DZIEJE ZAPOYCZE W JZYKU POLSKIM WPYW POLSZCZYZNY NA INNE JZYKI

Kontakty polsko czeskie - okres przyjmowania chrzecijastwa (X XI wiek), hodowanie przez Czechw ksistw lskich (XIII i XIV wiek), panowanie Przemylidw pocz. XIV wieku, potem do XVI wieku. 1348 uniwersytet w Pradze, XVI wiek czeszczyzna jzykiem dworskim w Polsce. - wpywy fonetyczne: formy beznoswkowe: poruczy, porucznik, rusznica, Wacaw; formy bez przegosu lechickiego: tesarz `ciela`, wymienka `warunek`, wynalezek; formy trat, tat zamiast trot, tot: baga, brama(brona), paz, praca, przywaszcza, stra, wada(woda), wasno, zwaszcza; formy z twardymi spgoskami bez i bez- oraz obecny, rzetelny, serce, miertelny, wesele; fonem h, czyha, haba, hardy, haso, hojny, ohyda, ohydny, waha si. - arbiter wpyww leksykalnych: cigni zaimkw: ma, mego, memu - sowotwrstwo: sufiksy - tel oraz - telny. przymiotniki z prze - , np. przepikny. -wpywy leksykalne: aciska i niemiecka terminologia religijna, np.: otarz, poganin, biskup, mnich, papie oraz sowiaska: bogosawi, mczennik, prorok, zwolennik. Sownictwo kulturowe: Nazwy funkcji i urzdw dworskich (podkomorzy), dni tygodnia, imiona (Wirzbita), komin, komnata, stodoa, baant, barwa, grabia. Neosemantyzacja: grzech, modlitwa, pieko. XIX wiek: kne, lump, masarz, pawlacz, polka; XX wiek: memoria, robot, spolegliwy, styki. W czeszczynie jungmanowskiej (restytuowanej w XIX wieku) 2200 polonizmw (1/5 terminy naukowe), obecnie 200 terminw i 400 wyrazw niespecjalistycznych (170 najczciej uywanych): vda, pvab, mluvnice `gramatyka`, jitenka, hluec, rumny, vzor, skromny. Sporadycznie polskie sufiksy: - alny, -alnia, -izna, -stwo, - czyk. Kontakty polsko ukraiskie i polsko biaoruskie Przekazyway sobie zapoyczenia: dziki polskiemu latynizmy i okcydentalizmy na Rusi, dziki ukraiskiemu orientalizmy w polszczynie. Ruskie nazwy rzek: San, Wiar, Tanwia, imiennictwo osobowe wiejskie. Sowa w pogranicznych ksigach sdowych: bajtko, popadia, knia `sotys`, mohorycz `litkup`. Granica polsko ukraiska bya geograficznie ostra. Sierb `towarzysz`. Polonizmy w obu jzykach: krol, moc, mocnyj, zotyj. Wysoka ranga kultury polskiej do XIX wieku. XVI wiek wpyw ukraiski i biaoruski na polszczyzn ogln, a nie jak dotychczas lokaln. Ukraiskie sowa dotyczce regionalnych realiw: czaban `pasterz` `w` `baran`, czerniec `mnich`, knia, kozak, metropolit, czeret `trzcina`, pirog, kitajka `rodzaj tkaniny`, sahajdak `worek na strzay` oraz dotyczce realiw oglnych: bohatyr, boroczno `obrok`, chyy, czarka, dub `gupiec`, hultaj, jarmuka, krynica, manowiec, portki, wiedma, czeremcha, kolasa, krasny, rubaszny, rubie, serdak, tuman, wertep, wray `wrogi`, haas, harmider,

