nadzorcy spord winiw nie myleli wypuci z rk wadzy i intratnych stanowisk. Nasze pozycje nieraz musiay by poparte, niestety si lub pomoc ss-manw. Pocztek trudny i niewdziczny. Zdawalimy sobie doskonale spraw, e gdyby zaszy nieoczekiwane przeszkody, uniemoliwiajce nam konsekwentne przeprowadzenie zamierzonych planw, opinia publiczna potpiaby nas jako poplecznikw ss. Pozostawao tylko zacisn zby, wytrwa i nie zniechca si.

Nieoczekiwana pomoc przychodzi pod postaci przybyego z obozu Hamburg-Neuengamme ssobersturmfhrera Jgera na stanowisko lekarza ss, oraz jego zastpcy ss-sanitariusza obercharfhrera Schwanka. Jger by modym dentyst o duych lekarskich ambicjach. Chcia si uczy i imponowa. W obozie w Neuengamme zabiega nieraz o pomoc nasz, polskich lekarzy. Mymy mu tej pomocy nie odmawiali. U Janusza Oky uczy si chirurgii, u mnie - interny. Pozostajc sami w cieniu, mielimy na Jgera duy wpyw, osigajc due korzyci osobiste i dla kolegw. Schwanka znalimy dobrze jako spokojnego nadreczyka, by zreszt zawsze do kupienia, a przystp do niego mielimy dawno urobiony. Jger z chwil swego przybycia natychmiast powierza mi odpowiedzialne stanowisko lekarza gwnego. Schwankowi oddajemy do pomocy w ss rewirze (szpital dla ss) Kub Szegidewicza. Teraz mamy obsadzone najwaniejsze stanowiska. Moemy przystpi do waciwej akcji. W oparciu o Jgera zwalniam od pracy na wasn odpowiedzialno cielw i murarzy. W 10 dni na jednym z paszowskich wzgrz zieleni si wykoczony blok szpitalny fr Polen. Kuba organizuje jak na starego winia przystao: co dzie z-ss-maskiej apteki wdruj do nas cenne leki i rodki opatrunkowe - w kieszeniach, nogawkach, za koszul... Gdzie zreszt Kuba nie potrafiby ukry szmuglu przy przejciu bramy obozowej???... Janek Pierzchaa, nieodrodne dziecko obozu, nie pozostaje w tyle. Z magazynw tartacznych wdruj deski i materia na ka, stoy i awki. Z ss-maskich barakw niknie bogactwo nagromadzonych koder i poduszek z krakowskiego ghetta. Olbrzymiej stosy obuwia i skr, ubra, bielizny, myda itd. Wacek zmonopolizowa wadz nad ani i komor dezynsekcyjn. Opornych popdza trzcink, robactwo ginie. Do rozwizania pozostaje jeszcze problem wyywienia. Kwestia paczek ywnociowych nie jest jeszcze dotychczas unormowana. Paczuszki mniejsze dochodz do nas jedynie jako szmugiel. W efekcie nielegalnej, zakonspirowanej korespondencji udaje nam si uregulowa spraw pomocy z R.G.O. dla obozu w Paszowie. Na widowni wypywa dobry duch opiekuczy krakowskich winiw: Maria Zazulowa, przewodniczca sekcji R.G.O. Pod pretekstem zgoszenia zapotrzebowania na leki, dwukrotnie mam mono porozumienia si z p. Zazulow w gabinecie Jgera. Lagerfhrer (kierownik obozu), na skutek interwencji Jgera, zobowizuje si przepuszcza do obozu ciarwk R.G.O. trzy razy w tygodniu. Samochd ma dostarcza leki i ywno na zapotrzebowanie, zoone przeze mnie u Jgera; zapotrzebowanie za nielegalne i korespondencj zaatwia zaufany szofer. Od tego czasu w yciu winiw w Paszowie nastpia radykalna zmiana: ludzie chodzili mniej wicej ubrani, a przede wszystkim syci. W magazynie podrcznym spoczywaj znaczne zapasy chleba i marmelady dla kadego potrzebujcego; szpital prowadzi wasn kuchni dietetyczn z produktw R.G.O. Chorzy maj zabezpieczone wygodne izby chorych, a pomoc sanitarna nie potrzebuje si ju ogranicza do niezbdnych tylko zabiegw. Zarwno w ambulatorium, jak i w szpitalu rozporzdzamy ilociowo i gatunkowo lekami, o ktrych nie marz nawet ludzie wolni, z zewntrz. Pozostaje jedynie do unormowania sprawa pracy i zwalnianie od pracy lekko chorych. To zagadnienie jest najtrudniejsze do rozwizania, gdy koliduje z zamierzeniami i planem Arbeitdienstfhrera (kierownika suby pracy).

Niejednokrotnie wystpuj o przydzia lejszej pracy dla kalek i lekko chorych - zawsze jednak bez skutku. Najczciej koczy si takie wystpienie wymylaniem na polski opr i sabota. Wreszcie uzyskuj etat na 80 zwolnie od pracy, ktry starannie obsadzamy, unikajc pretensji pokrzywdzonych winiw. Z drugiej strony kady pominity przy przydziale Schonungu ma do nas osobisty al, i nie sposb jest wytumaczy, e przy tak ograniczonych moliwociach nie jestemy w stanie zadowoli wszystkich. SS, a przede wszystkim Arbeitdienstfhrer i rapportfhrer Eckert ledz nas przy tym ze zrozumia niechci, ktra z czasem przeradza si w zdecydowan nienawi. Atmosfer t ilustruje najlepiej przykad z Jzefin Colonna-Walewsk2. Zasuona ta literatka, zamknita w obozie, przeywa wewntrzn tragedi po stracie jedynego utalentowanego syna w Owicimiu. Stan ten odbija si fatalnie na sercu pisarki, wobec czego zmuszony jestem przyj j do szpitala. Przeduajcy si pobyt Walewskiej w szpitalu nie daje si ukry przed Eckertem i jego usunym donosicielem, unterscharfhrerem Kaulfussem. Wezwany na przesuchanie w tej sprawie, odbieram natychmiastowy wyrok: 25 paek gumowych za niezgodne z duchem obozw koncentracyjnych ochranianie polskiej inteligencji. Sprawa ta jednak szczliwie si skoczya dziki interwencji Jgera. A byo przecie podobnych scen i niepokonanych trudnoci dziesitki. Do koca np. nie potrafilimy zlikwidowa tzw; afery Mannschaftzugu. 50 kobiet, uczepionych do dugiej liny musiao dzie w dzie cign pod gr 5 lorek - wagonikw, naadowanych kamieniami i budulcem. Zaprzg ludzki istnia mimo ofiar, mimo wiecznych interwencji i logicznych argumentw. Pod koniec czerwca 1944 r. stracilimy protektora. Obersturmfhrer Jger odkomenderowany zosta do Sachsenhausen, na jego miejsce przyjecha Hauptsturmfhrer Blanke - lekarz niemiecki, ktry w listopadzie 1945 r. przeprowadza na Majdanku akcj zlikwidowania 18.000 ydw. Przed swoim odjazdem Jger zdy jeszcze poinformowa Blankego o stosunkach w obozie i wskaza mnie, jako zorientowanego w poczynaniach obozowych. Nie wiem do dzi czy ta rekomendacja byaby dla mnie w moim pojciu dodatni czy ujemn opini, faktem jest, e Jger nigdy nie wymaga ode mnie rzeczy, niezgodnych z moim pojciem etyki. Z odejciem Jgera atmosfera staa si nieco cisza do zniesienia, tym bardziej, e mocna pozycja naszej dziesitki bya sol w oku innych dostojnikw obozowych. Jednak stosunki byy ju mniej wicej unormowane, otaczaa nas serdeczno i uznanie ze strony wsptowarzyszy niedoli i niewoli. Akcja RGO rozszerza si coraz bardziej, co dodaje winiom mocy i otuchy w wytrwaniu. Projektujemy akcj na wypadek zblienia si armii sojuszniczych. Polacy z caym zaufaniem oczekuj na nasze decyzje. Nadchodzi sierpie i wybuch powstania warszawskiego. Czujemy, e rozgrywka idzie o by albo nie by Narodu Polskiego, walka, wW ktrej ju - by moe - i my rwnie wemiemy udzia. Krakw przeywa dni sierpniowe rwnie jako tragedi. Dzie w dzie policyjne budy niemieckie zagarniaj modzie i zwo j tysicami do wizie i obozw. W Paszowie za specjalnym ogrodzeniem zamknito przeszo 6.000 modziey: SD i gestapo zajeda co godzina, przez megafony wzywa z tumu po kilka ofiar i odwozi je na miejsce przesuchania i kani, a nierzadko bezporednio na grk obozow, gdzie odbywaj si egzekucje.

Jzefina Alicja Rogosz-Walewska Colonna-Walewska (1884-1968), literatka i aktorka teatrw w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i odzi. - zorg

Napicie w obozie wzrasta. Co dalej??? Wysyamy natychmiast nielegaln drog list do p. Zazulowej z prob o wiadomoci i pomoc rzeczow dla wieo przybyych. ywno dla winiw otrzymuj tego samego dnia wieczorem, wiadomoci jeszcze szybciej, ale z innego rda. W poudnie wezwany zostaem telefonicznie do hauptsturmfhrera Blanke. Podniecony niezwyk sytuacj przyjechaem rowerem do bloku, w ktrym urzdowa Blanke, szybciej prawdopodobnie, ni si mnie spodziewa, bo kiedy wszedem do gabinetu, zastaem go siedzcego na dywanie, a na kolanach trzyma pachnc wytwornymi perfumami blondynk. - Verzeihen Sie - mrukn, podnoszc si i poprawiajc mundur. - Kommen Sie mit - rzek, wzywajc mnie gestem do ssiedniego pokoju, Wiedziaem, e Blanke siedzi pod pantoflem ony, ktra nieraz ju odwiedzaa obz i z ktr miaem ju raz mono rozmawiania na temat warunkw obozowych. Przypuszczam, e obecna, przecigajca si ju zreszt od paru dni wizyta kochanki hauptsturmfhrera w obozie, wywoaaby furi i burz maesk w szczliwym stadle rodziny Blanke. Blanke spojrza na mnie otwarcie i rzek:. - Nie potrzebuje Pan robi domylnej i ubolewajcej miny. Rozumie Pan, e jestem zajty. Pan zna kobiety? - rzuci z umiechem. -Prosz mnie zastpi w badaniu Polizeihftlingw. Zaraz zadzwoni do gestapo. Wzi suchawk i w krtkich sowach powiadomi zatrudnionych przy zamknitych w obozie Polizeihftlingach gestapowcw, e do bada lekarskich wysya w tej chwili zastpc. Kilkakrotne jawohl Zazgrzytao jeszcze obustronnie w suchawce, po czym Blanke wrczy mi swj urzdowy blok i piecztk. Zaznaczy musz, e w tych gorcych dniach sierpniowych nie nosiem wiziennego ubrania, lecz krtkie sportowe spodnie i koszul bez numerw. Kiedy zameldowaem si przy SD, gestapowcy zlustrowali mnie krtkim rzutem oka, po czym kolejno podajc mi rk przedstawili mi si. Czuem si bardzo niewyranie. Tym bardziej, e z za drutw przypatrywao si tej scenie 6.000 par polskich oczu. Jeden z gestapowcw w cywilu, dr Kalbe, przemawiajcy zreszt do zamknitych po polsku przez mikrofon, odprowadzi mnie pod rami na stron i przyciszonym gosem informowa po niemiecku: - Widzi Pan, musimy t zgraj trzyma w garci, inaczej urzdz nam to, co zrobili w Warszawie. - A co z Warszaw? -- spytaem. - No, tam nasi maj za swoje. Pierwszy chrzest powstaniowy da si niemcom dobrze we znaki.

