Aleksandra Okopie-Sawiska Relacje osobowe w literackiej komunikacji

Cytat 1 Wrciam w ten sposb do rozwaa na temat naczelnej instancji nadawczej w utworze. Uwaam, e jest ni podmiot utworu, ktrego byt implikowany jest przez informacj metajzykow o penej strukturze tekstu. W obrbie tekstu do podmiotu utworu nie przynaley adna wypowied, nie przedstawia go te adna informacja stematyzowana, ani narrator, ani bohaterowie nic nie wiedz o jego istnieniu, cho zdarza si, e narrator uzurpuje sobie jego kompetencje Wydaje si, e mona mu jednak przypisa - jak uczyni to Balcerzan w stosunku do autora wewntrznego pewne szczeglne wypowiedzi metajzykowe nierozdzielnie z utworem zronite, ktre stanowi komentarz do tekstu gwnego. S to: tytu utworu, tytuy rozdziaw, motta i przypisy autorskie. Podmiot utworu jest nietosamy z gwnym narratorem czy podmiotem lirycznym, podobnie jak tekst utworu nie jest tosamy z wypowiedzi gwnego narratora czy lirycznego podmiotu, zwaszcza e w wielkiej grupie utworw s oni w ogle nieobecni (utwory dramatyczne, liryczne dialogi, ostatnio coraz liczniejsze powieci i opowiadania []). Ow nietosamo dokumentuje m.in. brak zgody midzy form narracji czy lirycznego monologu a form ostatecznego przekazu tekstu. Narracja (a take monolog liryczny) moe by uksztatowana jako mowa pisana, wygaszana, piewana, gawdzona itp., moe te nie zawiera SYG naw wskazujcych na form jej realizacji. Natomiast utwr zawsze tak form posiada. Jest ona niezalena od zaoonej formy narracji lub monologu lirycznego i odgrywa znaczn rol w percepcji tekstu. Wspczenie uksztatowany on jest najczciej jako tekst napisany i wydrukowany Wszelkie reguy jego ostatecznego zapisu wskazuj na podmiot utworu. W gr wchodz tu rozmaite sygnay graficzne: rodzaj druku, wyrnieniu literowe, ukad stronicy, rozczonowanie tekstu itp. Nie ma znaczenia, czyja inwencja o nich naprawd zadecydowaa: autora, grafika, redaktora technicznego... W semantycznej strukturze tekstu pozostaje utrwalony jeden podmiot utworu; jeden bowiem jest utwr, niezalenie od tego, czy po wstawa jako dzieo kolektywu, czy te jako twrczo indywidualna.

Cytat 2 Ot rzdzce wypowiedzi reguy pozwalaj w pewnych opisanych poprzednio granicach stworzy wyobraenie podmiotu mwicego, o ktrym z tej racji powiedzie mona, e jest znaczeniowym korelatem zrealizowanych we wasnej mowie regu i jako ich wytwr bytuje w tekcie tylko w okrelonej przez nie postaci Rwnoczenie jednak istnienie w wypowiedzi owych regu wskazuje na kogo kto reguy te wybra z repertuaru moliwoci konstrukcyjnych oraz zaktualizowa w mowie. Aktualizacja regu implikuje wic status nadawcy znajdujcego si ponad wypowiedzi, status dysponenta regu reprezentujcego wypowied wobec systemu jzykowego i literackiej tradycji. [] Z punktu widzenia utworu jest to jedyny zewntrzny nadawca przez tekst bezporednio wskazany i z niego wyprowadzalny. Rola ta jednak zapewnia mu byt wycznie funkcjonalny, tzn. zrelatywizowany do komunikatu i szeroko rozumianego kodu, ale pozbawiony atrybutw realnej ludzkiej egzystencji. Jego cechy, implikowane przez organizacj utworu, charakteryzuj go wycznie jako zindywidualizowanego uytkownika wszelkich zrealizowanych w tekcie regu. Z punktu widzenia rzeczywistego toku literackiego komunikowania, ktrego pocztkiem jest autor, a wic konkretna jednostka ludzka, w wywiedziony z sytuacji komunikacyjnej dysponent regu jest tyko specyficzn rol autora, w ktr wchodzi on w przebiegu procesu twrczego", jest wic tym wanie, ktrego Janusz Sawiski opisa jako podmiot czynnoci twrczych". Przynaley do caa zaszyfrowana w dziele wiadomo metajzykowa, bynajmniej nie tosama z rzeczywist wiadomoci autora, ktry jak kady uytkownik jzyka mwi niezalenie od tego, czy potrafi sformuowa prawida gramatyczne, zaktualizowane w swojej wasnej mowie.

