Prof, dr hab. Andrzej Antoszewski Jest kierownikiem Zakadu Systemw Politycznych Instytutu Nauk Politycznych UWr.

Doktoryzowa si w 1977 r. Stopie doktora habilitowanego uzyska w 1985 r, na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa w Uniwersytecie Warszawskim, natomiast tytu naukowy profesora - w 1994 r. Zajmuje si komparatystyk rozwinitych demokracji oraz problematyk przemian politycznych w Europie Wschodniej. Autor lub wspautor takich prac, jak: Erozja systemu politycznego PRL i Wroclaw 1992), Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich Wrocaw 1.992), Partie polityczne i s^/stem partyjny w Polsce, po 1989 r. Wrocaw 1993), Eiuolucjapolskiego systemu politycznego po 1989 r. Wrocaw 1994), Socjaldemokracja VJ Europie Zachodniej Wrocaw 1995). Wykada teori i komparatystyk wspczesnych systemw politycznych. Hobby: wdkarstwo, marynistyka. Dr Kazimierz Dziubka Adiunkt w Zakadzie Wspczesnej Myli Politycznej Instytutu Nauk Politycznych UWr. Stopie naukowy uzyska! w 1989 r. Zajmuje si aksjologi polityczn, w tym zwaszcza problematyk systemu wartoci poBtyczmrch w myli liberalnej i spoeczestwa obywatelskiego. Wykada doktryny poEtycznoprawne, Jest- autorem ksiki Wadza, administracja i samorzd, w koncepcjach polskiego ruchu ludowego 1944-1949" Wrocaw 1993) oraz kilcunastii arlykuw. Hobby: kwiaty. prof, dr hab. Ryszard Herbut Jest kierownikiem Zakadu Polityki Administracyjnej i Sub Socjalnych. Doktoryzowa si w 1980 r. Stopie doktora habilitowanego uzyska w 1996 r. na Wydziale Nauk Spoecznych UWr. Autor oraz wspautor 4 monografii i okoo 20 artykuw, w tym: Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich (Wroclaw 1992), Partie polityczne i system partyjny w Polsce Wrocaw 1993), Socjaldemokracja w Europie Zachodniej Wrocaw 1995) oraz System partyjny Europy Zachodniej. Cigo i zmiana Wrocaw 1996), Zajmuje si problematyk partii politycznych i systemwpartyjnych. Wykada teori i komparafcystyk wspczesnych systemw politycznych. Hobby: eglarstwo i modelarstwo.

Dr Wiesawa Jednaka Adiunkt w Zakadzie Systemw Politycznych Instytutu Nauk Politycznych UWr. Doktoryzowaa si w 1994 r. Zajmuje si problematyka funkcjonowania partii politycznych w Europie Wschodniej. Jest autork pracy Proces formowania si systemu partyjnego w Polsce po 1989 r. Wrocaw 1995) oraz wspautork ksiki Partie polityczne i system partyjny w Polsce (Wrocaw 19931, Napisaa ponadto okoo 10 artykuw i rozpraw. Hobby: muzyka powana, literatura. prof, dr hab. Teresa o-Nowak Jest kierownikiem Zakadu Stosunkw Midzynarodowych w Instytucie Nauk Politycznych UWr. Doktoryzowaa si w 1975 r. Jej habilitacja (1989 r.) bya pierwsz habilitacj uzyskan na nowo utworzonym Wydziale Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego. Zajmuje si teori midzynarodowych stosunkw politycznych, problematyk rozbrojenia i bezpieczestwa europejskiego oraz polsk polityk zagraniczn. Jest autorem ub wspautorem 6 monografii i ok. 50 artykuw, w tym takich prac, jak: Narody Zjednoczone. Midzy oczekiwaniem a spenieniem, Wrocaw 1995) oraz Problem rozbrojenia w polskiej polityce zagranicznej (Warszawa 1990). Wykada teori stosunkw midzynarodowych. Hobby: muzyka, malarstwo. Dr Eugeniusz Myniec Adiunkt w Zakadzie Teorii Polityki Instytutu Nauk Politycznych UWr. Doktoryzowa si w 1986 r. Zajmuje si teori polityki, opini publiczn i patologiami ycia politycznego. Autor okoo 20 artykuw i studiw powiconych tej problematyce. Hobby: muzyka rockowa. Dr Leszek Sobkowiak Adiunkt w Zakadzie Teorii polityki Instytutu Politologii UWr. Stopie naukowy doktora uzyska w 1985 r. Zajmuje si problemami partycypacji, komunikacji politycznej, socjotechniki. Wspautor ksiek: Studia z teorii polityki, U 'i t.II (Wroclaw 1996 i 1997) i Kategorie analizy politologicznej Wrocaw 1991), autor pracy Instytucje wadzy politycznej w wiada-nioci spoecznej Wrocaw 1989) oraz ok. 30 rozpraw i artykuw. Hobby: muzyka.

wraz z Aneksem o: reformie samorzdowej, wyborach do sejmu prezydenckich oraz gabinetach rzdowych
Praca zbiorowa pod redakcj naukow Andrzeja Antoszewskiego i. Ryszarda Herhuta

Wroclaw 2004

Autorzy Andrzej Antoszewski [A.A.], Kazimierz Dziubka [K.D.], Ryszard Herbut [R.H.], Wiesawa Jednaka [W.J.] Teresa o-Nowak [T..-N.l, Eugeniusz Myniec [E.M.], Leszek Sobkowiak [L.S.] Redakcja naukowa prof, dr hab, Andrzej Antoszewski i prof, dr hab, Ryszard Herbut Recenzja naukowa prof, dr hab. Krzysztof Paecki Redakcja Krzysztof Wiciary Copyright by Wydawnictwo ATLA 2 Wrocaw

Wstp
Leksykon politologii. opracowany przez zespl naukowcw z Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Wrocawskiego, stanowi pierwsz tego typu propozycj na polskim rynku wydawniczym. Cel, jaki postawili sobie autorzy, to przedstawienie Czytelnikowi podstawowych poj oraz koncepcji teoretycznych, za pomoc ktrych wspczesna politologia opisuje i wyjania wydarzenia, zjawiska oraz procesy polityczne. Leksykon adresowany jest gwnie do studentw politologii, maturzystw przystpujcych do egzaminu z wiech?/ o spoeczestwie i tych wszystkich, ktrzy chc pogbi swoje zainteresowania polityk. Moe by rwnie pomoc dla studentw innych kierunkw z zakresu nauk spoecznych, prawa, socjologii czy filozofii. Chcielibymy umoliwi Im zetknicie si ze wiatowym dorobkiem politologii, ktra ju od dawna staa si uznan dyscyplin naukow. Leksykon zawiera okoo 500 hase zestawionych w porzdku alfabetycznym. Obejmuj one cztery dziay politologii: teori polityki, wspczesne systemy polityczne, teori i histori stosunkw midzynarodowych oraz histori myli politycznej. Znalazy si te podstawowe pojcia z zakresu nauk pokrewnych: socjologii, prawa, prakseologii i psychologii. Zasad przyjt przy opracowywaniu poszczeglnych hase byo uwzgldnienie wieloci i rnorodnoci koncepcji i szk teoretycznych. Starano si rwnie objani podstawowe kategorie pojciowe, w tym i te, ktre stosunkowo niedawno przenikny do polskiego jzyka politologicznego. Dc do aktualizacji wiedzy o polityce, szeroko wykorzystano w leksykonie klasyczn i najnowsz wiatow oraz polsk literatur przedmiotu. Krtkie notki bibliograficzne zamieszczone przy niektrych hasach mog umoliwi Czytelnikowi dalsze, pogbione studia nad szczeglnie interesujcymi go zagadnieniami. Leksykon moe by rwnie pomoc w rozumieniu i interpretacji zdarze politycznych zachodzcych w ostatnim czasie w Polsce. Celowi temu suy m.in. Aneks, zamieszczony na kocu pracy. Zawiera on podstawowe dane obrazujce rozwj polityczny Polski po 1989 r. Czytelnik znajdzie w nim informacj o wynikach wyborw do sejmu

Dodruk wydania VI Wrocaw 2004

Drak Drukarnia Wydawnictwa ATLA 2 Adres do korespondencji ATLA 2, 54-058 Wrocaw, ul. Samotna 8a, tel./fax: 0-...-71/354 30 54, 353 29 26 e-mail:atl a2@atla2.com.pl www.atla2.com.pl

ISBN 83-88555-46-4

i prezydenckich czy koalicjach wyborczych, strukturze politycznej sejmu, komisjach sejmowych, gabinetach rzdowych i ich skadzie politycznym oraz osobowym, pozaparlamentarnych i parlamentarnych ugrupowaniach prawicowych po 1993 r., a take o reformie terytoralnei kraju wprowadzonej z dniem 1.01.1999 r. Z satysfakcj moemy odnotowa takt, e leksykon wydany po raz pierwszy w 1995 r., doczeka si ju szstego wydania' i H~" .L uznaniem Czytelnikw.
An

ibcivkacja

drzej Antoszewski Ryszard Herbut

decyzja monarchy o zrzeczeniu si tronu i przysugujcych mu z tej racji praw. Decyzja ta moe by ABDYKACJA dobrowolna (np. abdykacja Jana Kazimierza w 1667 r. (ac. abdicatio - zrzeczenie sie) czy Edwarda VIII w 1936 r. w Wielkiej Brytanii) lub wymuszona zmian sytuacji politycznej w kraju, ktra uniemoliwia dalsze sprawowanie urzdu przez konkretnego krLa (np. abdykacja Karola X we Francji w 1830 r, czy Leopolda III w 1950 r; w Belgii) lub te wie si z wprowadzeniem republiki (nn. abdykacje Mehmeda VI w 1922 r. w Turcji, Umberto II we Woszech w 1946 r., Konstantyna II w Grecji w 1973 r.). [RJI.j

ABOLICJA
(ac. abolitio - zniesienie) - decyzja z dziedziny polityki prawa karnego, polegajca na odstpieniu od cigania okrelonej kategorii przestpstw. Mo e odnosi si do przestpstw o charakterze politycznym. Obejmuje nakaz niewszczynania postpowania karnego lub umorzenia postpowania ju wszcztego. Jest to wic darowanie i puszczenie w niepami zarwno tych przestpstw, ktrych sprawcy zostali ujawnieni, lecz jeszcze nie osdzeni, jak i tych, ktrych sprawcy s nieznani (lub nie ujci). A. uchwalana jest- przez parlament w formie - zwykej ustawy, zgodnie z procedur obowizujc w postpowaniu ustawodawczym. Zob. te -+ amnestia. [AA.]

ABOLICJONIZM
(ac. abolitio - zniesienie) - ruch spoeczny w XIX w. dajcy zniesienia niewolnictwa Murzynw. Powszechnie termin ten odnosi si do Stanw Zjednoczonych i aktywnych tam rnorodnych grup i stowarzysze obywatelskich stawiajcych sobie za cel zniesienie niewolnictwa. Jednak dziaalno tego rodzaju obserwowano rwnie i w innych krajach, a zwaszcza Wielkiej Brytanii i Francji. W Ameryce Pnocnej wystpienia przeciw niewolnictwu nasiliy si z chwil ogoszenia niepodlegoci przez byle kolonie brytyjskie. Pocztkowo dominoway wzgldy humanitarne i ideowe, a gwnymi reprezentantami ruchu abolicjonistycznego byy sekty czy te odamy protestantw (np. kwakrzy. metodyci). Jedno z pierwszych wystpie majcych znamiona charakterystyczne dla tego ruchu miao miejsce w Germantown (stan Pensylwania) w 1688 r,, a inicjatorami byli kwakrowie. W latach 1816-1850 powstao szereg stowarzysze abolicjonistw i byy one wyjtkowo silne na pnocy. Na poudniu ich wp ywy byy bardzo ograniczone, a ludno murzyska prbowaa si wymc na plantatorach zniesienie niewolnictwa (np. powstanie Nata Turnera w 1831 r. czy Johna Browna w 1859). W latach 1856-1860 abolicjonici poparli Parti "Republika sk i jej kandydata na prezydenta Abrahama Lincolna, zwolennika zniesienia niewolnictwa w poudniowych stanach. W trakcie wojny secesyjnej, 1.01.1863 r. prezydent ogosi dekret o zniesieniu niewolnictwa na caym obszarze Stanw Zjednoczonych, a 18.12.1865 r. akt o abolicji wszed do konstytucji jako trzynasta poprawka" W 1834 r. zniesiono niewolnictwo Murzynw w cavm imperium brytvjskim, a w 1848 r. - w koloniach francuskich. [R.H.J

Absoiuror.um

Admiaistracja publiczna nego zabarwienia, a to w kontek cie nowej sytuacji spoecznej zwizanej z walk buruazji o rewolucyjne przeobraenie spoecze stwa feudalnego, ktrego znienawidzonym symbolem sta si monarszy a. Monarchie absolutne w Europie wystpoway w XVI-XVTII w. Monarcha dysponowa peni w adzy. Nie podlega adnym prawom, poza boskimi, i niczyjej kontroli. Koncentrowa w swoich rkach wadz ustawodawcz, wykonawcz oraz sdownicz. Prawnik i ekonomista francuski Jean Bodin (.1530-1596) stworzy najbardziej rozwinit teori a. [Sze ksig o republice., L586). Uwaa on, i monarcha stoi ponad prawem, a sw nieograniczon wadz otrzyma od Boga i w konsekwencji lud nie moe ingerowa w ten uldad i odbiera mu boskich" uprawnie. Jednak z czasem ten deistyczny pierwiastek zacz zanika i pod wpywem interpretacji prawa natury zaczy pojawia si teorie uzasadniajce a. monarchy wzgldami racjonalnymi. T. Hobbes (1588-1679) nie czy swej teorii pastwa absolutnego z ingerencj bosk (dar aski boej), ale stara si dowie, i ta forma pastwa jest najdoskonalsz spo rd wszystkich znanych. Pa stwo absolutne powstao z woli ludzkiej jako wyraz denia ludzi do zapewnienia sobie bezpieczestwa i to nawet kosztem zrzeczenia si wielu praw, ktre, przekazuj pastwu. Monarchie absolutne utrzymay si duej w krajach, w ktrych rozwj nowych stosunkw kapitalistycznych postpowa stosunkowo wolno i nowa klasa, buruazja, nie bya wystarczajco silna, by wyj zwycisko z konfrontacji z klas feudafw (np. Prusy, Austria). W II poowie XVIII wieku przeprowadzono w tych krajach w duchu idei owiecenia ograniczone reformy. Wanie w tym kontekcie mwimy o a. owieconym. Monarchowie owieceni nie odrzucili cakowicie formuy boskiego pochodzenia swej wadzy, na plan pierwszy wysunli jednak motywy nawizujce do hase owiecenia i pogldw wspczesnych im teoretykw pastwa i prawa. W ten sposb pojawia si koncepcja krla jako sugi pastwa, ktry wykonywa swe uprawnienia dla dobra ogu i decydowa o tym, co jest dla dobre. W pa stwach tych przeprowadzono szereg reform o do postpowym charakterze (np. ograniczono poddastwo chopw, ograniczono monopol cechw, otwierajc drog ku wolnoci przemysu, zniesiono nietolerancj religijn, ograniczono rnice stanowe, ale nie zlikwidowano ich, zachowujc uprzywilejowan pozycj - arystokracji - urzdniczej czy ziemskiej). Monarcha w trosce o powodzenie" swych podwadnych wkracza w coraz to nowe sfery ycia spoecznego. W efekcie powsta rozbudowany - aparat pastwowy zorganizowany na zasadach - centralizmu i -+ biurokratyzmu. Pastwo a. owieconego nabrao znamion, struktury policyjnej. Sia pastwa staa si - racj stanu, uzasadniajc wszelkie decyzje monarchy. Z kolei idea nadrzdnoci pastwa wioda do likwidacji separatyzmw lokalnych oraz ograniczenia aspiracji i uprawnie kocioa (zwaszcza katolickiego). W pastwach a. owieconego monarchowie d yli przede wszystkim do zreformowania tych sfer ycia spoecznego, w ktrych wystpoway najbardziej race przerosty ustroju feudalnego (M. Szczaniecki. Powszechna historia pastwa i prawa. Warszawa 1979). Ich celem nie bya jednak likwidacja pastwa feudalnego, a ju na pewno nie wprowadzenie formy rzdw odpowiedzialnych. fR.H.l ADMINISTRACJA PUBLICZWA 1, Og organw i instytucji zajmujcych si organizacj procesu zaspokajania potrzeb zbiorowych. Tak rozumiana a.p. (w ujciu podmiotowym) obejmuje przede wszystkim: a) administracj rzdow, ktr tworz premier, rzd, wojewodowie.

ABSOLUTORIUM
- decyzja kolegialnego organu prawodawczego wyraajca pozytywn ocen dziaalnoci finansowej i zaufanie dla organu wykonawczego w tym zakresie. Jest ona podejmowana po wysuchaniu sprawozdania z dziaalnoci oraz rozliczenia finansowego. Udzielanie a. odbywa si cyklicznie, w terminie wyznaczonym przepisami prawa (lub statutu organizacji) - z reguy raz w roku. A. moe by udzielone przez organ pastwowy innemu organowi pastwowemu (np. przez sejm - Radzie Ministrw), przez organ samorzdu terytorialnego (rad gminy) organowi administracji samorzdowej lub przez uprawniony organ statutowy organizacji spoecznej jej ciau wykonawczemu (np. zarzdowi). Uchwalenie a. wyraa aprobat wycznie dziaalnoci finansowej i nie wyklucza odwoania organu wykonawczego z innych powodw. Z uwagi na zasig skutkw spoecznych, najistotniejsze znaczenie ma a. udzielane przez parlament rzdowi. W Polsce, zgodnie z konstytucj z 2.04.1997 r., -- Sejm RP jest zobowizany do corocznej oceny wykonania ustawy budetowej (zob. -* budet). Podstaw tej oceny stanowi: sprawozdanie Rady Ministrw z wykonania ustawy budetowej wraz z informacj o stanie zadu enia pa stwa, przedkadane w terminie 5 miesicy od zakoczenia roku budetowego, analiza wykonania budetu pastwa i zao e polityki pieninej przygotowana przez - NIK oraz opinia NIK na temat a. dla rzdu. W cigu 90 dni od zoenia sprawozdania Sejm RP zobowizany jest podj na podstawie stanowiska Komisji Finansw Publicznych uchwa o udzieleniu lub nieudzieleniu a. Konstytucja nie przewiduje, by skutkiem nieudzielenia a. bya dymisja rzdu. Natomiast ustawy samorzdowe jednoznacznie postanawiaj, e nieuzyskanie a. przez zarzd (gminy, powiatu i wojewdztwa) jest rwnoznaczne z jego odwoaniem. [A.A.]

ABSOLUTYZM
(ac. absoluius - najwyszy, zupeny, cakowity) - termin zazwyczaj stosowany cznie z pojciem wadzy jako sposb sprecyzowania jej charakteru (potestas absolutu, czyli wadza absolutna). Wadz absolutna to: a! wadza nieograniczona, ktrej piastun (np. monarcha) mo e wykorzystywa j w dowolny sposb, nie bdc zwizany czy te skrpowany jakimikolwiek normami (najczciej zwraca si uwag na fakt, i wadca nie jest podporzdkowany prawu) oraz b) wadza skoncentrowana w rkach jednego podmiotu, nierwno waona i uwolniona spod kontroli, gdy nie wystpuj alternatywne centra decyzyjne, stanowice dla niej przeciwwag czy te instytucjonalizujce swoisty system hamulcw, ktry ograniczaby zakres swobody jej dziaania. A. jako cecha w adzy niekoniecznie musi by utosamiany z reimami -> totalitarnymi czy -+ autorytarnymi. G. Sartori zwraca uwag , i demokratyczny a. jest cakiem moliwy {Teoria demokracji, 1994). Lud, a cilej mwic grupa wystpujca w jego umieniu, obalajc absolutnego wadc staje si nieograniczonym dysponentem w adzy i to jego uprawnienia z kolei nabieraj cech potestas absolute.. -* Demokracja i wadza sprawowana w jej ramach moe by absolutna w rozumieniu wczeniej przedstawionym, cho jej nosicielem jest podmiot zbiorowy. Powszechnie identyfikuje si jednak wadz absolutn z w adz jednostki (zwaszcza monarchy) czy te w skiej grupy politykw posiadajcych cakowit dowolno w jej sprawowaniu. Wynika to z tego, i pojcia: w adza absolutna oraz a. (kategoria stworzona w XVIII w.) kojarzone s najczciej z monarchi absolutn czy te absolutyzmem owieconym jako schykowymi etapami w rozwoju pastwa feudalnego. Wanie w XVTXI w. kategorie te nabray pejoratyw-

Administracja publiczna

10

Agraryzm

kierownicy rejonw, centralne i lokalne organy administracji specjalnej inp. urzdy grnicze czy dyrekcje okrgw kolei pa stwowych) oraz urzdy centralne Ci ich organy terenowe), inspekcje i wyspecjalizowane agencje rzdowe, o) administracj samorzdow, ktra wystpuje wycznie na szczeblu lokalnym, obejmujc kolegialne i jednoosobowe ciaa wykonawcze rad gminnych, sejmiki samorzdowe powiatowe czy wojewdzkie. W myl ustawodawstwa polskiego kolegialnymi organami administracji samorzdowej s zarzdy, w ktrych skad wchodz wybierani przez rady gmin -+ wjtowie, - burmistrzowie (lub w miastach powyej 100 tys. mieszkacw prezydenci), ich zastpcy oraz czonkowie w liczbie od 4 co 7 osb. Jednoosobowymi organami administracji samorzdowej s wjtowie (burmistrzowie, prezydenci) kierujcy biecymi sprawami gminy oraz wydajcy decyzje w indywidualnych sprawach administracji pastwowej. Takie rozumienie a.p. charakterystyczne jest dla nauk prawnych (zwaszcza prawa administracyjnego), ktre koncentruj si na strukturze i kompetencjach organw pa stwowych powoanych do organizacji procesu zaspokajania potrzeb zbiorowych przez wydawanie zakazw, nakazw b d zezwole. 2. Og dziaa skierowanych na zaspokajanie potrzeb zbiorowych. Ujciem takim posuguje si zw aszcza -+ politologia, traktujca a. p. jako wyodrbnion sfer aktywnoci instytucji pa stwowych, spoecznych i prywatnych, ktra suy zaspokojeniu potrzeb obywateli. Jest to - innymi sowy - produkcja dbr i wiadczenie usug podejmowane w interesie publicznym. Na gruncie politologii przyjmuje si, e a.p. jest wyodrbnion czci -> procesu politycznego, sprowadzajc si do dziaa wykonawczych w stosunku do celw politycznych ustalanych przez strategiczne centra polityczne (np. parlament). Wspczenie podkrela si te, e a.p. jest sprawowana przy aktywnym udziale obywateli, uczestniczcych w decyzjach wykonawczych i przyjmujcych na siebie wspodpowiedzialno za ich rezultaty. Jak ujmuj to niektrzy zachodni teoretycy, celem a. p. jest wprowadzanie innowacji w procesie zaspokajania potrzeb, kreatywno oraz ksztatowanie wyobrani spoecznej (J. Jun). A.p., rozumiana jako proces zaspokajania potrzeb, obejmuje dwa komponenty: organizacj' i zarzdzanie. Organizacja utosamiana jest na og ze struktur stosunkw midzyludzkich w systemie administracji, ktre ksztatowane s przez -* normy prawne oraz przez zwyczaj. Oznacza ona, innymi sowy, podzia, wadzy pomidzy szczeblami, instytucjami i funkcjonariuszami a. p. Zarzdzanie to z kolei zesp dziaa skierowanych na osignicie racjonalnej kooperacji pomidzy jednostkami a.p. w procesie oddziaywania na ludzi i na rzeczy (D. Waldo). Zarzdzanie obejmuje identyfikacj potrzeb, analiz opinii, selekcj programw, przydzia zasobw, planowanie budetowe, wykorzystywanie finansw publicznych.. dobr personelu oraz biece dziaania wykonawcze (G. Allison). W ostatnich latach w funkcjonowaniu a.p. pojawiy si nowe trendy rozwojowe, zwizane przede wszystkim z: decentralizacj, prywatyzacj zada publicznych, rozszerzeniem dziaalnoci instytucji niekomercyjnych (non-profit), upowszechnieniem nowych technologii informacyjnych i wspprac midzynarodow. 3. Nauka i sztuka zarzdzania sprawami publicznymi. A.p. w tym znaczeniu utosamiana jest z dyscyplin naukow, opisujc i wyjaniajc proces zaspokajania potrzeb zbiorowych oraz formuujc uoglnienia odnoszce si zarwno do organizacji, jak i zarzdzania. Ma ona na celu ksztatowanie swoistych umiejtnoci uczestnictwa w podejmowaniu decyzji oraz w ich wykonywaniu (przygotowanie kadr), a tak e opracowanie kryteriw oceny administracji, uwzgldniajcych interes

publiczny (Hood). Jej gwnym zadaniem jest danie odpowiedzi na pytania o to, w jaki sposb najpeniej realizowa wytyczone cele i na jakich podstawach ocenia efektywno organizacji i zarzdzania. A.p. jako dyscyplina naukowa jest intensywnie rozwijana w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, szczeglnie po II wojnie wiatowej, czsto w ramach studiw politologicznych. W Polsce bya ona dotd raczej zwizana z prawoznawstwem i ze studiami prawniczymi. Od 1990 r. dziaa w Warszawie Krajowa Szkoa Administracji Publicznej, przygotowujca do pracy na stanowiskach kierowniczych w a.p. [AA.]

AFILIACJA
(ac. affdliatio - usynowienie, w czenie do rodziny). 1. W oglnym znaczeniu to: przyjcie, przynaleno, czenie si, nawizanie, podtrzymywanie pozytywnych kontaktw i wsppracy jednostki, grupy, organizacji z innymi grupami i organizacjami spoecznymi; zgoszenie akcesu, wyraenie woli przystpienia i przynalenoci do innego podmiotu zbiorowego oraz uczestniczenia w jego dziaalnoci; potrzeba przynalenoci do grupy, organizacji, spoeczestwa w celu nawizania i utrwalenia emocjonalnego kontaktu z innymi ludmi, przez ktry jednostka uzyskuje i potwierdza istnienie spoecznych wizi i akceptacji, a tym samym zaspokaja potrzeb bezpiecze stwa. 2. W politologicznym ujciu a. to nawizanie wzgldnie trwaej wsppracy {-> kooperacji pozytywnej) pomidzy zbiorowymi podmiotami dysponujcymi zazwyczaj odmiennym i nierwnorzdnym potencjaem politycznym. Wsppraca obejmuje realizacj celw o podobnym bd identycznym charakterze, przy jednoczesnej samodzielnoci i niezaleno ci organizacyjno-programowej podmiotw w osiganiu pozostaych celw. Najczciej a. wystpuje w trzech relacjach: a) -> partii politycznych i -* zwizkw zawodowych (np. w Anglii - Labour Party i Trade Union), gdy strony zobowizuj si do prowadzenia wsplnych dziaa w postaci konsultowania wanych kwestii publicznych, forsowania okrelonych projektw aktw prawnych, udzielania poparcia wyborczego, rezygnacji ze strajkw itd., b) partii politycznych i organizacji modzieowych ftzw. przybudwek), przynajmniej czciowo zintegrowanych ideologicznie, programowo i personalnie, c) rozmaitych - podmiotw polityki wsptworzcych midzynarodowe, krajowe lub regionalne -* ruchy spoeczno-polityczne (fronty, organizacje), ktrych celem jest zwalczanie, obrona lub wprowadzenie do ycia publicznego pewnych wartoci i mechanizmw politycznych, socjalnych, ekonomicznych, religijnych itd. Ruchami afiliujcymi rozmaite podmioty byfy min.:' Front Ludowy zawizany w celu obrony adu demokratycznego przed faszyzmem; Front Narodowy czcy podczas II wojny wiatowej przeciwnikw faszystowskich Niemiec, wywodzcych si z r nych obozw ideowo-politycznych; Front Jednoci Narodowej w Chile; Front Jednoci Narodu, Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego w Polsce. [L.S.J

AGRARYZWI
(ac. ager - rola, pole, ziemia i agrarius - dotyczcy roli, rolny, rolnik). 1. W znaczeniu wszym (pierwotnie) to nazwa doktryny spoeczno-politycznej powstaej w Niemczech i opartego na niej ruchu polityczno-spoecznego w acicieli ziemskich. Po raz pierwszy termin a. zastosowa w latach dziewidziesitych XIX w. niemiecki ekonomista, prawnik i socjolog Albert E. von Schaffie (1831-1903), autor min. pracy Ryzyko agraryzmu dla Niemiec (1901).

Agraryzm

ia 2. Doktryna spoeczno-polityczna oparta na zasadach solidaryzmu klasowego, organicyzmu i jednoci moralnej chopstwa, postulujca ewolucyjn przebudow ustroju spoeczno-gospodarczego w kierunku trzeciej drogi"' (midzy kapitalizmem a socja lizmem), ze szczeglnym uwzgldnieniem interesw rolnictwa (wsi) i pod kierow nictwem politycznym klasy ch opskiej. 3, Ruchy spoeczno-polityczne (zwane te ruchami ludowymi) oparte na doktrynie a. rda ideowe a. tkwi w; koncepcjach fizjokratyzrnu (XVIII w.), uznajcego za prac produkcyjn wycznie prac w rolnictwie wielkim i w zwizku z tym goszcego haso pierwszorzdnej roli rolnictwa w gospodarce kraju i drugorzdnej roli rzemiosa, prze mysu i handlu, oraz w utopijnej myli romantyzmu ekonomicznego J. Ch. Sismonde de Sismondiego (1773-1842), opowiadajcego si za gospodark drobnotowarow, zdominowan przez drobnych rolnikw i rzemielnikw, wobec ktrych pa stwo prowadzioby szeroko zakrojon polityk protekcjonizmu. Klasyczn wykadni naczelnych idei a. zawieraa izw. piramida warto ci przedstawiona przez gwnego ideologa a. czechosowackiego Milana Hod (1878-1944). Skadaa si ona z czterech poziomw: 1) ziemia, czowiek, praca, 2) rodzina, gmina, samorzd, 3) nard, ojczyzna, pa stwo, 4} ludzko. W niektrych odmianach a. (np. w a. polskim okresu midzywojennego) szczegln rol przywizywano do dziaalno ci spdzielczej i samoksztaceniowej, dziel ktrej miao nastpi odrodzenie moralne, duchowe i gospodarcze klasy chopskiej oraz caego narodu. Rozwj organizacyjny i ideologiczny a. zapocztkowa powstay w 1883 r. w Niemczech Zwizek Rolnikw (Bund der Landwirte). Jego gwnym ideologiem i zarazem doradc by Gustav Ruhland {Wprowadzenie do polityki agrarnej, 1901). Niemal rwnolegle do a. niemieckiego podobny ruch narodzi si w Stanach Zjednoczonych poci nazw Przymierze Farmerskie (Farmer Atiance) w latach 80. XIX w. Ruch ten, zwany ruralizmem (od ang. rural - rolny wiejski, zwizany z wsi), rozwijajcy si pocztkowo w Teksasie, opiera si na lokalnych zwizkach samopomocowo-samoksztaceniowych. W krtkim jednak czasie zosta on wchonity przez ruch populistyczny (-* populizm), a nastpnie Parti Demokratyczn, tracc w ten sposb swoje oblicze ideowe. Rozkwit ruchw i ideologii a. przypad na pocztek XX w. i ata midzywojenne. W okresie tym due znaczenie osigny w szczeglnoci ruchy agrarystyczne w Danii (czoowy ideolog Mikoaj Grundvig) i Szwajcarii (Ernst Laur - przewodni czcy Szwaj carskiego Zwizku Chopskiego). Pod ich silnym wpywem ksztatoway si koncepcje a. w wielu krajach Europy rodkowej i Pd., w tym gwnie w Czecho sowacji (powstaa w 1899 r. Czeska Partia Agrarna, przeksztacona w 1905 r. w Czechosowack Parti Agrarn; przedstawiciele : M. Hoda, A. Svehla, O. Frankenberger), Bugarii (utworzony w 1901 r. Bugarski Ludowy Zwizek Chopski, reprezen towany przez A. Stamholijskiego), Jugosawii, Wgrzech i Rumunii, Partie chopskie aprobujce program a. utworzyy w 1921 r. z inicjatywy A. Svehli Midzynarodowe Biuro Agrarne z siedzib w Pradze (zwane take Zielon Midzynarodwk"), z ktrym cile wsppracowa Sowiaski Zwizek Modziey Wiejskiej powstay na kongresie w Lubljanie w 1924 r. W Polsce zrby a. wi si z programem zaoonego w 1895 r. Stronnictwa Ludowego, dziaalnoci ks. S. Stojaowskiego, B. i M. Wysouchw, J. Bojki, J. Stawi skiego oraz ruchu zaraniarskiego w latach 1907-1914. W okresie II RP a. sta si podstaw ideowo-programow Zwizku Modziey Wiejskiej RP Wici" i Stronnictwa Ludowego, ktrego program z 1935 r. uznano za oficjaln doktryn ruchu ludowego. G wnymi propagatorami a. w tym okresie byli S. Mikowski {Agraryzm jako forma przebudowy ustroju spoecznego.

Agresja ___ ----------------------------------------------------------- - ----------------------------

1934, Walka o now Polsk, 1936), F. Bujak, S. Inglot, J. Niecko, W. Sty i in. W latach 1945-1947 do zasad a. odwoywao si Mikoajczykowskie Polskie Stronnictwo Ludowe. Po 1989 r. do idei a. nawizaa wikszo partii i. stronnictw ludowych, w tym m.in. PSL, PSL Solidarno" , SLCH i in., poddajc jednake cz z nich weryfikacji i przystosowaniu z uwagi na warunki spoeczno-polityczne, ekonomiczne i geopolityczne powstae po upadku reimu komunistycznego. W tej wersji caoksztat tych idei okrelany jest take mianem neoagraryzmu. [K.D.]
L i t e r a t u r a : A. Miikowskl, Agraryzm jako forniaprzebudcwy ustroju spoecznego.Krakw 1934; 3. Jachvmek, Neoagraryzm i trzecia droga. Przebudowa i walka o now .Polsk, Lublin 1993; 3. K. Tokarczyk. Wspczesne doktryny polityczne, Krakw 1998.

AGRESJA - zbrojna napa jednego lub kilku pa stw na inne. Wspczenie a. jest zakazana przez prawo midzynarodowe. Zjawisko i istota a. bya przedmiotem prac Ligi Narodw oraz - Organizacji Narodw Zjednoczonych i licznych konferencji midzynarodowych. Zakaz a. zosta po raz pierwszy wprowadzony do prawa midzynarodowego w pakcie -+ BriandaKeiloga w 1928 r. Oznacza to, e do 1928 r. prawo midzynarodowe nie zawierao powszechnie uznawanej i obowizujcej normy zakazujcej wojny agresywnej. Domniemanie zakazu a. zawiera protok genewski z 1924 r. w sprawie pokojowego zaatwiania sporw, samej a. jednak nie definiowa. Pierwsze czytelne elementy definicji a. zostay zawarte w propozycji zgoszonej przez ZSRR, w trakcie obrad konferencji rozbrojeniowej (Genewa 1932-1933), Nie doszo jednak wwczas do definitywnego okrelenia pojcia a. Dopiero konwencje londyskie w sprawie okrelenia napaci, podpisane 03.07.1933 r. przez Polsk, ZSRR Rumuni, Turcje, Iran i Afganistan, Litw , otw i Estoni (do konwencji przystpia Finlandia), precyzoway najbardziej typowe przypadki a. Zgodnie z treci konwencji londyskich a. jest zachowanie si pa stwa w sporze, ktre obejmuje nastpujce sytuacje: a) wypowiedzenie wojny innemu pastwu, b) najazd na terytorium innego pa stwa, rwnie bez wypowiedzenia wojny, c) atak przy uyciu si morskich lub powietrznych (okrtw ub samolotw) na terytorium innego pastwa, rwnie bez wypowiedzenia wojny, d) blokad morsk wybrzea lub portw innego pastwa, e) udzielenie poparcia zbrojnym bandom, ktre wykorzystuj jego terytorium dla dokonania najazdu na teiytorium innego pastwa, oraz odmow, mimo dania pastwa napadnitego, wydania na swym wasnym terytorium rnego rodzaju zarzdze, ktre pozbawiayby agresora pomocy lub jakiejkolwiek opieki. W okresie po II wojnie wiatowej problem definicji a. powrci ponownie pod obrady organizacji i spotka midzynarodowych, g wnie Organizacji Narodw Zjednoczonych. Sama Karta NZ ostatecznie i jednoznacznie wyeliminowaa wojn jako sposb zaatwiania sporw midzynarodowych. Tym samym iu$ ad bellum (prawo do wojny) zostao definitywnie wyjte poza nawias norm zwyczajowych i prawa midzynarodowego. Wprowadzajc do prawa midzynarodowego zakaz wojen agresywnych i obowizek pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych Karta NZ przewiduje bogaty system pokojowych metod i rodkw su cych realizacji tych zobowiza. Ich pogwacenie oznacza zachowanie agresywne, sprzeczne z przyjtymi zasadami. Do 1974 r. problem definicji a. by przedmiotem prac m.in. Komisji Prawa Midzynarodowego. Po wieloletniej dyskusji, 14.12.1974 r. uchwalono ostateczn wersj definicji a. (rez. nr A/3314/XXIX). Znamionami zachowa agresywnych s nastpujce czyny: a) napa czy akt zbrojny jdrnego pastwa na terytorium

Aide-memoire

14

Aktor polityczni1

drugiego, jakakolwiek okupacja wojskowa, bd ca rezultatem tej napaci, jak te jakakolwiek aneksja dokonana z uyciem siy; b) bombardowanie lub uycie jakiejkolwiek broni przeciw terytorium innego pa stwa; c) blokada portw lub wybrzey; d) atak ldowych, morskich lub powietrznych si zbrojnych drugiego pastwa; e) uycie si zbrojnych, znajdujcych si na terytorium drugiego pastwa w wyniku porozumienia z nim, w sposb sprzeczny z warunkami tego porozumienia; 0 udostpnienie przez pa stwo swego terytorium innemu pa stwu, jeli wykorzystuje je ono dla dokonywania aktw a. przeciwko innemu pastwu; g) wysyanie przez pastwo lub w jego imieniu zbrojnych band, grup, nieregularnych sil czy najemnikw dokonujcych powanych aktw zbrojnych przeciw innemu pastwu. [T..-N.]

wydania zgody mog by rne. Najczciej jest to podejrzenie o szpiegostwo, znany nieyczliwy (wrogi) stosunek kandydata wobec pastwa, na ktrego terytorium jest placwka dyplomatyczna, wzgldy kulturowe itp. Pastwo przyjmujce nie ma obowizku podawania przyczyn niewydania zgody. Uzyskanie agreement pozwala pa stwu wysyajcemu wystawi nowo mianowanemu przedstawicielowi dyplomatycznemu tzw. listy uwierzytelniajce. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : Naclilik, Narodziny nowoytnej dyplomacji, Wrocaw, 1971.

AIDE-MEMOIRE
(z fr. - pomoc dla pamici) - rodzaj noty przekazywanej osobicie lub dorczanej Korespondencyjnie po zakoczeniu oficjalnych rozmw (lub w trakcie ich trwania) przez przedstawicieli su by dyplomatycznej lub wysokiej rangi urzdnika pa stwowego. A-m,, zawiera najczciej sprecyzowane stanowisko, bd zestaw tez, faktw czy problemw, ktre byy lub bd przedmiotem bardziej szczegowych negocjacji. Nota ta odrnia si od innych form korespondencji dyplomatycznej nagwkiem .Jdde-memoire" oraz brakiem podpisu i pieczci strony wrczajcej. Wynika to z faktu, i o autentycznoci treci zawartej w a.-m. zawiadcza osoba wrczajca, b dca niejednokrotnie jej autorem ub inicjatorem. W dyplomacji podobny charakter ma memorandum (tak e nie sygnowane przez autora/autorw), zawierajce zestaw tez, faktw i zagadnie do dyskusji, [T..-N.]

AKREDYTACJA
- uwierzytelnienie osoby za pomoc dokumentu uwierzytelniajcego, stanowice waruneis. rozpoczcia misji dyplomatycznej przez szefa misji" na terenie pa stwa przyjmujcego (art.13. konwencji wiede skiej). Listy uwierzytelniajce podpisywane przez gow pa stwa wysy ajcego s wrczane -* gowie pastwa przyjmujcego. Ich przyjcie jest jednoznaczne z rozpoczciem przez przedstawiciela dyplomatycznego penienia jego funkcji. Szczeglnym rodzajem jest a. w Organizacji Narodw Zjednoczonych. Obejmuje ona zwyczaj przedkadania przez dyplomatw listw akredytacyjnych (obowizek ten odnosi si take do dyplomatw penicych funkcje przedstawicieli swego pastwa przy -> ONZ). Listy te skadane s w Sekretariacie ONZ. Jednym z niezb dnych elementw w procesie mianowania przedstawiciela dyplomatycznego pa stwa wysyajcego w pastwie przyjmujcym jest obowizek uzyskania zgody (agreement) pa stwa przyjmujcego. Obowizek uzyskania zgody dotyczy w zasadzie tylko szefa misji dyplomatycznej. Potwierdza to art. 4. Konwencji o stosunkach dyplomatycznych", ktry stwierdza ponadto, i pa stwo przyjmujce nie ma obowizku podania pastwu wysyajcemu przyczyn ewentualnej odmowy uzyskania zgody. Praktyka dowodzi jednak, e instytucj agreement stosuje si take w odniesieniu do attaches wojskowych, morskich i lotniczych. Mianowanie odpowiednich osb na stanowisko przedstawiciela dyplomatycznego jest w zasadzie wewn trzn spraw pastwa wysyajcego. Jednake w praktyce zostao zaakceptowane pewne ograniczenie swobody dziaania pastwa wysyajcego w tym zakresie. Wyraa si ono w prawie sprzeciwu mianowania pewnych osb, ktre w ocenie pastwa przyjmujcego mog by traktowane jako persona non grata. Powodv odmowy

AKSJOLOGIA (grec. aksia - warto, aksios - godny, cenny, logos - sowo, nauka; nauka o warto ciach, oglna teoria wartoci). Termin a. w rozumieniu teoretycznych rozwaa o wartociach wprowadzili E apie (Logiue de la volenti, 1902/ i E, Hartmann (Grundriss der Axiologie, 1906). Przedmiotem a. - pojmowanej jako szczegowa teoria wartoci -jest badanie relacji zachodzcych midzy warto ciami moralnymi, estetycznymi, politycznymi, religijnymi itp. Niekiedy termin a. jest stosowany do okrelenia konkretnego systemu wartoci. Podstawow kategori analityczn bada aksjologicznych jest zatem pojcie wartoci. W naukach spoecznych przyjmuje si, i wartoci s pewnymi czynnikami emocjonalno-spoecznej natury, motywujcymi jednostk do internalizacji danych przez spoeczestwo i usankcjonowanych norm iub te - przynajmniej - do ich przestrzegania. Wartoci mona okreli mianem normatywnych wzorcw pozytywnie ocenianego systemu spoecznego (J.W. Neumann). S one wielowarstwowymi i wzajemnie zalenymi konstrukcjami, ktre w formie mniej lub bardziej uporzdkowanej tworz system warto ci. Podstawowym zadaniem a. jest rozpatrywanie nastpujcych kwestii: natury warto ci, struktury (hierarchii) okrelonych systemw warto ci, zalenoci wystpujcych micz3poszczeglnymi wartociami i ich funkcji w systemie wartoci, charakteru i sensu, norm i ocen itp. Prekursorem a. by niemiecki logik, filozof i fizjolog R. H. Lotze (1817-1881). Jego gwnym dzieem jest Gesckichte der Aesthetik in Deutschland (1868). Nawizywa do filozofii I. Kanta, a zw aszcza Kaniowskiego podziau midzy tym, co istnieje (Sein), i tym, co by powinno (Sollen). Na tej podstawie rozrnia warto przedmiotu od jego istnienia i waciwoci. Burzliwy rozwj bada aksjologicznych nastpi na przeomie XIX i XX w. Bya to reakcja na pozytywistyczno-sejentystyczne przekonanie, i poznanie naukowe jest poznaniem absolutnym, a to, co jest niepoznawalne, nie posiada waloru naukowego (np. idea Boga). Czoowymi reprezentantami a. bvli: W Windelband (18451915), H. Rickert (1863-1936), M. Scheer (1847-1928), G.E. Moore (1873-1958), R.E Peny (1876-1957). [K..D.1 AKTOR POLITYCZNY - jednostka lub grupa bdca gwnym podmiotem sytuacji politycznej. Takim aktorem mog by: -+ polityk, -* klasa, - nard, -* elektorat. -* pastwo, -* gabinet, -* gowa pastwa, armia, -> elita itp. (E Ryszka, Nauka o polityce, 1984). Okrelenie to zostao wprowadzone do politologii ze wzgldu na specyfik i analogi roli, jak odgrywaj aktorzy dramatyczni i polityczni. Aktor stara si przekona -widza o wiarygodnoci roli, ktr gra, tzn. sw, ktre wypowiada. Podkrela je odpowiedni scenografi i choreografi. Wedug M. Croziera i E. Friedberga (Czowiek i system, wyd. pol. 1992) cechy zachowa a.p. okrelajce jego aktywno s nastpujce: a) aktorzy rzadko miewaj do koca sformuowane cele, a jeszcze rzadziej spjne

Aktywno polity*

16

17

Amnestia

zamiary; cele a.p. s zwyke liczne, niejednoznacznej czsto sprzeczne i nie zawsze w peni ujawnione; dziaania a.p. nie zawsze bywaj do koca przemylane, a to, co ras byo celem, innym razem okazuje si rodkiem do niego prowadzcym; ~b) zachowanie a.p. jest- zawsze aktywne, nawet bierno jest wynikiem wiadomej decyzji i wywouje okrelone skutki (np, bojkot wyborw moe by form protestu przeciw systemowi politycznemu); c) racjonalno dziaa a.p. nie wynika z wybranych celw politycznych, ale z szans, jakie aktor dostrzega dla siebie w okrelonym postpowaniu; nie ma dziaa cakowicie irracjonalnych, a jeli nawet s odbierane jako takie, to a.p. stara sieje racjonalizowa i dostosowywa do strategii, jak obra'; cb zachowanie a.p. ma dwa aspekty; defensywny - wyrastajcy z d enia do utrzymania wasnej pozycji, oraz ofensywny, polegajcy na poprawie w asnej sytuacji. Posugiwanie si kategori a.p. w politologia wynika take z faktu, e polityk, podobnie jale aktor dramatyczny, musi mie swoj widowni". W tym kontekcie uywa si czsto okrelenia publiczno polityczna", ktr stanowi krg odbiorcw informacji przekazywanych przez a.p. A.p. stara si trafi nie tylko do umysu widza, ale rwnie do jego serca, wpywajc najego stany emocjonalne przez bezporedni kontakt. [EM

rodkw produkcji i zwizany z ni wyzysk stanowi podstawowe rdo a. A. ekonomicznej towarzyszy a, polityczna, czyli oderwanie si, usamodzielnienie, autonomizacja -> instytucji politycznych, a zw aszcza - pastwa od spoeczestwa i mechanizmw spoecznej kontroli oraz a, ideologiczna (w tym religijna), oznaczajca dominowanie w wiadomoci udzi faszywych, irracjonalnych treci. idei, mitw, stereotypw deformujcych postrzeganie obiektywnej rzeczywistoci przyrodniczospoecznej. Marks upatrywa radykalne rozwizanie problemw a., czyli dezaienacj, w rewolucyjnym zniesieniu kapitalistycznej w asnoci i panowania klasowego oraz zbudowaniu spoeczestwa bezldasowego. Wed ug G. Simmia jednostka chcc zachowa niezaleno, musi unikn bezwzgldnego naporu spoecze stwa, dziedzictwa historycznego, zewn trznej kultury i techniki ycia" (G.Simmel, Socjologiajl975). Z kolei M. Weber uwaa, i rozwj nauki i techniki nie zmniejszy, a wrcz zwikszy bezsilno i uzalenienie ludzi od wiata rzeczy-Wspczenie uznaje si, e szansa ograniczenia a. tkwi min. w rozwoju -+ spoeczestwa obywatelskiego. [L.S.j Lite r a t u r a : E. Bahrendor^.Nowoczesny konflikt spoeczny, 1993.

AKTYWNO POLITYCZNA
- og dziaa polegajcych na formuowaniu i realizacji -* celw politycznych, zwizanych z rolami spenianymi przez jednostki bd grupy w ramach -* systemu politycznego, A.p. okrela stopie uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji oraz poziom zaangaowania w ycie polityczne, co moe wyraa si m.in. w niekonwencjonalnych formach -* partycypacji (np. strajki, manifestacje, terroryzm itp.). A.p, ma charakter obiektywny i subiektywny. Obiektywno wynika z samego faktu penienia roli podmiotu ycia politycznego, niezalenie od woli jednostki czy grupy spoecznej. Subiektywno a.p. jest wyrazem wiadomego wyboru. Wanie z uwagi na ten fakt a.p. poddaje si stopniowaniu - od bardzo wysokiej do bardzo niskiej. Wyrni mona nastpujce poziomy a.p.: a) znikome zainteresowanie jednostki lub grupy yciem politycznym (np. ucieczka w prywatno"); bl ograniczenie si do speniania jedynie podstawowych obowizkw (praw) politycznych (np. uczestnictwo w wyborach); c) czonkostwo w organizacjach o charakterze spoeczno-politycznym (np. w partiach lub grupach interesu); d) spoeczne penienie rl kierowniczych w takich strukturach; e) zawodowe uprawianie polityki. [E.M.]

AMBASADOR
(nuncjusz w odniesieniu do przedstawicieli Stolicy Apostolskiej) - zgodnie z treci art. 14. konwencji wiedeskiej o stosunkach dyplomatycznych z kwietnia 1961 r. (obowizuje od 1964 r.) jest to najwyszej rangi przedstawiciel dyplomatyczny pastwa wysyajcego w pastwie pobytu. A. jest akredytowany przy gowie pastwa. Jemu te skada listy uwierzytelniajce w trakcie uroczystego, protokolarnego spotkania. A. wygasza wwczas krtkie przemwienie, na ktre odpowiada gowa pastwa. A. moe by akredytowany jednoczenie w wicej anieli jednym pastwie. Pocztkowo tytu ten przysugiwa staym przedstawicielom misji specjalnych, np. w czasach kongresu wiede skiego przedstawicielom tych pastw, ktre posiaday tzw. honory krlewskie, a pniej wielkich mocarstw lub pa stw, ktre czyy szczeglnie bliskie wizi. W miar demokratyzacji stosunkw midzynarodowych i ugruntowywania si zasady rwnoci pastw w stosunkach midzynarodowych pozycja szefa misji dyplomatycznej zaley wycznie od porozumienia zainteresowanych stron. Regulacje w zakresie stopni i klas pierwsze stwa przedstawicieli dyplomatycznych zostay wprowadzone w ycie w 1815 r. regulaminem wiede skim, inicjatorem przedsiwzicia by Talleyrand. Nastpnie zagadnienie to zostao uzupenione protokoem akwizgra skim z 1918 r., likwidujc w ten sposb jeden z bardziej zoonych problemw natury politycznej, tzw. problem precedencji, Zgodnie z art. 16. wspomnianej na pocztku konwencji precedencja szefw misji w ramach poszczeglnych klas opiera si na kolejno ci terminw podjcia przez nich funkcji. [T..-N.)

ALIENACJA
(ac. alienus ~ obcy, nalecy do kogo innego). 1. W oglnym znaczeniu to: wyobcowanie ze rodowiska, wyizolowanie, odosobnienie; zanik wiadomoci, poczucia identyfikacji z otoczeniem spoecznym, a niekiedy z samym sob (autoalienacjaj; osabienie, utrata orientacji, wp ywania i kontroli nad wiatem zewntrznym (otoczeniem spoecznym). 2. Proces uniezalenienia si wytworw spoecznego wspdziaania ludzi itj. produktw, idei, instytucji) od nich samych, prowadzcy do utraty kontroli nad wytworami oraz odhumanizowania i urzeczowienia -* wizi (stosunkw) spoecznych. G.W.l. Hegel uwaa, i, zjawiska wsptworzce a. uruchamiaj jeden z gwnych mechanizmw -> rozwoju spoecznego. L. Feuerbach analizowa genez i skutki a. religijnej. K. Marks sdzi, e najwaniejsz form a. jest a. ekonomiczna zwizana z antagonistycznymi stosunkami pomidzy klasami panujcymi i podporzdkowanymi w poszczeglnych formacjach spoecznych. Prywatna w asno

AMWESTIA

- decyzja polegajca na cakowitym lub czciowym darowaniu kary za popenione i osdzone wyrokiem sdu przestpstwo. A. jest podejmowana przez parlament w formie ustawy (-+ abolicja). A. ogasza si najczciej przy uroczystej okazji (np. wita pastwowego lub rocznicy wanego wydarzenia). W systemach niedemokratycznych amnesti obejmuje si m.in. przestpstwa popeniane z powodw politycznych. Decyzja taka ma wyraa dobr wol wadz w stosunku do traktowanej jako nielegalna - opozycji. Generalna a. polityczna bywa oznak liberalizacji reimu

tmestia midzynarodowa

18

li?