- Niech Pa pamita, e ten element - tu wskaza na druty - nie moe ju ujrze wasnych domw. Musimy pokrzyowa wszelkie plany konspiracji. - Ki diabe - zadaem sobie w duchu pytanie - skd ta poufao i zaufanie. Czy oni mnie uwaaj za ssmana, czy w ogle za niemca? Ale dr Kalbe przewidujco zdefiniowa moj rol: - Pan jako zaufany dra Blankego, ktrego znam i bardzo ceni, musi nam pomc w selekcji tych ludzi. Dla zachowania pozorw cz uwizionych bdziemy musieli zwolnic, niech wic Pan, doktorze, wybierze do zwolnienia takich, ktrzy rzeczywicie w 100% nie s zdolni do wzicia udziau w jakim powstaniu. - A co bdzie z reszt? - Cz z nich, to starzy znajomi. Pojad daleko - wskaza okrgym gestem na rozpalone niebo. Reszt wylemy do obozw i fabryk w Rzeszy. Zamieni ze mn jeszcze kilka zda na temat sytuacji w Europie, nie ukrywajc powanego pooenia Niemiec, po czym wrcilimy pod druty. - Glckliche Arbeit - rzuci z umiechem, odchodzc do grupy SD przy samochodach. Pozostaem sam z tysicem szalonych myli pod czaszk. Co robi? co robi???.... Z daleka na placu apelowym Janek Pierzchaa dawa mi gwatownie znaki rk. Podszedem wolno i twardym gosem oznajmiem: - Niech nikt do mnie nie podchodzi. Nikt mnie nie ma prawa zna, a ju, bro Boe, odzywa si do mnie po polsku. Nur deutsch - dodaem z wymuszonym umiechem. Przynie mi suchawk i termometr. Wrd zamknitych Polizeihftlingw wszcz si niesychany zgiek. Dowiedzieli si, e chorzy i inwalidzi maj by zwalniani i tum zacz napiera do mojego stolika, ustawionego w cieniu baraku. Janek powrci tymczasem i przyszed mi z pomoc. W mig zorientowa si w moich planach i z obuzerskim umiechem ustawia przed stolikiem ogonek kandydatw do zwolnienia. Informowa zebranych, e ci, ktrzy maj oczywiste kalectwa, inwalidzi, lub mogcy si wykaza urzdowym wiadectwem niemieckim, bd i tak zwolnieni pniej, automatycznie przez SD, tu za bd zwalniani tylko ci, ktrzy maj ukryte choroby i wymagaj badania. To mwic, wyapywa z tumu co silniejszych i na oko swoich chopcw i popycha w moim kierunku. - Co panu jest? - pytaem twardo, kaleczc lekko polski jzyk. - Nic. -Jak to nic! To po co tu przychodzisz? - wrzasnem - Zdejmuj koszul. - Oddycha.. rwno... zakasa... jeszcze raz ...oddycha gbiej... - Pan ma grulic puc... - Ale

- Bez adnego gadania, - der nchste! wrzasnem na Jank, ktry ju naszykowa dla mnie jakiego olbrzyma dostatecznie zdaje si uwiadomionego, bo zbliajcego si ze zrozumieniem w oczach. 4. - Niemdry idioto - zwrciem si do pierwszego pacjenta, wtykajc mu do rki podstemplowany papierek firmowy Blankego z rozpoznaniem Lungentuberkulose - id... niech ci bogi nios... Te suchoty wylecz si w 3 dni. W ten sposb yrowane przez Blankego grone rozpoznania: Tuberkulose, Herzfehler, Knockenbruch, Dysenterie itp. otwieray bramy obozu okoo setce modziey dziennie. Na trzeci dzie, gdy liczba zwolnionych przekroczya ju dwiecie, przyjecha do obozu szef krakowskiego gestapo. Midzy innymi podszed i do mojego stolika: - Was machen Sie? Sind Sie Arzt? - Jawohl! odparem. Zwalniamy chorych. Zastraszajcy odsetek grulicy i chorb serca - objaniaem, wskazujc na listy, zwolnionych. - Wieso?.... 235 zwolnionych na grulic? Czy Pan zwariowa? Staraem si nie straci zimnej krwi i tupetu. - To jeszcze mao - rzekem - widzi Pan te tumy kalek opodal? To te na zwolnienie. - Ci, to oczywiste - odrzek, ogarniajc wzrokiem grupy inwalidw -ale 235.... hm.... sami suchotnicy?.... Zamierza ju odej, ale na odchodnym rzuci jeszcze pytanie: - Sind Sie Deutsche? Spsowiaem. - Sind Sie Deutsche? - powtrzy chrapliwie, pochylajc si ku mnie. - Nein...... Pole. - Was???.... - rykn. - Twarz nabrzmiaa mu krwi, wycign rewolwer i machajc nim w powietrzu, krzycza w stron grupy gestapowcw. - Co to za ptaszek? - warkn, gdy ci nadbiegli. - Arzt. Ja!! Arzt!... Polnischer Arzt! Drecksau!!! Gestapowcy byli zdetonowani nie mniej ni ja sam. - Woa komendanta obozu! To ju koniec - pomylaem, widzc siebie oczyma wyobrani przed hauptsturmfhrerem Gthem. Za chwil goniec przybieg, oznajmiajc, e komendant jest nieobecny. Za nim pdzi dyszc ciko hauptsturmfhrer Blanke. Przywita si z dr Kalbe i podchodzc do szefa zapyta w imieniu i jako zastpca komendanta, o co chodzi? Dr Kalbe wyjani cae zajcie, po czym zapyta wskazujc na mnie:

- Pan go zna? Blanke zawaha si chwil, przyjrza mi si uwanie, po czym rzek twardo: - Znam go doskonale. Moecie mu zaufa tak, jak ja. Odetchnem. Atmosfera wyranie rozadowaa si. Niemcy jeszcze chwil rozmawiali, po czym rozeszli si, a szef SD rzuci na odchodnym do Blankego: - Od jutra pan sam bdzie bada. - Jawohl! Blanke skin na mnie. Szlimy obok siebie w stron gabinetu hauptsturmfhrera. Czuem jak Blanke dry ze zdenerwowania. Wreszcie odetchn gboko i rzek: Suchaj Pan... Wiesz, czym si takie rzeczy kocz. Jeli wziem na siebie odpowiedzialno, to nie dlatego, e czuj si winny, ale eby Panu da mono rewanu. Spojrzaem na niego zdumiony. - Tak, rewanu - powtrzy. Przyjechaa wanie moja ona i Kalbe jej na pewno powtrzy ca hec. Suchaj Pan. Jeli ona zapyta Pana - a zapyta z ca pewnoci - to owiadczysz jej, e zastpowae mnie z powodu mojej choroby. e miaem atak kamicy wtrobowej i pan sam robi mi zastrzyki. Robie Pan, czy nie? spyta. - Jawohl! Wszystko odbyo si polem wedug wyreyserowanej recepty. Blanke mia spokj, ona bya zadowolona z wyjanie, a ja wyniosem ca gow. Mimo wszystko Blanke nie zapomnia mi tej afery. Przy najbliszej, bahej zreszt sprawie spleniaego chleba w magazynie, za co miaem by rzekomo odpowiedzialny, odda mnie do dyspozycji rapportfhrera Eckerta, ktry zamkn mnie na 92 godziny w Stehbunkrze, w cementowej szafie o powierzchni 40 na 50 cm. Wszystko ma Swj koniec. Polacy z Paszowa wysani zostali do kopania okopw i roww przeciwczogowych w okolic Tarnowa, my - jako groni przestpcy Schutzhftlinge czekalimy na odtransportowanie do obozu koncentracyjnego do Rzeszy. Jako wspomnienie minionych emocjonujcych dni widy w soikach bukiety nadesanych szmuglem r i ky ukryte za desk w cianie listy, zapewniajce o wdzicznoci do grobowej deski.

Kultura i sztuka
Obozy koncentracyjne zamkny w sobie i zwizay nie tylko rce, ktre mogy chwyci za bro przeciw niemcom, ale rwnie myl twrcz i artystyczn, reprezentowan przez uwizionych przedstawicieli wiata nauki i sztuki. Zrozumiae jest, e ludzie ci nie byli w stanie siedzie przez kilka lat za drutami, aeby nie da monoci wyadowania swoim talentom i temperamentom.

