*,

WADY SAW TATARKIEWICZ

Skupienie i matznlW krtkotrwaych skupieniach to na tych, to na innych sprawach przechodzi ycie czowieka. O ile bowiem trudno jest przecitnemu czowiekowi skoncentrowa si dfugo na jednej rzeczy, o tyle krtkie skupienia odpowiadaj nailrze najzwyklejszego umysu, Rzeczy nowe i zaciekawiajce rwnie skupiaj uwag naszjak te, ktre snam znan i bliskie, tak samo skupiajje rzczy gtone, ktrych trzbasistrzec, jakufocze, ktrepociajwzrok, straszne i wesoe, zachv,rycajry ce i oburzajce, pikne i wdziczne, wybitnie jasne i wybitnie ciemne, gonei bardzo ciche, wilkie ibardzo mae. Gdy spotykamy je na naszej drodze lub natrafiamy na nie w mylach,zatrzymajone cho na krtko nasz wzrok czy myl,przrywajc tym prcy naprzd potok naszych wyobraze i czynnoci.
1. Dwa, najoglniej biorc, s rodzaje koncentracji na przedmiotach. Bd skupiamy uwag na przedmiocie, by coznimzrobifl przerobi go czy przeksztaci, utrwali czy usun; bd te skupiamy si po to tylko, by go zobaczy ipo, zna. Prastara)przezArystotelesa ustalona terminologia kae skupienie pierwszego rodzaju naTwac praktycznym, a drugiego - teoretycznym. W ycil jednych ludziprzewaapostawapraktyczna,w zyciu innych teorctyczna, ale w kazdym zyciu i w kadej okazjiwystpuj obie: czowiek czynu nie moze nie obejrze i nie pozna rzeczy, ktr chce uksztatowa czy zreformowa, a badacz musi niemao wykona czynnoci praktycznych, zanimukoczy, a nawt zantm rozpocznie swe badania. W kazdym ycilsikadej okolicznoci po skupieniu teoretycznym nastpuje praktyczn, a po praktycznym teortyczne. swe odmiany. w szczeglnoci skupienie teoretyczne ma dwie odmiany zasadniczo rne, z ktrych kazda prowa_ dzi na zupenie inne tereny kultury. Dwoisto ta zapowiada si juz w samej na-

.kady zch dwu rodzajw skupienia ma

ZWie ,,teoretyQzny", pochodzcej od greckiego wyrazu Iea:pta, ktry w dojrza,

* Tekst za: W.

Tatarkiewicz,

ukowego PWN).

filozofii i sztuce, Warszawa 1986. (Za zgod Wydawnictwa Na-

Skupienie i

maenie -

29

e, kontemplacja. ogldanie zaczy kontemplacja s nie tyle rzlczuczonego, ile !ego, kto szuka pikna, yje sztuk stanowipodstaw, kra zwykl ebywa-nazywana ,,estetyczn{'. Postawa badawcza i postawa esteczna s obie aprakczne, ie teoretyczne, s odmianami teoretycznego skupienia u-yrfu narzeczach. Rznica midzy nimi jest wyrana. Gdy usifuj wnikn w istot tych czy innychrzeczy, zestawi systematycznie ich wasnoci,wczye jedo kla oglnych, porwna z innymi rzeczami, pozna ich zwizkl ich przyczyny i cele - wiedy zajmuj postaw badawcz t, ktra przedewszystkim nalzy io u"ron"go, ktr ot zajmuje zawodowo. Innzapostaw rn ju chociaby przez to, e jest bardziej bierna, jestpostawa tego, kto ruecztylkoogldu, tylko z niobcuje, *.hunia w siebie jej natur, jej urod. Tak zachowuj. ,i *d.o*iec wobc o,taczajrych go widokw, widz w galerii, suchacz koncer|u, ."}t.lnik powieci.
dwie odmiany. Jedna z nich, prostsza, wystpuje wtedy, gdy rzecz ogldana stoi przede mn. Mog wwczas skupi si nu prreamiocie anym konkretrrie

ym jzyku naukowym Grekw oznacza badanie,poznawanie, prace naukow wszake pierwotnym i waciwym,nu"r"ni"^byo patrzenie,oglda-