Anarchizm

niedemokratycznego i moe stanowi zapowied procesu demokratyzacji. W PRL a. taka zostaa ogoszona ustaw z 17.07.1986 r. o szczeglnym postpowaniu wobec sprawcw niektrych przestpstw. W wyniku tej decyzji wszyscy skazani za czyny uznane za przestpstwa o charakterze politycznym tudzia w podziemnej Solidarnoci", uczestnictwo w strajkach i manifestacjach itp.) zostali zwolnieni z wizie we wrzeniu 1986 r. A. ogaszana jest zazwyczaj rwnie w momencie rozpoczcia procesu demokratyzacji i ma na ceiu stworzenie moliwoci w czenia si w ycie polityczne kraju osobom, ktre sw dziaalno ci polityczn naruszyy obowizujce prawo, Po podpisaniu porozumie - okrg ego stou", 29.05.1989 r., umorzono postpowania oraz darowano ju orzeczone kary w sprawach o przestpstwa popenione w okresie 31.08.1980-29.05.1989 z powodw politycznych albo w zwizku ze strajkiem lub akcj protestacyjn. [A.A.] AMNESTIA MIDZYNARODOWA (Amnesty International) - organizacja pozarzdowa zajmujca si dziaalnoci na rzecz pomocy dla winiw politycznych. Zostaa utworzona 28.05.1961 r. w Londynie przez Petera Benensona. W okoo 40 pastwach dziaaj sekcje krajowe Al. Blisko 200 tys. czonkw indywidualnych pracuje na rzecz Al w ponad 100 pastwach. Najwyszym organem Al jest Sesja Midzynarodowa odbywajca obrady raz w roku. Organem wykonawczym jest Midzynarodowy Komitet Wykonawczy oraz Stae Biuro, ktre prowadzi sprawy biece. W latach 1961-1975 przewodniczcym Midzynarodowego Komitetu Wykonawczego by Sean MacBridge -laureat pokojowej nagrody Nobla. Al wydaje zbiory dokumentw zawierajcych rejestr winiw politycznych oraz informacje o warunkach, w jakich odbywaj kar. Jej przedstawiciele uczestnicz w procesach politycznych na prawach obserwatorw. Al podejmuje dziaania na forum midzynarodowym na rzecz uwolnienia winiw politycznych. Departament Badawczy w Londynie pozostaje w cisym kontakcie z obrocami praw czowieka dziaajcymi w poszczeglnych pastwach i innymi zainteresowanymi tym problemem stronami. Dostarcza im informacji o istnieniu ewentualnych zagroe rla dziaaczy politycznych. Al ma status obserwatora przy Radzie Spoeczno-Gospodarczej - ONZ. Wydaje miesicznik Amnesty News", kwartalnik Amnesty International Review", rocznik World Conscience" oraz publikuje roczne sprawozdania i raporty. A.I. finansuje si ze skadek czonkowskich sekcji krajowych oraz czonkw indj^vidualnych. [T.L.-N.] L i t e r a t u r a : The New Encyclopedia Biitannica, vol. 1,1989-.J. Power, Amnesty International. The Human Rights Story, Psrgaraon Press 1981. ANARCHIZM (grec. an-archos, znaczce bez przywdcy lub naczelnika" bd bez najwyszej wadzy"; brak rzdu, bezrzd) doktryna spoeczno-polityczna powstaa w XLX w. Gwni przedstawiciele a.: William Goodwin (1756-1836), Max Stirner (1806-1856), Pierre Joseph Proudhon (1809-1865), Michai Bakunin (1814-1875), Piotr Kro-potkin (1842-1921). Po raz pierwszy aprobujco terminu a. uy J.E Proudhon w pracy Czym jest wasno ? (1840), w ktrej okrela samego siebie jako anarchist i dowodzi, e organizacja polityczna zbudowana na autorytecie powinna ustpi miejsca spoecznej i ekonomicznej organizacji opartej na dobrowolnym porozumieniu zawartym w postaci umowy. Gwne idee: Na pierwszym miejscu a. stawia sprzeciw -wobec wszelkiej organizacji pa stwowej, ktra miaa by zasta-

piona rnorodnymi dobrowolnymi organizacjami. Gosi postulat zapewnienia wolnoci oraz likwidacji wasnoci prywatnej. Wolno miaa mie charakter niepodzielny czowiek mia by wolny cakowicie (wolno totalna). Oznaczao to nie tylko wyzwolenie czowieka spod przymusu fizycznego, ale rwnie odrzucenie wszelkich zewn trznych ogranicze, przyjmowanych nawet w sposb dobrowolny. Zdaniem anarchistw wrogiem czowieka jest przede wszystkim inny czowiek, ktry nakazuje, zmusza (nawet w formie autorytetu moralnego). Anarchici wysunli postulat obalenia wadzy w jej trzech postaciach: pastwa, wasnoci prywatnej i religii. T ostatni kwestionowano tylko w niektrych odmianach a,, odrzucajc konserwatywny pogld o boskiej legitymacji wadzy; sprzeciwiano si take liberalnym koncepcjom -* kantraktualizmu; goszono, e prawo jest instrumentem pa stwa w celu ochrony wasnoci prywatnej, natomiast sama wasno prywatna jest gwnym rdem wyzysku. Wedug a. powstanie organizacji spoecze stwa byo zwizane z wai bogatych i silnych przeciw biednym i sabym. W oglnym zarysie spoeczestwo anarchistyczne miao by naturaln ", bezpa stwow form kooperacji, opart na zasadach moralnych, rozumie, wolnych stosunkach midzyludzkich; organizacj woln od wyzysku i komercji. Gwarancj utrzymania porzdku miao stanowi g bokie przyswojenie sobie przez jednostki wartoci moralnych i zasad. Przewidywano, e dziki temu samokontrola jednostek bdzie moga zastpi kontrol odgrn, zewntrzn. Niektrzy anarchici twierdzili, e dziaania na rzecz dobra wsplnego maj charakter instynktowny i spontaniczny. Modele organizacji spoecznej miay by oparte gwnie na maych wsplnotach tworzcych lun federacj. W ten sposb zamierzano unikn centralizacji i przejaww nacjonalizmu. Zakadajc konieczno obalenia pastwa, zwolennicy a. nierzadko usprawiedliwiali stosowanie metod terrorystycznych i spisku. A. jako forma ruchu politycznego rozwin si najbardziej w drugiej poowie XIX w. Najwikszy wpyw organizacje anarchistyczne zdobyy we Francji, Woszech, Hiszpanii i Rosji. W 1881r., na londyskim kongresie organizacji anarchistycznych zaaprobowano propagand przez mier". Ofiarami zamachw dokonywanych przez anarchistw stali si: niemiecki cesarz Wilhelm I, prezydent Francji Carnot, krl wioski Humbert, prezydent Stanw Zjednoczonych McKmley. Po I wojnie wiatowej a. chwilowo straci na popularnoci, pniej jednak znw si odrodzi, gwnie w formie zorganizowanych ruchw terrorystycznych. Wspczesn odmian a. stanowi neoanarchizm. Du rol w odrodzeniu idei a. odegrao wydawane w Szwajcarii od 1945 r. pismo Le Reveil Anarchist" (Trzebudzenie Anarchisty"), a take czoowy organ anarchistw francuskich La Liberation" ("Wyzwolenie"). Do najbardziej znanych postaci neoanar-chizmu nale: M. Juayan, R. Fossard, P Heintz, C. Lorenzo i inni. Do niektrych wtkw ideowych a. nawizywali take twrcy programw politycznych Nowej Lewicy (bracia Daniel i Gabriel Com-Bendit, A. Gorz, A. Geismar i in.). A. nie by doktryn jednorodn. Rozwiny si cztery g wne nurty: a. indywidualistyczny, a. kolektywistyczny, a. komunistyczny i a. syndykalistyczny. ANARCHIZM INDYWIDUALISTYCZNY - podstawy doktrynalno-filozofiezne sformuowali: M. Stirner (prawdziwe nazwisko Kacper Schmidt) i RJ. Proudhon. Nawizywali oni do utopii komunistycznej W. Goodwina. G wne idee: skrajny indywidualizm oparty na wolnoci absolutnej jednostki; dezaprobata wwobec szelkiej wadzy pastwowej, instytucji spoecznych i prawa; ambiwalentny stosunek do wasnoci. Postulat sprawiedliwej dystrybucji bogactwa nie wiza si z daniem zniesienia wszelkiej wasno ci prywatnej. Przebudowa spoeczestwa miaa dokona si za pomoc

Anarchizm

20

Anarchizm bogactwa narodowego w rkach centralnych orodkw dyspozycji. ANARCHIZM KOMUNISTYCZNY - twrc doktryny by Rosjanin E Kropotkin. Jego gwne prace to: Wyznania zbuntowanego (1885), Anarchia Jej filozofia i idea (1896), Komunizm i anarchizm (1900), Pom,oc wzajemna jako czynnik rozwoju (1902), Nauka wspczesna i anarchizm (1907), Anarchizm (1912). Teori a. opar na przesankach przyrodniczomaterialistycznych. -* Prawo i + pa stwo traktowa jako zjawiska historyczne, a wic zmienne. Pa stwo okrela] jako [...] towarzystwo wzajemne ubezpiecze midzy wacicielem, onierzem, sdzi i ksidzem, zawizane w celu zapewnienia sobie w adz}' nad ludem i utrwalenia swojej przewagi gospodarczej". Przysze spoeczestwo miao by wyrazem poczenia absolutnej wolnoci jednostki z zasad komunizmu ekonomicznego, rozumianego jako zwizek wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzysze opartych na wsplnocie rodkw produkcji i rodkw konsumpcji. W ramach owej wsplnoty zostan stworzone warunki umoliwiajce czenie pracy fizycznej z prac umysow, artystyczn . Idea organizacyjny wsplnoty by bliski organizacji gildyjnej w miastach redniowiecznych. Zasad naczeln mia by podzia kademu wed ug potrzeb". Kropotkin by przekonany o solidarno ciowych i komunistycznych skonnociach czowieka, ktre miay gwarantowa powodzenie rewolucji. Czowiek jest z natury dobry skonny do uspoecznienia i pomocy wzajemnej. Kapitalizm deformuje te naturalne cechy kadej jednostki. Std postulat radykalnego usunicia - nawet w formie krwawej rewolucji stosunkw kapitalistycznych. W nowych warunkach czowiek mia odzyska pen wolno, moliwo nieskrpowanej inicjatywy osobistej oraz swobod nawizywania ywioowych wizi z innymi ludmi. Koncepcja wsplnoty nie zakadaa jednak uniformizacji, mechanicznej rwnoci i koszarowego komunizmu". Likwidacja podziau pracy miaa sprzyja samorealizacji i rozwojowi autonomii jednostek. ANARCHIZM SYNDYKALISTYCZNY - okrelany te mianem anarchosyndykalizmu ub syndykalizmu. Doktryna spoeczno-polityczna rozwinita na przeomie XIX i XX w. Jest rezultatem przenoszenia idei anarchizmu na grunt zwizkw zawodowych. Podstawowym zao eniem a.s. jest pogld, e w spoeczestwie socjalistycznym w asno rodkw produkcji oraz kontrola nad produkcj i podziaem dbr zostan przekazane w rce zwizkw zawodowych. Kada ga przemysu miaa by kontrolowana przez robotnikw zatrudnionych w tej gazi. Zakadano utworzenie specjalnych rad, reprezentujcych stanowisko robotnikw danego syndykatu, ktrych zadaniem byo regulowanie wzajemnych stosunkw midzy syndykatami. Rady te miay by jednak pozbawione prawa do samodzielnego decydowania. Gwnym ideologiem a.s. by francuski filozof i socjolog Georges Sorel (1847-1922). Oprcz niego do najbardziej znanych reprezentantw tej doktryny nale: Hubert Lagardele, Arturo Labriola i Enrico Leone. Tre programu Sorea {Rozwa ania o przemocy,19OS) bya konsekwencj jego zaoe historiozoficznych, dotyczcych roli mitu i przemocy w rozwoju wielkich ruchw dziejowych, si napdowych historii. Twierdzi, e wielkie ruchy dziejowe byy inspirowane mitami spoecznymi, ktre ogarniay umysy ludzkie, tworzc jednoczenie si tych ruchw. Dowodzi, e pierwszych chrzecijan popychaa do dziaania wiara w zmartwychwstanie Chrystusa, za francuscy jakobini dziaali w imi mitu wolnoci, rwnoci i braterstwa. Takim mitem ruchu syndykaistycznego miaa by idea strajku powszechnego. Jako zdecydowany krytyk demokracji buruazyjnej uwaa, e reformy spoeczno-ekono-miczne opniaj rozwj procesu spoecznego i stpiaj ostrze konfliktu klasowego midzy buruazj a proletariatem. Twierdzi, e przemoc proletariacka zarwno

rewolucji od dou" (Proudhon), zakadajcej moralne i obyczajowe przeobraenie jednostek, ich natury. Gwnym teoretykiem a.i. by EJ. Proudhon. Twierdzi, e istniejce wspczenie stosunki wasnociowe nie daj si pogodzi z zasadami sprawiedliwo ci i wolnoci. Wasno kapitalistyczn okrela jako kradzie'3, proudhon uwaa, e wasno jest rdem wyzysku, rodzi ubstwo i niesprawiedliwo. Pragn zastpi system kapitalistyczny systemem wzajemnej pomocy (systemem mutualistycznym), w ktrym miejsce praw miay zaj dobrowolne umowy wolnych ludzi wiadczcych sobie wzajemne usugi. Umowa miaa obejmowa wszystkich obywateli, a take dotyczy wszystkich ich spraw i stosunkw. Powinna by oparta na zasadzie rwnoci, swobody decyzji i osobistej zgody. Stare klasy spoeczne miay by zastpione przez organizacje syndykalne, rnorodne stowarzyszenia wspdziaajce ze sob , wolne zwizki wytwrcze (np. zwizki bran owe rolnikw, przemysowcw, kupcw). Celem przebudowy" kapitalizmu byo stworzenie sprawiedliwego ustroju, opartego na dominacji drobnej wasno ci prywatnej, zniesieniu pienidza oraz zreorganizowaniu sfery obiegu i podziau dbr, J.P. Proudhon proponowa utworzenie banku wymiany, ktry przyjmowaby wszystkie dostarczone mu towary okrela ich warto, a nastpnie wydawaby bony wymiany bdce podstaw dokonania zakupw potrzebnych towarw. Bardziej radykalny charakter miay koncepcje spoeczno-ekonomicze M. Stirnera. Uwaa 0n: e si krpujc wolno jest pastwo i spoeczestwo. Zainteresowanie wolnej jednostki miao skupia si wok jej wasnej osoby, a caa aktywno miaa by podporzdkowana jej interesom. Stirner traktowa jednostk jako byt cakowicie autonomiczny i uniwersalny. Celem byo stworzenie stowarzyszenia egoistw", w ktrego ramach nastpowaaby wymiana produktw wytwarzanych przez egoistyczne jednostki" dysponujce wasnymi narzdziami pracy. Drog do wyzwolenia jednostki by indywidualny bunt przeciw spoeczestwu, obejmujcy zarwno czyny gwatowne, jak i moralny protest. Rewolt spoeczn Stirner pojmowa jako zbir aktw indywidualnej emancypacji. Wikszo jego zwolennikw odrzucaa jednak przemoc, postulujc bierny opr i upatrujc drog do wolnoci przede wszystkim w moralnym odrodzeniu jednostki. ANARCHIZM KOLEKTYWISTYCZNY - gwnym twrc doktryny by M. Bakunin. Swoje idee i koncepcje wyrazi w licznych pismach, ksikach i broszurach, np.: Rewolucyjny katechizm (1866), Bg i pastwo (1871). Niemieckie cesarstwo bata i rewolucja spoeczna (1871), Pastwo i anarchia (1873). Dowodzi, e wolno absolutna (niepodzielna) jest wartoci naczeln . Uwaa, e absolutn wolno mona pogodzi i dobrowolnym podporzdkowaniem si jednostki ogowi, tzn. spo eczestwu i rnym formom kolektyww ludzkich. Podkrela jednak, i zwizek jednostki z kolektywem winien mie charakter dobrowolny, a nawet spontaniczny. W przeciwiestwie do Proudhona odrzuca ide stopniowych przemian i opowiada si za natychmiastowym zniesieniem pa stwa. Wierzy w moliwo ywio owego rozwoju rewolucji, wywoanej przez tajn organizacj spiskow. Idea spoecze stwa anarchistycznego pojmowa jako luny zwizek kolektyww produkcyjno-konsumpcyjnych, czcych si na zasadach dobrowolnoci zarwno w paszczy nie poziomej (w skali gmin i okrgw), jak i pionowej (struktura federacyjna). Zdecydowanie odrzuca wasno prywatn . Zak ada, i przysze spoecze stwo bdzie rzdzi si zasad rwnoci ekonomicznej, ktrej tre miao wyznacza mgliste pojcie instynktu mas". Na tej podstawie miaa ksztatowa si rwno spoeczna i solidarno jednostek. S dzi, e kolektywizm bdzie zapobiega niebezpieczestwom skupienia

Aneksja zabezpieczy rewolucj Jak i jest jedynym rodkiem [..,] jakim dysponuj otumanione przez humanitaryzm narody europejskie, aby odnale sw dawn energi". Mit strajku generalnego mia sprzyja przeobraeniu moralnoci i psychiki robotnikw, ksztatowa w nich etos walki, wyzwala heroizm i ofiarno, dokonywa rewolucji moralnej, niezb dnej do ustanowienia socjalizmu. Za najwaniejsze Sorel uwaa istnienie w spoeczestwie aktywnej, twrczej, walecznej i bohaterskiej postawy duchowej. W spoeczestwie socjalistycznym postaw t mia ksztatowa kult pracy i produkcji oraz dziaalno produkcyjna, traktowana jako warto nadrzdna. Szko formowania si tych postaw mia by syndykat robotniczy, grupujcy wycznie wiat pracy. Idee a.s. zdobyy najwikszy wpyw we francuskim ruchu zwizkowym (CGT - Confederation Generale du Travail), W 1906 r. Kongres CGT uchwali tzw. kart z Amiens, w ktrej zostay okrelone gwne zasady ruchu syndykaistycznego. Due wpywy a.s. odnotowano rwnie we Woszech i Hiszpanii. Najsilniejsz organizacj w Hiszpanii bya centrala zwizkowa CNT (Confederation Nacional del Trabajo), ktrej zwolennicy odegrali du rol podczas wojnv domo-wej w latach 1936-1939. [K.D.] L i t e r a t u r a : M. Bakunin, Pisma wybrane, 1.1-2, Warszawa 1965; A. Carter, The Political Theory of Anarchism, New York 1971; KJ. Proudlion, Wybr pism, t.1-2. Warszawa 1974; Anarchism, Names XIX, J.R. Permock and J.W Chapman. Ceds), New York 1978; G.T. Rydzewski, Kropoikin, Warszawa 1979.

Antypartyjno 2, Proces -* dezintegracji, rozkadu obowizujcego systemu wizi, norm, kultury i struktury spoecznej, zachodzcy w warunkach zwykle gbokich - konfliktw i -* kryzysw spoeczno-politycznych. Jednostki i grapy podlegaj wwczas jednoczesnemu wpywowi rnych - najczciej sprzecznych - oddziaywa, tzw. presjom krzyujcym, Powoduje to dezorientacj w systemach wiedzy i wartoci, zagubienie si i utrat sensu dotychczasowych wzorw zachowa, nie zwracanie uwagi na bodce pynce z otoczenia, podejmowanie dziaa dewiacyjnych i destrukcyjnych bd te niech do dziaania. Agresja i ucieczka stanowi najczstsz form reakcji podmiotw na niemo liwo wewntrznego skoordynowania i przystosowania si do sprzecznych informacji napywajcych z otoczenia. W takich warunkach ludzie stopniowo przestaj respektowa uznawane powszechnie spoeczne normy ideologiczne, prawne, etyczne, religijne, polityczne itp. Im wicej talach zachowa , tym bardziej rozszerza ai a. Pojcie a. wprowadzone zostao do socjologii przez E. Durkheima, wedug ktrego warunkiem normalnego ycia czowieka jest moralne oparcie w grupie oraz moralna opieka i kontrola sprawowana nad nim przez spoeczestwo; jeli te warunki s niespenione, pojawia si rozkad. R.K, Merton -twrca teorii zachowa dewiacyjnych - przez a. rozumia [...] zaamanie zdarzajce si w strukturze kulturowej, wystpujce zwaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieno pomidzy normami i celami kulturowymi a spoecznie ustrukturo-wanymi moliwo ciami dziaania czonkw grupy zgodnie z tymi normami.'* (R.K, Merton, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna,1B2). Oglnym przykadem a. w sferze polityki jest zaamanie i rozkad - systemu politycznego. [L.S.]

AWEKSJA
- pochodny rodzaj nabycia terytorium, wspczenie zakazany przez prawo midzynarodowe. Dopuszczalnymi sposobami nabycia pochodnego s - ceja i -+ plebiscyt. Pierwszy z nich oznacza odstpienie przez jedno pastwo czci terytorium drugiemu (np. odstpienie przez Rosj w 1867 r. Alaski Stanom Zjednoczonym). Natomiast plebiscyt to gosowanie ludnoci danego terytorium co do przynalenoci pastwowej (np. plebiscyty na Grnym lsku, Warmii i Mazurach po I wojnie wiatowej).,A. oznacza na og nabycie terytorium w konsekwencji -* agresji. Podobnie byo w czasach podbojw kolonialnych. A. bya take uznawana jako jeden ze sposobw zakoczenia wojny (np. a. Alzacji i Lotaryngii w 1871 r.), Przed wybuchem. II wojny wiatowej typowymi przykadami a. by anschluss Austrii przez Niemcy hitlerowskie w 1938 r., a take zabr czci Czechosowacji dokonany na podstawie ukadu monachijskiego z 1938 r. Wobec Polski Niemcy hitlerowskie zastosoway a. w formie inkorporacji (utworzenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa). Wprowadzenie do prawa midzynarodowego zakazu uycia siy, a w szczeglnoci zakazu wojny agresywnej w stosunkach midzynarodowych, sankcjonowao jednoczenie zakaz a. (zob. - agresja). Art. 2. ust, 4. Karty NZ stwierdza: Wszyscy czonkowie powinni powstrzyma si w swych stosunkach midzynarodowych od groby uycia siy lub jej uycia zarwno przeciwko cao ci terytorialnej lub niezawisoci politycznej ktregokolwiek pastwa, jak i w inny sposb niezgodny z celami ONZ". W podobny sposb zjawisko a. ujto w "Deklaracji zasad prawa midzynarodowego, dotyczcych przyjaznych stosunkw i wspdziaania pastw". [T..-N]

AiSJTYPARTYJMO
Opinie czy te odczucia polityczne, tworzce oglne nastawienie w ramach elity politycznej czy/oraz masowego wyborcy, ktre czy negatywny stosunek (r nie konceptualizowany i przyjmujcy r ne stany nasilenia") do - partii politycznych, regu gry przez nie przyjtych, a okrelanych mianem -+ systemu partyjnego czy te schematu rzdw partii". Ten bez wtpienia wspczesny fenomen polityczny (biorc pod uwag masowo zjawiska) trudno interpretowa tylko w kategoriach protestu politycznego skierowanego przeciwko aktualnie rzdzcym partiom politycznym i z reguy nie podwaajcego legitymacji demokratycznego systemu politycznego jako takiego. Anty partyjno to co wicej, cho nie naley jej rozpatrywa w kategoriach nastawienia antysystemowego czy rda dla delegitymizujcych system spoeczny dziaa politycznych. Jest to wic co wicej ni tylko protest polityczny, cho co mniej ni nastawienie antysystemowe. Kwestionowanie spoecznej efektywnoci partii politycznych i sposobu, w jaki wypeniaj swe funkcje, zwaszcza ekspresywne, wynika z utraty zaufania dla elit tradycyjnych, ustabilizowanych partii politycznych. Musi to rodzi okrelone konsekwencje, jeeli chodzi o sposb postrzegania funkcjonowania demokratycznego -* reimu politycznego, wyraajce si utrat zaufania do systemu jako takiego i dziaa przez niego podejmowanych. Pojawia si argument, i partie polityczne wypaczaj idee -+ demokracji, a ich strategie prowadz do procesu oderwania" procedur demokratycznych od ich pierwotnego kontekstu spoecznego. Utrata zaufania do partii politycznych czy wrcz wrogo opiera si przede wszystkim na kwestionowaniu ich sprawnoci jako kanaw reprezentowania interesw spoecznych oraz kreatorw decyzji politycznych. Proces narastania antypartyjnych sentymentw wielu politologw czy ze zjawiskiem przeobraania si modelu partii

ANOMJA
(gr. a - nie, nomos - prawo; brak norm, regu). 1. Stan braku bd saboci spoecznych norm i instytucji regulujcych i kontrolujcych ycie jednostek, grup i spoeczestwa.

i.paxat pastwowy

Apartheid

masowej w modele partii wyborczej oraz partii kartelu izob. -* partia polityczna), a wic z procesem upastwowiania" funkcji partii politycznych i zamazywania ich grupowej tosamo ci politycznej. Antypartyjnoe mo e przybiera wiele form. Moe by skierowana przeciwko istniejcym i ustabilizowanym partiom czy wrcz konkretnej partii rzdzcej (instrumentalna a.), Nowe" elity partyjne prbuj w ten sposb odsun od wadzy ..stare", co oznacza jedynie wymian jednej partii przez inn organizacj tego rodzaju. W pocztkowej fazie tego procesu nowe" elity mog posugiwa si do radykaln antypartyjn retoryk jako swoist zason dymn skrywaj c ich prawdziwe zamiary. Wszystko po to, by przycign niezadowolonych i niezdecydowanych wyborcw, a wic i tych, ktrzy kwestionuj przydatno partii jako takiej. Strategie tego rodzaju stosoway np. niektre partie polityczne we Woszech na pocztku lat dziewidziesitych (Liga Pnocy, Przymierze Narodowe czy Forza Italia" S. Berlusconiego) czy Austriacka Partia Wolnoci i.FPO), ktra zmienia w 1994 r. nazw aa Ruch Wolnoci, podkrelajc w ten sposb antypartyjn orientacj. A. mo e jednak wynika z niech ci do partii politycznej jako okrelonego typu organizacji (strukturalna a..), a wiec opiera sie na proponowaniu odmiennego ni partyjny modelu polityki. Opcja ta z reguy nawizuje w ten czy inny sposb do plebiscytarnego modelu demokracji, ktrego zwolennicy argumentuj, i partie polityczne stanowi podstawow przeszkod w procesie formuowania woli powszechnej (tradycja wywodzca si z modelu demokracji J.J. Rousseau) i przejawiaj tendencj do realizacji w asnych partykularnych interesw (proces biurokra-tyzacji"). Tego typu argumenty s podnoszone przez organizacje i ruchy spoeczne zarwno o proweniencji lewicowej (np. niektre organizacje zielonych czy tzw. ruehy alternatywne), jak i prawicowej (tzw. poujadis czy -+ ultraprawicowe partie). [R.H.]
Li teratura: T. Poguntke, Anti-party sentiment - Conceptual thoughts and empirical evidence: Explorations ^nto a minefield, "European Journal of Political Research", vol. 29, 1998; S. Scarrow, Politicians against parties: Anti-party arguments as weapons for change in Germany, "European Journal of Political Research"" vol. 29, 1996.

APARAT PASTWOWY - termin prawniczy oznaczajcy system organw pa stwowych i obsugujcych je urzdw oraz instytucji sucych centralnemu orodkowi decyzji politycznej do prowadzenia biecej polityki pastwa i kierowania yciem zbiorowym ludzi (~+ wsplnot polityczn). Stworzenie takiego wyspecjalizowanego i celowo dobranego aparatu oznacza wyodrbnienie okrelonych funkcji pastwa, ktre decyduj o nadaniu mu waloru zorganizowanej -+ wadzy publicznej. A.p. zorganizowany jest w sposb biurokratyczny (-"biurokracja), a w jego ramach wyrnia si kilka rodzajw organw wypeniajcych okrelone zadania na rzecz wsplnoty wyszych celw, jak jest pastwo. Organy prawodawcze stanowi prawo; organy administracyjne (- egzekutywa) wykonuj prawo i kieruj biec dziaalnoci wsplnoty politycznej; organy bezpo redniego przymusu, takie jak wojsko, policja czy su by specjalne czuwaj nad bezpieczestwem wewntrznym i zewntrznym pastwa; organy wymiaru sprawiedliwoci (np. sdy) stosuj prawo; organy kontroli sprawdzaj, czy inne organy i instytucje przestrzegaj prawa (np. -* NIK czy -* Trybuna Konstytucyjny). [R.H.]
! r a t u r a: W. Lamentowicz, Pastwo wsplcz .Warszawa 1993.

APARTHEID [Afrikaans apartness - rozdzielenie, segregacja) - polityka rasistowska prowadzona w RPA do 1991 r., a okrelajca stosunki pomidzy bia mniejszo ci a kolorow wikszoci. Termin zosta stworzony na pocztku lat czterdziestych jako polityczny slogan Partii Nacjonalistycznej, jednak polityka ta wywodzi swe rda z pocztkw biaego osadnictwa w Afryce Poudniowej (1652). Ta odmiana -* rasizmu staa si oficjaln polityk pastwa poczynajc od 1948 roku, gdy Partia Nacjonalistyczna dosza do wadzy. W a. naley wyrni dwa aspekty: 1. Sankcjonowa polityk rasowej segregacji, czyli odseparowanie ludnoci biaej (19% populacji) od pozostaych grup etnicznych (68% Afrykanw. 3% Azjatw oraz 10% ludnoci mieszanej). Poczynajc od 1950 r. pojawio si szereg aktw prawnych, ktrych wsplnym celem -byo zagwarantowanie biaym moliwoci odrbnego rozwoju" (np. The Group Areas Act z 1959 r. ustanawia dla kadej rasy osobne dzielnice i wprowadza karty wstpu" dla Afrykanw, uprawniajce do przebywania w zastrzeonych dla biaych okrgach). Promotion of Bantu Self-Government Act z 1959 r. stworzy 10 tzw. * bantustanw, terenw zamieszkanych tylko przez ludno afrykask , gdzie przywrcono szczepowe formy organizacji. WT 1970 r. ustawa o obywatelstwie zdecydowaa, i kady czarny Afrykanin, i to niezalenie od miejsca zamieszkiwania, musi mie obywatelstwo jednego z bantustanw. W ten sposb praktycznie wyeliminowano czarnych z udziau, w polityce RPA, gdy ze swych ograniczonych praw politycznych mogli korzysta jedynie jako czonkowie spo ecznoci w ramach poszczeglnych bantustanw. 2. Gwarantowa supremacj biaym. Wadza centralna dysponowaa suwerennymi uprawnieniami rwnie w stosunku do bantustanw. Afrykascy przywdcy stojcy na czele tamtejszych samorzdnych wadz opacani byli przez rzd w Johannes-burgu i mogli by przez niego w kadej chwili odwoam. Tylko biali mogli zasiada w parlamencie oraz gabinecie. Parlament by zreszt wybierany przez ludno bia, a cz posw wyznacza rzd. Organizacje opozycyjne byy zakazane, a wielu przywdcw Afryka skiego Kongresu Narodowego (m.in. N. Mandela) byo przetrzymywanych w wizieniach. Tylko biali mogli mie bro i su y w wojsku, policji czy organizacjach paramilitarnych. Polityka a. spotkaa si z potpieniem na arenie midzynarodowej, czego wyrazem m.in. byo zmuszenie w 1961 r. RPA do wycofania si ze Wsplnoty Narodw (zob. -* Commonwealth of Nations) czy te selektywne sankcje naoone przez Stany Zjednoczone czy Wielk Brytani. Sprawa a. w r nych jego aspektach znajdowaa si na porzdku obrad ONZ od 1948 r. "Midzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej" przyjta 7.03.1960 r., zwana dekolonizacyjn, w zasadzie nie obja RPA, gdy kraj ten nie by ju koloni. W grudniu 1974 r. rezolucj Zgromadzenia Oglnego ONZ zalecono wykluczenie RPA z organizacji midzynarodowych. Od 1977 do 1981 r. uchwalono 32 rezolucje potpiajce polityk a. Uchwalona 19.01.1966 r. "Konwencja o zlikwidowaniu wszelkich form dyskryminacji rasowej" zawiera szerok definicj dyskryminacji rasowej. Potpiono w niej a. we wszelkich jego odmianach. Poczynajc od 1990 r. obserwujemy w RPA proces odchodzenia od polityki apartheidu. Pierwszym sygnaem dobrej woli bya decyzja prezydenta de Klerka o legalizacji Afryka skiego Kongresu Narodowego i zwolnieniu z wizienia przywdcy murzyskiego N. Mandeli. [R.H.]

Apatrycte

Arbita miedzynaiodowj

APATRYDA -> BEZPASTWOWIEC APOLITYCZNO - postawy lub zachowania polegajce na separacji od polityki, walce z ni b d negacji. W systemach demokratycznych a. jako postawa polityczna odpowiada niezalenoci. A. czsto bdnie utosamia si z bezpartyjnoci (apartyjno ci czy -+ antypartyjnocia),Ten powszechny bd przenosi si na twierdzenie, e mo liwe jest istnienie apolitycznego sdownictwa, prokuratury, wojska, policji czy administracji pastwowej, a take zwizkw zawodowych czy zwizkw modzieowych. Podmioty te za maj niew tpliwie charakter polityczny gwnie ze wzgldu na zadania wykonywane w -+ pastwie. W przypadku a. niektrych instytucji chodzi o odcicie ich od biecej walki politycznej w zwizku z penionymi przez nie funkcjami oglnospoecznymi. O kwalifikacji okrelonych rl czy dziaa jako politycznych decydowa powinno -wed ug niektrych opinii - prawo. Odpowiedzialno polityka ma polityczny charakter, natomiast nie-politycy odpowiadaj prawnie za swoje decyzje i dziaania. Pewien problem z ustaleniem odpowiedzialnoci pojawia si w przypadku kumulacji rl: politycznej i niepolitycznej (np. administracyjnej). Trudno polega moe na oddzieleniu np. roli posa i ministra. Sytuacja ta prowadzi niejednokrotnie do tego, e wystpujce w wiadomoci spoecznej postrzeganie, a. przybiera czsto form -+ stereotypu politycznego. Rozumienie, czym jest a., wie si z dosy skrajnymi ujciami, zaley od okrelenia, czym jest polityczno. W pierwszym przyjmuje si, e praktycznie cae ycie czowieka sytuuje si w polu polityki (tzw. totalna polityzacja), Drugie ujcie sprowadza polityczno do decyzji w sferze podziau dbr, gwnie na poziomie pa stwa. Kolejne ujcie a. wie si ze sprowadzeniem politycznoci do kwestii strukturano-personalnyeh. Wprowadza si take rozr nienie pomidzy wiadom izolacj od polityki a mimowoln okrelan mianem nie-poiitycznoci. Mo na wyodrbni kilka czynnikw zwizanych z a. Uznaje si np., e moliwe jest mechaniczne rozdzielenie sfery politycznej i niepolitycznej. Zwolennicy tej koncepcji przyjmuj, e istniej apolityczne dziedziny ycia, Zaliczaj do nich muzyk, literatur, architektur, nauk (gwnie nauki cise, ale nie tylko), a take religi. Zakadaj oni, i upolitycznienie tych dziedzin nastpuje jedynie z chwil ingerencji w nie polityki, przy czym w wpyw moe by tylko negatywny Niepolityczno pozwala bowiem na samorealizacj, na upodmiotowienie, natomiast polityka prowadzi do uprzedmiotowienia czowieka. Z punktu widzenia podmiotowego mona wyrni cztery stopnie a.: 1. Masy niewiadome swoich praw i powinnoci. 2. Tzw. porzdny czowiek, osoba funkcjonujca w stworzonym na wasny uytek idealnym wiecie, w ktrym nie ma miejsca na rzeczy niegodziwe (za jedn z nich uznaje polityk). 3, "Utyitarysta", ktrego a, polega na wybirczym zainteresowaniu si polityk tylko wtedy, gdy w sposb ewidentny naruszane s jego interesy, 4. Osoba, ktra wykazuje pogard do politykw (zawodowych i amatorw), stojca na pozycji tzw. moralnego autorytetu. Jego gos, pozornie odcinajcy si od pogardzanego przez niego politykierstwa, sam staje si gosem postrzeganym w kategoriach politycznych. Istnieje przekonanie, e polityka ze wzgldu na swj "brudny" charakter nie jest miejscem aktywnoci przyzwoitych ludzi, a ich styczno z polityk moe dotyczy co najwyej jej kontestacji. W systemach totalitarnych (zob. -* totalitaryzm) a. kojarzona czsto jest z postaw kontestacyjn w stosunku do reimu politycznego. Taka a. ma niew tpliwie charakter wiadomy w przeciwiestwie do a., ktra wynika z niewiedzy i cakowitego

braku zainteresowania polityk. Na og a. wiadoma sprowadza si do (racjonalnego bd mimowolnego) unikania uczestnictwa np. w -* wyborach, w instytucjach nie tylko politycznych, ale i uznawanych za para-polityczne jak np. -> zwizki zawodowe. W wikszoci systemw demokratycznych ustawodawca stara si zachowa a. okrelonych urzdw, stanowisk i formacji. Dotyczy to gwnie sdziw (np. art. 178. p. 3. Konstytucji EP z 1997 r.), wojska i policji. Stanowi o tym zakaz dotyczcy angaowania si osb z tych grup zawodowych w kampanie polityczne. Prba podjcia aktywnoci politycznej przez te osoby wie si z zawieszeniem dziaalno ci w tych instytucjach bd wystpieniem z nich. [E.M.j
L i t e r a t u r a : M. Karwat, Polityka i apolityczno, !w:j M. Szyszkowska (red.), Interpretacje polityki. Warszawa 1991; B. Kucrycka, Neutralno polityczna urzdnikw, Warszawa, 1998.

ARBITRA MI DZYNARODOWY - zwany jest take sdownictwem polubownym lub rozjemczym, co oznacza, e strony w sporze maj prawo do wyboru skadu sdziowskiego oraz wskazania zasad lub procedury postpowania przed trybunaem arbitraowym. Sdownictwo polubowne rozpowszechnio si zw aszcza w redniowieczu, a wic w okresie, gdy brak byo wypracowanych norm rozwizywania sporw midzynarodowych. Sdy polubowne wydaway swe orzeczenia powoujc si na rozsdek", ..sprawiedliwo" lub suszno" {ratio, iusaiia, atequitas). Szerzej rozwin si a.m. w kocu XIX w. Szczeglnie wan rol w procesie instytucjonalizacji arbitrau odegray dwie konferencje haskie (1899 r. i 1907 r.J. Na pierwszej, na mocy "Konwencji o pokojowym rozwizywaniu sporw midzynarodowych" z 29.07.1899 r., utworzono Stay Trybuna! Arbitrau, a tym samym postpowanie polubowne zostao uznane za wan procedur w zakresie rozwizywania sporw midzynarodowych. Stanowisko to rozwijaj konwencje drugiej konferencji haskiej, zwaszcza konwencja z padziernika 1907 i-, o pokojowym sposobie zaatwiania sporw". Wprowadzajcy je tzw. genewski protok (24 .10.1923r.) nie wszed jednak w ycie. Akt Generalny z 26.09.1928 r. przekazywa spory nieprawne picioosobowemu trybunaowi, wykonujcemu funkcje sdu polubownego. Karta Narodw Zjednoczonych nie wymienia postpowania polubownego jako jednego z zalecanych pokojowych rodkw rozwizywania sporw midzynarodowych. Jest on jednak przewidziany w statucie Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwo ci. W art, 38. p. 2, zawarte zostao prawo trybunau do rozstrzygnicia sprawy ex aequo at bono, jeeli strony si na to zgodz". Wyczerpujc definicj a.m. zawiera konwencja haska z 18.10.1907 r. Czytamy w niej, e: Arbitra midzynarodowy ma za zadanie rozstrzyganie sporw midzy pastwami przez sdziw przez nie wybranych na zasadzie poszanowania prawa". Aczkolwiek poddanie si a. m, nie ma charakteru obowizkowego, musi je poprzedzi zgoda pastwa lub pastw, to jednak [...] zastosowanie arbitrau pociga za sob obowizek poddania si z dobr wiar jego wyrokowi" (cyt, wyej art. 37.). Znaczy to, e wyrok arbitraowy wydany prawomocnie i zakomunikowany agentom stron rozstrzyga spr ostatecznie i bezapelacyjnie. W praktyce postpowanie polubowne nie znajduje wikszego zastosowania Pewna nieufno wobec tego trybu rozwizywania sporw irndzynaroclowych wynika moe z obaw pastw do powierzania niekiedy bardzo wanych sporw i interesw pastwowych sdziom, ktrzy mog subiektywnie i na podstawie dowolnie wybranej procedury osdzi spr. W praktyce postpowanie polubowne znajduje zastosowanie przede wszystkim [...] w przypadku braku norm dajcych si zastosowa w sporze". Jak podkrela si w literaturze, organ polubowny czerpie swe uprawnienia i charakter

Arystokracja

28

Au tonom

regionalna

z woli stron''. Niekiedy stawia si znak rwnoci pomidzy postpowaniem polubownym a sdownictwem arbitraowym. S d arbitraowy wydaje jednake orzeczenie w sprawie na podstawie norm prawa midzynarodowego, a sdzia polubowny na podstawie susznoci i sprawiedliwoci (ex aequo et bono ). [T..-N.]

wane i pociga to konieczno stworzenia samowystarczalnej gospodarki. Np. polityka Niemiec i Woch z lat trzydziestych skierowana bya na osigniecie samowystarczalnoci gospodarczej, czemu suy jednak proces wprowadzania instrumentw -+ protekcjonizmu do -+ polityki. [R.H.]

ARYSTOKRACJA
- pierwotnie oznaczaa form rzdw, w adz sprawowan przez stosunkowo wsk grup uprzywilejowanych ludzi najbardziej predystynowanych do jej wykonywania. Etymologicznie to wadza najlepszych (gr. arisioi - najlepszy, kratisioi - najzamoniejszy). Platon i Arystoteles oceniali t form rzdw jako dobr, gdy wadza znajduje si w rkach mniejszoci, moralnie i intelektualnie wyrastajcej ponad pozosta cz spoecznoci i rzdzcej w interesie ludu. A. r ni si od wadzy jednostki (-> monarchia czy -> tyrania), wadzy wieki (-+ demokracja) czy te wadzy nielicznych (oligarchia). Jednak okrelenie najlepsi" iaristoi) jest bardzo nieostre, to kategoria ocenna i subiektywna. W demokracji te zawarte s pierwiastki a. jako fornry rzdw, gdy obywatele prbuj wybra najlepszych i im przekaza inwestytur do rzdzenia. Wanie dlatego wspczenie terminowi temu nadaje si bardziej spoeczne (obiektywne) ni polityczne znaczenie (forma rzdw). A. to grupa osb odgrywajca wiod c rol w pastwie lub/oraz postrzegana jako szczeglna ze wzgldu na zdolnoci, walory intelektualne, bogactwo czy miejsce w hierarchii spoecznej. Bardzo czsto a. spoeczna stanowia grup zamknit, do ktrej przynaleno bya dziedziczna (gwarancje rzeczywiste i prawne). Nawet w przypadku wystpowania otwartych" a. (np. arystokracja urzdnicza czy przemysowa), gdy szansa awansu ludzi z innych warstw spoecznych pozostaje znaczna, z reguy pojawia si w jej ramach cisa elita", do ktrej przynaleno opiera si na kryterium dziedzicznoci (wizy rodzinne). W staro ytnej Grecji a. tworzya dziedziczna klasa wielkich wacicieli ziemskich, a z czasem w jej ramy przenikay grupy, ktrych pozycja spoeczna opieraa si na innych formach bogactwa (np. handel). W Sparcie a. stanowili spartiaci, czyli peni obywatele. W Atenach istniaa a. rodowa (eupatrydzi). W Rzymie grupa zwana opii-mates uksztatowaa si w wyniku poczenia a. rodowej z now klas, ktrej rdem bogactwa nie by a ziemia. Monarchowie patrymonialni czy absolutni tworzyli wasn a. w postaci grupy zamknitej (zasada dziedzicznoci), wyodrbnionej spord reszty szlachty. W Anglii tworzyli j baronowie czyli bezporedni lennicy krla, w pastwach Rzeszy ksita, a w Rosji - bojarowie. Fakt powstawania liberalnych demokracji zwiastowa kres istnienia a. spoecznej jako jedynego nosiciela praw politycznych. Termin ten stosowany jest jednak w dalszjun cigu w jzyku potocznym, niejednokrotnie u ywany jest wymiennie z kategori - elita (np. elita przemysowa lub arystokracja przemysowa). [R.H.l

AUTOKRACJA
(ac. autokrates - samowadny) - system (mechanizm) oparty na dominacji jednego czowieka bd wyranie wyodrbnionej grupy osb (np. triumwirat), ktre to podmioty zaw aszczaj - wadz polityczn, a legitymacja i uprawnienia organw pastwa zostaj wywiedzione" z ich woli. Wadz staje si "wasno ci" auxokraty. co wyklucza moliwo u ycia jakichkolwiek form odpowiedzialno ci politycznej, wcznie z odwoaniem go (personalizacja wadzy"). W konsekwencji granice wadzy w a. s bardzo sabo zaznaczone, co pozwala na dosy dowoln interpretacj jej zasigu. W demokracji tylko [...I inni mog komu przyzna wadz nad ludmi -przy czym zawsze i wycznie z moliwo ci odwoania" (G. Sartori, Teoria demokracji, 1994) - a w a. jednostka we wasnym imieniu zawaszcza" wadz bezwarunkow i nieograniczon, czyli sama sobie powierza rzdzenie. Niekiedy a. jest utosamiana z -* totalitaryzmem, ~* dyktatur bd -+ autorytaryzmem. Jednak a. to system dopuszczajcy istnienie pluralizmu na pewnych poziomach. Ze wzgldu na sprawniejszy mechanizm ni procedury demokratyczne a. jest niekiedy wprowadzana w okresach gbokich konfliktw (np. w okresie -* tranzycji ustrojowej). [R.H., E.M.!

AUTONOMIA POLITYCZNA
- zasada ograniczenia zakresu ingerencji wadz pastwa w sfer spraw zastrzeonych do kompetencji organw wyanianych przez - mniejszoci polityczne. Jest ona traktowana jako wyraz woli ochrony swoistych interesw, zwaszcza kulturowych tych grup, ktre z uwagi na sw mniejsz liczebno i zwizan z tym sabo reprezentacji w parlamencie lub rzdzie nie s w stanie wykorzysta do realizacji w asnych interesw demokratycznej procedury decydowania -* wikszo ci gosw. Postulat zapewnienia a.p. pewnym grupom spoecznym nabiera szczeglnego znaczenia w tzw. spoecze stwach sfragmentaryzowarrych (zsegmento-wanych), w ktrych wytworzyy si zintegrowane mniejszoci jzykowe, religijne ub narodowociowe. Wyrasta on z uznania swoistoci ich interesw jako nie zagraajcych szerszej wsplnocie pastwowej. Tre tej zasady sprowadza si do stwierdzenia, e decyzje dotyczce podstawowych potrzeb tych grup winny by pozostawione im samym, bowiem rozstrzygnicia podejmowane przez organy w stosunku do nich zewntrzne mog by rdem konfliktw. A.p. mniejszoci jest wanym skadnikiem koncepcji demokracji konsensualnej (A.Lijphart), ktra kwestionuje uniwersalizm zasady decydowania wikszoci gosw jako wyrnika systemu demokratycznego i proponuje instytucjonalne zabezpieczenia przeciwko -* depry-wacji politycznej mniejszoci. Jedn z najbardziej rozpowszechnionych postaci a.p jest -* federalism. [A.A.l

AUTARK1A
(gr. autarkeia - samowystarczalno) - system gospodarczy oraz polityka pastwa zmierzajca w kierunku zapewnienia samowystarczalno ci ekonomicznej i uniezalenienia si od mechanizmw rzdzcych systemem midzynarodowej wymiany gospodarczej. Idealna a. to osignicie takiego stanu, gdy krajowa produkcja nie musi by zbywana za granic, a konsumpcja mo e zosta zaspokojona z zasobw wewntrznych (wykluczenie zakupw za granic). Prowadzenie tego typu polityki moe zosta wymuszone istniejc sytuacj midzynarodow, gdy pastwo zostaje izolo-

AUTONOMIA REGIONALNA
- rodzaj -+ autonomii politycznej oznaczajcy uznanie przez pastwo kompetencji wsplnot spoecznych zamieszkujcych wydzielony obszar oraz ich organw do podejmowania decyzji w sprawach zaspokajania zbiorowych potrzeb gospodarczych

Autorytaryzm i kulturalnych. A.r. jest zwizana z tendencj odciania" rzdu krajowego od tych spraw, ktre mog by zaatwione na niszych szczeblach podziau terytorialnego oraz z deniem do przejmowania odpowiedzialnoci za sprawy publiczne przez organy wyaniane bezporednio przez zainteresowane spoecznoci. Oznacza jednak co wicej ni ~* decentralizacj. Zapewnia bowiem mono rozwizywania gospodarczych i kulturowych problemw spoecznoci regionalnych - samodzielnie i na w asny rachunek przez nie same lub wyonione przez nie organy. Prowadzi to do ograniczenia zakresu wadzy sprawowanej przez organy pastwowe szczebla centralnego, zwaszcza przez -* parlament i rzd krajowy (zob. -* gabinet). A.r. ma szczeglne znaczenie w krajach, w ktrych podstaw wyodrbnienia regionu jest fakt zamieszkiwania go przez mniejszo narodow; religijn lub etniczn . Oznacza bowiem wwczas uznanie przez wadze pastwa materialnych i kulturowych aspiracji tych mniejszo ci i rezygnacj z moliwoci narzucenia im woli wikszoci w tym zakresie. Denie do a. r. moe doprowadzi do zmiany formy pastwa - z unitarnej w federaln, jak stao si to w Belgii, b d do ograniczenia uprawnie wadz centralnych w stosunku do regionw -jak ma to miejsce np. w Hiszpanii fA.A.1

31

Autorytet polityczny

AUTORYTARYZM
1. Ideologia opierajca si na potpieniu -+ liberalizmu, demokratycznej formy rzdw i * parlamentaryzmu. G osi potrzeb stworzenia silnej wadzy wykonawczej, wspartej -* autorytetem politycznym jej piastuna oraz konieczno bezwzgldnego podporzdkowania si obywateli decyzjom organw pa stwowych. A. wyrasta z nurtu tradycjonalist3?cznego oraz z elitaryzmu, rozumianego jako pochwaa rzdw jednostek wybijajcych si ponad przecitno. Odrzuca takie warto ci, jak -* wolno, - pluralizm oraz tolerancja. Centralnym skadnikiem ideologii a. jest pojcie autorytetu - rozumianego najoglniej jako formalna w adza" (H. Lasweli, A. Kapan), w adza oparta na szacunku i posuszestwie dla rzdzcych (G. Sartori), ub zdolno do wybicia si ponad.grup - stanowicego wyraz wadzy i wymuszajcego posuszestwo (R. Micheis, E Ryszka). Autorytet jest cech przypisan instytucjom w adzy i osobom j sprawujcym. Midzy innymi z tego wzgldu ideologia a. zyskaa przychylno Ko cioa rzymsko-katolickiego, toczcego w XIX i w pierwszej poowie XX w. walk z ~> liberalizmem i wspierajcego reimy autorytarne w Hiszpanii i w Portugalii. A. neguje potrzeb szczeglnego, proceduralnego -+ legitymizowania w adzy konkretnej jednostki czy grupy (np. w powszechnych wyborach). Prawomocno wadzy wynika z samego faktu jej posiadania i zdolnoci wymuszania posuchu, a jest dodatkowo wzmacniana szczeglnymi cechami osobowociowymi wadcy (przywdcy). Celem wadzy w ideologii a. jest przede wszystkim zapewnienie porzdku spoecznego i ograniczenie moliwoci jego zakwestionowania przez jakkolwiek grup spoeczn . Std te zdolno wymuszenia posuchu i niedopuszczenia do uksztatowania si opozycji stanowi podstawowe kryterium oceny efektywnoci dziaa instytucji w adzy. 2. Reim polityczny odwoujcy si do ideologii autorytaryzmu i ustanawiajcy instytucjonalne zabezpieczenia przed podwaeniem autorytetu rzdzcych oraz odsuniciem ich od wadzy Pojcie to pojawio si w nauce o polityce w zwizku z potrzeb okrelenia cech takich reimw jak frankistowska Hiszpania czy Portugalia pod rzdami Salazara. Wedle najbardziej rozpowszechnionej definicji J, Linza a. oznacza reim polityczny bazujcy na ograniczonym, nie opartym na odpowiedzialno ci pluralizmie politycznym, bez starannie wypracowanej kierowniczej -* ideologii, bez intensywnej lub ekstensywnej mobilizacji politycznej, w ktrym przywdca peni

wadz w ramach formalnie sabo zdefiniowanych, ale w rzeczywisto ci dobrze przewidywalnych ogranicze. Oznacza to czne wystpowanie czterech elementw: a) legitymowanego cho ograniczonego ~* pluralizmu, b) ograniczonego wpywu rnych sektorw elity politycznej narzd, c! nieobecno ci wysikw mobilizacyjnych oraz d) zaw enia moliwo ci -* partycypacji politycznej fzakaz dziaalnoci opozycji oraz brak rywalizacyjnyeh wyborw). Zaoeniem reimu autorytarnego jest 2 jednej strony sprawno aparatu w adzy iw tym zwaszcza jego zdolno do ograniczania moliwoci dziaania ewentualnej opozycji), a z drugiej - pasywno spoeczestwa. Ta ostatnia oznacza, e poszczeglne grupy obywateli nie s mobilizowane przez - instytucje polityczne do dziaa zbiorowych. Posiadaj rwnie ograniczon mo no organizowania si pod warunkiem niewystpowania przeciwko wadzy Kluczow pozycj w reimie autorytarnym zajmuje przywdca, jego najblisze otoczenie oraz aparat represji, w ktrym gwn si stanowi przede wszystkim policja polityczna (a. policyjny). "Wan rol moe odegra rwnie armia. Mo na mwi wwczas o militarnym wariancie a. (pastwa Ameryki aci skiej). Z kolei w a. korporacyjnym (-* korporatywizm) do grona podstawowych struktur wsplnoty narodowej zaliczane s zwizki zawodowe i inne organizacje spoeczne dziaajce pod kierownictwem pastwa (Hiszpania, Portugalia). W adnej z odmian a. nie wystpuje natomiast hierarchicznie zorganizowana partia polityczna stanowica instrument daleko idcej penetracji spoeczestwa. W jej miejsce pojawia si nich spoeczny o w miar lunej strukturze organizacyjnej (hiszpaska -+ Falanga'', Unia Narodowa w Portugalii), nie majcy istotniejszego znaczenia politycznego. Praktycznie niewielk rol odgrywa te ideologia odwoujca si do wizji idealnego spoeczestwa, jakie mo e by dziki rzdzcym zbudowane, i penica funkcj instrumentu mobilizacji politycznej. Czynnikiem wspomagajcym rzdy autorytarne mo e by natomiast swoisty typ mentalnoci spoecznej, charakteryzujcy si przewag postaw aprobujcych cile okrelon hierarchicznos porzdku spoecznego, surowe kary za nieposuszestwo oraz postaw wrogich wobec indywidualizmu (postawy autorytarne). Reim autorytarny jest zaprzeczeniem liberalnej -* demokracji, gdy odrzuca jej podstawowe instytucje i procedury (-+ parlament, rywalizaeyjne ~* wybory. -+ partie polityczne, istnienie ~+ opozycji, -+ autonomia polityczna). Std te tak wan rol odgrywa w nim -* cenzura oraz aparat represji wymuszajcy pcsueh.Brak zdyscyplinowanej partii politycznej, nieobecno znaczcych wysikw mobilizacyjnych, a przede wszystkim nieobecno szczeglnej ideologii traktowanej jak religia" (Sartori) odrnia natomiast a. od reimu > totalitarnego. [AA.] Literatura: G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1&94; J. Linz, Totalitaryzm i autorytaryzm, w: J. Szczupaczyaski u*ed.) Wadza i spoeczestwo, Warszawa 1095.