Obozy skupiay ogromny odsetek, profesorw i mylicieli, wirtuozw i kompozytorw, malarzy i architektw, tancerzy i aktorw, literatw, i poetw, wybracw kadej muzy, ktrych spoeczestwo pragnie podziwia zawsze na koturnach, choby za kulisami wielkiej sceny ycia. W pierwszym okresie wojny ludzie ci mieli cik, dol w obozach. Przyzwyczajeni do wzgldnie wygodnych warunkw ycia, nie mogli si pogodzi z prymitywem i ndz egzystencji obozowej. Popadali w depresj i ginli. Na domiar regu obozw byo wyniszczenie wanie inteligencji. By moment, kiedy w por uwiadomieni wieo przybyli winiowie ukrywali w zeznaniach do kartoteki swj waciwy zawd i wyksztacenie: zamiast adwokat wpisywao si rymarz, zamiast lekarz -ogrodnik, zamiast profesor - subiekt. Jeli kto z nas posiada okulary, to tylko w rzeczywistej potrzebie zakada je na oczy, w czasie pracy przy opacie i taczkach spoczyway one w kieszeni, gdy jako symbol inteligenta sprowadzay nieuchronn mier pod palk niemieckiego kapo. W szpitalu obozowym wyroczni w sprawach medycyny by rzenik, w kancelariach i biurach siedziay indywidua nieokrelonej profesji. W Kartoffelschleraum, przy skrobaniu ziemniakw siedzieli zasueni weterani nauki i sztuki. Obok nich powany zastp byych prezesw, ministrw, dyrektorw i arystokratw. W kartoflami dominowa gwnie jeden temat: kulinarny. Po drobiazgowym roztrzsaniu przeytych kiedy biesiad i uczt i analizowaniu poszczeglnych potraw, padao nieodmiennie: - A c tam dzi mamy na obiadek? I co dzie nieodmiennie ta sama odpowied: - Brukiewka, prezesuciu, brukiewka. Poza tym rozpatrywano powojenne moliwoci na ordery, awanse i odszkodowania. Z czasem atmosfera oczycia si. Do krematorium odeszli ci, ktrzy nie-potrafili oderwa myli od koszmaru, uratowali si ludzie o szerszych horyzontach, ktrych wchono spoeczestwo obozowe, jako jednostki konstruktywne i poyteczne w pracy dla ogu winiw. Powstaa klasa ludzi, chronionych przez masy koncentracjonerw, ktrych byli pociech i rozrywk w wolnych chwilach. Obz w Gross-Rosen posiada due grono lekarzy, przewanie Polakw. Pracowalimy w kilku blokach szpitalnych, do ktrych przysyano nam chorych winiw z terenu obozu centralnego i z licznych filii ze lska. Niejednokrotnie dyskutowalimy w wolnych chwilach na temat nowych osigni i spostrzee w medycynie, zawsze jednak zebrania nasze miay charakter tylko okolicznociowych dorywczych pogawdek. Stan ten zmieni si z duym poytkiem dla nas z chwil przybycia z Majdanka prof. dra Michaowicza. Zasuony ten dziaacz spoeczny i pedagog wnis ze sob od razu atmosfer powagi medycznej, jaka otaczaa naszego profesora nawet na wrogim terytorium niemieckim. Niemcy liczyli si z osobistoci, ktr niejednokrotnie cytowali uczeni niemieccy w swoich publikacjach. Profesor szybko zorientowa si w naszej pracy i w naszych deniach. Po duszych staraniach uzyskuje od wadz obozowych zezwolenie na prowadzenie wykadw dla lekarzy na temat aktualnoci medycznych. Wykady te przyjte zostay przez nas ze zrozumiaym entuzjazmem. Na prelekcjach by wprawdzie zawsze obecny podoficer ss, ledzcy merytoryczn stron pogadanek, tym nie mniej nie potrafi

zatru radoci ywego sowa, ktre wprowadzao nas w nastrj dawno ubiegych lat uniwersyteckich. Kady z nas przypomina sobie z tego minionego okresu Profesora, jego kapitalne powiedzonka i porwnania, jego demonstracje na niemowltach i prognozy dla charakteru dzieci,; oparte na strukturze fizycznej. - bo, prosz Panw, choroba, to nie to samo, co definicja. Suchalimy z uwag ciekawych, rewelacyjnych czasem wyjanie patrona. Prowadzone w ten sposb wykady, poczone jednak zawsze z pewnym naraaniem si profesora wadzom niemieckim, sprowadzay reminiscencje na temat wartoci Czowieka i metod wychowawczych. Reminiscencje i wspomnienia. .... na Krakowskim Przedmieciu w Warszawie dugi korowd czerwonych sztandarw. Ze szpitala dziecicego koo Kopernika wychodzi kondukt pogrzebowy. Stolica oddaje hod pomiertny lekarzowi-bohaterowi, ktry zgin na posterunku, zaraony od dziecka. Uratowa je kosztem wasnego ycia. Lekarzem tym by znany przed wojn dziaacz socjalistyczny, syn profesora Michaowicza. Obecnie profesor be wzgldu na potworne warunki egzystencji podejmuje z godnoci kaganiec wiedzy dla garci Polakw-lekarzy w niewoli. Pogadanki naukowe i zagadnienia filozoficzne miay zazwyczaj najwiksze grono suchaczy. Sponiewierany wizie znajdowa odpoczynek po pracy raczej w rozrywce umysowej, ni w lekkiej zabawie. Tworzyy si wic koa i kka o cile okrelonych specjalnociach, ktre w gorcych dyskusjach odkryway Ameryk po raz X. Wrd nich du popularnoci cieszyy si wykady przyrodniczo-medyczne, prowadzone przez dra Tadeusza Kowalskiego i przeze mnie pocztkowo w Hamburg-Neuengamme, potem w Paszowie. Zagadnienia astralne i metapsychiczne rozpalay wyobrani licznych, modych zwaszcza adeptw okultyzmu. Grupowali si oni przy Leonardzie Szadurskim i przy Hadim. Poza tymi regularnymi zebraniami mielimy stale do czynienia z okolicznociowymi przemwieniami, ukrytymi zrcznie przed oczyma SS i domorosych szpiegw. Byy to przewanie kazania duchownych z racji dni witecznych i porywajce mowy z racji waniejszych wydarze historycznych. ywe sowo znajdowao zawsze ywy oddwik suchaczw w obozie. Dlatego szczegln sympati cieszyli si wszyscy literaci i poeci, ktrych utwory podawano sobie z rk do rk i odczytywano po zapadych ktach i latrynach. Udawao si czasami niektre utwory przemyci jako legalne widowisko urzdowe, momenty takie jednake raczej zapisa naley na konto kaprysw SS. Najwikszy bodaj zastp artystw obozowych to muzycy i piewacy. Nie byo obozu w Niemczech, gdzieby grupa winiw nie stworzya zespou orkiestrowego, nie byo obozu, ktry by nie mg pochwali si znanym tenorem lub basem. Jeli chodzi o zespoy muzyczne, to niewtpliwie najlepsz orkiestr, jak znaa wojenna Europa, posiada Owicim. Owicim ju w pierwszym okresie wojny znalaz si w posiadaniu kilku znanych muzykw europejskich, ktrzy uwizieni wraz z instrumentami stworzyli ma orkiestr. Produkcja ich spotkaa si z yczliwym nastawieniem niemcw, ktrzy odtd za punkt honoru postawili sobie stworzenie na terenie Owicimia najlepszego zespu muzycznego podbitej Europy. W tym celu SS

rozpoczto brank artystw-wirtuozw i caych orkiestr we wszystkich miastach Europy. Winien, czy nie winien - buda zabieraa muzykw wraz z instrumentami. W krtkim czasie Owicim liczy okoo 200 muzykw, zaopatrzonych w doskonay sprzt muzyczny. Komenda obozu postaraa si za pienidze winiw o nuty z Wiednia i Berlina, i po niedugim okresie prb wystpi zesp, ktry sta si chlub zarwno winiw, jak i wadz niemieckich. By w tym oczywicie, i pierwiastek propagandowy, dowd dobrostanu w obozach koncentracyjnych, ale - przyzna te trzeba - e niedzielne koncerty byy dla winiw rozrywk w najlepszym pojciu. Podobne zespoy, naturalnie nie tak liczne i jakociowo nie dorwnujce owicimskiemu, byy we wszystkich obozach niemieckich. Z czasem wystpienia orkiestr stay si oficjalnym programem dnia. Rano o 5-tej do pracy i wieczorem o 7-ej z powrotem maszerowali winiowie przy dwikach orkiestry dtej, wieczorami odbyway si produkcje zespow jazzowych w sali kantyny obozowej, niedzielne popoudnia powicone byy koncertom symfonicznym. Ten program by przestrzegany przede wszystkim w obozie w Gross-Rosen. Muzyka potrafia prowokowa nastroje, ktre pozwalay zapomina o rzeczywistoci, stwarzay zudzenie swobody i beztroski. Polacy byli bardzo wraliwi na muzyk. Mona wic sobie wyobrazi egzaltacj, histeri nieomal na widowni, gdy pierwszy skrzypek Filharmonii Warszawskiej, Wodarski, odegra na koncercie niedzielnym kujawiaka Wieniawskiego. Porwani byli nie tylko Polacy. Rzsiste brawa sypay si ze strony obcokrajowcw, ss-mani umiechali si z aprobat, a jaki gruby austriak wdrapa si na estrad i paln okolicznociow mow na temat muzyki, ktra jednoczy narody. W ramach wystpw zespoowych miay rwnie miejsce produkcje wokalne. Chr lub czciej wystpy solowe. piewakw byo mnstwo. Kto by chcia objecha w 1944 r. obozy koncentracyjne, zdziwiby si, e Polska ma tak ilo wybitnych piewakw. Rzeczywicie, trudno byo zgadn, skd si wzili. Faktem jest, e dobre gosy z bogatym i ciekawym repertuarem stanowiy znaczny zastp ludzi zamknitych. Niezalenie od niewtpliwej rozrywki, jak mieli winiowie dziki wystpom muzykw i piewakw, mieli oni - szczeglnie ci ostatni - niezy fach w rku, jak na warunki obozowe. mietanka obozowa, capowie, blokowi, z naturalnym snobizmem uwaali siebie za mecenasw sztuki. Dlatego aden Geburtstag nie odby si bez udziau muzyki. Muzycy i piewacy stanowili nieodczne to wewntrznych uroczystoci. Prominenci zalewali robaka i ochrypymi gosami wtrowali melodii. Po skoczonym wieczorze, a czasem w trakcie bibki, muzycy, jako honorowi gocie, mieli mono sycenia odkw obfitoci potraw z paskiego stou i jako honorarium wynosili dla siebie i dla przyjaci paczki z jedzeniem i z papierosami. Tragiczn mask nosiy czasem tego rodzaju wystpy ludzi intelektu w atmosferze chamstwa. Opase szwaby nie rozumiay, e za arcie nie wszystko da si kupi. W takich wypadkach mocnych akcentw nabieraa piosenka: ...Umiech na ustach, a w sercu bl.... Jake czsto w yciu obozowym zgrywalimy si jak kabotyni w roli bohatera Pajacw. Chciabym przytoczy dla przykadu chocia ten jeden fragment, jakby ywcem przeniesiony z desek opery.