!r9eo

aate ma

3. Ta ostatnia postawa, najoglniej nazywana ,,estecm{', nie jest jednolita;

coyuy wycznym sztuki zadaniem byo wywowanie reakcji estitycznej * poaanym *yz"1

i beorednio, ujmowa zeto,co w nimjest mi bezporednio dane. Nie wybiegam co zprzedmiotu postrzegam, nie zastanawiam si, co jest jego prry"iyn i isto nie badam, czy jest rzec4rwisto ci czy zfud. Nie romylam o nim,-at" aEe nie fantazjuj na jego temat. Natomiast wchaniam wszystko, co jest mi ze ,dane. Najprostsza posta takiej koncentracji wystpuje wtedy, gdy ujmimy rzecz! u,zrokiem, gdy patrzymy na nie, gdy skupiamy si na icr wygazie. Ale zasadniczo rr sam rodzaj skupienia wystpuje wobec dnvikw i -"ioa/, zt|ko rnic nie stoj leczpnepwajprzed,nami. Rzrica to jedn;l nieistotna, bo i wiT_on. rzeczY czciej przemieniajsiprzednaszymi oczami,nitr,waj.Tenrodzaj 9*. rtupienia ma z dawna ustalon naz*v: nikt nie moe mie wliwoci,e jesi to ranie postawa estetyczna. zajmujemy jw rznych okazjachi ctwitach, zarwno wobec natury jak wobec sztrrki, zarwno wobec plastyki, jak muzyki. wszake nie zawsze mamy przed sob rzeczy, zktrymi cnletiuysmy obcowa, a niemao jest takich, ktrych w ogle ,,przed sob'' mie nie mozna, Mozemy obcowa znimi tylko myli wyobrani, Gdy zazechcemv je przed wyobrazn-ipostawi, wyrvoa w myli'cldzejczy wasnej, na to mamy jeden kardynalny rodek:sowo, ono jest znakiem rueczy i moe "ry zastpowa. wikszosztuk wprawdzie stawia przed nami bezporldni o rzeczy,ksztaty, ba'|Y,dwiki, i w tej bezporedniociwanieley icllistota; jednakjest jedna gznrka porednia, ktra posuguje si znakami i rylko znaka: to sztuka .o*u, literatura czy poezja w najszerszym ch wyrazw znaczeniu.I ona stawia przed nami dwiki (sw) ikszta (liter), ale te sw poezji zawszeznakiem dlarzeczy o innych zupenie ksztatach. s dla umysfu jakby pr"rro"ryrte, podobne do sz}by, na ktrpatrzymy, ale przezktorwidzimy in.," przed-iot/.
f,p7A to,