AUTORYTET POLITYCZNY
- szczeglny atrybut jednostki lub grupy sprawujcej w adz, ktry polega na zdolnoci wpywania na postawy i zachowania spoeczne przez wzbudzanie szacunku i uznania dla wasnych dziaa i/ub swych decyzji. A.p. prowadzi do uznania dziaa w adzy za -legitymizowane (prawomocne). Nie jest natomiast to samy z wadz jako tak, to jest z sam moliwo ci wymuszania posuchu. A. p. moe by przypisany, co oznacza, e jest zaleny od takich cech, jak np. urodzenie, lub te osigany dziki wiedzy, zdolnoci lub zwycistwu w wyborach. Jako atrybut sprawujcych w adz jest niezbdnym warunkiem efektywnoci ich dziaania. Brak a.p. mo e pociga za sob zakwestionowanie przez rzdzonych istniejcego porzdku

Azyl polityczny

ivi pou tyczny

politycznego, co skania do podejmowania prb jego obalenia. Wspczenie podkrela si. e a.p. osigany jest gwnie przez zwycistwo w rywalizacyjnych wyborach, a nastpnie potwierdzany (lub nie) dalszymi zachowaniami politycznymi rzdzcych i rzdzonych. W liberalnej koncepcji demokracji a.p. jest cech, ktra podlega utracie ze wzgldu na mo liwo wyraenia dezaprobaty dla dziaa rzdzcych. W koncepcjach niedemokratycznych 'jak np. w -* autorytaryzmie czy - totalitaryzmie) akcentuje si trwao autorytetu, ktrym dysponuje jednostka b d grupa rzdzca. Przejawem tego moe by idea -* kultu jednostki, propagowana i realizowana w pastwach komunistycznych, lub zasada wodzostwa, stanowica podstaw reimw faszystowskich (zob.-* faszyzm). [A.A.] AZYL POLITYCZNY (z lac. asylum - ochrona, sclironienie) - instytucja prawa midzynarodowego polegajca na udzieleniu przez pa stwo schronienia osobie ciganej z powodw natury politycznej przez wadze innego pa stwa. A.p. moe by objta osoba przeladowana z powodw rasowych, koloru skry, pochodzenia narodoxvego lub etnicznego, religii czy przynalenoci do okrelonej grupy spoecznej, pogldw politycznych, w czajc w to walk przeciw spoecznej nierymoci i rnego rodzaju formom dyskryminacji. Ap. jest kategori stosowan tylko do osb, ktre popeni przestpstwo polityczne, a wic rne od tzw. przestpstw pospolitych. W praktyce rozrnia si dwa rodzaje azylu: terytorialny i dyplomatyczny. A.p. terytorialny przyznawany jest w granicach terytorium pa stwa przyznajcego azyl. A.p. dyplomatyczny przyznawany jest poza obrbem tych granie, przede wszystkim w siedzibie misji dyplomatycznej, niekiedy tak e w konsulatach, na pokadach okrtw wojennych, statkw morskich czy powietrznych, w bazach wojskowych. A.p. jest suwerennym aktem pastwa o zdecydowanie politycznych przesankach. Uwaa si do powszechnie, e zasadniczym i najbardziej charakterystycznym elementem a.p. terytorialnego jest przyjcie cudzoziemca na terytorium obcego pastwa (wyraenie zgody na jego przebywanie). Zgodnie z zasadami prawa midzynarodowego tryb postpowania kadego pastwa w tej sprawie jest jego wewntrznym problemem, to znaczy, e mo e ono postpowa w tym zakresie zgodnie z wasn wol, bez jakiejkolwiek ingerencji zewntrz nej. Kade opuszczenie terytorium pastwa, ktre udzielio azylu, jest rwnoznaczne z utrat uprzywilejowanej sytuacji prawnej azylanta. A,p. dyplomatyczny jest instytucj mniej jednoznaczn od terytorialnego. Jego udzielenie koliduje czsto z zasad - suwerennoci pastw oraz przywilejami i immunitetami dyplomatycznymi. Udzielenia a.p. dyplomatycznego moe by dokonane legalnie jedynie wwczas, gdy postpuje si zgodnie ze zwyczajem midzynarodowym lub odpowiedni umow midzynarodow, w ktrej pastwa wyraaj zgod na takie ograniczenie ich suwerennoci. A.p. terytorialny czciej ni dyplomatyczny czy w sobie elementy prawne i polityczne, gdy z istoty instytucji a.p. terytorialnego wynika, e b dzie on stosowany przede wszystkim do przestpcw politycznych. Niekiedy mo na spotka si w literaturze z opiniami, e podstaw a.p. terytorialnego lub dyplomatycznego s wzgldy humanitarne. Praktyka pastw nie uwzgldnia prawa jednostki do a.p. Wystpuje jednak e tendencja do uznawania a.p. za jedno z podstawowych praw czowieka wraz ze wszystkimi konsekwencjami. Pastwo samo ocenia podstawy i moliwoci udzielenia a.p. oraz tryb postpowania. Jedynie co do a.p. dyplomatycznego istnieje kilka umw w tym zakresie (dotycz one gwnie pastw kontynentu amerykaskiego). W praktyce podejmowane s jednak prby ujednolicenia zasad przyznawania a.p.

Dokonuje si tego gwnie na forum ONZ. Wymieni naley m. in. Deklaracj o azylu tem-orialnym" przyjt przez ONZ 14.12.1967 r. oraz projekt konwencji o azylu terytorialnym, b dcy rezultatem konferencji NZ z 1977 r., powiconej problemw i azylu terytorialnego, Powszechn deklaracj praw czowieka przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ 10.10.1948 r., konwencj o azylu terytorialnym podpisan w Caracas 28.03.1954 r. Naley przyj, e o a.p. mona ubiega si, gdy zaistniej dwie z wymienionych przyczyn: przeladowanie oraz popenienie przestpstwa politycznego. Pierwsza z nich jest sformuowana w rezolucjach Zgromadzenia Oglnego ONZ oraz projektach konwencji o azylu terytorialnym z 1977 r. Druga zawarta jest bezporednio w tekstach rezolucji oraz projektach konwencji. Wymienione dokumenty odnosz si w zasadzie do a.p. terytorialnego, nie okrelajc natomiast bliej pojcia przestpstwo polityczne". Zawieraj natomiast sturmulowania pozwalajce na zbudowanie negatywnej definicji przestpstwa politycznego", to jest okrelenia czynw, ktrych popenienie nie moe stanowi podstawy do ubiegania si o a.p. Zbrodnie niepolityczne, czyny sprzeczne z celami i zasadami ONZ, zbrodnie przeciwko ludzkoci, powane zbrodnie pospolite nie mog stanowi podstawy uzasadniajcej otrzymanie a.p., a tym samym, zgodnie z przyjtym sformu owaniem, nie mieszcz si w zakresie pojcia przestpstwo polityczne". W rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ 3074/ XXVIII przyjtej 13.12. 1973 r. uznano zgodnie, e nie udziela si a. p. adnej osobie, co do ktrej zachodzi powane przypuszczenie, e popenia zbrodni przeciwko -* pokojowi, zbrodni wojenn lub przeciw ludzkoci. [T. .-N.l L i t e r a t u r a : B. Wierzbicki, Pojcie przestpstwa politycznego w prawie miedzy narodoiwm. Warszawa 1.979.

Baliadura Pakt

55

Bantusianv

BALLADURA PAKT - porozumienie 12 krajw Europy Zachodniej w sprawie stabilizacji gospodarczej i politycznej kontynentu. Idea paktu stabilizacyjnego", zwanego tak e paktem Baliadura (od nazwiska pomysodawcy, premiera Francji E. Baliadura), zostaa zasygnalizowana w 1993 r. przed szczytem" zachodnioeuropejskiej dwunastki w Kopenhadze. Premier Balladur przedstawi wwczas inicjatyw, ktra miaa da odpowied na wyzwania i zagroenia, jakie dla stabilizacji europejskiej pojawiy si po 1991 r. Zaproponowano, aby w ramach tzw. wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa, jak zak ada traktat z Maastricht (zob. - Wsplnota Europejska) zorganizowa paneuropejskie spotkanie powicone problemom mniejszoci narodowych oraz granic pastw Europy Wschodniej. 25,05.1994 r. w Pary u odbya si midzynarodowa konferencja w sprawie stabilizacji w Europie. Organizatorem konferencji bya Unia Europejska (zob. - Wsplnota Europejska). Wzili w niej udzia przedstawiciele 40 pastw, w tym 9 pastw z Europy rodkowej i Wschodniej (Czechy Sowacja, Wgry, Polska, Rumunia, Bugaria, Litwa, otwa, Estonia). Na spotkanie nie zaproszono pastw byej Jugosawii oraz republik zakaukaskich. Celem i gwnym przesianiem konferencji byo omwienie problemw granicznych oraz mniejszoci narodowych we wschodniej czci kontynentu europejskiego. 27.05.1994 r. dziewi krajw Europy rodkowej i Wschodni zobowizao si zawrze pakt stabilizacji", tj. pakt, ktry pozwoliby im regulowa problemy graniczne oraz mniejszoci narodowych. Dokument kocowy, podpisany na zakoczenie konferencji, zak ada, e kraje -* Grupy Wyszehradzkiej oraz Rumunia, Bugaria, Litwa, otwa i Estonia mog, jeli sobie ycz, zawrze przy pomocy Unii Europejskiej traktaty o dobrym ssiedztwie, za kraje, ktre takie traktaty ju zawary, mog je w czy do paktu stabilizacyjnego. Konferencja powoaa dwa stoliki regionalne": batycki" oraz Europy rodkowej i Wschodniej". W maju 1995 r. odbya si w Paryu konferencja w sprawie efektw obowizywania paktu stabilizacyjnego. Oceniono, e jedynym jego wyranym efektem jest porozumienie sowacko-w gierskie. Niepowodzeniem zakoczyy si prace przy tzw. batyckim stoliku" paktu, dotyczce przede wszystkim bezpieczestwa Litwy, otwy i Estonii [T..-N.; BANK WIATOWY (Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju - IBRD) - zosta utworzony w Bretton Woods podczas konferencji Narodw Zjednoczonych w lipcu 1944 r. Rwnolegle z IBRD zosta utworzony - Midzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Konferencja zostaa zwo ana z inicjatywy Stanw Zjednoczonych. Uczestniczyy w niej 44 pastwa. Pierwotnie do IBRD naleay Polska, Czechosowacja i Jugosawia. Polska wystpia z Banku wiatowego w marcu 1950 r., Czechosowacja zostaa z niego wykluczona (03.12,1954 r.). Czonkami B.. mog by tylko pastwa czonkowskie Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Celem IBRD jest, w myl statutu, [...] popieranie pa stw czonkowskich w odbudowie i rozwoju gospodarczym ich terytoriw przez uatwianie inwestycji kapitau dla cew produkcyjnych". Oznacza to, i B.S. udziela pomocy w odbudGwie i rozwoju pa stw czonkowskich przez min,

udzielanie gwarancji lub poyczek, uczestniczy w inwestycjach dokonywanych przez prywatny kapita, popiera dugofalowy i zrwnowaony wzrost wymiany midzynarodowej oraz dy w swych dziaaniach do utrzymywania rwnowagi bilansw patniczych. Jedn z form dziaalnoci B.S. jest sprzeda zobowiza poyczkowych krajw dunikw bankom prywatnym. B.S. jest zorganizowany w formie spki akcyjnej. Do realizacji zada utworzony zosta tzw. kapita zakadowy, Skada si on z udziaw subskrybowanych wycznie przez czonkw B. S. Kapita ten zosta podzielony na 100 tys, akcji po 100 tys. dolarw kada. Pocztkowo kapita ten wynosi 10 min dolarw. W 1959 r. kapitel zakadowy IBRD zosta' powikszony do 21 mid, w 1963 r. do wysokoci. 22 mld doi., w 1972 r, wynosi 24,5 nild doi. Obecnie dodatkowe poyczki udzielane s nie tylko pastwom czonkowskim, ale take przedsibiorstwom handlowym, przemysowym i rolnym dziaajcym na ich terytorium. W tym drugim przypadku wymagane s gwarancje rzdowe lub banku centralnego danego pastwa. Od czasu rozpoczcia swej dziaalnoci B.S. udzieli czonkom kredytw na czn kwot 266 mld USD, W najwikszym stopniu pomoc ta obja pastwa Ameryki aciskiej Karaibw, Azji Wschodniej i Pacyfiku, Europy i Azji rodkowej, Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej. Banie z reguy udziela po yczek niskooprocentowanych (5,5 do 6,6% w skab roku). Wanym zastrzeeniem i wymogiem jest obowizek spaty poyczek w walucie, w ktrej zostay one udzielone. Kraje najbardziej potrzebujce maj jednak nie tylko problemy z ich uzyskaniem, de tak e z ich spacaniem. S one bowiem w ich bilansie p atniczym czynnikiem nadmiernie uszczuplajcym ich rezerwy walutowe. Dotyczy to gwnie krajw rozwijajcych si, krytycznie oceniajcych dziaalno komercyjn B.. Pod wpywem krytyki B.S. postanowi, poczynajc od 1964 r., zagodzi nieco warunki kredytowe dla krajw sabo rozwijajcych si. Przewiduje si mo liwo rozo enia spat poyczek na duszy okras oraz stosowanie niszej stopy odsetek. W praktyce jednak IBRD nie wprowadzi w ycie powyszych zamierze. Bank udziela take pomocy techniczno-rozwojowej w innych formach, np. przez wysyanie - na prob zainteresowanych rzdw - ekspertw dokonujcych na miejscu przegldu sytuacji kraju oraz wypracowujcych odpowiednie do sytuacji strategie rozwojowe. B. . tworzy misje regionalne majce su y krajom, zwaszcza gospodarczo nierozwinitym, pomoc i rad . Formuje si rnego rodzaju grapy konsultacyjne tworzone zarwno z fachowcw danych krajw, jak i ekspertw kapitaowych banku. Gwnym organem B.. jest Rada Gubernatorw sk adajca si z gubernatorw i ich zastpcw, delegowanych przez wszystkie kraje czonkowskie na okres piciu lat. Rada zbiera si na coroczne sesje i wytycza polityk banku. Do jej kompetencji naley take przyjmowanie nowych czonkw, zawieszanie w prawach czonkowskich, zwikszanie lub zmniejszanie wysokoci kapitau zak adowego, decydowanie o podziale dochodu oraz podziale jego aktyww itp. Staym organem wykonawczym IBRD s dyrektorzy wykonawczy (dwudziestu), z ktrych piciu wyznaczanych jest przez pa stwa posiadajce najwiksz liczb akcji. Pozostali wybierani s przez Rad Gubernatorw - przy uwzgldnieniu zasady przedstawicielstwa geograficznego. Dyrektorzy wykonawczy mianuj prezesa B.. [T..-N.] BAWTUSTANY (z afrikaans Bantu Stales - Pa stwa Bantu) - specjalnie wydzielone dla ludnoci murzyskiej terytoria w RPA, ktrych stworzenie miao sta si gwarancj realizacji polityki ->- apartheidu. W1959 r. stworzono dziesi takich terytoriw. Zorganizowano je na bazie przynalenoci etnicznej i jzykowej. W latach 1976-1981 cztery terytoria

Behawiorvzm

Bezpieczestwo

otrzymay niepodlego jako republiki (Transkei w 1976, Bophuthatswana w 197'/, Yenaw 1979, Ciskei w 1981), ktre dotd nie zostay uznane przez spoeczno midzynarodow. Pozostaych sze otrzymao status tzw. czarnych pastw", dysponujcych pewnym zakresem autonomii (Gazankulu, Kwa-Zulu, Lebowo, Kwandebele, KaNgwane, QwaQwa). W pierwszej poowie lat osiemdziesitych w b. mieszkao ponad 10 spord 16 milionw czarnych Afrykanw zamieszkujcych RPA. [R.H.] BEHAWIORYZM - jeden z nurtw w psychologii XX w. badajcy zjawiska spoeczne pod ktem ich psychicznych lub wiadomociowych aspektw funkcjonowania. Podstawowym przedmiotem bada behawioralnych s zewntrzne przejawy zachowania ludzkiego (ang. behaviour - zachowanie), nie za wewntrzne stany lub procesy psychiczne danej jednostki. B. okrelany jest take jako psychologia zachowa" lub psychologia reakcji". Wywodzi si od prekursorskich prac I. Paw owa i E.L.Thorndike'a. Twrcami tego kierunku byli Amerykanin J.B. Watson (postulowa, aby w miejsce bada przey zastosowa badania zachowa) oraz Rosjanin W Bechterew. B. znajduje szerokie zastosowanie jako jedna z metod w badaniach socjologicznych i politologicznych. W latach pidziesitych i. szedziesitych metody behawioralne zostay wykorzystane w Stanach Zjednoczonych w badaniach nad mechanizmami powstawania i rol elit na szczeblu lokalnym. Analizujc zachowania jednostek w sytuacjach politycznych, w pracach tych (m.in. C.W Miksa, The Power Elite, 1956; B. Berelsona, Voting,1954; R.M. Milibanda, The State in Capitalist Sodefy, 1969) potwierdzono suszno zao e tzw. elaznego prawa oligarchii (R. Michelsa) i teorii przep ywu elit V Pareto (zob. - elit teoria oraz - elita). [K.D.] BEKAWiORALlZM (z ang. behaviour - zachowanie si) - dominujcy po II wojnie wiatowej w naukach spoecznych, w tym tak e w - politologii, kierunek badawczy, ktry koncentruje si na analizie -* zachowa indywidualnych i zbiorowych. B. jest pojciem szerokim, obejmujcym r ne nurty, czsto gwatownie si zwalczajce. Wyrastaj one jednak wszystkie z opozycji wobec - tradycjonalizmu w politologii, ktry by dominujc szko teoretyczn w pierwszej poowie XX wieku. Gwnymi inspiracjami teoretycznymi b. byy neopozytywizm oraz -* behawioryzm psychologiczny, uznajce za przedmiot bada naukowych jedynie fakty, kwestionujce za mokwo naukowego poznania wartoci czy norm. Stanowisko to odpowiada deniu do nadania politologii i socjologii statusu rzeczywistej nauki, jaki wczeniej uzyskay np. matematyka czy biologia. Prcz dyrektywy oparcia bada naukowych na faktach empirycznych b. wyrniaj nastpujce zao enia: a) denie do stworzenia teorii zawierajcej zbir praw rzdzcych rozwojem rzeczywisto ci spoecznej, tak jak prawa odkryte przez nauki cise i przyrodnicze rzdz rozwojem rzeczywisto ci przyrodniczej, b) uczynienie gwnym zagadnieniem badawczym zjawiska przyczynowoci, c) wykorzystanie na szerok skal metod ilociowych (matematycznych) sucych systematyzacji i kwantyfikacji danych i umoliwiajcych uzyskanie czystej wiedzy", d) neutralno aksjologiczn i ideologiczn oraz e) denie do integracji nauk spoecznych w jeden spjny system teoretyczny. B. wywar znaczny wpyw na nauki spoeczne, zw aszcza w USA. W ramach tego kierunku rozwinito m.in. badania nad zachowaniami wyborczymi (B. Berelson, E Lazarsfeld, W. McPhee, P. Converse, VO. Key), teori koalicji (W Riker, L. Dodd, A. Lijpiart), w adz w spoecznociach lokalnych (F. Hunter, R. Dalii), teori

systemw politycznych (D. Easton, K. Deutschi, kultura polityczn {G. Almond, S. Verba) i demokracj (S. Lipset, R. Dbi). W latach osiemdziesitych b. utraci swj impet, stykajc si z wielokierunkow krytyk ze strony nurtw nawoujcych do uwzgldnienia normatywnych aspektw ycia spoecznego. Nadal stanowi jednali liczc si szko politologiczn. [A.A.] BEZPASTWOWIEC (apatryda) - w najszerszym znaczeniu to osoba nie posiadajca obywatelstwa. B. mo e by take osoba posiadajca wprawdzie obywatelstwo, ale ze .wzgldu na konflikt z wadzami tego kraju (tzw. bezpastwowo faktyczna) nie moe korzysta z wynikajcych z faktu obywatelstwa uprawnie . Status b. reguluje konwencja z 28.09. 1954 r., dotyczca osb nie majcych pastwowo ci. Po raz pierwszy problemami osb nie bdcymi obywatelami adnego kraju zaja si Liga Narodw. Poczynajc od 1919 r. - w wyniku rozpadu wielonarodowociowych Austro-Wgier, klski Niemiec i carskiej Rosji - pojawi si problem ludnoci o nieuregulowanym prawnie statusie obywatelskim. Najczciej by on wynikiem kolizji rozwiza prawnych lub ich braku na obszarach nowo powstajcych pastw. Chodzi gwnie o kolizj zasady ius soli oraz ius sanguinis (zob. -* obywatelstwo). Z inicjatyw rozwizania tego problemu wystpi norweski badacz regionw podbiegunowych F. Nansen. W wyniku podjtych przez Nansena stara Liga Narodw, na podstawie tzw. konwencji rzymskiej z 6.04.1922 r., zorganizowaa specjalne biuro z prawem wystawiania tzw. paszportw nansenowskich. Po II wojnie wiatowej problemem zaja si Organizacja Narodw Zjednoczonych. W sierpniu 1961 r. Zgromadzenie Oglne ONZ przyjo konwencj redukujc sytuacje upowaniajce do ubiegania si o status b. Nie wyeliminowano natomiast zjawiska i problemu bezpa stwowoci, cho udao si to w niektrych pastwach. Np. polska ustawa o obywatelstwie z 15.02.1962 r. zapobiega bezpastwowo ci oraz umoliwia bezpa stwowcom po picioletnim pobycie w Polsce uzyskanie polskiego obywatelstwa. [T..-N.] BEZPIECZESTWO - pojcie dynamiczne, wieloznaczne i wielopaszczyznowe, trudne do zdefiniowania w sposb nie budzcy wtpliwo ci przedstawiciel r nych nurtw badawczych w nauce o stosunkach midzynarodowych. Dynamika pojcia wyraa przede wszystkim zmienny z istoty charakter stosunkw midzynarodowych. Dlatego te naley traktowa je jako zmienny w czasie proces, nie za jako stan o niezmiennych desygnatach i parametrach. S one inne dzisiaj ni w przeszoci i zmieni si w przyszoci. Dynamik tego pojcia oddaje take wielo i rnorodno historycznie ksztatowanych modeli bezpieczestwa (narodowego i midzynarodowego). Nie mo na ich ani skopiowa, ani bezkrytycznie zastosowa przez pa stwa w myl zasady: gdy dwaj robi to samo, to nie jest to samo (duo cum faciunt non est idem). Dynamik b. wyraa take zmienno priorytetw, jakie s formuowane w procesie konceptualizacji jego modelu w rnym czasie i przestrzeni. Oznacza to, e bezpiecze stwo jest zarazem stanem i procesem, daje si okreli tylko tu i teraz [hic et nunc), a nie tutaj i wszdzie (J. Stefanowicz). Wieloznaczno pojcia b. najpeniej oddaje szeroka gama wartoci, potrzeb i stanw, ktre si z nim identyfikuje. S to zarwno suwerenno, to samo narodowa (w odniesieniu do pastwa) czy kulturowa (w odniesieniu do rnych cywilizacji), jak i istnienie, przetrwanie, jako ycia. Niejednoznaczno pojciowa b. odnosi si tak e do podmiotowego wymiaru. W jednakowym stopniu podmiotem

Bezpieczestwo midzynarodowe

38

39

Bezpieczestwo pastwowe (.narodowe'

b. jest jednostka, nard, pastwo, spoeczno midzynarodowa. Mwimy zatem nie o bezpieczestwie w ogle, ale np. o bezpieczestwie narodowym (pastwowymi i midzynarodowym. Wielopaszczyznowo pojcia b. sygnalizuje jego militarny, ekonomiczny, ekologiczny czy kulturowy wymiar, ukazujc bogactwo treci, ktre si w nim kryj. Wielopaszczyznowo b. wyraa take wyzwania cywilizacyjne wspczesnego wiata, jakim musz sprosta pastwa, aby ich narodowe b. i - b.. midzynarodowe przedstawiao trwa warto w stosunkach midzynarodowych. /Pojawio si w zwizku z tym pojcie rozlegego bezpieczestwa (comprehensive security), bo obejmujcego moliwie szerokie spektrum wartoci i potrzeb, ktre podlegaj ochronie, tale na poziomie pastwa; jak i na poziomie systemu midzynarodowego. Zoono i wielowtkowo treci skadajcych si na pojcie b. sprawia, e nie ma jednej uniwersalnej definicji, podobnie jak nie ma uniwersalnego i ponadczasowego modelu b. Najoglniej mona przyj, e b. to stan niezagro enia i pokoju (Oxford English Dictionary, 1973), stan i poczucie pewnoci, brak zagroenia i ochrona przed nim [S ownik jzyka polskiego, 1978), W najbardziej dosownym znaczeniu bezpieczestwo jest identyczne z pewnoci [safety) i oznacza brak zagro enia (danger-) fizycznego albo ochron przed nim (A Dictionary of the Social Science, 1964). Jego istot okrelaj gwarancje istnienia i przetrwania podmiotu bezpiecze stwa oraz swobod rozwoju, niezalenie od tego, czy mwimy o b. pastwa czy spoecznoci midzynarodowej. W najnowszych definicjachb. okrela si jako zesp uwarunkowa, w ktrych pa stwa nie czuj si zagro one atakiem militarnym oraz presj polityczn lub gospodarcz, majc mo liwo ci swobodnej realizacji wasnego rozwoju i postpu (za: Z.J. Pietra,' 1986)'. Cytowane definicje b. nie oddaj wszak e jego specyfiki, ktra wynika z bogactwa i r norodnoci zmiennej natury stosunkw midzynarodowych, w ktrych przejawia si ono najpeniej, oraz rnego charakteru podmiotw bezpieczestwa, gwnie pastw i spoecznoci midzynarodowej. Zasadniej jest wic mwi o b. pa stwa (narodu), grapy pastw oraz midzynarodowym, obejmujcym swym zasigiem ca spoeczno midzynarodow i wszystkie dobra ludzkoci podlegajce ochronie. JT. .-N.j L i t e r a t u r a t R . Ziba, Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego, Warszawa 199S; J. Staczyk, Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, Warszawa 1996; W. Malendowski, C. Mojsiewicz, Stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1998; Z.J. Pietra, Podstawy stosunkw midzynarodowych, Lublin 1986; T. o-Nowak (.red.), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1999. BEZPIECZESTWO MSD2YMAROBOOTE - wedug autorw Raportu SG ONZ" z 1985 r. to suma i rezultat bezpieczestwa kadego oddzielnie i wszystkich pa stw czonkowskich spoecznoci midzynarodowej. Mona te przyj, e b.m. oznacza stan stosunkw midzynarodowych, w ktrym istniej realne i racjonalne mechanizmy redukowania zagroe, akceptowane przez spoeczno midzynarodow reguy postpowania oraz przestrzegana jest^zasada niestosowania siy. Podobnie definiuje b.m. R. Vukadinowic, jako stan, w ktrym wszyscy czonkowie wsplnoty midzynarodowej czuj si bezpieczni, a w midzynarodowym systemie politycznym istniej takie stosunki bd takie mechanizmy, ktre umoliwiaj zapewnienie bezpieczestwa wszystkim pastwom. W przygotowanym przez ONZ Studium o koncepcjach bezpieczestwa b.m. oznacza stan zapewniajcy pastwom wolno od napaci militarnej, presji politycznej czy przymusu gospodarczego, a tym samym stwarzajcy mo liwo ci ich swobodnego

rozwoju. A.D. Rotfeld postrzega b.m. jako stan i proces, w ktrym zarwno poszczeglne pastwa, jak i spoeczno midzynarodowa jako cao mog swobodnie urzeczywistnia wytyczone przez siebie cele rozwoju bez zewntrznego zagroenia militarnego, politycznego lub gospodarczego. R. Ziba b.m. wie z takim ukadem stosunkw midzynarodowych, ktry zapewnia wsplne bezpieczestwo pastw danego systemu. Przytoczone definicje przy pewnych r nicach wynikajcych z usta-lenia zakresu ich przedmiotu czy przewiadczenie, i b.m. jest; a) cile powi-zane z bezpiecze stwem pastwa, a w istocie z wielo ci podmiotw bezpieczestwa narodowego; b) jest cile zwizane ze stanem stosunkw midzynarodowych oraz dominujcymi strategiami polityki bezpieczestwa narodowego; cl jest kategori dynamiczn, ktra symbolizuje proces staego dochodzenia do stanu pewnoci, niezagroenia i naleytej ochrony bezpieczestwa narodowego i systemu midzynarodowego. B.m. jest wic funkcj szerszego historycznie, zmiennego midzynarodowego ldu wiatowego, jego atrybutami s za dynamika struktur bezpieczestwa, koherentny i akceptowany katalog zasad wspycia midzynarodowego, spjny z przesankami bezpiecze stwa zewntrznego pastw oraz oczekiwaniami innych czonkw spoecznoci midzynarodowej. Przesankami skuteczno ci w deniu do zapewnienia bezpieczestwa midzynarodowego s; demokratyzacja stosunkw midzynarodowych, regu i zasad rzdzcych zachowaniami pastw, ich poczucie bezpiecze stwa wewn trznego oraz eliminacja siy w stosunkach midzynarodowych. W praktyce oznacza to, e b.m. jest pochodn zarwno struktur i instytucji midzynarodowych, jakoci rodkw, jakimi dysponuj pastwa i owe instytucje, dominujcych strategii narodowych oraz wartoci przypisywanej pokojowi i adowi midzynarodowemu przez uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Szczeglna dynamika b.m. przejawia si m.in. w tym, i jest ono jednoczenie stanem i procesem, e ma swe przeoenie na zmieniajcy si w czasie model (modele) b.m, (model rwnowagi si, blokowy - NATO i nieistniejcy UW model b. zbiorowego regionalnego lub uniwersalnego, kooperacyjnego) oraz system wartoci i dbr podlegajcych ochronie (b. polityczne, militarne, gospodarcze, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne). Niezmienna jest tylko jego istota. Jest ni nie tylko zapewnienie bezpieczestwa kadego pastwa, ale take systemu midzynarodowego jako caoci. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : R Ziba, Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego, Warszawa 1999; J. Staczyk, Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa. Warszawa 1996; W" Ma-lendowski, C. Mojsiewicz, Stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1998; T. o-Nowak (red.), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1999.

BEZPIECZESTWO PA STWOWE (NARODOWE)

- zdolno i moliwo pa stwa do zapewnienia sobie istnienia i rozwoju w rodowisku midzynarodowym, w tym do ochrony przed zagroeniami zewn trznymi. Tak pojmowane b.p. obejmuje zarwno egzystencjalne, jak i koegzystencjalne oraz funkcjonalne interesy pastwa. Podobnie definiuj b.p. M. BerkovitziE Bock. Okrelaj je jako zdolno narodu do ochrony jego wartoci wewn trznych przed zagroeniami zewn trznymi (M. Berkovitz, E Bock, 1965). B.p. bywa take okrelane jako stan sygnalizujcy poczucie pewnoci pastwa w rodowisku midzynarodowym, brali jego zagroenia oraz ochron przed zagroeniami (R. Ziba, 1987). O bezpieczestwie jako stanie wolnym od groby napaci zewn trznej lub co najmniej zdolnoci jej odparcia, albo jako wolnoci od interwencji czy naciskw zewntrznych pisze J. Stefanowicz. Wedug AD, Rotfelda bezpiecze stwo mo na okreli jako brak zagroenia i poczucia

v-ui ruia 'ae -n

10

Biurokracja scentralizowanym systemie kontroli i nadzoru pracy urzdnika. Dla M. Webera b. to bardzo efektywne narzdzie w rkach tego, kto potrafi j kontrolowa. B. jest w jego przekonaniu najwyszym typem organizacji, wydajnym." i racjonalnym, pozwalajcym skutecznie utrzymywa legalny autorytet uprawniony do wydawania regu prawnych. Ma ona suy do kontroli dziaalnoci czonkw organizacji. Niektrzy badacze akcentuj fakt, i b. rna sprzyja podejmowaniu racjonalnych -+ decyzji (np. dostarczanie urzdnikowi czstkowego celu dziaania, przygotowanie fachowe), inni natomiast akcentuj konieczno stworzenia niezawodnych wzorw zachowania si urzdnikw w ramach organizacji (np. depersonalizacja stosunkw, rytuaizm"), Praktycznie trudno byoby sobie wyobrazi funkcjonowanie np. organizacji politycznych czy -* administracji publicznej bez silniej czy sabiej rozwinitego aparatu biurokratycznego. W istocie wic nie mo na traktowa b. jako antytezy dla -* demokracji. Natomiast zasadniczym celem winna si sta prba uczynienia b. odpowiedzialn i to bezporednio przed - opini publiczn . Jednak w u yciu potocznym termin b. ma niejednokrotnie pejoratywne zabarwienie i oznacza rnego rodzaju mechanizmy rzdzenia (prowadzenia spraw publicznych) oparte na wykorzystaniu sformalizowanego i bezdusznego" aparatu urzdniczego oderwanego od spoeczestwa. Pojawia si w tym kontekcie kategoria biurokratyzmu. R. Michels, niemiecki socjolog, jako jeden z pierwszych zwrci uwag na tzw. przerosty biurokratyczne w organizacji i powiza to zjawisko z tendencjami oligarcbistycznymi (zoh -* oligarchia). Wraz ze skomplikowaniem wspczesnych organizacji i ich zbiurokratyzowaniem postpuje proces koncentracji uprawnie w rkach wskiej elity kierowniczej, ktra do szybko zaczyna przejawia skonnoci do rzdzenia w dyktatorski sposb (zob. -+ elit teoria). W efekcie zwyky obywatel zosta wyczony z procesu decyzyjnego, a zasadniczym celem biurokratycznej oligarchii jest konsolidacja swej w asnej w adzy. Wielu badaczy zakwestionowao idealny model b. M. Webera i zaczo traktowa j jako ze swej istoty nieefektywny system. Zwracano zwaszcza uwag na jej sformalizowanie i brak elastyczno ci w podejmowaniu decyzji. W pewnym momencie nastpia zamiana celw i rodkw majcych suy ich osigniciu. Procedury postpowania, zasady nimi rzd zce stay si celem samym w sobie, a zapomniano, i pierwotnie miay to by jedynie rodki suce osigniciu zasadniczego celu efektywnoci dziaania skomplikowanych struktur organizacyjnych. Niektrzy badacze przestali mwi o istnieniu opresywiiej grupy", np. w ramach kapitalistycznego reimu, a zaczli wprowadza kategori opre-sywnej, zbiurokratyzowanej klasy", ktra stworzy a nowy typ ~ systemu politycznego. W tym kontekcie pojawia si kategoria biurokratyzmu kolektywistycznego (np. koncepcja M. Dilasa, Nowa klasa, 1957). Wszechobecno sektora publicznego, biurokratw, ktrzy kontroluj jego dziaanie i dysponuj monopolem w adzy, spowodowaa narodziny nowej klasy rzdzcej, efektywnie kontrolujcej zasoby polityczne i ekonomiczne. Jako przykad wskazywano sowiecki biurokratyzm, oparty na grupowej wasnoci rodkw produkcji i wykorzystujcy symbolik robotnicz czy teori walki klas. Na grancie krytyki klasycznego modelu b. pojawia si koncepcja czerpica z teorii racjonalnego wyboru. Ten model b. okrelany jest mianem "modelu Nowej Prawicy", gdy nawizuje do postulatw ekonomicznego neoliberalizmu i spoecznego konserwatyzmu. Np. W Niskanen prbuje znale analogi midzy dziaalnoci biurokratw a wacicieli i mened erw prywatnych firm produkcyjnych. W koncepcji W Niskanena znajdujemy; po pierwsze, przekonanie, i w b. i w strukturze motyww kierujcych dziaaniami poszczeglnych biurokratw naley szuka przyczyn ekspansji regulacyjnych funkcji pastwa; po drugie, twierdzenie, e proryakowa polityka pastwa bdzie mo liwa, gdy

zagroenia podstawowych dla danego narodu wartoci (A.D. Rotfeld, 1990), W kategoriach waciwych mirtowi realistycznemu postrzega b. pastwowe Q. Wright stwierdzajc, i odnosi si ono do stanu moliwoci pastwa (jego potencjau, ktry sprawia, e napa czy obawa przed napaci na terytorium pa stwa, jego instytucje i dobrajest nieprawdopodobna). B. pastwowe bywa take postrzegane jako cel dziaa pastwa i rzdu dla zapewnienia wewn trznych i zewn trznych warunkw, ktre sprzyjaj jego rozwojowi, jego yciowym interesom oraz ochronie przed istniejcym i potencjalnym zagroeniem (EN. Trager, PN. Simone, 1973). Z powyszych definicji wynika, e b.p. bywa identyfikowane w kategoriach celu dziaania pastwa, jest take stanem i procesem, symbolizuje warto ci, ktre podlegaj szczeglnej ochronie, kondycj militarn i ekonomiczn pastwa, ktra pozwala owe warto ci ochrania, ale take stwarza warunki do jego dynamicznego rozwoju itp, Tak jak zmienia si pojmowanie tego, czym jest bezpiecze stwo, zmienia si zakres tego, co podlega szczeglnej ochronie. Pocztkowo akcentowano integralno terytorialn i wolno od napaci zbrojnej, przetrwanie, w latach 70, i 80, - tosamo narodow, niezaleno polityczn, dobrobyt, presti, cywilizacyjny rozwj i wiele innych wartoci. Istotnym komponentem b., ktre podlega szczeglnej ochronie pastwa, staje si obecnie, w warunkach powstawania witruainej spoecznoci midzynarodowej, wiadomo pa stwowa/narodowa. Innym aspektem niezb dnym do zrozumienia istoty b.n. jest pozorna antynomia czynnika subiektywnego w jego postrzeganiu, rozumieniu i ocenie stanu b. oraz obiektywnego, wyraajcego rzeczywiste zagroenia. Wspczeni badacze problematyki b.n. czsto podnosz take zmieniajcy si podmiotowy wymiar b. n., wskazujc, i oprcz pastwa podmiotem b. staj si take aktorzy niepastwowi (organizacje midzynarodowe, grupy spoeczne, a nawet jednostki). [T. .-N.j
L i t e r a t u r a: R. Ziba, Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego. Warszawa 1999; J. Staczyk, Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa. Warszawa 1996; W. Ma-lendowski, C. Mojsiewiez, Stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1998; T. o-Nowak (red.), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1999.

BIUROKRACJA (z fr. bureaucratie od bureau biuro i gr. kratos wadza) - grupa profesjonalnych urzdnikw zorganizowanych w formie hierarchicznej piramidy, ktrzy maj do wypenienia racjonalne funkcje w warunkach istnienia uniwersalnych i sformalizowanych zasad i procedur postpowania. Charakterystyk b. przedstawi po raz pierwszy niemiecki socjolog M. Weber (1864-1920). Mona wyodrbni kilka cech definiujcych wzajemne powizania czonkw tworzcych aparat biurokratyczny: a) wyrane, precyzyjne i szczegowe wyodrbnienie funkcji i obowizkw poszczeglnych urzdnikw czy urzdw, a zatem okrelenie zakresu kompetencji na podstwie administracyjnych ustale i decyzji; b) rekrutacja na stanowiska opiera si na kryterium formalnych kwalifikacji (np. dyplom uniwersytecki), ktrych sprawdzenie daje gwarancj, i obowizki bd speniane efektywnie. Urzdnik ma przypisany, na ogl okrelony rytm kariery", oparty na systemie promocji uwzgldniajcej min. sta pracy i osignicia, uzaleniony jednak od ostatecznej decyzji czynnikw nadrzdnych; c) urzdnicy s wynagradzani za pomoc pensji, uzalenionej od hierarchicznej struktury oraz ewentualnie odpowiedzialnoci i charakteru formalnego statusu; d) zasada hierarchicznoci, ktra oznacz i kady urzdnik zajmuje okrelone miejsce w strukturze organizacji. Urzdnicy s zgrupowani w mniejsze lub wiksze jednostki organizacyjne, ktre posiadaj kierownikw; a te z kolei ulokowane s w ramach pionowej i poziomej struktury zalenoci, W efekcie system b. opiera si na

Bliska [blisza] zagranica. biurokracja zostanie poddana kontroli, a zakres jej wpywu na y-cie spoeczne ograniczony; po trzecie, przekonanie, i skutecznoci), wie si z wprowadzeniem w jej ramy technik charakterystycznych dla zarzdzania sektorem piywatnym, oczywicie tam, gdzie jest to moliwe. [RH.]

P'

liOif sewilli

BLISKA (BLISZA) ZAGRANICA

- termin wywodzcy si ze sownika rosyjskiej strategii geopolitycznej (zob. -> geopolityka), jeden z elementw skadowych przestrzeni bezpiecze stwa strategicznego Federacji Rosyjskiej, Spotyka si take okrelenia bliska i dalsza zagranica". Pomimo semantycznej rnicy tre polityczna i sens tych kategorii s to same. Termin bliska zagranica" (ewentualnie dalsza zagranica") odnosi si do krajw Europy rodkowej byych pastw komunistycznych. Mimo braku bezporedniej granicy z niektrymi pastwami tego regionu Rosja dy do kontynuowania wobec nich polityki, w ktrej mieszcz si elementy strategii Romanoww, Stalina i Breniewa (zob. -* Breniewa doktryna). Mieci si w niej przeciwdziaanie usamodzielnieniu si pastw Europy Wschodniej w polityce zewn trznej i stosunkach midzynarodowych, niezalenie od faktu, i s to w peni suwerenne kraje. Zakada ona prawo Rosji do zachowania wobec nich czci dawnych wpyww. Termin blisza zagranica" rozciga si na kraje byego ZSRR. Na przeomie 1992/1993 r. w koncepcjach pohtyki zagranicznej Federacji Rosyjskiej pojawi si termin najbliszej zagranicy", jako bardziej adekwatny wobec tych krajw od formuy bliska zagranica". Oznacza ona denie do traktowania pastw byego ZSRR jako strefy wpyww" czy szczeglnej odpowiedzialnoci" Rosji za ich bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne. Poczynajc od 199S r. rzd Federacji Rosyjskiej* dawa do zrozumienia, e traktuje pastwa najbliszej zagranicy" jako obszar rosyjskich yciowych interesw" oraz. oczekuje, e spoeczno midzynarodowa uzna ten stan rzeczy (Renee de Neveres, Russia's Strategic Renovation, 1994). Ten element rosyjskiej strategii geopolitycznej zosta potwierdzony w podpisanym przez bliskiej" i bliszej zagranicy") jest motywowanahistorycznie. U jej podoaley denie do zdobycia jak najkorzystniejszych granic i rubiey zapewniajcych bezpiecze stwo zewn trzne Federacji. Prawo Federacji Rosykskiej do zabezpieczenia swych granic pastwowych jest w tym przypadku interpretowane jako prawo do obrony granic byych pastw radzieckich". Kolejnym jego przejawem jest zo one w Zgromadzeniu Oglnym ONZ danie przyznania Rosji specjalnego statusu gwaranta pokojowego adu" na tym obszarze (marzec 1993 r.), przyznanie szczeglnej pozycji w konstrukcji - Partnerstwa dla Pokoju (maj 1994) oraz sprzeciw Rosji wobec rozszerzenia KATO w kwietniu 1995 r. (wcznie z grob wypowiedzenia traktatu polsko-rosyjskiego z 22.05.1992 r.i. Termin ten i jego naduywanie w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej jest postrzegane przez wiele krajw jako wany element geopolitycznej, zdeterminowanej hegemonistyeznymi d eniami postawy Rosji wobec wiata. [T..-N.]

denia r nych orodkw decyzyjnych, ktre lekcewa istniejce w otoczeniu spoecznym interesy innych podmiotw, c) przyjte w -+ systemie politycznym struktury organizacyjne i procedury decyzyjne, ograniczajce bd wykluczajce sprawno -* komunikacji, czyli przetwarzania i wymiany informacji pomidzy -+ podmiotami poktyki, wcznie z nieistnieniem lub nieodpowiednim stosowaniem konsensualnych metod podejmowania decyzji (zob.-* konsensualizm) oraz publicznej kontroli ich realizacji (klasycznym przykadem jest - centralizacja i -* koncentracja wadzy politycznej), d) preferowanie przez niektrych decydentw intuicji, kosztem wiedzy o zjawiskach i procesach politycznych. Wyrnia si b.p, obiektywne, czyli decyzje naruszajce powszechne i trwae mechanizmy regulacji ycia spoecznego, co prowadzi do obnienia efektywnoci systemu, oraz subiektywne, czyli decyzje niezgodne z odczuciami i rozumieniem wasnych interesw przez adresatw, wywoujce rne formy protestu. Inne kryteria wskazuj na: a) decyzje nietrafnie definiujce ce dziaania (b. diagnozy), b) decyzje trafnie definiujce cel dziaania, ale realizowane nieodpowiednimi metodami i rodkami (b. instrumentalizacji dziaania), c) decyzje trafnie okrelajce cel i metody, ale realizowane bez korekty w szybko Km; en ajcym si otoczeniu (b. zaniechania analizy warunkw dziaania), d) decyzje podjte za szybko lub za pno (b. niewaciwego wyboru momentu dziaania), e) decyzje podjte niepotrzebnie (b. zego rozpoznania potrzeb), f) decyzje niepodjte, ale konieczne w danych warunkach i czasie (b. nierozpoznanie potrzeb). Do skutkw b.p. zalicza si min.: a) strac czasu i zasobw energetyczno-informacyjnych wydatkowanych na realizacj nietrafnej decyzji, b) nierozwizanie krytycznych sytuacji i problemw spoecznych, co zwykle skutkuje wzrostem napi i -*- konfliktw, c) prawdopodobny spadek sprawnoci dziaania orodka decyzyjnego wraz z obnieniem poziomu jego -+ legitymizacji, d) dostarczenie argumentw przeciwnikom politycznym. Wrd warunkw zapobiegania b.p. znajduj si: wysoka jako diagnozy obszarw decyzyjnych, sprawno procedur decyzyjnych, sformu owanie kryteriw odpowiedzialnoci za podjte decyzje, konsultacje z adresatami decyzji, korzystanie z pomocy ekspertw, prawo krytykowania podjtych decyzji oraz przebiegu ich realizacji, obecno procedur korekcyjnych wraz z instytucjami rozstrzygajcymi konflikty midzy decydentami a adresatami decyzji. [L.S.]