By w Owicimiu miy baryton, Czech Svatek. Poza przyjemnym gosem, odznacza si atwoci kompozycji lekkich piosenek, ktre produkowa przy akompaniamencie naszego harmonisty, Stasiaka. Jesieni 1943 r. otrzyma list od przyjaciela z Pilzna. Ponure wycie mokrej wichury byo doskonaym podkadem muzycznym otrzymanych wiadomoci... ukochana ona... z niemcem... Svatek siedzi przy oknie. Nie smutek, nie rozpacz trawi nieszczliwego - to ju szalestwo wyziera z pogodnych zwykle, niebieskich oczu; Zrywa si z miejsca. Rozpycha tum hftlingw i biegnie do bloku, w ktrym dzi odbywa si koncert. Blady jak pergamin daje znak harmonicie i z porywajc aoci piewa ari wzgardzonego pajaca: ...gdy ci arlekin porwa ukochan, miej si pajacu, a tum oklaski da. Oklaskom i brawom nie ma koca. Wreszcie Svatek daje znak i bez akompaniamentu ju piewa improwizowan w tej chwili rapsodi: C warte jest-ycie, Mario... Nazajutrz znaleziono go w azience martwego, powieszonego u puapu na pasku. Przepikn rapsodi wydalimy starannie jako wspomnienie tragicznego Czecha. Codzienne tragedie nie byy brane w rachub. Ktby zreszt zwraca na nie uwag w powodzi nieszczcia? Gruboskrno rodowiska uniemoliwiaa czsto prby zamknicia w sobie, osobistych zudze. To te, gdy podochocone towarzystwo wycigao si zaszytego gdzie w kcie Kazimierza Dbowskiego, starego operetkowego artyst, ten zawsze mia w repertuarze ari z Cygana: ...Ja take byem panem, nim los przyszed zy... Kazaem gra cyganom, Pastwo, tak jak wy... Niewielu prominentw rozumiao aluzj w piosence piewaka. Oprcz mistrzw piosenki, w pierwszym rzdzie na swoje usugi wykorzystywali wadcy obozowi wszystkich malarzy i rysownikw. Malowanie portretw byo saboci - niemcw. Ordynarna gba blokowego Hansa Fetta, reprodukowana we wszystkich pozach i barwach, zdobia ciany jego pokoju. Prcz portretw malarze malowali rwnie ozdoby i malowida w blokach. Bya to te mono zarobkowania, ambicj blokowych za byo, eby o blokach ich wyraana si w samych superlatywach.. W ten sposb obok charakterystyki najwiksza katownia, przypity by termin najadniej ozdobiony. Kiss i Franek Wierzbicki mieli w ten sposb zapewnion egzystencj w obozie, wygrywajc rywalizacj blokowych na odcinku sztuki. Architekt Fischer, zmary na tyfus w Hersbruck, nie szed na lep atwego chleba. Pozostawi za to teczk przepiknych rysunkw, fantazji architektonicznych, przypominajcych twrczo Noakowskiego. Z twrczoci literack byo trudniej. Wszelkie rkopisy szkice trzeba byo nosi przy sobie. I to w razie niespodziewanej rewizji lub transportu do innego obozu podlegay one radykalnemu

zniszczeniu przez SS-manw przy akompaniamencie wyzwisk i razw. Dlatego literacka spucizna obozw koncentracyjnych nie dotara do szerszego ogu poza drutami, a dzi tylko strzpy zapamitanych rozdziaw czy wierszy dadz si przenie na papier. Czytelnik po przeczytaniu tych kilku kart, mgby waciwie odnie wraenie, e ycie w obozie nie byo takie surowe, skoro winiowie mogli sobie pozwoli na koncerty, wieczory literackie itp. mie chwile. Wniosek moe trafny, ale nie psychologiczny. Jeli opisuj tu chwile minione i zabarwiam je pewnym rozrzewnieniem, to nie dlatego, e al mi tych chwil, lub bro Boe, chciabym do tego okresu wrci. Jest to strona czysto emocjonalna, zwizana z kadym wspomnieniem. A z drugiej strony lata obozowe zwizay nas z galeri jednostek prawdziwie wartociowych i twrczych -z kontaktw tych rodzia si myl, ktra dzi przeladuje wieczn gonitw kadego winia obozw. Myl ta, to emanacja wszystkich pragnie ludzi zamknitych, to testament tych, co odeszli, to pami tego, co przemino, a byo nie tylko martw pustk, lecz czasem ywym.

Sport i sport
Zugang to najbardziej pogardzana zarwno przez SS. jak i przez wikszo towarzyszw klasa winiw. Zugang oznacza wieo przybyych nowicjuszy obozowych. Marne byo ycie Zugangw: kto chcia i kto nie chcia okazywa im, e w spoeczestwie obozowym stanowi grup pariasw i dopiero przejcie przez okres dotkliwych prb wprowadzao ich w wiat uprzywilejowanych winiw. Okres ten rozpoznawao si po wysokoci numerw winiw: starzy, wysueni winiowie mieli dostojne jedno, dwu, lub trzycyfrowe numerki, ostatnie zugangi pod koniec wojny nosiy ju pokane szeciocyfrowe naszywki. - Milionowiec - zwykli mawia starzy, patrzc z odrobin pogardy na niezaradno obozow nowicjuszw. Z milionowcem nie liczy si nikt. Wykonywa on najgorsze czynnoci, suy za popychado blokowym i kapom, by przedmiotem drwin i bolesnych kopni SS-manw. Ju pierwsze zetknicie si zuganga z obozem byo nad wyraz przykre. W pierwszym, przejciowym bloku pozostawia on wszystkie swoje rzeczy wrd sterty nagromadzonych achmanw, skd wdroway one do magazynw lub pomalowane w krzye czerwon farb, przeznaczane byy na uytek winiw w obozie. Nastpnie, nago ju, bez wzgldu na por roku, przechodzi na plac, gdzie w kilku lub kilkunastogodzinnym oczekiwaniu otrzymywa swoje obozowe nazwisko, tzn. swj numer. Numer taki tatuowano mu na lewym przedramieniu, a take zawieszano, jako blaszk, na sznureczku na szyi; potem przyszywano na prawej nogawce spodni i na kurtce. Oprcz tych oznak, otrzymywao si - w zalenoci od rodzaju przestpstwa - kolorowy trjkcik winkel (Polacy przewanie czerwony, polityczny); jeli si miao skierowanie do SK (Straffkompanie), do karnej kompanii, to obok numerkw naszyte byy czarne kka, a jeli na domiar kto, podobnie jak ja w Owicimiu, zaliczony zosta do grupy schwer politisch, to obok znaku SK, otrzymywa jeszcze dodatkowo kka czerwone z przodu i z tyu oraz litery I. L. Oznaczao to, e nie naley wypuszcza na prac poza obz (im Lager).

Teraz zugang szed do ani, gdzie przebywa czsto do trzech dni, bez przerwy. W tym czasie musieli by wszyscy dokadnie wygoleni z caego owosienia i kilkakrotnie wykpani (jeli mieli szczcie, to pod ciepym prysznicem). Nastpnym etapem by magazyn odzieowy. Zugang otrzymywa najgorsze komplety bieliniane (o ile w ogle byy) i ubraniowe i tak wystrojony szed na sport. Sport to tortura, ktr zrozumie mog tylko ci, ktrzy j przeyli. Pozornie, patrzc na wiczcych, wydaje si ona niewinnym gimnastycznym wiczeniem, ale... Sprbujcie tak sta na baczno w szeregu przez 24 godziny z rkoma zaoonymi na kark... Sprbujcie skaka w przykucnitej pozycji przez kilka godzin... Sprbujcie na energiczny i bezwzgldny rozkaz pada i powstawa, toczy si w bocie i jednoczenie rozwanie unika kw ss-maskich psw, ktrych nie wolno odpdza... Sprbujcie 10 godzin przetrwa w przysiadzie, trzymajc nad gow taboret... Sprbujcie boso biega kilometrami po wglowym ulu... Czy nie dosy? A przecie to tylko uamek z kartoteki tortur, ktre ss nazywao sportem. Nic dziwnego, e pierwsze tygodnie kwarantanny, ktr przej musieli wieo przybyli, wyryway z naszych szeregw ogromny odsetek sabszych fizycznie. Szli do krematorium przede wszystkim naukowcy, inteligencja, - ci, ktrzy nie mieli czasu czy sposobnoci do sportowego treningu. Po przejciu kursu rekruckiego Zugang wchodzi do spoeczestwa wiziennego, a jeli mia do szczcia, osiga z czasem wysoki szczebel w hierarchii obozowej, mg sta si wyrnionym prominentem. Odtd sport uprawia musia tylko za lejsze wykroczenia obozowe, grupowo lub pojedynczo.