30

Wadysaw Tatarkiewicz

wskim znaczeniul, to wty byby zwizek poezji ze sztuk. W poezji bowiem bezporedniodane jest tylko sowo i przeto estetyczna koncentracja mozliwa jest tylko na sowie - sowo zanie jest jedynym, nie jest nawet waciwymprzedmiotem poezji, jest raczej porednikiem, znakiem, ktry ma sugerowa, wyvoyr,va w mylinieobecne rzczy. W poezji obcujemy nie tylko ze sowami, aItak z rzeczami, choniemy ich wasnocii wartoci. Ale czynimy to porednio ,poprzez sowa, Skupieninadzieach poezji nie jest skupieniem praktycznym ani badawczym. Jest - w najoglniejszymrozumieniu -,,estetyczne". Jeliwszake zestawiamy je z estecznym we waciory-,wzszym znaczeniv, to okazuje si, ze stanowi ono inn jeszcze odmian skupienia; jest porednim ogldaniem rzeczy i obcowaniem z rzeczam| w przeciwiestwie do bezporedniego, jakie wystpuje w postawie estecznej sensu stricto. Sztuka sowa zda do czego innego, a w kazdym razi nie tylko do tego, co stanowi istot postawy estetycznej, nie tylko do bezporedniego skupienia na wygldzie,na tym, co konkretni dane i obecne. Operujc sowem, traci bezporednio. Ale zato -zyskuje co innego; przede wszystkim rozszrzaniezmiernie zakres przedmiotw, z jakimi moemy obcowa w sztuce, rozszerzajenawszelkie zdarzenia i sprawy, uczucia i myli, jakich nie zdoa przedstawi ani muzyka, ani plaska. Zarwno ogromem swego zakresu, jak porednioci swego stosunku do rzeczy, jak chce wzbudza iwzbtldza sztlka sowa, zdaje si zblia do postawy intelektualnej,badawczej. Jest to jednak bliskopowierzchowna, w istocie za postawa ta podobna jest do estecznej: tak samo jak ona jest skupieniem bez anaIizy ibadania (kto zaczyna analizowa literatur, ten zmienia postaw, staje si
odrnia ten rodzaj skupienia od estetycznego. badaczem). Natomiast porednio Jest to rnica niemaej wagi; poczucie jej jest tak silne, trzba pewnego przymusu, by mwi o,,estecznych" wasnociachpoezji, tak jak mwi si o estetycznym wygldzie rzczy. Jezeli mamy dawa nazw temu rodzajowi skupienia, to najwaciwszazdaje si nazwa postawy ,,literackiej", bo jej rnicswoist jest stosunek porednido rzeczy, ujmujcy rzeczy poprzez - liter. Jeliform jest to, co w tzeazach bezporednio jest dane, a trecito, co porednio przez farmoznaczon, to postawa estetyczna koncentruje si na formie, a literacka na treci. W skupieniu estetycznym przedmiot skupienia jest obecny realnie, dany zmysom, obrazo\ry; w skupieniu literackim nie tylko nie jest obecny, ale i konkretnego jego obrazu moze nie by w naszej wiadomoci; suchajc wiersza lub czytajc powie,mog nie wyobraza sobie treci, a jednak ledz j i odczuwam, bo obraz jest zastpiony przez jakintuicyjnjej znajomo.Estetycznie skupiam si na wygldzie przedmiotw, literacko zamog skupia si rwniez na przedmiotach, ktrych wygldu nie znam, albo nawt na takich, ktre -jak charaktery przezycia, konflikty - wygldu w ogle nie posiadaj.

Postawa litracka dotyczy zawsz wiataprzedmiotw, przyrody czy htdzi, przedmiotw realnych czy wymylonych, jednake wymylonych na wzr realnych. Tymczasem postawa estetyczna moze skupia si take nabezprzedmiotowych ksztatach, barwach, dwikach. ,,La bonne mnire de savoi si un tableau

Skupienie i marzenie

31

nlodieux - jak powiada Baudelaire - est de regarder d'assez loin pour n'et re ni le sujet ni les lignes" . To znaczy, radzi, by na obrazy patrze tak, y widzie tylko ich barwy, a nie widzie tematu. W postawie literackiej rada byaby absurdem. Te dwa rodzaje koncentracji - e s te ty czna (w cismznaczeniu) i l i te c k a - s tedy wyranie rne. Al te wielorako cz si z sob i w osnowie i s zblizone do siebie: stanowi dwie wielkie odmiany ogldajcej koncentraumysfu i cznie przeciwstawiaj si koncentracji badawczej, a tym bardziej
Powysze roz:waania i podziay mona schematycznie przedstawi w ten spo-

/' SkupieIria/t
l

praktyczne
badarvcze
co rctYc zn

ei ^

t.

ont clnpl acyj

nr,r/c'|"|Y

c'n"