hodowa, ohydny, rohatyna `wcznia`. Gwarowe: drewutnia, osz `rebi`, czepigi `rczki u puga`, klacz, czerenia, siwy, chata, hadyszka `garnek`, sooducha `zupa z mki`, emkowskie: choosznie `spodnie`, z rum: carek `cz stajni`, gielatka `beczuka na ser`, z wg: odmomasz `poczstunek przy robocie, litkup` Czsto trudno oddzieli zapoyczenia ukraiskie od biaoruskich: grabie, haas, hodowa, horodziszcze `grodzisko`, hrazisty `botnisty`, hreczka `gryka`, narw, rubie. Biaorutenizmy: wied `przecie`, jecze, dosuy `silny`, morda, czerep, najmita, posag. Ukraiskie porednictwo orientalistyczne: tureckie: bachmat `may ko`, bazar, kaftan, kary, juki, surma, tama, wataman, wojok `rodzaj filcu, grubej tkaniny` (szczeglnie w XVII wieku). Biaoruskie porednictwo litewskie: kousz `czara`, putra `pasza`, sterta. Elementy ukraiskie u pisarzy kresowych: Mikoaj Rej, M. Sp Szarzyski, S. Klonowic, Sz. i J. Zimirowice, S. Twardowski. Polonizacja kresw. Pisarze ruscy pisali po polsku (Szymon Budny, Joannicy Galatowski, Melecjusz Smotrycki, hetman Orlik). Po polsku dysputy teologiczne. XIX wiek: pisarze romantyczni: A. Mickiewicz, J. Sowacki, I. Chodko, A. E. Odyniec, T. Zan oraz szkoa ukraiska: S. Goszczyski, A. Malczewski, B. Zaleski. Wiek XX: wpyw Lwowa i Wilna. Audycje powojenne dla repatriantw w Olsztynie (wil.) i we Wrocawiu (lwow.). Biaoru i Ukraina: pisarze tamtejsi czsto obracali si w krgu jzyka polskiego: biaoruscy: Jan Czeczot, Franciszek Bohusiewicz, Wincenty Dunin Marcinkiewicz, Wincenty Korotyski; ukraiscy: Iwan Franko, Wasyl Stefanyk, Iwan Wahyewicz, esia Ukrainka (obszar, rozpacz, skutok, zmora), Mychajo Kociubyski (postup, widlehlist`). Dziki istnieniu Galicji austriackiej jzyk ukraiski zachowa si, gdy Rosja carska walczya z jzykow odrbnoci ukraisk na swoich terytoriach. Rosja do lat 70. XX wieku prbowaa usun galicyzmy z ukraiskiego. Stylizacja ukraiska w utworach Stanisaw Vincenza czy Juliana Stryjkowskiego. Elementy w mowie repatriantw, sprowadzonych pod II wojnie wiatowej na zachodnie ziemie polskie (tzw. Ziemie Odzyskane), por.: film S. Chciskiego Sami swoi. Polonizmy w biaoruskim: XX w.: admowa, wybitny, wydatak, jedna, kwatera, plon, termin. Polonizmy w ukraiskim: bezpiecznyj, brya, cukor, liko, micnyj, pan, rada. Polonizmy w gwarach ukraiskich: cay, dziura, cundyj, necky, opecok `cz pieca`, plontro `pitro, strych`, wendzonka, ogin (ohin) `ogon`, podgarla. Dziki wpywowi biaoruszczyzny oraz ukraiskiego wsparcie rodzimych tendencji jzykowych, takich jak: zamiana na i e w polszczynie przy pojawieniu si mikkich , , wobec oglnoukr. c` z` s`. Wpyw ukraiski przy zamianie depc, szepc na depcz szepcz, pojawieniu si maleki. Wpyw ukraisko biaoruskie spowodoway pojawienie si rodzimych owicz/ewicz w miejsce - owic, - ewic (krlewicz, Chodkiewicz). Kontakty polsko rosyjskie Intensywnie po powstaniu pastwa polsko-litewskiego.