Naturalnym pdem modych ludzi, ktrzy paroletni okres obozowy pragnli sobie jako urozmaici, by sport. W obozach reprezentowany by specjalnie boks i pika nona. Ta ostatnia miaa szczeglnie wrd niemcw licznych wielbicieli i mecenasw. Ambicj dygnitarzy obozowych byo posiadanie wasnej doskonaej jedenastki footbalowej. Dla nich to znajdowao si zawsze repet w kuchni, dodatki zorganizowane, posady i komplety sportowe, szyje przez krawcw wiziennych. SS-mani popierali t rozrywk, znajdujc w niedzielnych meczach ciekawe widowisko dla siebie i dla zaproszonych goci. Dlatego boiska footbalowe w obozach byy utrzymywane na poziomie boisk europejskich. Co mona byo osign na drodze wyczynw sportowych, niech wiadczy przykad jedenastki owicimskiej w obozie koncentracyjnym Hamburg-Neuengamme. Transport owicimiakw przyjty by w Neuengamme nieomal wrogo. Kady zasiedziay tu prominent widzia w przybyych niebezpieczn konkurencj, znajc na wylot wszystkie chwyty obozowe. Nie pomagay adne argumenty. Owicim powdrowa kopa glin do klinki.. Trzeba byo zorganizowa mocniejsz pozycj w obozie. Owicim podpatrzy na kilku kolejnych meczach niedzielnych sposoby i system gry autochtonw. W czwartym tygodniu owicimiacy zgaszaj swoj jedenastk na mecz midzydruynowy. Hamburczycy, uwaajc si za arbitrw piki,

przyjmuj wyzwanie z lekcewaeniem i przeciw owicimiakom wystawiaj druyn, posiadajc drugie miejsce w mistrzostwach pikarskich obozu. Przy niewielkiej frekwencji widzw, owicimiacy wygrywaj 4:2, prowadzc do przerwy 3:0. Ten sukces zwrci na owicimiakw pierwsz baczniejsz uwag. Na nastpn niedziel zapowiedziano mecz: Owicim - kontra mistrz obozu Hamburg Neuengamme. Na dugo ju przed meczem plac sportowy obiegli widzowie. Na honorowym miejscu komendant obozu i jego otoczenie. Zaciekawienie ogromne. Owicimiacy zapowiedzieli wygran z du przewag. Mimo to zakady midzy winiami wskazyway raczej na Hamburczykw, jako na faworytw meczu. Tu przed meczem Owicim zgasza prb pobicia dwch pierwszych druyn Hamburczykw przez swoje dwie. Komendant akceptuje. wieo zorganizowana jedenastka owicimska wygrywa w przedmeczu z drug hambursk w stosunku 3:1. Atmosfera na boisku wybitnie bojowa. Blokowi gwizdkami dopinguj swoich pupilw, kapowie przez tuby nawouj swoich protegowanych do zwikszenia wysikw. Komendant obozu nie tai zdenerwowania. Niemiecka grupa ulega drugiej druynie Polakw z Owicimia, -- to troch przykre dla germaskiego nadczowieka. Rozlega si gwizdek sdziego. Wystpuj naprzeciw siebie dwie druyny: Hamburg contra Owicim. Owicimiacy czuj, e gra idzie o wysok stawk, o by lub nie by. Skupili si w sobie i zaatakowali. Pierwsze pitnacie minut naporu wytrzymuj Hamburczycy z du ofiarnoci, po kwadransie gry nie wytrzymuj tempa i puchn, mimo nawoywa i krzykw widowni. Wynik 4:3 do przerwy. Po przerwie owicimiacy panuj niepodzielnie na boisku i poprawiaj ostateczny wynik do 7:3. Zwycistwo byo druzgocce. Komendant obozu zachowa si jak gentleman. Zszed z trybuny, wezwa do siebie lagerltestera. - Zasuyli na zwycistwo - rzek - da im warunki do dalszego treningu. Kariera obozowa jedenastki bya przypiecztowana. Jedenastka pociga za sob kilkudziesiciu kolegw na lepsze stanowiska, midzy nimi modego boksera z warszawskiej YMCA, Teddy Pietrzykowskiego. Teddy otrzymuje posad masaysty przy SS. W ten sposb rezerwuje sobie do czasu na trening w pokoju do masau i wiczy codziennie hantlami i ciarkami. Przygotowania te suy maj do wystpienia reprezentanta Owicimia przeciw miejscowym bokserom, wrd ktrych dostojny prym dziery niemiecki bokser Schally Hottenbach, wicemistrz amerykaskiego wiata boksu zawodowego w wadze pcikiej. Teddy, mimo doskonaej budowy i kondycji fizycznej, dochodzi tylko do wagi lekkiej, ale mimo tej rnicy postanowi rozegra mecz z Schallym. Boks cieszy si duym powodzeniem w obozie Hamburg-Neuengamme. Gwnym mecenasem i protektorem tego sportu by sam komendant obozu (podobno przed wojn sdzia bokserski).

Pierwszy publiczny mecz Teddyego odby si w poowie sierpnia 1943 r. z wicemistrzem obozu, niemcem wagi cikiej. Owicimiacy starali si robi atmosfer Teddyemu, aeby nie ugi si pod ciosami przeciwnika, majcego przewag trzech wag. Niemcy ze swej strony przynieli ze sob wszystkie trby, tuby, koatki, bbny i garnki, z ktrych wydobywali niesychan kakofoni dwikw dla robienia swojego faworyta. Mecz rozpocz si przy niesychanej furii niemca. Przeciwnik Teddyego stara si zapdzi partnera w rg na sznury i zmiady knockautem. Teddy wybiera taktyk punktowania. W trzeciej rundzie niemiec jest wyranie wypompowany , dyszy ciko i dy do zwarcia. T chwil wykorzystuje Teddy i przystpuje do ataku. Teddy troi si na ringu, odskakuje i dopada do przeciwnika, by ulokowa seri uderze w tustym cielsku niemca. Przewaga Teddyego jest ogromna. Widownia niemiecka podnieca swojego pupila. Nic to jednak nie pomaga. Dopiero gong na zakoczenie trzeciej rundy i meczu uwalnia niemca od pewnego k. o. Niemiecki sdzia ogasza wynik na remis. Niemcy s speszeni i przez cay tydzie towarzysz Schallemu w treningu i w przygotowaniach do przyszego zapowiedzianego meczu z Teddym. Uwaaj, e mistrz rozoy w pierwszej rundzie bezczelnego Polaka. Dzie meczu by dniem wielkiego wita. Kady wizie y tylko zapowiedzianym spotkaniem Polaka z niemieckim mistrzem. Polskie serca biy gorco dla sprawy zwycistwa Teddyego, yczenia nasze najserdeczniejsze snuy si wok jego zgrabnej sylwetki, mimo to jednak cie zwtpienia dokucza nam nieustannie. Nie moglimy otrzsn si z psychozy, jaka otaczaa imi Schallego - mistrza. W tym czasie, po zburzeniu Hamburga, winiowie zatrudnieni przy rozbirce gruzw, dysponowali dziesitkami tysicy marek, znalezionych w ruinach. Mecz wic by zarazem przedmiotem grubych zakadw, sta si czym w rodzaju totalizatora. Niemcy stawiali 10:1 przeciw Teddyemu. Plotka obozowa rozniosa, e komendant obozu w zakadach midzy ss-manami postawi na Teddyego. Zapanicy wkroczyli na ring. Rozleg si oguszajcy huk improwizowanych bbnw, koatek, dwik blach, podniecone krzyki, brawa i oklaski. Na kilka dni przed meczem Schally zapowiedzia, e Teddyego znios z ringu na noszach. Teraz stanli naprzeciw siebie: niemiecki mistrz i drobny polski bokser. Teddy daje znak, e chce co powiedzie. Haas ucisza si. Teddy zwraca si do komendanta, aeby - wobec owiadczenia Schallego -- prowadzi mecz nie na punkty w granicach trzech rund, lecz a do zwycistwa przez knockaut. Komendant jest wyranie zaskoczony. Mimo, e postawi na Polaka, nie jest pewny wygranej. Teraz w obliczu walki do k. o. szanse Teddyego tym bardziej bledn. Na trybunach ss rozpoczyna si ktnia. Wreszcie komendant daje znak do rozpoczcia meczu. Walka do k. o. Schally naciera. Teddy omija zgrabnie ataki. Kilka ciosw Schallego trafia w prni, wreszcie jeden, do mocny, lduje na szczce Teddyego. Polak jest nieco oszoomiony. Niemiecka widownia szaleje. - Knockaut!

- Knockaut! - Knockaut! Teddy cofa si po sznurach i zrcznie omija atakujcego wci niemca. Przerwa. Przyjaciele otaczaj Polaka, nacieraj rcznikiem, masuj... Gong. Teddy jak z procy wyskakuje na rodek ringu i - nie dopuszczajc w ogle do akcji Schallego - atakuje. Hottenbach nie jest w stanie dorwna zrcznoci Pietrzykowskiemu. Krci si wokoo, mimo to ciosy Polaka spadaj na gstym gradem. Wreszcie niemca porywa wcieka pasja. Rzuca si w stron polskiego boksera, by druzgoccym ciosem rzuci na deski przeciwnika. Teddy robi unik, cios trafia w prni. Schally zachwia si pod wpywem chybionego uderzenia. Wykorzystuje ten moment Teddy, aduje seri w odek niemca, po czym strasznym, sierpowym zahacza szczk. Schally wybausza ogupiae oczy, ktre ju nic nie widz. Teddy wykacza krtkim pchniciem. Niemiec wali si bezwadnie na deski. Widownia szaleje. Raz., dwa... trzy dziesi... - Eins... zwo... drei zehn K. o. K. o. w drugiej rundzie! Maa uwaga dla tych, ktrzy w czasie okupacji niemieckiej nie byli godni nazywa si Polakami: Teddy Pietrzykowski, pogromca Schallego Hottenbacha, niemieckiego mistrza boksu, postanowi po wojnie zaoy polski zakon mcicieli do nieubaganej walki z domowymi hienami.