BGLSZEWIZM
(ros. bolszynstwa - wikszo) - ideologia rewolucyjna bd ca rezultatem adaptowania podstawowych zaoe marksizmu do warunkw spoecznych i ekonomicznych oraz tradycji politycznej Rosji. Wnioski teoretyczne i praktyczne b. przyjy posta doktrynaln zwan leninizmem (zob. -* marksizm-leninizm). Termin b, pochodzi od nazwy frakcji powstaej podczas II Zjazdu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) w 1903 roku w Brukseli, kierowanej przez WI. Lenina. Przyczyn rozamu partii sta si spr midzy tzw. grup Martowa (mienszewicy) a zwolennikami koncepcji Lenina i Plechanowa. Istot sporu by zrnicowany stosunek do zasad czonkostwa w partii, centralizmu demokratycznego i taktyki politycznej partii wobec wsppracy z liberaln buruazj. Rezolucje zgoszone przez Lenina zmierzay do nadania partii charakteru awangardy klasowej, zakaday kontrol oraz selekcj osb wstpujcych do partii, obowizek dyscypliny w realizacji zada partii. W1912 r. bolszewicy utworzyli oddzieln parti - SDPRR fb), na ktrej podstawie w 1918 r. doszo do utworzenia Rosyjskiej Komunistycznej Partii, ktra w latach 1925-1952 nosia nazw Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii. W1953 r. WKP przeksztacia si w Komunistyczn

BD POLITYCZNY

- decyzja o podjciu lub niepodjciu (zaniechaniu) - dziaania poktycznego, ktra przynosi niezaplanowane i nieprzewidziane skutki o negatywnym charakterze. Do rde b.p. zalicza si: a) niewiedz, brak dowiadczenia oraz cechy osobowoci decydentw nieadekwatne do ich pozycji i rl pohtyeznych, uniemo liwiajce prawidowe rozpoznanie warunkw i mechanizmw ycia publicznego, b) partykularne

\
Bonapartyzm 44
43

Breniewa Doktrvna

Parti Zwizku Eadzieckiego (KPZR), Pismem propagujcym zasady ideologii bolszewikw by miesicznik Kommunist". Ide przewodni b. byo stwierdzenie, e proletariat nie jest w stanie samodzielnie uksztatowa wiadomoci rewolucyjnej. Jest zdolny wytworzy jedynie tzw. wiadomo tradeunionistyczn (zwizkow). Aby przeksztaci go z klasy w sobie" (niewiadomej swoich celw strategicznych, skupiajcej uwag na kwestiach bytowych i ekonomicznych) w Mas dla siebie" (wiadomej swojej misji historycznej), niezb dne jest utworzenie zwartej, zdyscyplinowanej organizacji politycznej. Jej zadaniem byoby przezwycienie zacofania mas" i mentalnoci reformistycznej" w drodze wpajania ideaw, celw i zasad rewolucji proletariackiej. Struktura organizacyjna partu miaa cechowa si wysokim stopniem scentralizowania i zhierarchizowania, natomiast na jej czele miaa sta elita partyjna - zoona z zawodowych rewolucjonistw. Dyscyplin partyjn mia wzmacnia zakaz dziaalnoci frakcyjnej oraz krytyki decyzji lub uchwa organw naczelnych partii. W kwestiach spoecznych b. zrewidowa pogldy marksistowskie uznajc, i w warunkach struktury spoecznej Rosji moliwe jest wspdziaanie proletariatu z chopstwem. Sojusz ten mia mie jednak charakter taktyczny i dorany. Zasady b. stay si rdem zwyrodnienia komunistycznego systemu politycznego, czego przejawem by - kult jednostki, cakowity zanik demokratycznych form ycia politycznego w pastwie oraz w samej partii komunistycznej. [K.D.] BO IM AP ARTYZM - system wadzy koj arzony z tradycj rzdw autorytarnych i osobistych wprowadzonych przez Napoleona I oraz Napoleona HI w dziewitnastowiecznej Francji. W istocie rzeczy istniej dwie koncepcje systemu rzdw okrelane tym mianem. Obie opieraj si na uznaniu dziedzicznej gowy pastwa (cesarz) i wskazuj na lud jako rdo wadzy (suweren). Rni si sposobem sprawowania wadzy i charakterem stosowanych metod. B. kojarzony jest najczciej z bardziej pokojowymi" dowiadczeniami Napoleona HI i systemem rzdw autorytarnych opartych na sze-rokim wykorzystaniu instytucji -+ plebiscytu ludowego (jako sposobu spoecznego legitymizowania osobistych decyzji gowy pastwa) przy wprowadzeniu zasady powszechnoci prawa wyborczego. Idea b. staa si jednym z zasadniczych filarw koncepcji w adzy Ch. de Gaulle'a, opartej na wykorzystaniu prerogatyw prezydenckich gwarantowanych w konstytucji, a w sytuacjach konfliktowych - odwoaniu si do form demokracji bezporedniej, dajcych gowie pastwa bezporedni i uaktualnion " inwestytur do rzdzenia. [R.ri.] BRENIEWA DOKTRYNA Doktryna to najbardziej dynamiczny i konkretny element koncepcji polityki zagranicznej pastwa, su ebny wobec jego zasadniczych celw i interesw. Przyjmuje si najczciej, e kategoria zagranicznej polityki odnosi si do oficjalnej doktryny pastwa w jego stosunkach z innymi czonkami - spoecznoci midzynarodowej. W doktrynie polityki zagranicznej zawarta jest na ogl cz celw strategicznych sformuowanych w koncepcji polityki zagranicznej, ktra moe by przedstawiona opimi publicznej jako zgodna z obowizujcymi zasadami prawa midzynarodowego i zwyczaju midzynarodowego. W przypadku B.d. adna z wy ej wymienionych przesanek nie zostaa sformuowana i przedstawiona opimi publicznej. Ponadto jej podstawowe zao enia i cele pozostaway w racej sprzecznoci z obowizujcymi zasadami i zwyczajami roidzynarodowymi, gwnie z zasad suwerennoci i nieinterwencji w sprawy wewntrzne pastwa. Jej geneza jest cile zwizana z zamierzan przez sekretarza partii komunistycznej Czechosowacji Dubeka demokratyzacj kraju, wydarzeniami w Czechosowacji, z tzw. Prask Wiosn

1968 r. W sierpniu 1968 r, zdecydowano, e reformy Dubeka naley natychmiast zatrzyma, a jego samego odsun od wadzy Decyzj t uatwiaa postawa pastw zachodnich, utwierdzajca wadze radzieckie, e w przypadku inwazji na Czechosowacj ani USA, ani ONZ nie zareaguj na ten fakt. Wieczorem 20 sierpnia 1968 r. wojska ZSRR i pa stw Ukadu Warszawskiego wkroczyy do Czechosowacji. Wyjaniajc motywy tej decyzji radziecka Prawda" w artykule zatytuowanym Suwerenno i midzynarodowe zobowizania pastw socjalistycznych" z 25.08.1968 r. pisaa: Czechosowacjajest odpowiedzialna nie tylko za swych obywateli, ale take za bezpieczestwo wszystkich pastw socjalistycznych". Oznaczao to, e [,..] pastwo socjalistyczne, bdce elementem systemu socjalistycznego nie moe korzysta ze swej suwerennoci w sposb sprzeczny z interesami wiatowego systemu komunistycznego", bowiem [..,] osabienie wizi wewn trznej systemu socjalistycznego i jego poszczeglnych elementw jest niebezpieczne i na to nie mog patrze obojtnie wszystkie kraje socjalistyczne". Zatem decyzj o wtargniciu na terytorium suwerennej Czechosowacji uzasadniono konieczno ci obrony podstaw socjalizmu oraz konieczno ci pooenia kresu dziaaniom antysocjalistycznych i antydemokratycznych elementw, zmierzajcych do przewrotu w kraju pod hasem ''demokratyzacji". Brak oporu wewntrznego przeciw siom wiatowego imperializmu" uzasadnia i legalizowa t akcj. Te zaoenia polityki zagranicznej ZSRR wobec Czechosowacji, ale i szerzej, innych pastw bloku komunistycznego, zostay nazwane d. B. W szczegach jej tre zostaa nastpnie omwiona na sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ 3.10.1968 r. min. przez ministra spraw zagranicznych ZSRR A. Gromyk. Stwierdzi on, e [...] pa stwa wsplnoty socjalistycznej maj swe w asne yciowe interesy, wasne zobowizania, wczajc w to zabezpieczenie ich wzajemnego bezpieczestwa i zasad socjalistycznych stosunkw midzynarodowych, budowanych na idei pomocy, solidarnoci i internacjonalizmie. Wsplnota socjalistyczna tworzy nierozerwaln cao , zjednoczon trwaymi wizami, nieznanymi dotd w historii. ZSRR i inne pastwa socjalistyczne wielokrotnie ostrzegay tych, ktrzy staraj si zniszczy wsplnot lub przerwa wizi czce jej czonkw, i ostrzegaj obecnie, e duej nie beda ani tolerowa ani pozwala na taki stan rzeczy" (UN Doc. A/PY 1679, 3 X 1968, s. 26,' 30-31). Wystpienie A. Gromyki zostao przyjte jako przejaw polityki mocarstwowej oraz ewidentny dowd zamania zasady -> suwerennoci pa stwa i nieingerencji w jego sprawy wewn trzne. Gwne zaoenia d.B. przedstawiay si nastpujco: a) wsplnota socjalistyczna ma prawo okrela kryteria i zakres wolnoci oraz suwerennoci jej czonka, b) obowizujca we wsplnocie zasada solidarnoci socjalistycznej" jest przesank i uzasadnieniem do ingerencji wewntrznej, gdyby interes wsplnoty i jej czonka zosta! naraony przez siy wiatowego imperializmu", c) pastwa socjalistyczne maj prawo uy rnego rodzaju formy presji, wczajc w to uycie si zbrojnych wobec kraju, ktry zechciaby zerwa wizi czce go ze wsplnot, d) takie uycie siy nie jest -* agresj, a jedynie zbiorow samoobron" przeciw ingerencji zewntrznej wrogiej ideologu, e) na terytorium pastwaczonka wsplnoty socjalistycznej mog wkroczy siy zbrojne innych pa stw socjaistycznych, dziaajce wsplnie na wezwanie lojalnych" politykw danego kraju, nawet jeli nie byli oni uznani jako przedstawiciele rzdu i pastwa przez innych czonkw wsplnoty A wsplnota jako cao moe narzuci okrelone standardy zachowa wobec siebie, tak w zakresie polityki wewntrznej, jaki zagranicznej. [T..-NJ
L i t. e r a t u r a: Encyklopedia Britannica, vol. 21, UN Doc. A/PY 1679, 3 X 1968. Thomas M. Franek and E. Weisband, World Politics, Verbal Strategy among Superpowers, London 1972.

Budet

46

Burmistrz nujcej pozycji parlamentu w procesie decydowania o gromadzeniu zasobw finansowych i dysponowaniu nimi na cele publiczne (dla oznaczenia uprawnie budetowych Kongresu USA uywa si okrelenia wadza nad sakiewk"). Okrelenie wysokoci przychodw i wydatkw oraz rozmiaru tzw, deficytu budetowego jest wycznym uprawnieniem parlamentu i rwnoczesnym ograniczeniem swobody rzdu, ktry moe wydatkowa zasoby pienine tylko na cele okrelone ustaw budetow iw sposb przez ni przewidziany . B. jest bowiem jedynym upowanieniem rzdu do prowadzenia gospodarki finansowej, ktra podlega cyklicznej kontroli parlamentu. Wykonanie b. badane jest przez parlament w ramach szczegowo okrelonej procedury kontrolnej. W Polsce uczestniczy w niej -* Najwysza Izba Kontroli (NIK), ktra bada sposb wydatkowania zasobw finansowych przez rzd pod ktem legalnoci, celowoci, rzetelnoci i gospodarnoci. Formuuje ona opini b dc podstaw udzielenia lub nieudzielenia przez sejm -* absolutorium Radzie Ministrw. Decyzj w tej sprawie podejmuje sejm zwyk wikszoci gosw. B. okrela zarwno przychody pastwa (wsplnoty samorzdowej), jak i wydatki. Do przychodw pastwa nale przede wszystkim -> podatki, opaty, konfiskaty mienia, ca, obligacje, poyczki i darowizny na rzecz Skarbu Pastwa. Wydatki to gwnie wynagrodzenia i inne formy osobowych wiadcze pieninych, spata dugu wewntrznego i midzynarodowego, inwestycje, finansowanie zada zleconych samorzdowi oraz dotacje i subwencje. Dochody gmin obejmuj daniny publiczne (podatki i opaty lokalne), dochody z uytkowania mienia komunalnego, subwencje i dotacje z b. pastwa, poyczki i kredyty, dochody z samo opodatkowania si mieszkacw, darowizny oraz nadwyki budetowe z lat ubiegych. Gminy partycypuj rwnie w podatku dochodowym od osb prawnych i fizycznych nakadanym przez pastwo (w wysokoci 15 %). Z dochodw tych finansowane s zadania wasne gmin (gospodarkakomunalna, owiata, zapewnienie porzdku i bezpieczestwa publicznego, transport lokalny, ochrona zdrowia i pomoc spoeczna, ochrona rodowiska oraz utrzymanie obiektw uyteczno ci publicznej. [AA] BURMISTRZ (niem. biirgermeister) -jednoosobowy organ administracji samorzdowej w jednostce municypalnej (miejskiej). Jest on rwnoczenie przewodniczcym kolegialnego organu wykonawczego rady miejskiej. Zgodnie z ustawodawstwem polskim, b. peni funkcj przewodniczcego zarzdu miasta i kierownika urzdu miasta, stanowicego jednostk pomocnicz zarzdu. Jest on rwnie jednoosobowym organem -> administracji publicznej upowanionym do wydawania decyzji w sprawach indywidualnych. B. jest wybierany przez rad gminy w oddzielnym, tajnym gosowaniu bezwzgldn wikszo ci gosw ustawowego sk adu rady. Nie musi, cho moe by radnym. Za sw dziaalno ponosi odpowiedzialno przed rad i przed mieszkacami, ktrzy mog odwoa go ze stanowiska w drodze referendum. Odwoanie burmistrza przez rad - z- przyczyn innych ni nieudzieenie -+ absolutorium - wymaga wniosku grupy radnych stanowicych co najmniej 1/2 ustawowego skadu. Wniosek taki sporzdzony musi by na pimie i zawiera uzasadnienie. Decyzja od odwoaniu zapada wikszoci 2/3 ustawowego skadu rady, w gosowaniu tajnym. Odpowiednikiem b- w gminie wiejskiej jest -* wjt, a w miecie powyej 100 000 mieszka cw - prezydent miasta. LA A.]

BRIANDA-KELLQGA FAKT - porozumienie midzynarodowe podpisane 27.08.1928 r. w Paryu, ktre po raz pierwszy w historii stosunkw midzynarodowych wprowadzio zakaz - wojny, traktowanej dotd jako legalny rodek polityki zagranicznej pastwa i atrybut jego suwerennej pastwowoci. Tym samym prawo do wojny (ius ad helium) zostao zdelegalizowane. Pakt B.-K jest znany take jako pakt przeciwwojenny lub pakt paryski Zosta on pierwotnie podpisany przez Belgi, Czechosowacj, Francj, Japoni, Niemcy, Polsk, USA. Wochy i Wielk Brytani. Do wybuchu I wojny wiatowej pakt podpisao cznie 75 pastw. W swej pierwotnej wersji pakt mia by dwustronnym porozumieniem francuskoamerykaskim, ukadem o przyjani i wyrzeczeniu si wojny. Jednak e z inicjatywy Stanw Zjednoczonych nadano mu formu paktu otwartego dla wszystkich zainteresowanych pastw. Zgodnie z postanowieniami art. I paktu B.-K.: Wysokie umawiajce si Strony" uroczycie potpiy uciekanie si do wojny w celu zaatwienia sporw midzynarodowych" i wyrzeky si jej , jako narzdzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach". W art. II wpisana zostaa zasada pokojowego rozwizywania sporw nudzynarodowych ub konfliktw bez wzgldu na ich natur lub pochodzenie". Zakaz wojny agresywnej nie odnosi si jedynie do wojny obronnej i nie znis prawa pastwa do samoobrony w przypadku napaci. Pakt sta si gwn podstaw prawm aktu oskarenia i wyroku w procesach zarwno norymberskim jak i tokijskim, gdy chodzi o zbrodnie przeciwko pokojowi. Zasada powstrzymywania si od uycia siy zostaa rozwinita w statutach Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze i Tokio, ktre podkreliy, e zakazana jest nie tylko wojna agresywna, ale i przygotowania do niej. [T..-N.j Literatura: R. Bierzanek, Zaatwianie sporw midzynarodowych, 1945-1973. Studium prawno-potyczne, Warszawa 1974; S. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodw, Pozna 1984.

BUDET
- okresowy (najczciej roczny) plan wydatkw i przychodw pastwa lub wsplnoty samorzdowej. Jest to 'centralna instytucja systemu finansw publicznych, ktry obejmuje zasady i instytucje gromadzenia oraz rozdzielania zasobw pieninych przeznaczonych na zaspokajanie potrzeb zbiorowych (cele publiczne). B. pastwa uchwalany jest w formie -* ustawy i stanowi niezbywalne uprawnienie -> parlamentu. Zgodnie z konstytucj z 1997 r. ustawa budetowa musi zosta uchwalona najpniej w cigu trzech miesicy od dnia zoenia sejmowi projektu odpowiadajcego wymaganiom prawa budetowego. Termin przedoenia projektu b. parlamentowi przez Rad Ministrw up ywa 15 listopada roku poprzedzajcego rok budetowy. W razie nieuchwalenia przez sejm ustawy budetowej w wymaganym terminie (4 miesice od przedoenia sejmowi projektu ustawy budetowej) prezydent moe zarzdzi skrcenie kadencji parlamentu, co oznacza przeprowadzenie nowych wyborw. Naley doda, e poprawki do ustawy budetowej moe wnie jedynie senat, w terminie 20 dni odjej przekazania. W przeciwie stwie do maej konstytucji" nowa ustawa zasadnicza nie przewiduje mo liwo ci odesania przez prezydenta ustawy budetowej do ponownego rozpatrzenia przez sejm. G owa pastwa moe jedynie zwrci si do -+ Trybunau Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodnoci ustawy budetowej z konstytucj. Trybuna orzeka w tej sprawie w cigu 2 miesicy od momentu zoenia wniosku. B. jest nie tylko instrumentem polityki finansowej pa stwa, ale rwnoczenie narzdziem parlamentarnej kontroli nad rzdem i wyrazem dorni-

C3--'/S(W>(.

//;

49

Centahzacjs

realizacji skrconego harmonogramu obniania ce na artykuy przemysowe (od 01.0"?. 1994; od 01.01.1996; od 01.01.1997). Przygotowuje si wczenie So wenii do CEFTA. Zainteresowanie wsppraca wvkazuja Biaoru i Ukraina. [T..-N.] ___________________________ CASUS BELLI (ac. casus - przypadek, wydarzenie, helium - wojna) - termin u ywany do okrelenia faktu, zdarzenia czy sytuacji dajcej pretekst (rzeczywisty bd pozorny) do rozpoczcia wojny lub innego naruszenia interesw ub praw pa stwa b d ich zagroenia. W zwizku z przyjt w pakcie -* Brianda-Kelloga zasad nieuywania siy w sporach i konfliktach midzyriarodowyctf konstrukcja ta jest sprzeczna z midzynarodowym porzdkiem normatywnym. [T..-N.] CASUS FOEDERIS (ac. casus - wydarzenie, przypadek, foederis - sprzymierzenie) - termin u ywany na okrelenie klauzuli zawartej w umowie midzynarodowej, ktra zobowizuje ewentualnych sojusznikw do udzielenia sobie pomocy w przypadku -* ap-esji. Celem jest wsplna obrona. C.f. znajduje si w wikszo ci umw sojuszniczych (np. w NATO). Formu t zawiera tak e -* Ukad Warszawski. Na ni te powoywano si prbujc uzasadni agresj pastw UW na Czechosowacj w sierpniu 1968 r. (zob. ~* Breniewa doktryna). [T..-N.] CEFTA (Central European Free Trade Agreement) - rodkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu zawarte 21.12.1992 r. w Krakowie przez Polsk, Wgry, Czechy i Sowacj. Dotyczy utworzenia strefy wolnego handlu midzy jego czonkami (liberalizacja w handlu nie odnosi si do obrotu handlowego pomidzy Czechami i Sowacj, gdy w momencie podziau aa dwa suwerenne pastwa zachoway one uni celn i walutow). CEFTA jest porozu-mieniem dziaajcym zgodnie z zasadami - GATT oraz umowami wzorowanymi na porozumieniach midzy krajami EWG i -> EFTA. Porozumienie to weszo w ycie 1.01.1994 r. Strefa wolnego handlu dotyczy towarw przemy-sowych oraz niektrych maszyn i urzdze. Dla potrzeb negocjacji harmonogramu liberalizacji towary podzielono na trzy kategorie ustalane bilateralnie (lista A, B, C). Docelowo porozumienie obj ma take liberalizacj barier pozacelnych. CEFTA suy ma ponadto uzgadnianiu i zacienianiu wzajemnej wsppracy czterech pa stw oraz zasad powiza z Uni Europejsk . Celem porozumienia jest rwnie ochrona wasnego rolnictwa. Bardzo sztywne stanowisko pa stw CEFTA, wynikajce z ochrony wasnego rolnictwa, sprawia, e handel towarami rolno-spoyw-czymi bdzie liberalizowany w sposb selektywny, tzn. partnerzy bd przestrzega wzajemnie sobie przyznawanych kwot preferencyjnych (kontyngentw celnych), a uatwienia importowe b d dotyczy jedynie tych towarw, ktre nie s produkowane w danym kraju lub ich pro-dukcja jest niewystarczajca. Termin docelowy stopniowego znoszenia cel w handlu midzy czonkami przewidziany na rok 2001 zosta! skrcony do koca 1997 r. Zgodnie z deklaracj podpisan w Pradze 04.02.1994 pastwa CEFTA - nawizujc do oglnych tendencji wiatowych - zobowizay si przyspieszy termin utworzenia strefy wolnego handlu. W przyjtej deklaracji przewidziano trzy etapy
L i t e r a t u r a : Wspczesna gospodarka wiatowa, opr. zbiorowe pod red. Anny B. Kisiel-owczyc, Gdask 1994; Pasiwa wyszechradzkie. Systemy polityczne, gospodarka, wsppraca pod red. M. Szczepaniaka, Pozna L996.

CEL POLITYCZNY - w oglnym rozumieniu celem jest idealne wyobraenie skutku dziaania, przyszy stan rzeczy, konkretny stan otoczenia 'jego fragmentu;, do ktrego dy dany podmiot przez wiadome, zaplanowane i racjonalne dziaanie; jest to take stan wewntrzny lub zewntrzny, jaki podmiot musi osign, aby zaspokoi swoje -* potrzeby i -* interesy. Cel jest przyczyn i motywem dziaania ludzi, suy konkretyzacji potrzeb i wartoci jednostek oraz grup w postaci decyzji o treciach i kierunkach dziaania. Wyrnia si c. oglne i konkretne, gwne i uboczne, proste i zoone, indywidualne i grupowe, strategiczne i taktyczne, dugookresowe i krtkookresowe. C.p. to idealne wyobraenie wyniku dziaania w sferze wzajemnych oddziaywa pomidzy duymi -+ grupami spoecznymi, -* organizacjami politycznymi, -> elitami, orodkami-+ decyzji politycznych i jednostkami, ktre dotycz utrwalania, modyfikacji bd zmiany podmiotw i mechanizmw sprawowania -+ wadzy politycznej i pastwowej, a zwaszcza sposobw i rozmiarw zaspokajania zbiorowych potrzeb i interesw przez alokacj materialnych i niematerialnych zasobw. Do c.p. zalicza si: a) utrzymanie stabilnoci, modyfikacj lub zmian - systemu politycznego i oglnospoecznego, b) osabienie, utrzymanie, wzmocnienie pozycji i roli poszczeglnych - podmiotw polityki, c) ksztatowanie -* wiadomoci, -* kultury i -> postaw politycznych spoe czestwa, d) mobilizowanie ludzi do uczestnictwa w yciu publicznym, e) wytworzenie w spoeczestwie postaw -+ legitymizacji wadzy itp. [L.S.] CENTRALIZACJA - cecha -* organizacji politycznej okrelajca formalny lub nieformalny sposb dystrybucji uprawnie decyzyjnych, polegajcy na ich skupieniu w nadrzdnych orodkach kosztem niszych szczebli struktur}'organizacyjnej. Powoduje to radykalne ograniczenie lub wrcz zanik samodzielnoci {czy te wzgldnej autonomii) tych drugich oraz spenianie przez nie wycznie wykonawczej roli. C. jest take rozumiana jako proces typowy dla zbiurokratyzowanych i niedemokratycznych pastw, -* partii politycznych, ~* zwizkw zawodowych ltd., dcych do wprowadzenia ograniczonej bd cakowitej monopolizacji uprawnie wadczych Struktura organizacyjna takich -* podmiotw polityki podporzdkowana jest realizacji woli centralnych (formalnych iub nieformalnych) orodkw wadzy. Do negatywnych skutkw c. w - organizacjach politycznych zalicza si przede wszystkim: a) wyobcowanie si aparatu wadzy, b) osabienie aktywnoci, sprawnoci i innowacyjnoci czonkw, czyli oglny wzrost inercji, c) deformacj -* komunikacji politycznej wraz ze spowolnieniem przepywu informacji oraz z pogorszeniem si jej jako ci, d) wzrost liczebnoci aparatu administracyjnego i rutynizacj jego dziaania, e) zmniejszenie samodzielnoci i zarazem odpowiedzialnoci czonkw organizacji, 0 czste podejmowanie nietraf nych - decyzji przy braku moliwo ci wprowadzenia szybkich korekt. Zaletami c. s mechanizmy sprawnego kierowania organizacja polityczna w sytuacjach rnego

Cenzura

50

Charyzma

rodzaju zagro e, - konfliktw i - kryzysw, podczas ktrych niezbdna jest wysoka dyspozycyjno i mobilizacja czonkw oraz szybkie i zdyscyplinowane dziaania. [L.S.] CENZURA - kontrola wypowiedzi (tak e artystycznych) pod ktem ich zgodnoci z polityk w adz pastwowych i promowanymi przez nie wartociami. C. moe by wprowadzona przez an przed upowszechnieniem wypowiedzi oraz represyjn, stanowic form li wypowiedzi, ktre s ju w obiegu publicznym. C. prewencyjna jest eharakorganizacje niepa stwowe (np. Koci). Wyr niamy cenzur prewencyjn , stosowan j kontroli terystyczn instytucj reimu niedemokratycznego i stanowi wyraz ograniczenia swobody przekonali, pogldw oraz- wolnoci sowa. W reimach totalitarnych i autorytarnych polega ona na szczegowym badaniu przez specjalne organy wszelkich wypowiedzi, tekstw, komunikatw pod ktem tego, czy nie zawieraj treci, ktre mogyby by uznane za wyraz protestu przeciwko systemowi politycznemu lub sprawujcym wadz. Liberalizacja c. prewencyjnej, oznaczajca dopuszczenie do rozpowszechniania wypowiedzi dotd zakazanych, mo e by zapowiedzi procesu demokratyzacji ycia publicznego oraz narzdziem demontau systemu (tak rol odegraa m.in. gasnost" proklamowana przez M. Gorbaczowa w drugiej poowie lat osiemdziesitych w ramach -* pieriestrojki). W pa stwach demokratycznych obowizuje zakaz ustanawiania cenzury, podniesiony niekiedy do rangi normy konstytucyjnej (np. w RFN lub we Woszech). Niektre ustawodawstwa dopuszczaj jednak e wstpn kontrol wypowiedzi pod ktem ochrony obyczajnoci lub interesu nieletnich. Cenzura represyjna polega na zakazie rozrxiwszecliniariia wypowiedzi, ktre zostay uznane za naruszajce normy obyczajowe lub prawne. Nie jest ona narzdziem waki politycznej. Obowizuje ona take w reimach demokratycznych i nie jest traktowana jako zamach na wolno rodkw masowego przekazu. [AA.] CEMZUS WYBORCZY - obowizek spenienia qkresbnych wymogw, traktowany jako warunek dopuszczenia do udziau w wyborach. Istnienie cenzusw wyborczych traktowane jest jako wy om w zasadzie powszechnoci lub rwnoci prawa wyborczego. Od c. naley odr ni ograniczenia wyborcze okrelajce okolicznoci wyczajce udzia w wyborach. Nale do nich np.: niepoczytalno, pozbawienie praw wyborczych wyrokiem sdowym lub pe (w wikszoci rozwinitych dzisiaj demokracji kobiety uzyskay prawa wyborcze pniej ni m czyni). Do najbardziej rozpowszechnionych cenzusw wyborczych nale: cenzus wieku - ustanawiajcy granic, od ktrej dopuszczalna jest moliwo uczestnictwa w akcie wyboru bd kandydowania na obieralne stanowisko publiczne; cenzus zamieszkania (domicylu) - wymagajcy do uzyskania prawa wyborczego okrelonego czasu^amieszkania w danym okrgu wyborczym; cenzus majtkowy - uzaleniajcy moliwo przyznania praw wyborczych od posiadania okrelonego majtku; cenzus wyksztacenia - uzaleniajcy mo no nabycia praw wyborczych od ukoczenia szkoy lub np. posiadania umiejtnoci pisania i czytania. W XIX w. c. majtkowe i wyksztacenia byy stosowane w celu uniemo liwienia udziau w wyborach upoledzonym pod wzgldem bogactwa i wiedzy warstwom spoecznym i zapewnienia dominujcego wpywu na polityk wyksztaconym i dysponujcym majtkiem mniejszociom. W niektrych pastwach okrelone c.w. utrzymywano jeszcze przez pewien czas po II wojnie wiatowej (w Wielkiej Brytami do 1943 r. kady wyborca mg odda g os w miejscu zamieszkania w mieiscu posiadania nieruchomoci

oraz w miejscu ukoczenia uniwersytetu, co godzio w zasad rwnoci prawa wyborczego). Wspczenie stosowany jest gwnie c.w wieku, ustanawiajcy granice 18 lat jako przesank przyznania biernego prawa wyborczego oraz c.w. zamieszkania -w wyborach lokalnych. [AA.]

CESJA TERYTORIALNA
- jest to tzw. pochodny sposb nabycia terytorium, w wyniku ktrego pastwo uzyskuje obszar wczeniej nalecy do innego. Terytorium takie przechodzi pod suwerenn wadz drugiego kraju w wyniku dwustronnej umowy midzynarodowej. C.t. jest legalnym sposobem nabycia terytorium. Istot c.t. jest przeniesienie suwerennych uprawnie (tzw. zwierzchnictwa terytorialnego) jednego pastwa w gesti pastwacesjonariusza. Procedura esyjna jest bardzo zoona. Najczciej jej niezbywalnymi elementami s: a) zrzeczenie si praw clo cedowanego obszaru przez poprzedniego suwerena oraz b) zobowizanie si do uznania swobody dziaania aa nabytym terytorium. Najczciej z c.t. marny do czynienia w traktatach pokojowych. Przykadem alitu c.t. jest umowa polsko-radziecka z 15.02.1951 r., na podstawie ktrej ZSRR cedowa Polsce cz swego terytorium w rejonie Drohobycza (obszar o powierzchni 480 km*), Polska za cedowaa na rzecz ZSRR cz swego terytorium pooon w woj. lubelskim. Spotykamy tak e rodzaj c.t. odpatnej, zwanej take knpnem-sprzeda terytorium. Oznacza to, e za okrelon sum pienidzy pastwo moe dokona c.t. czci swego terytorium. W tym przypadku, podobnie jak w poprzednim, przedmiotem jest nie wasno, ale zwierzchnictwo terytorialne (suwerenno). Przykadem tego rodzaju c.t. byo np. odsprzedanie przez Rosj carsk praw zwierzchnictwa terytorialnego nad Alask za sum 7 200 000 $ (186? r.i, nabycie przez Stany Zjednoczone od Francji Luizjany w 1803 r. za kwot 60 000 000 frankw. [T:.-N.]
L i t e r a t u r a : B. Wiewira, Uznanie nabytkw terytorialnych w prawie midzynarodowym, Pozna 1991,

CHARYZMA - pojcie, ktre mona rozumie w dwojaki sposb: 1. Atrybut, osobista cecha jednostki, wyjtkowa jako jej przypisywana, co, co kto posiada lub jest w to wyposaony. Pierwotnie termin eh. mia teologiczne odniesienie i mwiono o da rze boskim" jako atrybucie katolickich witych. Potem stopniowo zaczto charyzm utosamia z wszelkiego rodzaju osobistymi cechami jednostki, ktre czyniy j wyjtkow na tle reszty spoecznoci. 2. Relacja midzy liderem a jego zwolennikami, czyli wpyw, jaki ma ten pierwszy na drugich. Jest to wic zdolno lidera do wywierania bardzo wyranego wpywu na normatywn orientacj innych czonkw wsplnoty. Oznacza to, i w efekcie uksztatowania si tej relacji powinny ulec transformacji warto ci czy te przekonania akceptowane przez zwolennikw, a nie tylko ich zachowania. Lider zostaje uznany za charyzmatycznego, gdy po pierwsze, ma okrelon misj do wypenienia, a po drugie, w sposb spontaniczny zostaj uznane przez zwolennikw jego wyjtkowe cechy, zdolnoci czy waciwoci. W dodatku to uznanie opiera si na irracjonalnych odczuciach i emocjach, dla ktrych punktem odniesienia s cechy czy zdolnoci lidera postrzegane na podobiestwo boskiego stygmatu. Naley pamita, i termin eh. zostaje uyty w odniesieniu do lidera i cech, w jakie zosta on wyposaony czy ktre posiada, nie nawizujc do celw, do jakich on zmierza czy motyww, jakimi si kieruje. Terminowi eh., a w aci wie wadza charyzmatyczna konkretne znaczenie nada socjolog niemiecki M. We-

Chrzecijaska demokracja ber (1864-1921). Stwierdzi, i istniej trzy rodzaje wadzy - tradycyjna, legalna oraz charyzmatyczna. T ostatni cechuje niestabilno. Ma ona przejciowy charakter i nijednokrotnie pozostaje wytworem zmian spoecznych o charakterze rewolucyjnym. Z czasem moe nastpi zjawisko rutynizacji" eh. i przeksztacenia si wadzy charyzmatycznej w jeden z dwch pozostaych typw wadzy. Tak wic stan kolektywnego zagroenia" (Weber) czy kolektywnego entuzjazmu"' (Pridham) sprzyja pojawieniu si przywdztwa charyzmatycznego. Psychologiczny stan spoeczestwa jako caoci staje si kluczem do zrozumienia mechanizmu tego procesu, ktrego widomym efektem jest pojawienie si nowego katalogu wartoci czy nowych form kolektywnej identyfikacji. Naley jednak pamita, i wadza charyzmatyczna ma tendencj stawania si niedemokratyczn , gdy liderzy daj uznania swych waciwoci i wcale nie musz reprezentowa interesw czy opinii swych zwolennikw. Ten typ w adzy ma jednak charakter przejciowy i personalny. Z reguy trudno jest znale nastpc dla charyzmatycznego lidera i w efekcie nastpuje powrt do zwykego, zinstytucjonalizowanego stylu kierowania spoecznoci. W politologii czsto uywane jest okrelenie eh. sytuacyjna. Nie ma ona nic wsplnego z mesjanistycznymi w aciwociami liderw charyzmatycznych, cho moe wywoa charyzmatyczn reakcj. W tym jednak przypadku na plan pierwszy przy ocenie lidera wysuwaj si raczej cele maz motywy, jakimi si kieruje, ni cechy osobowociowe. Spoeczestwa, ktre znalazy si w sytuacji kryzysowej (stres spoeczny wywoany np. cakowit destabilizacj dotychczasowego systemu spoecznego czy wrcz jego zanikiem), s szczeglnie skonne do postrzegania lidera politycznego jako osoby o niespotykanych kwalifikacjach. Lojalno wynika z faktu oferowania przez niego programu ocalenia spoecznego czy nowej wizji spoeczestwa. Tego typu eh. bya istotnym elementem stylu kierowania pa stwem w przypadku K. Adenauer a w Niemczech czy de Gaspariego we Woszech. [E.H.] i politycznymi zaczerpnitymi z doktryny -* konserwatyzmu, -* socjaldemokracji, ~^ neoiberalizHiu izob. te -* ordoliberalizm), -* kapitalizmu ludowego. W wyniku systematycznego nowelizowania programw partii chadeckich pod ktem ich dostosowywania do aktualnych potrzeb politycznych, ekonomicznych i spoecznych danego kraju, w ramach ruchu ch.d. uksztatoway si rne formy ideowo-programowe. Oglnie biorc, ruch eh. d. apeluje do religijnych motywacji i przekona, gosi chrzecijask wizj rozwoju ludzkoci, za za naczeln warto spoeczn uznaje si osob czowieka (tzw. personalizm). Przyjmuje si, e ludzie dziki swej wolnej woli s twrcami historii, a w rozwoju historycznym element duchowy ma przewag nad elementem materialnym. Motorem postpu spoecznego jest ludzka rodzina duchowa", natomiast samo spoeczestwo jest pojmowane jako organiczna cao, wewn trznie zhierarchizowana, w ktrej skad wchodz: rodzina, wsplnoty lokalne, -* nard, -* pastwo, -> spoeczno midzynarodowa. S one spojone wizami -> solidaryzmu spoecznego. Podan form ustroju politycznego jest -* demokracja, ktrej podstawowymi elementami s idea osoby ludzkiej i jej godno. Ustrj demokratyczny zakada konieczno staego dialogu midzy rzdzcymi a rzdzonymi (zasada partycypacji). Ponadto, gwarantuje on wolno jednostki, -> pluralizm ideologiczny i spoeczny. Poczenie zasady solidaryzmu spoecznego z zasad partycypacji na poziomie przedsibiorstw znajdowao swj wyraz w okresie midzywojennym w idei korporacjonizmu, ktrej zmodyfikowan posta (po II wojnie wiatowej) stanowi koncepcja wspzarzdzania (zob. -* korporatywizm). Naczelnym zaoeniem korporacjonizmu byo stworzenie przymusowych organizacji skupiajcych pracodawcw i pracownikw nalecych do tego samego zawodu lub brany wytwrczoci. Wykorzystanie idei pastwa korporacyjnego prz ez reimy faszystowskie (Wochy. Niemcy, Hiszpania) spowodowao odejcie teoretykw ch.d. od niektrych jej zaoe. Po wojnie znacznie rozszerzono postulowany program reform socjalnych i politycznych, obejmujcy min. wprowadzenie zasady partnerstwa socjalnego", cznej kontroli przedsibiorstw'' przez pracownikw i pracodawcw, udzia robotnikw w zyskach przedsibiorstw, decentralizacj w adzy, rozwj samorzdu lokalnego, interwencj pastwa w sporne kwestie pojawiajce si na paszczynie pracodawcapracownik oraz wolno szkolnictwa wyznaniowego. Prawo do wspzarzdzania (w Niemczech - Mitbesirrunungsrecht) traktuje si jako jedno z naturalnych praw" jednostki, su ce utrzymaniu pokoju spoecznego, [K.D.] Li t e r a t u r a: M.P Fogarty, Christian Democracy in Western Europe, London 1957; R. Tokarczyk, Wspczesne doktryny polityczne, Lublin 1984; R. Caldera, Co to jest chrzecijaska demokracja, Warszawa 1990.

CHRZECIJASKA DEMOKRACJA
(potocznie zwana chadecj) - ruch spoeczno-polityczny powstay w niektrych krajach europejskich w drugiej poowie XIX w., inspirowany - spoeczn doktryn Kocioa katolickiego, aczkolwiek strukturalnie niezaleny od hierarchii kocielnej. Pierwszym ugrupowaniem chrzecija sko-spoecznym, ktre uzyskao status partii politycznej bya partia Centrum w Niemczech. Grupa ta zorganizowaa si w parlamencie pruskim w 1852 r. w postaci tzw. Frakcji Katolickiej. We Woszech tradycje ch.d. s zwizane z dziaalnoci G. Toniolo, ktry w roku 1889 utworzy Zjednoczenie Katolickie Studiw Spoecznych. Toniolo opowiada si za przeprowadzeniem szeregu reform socjalnych, takich jak prawo do wypoczynku witecznego, ochrona pracujcych kobiet i m odocianych, ustalenie minimum pacy, ubezpieczenia spoeczne i inne. We Francji pod koniec XIX w. powstay tzw. regionalne koa studiw spoecznych, skupione wok pism lokalnych wydawanych przez ksiy La Justice Sociale" (ksidza Naudeta), Democratic Chretienne" (ksidza Sixa), La Vie Catholique" (ksidza Debry) i inne tworzce w latach 1896-1897 Parti Chrzecijasko-Demokratyczn , Burzliwy rozwj ruchu ch.d. nastpi po II wojnie wiatowej, czego wyrazem byo powstanie wielu -* partii chadeckich (g wnie w Ameryce aci skiej) oraz zdobycie przez nie w adzy w niektrych krajach Europy i Ameryki aci skiej (Niemcy, Wochy, Chile, Peru). Podstaw ideologiczn wspczesnego ruchu ch.d. nadal stanowi rozwinita doktryna spoeczno-polityczna Kocioa katolickiego oraz innych chrzecija skich (np. anglikaskiego i protestanckiego), uzupeniona jednak zasadami ekonomiczno-spoecznymi

COHABITATION
(w jz.fr. wspzamieszkiwanie) - stan faktyczny w ukadzie powiza midzy -* legislatyw a -+ egzekutyw, w ktrym urzdujcy prezydent reprezentuje inn opcj ideologiczno-programow ni ta, ktr popiera wikszo w parlamencie i wyoniony przez ni gabinet (rzd). Praktycznie oznacza to oddzielenie" wikszoci parlamentarnej od wadzy prezydenckiej. Pierwszy okres c. we Francji to lata 1986-1988, gdy partia prezydencka (socjalici) utracia wikszo w parlamencie na rzecz koalicji partii prawicowych, Istniaa wwczas sabsza" formu a c, gdy gabinet prawicowy dysponowa jedynie minimaln wikszo ci w parlamencie (Zgromadzeniu Narodowym), a Partia Socjalistyczna zachowaa status najwikszego ugrupowania. Po wyborach powszechnych w 1993 roku Francja wesza w okres silnej" formuy

Commonwealth ofNatii

.-'

Cybernetyka spoeczna zoona z ministrw finansw krajw wsplnoty Kraje reprezentowane s w stolicach innych krjw-czonkw przez wysokich komisarzy o statusie ambasadorw akredytowanych przy rzdach. W 1965 r. zosta powoany Sekretariat Wsplnoty (na czele stoi sekretarz generalny) z siedzib w Londynie. Jest to jedyny formalny element struktury C.N., ktrego zadaniem jest koordynowanie i organizowanie jej aktywnoci. [R.H.] CYBERNETYKA SPOECZNA igr. kybermtike - umiejtno sterowania) - nauka o procesach, celach i metodach sterowania spoecze stwem. Stosujc metody matematyczne i statystyczne oraz analiz jakociowa zachowa spoecznych rnorakich podmiotw, c.s. dy do okrelenia moliwo ci, warunkw i skutecznych sposobw sterowania zjawiskami i procesami spoecznymi. Interdyscyplinarny charakter c. s. polega na wykorzystaniu i integrowaniu dorobku c. oglnej oraz dorobku takich nauk spoecznych, jak: socjologia, psychologia spoeczna, -* politologia, prawoznawstwo, ekonomia itp. C.s. jest zwizana tak e z teori procesw informacyjnych w spoecze stwie, na nich bowiem opieraj si w duej mierze mechanizmy sterowania spoecznego. [L.S.]

c, gdy partie prawicowe zdobyy 84% mandatw i prezydent-socjalista znalaz si w izolacji. Pierwszy okres c. istnia w Polsce w latach 1993-1995, gdy wikszoci parlamentarn bya koalicja SLD - PSL, zas urzd prezydenta piastowa L. Wasa, dragi okres za w latach 1997-2001, gdy rzdzia koalicja AWS - UW (w ostatnim okresie gabinet mniejszo ciowy AWS), a prezydentem by A. Kwaniewski. [R.H.l COMMONWEALTH OF NATIONS (z ang. Wsplnota Narodw) - stowarzyszenie suv/erennyeh krajw oraz terytoriw zalenych, ktre uznaj monarch brytyjskiego za Gow Wsplnot;/. Ich przynaleno do C.N. opiera si na poczuciu wsplnoty" idei i interesw, tkwicym swymi korzeniami w historycznych dowiadczeniach okrelajcych niegdy zwizki Wielkiej Brytanii z koloniami czy potem -* dominiami w ramach imperium. Do koca I wojny wiatowej wsplnot t okrelano mianem ..Brytyjskiego Imperium" (British Empire). Poczynajc od drugiej poowy XIX wieku nastpowaa ewolucja stosunkw pomidzy Wielk Brytani a jej koloniami, ktrej rezultatem byo uzyskanie przez te drugie statusu niepodlegych krajw czonkowskich imperium i niezalenych podmiotw prawa midzynarodowego (jako pierwsza status taki uzyskaa Kanada w 1867 roku. a potem Australia w 1900, Nowa Zelandia w 1901 i Zwizek Poudniowej Afryki w 1914). Na paryskiej konferencji pokojowej w 1919 r. -* dominia wystpiy po raz pierwszy jako podmioty prawa midzynarodowego. Po 1 wojnie wiatowej zaczto unika stosowania terminu Brytyjskie Imperium", a w 1926 r. Konferencja Imperialna, sk adajca si z premierw dominiw, ktrej przewodniczy premier Wielkiej Brytanii, oficjalnie proklamowaa powstanie Brytyjskiej Wsplnoty Narodw". W 19,31 r. parlament w Londynie uchwali tzw. statut westminsterski, w ktrym zostay potwierdzone i sprecyzowane wczeniejsze ustalenia dotyczce zasad funkcjonowania Wsplnoty. Od 1949 r. stosowana jest obecna nazwa. W skad C.N. w latach osiemdziesitych wchodzio 65 suwerennych krajw i terytoriw zalenych, zajmujcych cznie okoo 28 min lem2 i zamieszkanych, przez 1.151 min mieszkacw. W zasadzie mona wyodrbni dwie podstawowe kategorie pastw czonkowskich: (a) kraje, ktre uznaj monarch brytyjskiego za - gow pa stwa (np. Australia. Jamajka, Kanada, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea, TrynidadTobago,Wielka Brytania); z wyjtkiem Wielkiej Brytanii korona reprezentowana jest w tych krajach przez gubernatora generalnego, ktry ma pozycj zblion do monarchy; (b) suwerenne republiki, ktre uznaj monarch brytyjskiego za symbol stowarzyszenia i gow Wsplnoty (np. Bangladesz, Cypr, Gujana, Indie. Malta, Nigeria, Sri Lanka, Tanzania, Zimbabwe. Zambia), W skad Wsplnoty wchodz rwnie terytoria zalene kolonie, protektorat}1; terytoria powiernicze, kondominia (np. Hong Kong, Sutanat Brunei, Nowe Hebrydy, wyspy Phoenix). Kady czonek to suwerenny kraj, ktry dobrowolnie decyduje si na stowarzyszenie oraz ma prawo wyjcia ze Wsplnoty (np. Birma w 1947, Republika Irlandii w 1949, RPA w 1961, Pakistan w 1972). Statusu pastw czonkowskich nie reguluj przepisy prawne i nie istniej adne wsplne" prawa, do ktrych stosowania zmuszone byyby wszystkie kraje. Obowizuje zasada penej dobrowolnoci, jeeli chodzi o uczestnictwo w konferencjach wsplnych czy te poddanie si procedurom gosowania. W stosunkach pomidzy czonkami dominuj mechanizmy konsultacyjne, a do rangi najwaniejszego urosy spotkania premierw krajw czonkowskich (w 1973 r. po raz pierwszy spotkanie odbyo si poza Wielk Brytani, w Kanadzie). Od 1958 r. istnieje Konsultacyjna Rada Ekonomiczna Wsplnoty

Darwmizm spoeczny

57

Decyzja polityczna

DARW1NIZM SPOECZNY - teoria spoeczno-polityczna rozwinita w XIX w., oparta na deterministycznym pojmowaniu rozwoju spoecze stwa (ewolucjonizm), ktre - jako cz przyrody -podlega prawom i zalenociom przyrodniczym. Zakada, e spoecze stwo jest form ywego organizmu i jako takie rozwija si zgodnie z prawami ewolucji, a zwaszcza prawem waki o byt i doboru naturalnego sformuowanym przez Chaiiesa Darwina w odniesieniu do wiata przyrodniczego. Za pomoc tych praw zwolennicy d. usiowali wyjani ycie spoeczne, jego mechanizmy, przemiany i rozwj. G wnym teoretykiem d. s. by angielski filozof i socjolog Herbert Spencer (18201903). Swoje pogldy wyoy on w pracach; Zasady biologii (1864-1867), Zasady psychologii (.1855-1872), Zasady socjologii (18761896), Zasady etyki (1892-1893). Wykorzystujc teori Darwina H. Spencer stara si stworzy naukowe uzasadnienie skrajnej interpretacji zasady laissez-faire (-* leseferyzmu). Uwaa on, e prawa ewolucji determinuj ksztat organiz acji spoeczestwa wraz z ca organizacj pastwow i panujcym w niej systemem prawa. Prawo rozwoju spoecznego miao w ujciu Spencera charakter mate-rialistyczny tzn. dawao si ono ustali w poznaniu empirycznym, podobnie jak w naukach przyrodniczych. Dowodzi on, e umys ludzki poznajcy zjawiska spoeczne jest zdeterminowany biologicznie i zaleny od otoczenia. Std wypyway dalsze twierdzenia teorii. Wskazywa on, e celem ewolucji jest osignicie stanu penej harmonii czowieka z natur i otoczeniem spoecznym. Aby jednak osign ten cel, czowiek musi przyj postaw hedonistyczn (tj. dy do zapewnienia sobie maksimum szczcia) i by egoist. Organizacja spoeczestwa winna sprzyja rozwojowi silnych indywidualnoci, za jej zasady powinny by konstruowane zgodnie z prawem rwnej wolnoci" i prawem przetrwania najsilniejszych". Na tej podstawie Spencer formuowa wniosek, i wszelkie interwencje pastwa stanowi sztuczne zakcenie ewolucji naturalnej, a ponadto pomoc pastwa ubogim osabia zdolno jednostek do samodzielnego dziaania. Pastwo powinno ograniczy si jedynie do obrony przed -> agresj zewn trzn i do wymiaru sprawiedliwo ci. Uzasadnia, e d enie do wyeliminowania za spoecznego jest iluzj. Ndza, niepowodzenie, gd to kary natury za lenistwo, niewiedz i brak przedsibiorczoci jednostek, W interesie przetrwania spoeczestwa leao zatem eliminowanie najsabszych, w przeciwnym bowiem razie ewolucja nigdy nie osignie swojego celu. Filozofia Spencera zyskaa wielk popularno w Stanach Zjednoczonych, tworzc podstawy naturalizmu. Jej przedstawiciele (J.W Draper, L.N. Morgan, J.W PoweD) dyli do sformuowania zbioru uniwersalnych praw", ktrym podlegaaby ewolucja czowieka i spoeczestw. Zaoenia ideowe d.s. stay si skadnikiem wielu doktryn spoeczno-politycznych, w tym przede wszystkim -* konserwatyzmu (skrajna wersja), -+ rasizmu i -> faszyzmu. [K.D.] DECENTRALIZACJA -tendencj proces przekazywania (delegowania) przez centralne orodki kierownicze organizacji, pa stwa itp. kompetencji decyzyjnych orodkom niszego szczebla regionalnym i lokalnym. D. jest podstawowym mechanizmem demokratycznego sprawowania w adzy - zakada dystrybucj uprawnie wadczych pomidzy --

aparat pa stwowy a samorzd terytorialny, bdcy reprezentantem interesw -+ spoeczno ci lokalnych. W pastwie demokratycznym musi zatem istnie pewien zakres formalnie i realnie gwarantowanej - autonomii spoecznoci regionalnych i lokalnych oraz organw samorzdu terytorialnego. Nie wyklucza to oczywicie r nych form zwierzchniej kontroli wobec samorzdu terytorialnego, zapobiegajcych erozji funkcji pastwa, opartych jednak e na przepisach -* konstytucji i aktw prawnych niszego stopnia. Wedug G. Smitha warunkami autentycznej d s: 1. bezpo rednie wybory do rad regionalnych i prowincjonalnych; 2. kontrola nad organami samorzdu terytorialnego na danym obszarze; 3. odpowiedzialno prowincjonalnej w adzy wykonawczej przed odpowiedni rad prowincjonaln; 4. kontrola wadzy wykonawczej nad okrgow administracj; 5. uprawnienia finansowe umoliwiajce dziaalno w regionie" (G: Smith, ycie polityczne w Europie Zachodnie), 1992). Do zalet d. zalicza si: a.) odcienie naczelnego orodka kierowniczego z koniecznoci podejmowania nadmiernej liczby decyzji, b) zwikszenie inicjatywy, innowacyjnoci i kreatywnoci w rozwizywaniu problemw na niszych szczeblach struktury organizacyjnej, c) szybkie reagowanie poszczeglnych orodkw decyzyjnych na zmiany zachodzce w otoczeniu, d) moliwo szybkiego korygowania nietrafnych, bdnych decyzji, a tym samym unikanie strat, e) wzrost zaangaowania czonkw organizacji w realizacj celw. [L.S.] DECYZJA POLITYCZNA - wiadomy i ukierunkowany akt nielosowego, nieprzypadkowego wyboru jednego dziaania ze zbioru - dziaa politycznych lub powstrzymania si (zaniechania) od dziaania D.p. okrelaj cele, metody i rodki realizacji interesw -* podmiotw polityki. Podejmowane s w zwizku z procesami -- kooperacji pozytywnej (wsppracy) i -+ kooperacji negatywnej (walki), w ktrych podmioty te d do korzystnej dystrybucji cenionych dbr oraz regulacji dostpu do -" wadzy politycznej. Wedug kryteriw znaczenia celw i czasu ich realizacji wyrnia si: a) d. strategiczne okrelajce dugofalowe, perspektywiczne cele grup, organizacji i instytucji pohtycznych, b) d. taktyczne, wskazujce w skali kilku miesicy bd lat cele i sposoby etapowej realizacji d. strategicznych, czyli ich skonkretyzowanych fragmentw, c) d. operacyjne okrelajce krtkookresowe i bezporednie dziaania wykonawcze wynikajce z^d. strategicznych i d. taktycznych, skadajce si na biec praktyk polityczn . Wedug kryteriw zoonoci warunkw i przewidywalnoci skutkw wyrnia si; a) d. podejmowane w warunkach optymalnych, w ktrych decydent dysponuje pen i rzeteln wiedz o warunkach, celach, metodach i skutkach planowanego dziaania, b) d. podejmowane w warunkach ryzyka, gdy decydent posiada informacje o prawdopodobnych kierunkach zmian w otoczeniu oraz o mo liwych wynikach dziaania (pozytywnych, negatywnych), ale jednoczenie nie jest w stanie okreli stopnia prawdopodobiestwa wystpienia efektu zamierzonego przewidywane na podstawie wczeniejszego dowiadczenia skutki obejmuj zarwno sukces, jak i cakowite niepowodzenie, c) d. podejmowane w warunkach niepewnoci, w ktrych decydent nie posiada wiedzy o prawdopodobnych kierunkach, tempie i rezultatach zmian zachodzcych w otoczeniu oraz o losach planowanych dziaa wasnych.Takie d. opieraj si zatem w duej mierze na intuicji i wczeniej sprawdzonych, rutynowych wzorach dziaania, a prawdopodobiestwo podjcia d. bdnej jest wysokie. Trafno d.p. uwarunkowana jest dwoma oglnymi elementami; a) wiedz decydenta o warunkach zewntrznych (stan otoczenia), posiadanych zasobach i me-

Deeyzjoaizm

______

g,q

go . ______________________________________ .. __ ......... ____

Dedukqonizm

rodach skutecznego dziaania, b' praktyczna sprawnoci sterowania dziaaniami wykonawczymi, tzn. obserwacj i kontrolowaniem przebiegu dziaania, prawidow ocen skutkw dziaa czstkowych (etapowych), zdolnoci szybkiej korekty dziaa nieefektywnych, dysponowaniem zasobami rezerwowymi itp. Przyjmujc systemow koncepcj procesu podejmowania decyzji politycznych, Z.J. Pietra''Decydowanie polityczne, 1998) wyrnia pi podstawowych kategorii analizy decyzyjnej: a) sytuacja decyzyjna - w ujciu obiektywnym jest to stan rzeczywisto ci politycznej", a w ujciu subiektywnym - problem, ktry winien by rozwizany przez orodek decyzyjny"; b) orodek decyzyjny - jednostkowy bd grupowy podmiot dziaania politycznego; c) proces decyzyjny - rozumiany jako zespl powiza przyczynowo-skutkowych, wystpujcych wewn trz orodka decyzyjnego, w zwizku ze stanem wejcia, struktur orodka i celami decydentw'; d) decyzja polityczna; e) implementacja polityczna proces urzeczywistniania decyzji za pomoc odpowiednio dobranych metod i rodkw", [L.S.j

tylko wtedy, gdy suweren zdobdzie nieograniczon zdolno regulowania stosunkw midzyludzkich. Teoria d. zostaa szeroko wykorzystana w faszystowskim modelu pastwa (np. zasada Fuhrerpnzip) oraz w niektrych systemach autorytarnych <np. we frankistowskiej Hiszpanii i w niektrych krajach Ameryki aciskiej). [K.D.]