\litcrackic

4. W cigch skupieniach, praktycznych i teoretycznych, badawczych i konnych, este czny ch i l iteracki ch, przebi eg a znaczna cznasze go y cia. przebiega ni caa. Przychodztez bowiem chwile bez skupienia. Wtedy przebiega swobodnym a bysrn potokiem wrae,wyobraze, uczu poda, przerzucajc si z tematu na temat, poddajc si przypadkowym kojai wraz z nimi nieustannie zmieniajc kierunek. Gdy nie przejci ywiej adspraw albo ju wyczerpani zbyt dfugim na jednej sprawie skupieniem wypoczyy siedzc we wasnym pokoju czy idc samotnie znajom drog wwczas my,,o wszystkim i o niczym" i wwczas najduzej przeyvvamy stan wolny od tracji, Ale przewamy go takze i w tysicu innych okolicznoci. Rzec mozze wiadomo nasza jest jak fala bystro naprzd rwcej rzeki,z ktrej wszake, gste wyspy i wysepki, wyaniaj si duzsze i krtsze chwile koncentracji. Stan taki jest czstokro wyrazem zmczenia, dystrakcji, nudy, niemoznoci icia si czymkolwiek. Wtedy nie ma w nim skupienia, ale nie mate swobodi pnnego rozwijania si wyobraze i uczu. Gdy natomiast ono nastpi, l, pd wyobraze ogarnie nas i na duzsz chwil uczyni nieprzystpnymi dla rcczajcego wiata,gdy obejmie nas fal uczucia, wtedy zwyky stan bez skupieprzechodzi w posta wysublimowan w marzenie. W marzeniu nastpujepnne mzrvijanie si kojarze, odpywajcych od rzeczywistoci w kierunku wspomnieil q fantazyj, aprzz uczuciow potg wspomnie i oczekiwa niosce nastroj i nzruszenie. W marzeniu specjalnie wystpujwspornnienia dawno przeyte a yue: i gdy inne wyobrazenia nawracajraz po raz do rzeczryistoci, te odwodz r :iviat wyobrazni l uczu. W stanach marznia na duszczy krotsz chwil teoniejszo przestaje dziaa na nas i pochania nas, i wtedy ylemy przez t chwil pzeszocii przyszociwspomnieniem i fanta. Marzenie jest naturalnym stanem i niewtpliw potrzeb umysfu ludzkiego.

32
I nie

Wadysaw Tatarkiewicz

tylko u ludzi modych i sentymentalnych. Jednake nie zawsze jst moliwe: to, co istnieje, dziaa silniej od tego, co nie istnieje, teraniejszojest na og silniejsza od wspomnie i marze . ycie praktyczne zmvsza nieustannie, by skupia si na nim i reagowa na nie, jelinie chcemy utraci swgo stanu posiadania. S wszakze czynniki majce zdolnowzmagania i wyadowywania marzenia. To przede wszystkim same wspomnienia:jedno pociga drugie niekiedy z tak si e oto od razu jestemy wtrceni w marzenie. Czstokro czyni to te przyroda, wtedy mianowicie, gdy ani nie wymaga od nas reakcji praktycznej, ani nie stawia zagadnie do rozwizania, jak letnie niebo jednolicie bkitne, ktre pociga spojrzenie, ale prdko zaspokaja potrzeb patrzenia. Natura i wspomnienia przeszoci nie zawsze jednak starcz, by zapewni to, jest niejako niezbdn dla danego czowieka dawk marzenia. Potrzebna jest co

pomoc, potrzebny sztuczny sposb wyadowywania marze. Pomoc t daje sztuka. I jest to naturaln, e czyni to waniona, a nie na przykad nauka czy polityka, cho i te niektrymkamarzy: o odkryciach czy zvycisrwach. Sztuka jest sama tworem fantazji imaruenia iprzez to samo, skupiajc uwag na sobie, odciga j odrzeczywistoci. Nawet gdy zrzeczywistoci powstaa i rzeczywistoci suy,to jednak sama jest tylko obrazem, tylko piknym odbiciem rzeczyr;vistoci, ktre do rzeczywistoci pociga albo wanieodciga od niej w marzenie,