Eksperymenty i medycyna
Wrd licznych pogosek na temat obozw koncentracyjnych, mg tajemnicy osonite s dowiadczenia, ktre niemcy przeprowadzali na winiach. Przyzna trzeba, e ss przestrzegao uwanie, eby niepowoane oczy nie podpatrzyy ich eksperymentw i pracy w gabinetach osobliwoci. Nawet my, lekarze obozowi, chocia nieraz wzywani bylimy do asystowania przy pewnych fragmentach dowiadcze niemieckich, nie moglimy dociec, co waciwie byo celem tych dowiadcze i co zamierzali niemcy osign. Dlatego rozdzia ten opieram tylko czciowo na materiale, z ktrym zetknem si osobicie, reszt uzupeniam z opowiada kolegw, ktrzy zgadzali si ze mn co do hipotetycznej genezy usiowa niemieckich naukowcw. W Owicimiu miay miejsce przede wszystkim dowiadczenia nad procesem zapadniania i rozwoju embrionu. Prawdopodobnie deniem niemcw byo osignicie metody wyprodukowania w jak

najkrtszym czasie nowego pokolenia germaskich rycerzy. Chodzio o to, eby do minimum skrci okres, ktry z embrionu wytwarza posusznego robota, wadajcego broni. Celem zdobycia plemnikw i aktywowania ich przy pomocy temperatury i roztworu fizjologicznego, niemcy zarzdzili, eby wszystkim modym winiom w wieku od 16 - 20 lat, ktrym robi si operacj przepukliny pachwinowej, usuwa i oddawa do dyspozycji ss po jednym jdrze. Operacje te przeprowadzali sami niemcy. Gdy dowiadczenia przybray na sile i tempie, niemcy nie ograniczyli si do zbierania jder podczas operacji, ale wysyali do obozu sanitariuszy ss, ktrych zadaniem byo wyapywanie lepiej rozwinitych fizycznie chopcw i wycinanie im po jednym jdrze. W tym czasie rwnie odbyway si prby badawcze nad trwaoci zmian patologicznych w jdrach i nad ywotnoci plemnikw. Modym chopcom w rnych okresach i nasileniach nawietlano jdra promieniami rentgenowskimi, co - jak wiadomo - powoduje przejciow lub trwa niepodno. Chopcy ci potem trzymani byli pod cis obserwacj, gdy przeprowadzano dokadne badania nad zdolnociami regeneracyjnymi jder i plemnikw. Faktem jest jednak, e niemcy, ktrzy chcieli sta si mdrzejszymi od natury, nie zdoali osign nic pozytywnego, bo wrd podartych notatek niemieckich, znajdowanych w koszu-do mieci, widzielimy mnstwo wylicze, i skrupulatnych punktw obserwacyjnych, poprzekrelanych czerwonym owkiem ze sowami: falsch lub kaput. Nastpn grup dowiadcze stanowio przeszczepianie tkanek. W ogle zdobycze prof. Alexis Carrela byy, zdaje si, wyroczni i punktem wyjcia dla eksperymentw niemieckich. Przeszczepianie tkanek odnosio si przede wszystkim do tkanki kostnej. W tym celu wycinano kobietom-winiarkom, tzw. krlikom (dowiadczalnym) spore kawaki koci podudzia i przeszczepiano na miejsce potrzaskanych koci u rannych niemcw. Przy tej okazji robiono prby nad szpikiem kostnym in vivo. Te dowiadczenia odbyway si przede wszystkim w Ravensbrck. W Paszowie odbyway si na szersz skal badania nad krwi ludzk, w zalenoci od grupy krwi. Dla celw dowiadczalnych wszystkie kobiety, w liczbie kilku tysicy, musiay odda 300-500 cm3 krwi, ktra bya czciowo konserwowana na uytek armii, czciowo uyta do dowiadcze. Niezalenie od podanych eksperymentw, winiowie stanowili bezwartociowy dla niemcw element ludzki, na ktrym mona byo si uczy. Nawet laicy, jak np. obersturmfhrer Jger, dentysta w obozie Hamburg-Neuengamme, uczyli si praktycznie chirurgii na chorych winiach. Prcz wymienionych dowiadcze, rzekomo dla celw naukowych, niemcy przeprowadzali stae prby nad ulepszaniem metod umiercania. Jeli chodzi o metody grupowe, to oprcz rozstrzeliwa, miay miejsce: gazowanie i zabijanie prdem wysokiego napicia. Rozstrzeliwania odbyway si za pomoc eM Pi, broni maszynowej, na winiach, odwrconych plecami do strzelajcych. Lub szeregi kady si twarz na ziemi i siekane byy rozpylaczami w ty gowy, po czym, na drgajcych jeszcze, zwokach, kady si w poprzek nastpne szeregi skazacw. Do metody masowej; zaliczao si jeszcze nalatywanie. Ciki karabin maszynowy ustawiony by wzdu drogi, a setki winiw pdzono pitkami prosto pod kule. W ten sposb w zasigu karabinu maszynowego leay pokotem warstwy zabitych.

Gazowania odbyway si przewanie cyklonem, cho nie brako prb z innymi gazami. Gaz ten wsypywali niemcy do komr gazowych z ludmi, by po 10 minutach wyadowywa ju transport trupw do krematorium. Dziaanie gazu musiao by straszne i rwnie okrutna musiaa by tortura skazanych, jak wiadcz o tym wykrzywione spazmatycznie twarze zagazowanych, wbite gboko w ciao ssiada paznokcie i zby. Do gazowa naley chyba rwnie zaliczy metod transportow. Winiowie w transportach zamknici byli szczelnie na 3 - 4 doby po 100 - 150 w wagonach towarowych. Dla dezynfekcji podoga wagonu wysypana bya chlorkiem wapna. Kiedy nieszczliwi musieli oddawa na podog mocz (naczy adnych nie byo), wytwarza si gaz, ktry dusi wszystkich winiw. Elektrycznoci tracono podobno masowo w Drenie. Mnie znane s tylko pojedyncze wypadki, gdy winia stawiano na pyt metalow i puszczano prd wysokiego napicia. mier nastpowaa po 35 minutach. Pojedyncze tracenia odbyway si za pomoc tzw. wiskiego pistoletu - krtkiej broni, ktra za naciniciem jzyczka spustowego wyrzucaa z lufy dugi, stalowy kolec. Luf przykadano do podstawy czaszki skazaca. Inne metody - to szpryce. Szprycy dokonywao si doylnie fenolem lub benzyn, cho byy rwnie i inne prby, jak np. z pikrotoksyn. Zastrzyk doylny musia by wykonany do umiejtnie i zrcznie, eby wic sobie uproci zadanie, niemcy dokonywali w ostatnich czasach iniekcji prosto w komor serca. mier po benzynie nastpowaa w cigu 3 - 5 minut wrd gwatownego suchego kaszlu, mier po fenolu w tym samym czasie, ale wrd skurczowego krzyku. W Gross-Rosen np. wizie otrzymywa w specjalnym ogrodzeniu zastrzyk, po czym wrd uderze pdzono go w ostatnie j minucie ycia do paleniska krematorium. Nie bd opisywa pomniejszych metod legionu wynalazcw niemieckich. Na samo tylko wymienienie tych sposobw mona by pisa cae tomy. Chc natomiast zatrzyma, si nad zagadnieniem stosunku winiw do metod niemieckich i eksperymentw samych winiw. Stanowisko lekarzy-winiw, w stosunku do umiercania ciko chorych winiw, byo dwojakie: albo zdecydowanie negatywne, albo czciowo usprawiedliwiajce konieczno likwidowania nieuleczalnie chorych. Mam odwag przyzna si, e naleaem do tej drugiej grupy. Mj punkt widzenia by przestrojony na warunki obozowe. Wprawdzie lekarz nie ma prawa dysponowa yciem pacjenta, ale... co innego teoria, a co innego praktyka.. Uniwersytety koczylimy przed wojn, gdy nikomu nie nio si nawet o bestialstwach hitlerowskich. Zobrazuj moje stanowisko na przykadzie: SS za adn cen nie zgadza si na powikszenie rewiru szpitalnego. Mimo wszelkich moliwych usiowa nie jestemy ju w monoci odizolowa chorych z prtkujc grulic od innych chorych. Sala wypenia si. Chorzy le ju po trzech lub po czterech na jednym ku. Obok grulika ley chory na zapalenie puc lub gryp. Co robi?

Zaawansowani grulicy s nie do utrzymania przy yciu w warunkach obozowych. Prdzej lub pniej musz umrze. Mam wic w perspektywie ewentualno, a nawet pewno zaraenia grulic reszty chorych gorczkujcych, ktrych jeszcze mona byo ratowa. Gdyby mi niemcy kazali przyoy rk do likwidacji w tych warunkach grulikw, odmwibym. Logicznie biorc - nie miabym racji. W kadym razie, mimo koszmarnej rozterki, przyjem fakt, gdy niemcy zabrali do gazu chorych z otwart grulic, jako jedyne wyjcie z sytuacji Pozostali chorzy bowiem zostali uratowani, chocia kosztem skrcenia ycia winiw - grulikw. Jeli kto miaby jakie zastrzeenia i chciaby krytykowa moje stanowisko, ten niechaj sprbuje wczu si w nastrj lekarza w obozowych warunkach, w jego walk o kade istnienie, ktre jest jeszcze do uratowania. I niech zrozumie, ile powice, ile wypieszczonych ideaw trzeba byo zoy na otarzu makabrycznej rzeczywistoci, eby zdecydowa si na milczc aprobat opisanych posuni lekarza ss. Dam inny przykad. W szpitaliku obozu Bremen-Farge tok by niesychany. Na maej salce chirurgicznej po dwch, trzech na ku. Wrd ostatnich zugangw znalazo si dwch Wochw z niedwuznacznymi objawami sczcych owrzodze luetycznych. Pooyem ich w jednym ku, Mimo przestrg, i grb, Wosi podchodzili do innych chorych chirurgicznych, wymieniajc lub kradnc ywno. Kazaem ich przywizywa do ka. Nic nie pomogo. W nocy rozwizywali si i udawali na wyprawy sczc jad syfilityczny spod papierowych banday. Byem zupenie bezsilny. W koszmarnych przypuszczeniach widziaem ju ca sal chirurgiczn zaraon syfilisem. Po kilku dniach, daremnych prb, owiadczyem ss-sanitariuszowi, e nie odpowiadam w tych warunkach za zdrowie reszty chorych. W odpowiedzi na to, sanitariusz zabra Wochw do bloku stajennego. Nazajutrz - ju nie yli. Kto rzuci we mnie kamieniem? Nie pisz tych sw bynajmniej na swoje usprawiedliwienie, gdy nikt z tych, ktrzy byli ze mn w obozach koncentracyjnych nie mia mi nic do zarzucenia. Pragn jednak podkreli szczeglne warunki, w jakich znajdowa si lekarz w obozie, lekarz, ktry mg i musia ratowa kolegw w bardzo wielu wypadkach tylko za cen ycia innych. Co zrobiby czytelniku na moim miejscu, gdyby mg uratowa tylko jednego winia, a musiaby wybiera midzy np. Polakiem i Wochem? Czasami zagadnienia takie rozwizywali sami winiowie. Znowu podam przykad. Gdy w ramach tzw. odpowiedzialnoci zbiorowej wywoano z szeregw dziesiciu winiw na rozstrzelanie za ucieczk jednego z ich grupy, wysun si jeszcze jeden, jedenasty: stary, pochylony wizie, - i, zwracajc si do komendanta, rzek: - Wecie mnie Zamiast jednego z tych modych. Mnie ju i tak niewiele zostao, a oni... Komendant uwzgldni prob i przyj to heroiczne podanie o mier. Okres obozowy nie by dla lekarza okresem straconym w sensie oderwania od nauki i od pracy medycznej. Wprost przeciwnie. Rnorako chorb i ich szczeglny przebieg w warunkach