DECYZYJNY PROCES
- postpowanie jednostki lub grupy majce doprowadzi do dokonania wyboru celu dziaania lub rodkw jego realizacji. Mona wyr ni d.p. sformalizowany, w ktrym poszczeglne fazy postpowania okrelone s przez reguy formalne (najczciej przybierajce posta -* norm prawnych), oraz niesformaizowany, gdy jedyn regu jest wskazanie podmiotu podejmujcego decyzj. Proces sformalizowany odnosi si najczciej do decyzji grupowych, ktre s dzieem pewnej liczby uczestnikw, Jego przykadem moe by np. proces ustawodawczy lub sdowy. Jako posta dziaania zbiorowego moe by przedmiotem zainteresowania takich nauk, jak teoria organizacji i zarzdzania, prawoznawstwo i -* politologia. Proces niesformaizowany-jako posta dziaania indywidualnego -jest przede wszystkim badany przez psychologi. Stara si ona okreli przebieg dziaa mylowych, ktre prowadza od powstania sytuacji decyzyjnej tj. uznania danego problemu za konieczny do rozwizania - do decyzji rozumianej jako wybr wariantu postpowania. W literaturze wyrnia si Idlka faz d.p. Przedmiotem d.p. jest problem decyzyjny, tzn. konkretna kwestia, ktr mona rozwiza na co najmniej dwa sposoby. Faza pierwsza, ktr mo na okreli mianem rozpoznawezo-projektowej, obejmuje sformu owanie problemu do rozwizania, wyznaczenie celw; ktre maj by osignite, okrelenie interesw, ktre maj by zaspokojone, i ich hierarchii oraz sformu owanie dostpnych wariantw postpowania. W przypadku decyzji o charakterze politycznym w fazie tej przeprowadzacie prace studialne majce na celu diagnoz problemu i analiz przewidywanych nastpstw decyzji. Faza druga obejmuje dokonanie wyboru wariantu postpowania i jego uzasadnienie. W jej wyniku nastpuje okrelenie gwnego celu politycznego. W przypadku sformalizowanego d.p. jest on obwarowany licznymi wymogami proceduralnym:, przewidujcymi przede wszystkim tryb podjcia decyzji, okrelajcymi kompetencje uczestnikw procesu decyzyjnego oraz prawne moliwo ci zakwestionowania decyzji ju podjtej. Faza trzecia to wykonanie (implementacja) decyzji. Obejmuje ona wszystkie dziaania podjte w celu realizacji decyzji oraz ich kontrol przez podmiot podejmujcy decyzj lub specjalnie w tym celu powoany organ kon-trolny (zob. -> decyzja). [A.A.J
L i t e r a t u r a : D. Sidjansky fed.), Political Decision Bodnar, Decyzje polityczne, Warszawa 1985. Making Process, Aii.titercain L973; ,

DECYZJONIZM
- kierunek filozofii i myli politycznej stworzony przez niemieckiego filozofa Carla Schmitta (1889-1975). Jego dorobek teoretyczny obejmuje m.in. takie prace, jak: Die Diktatur (1921). Poliiische Theologie (1922), Der~Begriffd.es Politischen (1927), Verfassungslehre (1928). D. wyrasta z krytyki demokracji parlamentarnej i -> liberalizmu ; stanowi reakcj na upadek tradycyjnych form legitymizacji ldu spoecznego. Podstawowa teza d. gosi, e suweren (w adca) dysponuje wadz w caoci i bez adnych ogranicze. Jest to bowiem niezbdny warunek zachowania adu pastwowego. Wszelkie prawo jest tylko prawem sytuacyjnym". Suweren sam okrela tak sytuacj, i na tej podstawie stanowi prawo. W celu zachowania porzdku pastwowego suweren ma prawo wydawa decyzje nie krpujc si prawem. Interes pastwa to bowiem co wicej ni zwizanie normatywne (C. Schmitt). Uwolnienie decyzji suwerena spod ogranicze prawnych powoduje, i jego decyzje maj posta absolutn, stoj ponad prawem. Tym samym zostay w koncepcji Schmitta zakwestionowane podstawowe zaoenia pozytywistycznej teorii pastwa i prawa (zob.-* pozytywizm). Argumentacja teoretyczna Schmitta bya odbiciem jego pogldw filozoficznych na natur czowieka, istot i tre pojcia suwerennoci" oraz tego, co polityczne", a take na funkcj i tre -* norm prawnych. Podobnie jak Hobbes Schmitt twierdzi, e czowiek jest z natury zy i ma skonnoci anarchistyczne. Do funkcjonowania pastwa niezbdny jest jednak ad, posuszestwo i element dyscypliny. Dziki suwerenowi nastpuje przetworzenie chaotycznego i pozbawionego poczucia bezpieczestwa stanu natury w porzdek pastwowy. Akt powoania spoeczestwa posiada wycznie charakter polityczny, tzn. jest skutkiem - decyzji politycznej, a nie rozwijajcych si zalenoci kulturowych czy ekonomicznych. Utworzenie pastwa oznacza, e suweren likwiduje wszelkie inne formy dziaania politycznego poza nim samym; likwidujc stan wrogoci midzy jednostkami i zbiorowociami, suweren zdobywa cakowit kontrol nad ich stosunkami. Pastwo ma monopol na dziaalno polityczn na swoim obszarze. Tylko jemu przysuguje prawo do okrel-nia wroga wewntrznego i zewn trznego (zdefiniowania tego, co polityczne). Z tego punktu widzenia za niebezpieczne dla egzystencji pastwa Schmitt uwaa wszelkie przejawy pluralizmu politycznego, przenoszenie suwerennoci z rk pastwa w rce grup spoecznych. Demokracj ocenia jako system niestabilny, naraony na stae wstrzsy polityczne. Zagwarantowanie stabilnoci adu politycznego spoeczestwa jest mo liwe

DEDUXCJGWfZM
- jeden z kierunkw metodologicznych w naukach spoecznych, zwany rwnie antyindukcjonizmem lub hipoteiyzmem. Przeciwstawia si koncepcji, wedug ktrej umys ludzki peni jedynie rol biernego instrumentu zbierania i segregowania obserwacji (J. Topolski). D. zakada, e rozwj nauki dokonuje si przede wszystkim dziki metodzie krytyki hipotez. Wynika z zaoenia o niemo noci cakowitego uzasadnienia praw oglnych. Rwnie obserwacja - jako metoda badawcza - nie daje penej gwarancji w potwierdzeniu prawdziwo ci tych praw. Zwolennicy tego kierunku broni pogldu, i wystarczajcym dowodem prawdziwoci praw powinna by ich

Deklaracja midzynarodowa

-:

si

Deklinizm

niesprzeezno 26 znanymi faktami, gdy twierdzenia uniwersalne i tak z koniecznoci musz mie - i zawsze miay - hipotetyczny charakter. Ich stosunek do praw okrela zasada, i prawa, ktre dzi uznajemy to jedynie, jak dotd, nie obalone prawa. Gwna funkcja praw polega na dostarczaniu wyjanie, na formuowaniu maksymalnie prostych i zwizych, funkcjonalnych zasad oglnych, ktre hy przy minimalnej liczbie twierdze potrafiy wyjani maksymalnie rozlegle obszary rzeczywistoci (S. Nowak). Jednoczenie dedukcjonici postuluj, aby po sformuowaniu pewnej hipotezy oglnej poszukiwa przede wszystkim faktw j obalajcych. Jeli pewne prawo zachowa swoj prawdziwo w toku serii bada wiadomie nastawionych na jego obalenie, wwczas mona posugiwa si nim w dalszych wyjanieniach i twierdzeniach prognostycznych. Gwnym przedstawicielem d. jest Karl E. Popper (N dza history cyzmu,wyd. poisirie 1989, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, t.i-2, wyd. polskie 1993). [K.D,] DEKLARACJA MIDZYNARODOWA - publiczne wypowiedzenie si w formie pisemnej lub ustnej w wanej sprawie o znaczeniu midzynarodowym i wewntrzpastwowym; sformuowanie pogldu lub stanowiska, zamanifestowanie postaw. D.m. mog mie charakter zobowiza o mocy prawnej lub wyraa pogld w sprawie. D.m. w -+ ONZ to rodzaj owiadczenia podjtego jednomylnie, w odr nieniu od rezolucji uchwalanych wikszo ci gosw. Charakter deklaracji maj te owiadczenia politykw, mw stanu w sprawach istotnych dla wiata czy te relacji midzypa stwowych. Spord ogromnej liczby deklaracji przyjtych przez ONZ za najwaniejsze (przeomowe) uzna mo na: a) Powszechn deklaracj praw czowieka (1948 r.); b) Deklaracj praw dziecka (1959 r.); c) Deklaracj o przyznaniu niepodlego ci krajom i narodom kolonialnym (I960 r.): d) Deklaracj o umocnieniu bezpieczestwa midzynarodowego (1970 r.); e) Deklaracj zasad prawa midzynarodowego, dotycz c przyjaznych stosunkw i wspdziaania pastw zgodnie z Kart Narodw Zjednoczonych (1970 r.); 0 Deklaracj konferencji NZ w sprawie rodowiska czowieka (1972 r.); g) Deklaracj o wychowaniu spoeczestw w duchu pokoju (1978 r.). Przykadem d.m. jest rwnie dokument podpisany przez ZSRR i USA O podstawach'stosunkwr wzajemnych midzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi Ameryki" (1978 r.L Jest to bowiem deklaracja zasad wspdziaania dwch supermocarstw w celu utrwalenia procesu odprenia midzynarodowego. Inne przykady to; Akt Kocowy -> KBWE podpisany 01.08.1975 r. przez pastwa europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanad , zawierajcy 10 zasad pokojowego wspistnienia pastw o odmiennych systemach politycznych; deklaracja londyska o przeobraonym Sojuszu Pnocnoatlantyckim, ogoszona przez szefw pastw i rzdw uczestniczcych w posiedzeniu Rady Pnocnoatlantyckiej (1991r.); wsplna deklaracja przyjta na spotkaniu ministerialnym EWG i -> EFTA, po wicona utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (1990r.); deklaracja w sprawie roli - Unii Zachodnioeuropejskiej i jei stosunkw z Urna Europejska i -* Paktem Pnocnoatlantyckim (1991 r.). [T..-NJ

DEKLINIZM
- teoria zanikania pastwa - wie si z trwajcym od lat siedemdziesitych sporem nad rol i pozycj pastwa w stosunkach midzynarodowych wobec wzrastajcego znaczenia uczestnikw niesuwerennych (niepastwowych), jego rzeczywistymi i formalnymi atrybutami oraz mechanizmami funkcjonowania. Eksponowana przez przedstawicieli nurtu neoliberalnego teza o zarkaiiiu (decline), sabniciu (weaking)

iub obumieraniu (demise) pastwa jest konsekwencj przypisywania podmiotom niesuwerennym roli podmiotw autonomicznych (jak pastwom) i umacniania si ich pozycji w systemie midzynarodowym i polityce wiatowej. Istot spora jest rne pojmowanie pastwa, jego atrybutw, a ponadto odmiennych ocen wpywu uczestnikw niesuwerennych na stosunki midzynarodowe i ocen charakteru interakcji midzy suwerennymi i niesuwerennym! podmiotami stosunkw midzynarodowych, przedstawiciele nurtu neorealistycznego kwestionuj tezy o sabniciu czy wrcz obumieraniu pastwa, traktujc takie podejcie jako zabjcze" dla stosunkw midzynarodowych. Pastwo narodowe, niezalenie od tego, jak ewolucj przeszo w swej ponad trzystuletniej historii, jest podstawow struktur polityczn systemu midzynarodowego, a stosunki midzypa stwowe stanowi o istocie systemu midzynarodowego, s jego najbardziej wyrazistym fragmentem. Nieprzypadlcowo wic ten sposb postrzegania systemu midzynarodowego okrela si jako pastwowoeentryczny", za model wzajemnych stosunkw porwnuje si czsto do pola bilardowego, na ktrym kulami bilardowymi"s pastwa, przemieszczajce si po torach swych narodowych interesw. Zdecydowanie odmiennie pastwo, jego rol, mo liwoci i pozycj w systemie midzynarodowym postrzegaj przedstawiciele nurtu neoliberalnego. Wiksz wag przywizuj do znaczenia aktorw niesuwerennych i ich wpywu na pastwo, jego polityk zagraniczn i wewntrzn , preferujc kooperatywny, a nie rywalizacyjny charakter stosunkw midzynarodowych. W pluralistycznym i globalistycznym modelu wiata wanie pastwo jest jednym z wielu aktorw zainteresowanych rozwojem i przetrwaniem. Wyzwaniem dla jego penej" i absolutnej" niezalenoci staj si liczne organizacje midzynarodowe (rzdowe i pozarzdowe) i podmioty transnarodowe, rzdzce si okrelonymi prawami, realizujce wasne interesy i oczekiwania, nierzadko rywalizujce z pastwami. Dotyczy to zwaszcza duych organizacji pozarzdowych, ktre cechuje silna to samo korporacyjna". Wykazuj one niejednokrotnie wiksz aktywno w oddziaywaniu na polityk wiatow oraz polityk zagraniczn poszczeglnych pastw. To one s postrzegane jako gwne rdo i sia sprawcza osabiania" pastwa czy wrcz upadku". Jak twierdzi S.E Huntington, prezentuj one [...] typ pluralistycznej i fragmentarycznej polityki, ktra doprowadzia do stworzenia swoistej transnarodowej struktury wsppracy i wspdziaania, szczeglnego rodzaju sieci powiza nieznanych z przeszo ci [...]", w ktrej pastwo czuje si [...] sptane, jak symboliczny Guiwer z pracy S, Hoffmana The Gulliver's Troubles". Jako struktury wolne od naciskw narodowych grup interesw mog lepiej spenia posannictwo zada globalnych, uznawanych wspczenie za najwaniejsze. Mog te atwiej mobilizowa rda finansowania duych operacji midzynarodowych i wychodzi z nimi poza i ponad granice pastw narodowych. Wskazujc na ilociowe i jakociowe zmiany, jakie nastpiy w systemie midzynarodowym w ostatnim pwieczu, niejednokrotnie przedstawiaj wiat i gwnych aktorw w modelu pajczyny wzajemnych zalenoci" (cobweb model" J. Burtona), w ktrym pastwo traci sw niekwestionowan i dominujc pozycj, granice trac swe dawne znaczenie, a geopolityczna mapa wiata nie oddaje rzeczywistych powiza istniejcych w wiecie. Zwolennicy tezy o zanikaniu pastwa lub osabianiu jego roli w systemie midzynarodowym zwracaj uwag na takie zjawiska, jak poszerzanie si kontaktw dokonywanych poza i ponad granicami" suwerennych pastw, wzrastajc aktywno organizacji rzdowych i pozarzdowych oraz pogbianie integracji pa stw na poziomie regionalnym oraz subregionalnym (UE, NAFTA). Wicej kontrowersji ni dystrybucja wadzy na poziomie paiistwo - struktury ponadnarodowe budz granice

Dekiimam

ty i

________ Dekomunizacja

narodowe, dotychczas postrzegane jako najwaniejszy element zakrelajcy obszar jego wycznoci w dziaaniu. We wspczesnym wiecie nie s one adn przeszkod w tran sakcjach z podmiotami niesuwerennymi, ktrych dokonuje si poza i ponad terytorium pastwa i z pominiciem w aciwych instytucji. Dziaalno podmiotw transnarodowych najpeniej ilustruje tez E Mitrany'ego o kurczeniu si globu" ub EW Hanriedera o postpujcym procesie umidzynarodowiania rnego rodzaju aspektw polityki wewntrznej"' oraz zalenoci midzy dobrobytem pastwa a skal jego midzynarodowej wsppracy i zdolnoci adaptacyjn do oczekiwa rodowiska midzynarodowego. Czy zatem wspomniane zjawiska i procesy uwiarygodniaj tez o obumieraniu" instytucji pastwa czy moe czyni j bezprzedmiotow lub przedwczesn? A moe pytanie o losy pastwa jako organizacji terytorialnej jest po prostu le postawione? Gwnie dlatego, e w sposb zasadniczy zmienia si struktura systemu wiatowego. Moe bardziej za sadne jest pytanie o siy ktre sprawiaj, e centralna pozycja pa stwa w systemie mi dzynarodowym nie jest, dzisiaj tak oczywista, jak dawniej? Aby spenia swe podstawowe funkcje, pastwo musi przede wszystkim wyj" z roli bufora odpierajcego zewn trzne naciski rodowiska midzynarodowego i przeksztaci si w swoisty pas transmisyjny, przenoszcy interakcje dwukierunkowo: od pastwa do otoczenia i odwrotnie. Proces ten monitoruje zmian poziomu pastwowoci z terytorialnego w kierunku politycznej organizacji narodu, zdolnej zapewni mu bezpieczestwo, dobrobyt, i tosamo. Pastwo w tym ujciu staje si jednoczenie rdem i form przekazu wizi, jakie cz je z bli szym i dalszym otoczeniem. Jest nadal wane, cho znacznie zaw a si skala jego politycznej, gospodarczej czy militarnej niezalenoci. Jego zadaniem jest wic relatywizowanie naporu rnego rodzaju instytucji, grup interesu, ktry powoduje relokacj jego suwerennej wadzy z poziomu instytucji pa stwowych na r nego rodzaju organizacje midzynarodowe. System midzynarodowy utraci obecnie wycznie pastwowo centryczny charakter, w ktrym dominoway suwerenne pastwa. Obecnie, ab;/ istnie, musz one dzieli si. sw w adz z organizacjami transnarodowymi, strukturami subregionalnyrni, mniejszociami narodowymi i biurokracj midzy narodow. W tym wspzalenym wiecie moliwoci obrony interesw narodowych i pa stwowoci zale1 od spjnoci narodu i skutecznoci dziaania instytucji politycznych, ktre je reprezentuj. Dyskusja wok zagadnie zwizanych z pastwem i innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych pozornie zdaje si wykazywa zasadno pogldw tych przedstawi ciek nauki o stosunkach midzynarodowych, ktrzy eksponuj w tek sabnicia, upadku czy wrcz zanikania. Pozornie, bowiem rwnolegle z procesami wskazujcymi na zmniejszanie do niedawna niekwestionowanej, centralnej pozycji pastwa w stosunkach midzynarodowych poszerza si i irrzeczywistnia zakres czynnoci podkrelajcych jego wyjtkowo i nadrzdno w stosunku do niepa stwowych aktorw. Ich istnienie oraz wzrastajca pozycja w systemie nie jest bowiem wystarczajcym dowodem na potwierdzenie tezy o zasadniczej zmianie poli tycznej organizacji wiata oraz o erozji w adzy pa stwa" w stosunkach midzy narodowych i wewn trznych. Zdaje si to raczej potwierdza pogld, i penione przez nie funkcje sa wspczenie mezbednvm dopenieniem tradycyjnych funkcji pastwa. [T. .-N.; _____________________ _' L i t e r a t u r a : J.H. Ferguson, R.W. Mansbaeh, The Stale, Conceptual Chaos, and the Future of international Relations Theory, Boulder 1S89;R, O, Keohane, -J.S. Nye (eds). Transnational Relations and World Politics, Cambridge 1992.

DEKOMUNIZACJA
- koncepcja polityczna goszca potrzeb usunicia pozostao ci ustroju komunistycznego z ycia spoecze stw Europy Wschodniej. Zakada ona, e oczyszczenie" ycia publicznego z instytucji, zachowa oraz mentalnoci charakteryzujcych system komunistyczny jest niezbdnym warunkiem rozpoczcia i skutecznoci procesu reform gospodarczych oraz politycznych. Koncepcj d. wysuny ugrupowania polityczne wywodzce si z dawnej opozycji antykomunistycznej i uczyniy z niej podstaw swych programw politycznych. Postulat d. obejmuje takie kwestie, jak wyeliminowanie z ycia publicznego osb zwizanych w sposb szczeglny z reimem komunistycznym, pozbawienie byych funkcjonariuszy komunistycznych niektrych praw majtkowych (wywaszczenie nomenklatury"), jak najszybsze uchylenie przepisw prawa pochodzcych z okresu komunizmu, ukaranie sprawcw przestpstw popenionych w zwizku z ochron reimu komunistycznego, nieprzedawnianie zbrodni okresu stalinowskiego, - lustracj itp. W Polsce ordownikami idei d. byy przede wszystkim partie nrawicowe: Porozumienie Centrum, ktre wystanio w 1991 r. z programem dekomunizacji. Zjednoczenie Chrzecija sko-Narodowe, Ruch dla Rzeczypospolitej ROP oraz Konfederacja Polski Niepodlegej. -Mimo ich wysikw ustawa dekomunizacyjna nie staa si przedmiotem obrad parlamentu. Uchwalono j riatorniast w Czechach w dn. 9,07.1993 r. iwa ca uznaa reim komunistyczny za natomiast, w Cvo^har-U -,-,, An r, nn inno .. Tdla ,w i. uciwwa ua uzaiina ream Komunistyczny za bezprawny, zbrodniczy i zasugujcy na potpienie, odnoszc te okrelenia rwnie do Komunistycznej Partii Czechosowacji i propagowanej przez ni ideologii. Jesieni 1995 r., mimo sprzeciwu prezydenta V. Havla, czas obowizywania ustawy zosta przed uony do 2000 r. Proces d. w Polsce uleg dyiiamizacji po przejciu w adzy przez koalicj AWS -Unia Wolnoci. 18.06.1998 r. sejm przyj uchwa w sprawie potpienia totalitaryzmu komunistycznego, w ktrej odrzucono i napitnowano system rzdw narzucony Polsce po II wojnie wiatowej przez ZSRR jako"[...) utrzymywany przemoc, k amstwem oraz grob interwencji sowieckiej [.,.]" oraz sucy obcym interesom. Uchwaa uznaa rwnie polsk parti komunistyczn za organizacj "[...] w najwyszym stopniu, do koca odpowiedzialn za trwanie i ksztat systemu komunistycznego w Polsce.'' 18.12.1998 r. zostaa uchwalona ustawa o Instytucie Pamici Narodowej - Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Definiuje ona pojcie zbrodni komunistycznej okrelonej jako czyny popenione przez funkcjonariuszy pa stwa komunistycznego (w szczeglnoci przez funkcjonariuszy pastwowych oraz osoby penice funkcj kierownicz w organie statutowym partii komunistycznej) do 31.12.1989 r., polegajce na stosowaniu represji lub innych form naruszania praw czowieka wobec jednostek ub grup ludnoci, stanowice przestpstwo wedug polskiej ustawy karnej obowizujcej w czasie ich popenienia. Bieg przedawnienia tych zbrodni rozpoczyna si od 1.01.1990 r. (o ile nie s to zbrodnie wojenne lub zbrodnie przeciwko ludzkoci). Organem, ktremu powierzono ewidencjonowanie, gromadzenie, udostpnianie, zarzdzanie i korzystanie z dokumentw organw bezpiecze stwa pastwa, ktre dotycz zbrodni komunistycznych oraz represji politycznych stosowanych przez polski aparat cigania, jest Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Pierwotnie ustawa przewidywaa, e na jego czele stoi prezes powoywany na siedmioletni kadencj przez sejm, za zgod senatu oraz kolegium IPN, skadajce si z 9 osb, powoywanych przez sejm na dziewicioletni kadencje. Organami IPN s: G wna Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Biuro Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw oraz Biuro Edukacji Publicznej, Struktura ta wskazuje, e IPN peni funkcje organu

Dekoneen tracja wadzy

64

ledczego, archiwum pastwowego oraz. placwki edukacyjnej. Uchwalenie ustawy napotkao na sprzeciw prezydenta, ktry skorzysta z instytucji - weta, kwestionujc przepis ograniczajcy dostpno obywateli do akt zgromadzonych przez IPN. Gosami AWS, PSL oraz czci Unii Wolnoci weto zostao przez sejm oddalone, cho rwnoczenie wszczto prace nad nowelizacj ustawy. 5.03.1999 r. sejm postanowi, e Kadencja prezesa wyniesie 5 lat, a wybierany bdzie wikszoci 3/5 gosw (co oznacza zwikszenie wpywu opozycji na t decyzj). Rwnoczenie zwikszono liczb czonkw Kolegium do 11, przyznajc prawo wyboru dwch spord nich Krajowej Radzie Sdownictwa. Utrzymano natomiast w mocy zasad, ktr kwestionowa prezydent, e prawo dostpu do akt- IPN maj wycznie osoby pokrzywdzone. [AA.]

_ Demokracja szybkiego zdobywania wpyww lub wadzy przez odwoywanie sie do mas .-_.. ~ ...^.j pi--cz. uuHuiywame si ao mas, do ich emocji i fobii, a take -* mitw i -* stereotypw, co ma przynie dziaajcemu w ten sposb atwy poklask. Stanowi d. najkrtsz drog do osignicia celu. Rozwj demokracji w staroytnoci spowodowa wzrost znaczenia sowa, ktre zaczo przynosi podobne sukcesy, jak zwycistwa wojenne. Demagog musia by bardzo dobrym oratorem, aeby nie tylko poruszy umysy obywateli, ale take serca, mobilizujc ich do okrelonych dziaa. D. staa si take czci - opinii publicznej, zw aszcza tej zradykalizowanej i dysponujcej ograniczon wiedz polityczn . Jest zjawiskiem zwizanym z naduywaniem sw w polityce, polegajcym na formuowaniu nieprawdziwych ocen, skadaniu obietnic bez moliwoci ich realizacji i formuowaniu nierealnych da. Demagog najczciej bazuje na sabym rozeznaniu suchaczy, ich ograniczonej wiedzy, czsto wykorzystujc sytuacj, ktra porusza emocje obywateli. W absolutyzmie znaczenie zjawiska d. niew tpliwie maleje, gwnie ze wzgldu na brak zalenoci Eegitymizacyjnych pomidzy rzdzcymi i rzdzonymi. W Polsce zjawisko to przybrao na znaczeniu w okresie rozwoju demokracji szlacheckiej i wolnej elekcji. W celu pozyskania przychylnoci dla osb i dziaa politycznych, sigano bardzo czsto do instrumentarium d. Bez sigania po demagogi (z caym jej teoretycznym zapleczem) trudno sobie wyobrazi funkcjonowanie totalitarnych systemw propagandowych. Staa si ona take immanentn czci: antysemityzmu, rasizmu, nietolerancji rasowej i religijnej. Wydaje si, e najtrafniej uj ten problem E.H. Carre, definiujc postaw totalitarn jako "[.-J pogld, ze jaka zorganizowana grupa czy instytucja [bd jednostka -E.M.] [...] ma szczeglny dostp do pi-awdy." Wspczenie, zjawisko odbierane jest jako pejoratywne podobnie jak osoba, ktr nazywa si demagogiem. Chocia blisko sto lat temu odbir tego okrelenia by zgoa inny. W encyklopedii z pocztku XX w. demagog to "[...Jprzywdca mas ludowych, czowiek, ktry dziki wielkiej powadze, jakiej zaywa u ludu, dziki niezwykemu darowi wymowy lub innym zaletom osobistym wywiera ogromny wpyw na te niasyf,..]" {.Encyklopedia powszechna-, S. Orgelbrand, Warszawa, 1991). Do grona demagogw zaliczono min. Mazariniego, Cromwella, a take Peryklesa. Wspczenie d. jest charakterystycznym elementem - kampanii wyborczych (zob. take -+ populizm). [E.M.] i it er a tura: M. Karwat, Sztuka manipulacji politycznej, Toru 1999, 3. 94-118; M. Mar-ez e wska-Rytko, Populizm i praktyka polityczna, Lublin 1995. DEMOKRACJA (gr. demos - lud, krdios - w adza, wadza ludu) - pojcie to stanowi jedn z centralnych kategorii myli politycznej i teorii polityki. Wystpuje w wielu znaczeniach, ktre dodatkowo przeszy wielowiekow ewolucj. Najoglniej biorc, sowo .demokracja' wskazuje na rdo i piastuna wadzy publicznej, na procedury podejmowania decyzji, na sposb legitymizowania wadzy oraz na ograniczenia, ktrym podlegaj rzdzcy. Elementem pierwotnym jest tu oznaczenie podmiotu wadzy, ktry stanowi nie dowolnie wyrniona grupa spoeczna ani jednostka, tylko lud (nard) rozumiany jako zorganizowana zbiorowo wszystkich obywateli, ktra ustanawia wice wszystkich prawa i egzekwuje ich wykonanie. Tak pojmowana demokracja moe by przeciwstawiona innym koncepcjom odmiennie oznaczajcym podmiot wadzy: ~+ autokracji, - ochlokracji - wadzy (dezorganizowanego i kierujcego si namitno ciami tumu; timeokracji - pojmowanej jako wadza njbo-

DEKONCENTRACJA WADZY
regionalnym, lokalnym). Dekoncentracja wadzy to po prostu jej delegacja z jednego szczeci hierarchii administracyjnej na drugi ~ niszy i przestrzennie oddalony od centrum" (G. Smith, Zycie polityczne w Europie Zachodnie, 1992). Klasycznym przejawem d. w. jest zastosowanie zasady Monteskiusza o trjpodziale wadzy (zob. -+ podzia w adzy), wedle ktrej instytucje wadzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej posiadaj odrbne kompetencje w sprawach publicznych i wzajemnie Kontroluj swoje postpowanie. D.w. wspwystpuje z procesem -* decentralizacji wadzy. [L.S.l

DELEGACJA USTAWOWA
- przeniesienie praw parlamentu do uchwalania aktw o mocy -+ ustawy na inny organ pastwowy, reprezentujcy w adz wykonawcz. Jednym z zao e zasady - podziau wadz jest to, e prawo do uchwalania ustaw przysuguje wycznie - parlamentowi. D.u. stanowi wy om w takim rozumieniu podziau wadzy. Jej udzielenie oznacza w praktyce-rezygnacj parlamentu z wycznoci ustawodawczej przez upowanienie rzdu do udziau we wadzy ustawodawczej. D.u. udzielana jest na og na czas oznaczony przez parlament i w stosunku do okrelonych przeze materii. Zgodnie z -+ "ma konstytucj" (art. 23) sejm mg ustaw podjt bezwzgldn wikszo ci gosw upowani Rad Ministrw, na jej umotywowany wniosek, do wydawania rozporzdze z moc ustawy. Ustawa taka okrelaa przedmiot regulacji oraz okres obowizywania upowanienia. "Maa konstytucja" zawieraa rwnie wykaz spraw, ktre nie podlegay d.u. Naleay do nich min.: zmiana konstytucji, wybory prezydenta, sejmu, senatu oraz samorzdu terytorialnego, budet, prawa i wolnoci osooiste oraz polityczne, a tak e zgoda na ratyfikacj niektrych umw midzynarodowych. Natomiast konstytucja z 1997 r. instytucji d.u. nie przewiduje. Celem d.u. jest usprawnienie procesu decyzyjnego w pastwie i uniknicie, w pewnych sytuacjach, ostrych sporw midzypartyjnych. Podkrela si jednak rwnie to, e udzielanie d.u. moe prowadzi do ograniczania wadzy parlamentu i utrwalania dominacji rzdu. Stanowisko to lego u podoa rezygnacji z instytucji d.u. w nowej ustawie zasadniczej. [AA.] DEMAGOGIA (gr, demagogia - kierowanie ludem, demagog - przywdca ludu) - forma jednokierunkowej komunikacji politycznej (zob. -> komunikacja spoeczna). Sposb

Demokracja

6-S

6-7

Demokracja

gatszvcix merytokracji - oznaczajcej w adz ludzi zasuonych; -* arystokracji -w adzy udzi szlachetnie urodzonych; -> teokracji - przyznajcej prawo rzdzenia kapanom (duchowie stwu); gerontokracji -uznajcej, e wiadza winna byc sprawowana przez starszych wiekiem i dysponujcych niezbdnym dowiadczeniem; pajdokracji oznaczajcej rzdy ludzi bardzo modych itp. Tym, co odrnia d. od wymienionych tu konceocii jest jednak nie tylko odmienne wskazanie podmiotu wadzy ale rwnie fakt. e w demokracji dostp do rzdw me jest uzaleniony od dysponowania jaka szczeglna cecha (np. urodzeniem, bogactwem czy wyksztaceniem), ..nabycie" za wadzy nastpnie w drodze szczeglnych procedur vwyoory, losowanie itp.). S POSOBY DEFINIOWANIA DEMOKRACJI. Mona wyr ni trzy zasadnicze sposoby: 1. Uiecie aksjologiczne. D. moe by traktowana jako sposb rzdzenia oparty na swoistym kataloen -+ wartoci politycznych. Cho w rnych koncepcjaen doktrynalnych jeston rnie uksztatowany, mo na przyj, e nale do nich przede wszystkim- wolno. -+ rwno, godno czowieka, -> sprawiedliwo , uznanie i uszanowanie r norodnoci {- pluralizm) oraz: tolerancja. W ujciu tym demokracja moe by rwnoznaczna nie tylko ze sposobem rzdzenia, ale - szerzej - z systemem stosunkw spoecznych, ktry stanowi urzeczywistnienie tych wartoci (A. Jurca. Demokracja i praworz dno, 1965). Taki system stosunkw spoecznych mo e ksztatowa sie nie tylko w zbiorowociach zorganizowanych politycznie, ale we wszystkich typach wsplnot spoecznych (na tej podstawie mona wyrozmc np. demokracie przemysowa - odnoszc si do stosunkw w przedsibiorstwie, czy te demokracie lokalna - ksztatujc relacje zachodzce wewntrz wsplnoty samorzdowej). Charakterystyczn cech takiego pojmowania d. jest obecno biime zaznaczonego elementu wartociujcego, wyraajcego si w traktowaniu tego modelu stosunkw spoecznych jako najbardziej postpowego i lepszego od wszystkich innych. . . , . 2. Ujecie proceduralne d. kadzie z kolei nacisk na instytucje i mechanizmy sprawowania wadzy polityczna. Utosamia si w nim d. z okrelonym, typem - reimu politycznego. Obehmije ono wskazanie zasad prawno-ustrojowych odnoszcych si do struktury i funkcjonowania wadzy pastwowej oraz regu rzdzcych procesami kreowania wadzy podejmowania wicych decyzji oraz egzekwowania odpowiedzialnoci politycznej." Do zasad prawno-ustrojowych mo na zaliczy przede wszystkim: -+ suwerenno narodu (ludu) - oznaczajc, e w adza zwierzchnia, niezbywalna i niepodzielna naley do najszerszej zbiorowoci spoecznej yjcej w granicach pastwa: zasad reprezentacji utosamion z obowizkiem delegowania uprawnie wadczych na przedstawicieli obieralnych przez nard w wyborach powszechnych i dziaajcy^ pod jego kontrol; uznanie wyborw za giowne zrooio legitymacji wadzy (prawomocnoci jej dziaania); -> podzia wadz - wyraajcy ide ograniczania rzdu przez wzajemne kontrolowanie si orodkw wadzy oraz dziaalno zorganizowanej -+ opozycji politycznej; cykliczn odpowiedzialno polityczn funkcjonariuszy publicznych, realizowan w drodze wyborw, oraz konieczno instytucjonalnej ochrony praw obywatelskich - wyraajc &i w stwarzaniu formalnych zabezpiecze obywateli przed nadmiern i nieuzasadnion ingerencja wadzy w ich sprawy prywatne. Do rega rzdzcych procesem sprawowania wadzy nale wspczenie: konieczno odbywania cyklicznych, rywa-lizacyjnych wyborw przedstawicieli politycznych, swoboda zrzeszania si (w tym zwaszcza wolno zakadania partii politycznych), legalno dziaania opozycji

stawiajcej sobie za cel przejcie wadzy, swoboda dostpu do stanowisk publicznych, wolno przekona i wypowiedzi oraz tworzenie wyspecjalizowanych instytucji kontroli wadzy, majcych w zaoeniu zapobiega jej nadu yciom. Stanowi one tzw. minimum proceduralne d. W ujciu tym - charakterystycznym dla wspczesnego prawoznawstwa i politologii - d. oznacza taki typ reimu politycznego, ktry -w odrnieniu od innych opiera si na: a) zaoeniu dostpnoci sfery polityki dla wszystkich (bez wzgldu na przypisane lub osignite cechy), b) koniecznoci cyklicznego potwierdzania legitymacji wadzy w wyborach powszechnych oraz o odpowiedzialnoci rzdzcych przed rzdzonymi. 3. D. mo e by rwnie traktowana jako realny efekt spoeczny, czcy formalne regay sprawowania w adzy z treci polityki. Takie ujcie mo e by okrelone jako materialne (substancjalne) rozumienie d. Procedury i instytucje polityczne traktowane s w nim jedynie jako rodek osignicia okrelonych, uznanych za podane celw spoecznych. Nale do nich m, in. Likwidacja racych r nic spoecznych, zapewnienie zgodnoci treci decyzji z preferencjami wikszoci, ehminacja bd redukcja elementu przemocy w rozwizywaniu - konfliktw politycznych oraz ochrona mniejszoci politycznych. Niezalenie od tego, ktry ce wysuwa si na plan pierwszy uznaje si, e rzdy demokratyczne powinny zapewnia stabilno spoeczn , zapobiegajc deniom do usuwania sprzecznoci interesw zbiorowych przez podporzdkowywanie jednych grup innym i stajc si podoem do powstania oglnonarodowej - wsplnoty politycznej. HISTORIA IDEI DEMOKRACJI. Historycznie rzecz biorc idea d. jest produktem antycznej myli politycznej i jako pierwsza znalaza zastosowanie w staroytnej Grecji. D. ate ska oznaczaa mo no i obowizek uczestnictwa wszystkich wolnych obywateli w dyskutowaniu o sprawach publicznych oraz w stanowieniu praw Charakterystycznymi cechami d. ate skiej byy: a) uznanie wszystkich wolnych obywateli pci mskiej za rwnych wobec prawa i umoliwienie im udziau w decydowaniu o sprawach publicznych, b) zagwarantowanie wolnym obywatelom dostpu do stanowisk publicznych, c) rotacja osb penicych funkcje publiczne, d) przyjcie zasady, e decyzje zapadaj w wyniku dyskusji, e) podejmowanie decyzji wikszoci g osw, f) oddanie w adzy zwierzchnie! w rce zgromadzenia wszystkich wolnych obywateli oraz g) ustanowienie idei rzdw7 prawa. Te skadniki, cho w r nej konfiguracji, bd przewija si we wszystkich koncepcjach d, a do dnia dzisiejszego. Naley jednak stwierdzi, e d. ateska - cho staa si rdem inspiracji dla klasykw teorii d. - nie bya przedmiotem jednoznacznie pozytywnych ocen w rd mylicieli jej wspczesnych Najdalej idcym jej krytykiem by Platon, dla ktrego d. oznaczaa rzdy nieo wdeconego -+ tumu, powodujcego si zmiennymi kaprysami, a nie wiedz, niezbdn do urzdzenia sprawnie funkcjonujcego pastwa. Rwnie Arystoteles, cho mniej krytyczny wobec dowiadcze Ate czykw, uznawa d. za jedn ze zwyrodniaych" form pastwa, przeciwstawiajc j * politei -rzdom najlepszych obywateli ku oglnemu poytkowi". Wsplnym obu filozofom w tkiem krytycznym bya dezaprobata dla oddania wadzy w rce wszystkich dorosych obywateli (cho stanowili oni mniejszo mieszkacw), prowadzce do chaosu i upadku pastwa. Ten wanie sposb postrzegania d. charakteryzuje redniowieczn europejsk myl polityczn, ksztatowan gwnie przez filozofi katolick . Poszukuje ona odpowiedzi na pytanie o najlepszy ustrj nie w rozumie wolnego obywatela, lecz w odkrywaniu woli Boga. Rwno obywateli - stanowica podstaw d. ate skiej -zostaje zastpiona rwnoci ludzi przed Bogiem. Wadza zostaje uznana za atrybut woli boskiej, i jako tak przyznaje si j jednostce (pomaza cowi bo emu), a nie zbioro-

D;M':OirrEU"jfl

/^

Demokracja

proci. Kwestionowanie ustanowionych praw staje si przejawem buntu przeciwko ustanowionemu przez Boga naturalnemu porzdkowi spoecznemu, buntu, ktry pashiguje na potpienie. Odwrt od aktywnoci wolnych ludzi i zastpienie jej zrnicowanymi formami poddastwa, ustanowienie cisej hierarchii politycznej oraz uznanie, e prawa stanowione przez czowieka musz jedynie odzwierciedla prawa boskie, uczynio d. pojciem bezuytecznym i rdepodanym. Nie oznacza to jednak, e my l redniowieczna odwrcia si cakowicie od idei a. Na szczegln uwag zasuguje dzieo Marsyliusza z Padwy Defensor Patriae, opublikowane w 1324 c, w ktrym sformuowana zostaa idea - suwerennej w adzy ludu. stanowica nawizanie do antycznych koncepcji d. Stao si ono zaczynem nowych przemyle na temat d. [Wzrost zainteresowania staroytnoci, charakteryzujcy epok odrodzenia, przyczyni !si bez w tpienia do wskrzeszenia idei d. Jednak e czynnikiem decydujcym staa jsi reformacja, podwaajca fundamenty katolickiej nauki o wadzy, pastwie i roli Ko cioa w yciu publicznym oraz formuujca nowe postulaty ustrojowe. Wrd [nich pojawia si uznanie prawa do walki z tyrani oraz ujcie pa stwa jako umowy jspoeeznej majcej na celu dobro ludu (Junius Brutus). Wanym elementem myli politycznej staje si te zaakcentowanie znaczenia tolerancji religijnej, umoliwiajcej odejcie od plagi wojen religijnych nkajcych wczesn Europ. W 1576 r. ukazuje jsi Sze ksig o Rzeczypospolitej J. Bodina, w ktrym wyoona zostaje teoria suwerennej wadzy pastwowej, nie podlegajcej o rodkom zewntrznym (papiestwa) 1 sprawowanej b d przez monarch , bd wsk grup arystokracji, b d te przez lud. W tym czasie rozkwit przeywa unikalna forma pa stwa, jak staa si polska demokracja szlachecka, oddajca peni wadzy stanowienia praw szlachcie i jej stanowemu przedstawicielstwu. Dalszy rozwj idei d. zwizany jest z narodzinami I-+ liberalizmu. Angielski my liciel J. Locke formuuje koncepcj przyrodzonych praw ludzkich, ktrych przestrzeganie jest obowizkiem i zarazem ograniczeniem kadej w adzy pastwowej. Pogld, e wadza ponosi odpowiedzialno za ochron praw obywratei (d. protekcyjna), znalaz swe rozwinicie w postulacie oddania decyzji o wyborze wadcy i o stanowieniu prawa w rce wikszo ci obywateli. W duchu ochrony obywateli przed naduyciami w adzy wypowiada si rwnie K. Monteskiusz, formu ujcy zasad podziau i wzajemnego hamowania si w adz, oraz J. Mili, postulujcy ide ograniczonego rzdu" pochodzcego z cyklicznych wyborw. Zdaniem A. Tocqueville'a prawa czowieka s podstawowym kryterium odr nienia d. od innych, despotycznych czy tyraskich form rzdzenia. My l liberalna, wyrastajca ze wiatopogldu indywidualistycznego, akcentuje: a) znaczenie idei wolnoci zabezpieczonej instytucj praw obywatelskich, b) formu rzdw przedstawicielskich oraz c) konieczno ustanowienia granic dziaania rzdu. Nie przywizuje natomiast wagi, zwaszcza w swej XTX-wiecznej postaci, do spoeczno-ekonomicznej treci d. Na ten aspekt kadzie natomiast nacisk radykalna koncepcja demokracji, ktrej prekursorem by J.J. Rousseau. Wyrasta ona z zao enia, e podstaw wszelkiej w adzy jest wsplnota polityczna i jej dobro. Celem d. winien by wszechstronny rozwj wsplnoty. Negujc wiatopogld - indywidualistyczny, radykalna koncepcja d. akcentuje znaczenie idei rwnoci oraz suwerennoci wadzy ludu. Jednoczenie odrzuca postulat rzdw reprezentacyjnych, proponujc w to miejsce bezporednie decydowanie ludu. Kwestionuje te znaczenie podziau wadzy Do takiego rozumienia d. nawizuje doktryna marksistowska, opierajca si na zaoeniu, e procedury decyzyjne i instytucje polityczne su y maj ustanowieniu spoecze stwa bezklasowego, zdolnego do zapewnienia spoecznoekonomicznej

rwnoci ludzi. Wspczesn postaci tej wersji d. jest tzw. d. partycypacyjna, wskazujca na konieczno zapewnienia rwnego dla wszystkich prawa do samorozwoju, zagwarantowanego przez powszechny udzia obywateli w decydowaniu o zaspokajaniu interesw zbiorowych - tak w strukturach wadzy politycznej, jak i w przedsibiorstwach oraz w miejscu zamieszkania (N. Poulantzas, C.B. Macpherson), Istotnym przeomem w pojmowaniu d. stao si wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, rzeczywicie zrwnujcego prawno-polityczn pozycj wszystkich dorosych obywateli. Oznaczao to ostateczne zaakceptowanie pogldu, e podstawow form urzeczywistniania wadzy ludu jest dziaalno wybranych przeze przedstawicieli. Gwn instytucj ycia publicznego staj si -* partie polityczne rywalizujce midzy sob o g osy wyborcw. Obok nich powstaj liczne organizacje zrzeszajce obywateli do realizacji ich potrzeb zbiorowych. Tworzy si -+ spoeczestwo obywatelskie. Rwnoczenie rywalizacja polityczna komplikuje si i ulega zaostrzeniu, groc utrat stabilnoci politycznej systemw demokratycznych. Przemiany te doprowadzaj do sformuowania koncepcji liberalnej demokracji masowej, akcentujcej konieczno uwzgldnienia okrelonych zaoe aksjologicznych, optymalnych rozwiza instytucjonano-proceduralnych oraz przesanek stabilnoci. Jej zasadnicze elementy to uksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego, -* pluralizm polityczny, zasada pastwa prawnego (zoo. -+ rzdy prawa), -* podzia w adz, poszanowanie praw mniejszoci oraz neutralno wiatopogldowa pa stwa. Zdaniem G. Smitha liberalna d. masowa musi zapewnia swobod wyboru politycznego, rwnowag polityczn (gwarantowan istnieniem opozycji) oraz stabilno systemu politycznego. Cede te bd osignite wwczas, gdy uksztatuje si w spoecze stwie okrelony typ - kultury politycznej obejmujcy: przewag postaw odrzucajcych uycie przemocy w konfliktach politycznych, wyrzeczenie si aspiracji do utrwalonej dominacji nad innymi, tolerancj dla pogldw mniejszoci oraz poczucie odpowiedzialno ci za losy narodowej * wsplnoty politycznej. Dziaalno demokratycznych - instytucji politycznych winna sprzyja osigniciu takiego efektu. Liberalna demokracja masowa nie ogranicza si jednak do zagwarantowania swobody zakadania partii politycznych i rywalizacyjnych wyborw. Istotn rol odgrywaj w niej takie formy -+ partycypacji obywatelskiej, jak referenda, dziaalno zwizkw zawodowych (neokorporatywistyczna teoria demokracji) oraz samorzd lokalny. TEORIE DEMOKRACJI. Mo na wyr ni dwa zasadnicze typy teorii d,: normatywny i empiryczny. Normatywne teorie d, maj charakter postulatywny i s nastawione na poszukiwanie najlepszych rozwiza politycznych. Centralne pytania normatywnych teorii d. sprowadzaj si do nastpujcych kwestii: do jakich wartoci powinien odwoywa si ustrj demokratyczny, jakie cele spoeczne powinien realizowa i jakie mechanizmy polityczne powinien wykorzystywa. R nice w odpowiedziach byy przyczyn uksztatowania si r nych szk demokracji". Szczeglne znaczenie maj trzy sporne problemy. Pierwszym z nich jest kontrowersja wok idei wolnoci i rwnoci. Liberalna szkoa d. podkrela nadrzdn warto wolnoci, przydajc rwnoci znaczenie drugorzdne. Radykalna koncepcja d. kadzie nacisk na konieczno zrwnywania pozycji spoeczno-ekonomicznej ludzi, nawet wwczas, gdy wie si to z ograniczeniem ich swobody dziaania. Zagadnienie drugie to spr wok zasady wikszoci. Antyczna koncepcja d. i teorie bezporednio do niej nawizujce absolutyzuj znaczenie wikszoci, stanowicej - np. wg J, J. Rousseau - odzwierciedlenie woli powszechnej". Tak wic za rzdy demokratyczne

Demokracja

Demohbera
d celu uchwalenie ustawy, oraz veto ludowe - zezwalajce na obywatelska dezaprobat decyzji podjtej przez parlament lub inne ciao prawodawcze izob. -* weto i. wszystkie te instytucje maj znaczenie pomocnicze, cho zakres ich stosowania ('zw aszcza referendum) stale si zwiksza. Przyjmuje si jednak, e podstawow form rzdzenia w reimach demokratycznych jest d. po rednia, oznaczajca podejmowanie decyzji przez wybranych przedstawicieli, ktrzy przez akt wyboru zyskuj legitymacj do dziaania w imieniu i w interesie narodu oraz na jego rachunek izob. -* legitymizacja!. Drug paszczyzn d. jest d. przemysowa, oznaczajca stworzenie dla zatrudnionych w przedsibiorstwie warunkw wspuczestnictwa w podejmowaniu decyzji co do strategii przedsibiorstwa oraz panujcych w nim stosunkw. Twrcami tej koncepcji byli B. i S. Webb. Wspczenie wyraa si ona w rnych formach wspl-zarzdzama pracowniczego, ktre maj doprowadzi do osignicia przez robotnikw pozycji wspwaciciela (zachodnioniemieckie Mitbesrinimung, francuska participation). Mo na mwi wwczas o d. przemysowej w mikroskali. Podkrela si iednak rwnie to. e d, przemysowa winna przeplata si z d. polityczn, stanowic uzupenienie tej ostatniej lub tworzc wraz z ni now jako. Wyrazem tego ostatniego stanowiska jest korporatywistyczna izob. -* korporatywizm) teoria demokracji, oznaczajca poczenie tradycyjnych form rywalizacji politycznej midzy partiami (o poparcie wyborcw i o mono utworzenia gabinetu) z mechanizmem uzgadniania interesw pracodawcw i pracobiorcw w ra-mach procedur negocjacyjnych i przez wyspecjalizowane instytucje, W tym sensie d. przemysowa staje sie d. w makroskali Trzeci paszczyzn d. jest d. lokalna, wyr-niana z uwagi na ograniczony terytorialnie zasig. Jej uksztatowanie wie si z ide -y samorzdu traktowanego jako ograniczenie wadzy pa stwa i przejmowanie procesu zaspokajania potrzeb zbiorowych przez wsplnoty lokalne. Wzrost znaczenia lokalnych instytucji politycznych. wynikajcy z - regionalizmu i - decentralizacji wadzy pastwowej moe by podstaw prognozy ze d. lokalna stanie si jednym z gwnych kierunkw rozwoju wspczesnych -* wsplnot politycznych. [A.A.]