5.Kadazrlnorodnych postaw umysu moze wystpi wobec dziea sztuki, wszystko jedno, czy to sztuka sowa, muzyka czy jakikolwiek dzia plastyki. Niejeden skupia si na dziele sztuki w sposb czynny: to nie tylko postawa tego, kto kupuje obraz, a|e t postawa artys ktry dzieo tworzy. Wszak postaw praktyczn zaj mona wobec wszystkiego, nie ma ona nic swoicie artystycznego i na pewno nie jest tpostaw ktorej asta oczekuje od widza czy czyte|nika. To samo jest z postaw badawcz. To wobec sztuki postawa krytyka, przynajmniej krytyka-filoIoga. Zajmuje jtekady, kto chce zrozumi sowa trudnego wiersza czy kompozycj obrazu, jest to jednak tylko zabieg przygotowawczy, aby mc si rra dziele skupi estetycznie czy literacko. Natomiast skupienie ,,esteczne" (w najszerszym sowa znaczeniu) stanowi wanieswoistreakcj na sztuk. Zarwno w swej cile estetycznej, jak i literackiej odmianie. Pierwsza jest waciw reakcj na sztuk rzeazow% druga na sown jedna na szfuk, ktra demonstruje przedmio druga na t, ktra je tylko sugeruje. Mozna jednak rwniez na sowa reagowa estetycznie, a na wiatksztatow i dwikw - litracko. Na plastyk reaguj nie w sposb waciwie estetyczny, lecz literacki, jeli, patrzc, np. na obraz historyczny, skupiam mylina jego treci,na zdarzeniach bdcych jego tematem, I odwrotnie, gdy czytajc wiersz, skupiam uwag na piknie sw i poddaj si rytmowi, wtedy skupiam si na nim estetycznie; obcuj ww czas z tyln, co w wierszu jest bezporednio dane, jak dana jest muzyka, pos czy dzieo architektury. Gdy natomiast - co jest naturalne dla wszystkich wierszy, z wyjtkiem ,,sopiew-

Skupienie i marzenie

JJ

ni" - skupiam si na treciwiersza, na obrazie, porwnaniu, pomyle, ucztlciu, jakie jest w nim przedstawione czy wyraone, wtedy skupienie ma charakter literacki. Tak samo jest i z proz tylko w niej na og mniejsze spodstawy do wywolania skupienia estetycznego, wiksze zado literackiego, Opr5cz skupienia estetycznego w obu jego odmianach inna jeszcze postawa r,iesi ze sztuk. To w nieskoncentrowany stan umysfu - marzenie. Jelinie jest ono odrbnoci sztuki w tym stopniu, co tamte, to w kadym razie jest z ni alizane cilej ni z jakkolwiek dziedzin dzie ludzkich, IIe dzie sztuki pol,stao z marzenia arrysry - czy nie jest nafuralne, e inni na nie reaguj marzeniem? Materiaem sztuki snie tylko realne przedmioty, a|et wsponrnienia i fannzje - tak samo waniejak w marzeniach, W zwykym stosunku ludzi do sztuki marzenie odgrywa zapewne nie mniejszrol ni owa najswoistsza reakcja na sztuk: estetyczna i literacka. Te dwa bieguny psychologiczne - skupienie i brak skupienia - wystpuj wobec ch samych bodcw ascznych. Zwaszcza laicy reaguj na sztuk marzeniem. Ale nie tylko oni. I krytycy rniez. Sainte-Bouve mwi, e poezja jest na to, by ,rfaire rayer", Rwnie i es!e,cy. P. Souriau pisa: ,,Le plaisir proprement potique c'est un tat de rverie stntimentale". A inny, modszy estetyk francuski Segond: ,tl convient de marquer !"importance essentielle de la rverie dans le dveloppmenent de la sublimation athtique". A podobnie i sami artyci. Flaubert napisa kiedy:,,Une femme dess,ne ressemble d une femme, voild tout... Une femme crite fait rver d mi|-\e
:bmmes".

Nieraz cae okresy sztuki dyydo tego, by takie wasnie, marzycielskie wyrrra dziaani. Po poezji naiwnej - mwic jzykiem Schillera- przychodzi zaBsze czas poezji sentymentalnej. Byway zaokresy, ktre miay intencj odmienn jednake skutek podobny.
6. Nie kada sztuka czyni to w rwnym stopniu, Plastyka na pewno najmniej, *art,ia bowiem przed oczami widza zjawiska, ktre je pociaj i przykuwaj nie iimrr,alajc myliodbiec w marzenie. Za to najwicej muzyka: przepywajce, ucie-