obozowych, odrbne metody leczenia - oto zdobycze obserwacyjne; ktrych w normalnych warunkach aden lekarz nie mgby osign. Przytocz kilka przykadw: Byy okresy, gdy w obozie nie mona byo otrzyma lekw i rodkw opatrunkowych. Chorzy winiowie ginli masowo, pomoc bya niemoliwa. Jak zwykle wrd chirurgicznych przypadkw, dominoway flegmony, czyli gbokie ropnie, majce tendencje do szybkiego rozszerzania si. Po przeciciu flegmony, trzeba stosowa sczkowanie i przemywania rodkami przeciwgnilnymi. Skd je bra? Flegmona nieprzewijana racjonalnie doprowadza do zgorzeli i zakaenia oglnego. Z braku materiaw opatrunkowych, signlimy do zamierzchej historii medycyny. Latem otwarte rany nekrotyczne posypywalimy mocznikiem (urea pura) dla zwabienia much. Muchy skaday w ywej ranie jaja i lgy si larwy. Te za wwiercay si gboko w gnijc tkank misn, pochaniay ogromne iloci ropy i odpadkw nekrotycznych, powodujc klasyczn toalet rany. Po usuniciu larw, przykadalimy kompresy z wygotowanych szmat i rana - mimo e trwao to do dugo -- goia si stopniowo. Byy w obozach choroby, ktrych nigdy nie spotykano i nawet nie opisywano. Zaliczay si do nich przede wszystkim obrzki (oedemy) i niezakane biegunki, sprowadzajce w 90% mier. Nad tymi chorobami poczynilimy wiele ciekawych spostrzee, ktre przejd do historii medycyny. Widzielimy np. przypadki, ktre nie zyskuj wiary, gdy opowiadamy o nich w gronie fachowcw. Czy widzia kto np. ywego, dorosego mczyzn wagi 32 kg? Lub kto z lekarzy uwierzy w nastpujcy eksperyment? Jeden z wspwiniw, wezwany na przesuchanie do Politische Abteilung, zaplta si w zeznaniach, po czym, nie wytrzymujc tortur, zacz sypa. Sprawa bya powana, dalsze zeznania groziy aresztowaniami zasuonych konspiratorw. Delikwenta po pierwszym przesuchaniu przyniesiono skatowanego na blok rewirowy chirurgiczny. Wida byo, e nerwowo zaama si, e dalsze przesuchania, to katastrofa na wielk skal. Z Politische Abteilung zasygnalizowali nasi, e ju pierwsze przesuchanie przynioso nieobliczalne szkody. Kolegium koleeskie wydao wyrok. Nie za win dokonan, lecz w celu zapobieenia dalszym zeznaniom i dekonspiracji. mier powinna by naturalna, nie budzca podejrze ss i ewentualnego dochodzenia. Postanowiono wywoa natychmiastowe zakaenie oglne, ktre by szybko sprowadzio utrat przytomnoci i mier. W tym celu delikwent otrzyma zastrzyk doylny 10 cm3 streptostaphylokokowej ropy z flegmony, pobranej z dojrzaego przypadku chirurgicznego. Efekt by nieoczekiwany. Zamiast spodziewanej gwatownej sepsy, chory dosta dreszczy przy temperaturze nie przekraczajcej 39. Dreszcze te trway ok. 3 godzin, po czym gorczka spada wrd zlewnych potw. Jakby dla uzupenienia paradoksu eksperymentalnego chory owiadczy, e zastrzyk usun cakowicie silne ble reumatyczne, dokuczajce mu od szeregu miesicy. Iniekcja okazaa si w skutkach siln szczepionk bodcow, zbawienn w zastarzaej chorobie delikwenta. Kolegium znalazo si w impasie. Zerwany stryczek ratuje przecie skazaca od mierci.

Postanowiono zatem czuwa i nie dopuci do przesuchania. W razie wezwania chory mia otrzyma silny zastrzyk gorczkowy, uniemoliwiajcy przesuchanie. W ten sposb przetrzymano okres krytyczny. Gdy kolegium uzyskao pewno, e zainteresowanym zeznaniami nie gro ju aresztowania, e zatarli lady za sob, pacjent wypuszczony zosta z troskliwej opieki jako zupenie zdrw i rozczulajco wdziczny za wyleczenie z dokuczliwego reumatyzmu. Niemcy przysyali nam rwnie do obozu leki, ktre byy ostatnim produktem i wynalazkiem niemieckiego przemysu farmaceutycznego. Leki te stosowalimy na naszych chorych, przystosowujc do uycia przez masy. Naturalnie unikalimy starannie manipulacji preparatami, ktrych wzr chemiczny nasuwa nam podejrzenie toksycznoci. Musz na zakoczenie owiadczy, e ycie w obozie, bezporednie zetknicie si z bestialstwem niemieckim i wieczne lawirowanie midzy yciem a mierci, wyrobio mi specjalny wiatopogld, dao moc obserwacji psychologicznych i spostrzee na temat psychopatologii. To byo ycie, ktre uczy, - szkoa, ktra wpaja gboko wiedz specjaln. Moe to brzmi nienaturalnie i paradoksalnie, ale, jeli kto mnie wprost zapyta, to odpowiem, e nie zmarnowaem czasu przebytego w obozie i nie al mi wcale tych lat, pozornie straconych.

Redivivus
Wiosna. Za drutami czu bya wprawdzie tylko jej mocny zapach, ktry parowa z rozoranej ziemi, ale gdzie daleko zieleniy si pdy wierzb i pola, pokryte wie runi. Winiowie wdychali gboko mocny powiew wiosny, ktry nieodmiennie ju powinien by ostatnim powiewem w zamkniciu. Nad Renem grzmiay cikie dziaa, ostatnie za komunikaty przynosiy nowiny o sforsowaniu rzeki pod Ludwigshafen. Obz koncentracyjny w Hersbruck przygotowywa si do ewakuacji. Przed kilku dniami nocne naloty Anglikw zniszczyy kompletnie Norymberg. Dym poncej stolicy hitleryzmu dolatywa a do nas i przesania tarcz soneczn, ktra w oczach winiw wygldaa zawsze jak talerz peen miodu. elazna dyscyplina ss zacza ukazywa coraz wiksze luki. Ju nie byo wiecznego strachu, e niespodziewanie od tyu spadnie na gow paka ss-maska za niezdjcie czapki lub za zapalony papieros. Winiowie przestali dre przed swoimi katami, tym bardziej, e wieci z frontu pochaniay nas cakowicie. Ale co dalej? Czy koniec, ten nieunikniony, tragiczny, temat wszystkich wieloletnich rozwaa i hipotez nastpi nieodwoalnie? SS niejednokrotnie dawao nam do zrozumienia, e winiowie obozw koncentracyjnych nie maj prawa przey ewentualnej klski niemiec - pogoski te potwierdzone zostay ponadto komunikatem alianckiej ulotki, ktra przytaczaa rozkaz Himlera w sprawie likwidacji winiw w Dachau i niewydawanie ich w adnym wypadku ywych w rce wojsk sojuszniczych.

Wiedzielimy od dawna, e tak bdzie. To, comy przeyli i widzieli przez lata niewoli, stwarzao z nas niebezpiecznych wiadkw i oskarycieli hitleryzmu. Dla takich niemcy nie mogli mie wzgldw. I to bya wieczna, drczca myl, towarzyszca od rana do wieczora, we snach nawet, mimo, e samoobroczy instynkt ycia wychwytywa skwapliwie wszelkie moliwoci ocalenia i nadziei. Niestety, byo ich bardzo niewiele. Ze wszystkich stron dochodziy wieci o bestialskich mordach w obozach. Jedynie wic, co nam pozostao, to okruch wiary w szczcie i przyrzeczenie, e w ostatecznoci ycie sprzedamy drogo i nie damy si wymordowa jak stado baranw. Kadego dnia wyy syreny alarmowe. Przeloty stalowych ptakw zwiastoway rych wiosn. Wraz z warkotem motorw budziy si ponownie upione nadzieje, a sugestywny wzrok tysicy winiw dopomina si a akcj bezporedni, o skoczkw spadochronowych, o desant... By ciepy soneczny dzie. Tym razem alarm zaskoczy nas znienacka. Z za gry wyskoczyy dwa amerykaskie nurkowce i zaatakoway pocig wojskowy, stojcy na stacji kolejowej obok obozu. Na trzask maszynowej broni wyskoczylimy z baraku. Atakujcy samolot odpyn ju w dal, w lad za nim spada jastrzbim lotem drugi nurkowiec. Zagraa krtka seria po pancerzu lokomotywy. Dwie mae bombki zawiroway w powietrzu. Lotnik musn prawie w locie nurkujcym dachy wagonw i odpyn. Rozleg si huk, wstrzs targn powietrzem, w gr wyleciaa gsta pltanina ziemi, desek, gruzu, kawaki elaza i... czci cia ludzkich. Jednoczenie z podziurawionego kota lokomotywy wyrway si chmury pary. Niemcy stracili gow. Pochowani we wszelkich niemoliwych szczelinach, wysuwali si teraz powoli, sprawdzajc, czy grone ptaki zamierzaj powrci. Od miejsca katastrofy dolatyway rozpaczliwe krzyki i woania o pomoc. Za chwil przybieg mody chopiec w mundurze hitlerjugend z prob o ratunek dla poranionych z potrzaskanego pocigu. Rapportfhrer znalaz jedyne wyjcie: zwrci si do lekarzy winiw z prob o pomoc. W sowach jego nie byo ani cienia rozkazu, czy przymusu. Teutoski, butny ton zabarwiony by akcentem obawy, e moemy odmwi. Wzilimy kilka par noszy i w towarzystwie sanitariuszy pobieglimy na stacj. SS-mani byli uprzedzajco grzeczni i uprzejmi: Jak gdyby dla podkrelenia swojej wdzicznoci cigali posterunki, tak, e moglimy si porusza swobodnie be eskorty midzy stacj a obozem. Liczba zabitych sigaa 50 osb, rannych ponad 100. Dla kilku lekarzy bya to praca ponad siy. Przewijalimy krwawe strzpy, podwizywalimy naczynia krwionone, zastrzyki, morfina... Podejrzliwe oczy niemcw ledziy nas z uwag i obaw, aby suszna zemsta pokrzywdzonych nie skierowaa si obecnie przeciw rannym, ktrym mona byo niespostrzeenie przeci pasmo ycia. Dalecy bylimy od tych zamiarw, tym bardziej, e wrd rannych znajdowao si wiele dzieci. Widzc trwog we wzroku pacjentw, widzc, jak z zaenowaniem obserwuj tatuowane numery na naszych rkach, uspokajalimy ich krtkim argumentem: Brauchen sie nicht zu frchten. My nie walczymy z bezbronnymi. Brak nam germaskiej krwi w yach. SS-mani umiechali si, biorc te Uwagi za dobry art. Wkrtce nadjechay karetki sanitarne. Komendant obozu osobicie odprawia kadego rannego, pakowanego na noszach do automobilu. Kademu szepta do ucha: Pass auf! Fhrer powiedzia: jestem z wami zawsze, nawet w ostatniej godzinie ycia.... Wreszcie jeden z rannych, oficer marynarki, spojrza z bezgraniczn pogard na komendanta, odwrci gow w bok, splun i warkn: Idiot!-