uznaje si te. ktre respektuj zdanie wikszoci, niezalenie od treci decyzji iPerykles). Z kolei od czasw J.S. Milla stawia si pytanie o granice wadzy wikszoci i poszanowanie praw mniejszoci. Jest 1,0 kwestia szczeglnie istotna w przypadku tzw. spoeczestw sfragmentaryzowanych, w ramach ktrych istniej nierwne liczbowo grupy narodowociowe, etniczne badz religijne. W myl koncepcji liberalnej d. masowej demokratyczne s rzdy, ktre respektuj zdanie wikszoci tylko wwczas, gdy nie godzi ono w interesy mniejszoci. Trzecia kontrowersja dotyczy fomi sprawowania wadzy. W myl koncepcji d. przedstawicielskiej i wyrastajcej z doktryny liberalizmu) podstawow form polityczn jest podejmowanie decyzji przez uprawomocnionych reprezentantw ludu, ktrzy czerpic legitymacj do dziaania z aktu wyborczego kieruj si wasnym rozeznaniem interesu publicznego. Rne wersje d. partycypacyjnej kad natomiast nacisk na bezporedni udzia ludu w rzdzeniu i towa-rzyszc mu mono ograniczania swobody dziaania przedstawicieli i ~* mandat przedstawicielski), O ile normatywne teorie d. konstruuj typy idealne" ustroju demokratycznego, dostarczaj c wiedzy o tym. jak powinien funkcjonowa ustrj demokratyczny, o tyle teorie empiryczne prbuj odpowiedzie napytanie, jak rzeczywicie funkcjonuj reimy okrelane takim mianem. Punktem odniesienia nie s wiec abstrakcyjne modele, a empiryczna rzeczywisto . Na podstawie obserwacji tworzone s konstrukcje teoretyczne, za pomoc ktrych opisuje si i wyjania konkretne mechanizmy polityczne i relacje, w jakie wchodz uczestnicy ycia politycznego. Okrelenie .,wadza ludu" traktowane jest jako symbol polityczny pozbawiony mocy wyjaniajcej rzeczywisto. Za przykad teorii empirycznej naley uzna przede wszystkim elitystyczn teorie d., wedle ktrej wadza sprawowana jest - niezalenie oci oficjalnych deklaracji - przez wyselekcjonowane jednostki b d w skie grupy politykw (G. Mosca, V. Pareto. R. Michels). Reimy demokratyczne r ni si od niedemokratycznych tym, e zapewniaj warunki do wymiany elit, dokonujcej sie przez mechanizm rywalizacyjnyeh wyborw (J. Schumpeterk W ramach d. zachodz natomiast istotne odmiennoci co do konkretnych rozwiza instytucjonalnych i proceduralnych oraz stylu dziaania elit, ktry mo e by konsensuainy bd rywalizacyjny. Na podstawie tych kryteriw rozrnia si konsensuan, opart na budowaniu porozumie politycznych, oraz westminstersk (wikszociow), sprowadzajc si do walki elit o osignicie dominacji (A. Lijphart). Przeciwiestwem stanowiska elitystycznego jest pluralistyczna teoria d. akcentujca rol grup interesu, za pomoc ktrych obywatele staraj si uzyska wpyw na tre decyzji. Wzajemne rwnowaenie siy tych grap i stale zmieniajcy si ukad ich konfiguracji zapobiega utrwalaniu si w adzy wskich grup ray jednostek CR. Dani). PASZCZYZNY I FOHMY DEMOKRACJI. D. jest zjawiskiem ze sfery polityki, tote najistotniejsze znaczenie ma paszczyzna polityczna zwizana z podejmowaniem wicych decyzji. Mona wyr ni w jej obrbie dwie zasadnicze formy: d. bezporedni i poredni. Pierwsza obejmuje dziaania obywateli, ktre odnosz si do kreacji wadzy lub stanowi rozstrzygnicie konkretnego problemu decyzyjnego. Przejawem d. bezporedniej s gwnie cyklicznie odbywane wybory przedstawicieli (czonkw parlamentw i samorzdw lokalnych oraz innych funkcjonariuszy publicznych -np. szefw instytucji wykonawczych lub sdziw). Instytucj d. bezporedniej jest te - referendum, polegajce na gosowaniu powszechnym w sprawie przyjcia lub odrzucenia konkretnej decyzji politycznej, -* inicjatywa ludowa - oznaczajca moliwo domagania si przez okrelon liczb obywateli postpowania majcego

L i t e r a t u r a : D. Held, Models of Democracy, Stanford 1987: T. Kulesza, R Winczorek, Demokracja u schyku XX wieku. Warszawa 1992. G Sartori. Teoria demokracji. Warszawa 1994; S. Lipset, Homopaliticus.Warszawa 1995; Et. Dahl. Demokracja ijej krytycy, Krakw 1995; A. Antoszewski, Wspczesne teane demokracji, w: Studia i teorii polityki, pod redakcj A. Jaboskiego i L. Sobkowiaka. t.2. Wrocaw 1997; A. Lijphart, Patterns of Democracy, Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries. New Haven 1999; R. Dah.O demokracji. Krakw 2000, JVl. Marczevska-Etytko, Demokracja bezporednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2001

DEMOLIBERALIZM - zwany take demokratycznym liberalizmem. Jeden z nurtw -+ liberalizmu. Rozwin si na przeomie XIX i XX w. wskutek przewartociowania wielu poj klasycznego liberalizmu, w tym przede wszystkim skrajnego indywidualizmu i -+ leseferyzmu. Praktycznym przejawem d. byo uznanie powszechnoci prawa wyborczego, idei suwerennoci narodu i parlamentarnej formy sprawowania wadzy za podstawowe warto ci ustrojowe -+ demokracji liberalnej. Problem uzupenienia liberalizmu o elementy demokratyczne i humanitarne przewija si w twrczo ci wielu teoretykw tej doktryny od drugiej poowy XIX w. Za prekursorski w tej dziedzinie uwaa si dorobek teoretyczny Johna S. Milla, a zwaszcza jego prace zaliczane do tzw. nurtu progresywistycznego liberalizmu {Principles of Political Economy, 1848; Utilitarianism, 1861; Considerations on Representative Government, 1861). Wedug L.T. Ho-

DepartamentalizfE

73 ______________________________________________________

____

Detente

bhouse'a stworzyy one ogniwo midzy starym a nowym liberalizmem". Za podstaw prawdziwej wolnoci" Mili uznawa system proporcjonalnej reprezentacji ludu w organie przedstawicielskim oraz powszechno prawa wyborczego. Postulowa, aby ustrj demokratyczny tworzy gwarancje dla ~* mniejszoci i jednoczenie nie mg by wykorzystywany w interesie tylko jednej klasy. Uwaa, e interesy wszystkich klas mo na zharmonizowa i nie musz one pozostawa ze sob w konflikcie. Reprezentantem interesu ogu mia by rzd reprezentacyjny. Mili podkrela, e jeeli prawo wyborcze b dzie preferowa jedynie wikszo, wwczas istnieje niebezpieczestwo, e uchway parlamentu bd odzwierciedlay wol wikszo ci narodu. Zakada, e przedstawiciele mniejszoci powinni odgrywa rol opozycji-parlamentarnej, tworzc tym samym si ograniczajc zap dy wikszoci. Czo owym ordownikiem d. w Stanach Zjednoczonych by Andrew Jackson (1757-1845), genera, wybrany w 1828 r. na urzd prezydenta. Naczelnym zaoeniem jego idei demokracji bya zasada -* suwerennoci ludu. Pojcie lud" obejmowao wszystkie podstawowe grupy spoeczne, tj, plantatorw, farmerw, wacicieli fabryk, robotnikw. Grapom tym miay przysugiwa rwne prawa, chronice przed naruszeniem osobistych uprawnie i umoliwiajce im udzia w yciu publicznym. Jackson byl zwolennikiem silnej prezydentury twierdzc, e prezydent -jako bezporedni reprezentant ludu - winien dysponowa znacznie szerszymi uprawnieniami ni kongres i sdy. Za jedn z gwnych zasad demokratycznego sposobu rzdzenia uznawa on zasad rotacji na urzdach nie pochodzcych z wyboru. Rotacja miaa gwarantowa ludowy" charakter wadzy wykonawczej oraz jej odpowiedzialno przed spoeczestwem. Silne akcenty d. zawieray pisma pierwszych teoretykw -* pastwa dobrobytu (T.H. Green, L.T. Hobhouse i in.). Problem d. rozpatrywano w szerokim kontekcie wolnoci pozytywnej jednostek (obejmujcej tak e okrelone gwarancje socjalne) oraz kategorii dobra wsplnego. [K.D.] DEPARTAMENTALIZM - proces czy te zjawisko o odrodkowej dynamice, charakterystyczne dla wspczesnej ewolucji struktury biurokratyczno-admirristraeyjnej (zob. -* biurokracja), polegajce na uzyskiwaniu przez departamenty i agencje publiczne znacznego zakresu autonomii lub niezalenoci w jej ramach - w paszczynie powiza organizacyjnych, a przede wszystkim funkcjonalnych. Oznacza to, i agencje czy te departamenty definiuj odrbne partykularne interesy, podejmujc dziaania zmierzajce do ograniczenia czy wrcz marginalizacji zarwno form politycznej kontroli nad nimi, jak i form podporzdkowania w ramach struktury zaleno ci administracyjnej (hierarchicznej). Zjawisko fragmentaryzacji + biurokracji mona rozpatrywa min. w kontek cie: procesu rekrutacji kadr, kultury i stylu dziaania poszczeglnych podmiotw, struktury organizacyjnej. D. generowany jest przede wszystkim przez zjawisko specjalizacji dziaa -> administracji publicznej i profesjonalizacji procesu podejmowania decyzji, w ktrym zasadnicz rol odgrywaj fachowe ekspertyzy i techniczna" wiedza. Odpowiedzialno agencji czy departamentw za wski merytorycznie wycinek aktywnoci pa stwa oznacza, i moe wystpi w ich ramach silna tendencja do formuowania odrbnych interesw kolektywnych, przede wszystkim w kontekcie pojawienia si trwaych powiza z okrelon konstelacj grup interesu, ktre tworz ich klientel. Wok agencji czy departamentu ksztatuje si swoisty neokorporacyjny (funkcjonalny) ukad grup interesu, ktry wzmacnia ich autonomi wobec pierwotnej" struktury biurokratycznej. Technokratyczny charakter procesu decyzyjnego

dodatkowo dziaa na rzecz autonomizacji ogniw struktury biurokratycznej, gdy tworzy si specyficzny mikrokosmos" potrzeb, oczekiwa i interesw o bardzo technicznym" i hermetycznym charakterze. Skuteczno sprawowania kontroli z zewn trz nad tymi zjawiskami jest bardziej ni w tpliwa [R.H.] DEPRYWACJA SPOECZMA I POLITYCZNA - najoglniej d.s.p. oznacza stan niezaspokojenia jakiej potrzeby lub potrzeb biologicznych, materialnych, socjalnych, politycznych, emocjonalnych itp,, wywoujcy silne stresy, frustracje czy wrcz agresje udzi. Wie si z silnie i wyranie odczuwanym bd uwiadamianym dyskomfortem, poczuciem niesprawiedliwoci i upoledzenia w dostpie do dbr materialnych i niematerialnych, niezb dnych do zaspokojenia potrzeb czowieka. D. spoeczna, inaczej rzecz ujmujc, to relacja pomidzy iloci posiadanych i otrzymywanych dbr a poczuciem krzywdy z powodu ograniczonego dostpu do nich. D.s.p. mo e by zarazem mechanizmem motywacji do zmiany warunkw i pozycji zajmowanej w otoczeniu spoecznym. Najbardziej aktywni s ludzie, ktrzy dowiadczyli pewnej poprawy pooenia materialnego, socjalnego czy politycznego w rezultacie poprawy funkcjonowania systemu, zwikszenia zakresu wolnoci itp., a nastpnie utracili te zdobycze w wyniku zmian regu dziaania systemu. Tego rodzaju d. prowadzi czsto do protestw, buntw, rewolucji, otwartej agresji. Poziom d. zaley min. od: [...] aj stopnia koncentracji przestrzennej i zdolnoci do komunikowania si pomidzy tymi, ktrzy odczuwaj deprywacj, b) zdolnoci do skodyfikowania ideologii opozycyjnej, c) stopnia solidarnoci spoecznej pomidzy tymi, ktrzy odczuwaj deprywacj, d) stopnia, w jakim organizacja opozycyjna jest upolityczniona i skierowana przeciwko panujcym organizacjom politycznym." (PM. Blau, Exchange and Power in Social Life, New York 1964). rdem d.p. jest rwnie niedostpno wszystkich lub wikszo ci pozycji w elicie wadzy oraz niedostpno wszystkich lub wikszoci form aktywnoci politycznej dla jednostek i grup spoecznych (J. i R.Peierabend). [L.S.]
Li t eratura:J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985.

DESPOTYZM - forma nieograniczonej wadzy jednostki, ustanawiajcej prawa ograniczajce wolno innych. Okrelenie to nie ma sprecyzowanego znaczenia naukowego. Jest u ywane wwczas, gdy chcemy podkreli surowo praw wyraajc si w znacznej liczbie nakazw i zakazw wobec zachowa indywidualnych i zbiorowych. D. bywa czsto utosamiany z -* tyrani - pojciem czcym rwnie owa elementy: zaw aszczenie wadzy i arbitralny sposb jej sprawowania. Oba terminy odnosz si gwnie do staro ytnoci. Despocjami nazywano swoist form ustrojow pastw Wschodu (Babilonu, Persji, Egiptu) opart na koncepcji cznej wadzy monarchy - penicego funkcj porednika midzy Bogiem i ludmi - oraz kapanw (-> teokracja). Fundamentem despocji byo rwnie posusze stwo poddanych - traktowane jako podstawa adu spoecznego, [AA.] DETENTE (z fr.- odprenie) - termin pochodzenia francuskiego na oznaczenie stanu stosunkw midzynarodowych w atach siedemdziesitych, ktry charakteryzowa si globaln rwnowag si midzy USA oraz ZSRR uksztatowan na przeomie lat szedziesitych

Detente

-,A
Doktryna polityczna

i siedemdziesitych oraz gotowoci do wyhamowania zimnowojennych i konfrontacyjnych trendw w polityce wiatowej, Czynnik rywalizacji - przy werbalnej otwartoci na wspprac - pozostawa czci skadow d. D. znaczyo [,..] gotowo do niwelowania rozbienoci i rozwizywania spraw nie przemoc ani grobami i pobrzkiwaniem szabek, lecz rodkami pokojowymi przy stole obrad" (z przemwienia L. Breniewa w Tul w styczniu 1977 r.). Odprenie to przede wszystkim proces agodzenia napi. Ze wzgldu na przedmiot i instrumentalny charakter d. czono przede wszystkim ze stosunkami radziecko-amerykaskirni at siedemdziesitych, rozwojem wsppracy midzynarodowej, licznymi porozumieniami rozbrojeniowymi, dyplomacj na szczycie itp. spektakularnymi przedsiwziciami. Przy pewnych podobiestwach co do potrzeby przemodelowania stosunkw midzynarodowych odprenie byo odmiennie postrzegane przez USA i ZSRR oraz ich sojusznikw. W radzieckiej interpretacji odprenie oznaczao redukcj napicia we wzajemnych stosunkach, mo liwo wykluczenia uycia siy i groby jej uycia w sporach i konfliktach midzypa stwowych, nieingerencj w wewn trzne sprawy innych pa stw. W przeoeniu na jzyk praktycznej dyplomacji oznaczao to pojmowanie odprenia jako far; stosunkw midzynarodowych, ktra sprzyjaa poszerzeniu strefy wpyww ideologii komunistycznej w wiecie. Dla Stanw Zjednoczonych odprenie znaczyo proces umoliwiajcy wyhamowanie wpyww ZSRR i wiata komunistycznego w rnych regionach globu. W formule H. Kissingera isekretarza stanu w administracji R. Nixona) odprenie miao zdecydowanie statyczny charakter: stosunki radziecko-anierykaskie. ktrych istot miaa by rwnowaga si (militarna) midzy obu supermocarstwami, miay tworzy i gwarantowa nowy model stosunkw midzynarodowych. Nieco inaczej definiowa odprenie i jego cel strategiczny w kocu lat siedemdziesitych Z. Brzeziski. Jego koncepcja caociowego odprenia zakadaa aktywne oddziaywanie na stosunki midzynarodowe w kierunku przeksztacenia wczesnej sytuacji. Eksponujc czynnik ideologiczny w tej koncepcji, goszono, e w interesie wiata ley rezygnacja z waki ideologicznej i przeciwdziaanie istniejcym podziaom przez zmian stosunkw midzynarodowych. B. nie powstrzymao rywalizacji radziecko-ameryka skiej w adnej z dziedzin stosunkw midzynarodowych. Zmieniy si jedynie formy i stylistyka rywalizacji. Mo na powiedzie, e szczeglnej intensywnoci nabraa radziecka ekspansja w Trzecim wiecie (w Angoli, Kambody, Laosie, Etiopii, Mozambiku). Jednoczenie formu a odprenia zostaa wykorzystana przez ZSRR do podjcia polityki zmierzajcej do osignicia przewagi militarnej nad USA. Od 1975 r. ZSRR rozpocz powikszanie liczebnoci swych wojsk (gdy jednoczenie USA j zmniejszay). Przy biernej postawie USA i pastw sojuszniczych z NATO ZSRR rozpocz rozmieszez anie w pastwach Europy rodkowej trjgowicowych rakiet redniego zasiga okrelanych na Zachodzie jako SS-20 (zastpoway one gowice SS-4 i SS-5). Do radzieckich si zbrojnych wprowadzono take bombowiec strategiczny dalekiego zasigu TW-224 (Backfire). Pakt ten wywoa zaniepokojenie na Zachodzie i sygnalizowa wystpowanie tendencji konfrontacyjnych w relacjach midzy supermocarstwami. Pojawiy si ostrzeenia pod adresem ZSRR co do konsekwencji tej polityki. Nastpowa odwrt od d. W kategorycznym tonie wypowiedzia si na ten temat prezydent J. Carter w marcu 1978 r. w przemwieniu w Wake Forest University, w ktrym okreli gwne cele polityki zagranicznej USA. Pomimo konfrontacyjnego charakteru stosunkw amerykaskoradzieckich odprenie wnioso wiele pozytywnych elementw do polityki wiatowej. Zawarte zostay porozumienia SALT I i SALT II (zoo. -* rozbrojenie), rozpoczty si rokowania wiedeskie w sprawie redukcji si zbrojnych i zbroje w Europie rodkowej. Przyjty zosta Akt Kocowy -+ KBWE, dokument okrelajcy zasady prawne pokojowego

wspistnienia, potwierdzajcy sytuacj w Europie oraz otwierajcy moliwoci wielostronnej wsppracy na kontynencie. Kampania na rzecz praw czowieka prowadzona w systemie KBWE przyczynia si co prawda do pogorszenia stosunkw z ZSRR, ale ujawniaa potrzeb bardziej wszechstronnego zajcia si zagadnieniem przestrzegania tych praw, zwaszcza w pastwach komunistycznych. W fazie d. problematyka ta miaa by omwiona podczas konferencji poheisiskiej Belgrad 77". Zakoczya si jednak fiaskiem i znacznym wzrostem napicia w stosunkach midzy Wschodem i Zachodem. Zaamanie detente przyspieszya radziecka inwazja zbrojna na Afganistan w grudniu 1979 r. [T..-N.] atu r a: A.B. Jlaai, Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy 191.71973, New York 1974; Polityka zagraniczna Zwizku Radzieckiego, opr. zbir., red. 1. Owsiany, Warszawa 1974; Z. Brzeziski, Bezad. Polityka wiatowa na progu XXI wieku, Warszawa 1993.

DOGMATYZW!
1. Postawa cechujca si bezkrytycznym uznawaniem pewnych koncepcji, pogldw, systemw wartoci itp. S one traktowane jako prawdy ostateczne, niezmienne, przyjmowane bez dowodu, na zasadzie lepej wiary lub autorytetu. Postawa dogmatyczna zakada odrzucenie wpywu dowiadczenia i praktyki na tre wyznawanych pogldw. 2. W filozofii lub myli politycznej cl. oznacza przyjcie zaoe ub twierdze z gry uznanych za pewnik (aksjomat). W tym znaczeniu dogmatyczny jest kady system wartoci ideowych lub politycznych, ktrego konstrukcja jest oparta na absolutnej, nie podlegajcej dyskusji i krytyce pewnoci lub ktrego akceptacja dokonuje si bez prby uprzedniego zbadania prawdziwo ci lub suszno ci poszczeglnych wartoci. Podstaw tej konstrukcji s dogmaty (grec. dogmatos -decyzja), czyli tezy ogaszane w sposb autorytatywny wraz z wymogiem bezkrytycznej i niezalenej od warunkw (otoczenia) akceptacji. Przykadem podejcia dogmatycznego na gruncie doktryn politycznych jest -* faszyzm,-* stalinizm,-* maoizm,-* marksizm-Ieninizm. [K..D.J

DOKTRYNA POLITYCZNA
fac. docirina - nauka) - to zespl usystematyzowanych pogldw oraz twierdze o wysokim stopniu oglnoci, charakterystycznych dla danej opcji politycznej, z reguy oznaczony w czasie i przestrzeni, okrelajcy przebieg i cel dziaa prowadzcych do zdobycia i utrzymania - wadzy politycznej b d uzyskania -* wpywu na ni. D.p. jest zespoem dyrektyw odnoszcych si do sposobu definiowania dziaa , ktre maj doprowadzi do osignicia zao onego celu. Proces ten odbywa si przez planowe przeksztacanie jednej sytuacji w drag, na og uwzgldniajc sytuacje nieprzewidywalne. Powstaje gwnie w rodowisku naukowym i jest produktem twrczo ci teoretycznej. Jej twrcy to intelektualici, uczeni, wizjonerzy. Mo e by take wynikiem chodnej kalkulacji politykw, doradcw i ekspertw. Najczciej d. jest podstaw dziaa -* partii i - ruchw spoeczno-politycznych. Charakter d.p., jej tre, a take grono jej wyznawcw oraz propagatorw to czynniki czsto przesdzajce albo o dogmatycznym (zob. -+ dogmaty zm), albo otwartym jej traktowaniu. Szczeglnie tzw. ujcie fundamentalistyczne doktryny, polegajce na arbitralnym jej traktowaniu, nie dopuszczajcym adnych modyfikacji, zrodzio postawy i dziaania okrelane mianem doktrynerstwa. Zjawisko to wystpio szczeglnie w mchach politycznych i koncepcjach, w ktrych czonkowie elit dbali o koherencj -* ideologii, doktryny i programu Dolitvcznego. Przejawem tej postawy bvv dziaania elit politycznych w pastwach

Dominacja polityczna

-Uotacja

totalitarnych (zob.-* totalitaryzm), D.p. w ujciach publicystycznym i politycznym jest czsto traktowana jako synonim ideologii czy te -^programu politycznego. Pomidzy tymi pojciami wystpuj niew tpliwie zwizki i zalenoci, W literaturze przedmiotu mona spotka przykady analizy idealnego zwizku pomidzy tymi pojciami. Jedna z koncepcji zakada zawieranie si programu w doktrynie politycznej, a doktryny w ideologii. Druga koncepcja zakada zaleno implikacyjn : ideologia -* doktryna polityczna -+ program polityczny -* dziaanie polityczne (F. Ryszka, Wstp do nauki o polityce, 1984). Ideologia moe istnie bez wynikajcej z niej d., moe natomiast implikowa szereg d. Take d. moe by rdem wielu programw politycznych, a program moe opiera si na kilku d. Praktycznie we wszystkich doktrynach mo emy wyrni trzy warstwy: 1) identyfikacyjn, polegajca na powstaniu wizi (ponadlokalnych i nieosobistych) integrujcych grupy spoeczne wedug kryterium .obcy i swoi"; 2) aksjologiczn - w ramach ktrej okrela si rozumienie oraz stosunek wobec rnych warto ci; 3) teleologiczn Icelowociow), okrelajc cele. ktre s do zdobycia, nadajce sens dziaaniom politycznym. Czynniki te pozwalaj na okrelenie typologii d.p. Powoanie do ycia jakiej d.p. wynika w gwnej mierze z przyczyn praktycznych i dlatego tak istotn kwesti s funkcje, jakie ma do wypenienia. Podstawowa jest funkcja polityczna, polegajca na okreleniu zasad zdobycia wadzy b d jej utrzymania. Drug funkcj d.p. jest funkcja propagandowa (agitacyjna), przejawiajca si w pozyskiwaniu maksymalnej liczby zwolennikw. Trzeci (blisko zwizan z drug) jest funkcja integracyjna polegajca na konsolidacji zwolennikw, za czwart - funkcja intelektualna, polegajca na teoretycznym uzasadnieniu racji jej propagatorw. W ramach tej ostatniej funkcji formuowane s take argumenty do walki politycznej z przeciwnikami, najczciej w sposb bezporedni bd poredni odnoszc si do innych doktryn i programw. W literaturze politologicznej funkcjonuje szereg klasyfikacji d.p. Za najistotniejsze kryteria klasyfikacji mona uzna; 1) kryterium adresata - chodzi o wyodrbnienie dominujcej zbiorowoci; moe to by grupa religijna, zwolennicy danej opcji politycznej czy czonkowie grupy etnicznej; 2) kryterium okrelajce zwizek d.p. z konkretn ideologi; liberaln , chadeck, socjaldemokratyczn i komunistyczn; 3) kryterium treciowe, wskazujce oglne zasady prowadzenia walki politycznej (np. jak zdoby wadz), dominujce warto ci; 4) kryterium instytucjonalne, okrelajce, kto jest gwnym .uytkownikiem" d.p. - partia, pastwo, organizacja etniczna czy religijna. [E.M.]

DOMINIUM (ac, dominium - wadza, posiadanie) - termin stosowany w stosunkach midzynarodowych na okrelenie niezalenych paiistw wchodzcych w skad Imperium Brytyjskiego, a potem Brytyjskiej Wsplnoty Narodw (zob. -* Commonwealth of Nations), uznajcych monarch brytyjskiego za gow pastwa. Kanada jako pierwsza otrzymaa w 1867 r. status d. Parlament brytyjski uchwali 29.03.1867 r. Akt o Brytyjskiej Ameryce Pnocnej", w ktrym okrelono zakres autonomii nowego pastwa, dominium. Oznaczao to, e formalnie Kanada przestaa by traktowana przez Londyn jako kolonia. W pierwszej poowie XX wieku kolejne kolonie otrzymay status d., min. Australia w 1900 r., Nowa Zelandia w 1901 r., Zwizek Poudniowej Afryki w 1914 r. Obecnie nazwa d. wychodzi z uycia i jest zastpowana okreleniem czonek" Commonwealth of Nations. [R.H.]

DOTACJA
(ac. dotalio -wyposaenie) - w najszerszym znaczeniu forma finansowania dziaalnoci instytucji publicznych wykonujcych zadania popierane przez pastwo. W znaczeniu wszym d. stanowi jedno ze rde dochodw gmin uzyskiwanych z budetu pastwa, przyznanie d. wie si najczciej ze zleceniem gminie realizacji okrelonego zadania z zakresu administracji rzdowej (zadanie zlecone). D. ma charakter celowy- tzn. przeznaczona jest na konkretne zadanie i nie mo e by rdem finansowania innych. Praktycznie d, jest rdem pomocy finansowej pa stwa dla gmin i istotnym uzupenieniem ich dochodw wasnych. Obowizuje przy tym zasada, e zlecanie gminom zada z zakresu administracji rzdowej obowizkowo pociga za sob przyznanie rodkw finansowych na ich realizacj (art. 8. ust. 3 ustawy o samorzdzie terytorialnym). D. celowa moe by rwnie przyznana w zwizku z rcaizacj konkretnego zadania wasnego gminy. Zgodnie z przepisami ustawy z 10.12.1993 r. o finansowaniu gmin zadania w asne, ktre mog by dotowane, to: Inwestycje realizowane przez gminy, zadania z zakresu pomocy spoecznej oraz prowadzenie szk ponadpodstawowych przekazanych gminom na ich wniosek. Od d. naley odrni subwencj, stanowic rwnie rdo dochodw gmin uzyskiwane z budetu pa stwa, ale na realizacj zada wasnych. Subwencje maj charakter oglny i s wiadczeniem uzupeniajcym doehodj' wasne gmin, majcym na celu zrwnowaenie budetu gminnego. Wedug ustawy o samorzdzie terytorialnym s one ustalane na podstawie zobiektywizowanych kryteriw, do ktrych nale przede wszystkim: liczba mieszkacw gminy rozmiar wiadcze dla ludnoci pozamiejsco wej, poziom uprzemysowienia, wielko bezrobocia oraz poziom zagroenia ekologicznego. Ustawa o finansowaniu gmin wymienia subwencje oglne, majce charakter wyrwnawczy, oraz subwencje owiatowe przeznaczone na finansowanie szk podstawowych przekazanych gminom jako zadanie w asne. Pojcie d. oraz subwencji odnosi si rwnie do finansowania partii politycznych i innych podmiotw rywalizacji politycznej. Zgodnie z art. 128, ust.l. -+ ordynacji wyborczej z 12.04.2001 r. kadej partii uczestniczcej w wyborach, kademu ugrupowaniu wchodzcemu w sk ad koalicji wyborczej, jak i kademu komitetowi wyborczemu wyborcw przysuguje prawo do dotacji z -* budetu pa stwa za kady uzyskany mandat posa i senatora. Niezalenie od liczby uzyskanych mandatw kadej partii, ktra osign a przynajmniej 3% gosw, oraz kademu ugrupowaniu, ktre weszo w skad koalicji legitymujcej si poparciem co najmniej 6% wyborcw (a wic tak e i tym, ktre nie przekroczyy wymaganego progu uprawniajcego do uczestniczenia w podziale mandatw), przysuguje subwencja

DOMINACJA POLITYCZNA
- sytuacja, w ktrej jeden z aktorw politycznych ukierunkowuje dziaania innych. D.p. moe by wynikiem dziaa podmiotu dcego do przechwycenia wadzy przy uyciu przemocy (czsto amic mechanizmy prawne - np. -* zamach stanu, pucz, rewolta). D.p. moe powsta w wyniku funkcjonowania demokratycznego mechanizmu politycznego (np. zdecydowanego zwycistwa danego ugrupowania politycznego w wyborach parlamentarnych b d jednostki w wyborach, np. prezydenckich). D.p. jest na og ograniczona czasowo, cho stan taki moe si utrzymywa przez d uszy okres (np. dominacja szwedzkich socjaldemokratw w latach 1932-1976 czy brytyjskich konserwatystw po 1979 r.). [E.M.j

Dvktatura

;.;

Dylemat besoieczetstwa

z budetu pastwa przeznaczona na daiaiano statutow. Nowa ordynacja, w przeciwiestwie do rozwiza wczeniejszych, przewiduje, e prawo do d. i suuweneji trac te partie i koalicje, ktre nie przedoyy w wymaganym terminie sprawozdania \wborczego lub te sprawozdanie takie zostao odrzucone przez Pastwow Komisj Wyborcz. IA.A.] DYKTATURA (tec. dietare - zaleca, dyktowa) - w znaczeniu pierwotnym to forma w adzy w staroytnym Rzymie oznaczajca koncentracj uprawnie decyzyjnych w rkach jednostki. Dyktatora obierano w sytuacji zagroenia, najczciej w obliczu grocego najazdu. Czas d. by ograniczony i wynosi 6 miesicy. W tym okresie dyktator by wadc absolutnym. Pocztkowo d. bya traktowana jako forma nadzwyczajna i zawieraa pewne pierwiastki demokratyczne "(wybr w adcy oraz ograniczenia terminowe). Jednake z czasem d. ulega zwyrodnieniu, stajc si synonimem w adzy zawaszczonej, opartej na przemocy i nie skrpowanej adnymi ograniczeniami. Wspczenie pojcie a. jest kategori zbiorcz, obejmujc takie typy reimw politycznych, jak: ^ totalitaryzm, -+ autorytaryzm czy -* faszyzm. Oznacza typ wadzy jednostki lub wskiej grupy; oparty na przemocy i charakteryzujcy si przede wszystkim brakiem zinstyaicjonauzowanej rywalizacji politycznej tj.i brakiem cyklicznych, rywalizacyjnych wyborw. jednopartyjnoci, arbitralnoci decyzji, praktyczn nieobecnoci parlamentu w strukturze w adzy, stosowaniem przemocy wobec przeciwnikw politycznych, instrumentalnym traktowaniem prawa oraz brakiem ochrony -> praw i wolnoci obywatelskich. Do cech d. naley take niekonstytucyjno rzdw, wyraajca si w braku konstytucji lub w sprowadzeniu jej do rob nie stosowanej w praktyce - uroczystej deklaracji politycznej. T cech d. akcentowa W. Lenin, okrelajc j jako w adz opart na przemocy i nieograniczon przez prawo, co skdin d wiernie odzwierciedlao rzeczywisty system w adzy w ZSRR. Zjawisko d. stao si przedmiotem docieka politologicznych stosunkowo pno, jeb pominiemy rozwaania klasykw -> marksizmu-leninizmu na temat -* dyktatury proletariatu. Zdaniem K. Marksa i E Engelsa d. oznaczaa nie tyle konkretny typ w adzy (reim polityczny), ile system stosunkw spoecznych oparty na panowaniu jednej klasy spoecznej nad drug (d. klasowa). Teori d. rozumianej jako typ -* reimu politycznego tworzyli natomiast min. C. Schmitt (Die Diktatur, 1921), E. Fraenkel {The Dual State. A Contribution to the Theory of Dictatorship, 1941), E Neumann (The Democratic and Authoritarian State, 1957) oraz G Sarton tAppunti per una Teona Generate delta Dittatura, 1971). Wikszo wymienionych autorw opieraa si na obserwacjach i analizach systemu faszystowskiego i komunistycznego. Jednak e poszczeglni uczeni, d cy do skonstruowania teorii d., wysuwali na plan pierwszy r ne cechy tego zjawiska. C. Schmitt uznawa za istot d. mono- rozstrzygania o stanie wyjtkowym" E. Fraenkel akcentowa arbitralno decyzji me podlegajcych kontroli, co'prowadzi miao do powstania pastwa prerogatywnego' (opartego na nieograniczonej wadzy urzdnikw). G. Sartori utosamia d. z systemami jednopartyjnymi i traktuje brak rywabzacji politycznej jako zasadniczy wyznacznik rzdw dyktatorskich. Autor ten, nawizujc do ustale E Neumanna i J. Linza, skonstruowa rwnie typologi d., dzielc je na totalitarne, autorytarne i pragmatyczne. R ni si one od siebie charakterem i znaczeniem ideologii, poziomem mobilizacji politycznej, sposobem reagowania na otoczenie zewn trzne oraz poziomem arbitralnoci (G. Sartori, Parries and Party Systems, 1976). Wysiki stworzenia spjnej teorii d., obejmujcej wszystkie jej warianty; wspczenie wyranie osab y. [AA.1

DYKTATURA PROLETARIATU - Dojecie stosowane w marksistowsko-leninowskiej teorii pa stwa i prawa do okrelenia fazy rozwoju pastwa socjalistycznego: od zdobycia wadzy pastwowej przez proletariat do zbudowania ustroju komunistycznego. Po raz pierwszy termin d.p. zostauzyty przez K. Marksa i F. Engelsa w 1850 r. w licie do Weydemeyera z 25.03.1852 r. Marks stwierdzi, e walka klas nieuchronnie prowadzi do d. p.. sama dyktatura jest za przejciem do zniesienia wszelkich klas i do spoecze stwa bezklasowego" [Dziea wybrane, t.2., Wwa,1949). W teorii marksizmu d. p. jest nieunikniona, albowiem adna klasa spoeczna nie rezygnuje ze swojej w adzy dobrowolnie. Zmiana kapitalistycznych stosunkw spoecznych i ekonomicznych mo e dokona si jedynie wwczas, gdy proletariat przemoc obali panowanie buruazji. Pogldy te rozwin Lenin (Pastwo a rewolucja, Rewolucja proletariacka, a renegat Kautsky). W teorii Lenina d.p. bya niezb dnym rodkiem zdobycia i utrwalenia wadzy po obaleniu pa stwa buruazyjnego. Twierdzi on, e d.p. to penia wadzy i e proletariat ,,nie zamierza jej dzieli z nikim". Istot d.p. definiowa jako wadz pa stwow, ktra ma charakter scentralizowanej organizacji siy, organizacji przemocy" (Pastwo a rewolucja). Krytykujc instytucje liberalnej demokracji parlamentarnej, Lenin wskazywa, e pojcie d. p. winno obejmowa takie zasady organizacyjne pa stwa proletariatu i formy sprawowania przez niego wadzy, jak np.: sojusz z niektrymi klasami i warstwami spoecznymi (chopstwem, inteligencj, drobnomieszczastwem), uznanie kierowniczej rob partii komvrrdstyeznej w pastwie, klasowy charakter pastwa itp. Klasycy marksizmu podkrelali, e instytucje pastwa buruazyjnego, nawet jeb jest ono demokratyczne, nie s przydatne klasie robotniczej i powinny zosta przez ni odrzucone. A. Gramsci dowodzi, e po zdobyciu wadzy przez proletariat formua parlamentarna" musi by zastpiona nowym typem pastwa, z uwagi na konieczno realizacji jakociowo nowych zada , takich jak zniesienie konkurencji, wasnoci prywatnej i klas. Prototypem d.p. bya wedug Marksa i Lenina Komuna Paryska, opierajca si na jednoci w adzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej, wyposaonej w prawo do podejmowania wszystkich decyzji, jakie uznawaa za korzystne dla robotnikw. Celem d.p. miao by cakowite zlikwidowanie kapitalistycznych form ycia spoecznego i ekonomicznego, w tym przede wszystkim wasnoci prywatnej, kapitalistycznych form organizacji produkcji, a take wszelkich przejaww ideologii i kultury buruazyjnej. Kwestia d.p. budzia liczne wtpli-woci w ruchu robotniczym. Da im wyraz min. K. Kautsky, zarzucajc Marksowi, e goszc ide zniesienia demokracji, proponowa zastpienie jej , jedynowadztwem jednostki, nie zwizanej adnymi ustawami" (Dyktatura proletariatu, 1919). Rwnie A. Gramsci podkrela, e wadz a proletariatu nie moe opiera si wycznie na przemocy, sile powinien bowiem towarzyszy autentyczny autorytet etycznego pastwa" (Nowoczesny ksi, wyd. pol. 1961). Jednak po zwycistwie rewolucji bolszewickiej w Rosji idea d.p. staa si uzasadnieniem do rozbudowy systemu represji wobec przeciwnikw politycznych, zmieniajc si w dyktatur podporzdkowujc pa stwo partii komunistycznej. Analiza dowiadcze ZSRR skonia najwiksze zachodnioeuropejskie partie komirriistyczne do wycofania hasa d.p. ze swych dokumentw programowych, co nastpio w 1979 r. na XXIII Zjedzie Francuskiej Partii Komunistycznej oraz na XV Zjedzie Komunistycznej Partii Woch. [A.A., KD.] DYLEMAT BEZPIECZESTWA - termin na okrelenie trudnej do rozwizania S3*tuaeji, w ktrej znalazy si co najmniej dwa pa stwa, wymuszajcej wybr midzy dwoma jednakowymi (lub zblionymi)

.estwa Dytema bezpiecz

80

81

UysTdent

' niepodanymi rozwizaniami dotyczcymi ich bezpiecze stwa zewn trzne o. ^ sif zawsze iako przypadek wyobraany przez politykw ^owie^^ * bezpieczestwo kraju. Sowo dylemat sugeruje, iz chodzi o *f^l??~S* doonocii wieoetapowosci dziaa, ktrych istot jest maksymalizacja bez^eezer^a zewntrznego kadego z nich. Istota d.b. zawiera si w wyborze strategui tangnu stepowania oastw w sytuacjach, w ktrych dziaania mtoarne (lub P^ jednego z nich sa postrzegane przez pozostae jako zagroenie dla ich ^P1^ a zewn trznego. Bezpieczestwo i jego stan w rodowisku imd^ynarod^^t^c centralnym elementem w polityce pastwa, ktrej celem jest z^in^^ ^emaipodmesiere stanu bezpieczestwa zewntrzna marny do czynienia z dwoma rodzajami sytuacji wyboru, gdy chodzi o wzp^ ^ pa stwa: sytuacja wiadomie tworzon przez jedno pastwo celem *;^fk^ mnego do podjcia wyzwania (deliberative sec. duernma) oraz z sytuacj^ W nastpstwem dziaa niezamierzonych przez nie {inadvertent sec. duemmal"f^^0 na temat politvki obronnej jednego paiistwa mog % oabP*P jako dziaania o charakterze ofensywnym, wrogim wobec mego i jego bezP^ a zewn trznego. W rezultacie powstaje sytuacja, w ktrej przygotowania wojskowe jednego'z nich majce na celu wzmocnienie jego w asnego bezpieczestwa. sp e poczucie bezpiecze stwa mnego kraju sabnie. Wwczas to staje on przed-&mBten wyboru tyou inadvertent sec. dilemma, tak charakterystycznym dla ^tacme o systemu midzynarodowego. Dylemat wyboru typu zamierzonego vkuterate sea dilemma) jawi si jako bardziej skomplikowany, gdy chodzi o strac i^tekt)ke postpowania poszczeglnych pa stw. Rozrnia s, w mm dwa rodzaje^owam pierwsze dotyczy podejmowanych dziaa zbrojnych we wiasnym kraju ^jcyu wywoa stan zagro enia u pastwa, z ktrym znajduje si w stanie wro^a czy meprzyjani. Pastwo - cel dziaa moe podj wyzwanie jako, ze mieci si OKW jego strategicznych celach. Drugi rodzaj zachowa tego typu mo e mP^5V pastwa postrzeganego przez inne pastwa jako rewizjonistyczne lub""^g* fzdetermmowane zmSnic istniejcy stan faktyczny lub eamowtcie zburzy itm^acy ad midzynarodowy). Dylemat bezpieczestwa mnego lub innych pa stw PW wwczas jako rezultat rozbieno ci midzy celami deklarowanymi a z^^ zachowaniami. Jeli zagroenie bezpieczestwa jednego pastwa przez ^chowama innego jest przez to pierwsze w aciwie postrzegane i oceniane, me mamj' do >'^ z sytuacja okrelana jako dylemat wyboru, ale z problemem bezpiecze stwa' ^ J* z pierwszych formalnych modeli analitycznych istniejcych w; teorii Josunkow midzynarodowych opiera si na mechanizmie nazwanym ieJ^^ bezpiecze stwa. Wedug rozwinitego tu po pierwszej wojme wiatowej ^^g wydatki pansfeva na zbrojenia wzrastaj lub malej odpowiednio * zJ^Tch na zbrojenia rwali tego pa stwa. Oczywicie na proces ten ma *^f""*Fgg czynnikw (zamono pastwa, pooenie geograficzne, udzia w sojuszach itp ). J ednaK w najprostszym ujciu wspomniany model wycigu zbroje bazuje rowmra.na meclfnizmieWepujacyin w dylemacie bezpieczestwa. C^wS ^stpowania dvlematu bezpieczestwa jest okres zimnej wojny. ^^^a Th. Herza z 1959 r. bipolarny ukad stosunkw midzynarodowych l^eg gna rywalizacji miedzy ZSRR i USA, doprowadzi do ogromnego wzmocnie ^^ bezpieczestwa w kreowaniu polityki zagi-anicznej i wewntrznej obu *!^f^^ Oba kraje uwikay si w a cuch akcja-reakcja", w wyroku czego poziom ^mrta militarnego - zw aszcza brom nuklearnej - przekroczy jakikolwiek sensowny poziom

(pojawi si wwczas, termin overkill-capability, czyli nadzdolno do zniszczenia ycia na ziemi). Przedstawiciele wielu nurtw w teorii stosunkw midzynarodowych rni si w ocenie moliwoci przezwycienia dylematu bezpiecze stwa. Zdaniem realistw jest to niemoliwe ze wzgldu na anarchiczny system midzynarodowy i rodowisko. Zdaniem idealistw moe on by rozwizany przez stworzenie efektywnego systemu bezpieczestwa uniwersalnego. Wedle jednego z argumentw przeciwnikw procesu rozszerzenia NATO wczenie do sojuszu byych pastw bloku wschodniego stworzy dylematy bezpieczestwa dla Rosji i mo e tym samym spowodowa agresywn polityk tego kraju na arenie midzynarodowej. [A. Dybczyski, T..-N.]
L i t e r a t u r a : N.J. Wheeler. K. Booth, Security Biler/una, (w :]-J. Baylis, N.J. Rengger(eds). Dilemmas of World Politics. International Issues in a changing World, New York 1992.

DYSYDENT
(ac. dessidens - nie zgadzajcy si) - w Polsce w okresie XVLXVHI w., po reformacji, dysydentami nazywano niekatolikw. Okrelenie to dotyczyo gwnie protestantw, poniewa wyznawcw prawosawia okrelano mianem dyzuitw (dyzunitw). Po podpisaniu pokoju religijnego w 1573 r. d. otrzymali takie same prawa jak katolicy. W XVTH w. ponownie ograniczono ich prawa, co stanowio pretekst do interwencji pastw ociennych.W latach szedziesitych XX w. zaczto tym mianem okrela osoby; ktre yjc w Zwizku Radzieckim kontestoway ten system. Pniej okrelano w ten sposb wszystkie osoby, ktre daway publicznie wyraz dezaprobaty dla systemu komunistycznego (socjalistycznego), yjc w mm bd go opuszczajc. Okrelenie d. ma najczciej charakter personalny bd dotyczy niewielkich grup o rnym stopniu formalizacji. Dowiadczenia historyczne wskazuj, e bardzo czsto s to osoby, ktre przez pewien okres swojego ycia miay apoiogetyczny stosunek do reimw -* totalitarnych. D. na og byli organizatorami spektakularnych przedsiwzi politycznych: manifestacji, listw otwartych, petycji b d dokonywali desperackich czynw, na przykad popeniajc manifestacyjne samobjstwo. Ruch ten zosta zapocztkowany przez A.J. Jesienina-Wopina. Pocztkowo gwnym przejawem dysydenckich zachowa byo wydawanie na Zachodzie literatury, na ktrej drukowanie nie zgadzaa si cenzura (np. B.L. Pasternak, Doktor Ziwago, 1957; A. Soenicyn, Archipelag Guiag; A. Amairyk, Czy Zwizek Sowiecki przetrwa do roku 1984?}. Kolejnym przejawem dziaalnoci dysydenckiej byo urzdzanie manifestacji pod pomnikiem W, Majakowskiego. Po jednej z takich akcji w 1981 r. aresztowano najaktywniejszych organizatorw, m. in. W Bukowskiego, W Osipowa i I. Kuniecowa. Otrzymali oni kilkuletnie wyroki wizienia. Na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych zaczto drukowa pierwsze gazetki poza zasigiem cenzury: .Sfmtaksis", redagowan przez A. Ginzburga, i.Feniks", redagowan przez J. Ganskowa. W 1966 r. odby si w Moskwie publiczny proces polityczny J.M. Daniela i A.D. Sieniawskiego, oskaronych o publikowanie na Zachodzie, Kolejnym przejawem dziaa radzieckich d. byo powoanie w 1970 r. w Moskwie Komitetu Obrony Praw Czowieka. Do grona najbardziej znanych radzieckich d. zaliczy mona: A.J. Ginzburga, A.J. Sacharowa, J.G. Bonera, A.K. Twierdochlebowa, czy A.J. Soenieyna. W1977 r. KGB aresztowao szereg dziaaczy, min. utworzonej w 1976 r. tzw. Grupy Helsiskiej. Wadze radzieckie oprcz zamykania d. w zakadach psychiatrycznych i guagach niektrych deportoway, np. Sacharowa i Soenieyna, bd wymieniay na dziaaczy komunistycznych (Bukowskiego na Sekretarza Generalnego KP Chile L. Corwalana) Do grupy d. mona zaliczy take polskich dziaaczy: J. Kuronia, A. Michnika, L. Koakowskiego, E. Li-

Dziaanie polityczne

S2

8is

EEFT.

Eurioeiskie S

LO'-'-'cu'ZVSZ

erue WolriKsfo Handlu

piskiego, J.J. Loskaego, H. Mikoajska, L, Moczulskiego czy Z^Romaszew^o, Tak e dvsvdencki charakter miay takie przedsiwzicia, jak: Karta li (^fectl-sowaejal utworzenie ESS KOR i. KPN. Obecnie najwaniejsz grup aysydenek stanowi chiscy kontestatorzy polityczni. [KM. I DZIAANIE POLITYCZNE _ bTTlia _, zachowa politycznych okrelana jato racjonalne, celowe (zaplanowane.-, kontrolowane i dowolne (w znaczeniu mo liwoci wiadomego i samodzielnego wyooru czasu miejsca i sposobu postpowania) czynnoci podmiotu realizujcego swoje TOtrzeby i interesy, zwizane bezpo rednio i/lub porednio z - w adz polityczna. Wota dz D z- wzgldu na cele i mo liwoci sprawcze danego -* podmiotu polityki Saw^ U wpywu na orodki - decyzji politycznych w warmutach waha, kompiamiscw i wsppracy DZ.P. podejmowane s zatem z zamiarem osignicia aorzystnycn o,a danego Podmiotu stanw (skutkw) w sferze politycznej, ekonomicznej, socjamej. kulturowe). W zbiorze dz.p. wyszczeglni mo na wedug ronych kryteriw m. m, dfp konsensualne i konfliktowe, indywidualne i zbiorowe, zinstytucjonalizowane i niezinstytucjonalizowane, konformistyczne i nonkonforrnistyczne, jawne, niejawne, etyczne nieetyczne, dobrowolne, przymusowe (zob. - zacnowama poniyezne . L innego Sra wiazenia wyr nia si dz.p. podejmowane w obrbie orodka decyzyjnego. podejmowane przez, orodek decyzyjny wobec otoczenia oraz podejmowane przez podmSty otoczenia wobec orodkw wadzy politycznej. Elementy skadowe dz.p. - cel. metoda, rodki, skutki - podlegaj warto ciowaniu wedug dwch Grnych kryteriw. Kryterium prakseologiczne wskazuje na sprawno dz.p czyb jefo skuteczno , ekonomiczno . korzystno, przydatno ud. Kryterium etyczne podkrela stopie zgodnoci dz.p. z nermann moralnymi obowizujcym! w okrelone krupie, w spoeczestwie. W zwizku z nietosamosa systemw norm oralnych fSLnycb, ideoiogicznvch) poszczeglnych podmiotw pohtyki dane dz.p. mo e bye SkwalifikowaL Dz.p. i jego skutki podlegaj take zmiennym ocenom ze wzg^u na kryterium czasu - np. dz.p. skuteczne doranie moe zosta ocenione negatywna w d uszym okresie. [E.M., L.S. i ECU - wsplna umowna jednostka rozliczeniowa sEuropean Currency Urdu przyjta do sprawnego runkcjonowaj.ua unii gospodarczo-walutowej, jaka jest. Wsplnota Europej ska. O utworzeniu takiej jednostki zadecydowano w marcu 1979 r., kiedy to zosta utworzony -* Europejski System Monetarny (European Monetary Union - EMU). Aktualny kurs ECU ustalany by na podstawie specjalnego koszyka utworzonego z walut narodowych czonkw WE. Wikszo transakcji w obrbie tej wsplnoty dokonywano w ECU. ECU speniao wwczas nastpujce funkcje: ai byo centralnym elementem systemu rozlicze Wsplnoty Europejskiej fWE; b') stanowio koszyk walut pastw czonkowskich WE: c> penio funkcj wyznacznika gotwkowego w systemie wymiany; di byo narzdziem rozliczeniowym midzy instytucjami finansowymi WE. Podpisanie 10.12.1991 r. w Maastricht przez 12 pastw czonkowskich Wsplnoty trak tatu o Unii Gospodarczej i Walutowej zakoczyo wany etap w procesie integracji europejskiej. Jednoczenie postanowiono, e od 01.01.1999 r. wspln waiu t europejska bdzie - euro, za jej wprowadzenie poprzedzi utworzenie centralnego banku europej skiego oraz Unii Gospodarczo-Walutowej. Od tego momentu Wsplnota Europejska zmierzaa do penej unii monetarnej. Od 01.01.1994 r. rozpocz si okres przejciowy. w ktrym podjto wysiki zmierzajce min. do ujednolicenia systemu gospodarczego. Proces ten zakoczy o wprowadzenie od 01.01.2002 r. monet i banknotw euro w dwunastu pa stwach Unii Europejskiej- Euro stao si jedyn walut obowizujc na terenie eurolandu", przy czym zao ono, e do lipca 2002 r. waluty narodowe bd jeszcze w obiegu rwnolegle z euro, aby rozo y w czasie proces wycofywania ''starych walut". T operacj UE uwaa si za najwiksz w caej jej historii. Szczegln rol do odegrania w tym procesie mia - Europejski Bank Inwestycyjny [T.L.-N.]
L i t e r a t u r a : The. Institutions of the European Community, Publications Unit. Brussels 1993 The European Community and us Eastern Neighbours. ECSC-EEC-EAEC. Brussels 1990 'Wsplnoty Europejskie. Wybrane problemy prawne, opr. zb. ood red. J. Kolasa. Wrocaw 1994, cz. 1 i II.