kejape dwiki nieatwo utrzymuj uwag w skupieniu, potrzeba na to wyszej rulrury muzycznej. Nie ma jednak nawet najmuzykalniejszego czowieka, ktory - kiedysuclrajc muzyki nie marzy, zamiast skupiac si na tym, co sszy, jeden z poetw wspczesnych -Same dwiki stumion odlegoci- napisa rvajce siw niezwykm rodowisku, pomagajodlegm skojarzeniom i zjal:ai si zawsz gotowe rozmarzy i poruszy te warstwy duszy, ktre zdaj si ryc od dawna upione". Podobnie jest tez zpoezj: i ona nie stawia przed oczy pq,kuwajcego je przedmiotu; i ona dziaa rytmem, jak muzyka. Te same przedmioty mog laz po raz wywoy"w a to marzenia, to znw skupiere estetyczne lub literackie. I nawet skupienie to i marzenie wzmagaj si wza,,rmie. Niektre barwy, a zwaszcza rytmy wywofuj skupienie estetyczne, ale efi3zem i swoiste wzruszenie, ktre stwarza warunki do rozbudzenia marze. od-ni:t-rmie znw,matzenie pobudza do skupienia estetycznego czy literacki ego: przy-

34

Wadysaw Tatarkiewicz

estetycznym. Niepodobna jednoczenie skupia si i bez skupienia snu marzenia. Stany te mog jedynie wystpowa jeden po drugim, wywoane przez ten sam przedmiot. Ale i ta czno nie jest powszechna, sprzfy i dekoracje, talerz i krzesa mog by wietnymi dzieami sztuki, na ktrych z upodobaniem skupia si wzrok, ktre wylvouj reakcj w najcilejszym znaazeniu estetyczn i posiadaj wartoesteczn - ale do marzenia nie pobudzaj. I odwrotnie, nie wszystko z tego, co czowieka rozpoetyzowao i rczmarzyo, zdolne jest pocign i utrzyma skupienie estetyczne. Mozna przedmioty klasyfikowa wedle przey, jakie zdoln s wywowa. Wtedy mie bdziemy dwie rzne klasy przedmiotw: te, ktre wywouj skupienie estetyczne (lub literackie), i t, ktre wywofujmarznia. Mona je tak dzieli, cho niejeden przedmiot sztuki i natury - moe nawet wikszo- naley do obu klas. przedmio,nalece do pierwszej kategorii, to przedmioty estetyczne (i literackie). Dla drugiej kategorii nie ma rwnie utartej i niewtpliwejnazwy,wszak zdaje si, e s to te same przedmio, ktre mowa potoczna zwyka nazywa poetycznymi. w potocznym bowiem rozumieniu stan,,poetyczny" to stanrozmarzenia: niekoni ecznt b}r,va on wywoywany przz poezj, ale ona j est naj szerszym, niejako klasycznym rdemprzey tego rodzaju i dlatego daa im swe imi. Z ch dwu klas, klasa przedmiotw estetycznych zdaje si by uformowana na podstawi e bardziej obiektywnej: wydaje si, e pewne waciwoci przedmiotw wywouj w stan bezporedniego a zadowolonego skupienia na zjawiskach w kadym widzu, suchaczu czy czytelntku, jelitylko spenia pewne warunki, posiada odpowiednie przygotowanie. poetyczno zawydaje si cech bardziej subiektywn wzgldn bardziej indywidualnie uwarunkowan. Jednake - jeli pominiemy rzeczy, ktre dla czysto osobisch, biograficznych powodw kiedy kogopocigny przygodnie w marzenie - to pozostanie niemao takich, ktre przez wasnociswe s do tego predestynowane: pewne rodzaje muzyki, liryki, krajobrazw czy momentw yciowych s z natury swej bardziej ,,poetyczne" od