Komendant zaczerwieni si. Potem opuci gow i odszed wolnym krokiem do kancelarii. Od tego dnia atmosfera w obozie ulega znacznemu odpreniu. Przeczuwany koniec hitlerowskiej epopei przenikn ju zapewne do ss-maskick mzgw. Co dzie powtarzay si krtkie, gwatowne naloty amerykaskich nurkowcw. Obrony niemieckiej ani ladu. Samoloty kryy swobodnie nie niepokojone przez nikogo. Pewnego rana ss-man z budki straniczej wypuci seri kul do przelatujcego nisko nurkowca. Oburzony lotnik zawrci i gwatown seri ze swej maszyny skosi dosownie niemca z wieyczki. Odtd aden niemiec w Hersbruck nie odway si zaczepia lotnikwObz by miejscem stuprocentowego bezpieczestwa przed nalotami. Zauwaya to ludno miasteczka i w czasie alarmu gremialnie uciekaa na teren obozu. Winiowie mimo zakazu nie schodzili w czasie gbokich lotw do barakw. Wreszcie niemcy, widzc, e pasiaste uniformy chroni obz od bezporedniej akcji lotniczej, nie interweniowali, nawet, gdy winiowie powiewali ku grze biao-niebieskimi pachtami i w przeciwiestwie do panicznie uciekajcych niemcw siedzieli spokojnie na placu apelowym. Amerykanie w odpowiedzi dawali nam przyjazne znaki rk, czasem spaday gazety lub tabliczki czekolady. Doszo wreszcie do tego, e ss-mani rwnie nie uciekali do schronu z terenu obozu. Ta zuchwao nie usza im pazem. Ktrego jasnego przedpoudnia pi nurkowcw spado na budynki koszar ss i kancelarii obozowej. Bomby zmioty z powierzchni domki mieszkalne starszyzny obozowej ss. Coraz czciej pojedyncze cienie ss-maskie przemykay si do barakw winiw na przyjazne pogawdki. Rozmowy te sprowadzay si do tego, e ... przecie nie wszyscy niemcy s rwnie podli... e wanie obecny interlokutor tylko pod przymusem itd. itd. Zdarzyy si nawet propozycje wsplnej ucieczki lub pomoc w ucieczce za ewentualne pniejsze sowa wstawiennictwa wobec aliantw. Otucha wstpowaa w nas powoli. Wreszcie rozpocza si ewakuacja. Do uzupenienia eskorty sprowadzono batalion starych weteranw, pamitajcych wietne dni landwehry. Podzielono nas na oddziay po 500 osb. Nasza grupa otrzymaa 40 staruszkw jako posterunki. Na widok tej eskorty parsknlimy miechem. Teraz widzielimy ju z pewnoci, e ratunek jest pewny. Ci nie bd niebezpieczni. Ruszylimy w drog. Pierwsze etapy byy cikie do przebycia. Kadej nocy robilimy pieszo 30 km, po czym nastpowa jednodniowy odpoczynek w stodoach. Poaowania godny obraz naszej eskorty, ktra nie moga nady w marszu i dotrzyma nam kroku, wzmg wrd winiw pierwiastek oporu i buntu. Dni stay si bardzo ciepe. Biwakowalimy na polanach lenych. Motory warczay w powietrzu, ssmani kryli si po krzakach. Na takich biwakach ukadalimy na ziemi krzy z pasiastych ubra i nigdy nie zdarzyo si, eby z powietrza pad strza w cib upionych ludzi. W ten sposb, kierujc si stale do centralnego obozu w Dachau, dotarlimy do wsi Schmiedmhlen. Wiadomoci oficjalne i nieoficjalne mwiy o bliskoci wojsk sojuszniczych. Paniczne wdrwki i ucieczki dezerterw na drogach caej Bawarii byy wymown ilustracj sytuacji wojennej. Postanowilimy dziaa. Przed wieczorem jeden z kolegw wymkn si z biwakowego obozu i z okolicznej wysokiej gry Kreuzberg obserwowa horyzont przez wykradzion lornet. Byski

i eksplozje od zachodu i pnocy pozwalay domyla si dziaa wojennych w odlegoci nie wikszej ni 20 - 25 km. Zwrcilimy si z pertraktacjami do ss-manw, za ktre niegdy mier byaby odpowiedzi. Przyjte zostay przez nich bez zdziwienia. Mona nawet twierdzi, e z pewnym zadowoleniem. Spodziewali si zapewne akcji zbrojnej i wyrokw mierci. Tymczasem usyszeli, e winiowie domagaj si: 1. zaprzestania dalszej ewakuacji, 2. zaopatrzenia w ywno, 3. zoenia broni i oddanie si do niewoli natychmiast po nadejciu wojsk VII Armii Amerykaskiej. Wszystkie punkty zostay przez ss przyjte. Bylimy wolni. Do tego stopnia wolni, e niemcy sami prosili nas, ebymy ich nie opuszczali, lecz pozostali dla powiadczenia o ich ludzkim postpowaniu wobec winiw. wiat zmieni barwy. Drzewa i niebo nabray ywych kolorw - usyszelimy piew ptakw. Jak rozbawione dzieci rzucilimy si w pogo za wiewirkami i krlikami... jeszcze nie dowierzajcy wasnemu szczciu, e strza nie pooy kresu tym swawolom i karygodnemu oddaleniu si od postenkette. Kto nic przeywa tak tych dni, ten nigdy nie zrozumie, jakie uczucia targay serca i umysy winiw, ktrzy odzyskali ycie Dosownie ycie. To nie byo pojcie wolno, czy swoboda, to ekstaza pokrewna do pojcia zmartwychwstanie. Wszystko dookoa oyo wraz z nami i poczulimy si ponownie wprowadzeni w nurt otaczajcego ycia i radoci. Grskie strumienie bawarskie szemray w kamienistych korytach w takt beztroskiej piosenki. A jabonie...? Jaki poemat barw i sodyczy zawieray w sobie kwitnce drzewa? Patrzylimy godzinami w rowe patki kwiecia, urzeczona gromada nowoczesnych azarzw. To byo nie do wiary. Kwitnce jabonie, strumienie, spacery, spacery bez eskorty, niepojte dla umysu winia bogactwo wrae nowych, zupenie nowych i niesychanie wanych. Jake wany by przylot jaskek, ile uwagi przykadalimy do obserwacji gliniastych gniazd? A pierwsze motyle? Jak beztrosko mona je goni po gwiadzistych kaczecami kach? A gdy wrd traw umilko brzczenie owadw, gdy sierp ksiyca kiekowa ze szczytu Kreuzbergu, siadalimy w krgu dogasajcego ogniska i zapatrzeni w pryskajce skry budowalimy w marzeniach przyszo. Na przeszo opada zasona zapomnienia. - Taka bya umowa. Sclavus redivivus est.

P. S. W kwestionariuszu w sprawie odszkodowa od niemcw zamieciem pozycj 25 marek, jako opat za urn dla -moich prochw, ktr to kwot potrcio mi ss z pierwszych pienidzy, nadesanych przez rodzin do Owicimia.

Spis nazwisk wymienionych w tekcie

BISMARCK BLANKE dr BOHNDORF Nelly CARREL Alexis DBOWSKI Kazimierz DROZD ksidz DZIEDUSZYCKI Wojciech ECKERT ESCHNER FETT Hans FINKELSTEIN FISCHER architekt GANG Hans GLCKS GOWA Roman GTH HADZI HAUKE Waldemar Ossi HILOWICZ Maria HILOWICZ Willy HIMMLER HITLER HUMM IWAN JANKOWSKI Leszek JANUSZ JAWORSKI Marian JGER KALBE

KAULFUSS KIRBIS KISS KOWALSKI Jzef KOWALSKI Tadeusz KRANKENMANN LEON MAY Matys MAZURKIEWICZ Albin MICHAOWICZ Mieczysaw MICHOROWSKI Marek NIEWIAROWICZ Roman NOAKOWSKI NOWACKI Zdzisaw OGRODNICKI OKA Janusz PIERZCHAA Jan PIETRZYKOWSKI TADEUSZ PRZEWDZIECKI Stanisaw RADZIWI Krzysztof ROSTWOROWSKI RYCKI Stanisaw SCHALLY-Hottenbach SCHNEIDER Fritz SCHRDER SCHWANK SIESTDUMICH SOWISKI STASIAK STEFAN SVATEK

SZADURSKI Leonard SZEGIDEWICZ Jakub NIADY Wacaw VOGEL WACEK S. WALEWSKA Colonna Jzefina WELT Rudi WIENIAWSKI WIERZBICKI Franciszek WINTER Hilda WIKA WITEK WODARSKI Stanisaw WYDYSKI Andrzej ZAZULOWA Maria ZBYSZEK ZIOMEK LESZEK ZIOSIA M. CIN Henryk

Ilustracje

Powrt

Andrzeju! Ju zacz si Dom

Druty...

Baraki... Baraki...

Warszawa 1946 Nakadem Lekarskiego Instytutu Naukowo-Wydawniczego Drukiem Spdz. Wydawn. Czytelnik, Drukarnia Nr 2, Marszakowska 3/5 - B-05122