EDUKACJA POLITYCZNA - cao procesw owiatowo-wychowawczych zorientowanych na cige ksztatowanie -+ wiadomoci, -+ postaw i -* kultury politycznej ludzi. E.p. realizowana jest przede wszystkim przez wyspecjalizowane pastwowe instytucje ksztacenia, dziaajce w zaoeniu zgodnie z reguami pedagogiki w sposb racjonalny, planowy i systema tyczny. Celem e.p. jest przekazanie i utrwalenie - odpowiadajcych potrzebom -+ podmiotw polityki, a zwaszcza podmiotw -+ w adzy politycznej - elementw wiedzy o - polityce i - systemie politycznym, a ponadto uksztatowanie pozytywnych nastawie emocjonalnych oraz wzorw zachowa wspierajcych system polityczny, E.p. jest. czci procesu - socjalizacji politycznej. [L.S.I EFTA -* EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU

Egalitaryzm

S4

Ekologiczna polityk

EGALITARYZM (franc, egalite - rwno, egalitaire - d enie do rwnouprawnienia, zrwnania) -kierunek myli spoeczno-politycznej postulujcy i uzasadniajcy rwno praw, przywilejw i warunkw rozwoju wszystkich czonkw danej zbiorowoci. W ujciu doktrynalnym postulat ten jest interpretowany jako: a) zagwarantowanie wszystkim obywatelom rwnych, praw politycznych i spoecznych bez wzgldu na rnice etniczne, rasowe, religijne, pci, pochodzenie spoeczne itd.; b) rwno szans", polegajca na zapewnieniu wszystkim jednostkom moliwoci ich samorozwoju i realizacji podsta-wowych potrzeb egzystencjalnych (materialnych) i duchowych; zakres tych gwarancji jest zrnicowany w zalenoci od konkretnej doktryny spoeczno-politycznej, od zagwarantowania warunkw speniajcych wymg rwnego startu" (np. pow-szechnego dostpu do owiaty, minimalnego wynagrodzenia, minimahiych gwarancji socjalnych itp.) do rozbudowanego i szerokiego systemu zabezpiecze socjalnych i materialnych, np. w modelu pa stwa opiekuczego (zob. -> pa stwo dobrobytu); c) bezwzgldna rwno spoeczna i ekonomiczna (skrajny egalitaryzm), obejmujca cakowite zrwnanie obywateli w kwestiach dotyczcych ich pozycji materialnej lub spoecznej, bez wzgldu na dzielce ich r nice zwizane z indywidualnym wkadem pracy, zdolnociami intelektualnymi, talentem, umiejtno ciami zawodowymi itd.; idea ta czsto przybiera posta denia do powszechnego i cakowitego wyeliminowania nierwnoci spoecznych i ekonomicznych. Idee e. mog opiera si na rnych przesankach doktrynalnych, etycznych i filozoficznych. Wyrane elementy e. zawieraa my l wczesnego chrzecija stwa. Propagowany przez ni idea spoeczny by przepojony wspczuciem i miosierdziem dla nieszczliwych, biednych i grzesznikw (por. szczeglnie Ewangelia w. ukasza). Pogldy te inspiroway radykalne ruchy plebejskie redniowiecza, ktre -jak np. eremici, katarowie i waldensi - krytykoway wasno prywatn, wzyway do realizacji apostolskich ideaw ycia w rwnoci i wsplnocie. Hasa e. zawieray projekty reform spoecznych zaproponowane przez czoowych reprezentantw my li politycznej odrodzenia - Tomasza Munzera i Tomasza Morusa. Pierwszy z nich, powoujc si na Pismo w., wysun postulat walki ndzarzy z panami feudalnymi i wadcami, ktrej celem miao by urzeczywistnienie szczliwego i sprawiedliwego ustroju na ziemi. Postulowany przez Munzera w czasie wojen chopskich w Niemczech (1524-1525) idea nowej spoeczno ci, tworzcej zjednoczenie chrzecijaskie", zawiera obraz ustroju spoeczno-ekonomicz-nego, w ktrym miaa panowa bezwzgldna rwno spoeczna i majtkowa, natomiast wadza miaa nalee do ludu. Za rwnym podziaem wasnoci opowiedzia si tak e T. Morus, twrca utopijnego komunizmu (zob.-1komunizm, -+ utopia). Podstaw stworzonego przez niego idealnego pastwa- Utopii -by program radykalnego e., w ktrym obok hase rwnego i sprawiedliwego podziau dbr znalazy si tak e postulaty jednolitego ubioru wszystkich obywateli Utopii, wsplnych posikw, powszechnej su by wojskowej dla mczyzn i kobiet itd. Kontynuatorami tego kierunku mylenia byli w epoce owiecenia Jean Meslier (1664-1729, autor pracy Le Testament), Morelly (przypisuje mu si autorstwo rozprawy Code de la nature), Gabriel Bonnot Mably (1709-1785) i Gracchus Babeuf (1760-1797, twrca Sprzymierzenia Rwnych w okresie rewolucji francuskiej, autor Manifestu plebejskiego. Ich pogldy spoeczne i polityczne czya ostra krytyka w asnoci prywatnej, ideay mioci bliniego i dobroczynnoci, denie do przekazania w adzy politycznej w rce mas ludowych. W Manifecie plebejskim Babeuf wzywa wyzyskiwanych do zbrojnej walki z bogaczami, aby stworzy nowy ustrj, w ktrym ziemia b dzie nalee do wszystkich, kademu zostanie zagwarantowane rwne wyksztacenie, zostan zniesione prawa spadkowe, a jednostka bdzie miaa na

wasno tylka tyle, ile jej jest potrzebne do ycia. Narastanie konfliktw spoecznych, bdcych konsekwencj postpw gospodarki kapitalistycznej na przeomie XVIII i XIX w., rozwj ruchu robotniczego oraz adaptowanie przez ten ruch niektrych utopijnych wizji przebudowy spoecze stwa to gwne przyczyny powstania doktryny socjalizmu utopijnego (zob. -> socjalizm utopijny). Jego teoretycy (A. Saint Simon, Cli. Fourier, R. Owen) wierzyli, e nowy ad bdzie mo na wprowadzi drog przekonywania i propagandy. Uwaali, e bogaci dobrowolnie zrezygnuj ze swojego bogactwa, dzield czemu przysze spoecze stwo bdzie wolne od klasowego wyzysku, ndzy i przymusu pracy Od II poowy XTX w. problem tworzenia warunkw umoliwiajcych osiganie poszczeglnych elementw egalitaryzacji spoeczestwa przewija si w rnych doktrynach i koncepcjach spoeczno-politycznych i ekonomicznych. Najsilniej kwestie e. byy akcentowane w doktrynie -> mai-ksizmu-leninizmu.-* anarchizmu, rnych odmianach - socjalizmu (- socjaldemokracji). Oprcz nich wspczenie do nurtu myli egalitarnej zalicza si take - trockizm,-+ maoizm, niektre odamy -+ Nowej Lewicy. Umiarkowan posta e. prezentuj natomiast zwolennicy tzw. nurtu progresy-wistycznego liberalizmu (zob. -* liberalizm). Propagowane przez nich teorie - interwen-cjonizmu pastwowego, - pastwa dobrobytu (pastwa opiekuczego) ograniczaj program egalitaryzacji spoeczestwa do zapewnienia rwnego startu" wszystkimjednostkom i stworzenia podstawowych gwarancji socjalno-bytowych, szczeglnie grupom nieuprzywilejowanym spoecznie lub ekonomicznie (bezrobotni, nieletni, starcy itd.). [K.D.] EGZEKUTYWA 1. Potoczne okrelenie wadzy wykonawczej. Pojcie to obejmuje zarwno gow pastwa (monarch lub prezydenta), jak i -* gabinet z premierem na czele. Rozr nia si e. monistyczn, w ktrej szef rzdu jest rwnoczenie gow pastwa (USA), oraz dualistyczn, w ktrej te dwie funkcje s rozdzielone. E. dualistyczna jest rozwizaniem typowym dla Europy i wystpuje w dwch wariantach: -* parlamentaryzmu oraz -+ semiprezydencjalizmu. 2. Kolegialny organ wykonawczy w scentralizowanych partiach politycznych. [A.A.] EKGLOGICZfMA POLITYKA Poczwszy od at siedemdziesitych zostao zaobserwowane zjawisko mnoenia si rnorodnych organizacji spoecznych zwanych ekologicznymi, ktrych celem staa si ochrona rodowiska i poprawa jego jakoci. Ruchy ekologiczne stay si zasadniczym punktem odniesienia i swoistym katalizatorem procesu instytucjonalizacji tzw.-* Nowej Polityki. Problematyka ekologiczna ma wielowymiarowy, kompleksowy i systemowy charakter, gdy wystpuje cise powizanie i wzajemna zaleno pomidzy r nymi elementami rodowiska ekologicznego (woda, powietrze, ziemia), traktowanymi jako dobra kolektywne i dlatego swobodnie eksploatowanymi. W dodatku problemy rodowiska naturalnego maj r norodny wymiar przestrzenny: lokalny, regionalny, narodowy, midzynarodowy czy wreszcie globalny. Problematyk ochrony rodowiska naturalnego czowieka i zgaszane w jej ramach propozycje mo na potraktowa w trzech paszczyznach, biorc pod uwag charakter i zakres proponowanych rozstrzygni: Konserwatorska, przyjmowana przez te grupy ekologiczne, ktre stawiaj sobie za cel zachowanie naturalnego rodowiska w jego pierwotnej postaci (np. ochrona gincych gatunkw zwierzt czy ro lin, tworzenie parkw narodowych); dominujcym motywem dziaa staje si motyw estetyczny czy te humanistyczny. Pragmatyczna, charakteryzujca si ujmowaniem e.p. szerzej, w kontekcie rodowiska spoecznego,

Ekstremizm polityczny w ktrym czowiekowi przyszo y , a nie tylko przyrody i estetycznych skojarze. W rodowisku tym istniej rnorodne gazie przemysu i stanowi one zagro enie dla naturalnego rodowiska czowieka i dla niego samego. W tym kontekcie pojawiaj si grupy czy organizacje walczce np. o zamknicie istniejcych zakadw czy wstrzymanie budowy nowych. Przedstawiane s postulaty majce na celu realizacj inwestycji proekologicznych (np. wykorzystanie alternatywnych rde energii). Zasadniczo tego typu propozycje zmian ekologicznych opieraj si na idei wykorzystania istniejcych zasobw i mechanizmw, bez postulowania g bszych reform o charakterze systemowym. Systemowa, w ktrej ramach zgaszane s postulaty transformacji dotychczasowych celw pastwa, w tym w kontekcie wymiaru ekologicznego. Ruchy czy organizacje hodujce takiemu podejciu przeciwstawiaj tradycyjnemu Dominujcemu Spoecznemu Paradygmatowi" (dominacja czowieka nad rodowiskiem naturalnym, dokonanie modyfikacji przez technologiczne rozwizania, odrzucenie zasadniczych reform) Ekologiczny Paradygmat". Oznacza on odrzucenie holistycznej (zob. -> holizm) perspektywy nakazujcej postrzeganie celw rozwoju spoecznego w sposb kompleksowy. W planowaniu polityki ekologicznej me musz by brane pod uwag wzgldy ekonomiczne czy spoeczne. Rozstrzygnicia ekologiczne musz zosta oparte na przesankach cile zwizanych z wymogami i oczekiwaniami odnoszcymi si do tej wanie sfery aktywnoci pastwa, a me na racjach ekonomicznych czy technicznych". W dodatku wiele partii (niekoniecznie ekologicznych) traktuje te kwestie jako sensu stricte ideologiczne, czyli o strategicznym znaczeniu dla pastwa. Proekologiczne nastawienie pastwa oznacza wkroczenie w sfer uprawnie powizanych bezporednio z kierowaniem ekonomi oraz w struktur w asnoci prywatnej. W efekcie pojawiaj si postulaty dotyczce zmiany priorytetw pastwa i kwestionujce zasadno utrzymania dotychczasowej industrialnej strategii dziaania. W ten sposb systemowa perspektywa postrzegania polityki ekologicznej staje si czci szerszej kwestii, a mianowicie tzw.-> Nowej Polityki i procesu zmiany wartoci w postindustrialnych spoeczestwach. Znaczenie kwestii ekologicznych w Europie Zachodniej jest szczeglnie widoczne na paszczy nie rywalizacji wyborczej. W* wielu krajach nabieraj one w -+ kampanii wyborczej priorytetowego znaczenia i gros wyborcw wskazuje na niejako na motyw podjcia decyzji politycznej. Z bada prowadzonych w krajach Europejskiej Wsplnoty wynika, i w atach 1976-1989 przecitnie okoo 63% respondentw uznawao kwestie ekologiczne za bardzo wane" (J. Hofrichter, Euoluon of Environmental Attitudes in the European, Com-munity, 1990). W wielu krajach na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych kwestie ochrony rodowiska naturalnego zdominoway kampanie wyborcze (np. w Danii, Niemczech, Luksemburgu), wzgldnie plasoway si bardzo wysoko w rankingu jako motyw podjcia decyzji politycznej (np. w Belgii, Holandii, Wielkiej Brytanii). Relatywnie mniejsze znaczenie maj one w rywalizacji wyborczej w Grecji, Hiszpanii, Irlandii oraz Portugalii. W tych krajach wci dominuje silna proekonomiczna orientacja elektoratu, a na czoo wysuwa si np. problem bezrobocia, inflacji czy socjalnej ochrony. [R.H.] L i t e r a t u r a : J. Sommer, Spoeczne ruchy alternatywne, Wrocaw 1992. EKSTREMIZWl POLITYCZNY (ac. extremus - kra cowy) - kompleks pogldw, koncepcji, idei, postulatw, da o rnym poziomie spjnoci wewntrznej czy te komplementarno ci oraz zwizanych z nimi zachowa charakteryzujcy si skrajnoci, biorc jako punkt odniesienia

87

Jr^ytorialno

istniejcy ukad sil politycznych. E.p. pozostaje wic kategori relatywn i zaliczenie poszczeglnych ruchw czy te organizacji w jego ramy wymaga znalezienia punktu odniesienia w postaci dominujcej centrowej" polityki. Utaro si przekonanie, i w demokracjach liberalnych partie czy te inne organizacje usytuowane w pobliu tzw. centrum systemu politycznego jawi si jako prosystemowe. Natomiast organizacje oferujce radykalne koncepcje programowe czy te alternatywne ideologie, ktre d do zmiany liberalnych zasad gry politycznej okrela si mianem antysystemowyeh. Jest to swoistego rodzaju ekstremizm kwalifikowany gdy organizacje te wyraaj gotowo i niejednokrotnie id za tym okrelone dziaania, obalenia istniejcego ~* syste mu politycznego. Ruchy czy organizacje ekstremistyczne kwestionuj legitymacj syste mu i postuluj radykaln zmian struktury politycznej. Stosujc hipotetyczn o rywalizacji lewiea-prawia (zob. -+ system partyjny), organizacje te sytuuj si na dalekiej - lewicy czy te - prawicy- czyli na obrzeach systemu politycznego. W tym kontekcie mona mwi o ekstremizmie lewicowym oraz prawicowym. Stosuje si trzy wza jemnie ze sob powizane kryteria umoliwiajce wyodrbnienie organizacji ekstre mistyczne! (flvsfimlnnnalnoi' n.A^n. .......- --,______ c,*^*,, *-*" urou jjiz,eubLawianyen postulatw (apelu ideologicznego) wyoona w programie organizacji lub te w enuncjacjach jej liderw -np. jdro programowe ekstremistycznych organizacji prawicowych stanowi ideologia faszystowska (rn.in. promowanie tzw. naturalnej wsplnoty jako wyrazu jednoci pastwa i spoecze stwa, - etnocentryzm, odrzucenie parlamentaryzmu czy te organizacji poredniczcych); legitymizacyjne, czyli podwaanie legitymacji istniejcego systemu. Pewne lady postaw skrajnych czy te niekonwencjonalnych wobec treci obowizujcego konsensu spoecznego mona znale w organizacjach politycznych, ktre trudno byoby jednak nazwa ekstremistycznymi w znaczeniu antysystemowoci. Nie podwaaj one istoty systemu politycznego, ale z jakich wzgldw postuluj modyfikacj treci dotychczas obowizujcego konsensu (np. fronty narodowe we Francji czy Belgii daj zmiany stosunku pastwa do emigrantw, a skandynawskie partie progresywne odrzucaj idee -+ pastwa dobrobytu). Jest moliwe, i z czasem ich postulaty stan si treci nowego" konsensu spoecznego. Jednak partie te akceptu-j liberalno-demokratyczny status i nie postuluj transformacji spoeczestwa, majc na uwadze okrelon przysz wizj czy te wyidealizowan przeszo (status quo ante). W mniejszym czy wikszym stopniu wyraaj niezadowolenie ze sposobu, w jaki funkcjonuje system polityczny (zob. opozycja). [R.H.] EKSTERYTORIALWO - pojcie (i teoria) przypisywane H. Grocjuszowi na okrelenie szczeglnego statusu misji dyplomatycznej. Oznacza wyczenie misji dyplomatycznej (lub poselstwa) spod zwierzchnictwa terytorialnego pastwa pobytu, sygnalizujc, i ambasada lub poselstwo jest czstk pa stwa wysyajcego. Obecnie to pojcie jest zarzucone w nauce i praktyce dyplomatycznej oraz politycznej, gwnie z uwagi na fikcyjno i sprzeczno, jak zawiera, gdy chodzi o istot misji dyplomatycznej, tj. jej usytuowanie i aktywno wanie na terytorium pa stwa obcego (przyjmujcego). Dosowne rozumienie e. umoliwiaoby misjom np. udzielanie schronienia na jej terytorium, w jej budynkach (azyl dyplomatyczny). Jest to praktyka odrzucona przez powszechne prawo midzynarodowe. Niektre kraje Ameryki aci skiej stosuj jednak nadal instytucj azylu, zasaniajc si jego humanitarnym przesaniem w odniesieniu do zbiegw politycznych w sytuacjach zamachu stanu czy przewrotu. [T..-N]

Elektorat

(.*

Fit wyonienia -+ elity (najlepszych, majcych wyjtkowe talenty). Jednak z czasem elita prbuje odseparowa si od spoeczestwa i zablokowa czy utrudni dostp do niej najzdolniejszym spord innych rodowisk. Naturalne zrnicowanie zdolnoci w spoeczestwie powoduje powstanie nowej elity klas niszych", ktra z czasem doprowadza do obalenia elity pierwotnej i odtworzenia ideau elity jako grupy najlepszych (krenie elit" zob. -* elita polityczna). G. Mosca twierdzi, i wadza zawsze znajduje si w rkach mniejszoci, elity. Moe przej z rk jednej elity do drugiej, ale nigdy nie bdzie sprawowana przez wikszo . T mniejszo Mosca nazywa klas polityczn" lub klas rzdzc". Inaczej ni Pareto, a podobnie jak R. Micheis, niemiecki socjolog i kolejny reprezentant e.t., Mosca odrzuca psychologiczny aspekt jako uzasadnienie dla procesu kreowania elit, a opiera si na analizie funkcjonowania organizacji i ukadw biurokratycznych (zob, - biurokracja}. W jego przekonaniu demokracja wymaga funkcjonowania dobrze zorganizowanej elity kierowniczej, ktra musi podda si okresowej weryfikacji (wybory) i mo e zosta zastpiona przez now elit. Wspomniany R. Miehels w pracy Political Parties (New York 1862) postawi" tez, i Partia Socjaldemokratyczna (SPD) w Niemczech przeksztacia si w struktur oligarchiczn (zob. ~* oligarchia). Twierdzenie to stao si czci bardziej globalnej koncepcji, i kada organizacja musi nieuchronnie prowadzi do oigarchizacji (rzdw" kierowniczej i biurokratycznej mniejszo ci). Oligarchizacja jest wymogiem organizacyjnym, a nie psychologicznym. Organizacja jest konieczna w spoeczestwie do osignicia okrelonych celw (podjcia dziaa ), a ona dla swego istnienia wymaga uksztatowania si biurokracji, ktrej powstanie z kolei oznacza przejcie w adzy w organizacji przez wsk elit urzdnicz (elazne prawo oligarchii). Pogldy angielskiego politologa R. Mackenzie bardzo przypominaj teori Michesa, nie s jednak a tak pesymistyczne, jeeli chodzi o moliwo zbudowania demokracji. Kwestionuje on zao enie, i pojawienie si oligarchicznego kierownictwa w partii politycznej musi nieuchronriie prowadzi do podwaenia demokracji masowej, na poziomie wyborczo-parlamentarnym. Oligarchicznie zbudowane partie s dopuszczalne" i nawet konieczne w reimie demokratycznym tak dugo, jak dugo potrafi zaoferowa wyborcy racjonaln alternatyw polityczn. Amerykaski socjolog C. Wright Mills i 1916-1962) w pracy EHta wadzy (Warszawa ,1962) stwierdzi na podstawie bada empirycznych, i wadza w USA znalaza si w rkach wskiej elity skadajcej si z bossw wielkich korporacji", politycznego dyrektoriatu" oraz lordw wojny". Te trzy elity kontrolujce odpowiednio sektor ekonomiczny, polityczny i militarny koordynuj sw aktywno i wsplnie podejmuj wszystkie wane strategiczne decyzje polityczne. Sdzi on. i dominacja elitys-tycznego paradygmatu wynika z dwch procesw rozwojowych zaobserwowanych we wspczesnych spoeczestwach, Z jednej strony kompleksowo nowoczesnego spoeczestwa powoduje koncentracj w adzy w rkach niewielu. Z drugiej, spoecze stwo staje si coraz bardziej zatomizowane, niezdolne do samodzielnego dziaania i std wzrost znaczenia elit kierowniczych. Ekonomista austriacki zamieszkay w USA J. Schumpeter (1883-1950) w pracy Capitalism, Socialism and Democracy (London 1976) sformuowa model wspzawodnictwa elit oparty na zaoeniu, i demokracja jest jedynie swoist metod dochodzenia do decyzji politycznych podejmowanych przez elity z upowanienia wyborcw, Demokracja oznacza tyle, i wyborcy maj moliwo zaakceptowania lub odrzucenia tych, ktrzy maj nimi rzdzi". Jest on przekonany; i aktywno polityczna masowego wyborcy winna si zaczyna i koczy na udziale w akcie gosowania, a sam proces polityczny traktuje jedynie w kategorii rywalizacji elit o poparcie elektoratu,. [R.H.] L i t e r a tu r a: W. Connolly, Political Science and Ideology, Athherton Press, New York, 1967: J. Schumpeter, Capitalism. Socialism and Democracy, Allen and Unwin, London, 1976,

ELEKTORAT - og -wyborcw wyposaonych w prawo (czasem jest to rwnie i obowizek; uczestniczenia w akcie gosowania, ktrego celem jest wyonienie obieralnych organw uprawnionych do podejmowania, w czasie wyznaczonym granicami - kadencji, wicych rozstrzygni prawnych i politycznych. E. decyduje o wyborze np. posw wchodzcych w skad najwyszego organu legislacyjnego, radnych tworzcych lokalne ciaa przedstawicielskie czy prezydenta. Rozmiar e. okrelaj przepisy ordynacji wyborczej. Jeszcze w XIX i na pocztku XX wieku obowizyway w wielu krajach zasady wykluczajce powszechno prawa wyborczego, a wic definiujce rozmiar e. w mniej lub bardziej ograniczony sposb. Uzyskanie prawa wyborczego uzalenione byo od spenienia szeregu warunkw zwanych -* cenzusami. Zasada powszechnoci prawa wyborczego to fenomen XX wieku. Nabycie prawa wyborczego zwizane jest jednak ze spenieniem pewnych wymogw; posiadanie obywatelstwa kraju, w ktrym odbywaj si wybory, oraz przekroczenie okrelonej granicy wieku. Wspczenie z regay granica ta wyznaczana jest na poziomie 18 lat, cho jeszcze w latach szedziesitych i siedemdziesitych obowizywa prg 21 lat. W niektrych pastwach Ameryki Poudniowej nastpio obnienie tego progu, np. w Brazylii wybory s obowizkowe dla osb penoletnich, a dobrowolne dla tych, ktre ukoczyy 16 lat. W ordynacjach wyborczych pojawiaj si rwnie przepisy pozbawiajce okrelone kategorie ludzi prawa wyborczego, jak np. osoby skazane prawomocnym wyrokiem sdu czy te uznane za psychicznie chore. Elektorat moe by ustrukturyzowaiiy, czyli taki, w ktrym wyborcy dysponuj trwaymi formami identyfikacji partyjnej, uksztatowanymi na podstawie struktury dominujcych -> podziaw socjopolitycznych (np. religia, klasa spoeczna, rasa, narodowo). To partie swoim zachowaniem sprzyjaj procesowi strukturyzaeji elektoratu, a szczegln rol w tym wzgldzie odegray i wci odgrywaj partie masowe. Wyborca oddajc gos, kieruje si okrelonymi przesankami socjostrukturalnymi, a sposb zachowania politycznego pozostaje w duym stopniu odzwierciedleniem jego pozycji w strukturze spoeczestwa. Pojawiaj si trwae sojusze wyborcze pomidzy partiami a konkretnymi grupami spoecznymi. W praktyce oznacza to, i wyborca nie wybiera, deklarujc cige przywizanie do partii, a wybory jedynie rejestruj spoeczne oraz polityczne zmiany, ktre determinuj sposb gosowania. E. jest rueustruktury-zowamy, gdy trwalsze formy identyfikacji wyborczej jeszcze nie wyksztaciy si, a partie polityczne dopiero prbuj zakorzeni si w spoeczestwie. Taki e. do atwo i czsto zmienia swoje preferencje polityczne, jest charakterystyczny zwaszcza w krajach podlegaj eych procesowi demokratyzacji. Wyborcy nie przejawiaj przywizania do partii lub jest ono jeszcze nie wyksztacone. Ten typ e, wystpuje w Polsce. [R.H.] ELIT TEORIA - termin stosowany na okrelenie szeregu teorii politycznych, ktre czy zawarte w nich przekonanie, i -* systemy polityczne s i powinny by kierowane przez ~* elit (lub elity). Za twrcw t.e. uwaa si Wochw V Pareto (1848-1932) oraz G. Mosca (18581941). Koncepcja V. Pareto bazuje na przesankach psychologicznych. Wtpi on w zdolno istoty ludzkiej do racjonalnego my lenia, zak ada wprost irracjonalno ludzkich dziaa, istnienie instynktownych motyww. Wprowadzi rozrnienie pomidzy tzw. rezyduami, wiadomociowym wyrazem popdw, a derywacjami, czyli oson, swoist metod maskowania rzeczywistych rde zachowa spoecznych czowieka. Tylko te pierwsze decyduj o motywach zachowa jednostkowych. Czowiek si r ni, jeeli chodzi o jako wrodzonych mu predyspozycji (rezydua) i fakt ten staje si powodem

mii a.

90

tpisiicroat

ELITA (lac. eiigere - dokonywanie wyboru;. rdosw ten wskazuje, i e. to wybracy spord pewnej grapy ludzi, jednostki szczeglnie wprawne i o najwyszych zdolnociach w swej dziedzinie aktywnoci. Zgodnie z sugesti V. Pareto (1902) ..ludzie uszeregowani wedug wielkoci wpyww oraz w adzy politycznej i spoecznej" i (lub) tale zwane klasy wysze" tworz elit, -> arystokracj (w sensie etymologicznym-, astos, czyli najlepszy). E. to konkretna mniejszo, grapa kontrolujca (Sartori, Teoria demokracji, 1994} dziaania pozostaych czonkw okrelonej i rzeczywistej wsplnoty interesw. Grup kontrolujc wyodrbnia si przede wszystkim (cho nie tylko) na podstawie dwch kryteriw: w adzy, czyli usytuowania jej na szczycie" pionowej struktury spoeczestwa, konkretnej grupy spoecznej czy organizacji lub/i zasug. Koncepcja V. Parety tzw. krenia elit" opiera si wanie na obu kryteriach, cho w okrelony sposb powizanych. Gdy zasugi i w adza wystpuj jednoczenie, to efektem jest powstanie stabilnej rwnowagi spoecznej. Rozdzielenie obu kryteriw rodzi w anie krenie elit" bd ce skutkiem istniejcego stanu nierwnowagi. Dla V. Parety ludzie zdolni, majcy zasugi, to prawdziwe elity, ktre w ostatecznym rozrachunku zwyciaj. Z reguy termin ten wystpuje z odpowiednim predykatem, ktry konkretyzuje sfer, w jakiej aktywizuje si konkretna e. (np, e. zwizkowa, e. menederska, e. biurokratyczna, e. intelektualna). E. polityczna to grapa ludzi, ktra z racji piastowania okrelonych urzdw czy te zajmowania strategicznych stanowisk w organizacjach pozapastwowych dy do zapewnienia sobie regularnego i znaczcego wpywu na - polityk (zob. - elit teoria). Uwzgldniajc dwa kryteria: poziom strukturahiej integracji e. politycznej, czyli stworzenie (lub brak) formalnych i nieformalnych kanaw komunikowania si i wzajemnego oddziaywania, oraz osignicie koiisensu (lub jego brak) co do podstawowych zasad gry politycznej mona wyodrbni trzy idealne typy e. politycznej (J. Hig ey, R. Burton (eds.), Elites and Democratic Consolidation in. Latin America and Southern Europe, 1992). E. sfragmentaryzowana, w ramach ktrej poziom strukturalnej integracji jest minimalny, a konsens praktycznie nie istnieje. E. promuj swoje interesy posugujc si konfrontacyjnymi metodami, tworzc w efekcie bardzo skonfliktowane otoczenie polityczne. Rywalizacja e. przypomina wojn polityczn", a wszechobecne d enie do kolonizacji aparatu pastwa nakazuje postrzega inne e. jako potencjalnych czy te realnych wrogw, ktrych naley zniszczy. E. zunifikowana jest cakowitym przeciwiestwem tej pierwszej (wysoki poziom integracji oraz wypracowany konsens). Dominuje rywalizacja pozytywna, w ktrej znaczc rol odgrywaj mechanizmy kooperacyjne i negocjacyjne. Polityka traktowana jest jako sfera przetargw, ktre maj suy minimalizacji znaczenia rozstrzygni konfrontacyjnych. Taki styl uprawiania polityki staje si moliwy tylko wwczas, gdy wszystkie istotne politycznie e. akceptuj zasady gry politycznej i nie kwestionuj' legitymacji systemu politycznego czy te poszczeglnych jego instytucji. E. ideologicznie zirnifikowana wystpuje w systemach totalitarnych. Obserwuje si w nich wysoki poziom integracji e., a cilej mwic - centralizacji. Jedna dominujca e. (np. partyjna czy reprezentujca okrelony ruch spoeczny) skupia w swoich rkach wszystkie orodki wadzy w pastwie i w efekcie monopolizuje proces decyzyjny. Ona rwnie narzuca pozostaym e. warunki, na jakich zosta wypracowany konsens. Jego podstaw stal si fakt powszechnej akceptacji okrelonych zao e ideologicznych, czyli obowizuje schemat ideologicznego przywizania (niejednokrotnie tylko formalnego czy deklaratywnego). Kryterium ideologiczne okrela i ewentualnie weryfikuje przynaleno do e. politycznej. [R. H.]

EMBARGO
(.biszp. embargar - zatrzymywa) - zakaz wywozu lub przywozu okrelonych towarw, surowcw, materiaw przemysowych do pastwa lub grupy pastw. E. oznacza bojkot pastwa na arenie midzynarodowej, w rnych obszarach jego stosunkw z zagranic. Jest fco take forma presji gospodarczej na pa stwo, ktre swym zachowaniem gwaci normy prawno-midzynarodowe i stanowi zagroenie dla stabilizacji w danym regionie lub dla podstawowych wartoci midzynarodowych. W histoiycznej perspektywie e. penio rne funkcje i miao uatwi realizacj rnorodnych -< celw politycznych. Zawsze jest skierowane wobec pastwa i zmierza do wymuszenia na nim okrelonego zachowania czy podjcia okrelonej polityki wewntrznej lub zagranicznej. W okresie -* zimnej wojny e. byo najczciej stosowane wobec krajw socjalistycznych. Jako pierwsze polityk e. zastosoway Stany Zjednoczone, potem inne kraje zachodnie. Przykadem zbiorowego e. jest decyzja powstaego w 1950 r. (obecnie rozwizanego! Komitetu Koordynacyjnego d/s Handlu ze Wschodem - COCOM. Opracowa on list towarw objtych bezwzgldnym zakazem wywozu do pastw komunistycznych. Znajdoway si na niej towary o strategicznym znaczeniu oraz niektre artykuy konsumpcyjne. ONZ podejmowaa rezolucje wzywajce Narody Zjednoczone do zastosowania e. na dostawy uzbrojenia do RPA i Portugalii. W 1973 r. kraje arabskie zastosoway' wobec pastw popierajcych okupowanie przez Izrael ziem arabskich e. naftowe. Objo ono tak e Stany Zjednoczone. Obecnie e. nao one jest na Libi i Iran - pa stwa oskarone o midzy narodowy -> terroryzm. Embargiem objto zarwno dostawy broni, jak i towary konsumpcyjne. Jako generaln zasad przyjmuje si, e nie wysya si broni i sprztu wojskowego do obszarw objtych konfliktami, tzw. regionw zapalnych. Odnosi si to take do pastw byej Jugosawii, gdzie od 1991 r. trwaj walki. Polityka e. moe peni pozytywne i negatywne funkcje: moe jednoczy pastwa we wsplnej postawie wobec kraju naruszajcego zasady pokojowego wspistnienia. Moe te utrudnia midzynarodow wspprac i wspdziaanie. [T..-NJ

EPISKOPAT
(ac, episkopatu?, - godno biskupia) - og biskupw w danym kraju. Spotykaj si oni razem na konferencjach, konstytuujc najwysz wadz w kociele. Jest to wiec przejaw dominacji hierarchicznej formy kierowania kocioem, w ktrej biskupi maj wadz nad pozostaymi poziomami organizacyjnymi. Przewodniczcym e. w Polsce jest prymas. Wadz biskupw wie si cile z ide apostolskiego dziedzictwa" (II w n.e.), czyli z przekonaniem, i wywodz oni swj urzd w prostej linii od apostow Jezusa Chrystusa. Gdy chrzecija stwo rozwino si i kongregacje terytorialne rozrosy si, znaczna cz uprawnie biskupw zostaa przekazana niszym funkcjonariuszom. Podstawowym zadaniem biskupa sta si wwczas nadzr nad nimi (ac. episkopas - nadzr). W redniowieczu powsta rozbudowany hierarchiczny system, a biskupi zaczli spenia rwnie funkcje polityczne. W okresie reformacji wiele kociow protestanckich odrzucio koncepcj kocioa episkopanego (hierarchicznie zorganizowanego). Oprcz Kocio a katolickiego rwnie Koci anglika ski, latera ski (szwedzki) i wsehodniortodoksyjny uznaj episkopaln form kierowania kocioem. W Polsce wadz najwysz w kocieie katolickim jest Konferencja Episkopatu Polski, ktrej organami s Prezydium Konferencji Episkopatu, Rada G wna oraz Sekretariat. [R.H.l

Et3ltYZ-H3

9::

93

lluro

ETATYZM
(fr. etatisme. od etat - pastwo, upastwowienie) - doktryna przewidujca ko-nieczno interwencji pastwa w sprawy ekonomiczne, spoeczne czy te polityczne. Natym tle zrodzi;/ si bardziej szczegowe koncepcje, np. e. ekonomicznego. Efektem wprowadzenia tej doktryny w ycie staje si zjawisko etatyzacji, czyli proces przekazywania pastwu szeregu funkcji spoecznych, politycznych czy ekonomicznych, czego widomym efektem jest stwoj-zenie rozbudowanego sektora publicznego. Pa stwo, a zwaszcza biurokracja administracyjna, przejmujc odpowiedzialno za znaczn sfer aktywnoci spoecznej, mo e spowodowa ograniczenie zakresu funkcjonowania tzw. spoeczestwa obywatelskiego i przyczyni si do utrwalenia tzw. poddaczej -*kultury politycznej. S owo etatyzacja mona zastpi polskim odpowiednikiem upastwowienie. [E.H.j

ocenie moralnej tylko do pewnego stopnia. Jednoczeme zak ada sie, e aprobowanie przez jednostk pogldu o oddzieleniu moralnoci od polityki jest rwnoznaczne z jej nieangaowaniem si w ycie spoeczne i polityczne. Pogld ten, zwany klerkizmem, sformu owa w 1927 r. francuski filozof i krytyk literacki JuMen Benda (1867-1956) w prac;/ La trahison des clercs. Midzy normami i celami politycznymi a zasadami moralnymi istnieje wzajemna wi. Stanowisko takie zak ada, e: zjednaj strony wszelkie formy aktywnoci politycznej powinny by oceniane pod ktem ich znaczenia moralnego, jednak e z drugiej strony abstrakcyjne normy moralne powinny podlega ocenie z punktu widzenia skutecznoci politycznej. Szczegln posta tego stanowiska reprezentuje tzw. realizm polityczny, goszcy, e zamanie zasad moralnych moe by w pewnych szczeglnych sytuacjach uzasadnione, a nawet konieczne (np. w formie wyboru mniejszego za). [K.D.l

ETYKA
(grec. ethikos - zwyczajowy, od ethos - obyczaj, zwyczaj) - termin wprowadzony przez Arystotelesa na okrelenie jednej z dyscyplin (obok polityki, ekonomiki i retoryki') tzw filozofii praktycznej. 1. Filozoficzna i normatywna nauka o moralnoci, zajmujca si opisem i wyjanianiem takich kategorii, jak dobro (zo), powinnoci moralne, odpowiedzialno i sumienie, a tak e ustalaniem zasad moralnego postpowania. Postulatywno-oceniajcy charakter e. powoduje, i niekiedy staje si ona teori wartoci, blisk -* aksjologii. 2. Zespl norm i ocen moralnych charakterystycznych dla danego spoeczestwa. W tym znaczeniu e. utosamia si z moralnoci. W zalenoci od pojmowania celw, norm, ocen moralnych, ich funkcji i miejsca w rzeczywistoci wyrnia si dwa zasadnicze kierunki w e.: a) absolutyzm - goszcy istnienie obiektywnego, powszechnego i niezmiennego porzdku moralnego, w ktrego ra-mach wartoci moralne s niezalene zarwno od czowieka (od jego woli, poznania, dziaania itp.), jak i od spoecze stwa; b) relatywizm - goszcy, i normy, oceny i warto ci moralne maj charakter zmienny i zaleny od osoby oceniajcej, punktu widzenia i sytuacji lub te, e ich tre jest zmienna i wzgldna, czyli zrelatywizowana do danej epoki (panujcych warunkw spoecznych, politycznych, kulturowych itd.!, grupy spoecznej (narodu, klasy) czy rodowiska kulturowego i moralno pierwotna, ydowska, chrzecija ska) . W odniesieniu do zjawisk politycznych, a tak e w rozwaaniach z zakresu nauki o polityce zasadnicze znaczenie wie si z tzw. dylematem moralnym w polityce, tj. relacj zachodzc midzy normami, celami i rodkami politycznymi a normami moralnymi. Zasadniczo wyrnia si cztery stanowiska w kwestii relacji (stosunkw) midzy polityk a moralnoci: Prymat norm i ocen moralnych nad normami politycznymi. Zakada si, i jednostka (polityk) powinna by wierna wyznawanym zasadom moralnym, ktre stanowi podstaw wszelkiego dziaania politycznego. Ordownikami tego pogldu byli min. Sokrates, Lucjusz Armeusz Seneka i M. Gandhi (-* gandyzrn). Silne akcenty wskazujce na zaleno, a nawet podporzdkowanie dziaa i calw politycznych zasadom moralnym zawieraj zasady doktryny moralnej i spoecznej nauki Kocioa. Prymat polityki nad moralno ci (amoralizm). Hzecznicy tego pogldu przyjmuj, e interes polityczny odgrywa waniejsz rol w dziaalnoci praktycznej ni obowizujce zasady moralne, W przypadku konfliktu wartoci racje polityczne (wartoci pragmatyczne) winny dominowa nad ich aspektem moralnym, zgodnie z dyrektyw "cel u wica rodki". Klasycznym przykadem takiego stanowiska jest doktryna -> makiaweizmu. Polityka i moralno stanowi dwa autonomiczne obszary dziaalnoci ludzkiej. Wedug tego pogldu dziaanie polityczne jest poddane

EUROKOMUNIZM
- kierunek ideowo-programowy przyjty przez zachodnioeuropejski ruch komunistyczny, wyraajcy denie do tworzenia specyficznej strategii i taktyki watki o socjalizm na podstawie regionalnych odrbnoci w rozwoju spoecznym, politycznym i gospodarczym. Mia by alternatyw wobec zuniformizowanego modelu socjalizmu kreowanego przez partie komunistyczne dziaajce w tzw. bloku wschodnim. Termin e. zosta sformu owany i spopularyzowany na przeomie 1975 i L976 roku. Autorstwo pojcia przypisuje si dziennikarzowi woskiemu Frane Barbieri. W drugiej poowie lat siedemdziesitych termin ten zosta zaaprobowany oficjalnie w dokumentach programowych Woskiej Partii Komunistycznej. Komunistycznej Partii Hiszpanii Francuskiej Partii Komunistycznej i wielu innych partii komunistycznych Europy Zachodniej, Zdaniem twrcw doktryny e. (Georges Marchais, Enrico Berlinguer. Santiago Carillo) na jego powstanie wpyny dugotrwae tradycje parlamentaryzmu w krajach Europy Zachodniej oraz gboko zakorzenione zasady demokracji. W zwizku z tym podkrelano, e walka o socjalizm musi by prowadzona z pozycji obrony wolnoci, pluralizmu, demokracji i szerokiego konsensu "rnych grup i si spoeczno-politycznych. E. zak ada utrzymanie pastwa wieckiego, rozdzia Kocio a od pastwa oraz swobod praktyk religijnych. Odrzucono te oficjalnie leninizm, a marksizm uznano za teori, ktra winna by twrczo rozwijana, a nie traktowana jako zbir dogmatw. Postulowano konieczno nowego pojmowania zasady internacjonalizmu proletariackiego. Wyraa si to miao w uznaniu prawa do samodzienooh swo-lxMfyffyfytkad jzpariukomum ingerencji w yde wewntrzne innych krajw a take odrzuceniu wiodcej roli" Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego i samego ZSRR w midzynarodowym ruchu komunistycznym. Stwierdzono, e zbudowanie socjalizmu w krajach wysoko uprzemysowionych jest niemoliwe bez zdecydowanej zgody wikszoci spoeczestwa. Ze wzgldu na powszechne poparcie spoeczne naley zachowa instytucje demokracji parlamentarnej, w tym tak e system wielopartyjny. E. stanowi wyraz gbokiego sprzeciwu wobec zaoe ustrojowych i praktyki politycznej pastw tzw. realnego socjalizmu. Ich upadek na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych spowodowa wyrane osabienie caego radiu komunistycznego oraz przeformuowanie zaoe programowych przez partie komunistyczne Europy Zachodniej (w cznie ze zmian ich nazwy). [K.D.]

EURO
- obowizujca od 01,01,1999 r. wsplna jednostka walutowa 11 krajw -> Wsplnoty Europejskiej, ktra zastpia -* ECU. Decyzja o wprowadzeniu wsplnej jednostki

Europa Regionw?

:,'.'.'

Europejska Konwencja Praw Czwikai Ob

ywateia

walutowej zostaa podjta w ramach uzgodnie dokonanych w Maastricht w 1991 r. Proces ten miai dokona si etapami obejmujcymi pen liberalizacj przepywu kapitau midzy pastwami-czonkami Wsplnoty Europejskiej, koordynacj ich polityki gospodarczej oraz wprowadzenie centralnej europejskiej instytucji bankowej. Za pocztek ostatniej fazy przygotowania do wprowadzenia e. uwaa si powoanie w 1994 r. Europejskiego Banku Walutowego we Frankfurcie, fiok pniej na szczycie Unii Europejskiej w Madrycie zatwierdzono nazw nowej waluty oraz postanowiono, e zostanie ona wprowadzona do obiegu 01.01.2002 r. Proces wprowadzenia wsplnej waluty nabra znacznej dynamiki w 1998 r, W marcu 1998 r. Komisja Europejska zdecydowaa, e e. zostanie wprowadzone w 11 krajach: Austrii, Belgii, Finlandii, Francji, Holandii,. Hiszpanii, Irlandii, Luksemburgu, Niemczech, Portugalii i Woszech. Do grupy tej nie weszy - wol swych rzdw - Wielka Brytania, Dania i Szwecja. Grecja uznana zostaa natomiast przez Komisj Europejsk za kraj nie speniajcy wymogw ekonomicznych umo liwiajcych przejcie na wspln walut. W maju 1998 r. Europejski Instytut Walutowy zosta przeksztacony w Europejski Bank Centralny, ktry odpowiada za polityk walutow i monetarn Jedenastki". Po ustaleniu przez Komisj Europejsk staych kursw 11 walut narodowych w stosunku do e. z dniem 01.01.1999 r. e. stao si jedynym legalnym rodkiem patniczym w li krajach. Do 01,01.2002, czyli dnia wprowadzenia do obiegu monet i banknotw euro. waluty narodowe pozostay wprawdzie w obiegu, ale traktowane byty jedynie jako substytut e. Proces wycofywania walut narodowych ostatecznie zakoczy si w lipcu 2002 r. {AA.] EUROPA REGIONW - oglnikowy slogan, haso, mao konkretny postulat programowy stosowany przynajmniej w dwch znaczeniach w zalenoci od tego, jaki walor eksplanacyjny prbuje mu si nada. Po pierwsze, tzw. silne" rozumienie tej kategorii oznacza, i jest ona kojarzona z koncepcj Europy jako federacji, w ktrej ramach regiony (.podmioty lokalne) zastpuj pastwa jako podstawowe, subnarodowe jednostki j tworzce. Scenariusz ten pojawia si niejednokrotnie w pismach europejskich federalistw, np. D. de Rougementa. Po drugie, tzw. sabe" rozumienie hasa opiera si na przekonaniu, i regiony czy te jednostki lokalne zdoay wykreowa now tosamo, dziki ktrej zaczy odgrywa du rol w polityce europejskiej i w procesie decyzyjnym na poziomie Unii Europejskiej. Pojawienie si tego rodzaju przekonania naley wiza przynajmniej z dwoma zjawiskami. Na paszczy nie transnarodowej l-f transnarodowo) ujawni si wymiar regionalny" w polityce Unii, co oznacza, i oprcz tradycyjnych, instytucjonalnych aktorw (-+ Parlamentu Europejskiego, -> Komisji Europejskiej i -+ Rady Unii) funkcjonuje tzw. subnarodowy poziom wadzy (regiony i jednostki wadzy lokalnej), okrelany rwnie mianem trzeciego poziomu w europejskiej polityce. Na paszczynie narodowej (lokalnej) widoczna jest powszechna tendencja do decentralizacji, czyli tworzenia poziomu wadzy zwanego meszo poziomem (meso government). Okrelenia Europa Regionw" uyto jako wsplnej nazwy dla szeregu konferencji, ktre zostay zainicjowane przez ministrw i/lub prezydentw Trilku niemieckich landw. Pierwsza zostaa zorganizowana w Monachium w padzierniku 1989 r. przez premiera Bawarii M. Streibla, ostatnia za - w kwietniu 1992 r. w Braunschweigu. Konferencje stanowiy w istocie forum suce integracji silnych" politycznie, ekonomicznie i konstytucyjnie regionw, przede wszystkim z Belgii. Hiszpanii, Niemiec i Woch (obserwatorzy z Austrii i Szwajcarii). Ich zasadniczym ce-

lem byo promowanie idei federacyjnej Europy i uczynienie jej przedmiotem dyskusji w organach Unii (Wsplnoty). Konferencje Europa Regionw" zostay ostatecznie wchonite w ramy struktury yen ur^e"?
.-viJUj^ j^wi^^tt x^giuLxu,v iUO^CUV U&LtU3Cni

Stowarzyszenia Europejskich Regionw (Assembly of the European Regions - SER). Jeden z zasadniczych postulatw zgaszanych orzez SER w kontekcie procesu reformowania Unii Europejskiej dotyczy powoania do Komitetu Regionw {Committee of Regions) - KR jako zasadniczego reprezentanta interesw regionw i wadz lokalnych. KR zosta stworzony w 1994 r. [R.H.]
L i t e r a t u r a : ! . Loughlin, Representing Regions in Europe: The Committee of the Regions. [w:] Ch. Jeffery (ed.J, The Regional Dimension of the European Union. Towards a Th ird Level in Europe ?, Frank Cass, London-Portland, 1997

EUROPEJSKA KARTA SAMORZDU TERYTORIALNEGO - umowa midzyrzdowa podpisana 15.10.1985 r. w Strasburgu przez Sta Konferencj Gmin i Regionw Europy dziaajc przy -+ Radzie Europy Celem karty jest koordynacja dziaa na rzecz rozszerzenia udziau obywateli w kierowaniu sprawami publicznymi, upodmiotowienia spoecznoci lokalnych i umocnienia ich organw decyzyjnych. Preambua karty podkrela, e ochrona i ugruntowanie samorzdu terytorialnego przyczyniaj si do budowy Europy na podstawie zasad -* demokracji i - decentralizacji w adzy. Po przystpieniu do Rady Europy Polska raty fikowaa kart, ktra obowizuje w naszym kraju od 1.03.1994 r. Karta zawiera standardy struktury i sposobu funkcjonowania -* samorzdu terytorialnego na terenie pastw-czonkw Rady Europy. Do standardw tych nale przede wszystkim: a) wybieralno rad lub zgromadze zapewniona przez cykliczne organizowanie rywalizacyinych wyborw, b) konieczno unormowania praw spoecznoci lokalnych w konstytucji lub ustawie, c) domniemanie kompetencji na rzecz samorzdu tery torialnego we wszystkich sprawach, ktre nie zostay wyranie zastrzeone na rzecz innych organw, d) obowizek zasigania opinii spoecznoci lokalnych w kwestiach ich dotyczcych, e) zasada odpowiedzialnoci wadz gminy za sprawy publiczne, f) samodzielno i wyczno w adz gminy w sprawach uznanych za lokalne, g) samodzielno wadz gminy w ksztatowaniu wewn trznej struktury administracyjnej", h) ograniczenie nadzoru nad dziaalnoci samorzdu tery-torialnego, i) prawo posiadania zasobw finansowych przez gminy, j) ochrona spoecznoci lokalnych finansowo sabszych, k) prawo spoecznoci lokalnych do wsppracy midzy sob oraz 1) prawna ochrona samorzdu terytorialnego, obejmujca moliwo odwoania si do sdu w przypadku naruszenia zasady samorzdnoci. Wymogi te s respektowane przez polsk ustaw o samorzdzie terytorialnym z 8.03.1990 r. [A.A.J EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZOWIEKA I OBYWATELA - {oficjalna nazwa: Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci) podpisana 4.11,1950 r. w Rzymie umowa midzyrzdowa, zawierajca standardy ochrony praw obywatelskich w pastwach zrzeszonych w Radzie Europy. Jej celem byo [...] zbiorowe zagwarantowanie realizacji niektrych praw wymienionych w Pow szechnej deklaracji praw czowieka" uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dn. 10.12.1948 r. Pastwa-sygnatariusze zobowizay si w niej do przestrzegania min. nakazu ochrony ycia, zakazu tortur, zakazu poddastwa i niewolnictwa, respek towania wolnoci i bezpieczestwa osobistego, zapewnienia niezawisoci sdw i opar

cia orzekania na zasadzie domniemania niewinnoci, poszanowania prywatno ci,

Europejski Bank Inwestycyjny

Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu

przestrzegania prawa do wolnoci sumienia i wyznania, swobody wyraania opinii oraz wolnoci zrzeszania si. W protokoach dodatkowych doczonych do pierwotnego tekstu konwencji zostay ponadto uwzgldnione min.: prawo do demokratycznych wyborw, swoboda opuszczenia kraju, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemcw oraz zniesienie kary mierci. Po przystpieniu do Rady Europy Polska ratyfikowaa konwencj w 1992 r. Obowizuje ona od 19.01.1993 r. Nie ratyfikowaa natomiast protokou dodatkowego o zniesieniu kary mierci. Wanym elementem konwencji jest procedura rozstrzygania sporw wynikych na tle stosowania konwencji przez organy midzynarodowe. Stwarza ona dodatkow gwarancj ochrony praw obywatelskich. W celu zapewnienia przestrzegania zobowiza wynikajcych dla pastw-sygnatariuszy utworzono Europejsk Komisj Praw Czowieka oraz Europejski Trybuna Praw Czowieka. Pierwszy z tych organw rozpatruje skargi kierowane do sekretarza generalnego Rady Europy przez pastwa-sygnatariuszy oraz, w niektrych przypadkach, przez osoby fizyczne, grupy jednostek, a tak e organizacje pozarzdowe, ktre uznay, e ich prawa zostay naruszone. Komisja mo e doprowadzi do polubownego zaatwienia sprawy lub przekaza j Komitetowi Ministrw. Trybuna Praw Czowieka skada si z sdziw zawodowych i jest powoany do rozpatrywania wszystkich spraw dotyczcych interpretacji i stosowania konwencji, ktre przedo mu pastwa-sygnatariusze lub komisja. Orzeka on ponadto w sprawach, w ktrych komisja nie zdoaa doprowadzi do polubownego zaatwienia. Orzeczenia trybunau s ostateczne i mog nak ada na pastwa winne naruszenia praw czowieka obowizek zadouczynienia stronie pokrzywdzonej. Zgodnie z protokoem nr 9 prawo do wnoszenia skargi do trybunau uzyskali tak e obywatele pastw-sygnatariuszy oraz grupy osb i organizacje pozarzdowe. Polska podpisaa protok w dn. 14. 09.1992 r. Praktyka wskazuje, e Polska naley do grupy pastw, ktrych obywatele najczciej skadaj skargi do trybunau. W 1999 r. zoono ich 2898 (wicej, bo 3652 skargi, zo yli jedynie obywatele Woch). Przedmiotem skarg jest gwnie opieszao sdw. [AA] EUROPEJSKI BAWJi INWESTYCYJNY (European Investment Bank - EIB) - zosta utworzony na mocy traktatu rzymskiego jako jego integralna cz (zob. -> Wsplnota Europejska). Bank jest autonomiczn, publiczn instytucj, bdc w asnoci pa stw czonkw-zaoycieli, tych ktrzy wnieli odpowiedni kapita zao ycielski. Bank jest instytucj niezalen od innych instytucji Wsplnoty Europejskiej. Jego siedziba znajduje si w Luksemburgu. Podstawowym celem dziaalnoci EIB byo i jest finansowanie rnych projektw w ramach WE oraz cisa wsppraca z funduszami strukturalnymi i funkcjonujcymi finansowymi instrumentami Wsplnoty. Zadanie to, wymienione po raz pierwszy w traktacie rzymskim, zostao nastpnie rozwinite w -> Jednolitym Akcie Europejskim. EIB nie jest typowym bankiem komercyjnym. Prawie wszystkie jego rda funduszw pochodz z poyczek zaciganych na midzynarodowych rynkach kapitaowych. EIB jest pierwsz organizacj Wsplnoty Europejskiej, ktra w 1981 r. uruchomia system rozlicze finansowych w -* ECU. Obecnie jest to najwikszy poyczkodawca i poyczkobiorca WE. Oddziay EIB znajduj si w Austrahi, Danii, Francji, Woszech, Japonii i Szwajcarii. Prno tej instytucji i jej finansowa wiarygodno, jak i przyjty system rozlicze w ECU, utrwaliy jego pozycj jako wanego mechanizmu we wszystkich segmentach rynku WE. Minimalna wysoko poyczki, jak mona byo otrzyma, wynosia 20 000 ECU, natomiast maksymalnie mona byo poyczy 10

min ECU. Od stycznia 2002 r. EBC prowadzi rozliczenia w -* euro, co sankcjonuje zakoczenie procesu tworzenia Unii Gospodarczo-Walutowej. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : European Union, Publications Unit, Brussels 1992; The Institutions of the European Community, Publications Unit, Brussels 1993; The European Community and its Eastern Neighbours, ECSC-EEC-EAEC, Brussels 1990; Wsplnoty Europejskie. Wybrane problemy prawne, opr. zb. pod red. J. Kolasa, Wrocaw 1994, cz. I i II.