wizuje do przedmiotu, ktry je wzbudzi, i przez to samo skania do skupienia na nim uwagi, do wpatrywania si we, wsuchiwania, wczywania.przetopostawy te wywouj jedna drug wystpuj jedna po drugiej. s najczciej kolejnymi fazami w przeywaniu jednego dzia. Wiele jest dzie sztuki, zwaszcza dziepenych, gbokich, ludzkich, ktre znatury swej wywoujzarowno skupienie, jak marzenie. W upodobanlu za,jakie mamy dlarzeczy, najczciej sumuj si one ze sob. Doznanie estetyczne daje rzeczom urok pikna, marzenie zazblia do nich, czyni, iz stajsi nam bliskie. ono daje dodatkowy, pozaesteczny walor niektrym dzieom sztuki: z marze osobisch pochodzi to szczeglne przywizanie, jakie ten czy inny czowiek ma do tego czy innego wiersza, obrazu, budynku, zaktkanatury. Cho czsi w ten sposb ze sob s dwiema postawami, a nie jedn. Myl si ci, co - jak Basch w swym Maitre-problme de l'esthetique - obie wasnocii kontemplacj, tmarzycielskie rozptanie uczu - przypisuj cznie doznaniom

innych.

Skupienie i marzenie

35

*e. Formalici, zgodnie z sw teori tylko koncentracj estecznw najcilejvym sowa znaczenil uznawali i uznajza waciwystosunek do sztuki, Hrbart gzestrzega przed niebezpieczestwami wyobrani,ktra zamiast poddawac si piknu lubi,,infremde Sphciren schweifen". Hanslick, z jego zaoiwyszedszy, zntalcza owo poetycko-uczuciowe reagowanie na muzyk, owo ,,marzycielskie rozkoysanie", bdce w jego rozumieniu stanem skrajnie anty-estetycznym,bo snowice przeciwiestwo skupienia na przedmiocie, Podobnie jest i dzi: by jeden lko przykadprzytoczy, wspczesny estetyk niemiecki, M. Geigel postar ktrmy tunazywamy ,,poetyckim" brakiem koncentracji, onza,,koncentracj wewntrzn{' , uwaa za dyletanzm w doznawaniu estetycznym, ktry doznanie to na niewaciweprowadzi tory, Opozycja taka ma swe racje psychologiczne, a zwaszczapedagogiczne. Najvniejszaracja jest ta: marzenie jestrzeczatw,a skupienie trudn. Tote sia ludzi stojcych na niszym poziomie umysowym idzie drog najmniejszego oru i zatraca cakowicie estetyczny stosunek do sztuki i natury narzecz poetyctiego, ,,We sltwer ist es - pisa Goethe w <<Wlhelm Meisters Lehrjahre>> -was so rutilrlich erscheint, eine gute Statue, ein trefiliches Gemrilde an und fi)r sich berchauen, den Gesang um des Gesangs willen zu vernehmen, den Schauspieler zu

Jest to wszake jedynie rznica stopnia, a nie ma bodaj ludzi takich, ktrzy by na sztuk na oba sposoby nie reagowali,ktorzy by z niej w dwojaki sposb nie korzystali. Natomiast pytaniem jest, czy sposoby te s rwnorzdne i rwnowartocio-

Jedni z ludzi skonni s do reagowania skupieniem, inni raczej marzeniem.

bewundern,

reiner Dauer zu erfreuen". Jelitedy bra rzeczy ze stanowiska wychowania estecznego, to jasne jest, najakreakcj nacisk kanaley. Ale nawet nie lko ze stanowiska pedagogiczrego. Dobre dzieo sztuki zasuguje na to, by skupia na nim wraenia i myli; szkoda doskonaocijego na to, by kto,ledwie je zobaczywszy czy zaczwszy go sucha, ju odbiega ode wyobraniw marzenie, Trzba odrnia marzenia za m i a s t skupienia i maruenia p o skupieniu. Wycznie marzycielska reakcja na sztuk jest bez wtpienia nietrafna. Jelibymiaa wobec niej obowizywa jedna lko reakcja, to oczywicie byoby ni skupienie. Wszakze sztuka ma w sobie yt wiele marzenia i nazbyt do marzenia skania, aby nie byo dobrym prawem kadego reagowa na ni nie tylko skupieniem, aI t ak i marzeniem.

sich eines Gebciudes um seiner eigenen Harmonie

und