Polonizmy w rosyjskim: XIV wiek ( rycar`, mieszczanin); XV wiek (malar, funt) oraz terminologia prawna (dowod, istina, doprawiti, klepati). Od XVI wieku jeszcze wicej Polakw na ziemiach rosyjskich, popularno jzyka w czasach Iwana Gronego. Z jzyka polskiego tumaczone byy na jzyk rosyjski dziea wiatowej literatury (Historia o Meluzynie, Aleksandria, Gesta Romanorum). Wielu dostojnikw rosyjskich miao korzenie biaoruskie lub ukraiskie (Piotr Mohya, Stefan Jaworski, Symeon Poocki). 1667 wczenie Kijowa do Rosji, a co za tym idzie - wzmocnienie polskich wpyww. Polszczyzna w XVII wieku bya jzykiem dworskim. Dopiero w XVIII wieku zastpiy j francuski i niemiecki. Do XVIII wieku 3.000 polonizmw, potem byy one zastpowane. Pozostay korolewa, oborona, polkownik. Zapoyczenia polskie sprzyjay sekularyzacji jzyka rosyjskiego. We wspczesnym rosyjskim Valentin Kiparsy (1975) odnotowuje 180 ywych polonizmw, w tym 40 czsto uywanych, np.: wodka, rynok, szkoa, sztuka, czsto zapoyczonych z innych krajw do polszczyzny. Dotycz one ycia pastwowego: korona, kancler, komissija, apelacija, instrukcija, rejestr, monopolija, mieszczanin, obywatel, poczta ; wojskowoci: gwardija, piechota, rota, dragun, kapra, kapitan, major, pika, granata ; budynkw i pomieszcze: zamok, komnata, wanna, garniec, flaszka; gastronomii: kuchnia, kucharka, kuchmistr, piekarnia, buka, smalec; techniki: stal; osb: osoba, agient, opiekun, kawaler, frant; transportu: galera, kolaska, trakt oraz innych gazi ycia ludzkiego: anatomija, apteka, mila, komedija, taniec, upadok, faszywyj. Wpywy rosyjskie na polszczyzn: - w czasach zaborw, gwnie na Litwie: akomy, przymyka `przycza si`, robotny, okazywa pomoc, przyczynia straty, wicej dwch tygodni. Po odzyskaniu niepodlegoci rusycyzmy utrzymyway si w jzyku potocznym. - po II wojnie wiatowej. Terminologia wojskowa: transzeja, sputnik; publicystyka: kuak, wiodcy, walka o plan, piciolatki; mowa potoczna: gieroj `bohater`, swoocz, ciut ciut, w drebiezgi. Jzykowe wpywy aciny - imiona chrzecijaskie: Elbieta, Jakub, Jan, Jzef, ukasz, Marcin itd. - terminy religijne (przejte z greki): anio, aposto, bierzmowa, biskup, kapan, klasztor, koci, krzest, krzy, mnich, msza, nieszpr, opat, pacierz, pielgrzym, poganin, proboszcz, przeor (do Polski z niemieckiego lub czeskiego). Traktowane jako bohemizmy. - bezporednie zapoyczenia redniowieczne: atrament, data, metryka, rejestr, statut, suma, tryb. - od XVI wieku acina klasyczna, od XVII wieku powszechna dziki szkolnictwu jezuickiemu: akt, deklaracja, dekret, dokument, forma, kolor, komisja, natura, okazja, proponowa, recepta, regua, rektor, senat, skrypt, termin, traktat. Makaronizowanie (pocz. XVI wieku co szesetny wyraz w tekcie z aciny, poowa XVIII wieku co trzydziesty trzeci). - Owiecenie: acina wzorem dla terminologii specjalistycznej; - do II wojny wiatowej w obiegu sentencje aciskie; - okoo 10 tysicy latynizmw we wspczesnej polszczynie. W tekstach ponad 4 tysice (9,9% sownika), dalsze prawie 5 tysicy to hellenizmy (10,9% sownika). Zwizki jzykowe polsko niemieckie