Cytat 3 Informacj implikowan o mwicym mona by okreli jako podmiotowy aspekt ukrytej w kadej wypowiedzi informacji autotematycznej, metajzykowej, pyncej nieustannie jakby podskrnym nurtem znacze jawnie stematyzowanych. Dotyczy ona wszelkich norm, ktre umoliwiy wytworzenie tych znacze, norm objawiajcych si w jzykowej konstrukcji wypowiedzi, ale wskazujcych nie tylko na zwizek wypowiedzi z systemem jzykowym, lecz i z wyraonymi poprzez mow, a nadbudowanymi nad systemem jzykowym, tzw. wtrnymi systemami modelujcymi: literackimi, ideologicznymi, religijnymi itp. Kada wypowied bdc sekwencj wielorako uporzdkowanych znakw dokumentuje reguy wasnej organizacji. Reguy te ujawniaj si zarwno w ustosunkowaniu znaku do innych znakw w linearnym przebiegu wypowiedzi, a wic poprzez porzdek syntagmatyczny, jak i w ustosunkowaniu uytego znaku do zewntrznego wobec wypowiedzi systemu znakowego, a wic poprzez porzdek paradygmatyczny. Kade uycie jzyka odpowiada jakiemu spoecznemu dowiadczeniu. Tym samym implikowana informacja metajzykowa o sposobach uywania jzyka w danym tekcie wiadczy o jego nadawcy jako realizatorze pewnej praktyki spoecznej. Praktyka owa obejmuje rozmaite zachowania jzykowe, ktre pozwalaj zidentyfikowa status mwicego nie tylko w terminach cile socjologicznych, wskazujcych na jego przynaleno rodowiskow, zawodow, klasow itp., ale i we wszelkich innych terminach charakteryzujcych rozmaite grupy uytkownikw mowy, np. w terminach psychologicznych (mowa udzi nerwowych, inteligentnych, rozkojarzonych, apodyktycznych) czy nawet fizjologicznych (mowa ludzi zmczonych, jkajcych si, pijanych, afatykw itp.). Nie wszystkie implikowane przez tekst informacje charakteryzuj mwicego rwnie wyrazicie. Respektowanie regu gramatycznych, takich jak np. zgodno rodzaju, liczby i przypadku midzy rzeczownikiem a okrelajcym go przymiotnikiem, wiadczy o mwicym tylko tyle, e w danym zakresie posuguje si on poprawnie jzykiem polskim. Spord informacji metajzykowych najwyraziciej znacz najmocniej nacechowane, tj. odnoszce do mniejszych zespow w obrbie szerokiej klasy mwicych danym jzykiem narodowym. Wizerunek zindywidualizowanego podmiotu wypowiedzi powstaje w rezultacie swoistej konfiguracji cech jzykowych, bynajmniej nie unikatowych, ale waciwych pewnym socjalnie okrelonym zachowaniom lub sytuacjom. Tzw. indywidualizacja mowy rzadko polega na jzykowej odkrywczoci i tworzeniu nowych regu lub przeksztacaniu istniejcych. Taka twrczo lingwistyczna wyjtkowo tylko charakteryzuje podmiot wypowiedzi jako jednostk niezwykle" uywajc mowy w praktycznych okolicznociach, a raczej sytuuje go w wyszym, literackim planie organizacji tekstu jako podmiot dziaa poetyckich. W omwieniu bowiem zaszyfrowana jest nie tylko lingwistyczna charakterystyka nadawcy, ale jeli rozpatrywa je w kontekcie repertuaru norm przekazanych przez tradycj literack take jego literacki status i genealogia.

Cytat 4 Czy panowanie narratora nad wypowiedziami niszego poziomu jest absolutne, czy te ograniczone? Obstaj za t drug ewentualnoci. Narrator dowolnie gospodaruje mow postaci, w tym sensie, e decyduje o formie jej wystpienia w utworze, relacjonuje j lub cytuje, opatruje autorytatywnym i samowolnym komentarzem, reyseruje momenty jej wprowadzania, obarcza okrelonymi zadaniami. Dopki bohater milczy, jest cakowicie konstrukcj narratorsk, ale podjta przez narratora decyzja udzielenia mu gosu obdarza go natychmiast pewn autonomi. Narrator przez swj komentarz moe zmieni sens sw bohatera, nie panuje natomiast nad jego sposobem mwienia, ktry w samym zaoeniu sytuacji narracyjnej jest zastany jako gotowy i czeka tylko, aby go przemilcze, opowiedzie lub przytoczy. A wic tylko informacja stematyzowana w mowie bohatera poddaje si ingerencji narratorskiego komentarza, poza jego zasigiem pozostaje natomiast informacja implikowana.