Dziki niemieckiemu przenikay zapoyczenia z aciny. Od XIII do XVI wieku kolonizacja niemiecka, std takie zapoyczenia: blacha, browar, burmistrz, cech, cega, czynsz, dach, gmach, gmina, jarmark, ratusz, rura, rynek, rynsztok, sotys, ruba, wjt. Druga fala napywania germanizmw do Polski to przeom XIX i XX wieku, czsto s to kalki leksykalne: dworzec kolejowy (der Bahnhof), listonosz (der Brieftrger), czasopismo (das Zeitschrift), duszpasterz (der Seelsorger), rzeczoznawca (das Sachverstndige), wiatopogld (das Weltanschauung). Po drugiej wojnie wiatowej okoo 40 zapoycze: kombi, raps ` odmiana rzepaku`, szmajser `rodzaj pistoletu`, sztrajcher `rozcieacz asfaltu`, wihajster. Liczb germanizmw w polszczynie szacuje si na 3 4 tysice, na listach frekwencyjnych 2, 3 tysica 5,4% sownika. Zapoyczenia woskie Renesans, barok, peregrynacje szlacheckie ycie dworskie, sztuka, gospodarka, wojskowo: bank, cera, fontanna, forteca, fraszka, gracja, impreza, karoca, katafalk, koral, parapet, szpada; woszczyzna: broku, kalafior, karczoch, saata, szparagi. Od XVIII wieku wpywy woskie wygasaj. Po II wojnie 40 zapoycze: biennale, espresso, impresario, kontestator, loggia, ortalion, pizza, allegro, andante . Italianizmw w polszczynie okoo tysica. Na listach frekwencyjnych: 361 (0,8% sownika). Wpywy wgierskie i turko tatarskie XVI i XVII wiek panowanie Stefana Batorego. Sownictwo wojskowe i nazwy ubiorw: beszta, czaty, delia, deresz, dobosz, giermek, hajduk, hejna, kiereszowa, kopak, kontusz, orszak, szereg, szyszak. Wooskie wyrazy pasterskie w gralszczynie: baca, gazda, juhas, szaas, a take rumuskie: bryndza, cap, koszara `zagroda dla owiec`, watra, tyca. We wspczesnej polszczynie 40 zapoycze z wgierskiego, na listach frekwencyjnych 26. XVI XVII wiek wpywy turko tatarskie, weszy do polszczyzny z ruskiego lub wgierskiego (delia, kopak, kontusz, szaas). Bezporednie turkizmy: atas, buawa, chaat, chawa, chan, dywan, haracz, kabaczek, kawa, kefir, kilim, kobierzec, kotara, makata, papu, papuga, torba, tyto, wezyr. Na listach frekwencyjnych 48 turkizmw. Oddziaywanie jzyka francuskiego XVI wiek Henryk Walezy, XVII wiek Wadysaw IV i Maria Ludwika Gonzaga, XVIII wiek francuszczyzna staje si nowoytn acin. Zapoyczenia dotycz ycia dworskiego oraz militariw: aleja, amant, apartament, artyleria, atak, awangarda, baga, bal, bilet, bransoleta, brygada, brylant, bukiet, bulion, dezerter, fort, frak, fryzjer, garnizon, kadet, kaprys, komplement, konfitura, kordon, krawat, luneta, mina, pawilon, perfumy, peruka, petarda, pistolet, ponton, romans, rywal, szampan, wizyta. Wielka Emigracja i wojny napoleoskie spotgoway przejmowanie zapoycze dotyczcych wszystkich dziedzin ycia ludzkiego: abaur, afera, ankieta, atut, banda, barykada, beza, biuletyn, biuteria, bluza, boazeria, broszura, defilada, dekolt, depesza, ekran, eskorta, estrada, etat, etykieta, felieton, finanse, fotel, gaza, grypa, kabaret, kinkiet, klisza, kombatant, koniak, kontuar, korniszon, kostium, krem, kurtuazja, lewa, manewry, negli, nonszalancja, omlet, pasmanteria, patrol, pejza, plener, polonez, pomada, premier, premiera, raport, retusz, rewia, reyser, saper, sonda, sufler, suterena, szal, szofer, tiul, uwertura, walet, werwa, witra, wodewil, andarm.

Do II wojny wiatowej wpywy francuskiego byy bardzo mocne. Po wojnie jeszcze 220 zapoycze: atrapa, bagietka, butik, garmaeria, gofr, kaskader, magistrala, makabra, milanez `tkanina`, paragon, plakietka, prodi, radiator, szmizjerka, taszyzm, wolta, akard. We wspczesnej polszczynie ok. 3,5 tysica galicyzmw, na listach frekwencyjnych 1.800 4,3% sownika.

Wpywy angielskie Od czasw romantyzmu, rozszerzenie od drugiej poowy XIX wieku (nastpio wtedy spospolitowanie francuskiego). Zapoyczenia z tego czasu: bokser, brystol, budet, dok, dolar, dren, dokej, klomb, koks, komfort, kompost, lord, partner, pled, rewolwer, rum, trener, tunel, wagon. Po pierwszej wojnie anglicyzmy dotyczce gospodarki, wojska, rozrywki: aut, bekon, bryd, dem, jazz, finisz, hokej, lider, mecz, pulman `wagon`, pulower, reglan `fason paszcza`, rower, skecz, sport, start, stoper, strajk, wrak. Tylko w pierwszych trzydziestu latach po II wojnie wiatowej 600 zapoycze: bestseller, big beat, blezer, brojler, coca cola, cocktail bar, drybling, dubbing, dinsy, fan, flamaster, flesz, folder, girlsa, happening, happy end, hipis, hot dog, jeep, keczup, kidnaper, klips, komandos, komputer, krakers, laser, lobby, longplay, marketing, mikser, motel, musical, muic hall, night club, nylon, outsider, pepsi cola, playboy, prezenter, quiz, radar, rafia `sznurek`, recital, relaks, rock, safari, serial, show, showman, skaj, skuter, slajd, slipy, spray, striptiz, surfing, tandem, thriller, tonik, toples, tost, trencz, trend, twist, walkower, western, wolej `uderzenie`. Na listach frekwencyjnych 410 anglicyzmw, 0,96 % sownika. Zapoyczenia sztuczne i egzotyzmy: Z. sztuczne tworzone z aciny i greki (telewizja, kosmonauta). Tworzone masowo obecnie, dziki technice przechodz do jzyka oglnego: biathlon, dyktafon, embriogeneza, frustracja, geriatria, indoktrynacja, informatyka, konurbacja, kserokopia, liofilizacja `metoda suszenia ywnoci`, logopedia, noktowizja, radiestezja, rentgenodiagnostyka, synoptyk, wideotelefon. Na listach frekwencyjnych ponad 600 zapoycze sztucznych (1,6 % sownika prby). Ksenizmy (egzotyzmy): ajatollah (nowoperski), hunwejbin (chiski czerwonogwardzista), knesset (izraelski parlament), sari (hindi). Wiele z nich zwizanych jest z upowszechnianiem egzotycznych potraw: sushi, sake, lawasz, aczma, chaczapuri, torilla, fajitas. Jidyszyzmy Czsto pochodz z niemieckiego, francuskiego lub hebrajskiego, ale to dziki jidysz dostay si do polszczyzny. Zasilaj warstw sownictwa potocznego, nacechowanego emocjonalnie: bachor (hebr.), bajzel (hebr.), belfer (niem.), chachmci, ciuchy, cymes, git, harmider (ukr. lub jid.), hucpa `oszustwo, garstwo, bezczelno`, ksywka, machlojka, mamona, plajta (niem. lub jid.), rejwach, siksa, sitwa `grupa osb chccych odnie korzy finansow za zajmowanie si sprawami publicznymi`, tandeta, trefny.