EUROPEJSKI BAWK ODBUDOWY I ROZWOJU (European Bank for Reconstruction and Development - EBRD) - midzynarodowa organizacja finansowa o charakterze pozarzdowym. czy w sobie elementy banku komercyjnego i rozwoju. Ma ona spenia zadania, jakie po El wojnie wiatowej przypisywano Bankowi wiatowemu (IBRD). EBRD zosta utworzony 15.04.1991 r., a pomysodawc by E Mitterand, wczesny prezydent Francji. Czonkami banku jest 49 pastw oraz. 2 instytucje midzynarodowe {- Unia Europejska oraz -> Europejski Bank Inwestycyjny). Kapita zao ycielski EBRD wynis 10 milionw ECU, przy czym Unia Europejska oraz Europejski Bank Inwestycyjny posiadaj w nim 51% udziaw. Bank ten jest pierwszym, w ktrym pastwa Europy Wschodniej (w tym byego ZSRR) s penoprawnymi czonkami. Siedzib banku jest Londyn. Zgodnie ze statutem celem EBRD jest wspieranie postpu gospodarczego i odbudowy pastw Europy rodkowej i Wschodniej, deklarujcych wprowadzenie demokracji wielopartyjnej, pluralizmu i gospodarki rynkowej, a szczeglnie tych przedsiwzi, ktre wspomagaj otwarcie rynku,^ prywatyzacj i bezpieczne rodowisko naturalne". Bank udziela kredytw przedsibiorstwom prywatnym i pastwowym na rozwj infrastruktury w krajach Europy rodkowej. Poyczki s udzielane zarwno podmiotom gospodarczym z krajw Europy rodkowej, jak i innym przedsibiorstwom inwestujcym w tym rejonie. Z reguy Bank nie udziela i nie finansuje transakcji handlowych. Bankiem zarzdza Rada Gubernatorw. Polsk reprezentuje w niej prezes NBP Udzia Polski w kapitale EBRD szacuje si na 1,28%. Pierwszym prezesem banku by J. Attali, ktry musia ustpi ze stanowiska pod wpywem oskare o zbytni rozrzutno. Najwikszym udziaowcem EBRD jest Wsplnota Europejska z 51% kapitau. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : Wspczesna gospodarka wiatowa, Gdask 1994.

EUROPEJSKIE STOWARZYSZEWIE WOLNEGO HANDLU (European Free Trade Association - EFTA) - organizacja midzyrzdowa o charakterze unii celnej. Zostaa ona zaoona 20.11.1959 r. w Genewie przez Austri, Dani, Norwegi, Portugali, Szwajcari, Szwecj i Wielk Brytani. W1961 r. czonkiem stowarzyszonym zostaa Finlandia, ktra od 1967 r. uzyskaa status penoprawnego czonka EFTA. W 1970 r. czonkostwo w EFTA uzyskaa Islandia. Lichtenstein uzyska status czonka stowarzyszonego w 1960 r., za pene czonkostwo w 1991 r. W1973 r. z EFTA wystpiy Dania i Wielka Brytania (wstpujc do EWG), a w 1986 r. Portugalia. W 1994 r. EFTA opuciy Szwecja i Austria (wstpiy do EWG). W wyniku tych zmian w EFTA znajduj si obecnie 4 kraje: Norwegia, Szwajcaria, Islandia i Lichtenstein. Od 1992 r. obowizuje podpisane porozumienie o utworzeniu -* Europejskiego Obszaru Gospodarczego midzy krajami * Wsplnoty Europejskiej i czonkami EFTA.Traktat o Europejskim Obszarze Gospodarczym zobowizuje kraje EFTA do zastosowania jednolitych regu ochrony konkurencji i zasad wsppracy w sferze ekonomicznej, ochronie rodowiska, ochronie konsumentw, owiat)' itp. Strategi EFTA na lata dziewidziesite okrelaj: a) Ukad

Europejski System Walutowy

98

99

iiAiroretnon

o Europejskim Obszarze Gospodarczym, b) umowy o utworzeniu strefy wolnego handlu midzy EFTA i Czechami, Sowacj, Polsk i Wgrami (1992), Bugari i Rumuni (1993). Gwnym celem EFTA byo przyspieszenie wzrostu gospodarczego i podniesienie dobrobytu pastw czonkowskich przez liberalizacj handlu. W odrnieniu od EWG EFTA nie miaa aspiracji utworzenia ponadnarodowej struktury, w ktrej wyniku nastpowaby proces roztapiania" suwerennoci jej czonkw. W wymianie handlowej EFTA dziaa bez tworzenia formalnych instytucji dysponujcych uprawnieniami zwierzchnimi. 0 dziaalnoci EFTA i jej specyfice zadecydowa fakt, e organizacja ta powstaa jako wyzwanie wobec utworzonej w 1957 r. EWG (zob. -> Wsplnota Europejska). Pastwa pozostajce wwczas poza EWG (g wnie Wielka Brytania, ktra na skutek weta Francji przez 10 lat nie moga uzyska statusu czonka EWG) twierdziy, e EFTA jest alternatyw wobec EWG. Wielka Brytania uwaaa jednali EFTA za twr przejciowy, ktry zintegruje i wzmocni pa stwa czonkowskie i ich pozycj przetargow w negocjacjach z EWG. Wstpienie do EWG Danii, Wielkiej Brytanii, Portugalii, Austrii, Szwecji i Finlandii znacznie osabio celowo i sens istnienia EFTA. [T..-N.j EUROPEJSKI SYSTEM WALUTOWY (European Monetary System - EMS) - mechanizm finansowy oparty na potrzebie zachowania rwnowagi midzy dwoma powizanymi czynnikami: utrzymaniem staego parytetu midzy walutami oraz wyrwnaniem tempa rozwoju gospodarczego pastwczonkw -* Wsplnoty Europejskiej. Zosta on utworzony 13.03.1979 r. Zastpi funkcjonujcego od 1972 r. tzw. europejskiego wa walutowego, bdcego mechanizmem stabilizacji kursw walutowych pastw czonkowskich WE. Podstaw prawn EMS jest rozporzdzenie Rady UJE z 15.09.1978 r. System opiera si na trzech zasadniczych elementach: a) -* ECU, b) mechanizmie wymiany i mechanizmach interwencyjnych, c) mechanizmach kredytowych. EMS suy utworzeniu strefy stabilizacji walutowej i jej umacnianiu. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : European Union, Publications Unit, Brussels 1992; The Institutions of the European Community, Publications Unit, Brussels 1993; The European Community and its Eastern Neighbours, ECSC-EEC-EAEC, Brussels 1990; Wsplnoty Europejskie. Wybrane problemy prawne, pod red. J. Kolasy, Wrocaw 1994.

EUROPEJSKI SYSTEM WALUTOWY ii - ustanowiony w Weronie podczas spotkania ministrw finansw i prezesw bankw centralnych UE. Utworzenie ESW II zakaday decyzje szczytu UE w Dublinie 1314.12.1996 r. Suy, jako kontynuacja ESW (EMS), pa stwom, ktre me nale do Unii Gospodarczo-Walutowej (Szwecja, Wlk. Brytania i Dania). 'T..-N.] EUROBEGIOW - zwany take regionem transgranicznym - obszar przekraczajcy co najmniej jedn granic pastwow i stanowicy sum co najmniej dwu przestrzeni spoecznogospodarczych o policentrycznym sposobie organizacji" (A. Skrzydo). Zgodnie z treci Europejskiej konwencji ramowej [Rady Europy] o wsppracy transgranicznej midzy wsplnotami i wadzami terytorialnymi z 21.05.1980 r. pod pojciem wsppracy transgranicznej naley rozumie kade wsplnie podjte dziaanie majce na celu umocnienie i dalszy rozwj ssiedzkich kontaktw midzy wsplnotami i wadzami terytorialnymi" dwch lub wikszej liczby pastw. Presje regionalistyczne w Europie

na tyle silne, by dostrzec potrzeb ich regulacji prawnomidzynarodowej, day o sobie zna z kocem lat siedemdziesitych. Nieco wczeniej, bo ju w 1971 r. powstao Stowarzyszenie Europejskich Regionw Pastw Transgranicznych z siedzib w Bonn, grupujce ponad 50 regionw przygranicznych wok rzeki Ren. Prawdziwe pocztki regionalnej polityki wsplnotowej datuj si jednak od 1975 r., kiedy to zosta powoany do ycia Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (FEDER), b dcy gwnym instrumentem polityki podziau funduszw wsplnotowych na rzecz najsabszych regionw. W dziesi lat pniej, z inicjatywy E. Faure powstaa Rada Regionw Europejskich, midzyregionalne zgromadzenie parlamentarne. W1987 r. w jej miejsce utworzone zostao Zgromadzenie Regionw Europy (ZRE). Jest to organ plenarny, na ktrym omawiane s zasadnicze problemy regionalne. ZRE ma sw siedzib w Strasburgu. Reprezentuje ponad 170 regionw z caej Europy, w tym z Polski, Czech, Wgier i Bugarii. 21.05.1980 r. przyjta zostaa Europejska konwencja ramowa o wsppracy transgranicznej midzy wsplnotami i wadzami terytorialnymi (konwencja madrycka Rady Europy). Natomiast w padzierniku 1985 r. przyjta zostaa - Europejska konwencja samorzdu terytorialnego. Obie te konwencje zaliczane s do aktw prawnych tworzcych podstawy prawne instytucji regionw transgranicznych, regulujcych formy uczestnictwa spoecznoci lokalnych w kontaktach midzynarodowych na podstawie standardw europejskich. Wanym krokiem umacniania procesw regionalizacji na kontynencie europejskim byo uznanie w -> Jednolitym Akcie Europejskim, e celem dziaa Wsplnot Europejskich bd dziaania na rzecz rozwoju i umacniania regionw na kontynencie. Najwaniejszy jednak krok w kierunku zwikszenia roli regionw we Wsplnotach Europejskich zosta dokonany wraz z przyjciem traktatu z Maastricht o Unii Europejskiej. Da on asumpt i podstaw do utworzenia Komitetu Regionw Europy. Postanowienia traktatu z Maastricht w czci dotyczcej EWG zawieraj ju wyrane dyspozycje co do roli i zakresu kompetencji Komitetu Regionw. Przystpujc do -> Europejskiej Karty Samorzdu Terytorialnego w 1993 r. oraz do konwencji ramowej, Polska wypracowaa jednoczenie dwa modele: wsppracy transgranicznej i midzyregionalnej. Wan rol w tym procesie odgrywaj bilateralne umowy o wsppracy transgranicznej lub midzyregionalnej (np. umowa dwustronna z Biaorusi podpisana 24.04.1992 r., Ukrain 24.05.1993 r). Istnieje tak e umowa o wsppracy polskich wojewdztw z obwodem kaliningradzkim (22.05.1992 r.). Cao tego rodzaju dziaalnoci nadzoruje Komisja Midzyrzdowa do spraw Wsppracy Regionalnej i Przygranicznej. Obecnie istnieje 13 euroregionw, w ktrych uczestniczy Polska: Euroregion Karpacki (z udziaem Polski, Ukrainy, Wgier, Sowacji), Euroregion Nysa (z udziaem Polski, Czech i Niemiec), Euroregion Sprewa-Nysa-Bbr (z udziaem Polski i Niemiec), Euroregion ProEuropa Viadrina (polsko-memiecki), Euroregion Tatry (Polska, Sowacja) oraz Region Transgraniczny lsk-Morawy (polsko-czesko-sowacki), Euroregion Pomerania (Polska, Niemcy, Dania, Szwecja jako partnerzy wsppracy), Euroregion Bug (regiony Polski, Biaorusi, Ukrainy), Glacensis, Niemen. Pradziad, Batyk, Silesia, konstytuuje si obecnie Euroregion Beskidy. Z powyszego wida, e tendencje w kierunku regionalizacji w Europie rodkowej i Wschodniej s rwnie silne, jak w pastwach Europy Zachodniej. [T..-N.l
L i t e r a t u r a : Restrukturyzacja regionw jako problem wsppracy europejskie], opr. zbir, pod red. A. Kukliski, B. Jaowiecki, Warszawa 1991; S. Parzymies, Europa regionw (SM 1994 r., nr 3); G. Bernatowicz, Nowy europejski regionalizmu: tame; W Gierlowski, Szanse rozwoju nowych modeli wsppracy transgranicznej w zmieniajcej si Europie, w: Regiony graniczne. Wspzalenoci i wsppraca, Warszawa 1993 r.; W Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony. Polski krok do integracji, Wrocaw 2001.

EWG ~* Wsplnota EuroDeiskt

100

101

Fabianizm

EWG - WSPLNOTA EUROPEJSKA

fcWOLUCJA POLITYCZNA
- termin bdcy gwnie przeciwie stwem rewolucji Izob.-* rewolucja spoeczna). E.p. zakada unikanie w procesie decyzyjnym i w -+ dziaaniach politycznych zachowa gwatownych, zwizanych z uyciem przemocy. Konkretne dziaania polityczne s dokonywane po wczeniejszych zmianach prawnych, dajcych podstawy do ich przeprowadzenia. E.p. jest traktowana jako proces dotyczcy duych grup spoecznych, ktrego treci s przemiany systemu politycznego, a inspiratorem s orodki wadzy politycznej lub inne podmioty ycia politycznego. E.p. obejmuje przypada transformacji politycznej z jednego systemu politycznego do innego, odmiennego w swoich doktrynalno-programowych zao eniach sprztom lat osiemdziesitych w Polsce, Czechosowacji czy na Wgrzech). Ocena e.p. moliwa jest w duszym okresie. Procesy ewolucyjne w obrbie polityki mog by planowane bd przebiega mimo woli uczestnikw ycia politycznego. Zdarza si, i e. p. jest splotem r nego rodzaju zjawisk w obszarze polityki, ktre tworz zupenie niezaleny -* proces polityczny, zmieniajc cay ~+ system polityczny lub jego cz. fE.M.l

FABIANIZM
- jeden z nurtw ideowo-poiitycznych ruchu socjalistycznego w Anglii. Pochodzi od nazwy organizacji utworzonej w 1884 r. - The Fabian Society (Towarzystwo Fabia skie). Grup zaoycieli towarzystwa tworzyli: Sidney Webb Q858-L932) i jego ona Beatrice, Bernard Shaw (1856-1950), Graham Wallas (1858-1932). Annie Besant (1859-1933), Sidney Olivier (1859-1943) i Hubert Bland (1856-1914). Podstawowym manifestem ideowym towarzystwa byy Szkice fabiaskie (The Fabian Essays) wydane w 1889 r. Koncepcje spoeczno-polityczne fabian byy konsekwencj pozytywistycznej wiary w stopniowe przemiany spoeczestwa t- gradualizm), dokonywane przy pomocy wyksztaconej elity, prowadzce do harmonii spoecznej. Jednostki musz dziaa wsplnie w imi dobra oglnego. Fabianie wyraali pogld, i moliwe jest owiecenie" spoeczestwa angielskiego, ktre zrozumie konieczno powolnego przeobraenia systemu kapitalistycznego w socjalistyczny. Uznajc, e prawo jest matk wolnoci", zakadali, e przemiany bd miay charakter demokratyczny, stop-niawy i pokojowy, a take zostan uznane przez masy za moralne i zgodne z konstytucj. Ich celem byo przeksztacenie instytucji centralnych (-* parlamentu i - rzdu) oraz wykorzystanie rnych form oddziaywania spoecznego, zwaszcza samorzdu. Program polityczny fabian przewidywa likwidacj Izby Lordw oraz przeksztacenie Izby Gmin w dwie izby. Pierwsz z nich miaa by izba spoeczna (parlament spoeczny), odzwierciedlajca zr nicowan struktur spoecze stwa angielskiego. Do jej kompetencji miao nalee prawo do bezporedniej ingerencji w ycie spoeczno-ekonomiczne. Powoane w jej ramach stae komisje miay zaj si kontrol znacjona-lizowanych dziaw przemysu, natomiast bieca administracja miaa przej w rce krajowych dyrekcji, w ktrych zasiadaliby reprezentanci administratorw, robotnikw i konsumentw, W podobny sposb miay by zarzdzane zak ady, przejte przez samorzdy (tzw. koncepcja demokracji przemysowej S. Webb a). Drug izb miaa by izba polityczna (parlament polityczny), ktra zachowywaaby uprawnienia zwizane z obronnoci pa stwa, polityk zagraniczn oraz kwestiami dotyczcymi porzdku publicznego. W sprawach ekonomicznych fabianie stali na stanowisku, i w spoecze stwie socjalistycznym powinny by zachowane trzy formy wasnoci. Podstawow form miaa by wasno pastwowa (nacjonalizacja), w ktrej znaczc rol miaa odegra mniiicypalizacja przemysu, tj. przesunicie punktu cikoci z rzdu centralnego na samorzd lokalny (std czasami okrelenie: socjalizm municypalny). Ponadto wane zadanie przypadao ruchowi spdzielczemu (w asno spdzielcza). Zasady funkcjonowania tego ruchu opracowaa B. Webb w pracy The Cooperative Movement in Great BiiiainiWQV). Trzeci form wasnoci miay by prywatne drobne przedsibiorstwa, obejmujce drobn wytwrczo, handel. usugi itp. Koncepcje f. odegray wan rol w ksztatowaniu si zaoe ideowo-programowyeh Labour Party (Partii Pracy) i zadecydoway o odmiennoci doktryny socjalizmu brytyjskiego w porwnaniu z programami ruchu socjalistycznego w pozostaej czci Europy. fKD.J

Falanga

:Q-:

103

Faszyzm

FALANGA
1. Ultranacjonalistyezna i prawicowa organizacja polityczna zaoona w 1933 r, w Hiszpanii przez Jose Antonio Primo de Rivera (Falang Espaola). Nawizywaa ona do tradycji woskiego -* faszyzmu i prbowaa przenie jego idee na grunt hiszpa ski. i de Riviera by gorcym zwolennikiem tzw. hiszpa skiej drogi ycia" przeciwstawnej zarwno kapitalizmowi, socjalizmowi, jak i liberalizmowi. W 1934 r. nastpio poczenie E z inn organizacj prawicow, Juntas de Ofensiva Nacional Sindiealista Na czele nowej struktury stan de Rivera. W 27-punktowym manifecie postulowano m.in. usunicie republiki, likwidacj partii politycznych, odrzucono kapitalizm, a w zamian, proponowano stworzenie narodowego pastwa korporacyjnego opartego na silnej wadzy i wojsku, oywianego ide ekspansji kolonialnej. F. wzia udzia w konfrontacji z republik , a jej formacje paramilitarne, tzw, Niebieskie Koszule" (okoo 100 tys.), wspieray oddziay gen. Franco. W 1937 r. gen. Franco zmusi organizacje prawicowe do stworzenia tzw. przymierza pragmatycznego ipowstata Falang E-spanoa Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindiealista (Falanga), F: partycypowaa we wszystkich gabinetach gen. Franco, cho jej wpywy polityczne po 1945 r. malay, Profaszystowskie nastawienie f. stao si niewygodne dla dyktatora, zw aszcza w obliczu koniecznoci otwarcia ekonomicznego Hiszpanii. 1.04.1977 r. F. zostaa zlikwidowana. W Polsce w latach 1934-1939 istniaa nacjonahstyczna organizacja pod nazw ONE. Falanga, Ruch Narodowo-Radykalny. Jednak w odrnieniu od hiszpaskiej irniermiczki byo to ugrupowanie ultrakatolickie, w ktrego programie dominoway m.in. hasa antysemickie. Jednym z przywdcw by B. Piasecki. 2. Falanga w koncepcji Ch. Fouriera (1772-1837), francuskiego socjalisty utopijnego, to zrzeszenie wytwrcw zamieszkujce falanster, czyli budynek otoczony gruntami rolnymi, dysponujce zapleczem produkcyjnym i wytwarzajce wszelkie niezbdne do ycia jej czonkw produkty. Aktywno takiej grupy miaa przebiega w warunkach braku jakichkolwiek form przymusu politycznego czy ekonomicznego. [R.H.]

FASZYZM
1. Ruch spoeczno-polityczny ktrego pocztki sigaj ruchu Benito Mussoliniego we Woszech, zaoonego w 1919 r. Faszystowsk okrelaa si partia przewodzca temu ruchowi (Fasci di Combattimento, Partito Nazionale Fascista). Nazwa f. nawizywaa zarwno do rewolucyjnych organizacji robotniczych powstaych w kocu XIX w., jak i do antycznych rzg noszonych przez liktorw rzymskich (wos. fasci, z ac. fasces wizki rzg). W szerszym znaczeniu f. to kierunek i ruch polityczny o charakterze totalitarnym, odwoujcy si do ideologii faszystowskiej i bdcy podstaw faszystowskiego reimu politycznego. Poza Wochami ruch faszystowski rozwin si take w Niemczech, Austrii, Hiszpanii (pod wodz gen. F. Franco Bahamonde), Portugalii (dugoletnim przywdc ruchu by A. de Oliveira Salazar). 2. Reim poUtyczny uto samiany z -* totalitaryzmem. 3. Ideologia spoeczno-polityczna, ktrej podstawowe elementy okrela idea charyzmatycznego wodza, mit wsplnoty ziemi i krwi" oraz zesp antydemokratycznych, an ty liberalnych i skrajnie nacjonalistycznych hase. Najbardziej rozwinit posta doktrynaln stanowi f. niemiecki (-+ nazizm). Korzenie ideologiczne f. sigaj rozmaitych koncepcji i systemw filozoficznych, politycznych, spoecznych. W przypadku f. w oskiego wyrane s inspiracje doktryny N. Machiavellego (- makiaweizrn), pogldw V. Pareto, G. Sorela, A. Rocco i G. Gentile. Czste jest tak e odwoywanie si do tradycji antycznego Rzymu. Podstawowe zasady f. woskiego zostay wyoone przez

B. Mussoliniego w praw zatytuowanej La dottiina del fascismo ''.Doktryna faszyzmu, 1982), Istot - wedug Mussoliniego - miaa wyraa doktryna czynu", tzn. bezwzgldne podporzdkowanie si mas woli wodza (we Woszech - duce), lepa dyscyplina oraz radykalne przebudowanie panujcych stosunkw spoeczno-politycznych. Z kolei A, Rocco uzna, e f. jest form dziaania i uczucia", std ruch faszystowski nie daje si podporzdkowa jakimkolwiek rygorom teoretyczno-doktrynalnym. Koncepcje ustrojowe faszyzmu w oskiego zakaday zniesienie systemu kapitalistycznego (-* kapitalizm)i zastpienie go ustrojem korporacyjnym (-* korporatywizm). G wnym teoretykiem ustroju korporacyjnego by C. Costamagna. Celem korporacji bya realizacja idei solidaryzmu spoecznego. Ustrj korporacyjny - oparty na obowizkowych zbiorowych umowach pracy-polega na stworzeniu branowych syndykatw zrzeszajcych pracodawcw i pracownikw oraz poddanych cisemu nadzorowi ze strony partii i pastwa. Goszono postulat wprowadzenia omiogodzinnego dnia pracy, zagwarantowania minimalnej pacy, znacjonalizowania fabryk zbrojeniowych, przyuczenia mas do sztuki rzdzenia". W kwestiach politycznych wszystkie odmiany f, odwoyway si do teorii -* decyzjonizmu C. Schmitta, uznajc prymat dziaania i decyzji wodza nad legalistycznodemokr^atycznymi procedurami podejmowania decyzji politycznych. Negatywny stosunek do zasad liberalno-demokratycznych pastwa Mussolini motywowa tym, i stanowi one przedsionek anarchii". Za gwny sposb rozwizywania konfliktw midzy-narodowych uznawa -> wojn , ekspansja narodw bya za uwaana za przejaw ich ywotnoci", Swoich zwolennikw ideologia znalaza w wielu krajach. We Francji idee rozwija Charles Mauras 11863-1902), Wystpujc przeciw - demokracji i -* parlamentaryzmowi, Mauras postulowa oparcie struktury spoecznej na zasadach stanowoci i odnowienia organizacji korporacyjnych. Pozytywnie ocenia zaoenia ideologiczne f., zw aszcza w jego woskiej wersji. Niektre z jego pogldw- zostay zaakceptowane przez cz zwolennikw kolaboracyjnego rzdu marszaka Betaina (reim Vichy) po i940 r. W Stanach Zjednoczonych czoowym ordownikiem f. by Lawrence Dennis {Is Capitalism Doomed?, 1932 ; The Coming American Fascism,1936; The Dynamics of War and Revolution, 19'40). Krytykowa kapitalizm i demokracj za gloryfikowanie konkurencji midzy jednostkami, chaos moralny, p d do zysku i brak silnego przywdztwa politycznego. Uwaa, e jedynie wojna mo e zapobiec narastaniu frustracji i lku w rd czci spoeczestwa amerykaskiego; moe sta si take rodkiem powstrzymujcym wzrost bezrobocia. Twierdzi podobnie jak Hobbes, e wojna wszystkich przeciwko wszystkim" jest w stanie stworzy prawdziw si i moc narodu. W Wielkiej Brytanii do grona zwolennikw f. zalicza si przede wszystkim Oswald Mosley, twrca Brytyjskiego Zwizku Faszystw (British Union of Fascists), utworzonego w 1930 r. W swojej pracy The Greater Britain (1932) Mosley propagowa idee pastwa korporacyjnego, antysemityzmu, odrodzenia heroicznych cnt spoecze stwa angielskiego. By zwolennikiem pa stwa autorytarnego (zob, -* autorytaryzm), ktre miao sta si rdem narodowego odrodzenia. Prekursorem f w Austrii by Othmar Spann (1878-1950), autor dziea Prawdziwe pastwo (1922), Ostro krytykujc -+ liberalizm i ~* marksizm, Spann dowodzi, e organizacja spoeczna (Gefolgschaft) b dzie tworzy rzeczywist cao, jeli zostan poczone jej poszczeglne elementy (ustrj korporacyjny). Denie do organicznej jednoci" spoeczestwa byo, jego zdaniem, przeciwwag wobec liberalnej polityki, prowadzcej do rozbijania tej jednoci. Wspczenie zjawisko odradzania si ruchw f. lub ugrupowa politycznych sigajcych do niektrych elementw ideologii i tradycji

;_'t!ds>racja _________________________________________________________________ IQ4

105

Feminizm

f. (tzw. faszyzujcych) okrela si mianem neof aszyznm. W rnym stopniu zjawisko to dotyczy wielu krajw, w tym: Niemiec, Woch, Francji, Wielkiej Brytanii, Chorwacji, Stanw Zjednoczonych. [K.D.]
L i t e r a t u r a: R. de Felice, Interpretacje faszyzmu,, Wars2awa 1S76; J.W. Borejsza (red.), Faszyzmy europejskie (1922-1945) w oczach wspczesnych i historykw, Warszawa 1979; W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryny woskiego faszyzmu i antyfaszyzmu w latach 1922-1939. Krakw 1992.

(ac. fbederatio - sprzymierzenie) - zwizek pastw, ktre czciowo zrzekaj si swej suwerennoci na jego rzecz. F, jest elementem formy pastwa i okrela jego struktur poEtyezno-tetytorian . Najbardziej charakterystycznym wyznacznikiem jest podzia uprawnie wadczych. W pastwie federalnym wadza jest rozdzielona midzy parlament i rzd federalny oraz parlamenty i rzdy pa stw-czonkw f. Podzia w adzy zakada, e tylko pewne obszary polityki (jak np. polityka zagraniczna, obronno, polityka monetarna) zastrzeone s dla w adz federalnych. Wikszo spraw zwizanych z polityk wewn trzn pozostaje w gestii pastw czonkowskich, ktre dysponuj w tym zakresie -* autonomi polityczn. F. zapewnia wic -+ decentralizacj i -* dekoncentracj wadzy, co odr niaj od pastwa unitarnego, w ktrym uprawnienia w adcze skupiaj si na poziomie centralnym. Oprcz podziau w adzy f. charakteryzuje si istnieniem swoistych, instytucji zabezpieczajcych suwerenno pastw czonkowskich. Nale do nich przede wszystkim wysze izby parlamentw, budowane na ogl na podstawie zasady rwnej reprezentacji pastw czonkowskich, oraz sdy konstytucyjne rozstrzygajce ewentualne spory kompetencyjne. W niektrych f. przyjmuje si take specjaln procedur decyzyjn zapobiegajc dominacji pa stw czonkowskich o wikszej liczbie mieszka cw i tym samym o wikszej liczbie przedstawicieli w parlamencie. Forma f. stosowana jest przede wszystkim w krajach o rozlegym terytorium oraz w takich, w ktrych wystpuj mniejszo ci etniczne lub narodowe. E jest wwczas rozwizaniem zapobiegajcym otwartym konfliktom. Do grona f. zaliczamy USA, Kanad, Australi, Meksyk, Indie, a w Europie: RFN, Austri, Szwajcari i Belgi. Form federaln przyjy rwnie wielonarodowe pastwa komunistyczne: ZSRR, Czechosowacja oraz Jugosawia. Upadek komunizmu spowodowa jednak rozpad tych struktur, ktre okaza}' si. tworami w du ej mierze sztucznymi i nie odpowiadajcymi interesom yjcych w ich ramach narodw (zob. -+ Wsplnota Niepodleg ych Pastw). [A.A] FEDERALIZM (ac: foedus - wi, powizanie) -forma organizacji pastwa, w ktrej -* podzia wadz i metoda zorganizowania procesu decyzyjnego w ramach -* wsplnoty politycznej polega na rozdzieleniu konstytucyjnych i politycznych uprawnie pomidzy wadz centraln oraz wadze regionalne w ten sposb, i kada 2 nich odpowiedzialna jest za realizacj okrelonych zada przy wykorzystaniu instytucji i zasobw pozostajcych w jej dyspozycji. F. jako metoda organizowania w adzy jest z jednej strony form segmentacji wsplnoty politycznej, ktrej wyrazem pozostaje zasada, i wadze (centralna i regionalne) wykonuj swe uprawnienia jako niezalene i rwnorzdne podmioty, a z drugiej - zawarte s w niej mechanizmy integracyjne umoliwiajce przy zachowaniu przez kady podmiot wasnej politycznej integralnoci koordynowanie dziaalnoci. Mona wyrni szereg instytucjonalnych zabezpiecze czy rozstrzygni

FEDERACJA

decydujcych o efektywnoci f. jako sposobu zorga-nizowania pastwa: Pisana konstytucja, w ktrej okrelony zosta bezwzgldnie obowizujcy sposb podziau wadzy Stosowane s rne rozwizania. Uprawnienia wadzy centralnej mog zosta okrelone enumeratywnie (enumerated powers), a pozostae znajduj si w rkach w adz regionalnych (np. w Australii, Szwajcarii czy Stanach Zjednoczonych). Sytuacj mo na odwrci - wyszczeglnione zostaj uprawnienia jednostek sk adowych -* federacji, a reszta znajduje si w gestii wadzy centralnej (np. w Kanadzie). Wystpuj rwnie sytuacje, gdy uprawnienia obu typw wadz zostaj szczegowo wyliczone (np. w Indiach). Spory kompetencyjne. W przypadku kolizji uprawnie wikszo konstytucji opowiada si za rozstrzygniciem ich na rzecz wadzy centralnej. Jednak nie zawsze uprawnienia obu rodzajw wadz wzajemnie si wyczaj. Mona napotka tzw. uprawnienia konkurencyjne, dajce obu poziomom organizacyjnym (federacji oraz jednostkom skadowym) uprawnienia w zakresie dziaania w okrelonej i tej samej sferze dziaalnoci pastwa (np. sprawa podatkw). W Stanach Zjednoczonych, Australii, Kanadzie czy Niemczech du rol w zakresie rozwizywania sporw kompetencyjnych czy te rozstrzygania o sposobie dystrybucji uprawnie odgrywaj sdy. W Szwajcarii kwestie te poddawane s pod -* referendum. Zmiana konstytucji." Oba poziomy organizacyjne musz bra udzia w procesie zmiany konstytucji i wyrazi na ni zgod. W Stanach Zjednoczonych poprawka musi zosta uchwalona przez obie izby Kongresu (wikszoci 2/3 w kadej izbie) i zatwierdzona przez 3/4 stanw. W Szwajcarii poprawka, by przej w powszechnym referendum, wymaga rwnie poparcia przez wikszo kantonw. Polityka finansowa. W praktyce jest ona rdem czstych konfliktw i poziom centralny dysponuje w tym zakresie znacznie szerszymi uprawnieniami i rzeczywistymi mo liwo ciami ni regionalny. Istnieje kilka metod rozwizania kwestii finansowych, cho kada z nich w mniejszym czy wikszym stopniu prowadzi do zachwiania konstytucyjnej rwnowagi. Uprawnienia w zakresie polityki finansowej mog zosta przekazane z regionu na poziom centralny wzgldnie zasoby pochodzce z podatkw mog by przekazywane z centrum do regionw. Najczciej stosowana jest metoda polegajca na przekazywaniu przez w adz centraln subwencji czy dotacji poszczeglnym regionom. Z reguy dysponent okrela sposb wykorzystania funduszy, definiujc cel, na ktry maj zosta przeznaczone (np. w Stanach Zjednoczonych). Z kolei w Australii dominuje forma generalnych" dotacji i wwczas wadze federacji nie okrelaj sposobu ich uycia czy te przeznaczenia. Zasadniczo mona wyrni dwa sposoby postrzegania wspczesnego fi: tzw. dualistyczny, oparty na przekonaniu, i konstytucja stworzya dwa odseparowane poziomy wadzy, ktre winny pozosta niezalene, oraz tzw. kooperacyjny, wyraajcy idea partnerstwa midzy tymi podmiotami. W rzeczywistoci s to modele idealne. Wspczesny musi czy oba aspekty - utrzymanie autonomii w adz regionalnych i konieczno zagwarantowania wspdziaania, zw aszcza w sferze kierowania gospodark. [R.H.] FEMINIZM - -+ ruch spoeczno-polityczny, ktrego celem jest walka o prawa kobiet. Teoretycznych podstaw f. mona doszuka si w pisarstwie Mary Wollstonecraft (Vindication of the Right of Woman, 1792). Wystpia ona gwatownie przeciwko systemowi stosunkw spoecznych, a zwaszcza systemowi ksztacenia, ktry powoduje, e kobieta traktowana jest jako jednostka niesamodzielna, zdolna do egzystencji jedynie przy boku mczyzny i nieuprawniona do uczestnictwa w yciu politycznym. Domagaa si ona penej rwnoci

Filozofia policvczna

i 06

Fufkeionaliziri dotyczce -wybranych zjawisk politycznych 'np. problem demokracji. -* narodu, -* pastwa, -* wojny itp.). Najbardziej znanymi przykadami historycznymi snp. teorie Platona. Arystotelesa, N. Machiaveflego, X Hobbesa. J.J. Rousseau, J. Benthama, G.WE Hegla, EW Nietzschego, K. Marksa i R Engelsa. EA von Hayeka i in. [ELD, ] FRAKCJA POLITYCZNA iac: fractio - lamaniej - zorganizowana i zdyscyplinowana grupa ludzi, ktra wyodrbnia si w ramach szerszego organizmu politycznego, nie zrywajc jednak z nim organizacyjnych powiza, wiadoma w asnej odrbnoci wynikajcej przede wszystkim z akceptowania odmiennych idei, realizowania specyficznych celw czy te preferowania odmiennego stylu postpowania politycznego. Najczciej pojcie to jest stosowane w odniesieniu do: partii i parlamentu. Frakcja partyjna. Pozostaje ona w strukturze organizacyjnej partii i pomimo forsowania odmiennych propozycji programowych czy rozstrzygni personalnych jej liderzy wci podporzdkowuj si decyzjom najwy szych wadz. Wystpowanie frakcji partyjnej jest moliwe w organizacjach uznajcych zasady demokracji wewntrzpartyjnej, ktre na dodatek unikaj wyranego zdefiniowania swej tosamo ci programowej. Istnieje okrelony dominu,jcy cel (np. zdobycie wadzy czy jej utrzymanie, obalenie istniejcego reimu itp.), ktry jednoczy czonkw organizacji, i to pomimo wystpowania wyranych rnic pomidzy poszczeglnymi wewntrznymi"' grupami. Partie tego typu okrela si mianem partii jako koalicji frakcji" W Polsce taki charakter ma Unia Wolnoci, a w Europie Zachodniej okrelenie to najczciej stosowane jest w odniesieniu do partii chadeckich. Frakcja parlamentarna to wyspecjalizowane ogniwo w wewn trznej strukturze partii skupiajce wszystkich jej reprezentantw zasiadajcych w parlamencie. Niejednokrotnie grupa ta, a zwaszcza wska elita wyodrbniona w jej ramach (np. w Wielkiej Brytanii to tzw. frontbenchers), przejmuje odpowiedzialno za kierowanie parti i realizacj jej programu na forum parlamentu. E parlamentarna w istocie rzeczy decyduje o przeksztacaniu postulatw programowych w wytyczne polityki pa stwa, zwaywszy, i bierze udzia w procesie przetargw parlamentarno-gabinetowych i negocjuje tre ewentualnego programu koalicyjnego gabinetu. 'E.H.J FUNKCJO W ALiZM - kierunek w ameryka skiej doktrynie prawniczej. -Jego tre jest rezultatem specyficznych warunkw rozwoju pastwowoci ameryka skiej (federalizmu i spontanicznoci procesw organizowania si zbiorowo ci ludzkich) oraz zwizanego z nim systemu prawa (common tao jako efekt ..wyprzedzania" pastwa przez prawo). Wyrany wpyw na ksztatowanie si f. wywar pragmatyzm (szczeglnie J. Dewey'a), -* behawioryzm, a takie pogldy prawno-polityczne R. von Iheringa, L. Duguita, V Pareto i L. Petrayckiego. F. kwestionowa wszelkie twierdzenia aksjornatyczne i zrywa z tradycyjn koncepcj prawdy jako zgodnoci z rzeczywistoci, Gosi, e prawda nie jest odbiciem rzeczywisto ci, albowiem myl poznajca prawd nie daje si przystosowa do poznawalnych przedmiotw. Rzeczywisto i myl nie stanowi jednoci, gdy nale one do cakowicie odmiennych sfer. Pojcia, jakimi posuguje si czowiek, nie odzwierciedlaj poznawanych obiektw (przedmiotowo, ich istoty, lecz s one punktem wyjcia do skutecznego dziaania. Jako instrument dziaania ludzkiego pojcia powinny by jednoznacznie okrelone, co z kolei jest gwarancj skutecznego dziaania. Za twrc f. uwaany jest Oliver Wendell Holmes (1841-1935). By autorem wielu prac, traktatw i rozpraw, w tym m.in.: Common

praw politycznych dla kobiet, wczajc w co prawo udziau w debatach politycznych. Nawet radykalizm rewolucji francuskiej nie zdoa jednak rozwiza kwestii kobiecej. Walka o prawa polityczne kobiet przybraa na sile dopiero pod koniec dziewitnastego stulecia w zwizku z postulatem upowszechnienia praw wyborczych. W Anglii w 1903 r. Emmeline Parimurst, wraz z crk C iristabel zao ya Spoeczno-Polityczn Uni Kobiet (Women's Social and Political Union), ktra state si symbolem ruchu sufraysowskiego, domagajcego si praw wyborczych dla kobiet. Dziaania sufraystek doprowadziy do sukcesu. Wikszo pastw zachodnioeuropejskich przyznaa kobietom prawa wyborcze w okresie midzywojennym, a niektre -jak np. Finlandia i Norwegia -ju przed I wojn wiatow . Najpniej zrwnano prawa wyborcze kobiet i m czyzn w Portugalii (1974 r.) i w Szwajcarii S1971 r.l Wspczesny f, stanowi jeden z istotniejszych przejaww -* Nowej Polityki, postuluje zmian jakoci ycia. Jego treci jest danie rzeczywistego zrwnania szans kobiet i m czyzn w yciu publicznym.W obrbie polityki f. Madzie nacisk na aktywno kobiet w partiach, parlamentach i rzdach. W tym zakresie uwidoczniy si istotne zmiany Tak np. w krajach skandynawskich reprezentacja kobiet w parlamentach przekroczya w atach dziewidziesitych 30%. Wedug danych Unii Midzyparlamentarnej w lipcu 2001 r. udzia kobiet w parlamencie szwedzkim wynosi 42,7%, duskim - 37,4%, fiskim - 36,5%, a w norweskim - 36,4%. Ponad 30% kobiet zasiadao ponadto w parlamencie holenderskim, islandzkim, niemieckim i nowozelandzkim. Na wiatowej licie obrazujcej aktywno kobiet w parlamentach Polska znajdowaa si w 2001 r. na 49 miejscu (13%). Wyranie wzrosa liczba kobiet sprawujcych funkcje ministrw (dotyczy to zwaszcza Skandynawii). Niektre partie polityczne - gwnie socjaldemokratyczne - wprowadzaj zasady tzw. aktywnej interwencji" polegajcej min. na zagwarantowaniu kobietom okrelonej puli miejsc we w adzach partii oraz na zwikszeniu udziau kobiet w polityce wyborczej i procesie podejmowania decyzji wewntrzpartyjnych. W Islandii dziaa partia feministyczna, ktra w 1987 r. uzyskaa ponad 10% gosw w wyborach parlamentarnych. Jednake w krajach, w ktrych ugrupowania konserwatywne gruj naci lewic (np. w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Grecji, Portugalii i Francji') partycypacja polityczna kobiet jest znacznie sabsza, a ich udzia w pracach parlamentw i rzdw o wiele skromniejszy. Problematyk praw kobiet zajmuje si rwnie -*ONZ. 18.12.1979 c uchwalona zostaa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Pod auspicjami ONZ odbyy si ponadto cztery midzynarodowe konferencje powicone temu zagadnieniu: w Meksyku (1975), Kopenhadze (1980), Nairobi (1985), w Pekinie (1995) i w Genewie w 2000 r. Zdaniem wikszo ci delegatek na ostatni konferencj normy ONZ w sprawie rwnouprawnienia kobiet nie s respektowane przez wikszo rzdw. "AA.] FILOZOFIA POLSTYCZIMA 1. Termin potocznie okrelajcy zesp de i pogldw politycznych (np. f.p. okrelonej partii politycznej). 2, Studia dotyczce moralnych, normatywnych i metafizycznych aspektw polityki, cile zwizane z histori doktryn politycznych. W dociekaniach z zakresu f. p. z reguy wykorzystuje si metody badawcze stosowane w filozofii i historii. Koncentruj si one wok takich zagadnie, jak np. natura pastwa i ycia politycznego, podstawy moralnych i politycznych zobowiza jednostek wobec instytucji pastwowych, etyczna kwalifikacja rnych form sprawowania rzdw, stosunki midzy rzdzonymi a rzdzcymi, relacja midzy polityk a etyk/moralnoci. W tym ujciu materiaem badawczym f. p. s rozmaite teorie filozoficzne polityki lub koncepcje

Funkcjonalizm

108
BHP*""*m

Law (188D, cieka prawa (1897). Twierdzi, e ksztatowanie si prawa jest kwesti dowiadczenia, a zatem nieprzydatne s w jego badaniu metody anaityczno-logiczne i historyczne. Prawo definiowa jako przewidywanie tego, co sdy faktycznie uczyni". Bdc zdecydowanym zwolennikiem prymatu prawa zwyczajowego (common law) i praktyki sdowej uwaa, e konstytucja nie jest ucielenieniem jakiej konkretnej teorii ekonomicznej, np. w postaci paternalizmu, organicyzmu lub leseferyzmu. Konstytucja zostaa stworzona dla ludzi rnicych si swoimi pogldami, wskutek czego ocena tych pogldw nie moe by dokonywana z punktu widzenia tego, na co zezwala konstytucja (rozprawa Lochner v. New York,1905). Wtki teoretyczne Holmesa rozwin Roscoe Pound (1870-1964). Swoje pogldy przedstawi! w pracach . The Spirit of the Common Law (1921!, Social Control Through Law (1942) i in. Jego f. okrela si take mianem socjologicznej jurysprudencji" bd idealizmu prawniczego". Prawo ujmowa jako rodek kontroli spoecznej. Wed ug niego prawo to ,,[...1 wysoko wyspecjalizowana forma spoecznego kierowania w politycznie zorganizowanym spoeczestwie przez systematyczne, uporzdkowane stosowanie siy". Prawo nie jest celem samym w sobie, lecz instrumentem realizacji okrelonych celw spoecznych, ochrony indywidualnych i zbiorowych interesw {.The Spirit of the Common Law). Dostrzega sprzeczno interesw midzy r nymi grupami spoecznymi i uwaa, e rozwizywanie tych sprzecznoci powinno by dokonywane za pomoc kryterium wypywajcego z generalnych zasad istniejcego porzdku spoecznego. Jego zdaniem zmiany zachodzce w yciu spoecznym, politycznym i ekonomicznym powodoway uspoecznianie si" prawa. Do podstawowych symptomw tego zjawiska zalicza: ograniczenia w dysponowaniu wasnoci, ograniczenia wolno ci umw, wprowadzenie zasady zadouczynienia jako formy ograniczenia praw wierzyciela, wprowadzenie kategorii interesu spoecznego do orzecznictwa sdowego, wzmocnienie ochrony rodziny i jej czonkw. Kontynuatorami myli Holmesa'i Pounda byli L. Brandeis, B.N. Cardozo, F. Frankfurter i in. [K.D.1

GABINET
- termin wywodzcy si z jzyka francuskiego, w XVI] wieku stosowany na okrelenie maego apartamentu, w ktrym krl spotyka! si prywatnie ze swoimi doradcami. Spotkania miay sekretny charakter, co zreszt pozostao cech charakterystyczn stylu dziaania wspczesnych nam g. Obecnie termin ten uywany jest na okrelenie ciaa zwoywanego przez premiera lub prezydenta, ktrzy Ideraj jego pracami, w ktrego skad wchodz politycy najwy szego pastwowego szczebla, spotykajcy si, by przedyskutowa oraz zadecydowa o zasadniczych kierunkach polityki pastwa. G. wystpuje nie tylko w reimach ~+ parlamentarno-gabinetowych, ale rwnie w - prezydenckich (zob. - prezydencki reim) z tym, i znaczenie polityczne oraz funkcje obu typw znacznie si rni. Najczciej termin g. to zwyczajowa nazwa rzdu i wwczas oba pojcia stosowane s wymiennie. Nieco inne znaczenie ma termin g. w Wielkiej Brytami, a wic w kraju, w ktrym narodzi si reim parlamentarno-gabinetowy. Jest to instytucja powstaa na przeomie XVII i XVII] wieku na zasadzie zwyczajowej. G. wy oni si z Tajnej Rady (Privy Council), ciaa doradczego przy krlu, gdy rozroso si ono do rozmiarw praktycznie uniemohwiajcycb efektywno dziaania. Karol II ( 660 - 1685) oraz Anna (1702-1714) wprowadzili praktyk konsultowania zasadniczych kwestii politycznych z najwaniejszymi ministrami w zaciszu gabinetu" przed spotkaniem caej Tajnej Rady. Praktyka tego typu bya pocztkowo pitnowana, zwaszcza przez rzecznikw silnego parlamentu, a grup doradcw Karola D nazywano z hiszpaska junto" (zob. -* junta). W XVIII wieku g. uksztatowa si ostatecznie, nabierajc w zasadzie cech charakterystycznych wspczenie dla tej instytucji. Pierwsi krlowie z dynastii hannowerskiej nie brali udziau w spotkaniach z ministrami i uksztatowaa si praktyka, i jeden z nich obejmowa przewodnictwo g. (najczciej Pierwszy Lord Skarbu). W latach L721-1742 zakoczy si proces instytucjonalizacji g. jako ciaa skupionego wok -* premiera i odpowiedzialnego politycznie przed parlamentem. Proces ten cile wiza si z uznaniem konwenansu konstytucyjnego (zob. - precedens konstytucyjny), i g. winien by politycznie homogeniczny i mie poparcie wikszoci parlamentarnej. W Wielkiej Brytanii g. to organ wszy ni rzd, a w jego skad wchodz tylko ci spord ministrw, ktrzy otrzymali nominacj -* premiera. Rozmiar g. nie jest z gry okrelony (np. przez konstytucj) i premier dysponuje w tym wzgldzie du swobod. Istniej jednak pewne zasady, ktrych premier powinien przestrzega - np. ministrowie musz by czonkami parlamentu, kilku czonkw gabinetu powinno pochodzi z Izby Lordw, liderzy frakcji partyjnych powinni zosta wczeni w jego skad, niektrzy ministrowie ze wzgldu na donioso kwestii politycznych, ktrymi si zajmuj, zawsze zasiadaj w gabinecie (np. minister spraw zagranicznych czy minister skarbu). W skad wspczesnych brytyjskich g. wchodzi z reguy od 16 do 24 ministrw. Znacznie mniejsze byy tzw. gabinety wojenne" formowane w latach 1914-1918 (gabinet Lloyda Georga tworzyo 6 ministrw) oraz 1939-1945 (np. gabinet W Churchilla skada si z 8 ministrw). W politologii termin g. jest uywany na okrelenie najwy szego organu wykonawczego ( -> egzekutywy), w ktrego skad wchodz: -* premier kieruj cy jego pracami oraz -* ministrowie, reprezentujcy poszczeglne resorty. W pansiv, den Europy Zachodniej dominuje forma reimu - parlamentarno-

Gandvzm

110

UJ

Gaullizm

gabinetowego, czyli ukad oparty na cisym zespoleniu Funkcjonalnym i atrutauralnym jest moliwo przeprowadzenia parlamentarnego gosowania nad -> wotum nieufnoci dla g. Z kolei premier moe zainicjowa procedur zmierzajc do rozwizania parlamentu przed upywem kadencji. G. nie jest organem kadencyjnyni. Nie istnieje^ z gry okrelony czas, na jaki g. zostaje powoany. Wynika to wanie z faktu, i parlament moe w kadej chwili obali g. i sformowa nowy. a premier moe zoy wniosek o rozwizanie parlamentu. Konstytucje poszczeglnych krajw okrelaj maksymalny okres midzy kolejnymi wyborami (kadencja parlamentu), a wic zostaje wyznaczona grna granica czasowa dla hrnkcjonowania g., po upywie ktrej musz zosta, rozpisane nowe wybory. Z reguy g. funkcjonuj znacznie krcej ni konstytucyjnie gwarantowany maksymalny okres midzy wyborami. W krajach Europy Zachodniej w okresie powojennym przecitny czas trwania g. wynosi nieco ponad 24 miesice, co jest okresem

miesicy), Finlandii i Portugalii (co 15 miesicy) oraz Belgii (co 22 miesice). W Polsce po 1989 r. g. istniay przecitnie okoo 11 miesicy. Trwao g. pozostaje w pewien sposb uzaleniona od jego charakteru, a cilej mwic od tego, ile partii bierze udzia wjego formowaniu oraz jak wikszo ci dysponuj one w parlamencie. Mona wyrni cztery typy g,; Jednopartyjne wikszociowe, dysponujce poparciem wikszoci w parlamencie. Formua ta staa si zasad w Wielkiej Brytanii, a generalnie dominuje w systemach dwupartyjnych czy dwu i ppartyjnych (np. w Grecji, Hiszpanii czy Kanadzie). Jednak ten typ g, pojawia si rwnie w ukadach wielopartyjnych, gdy jedna z partii kontroluje wikszo mandatw-. Np. w Irlandii Fiaima Fail stworzya po 1945 r. 7 g. wikszociowych, a Partia Pracy w Norwegii - 6. Ten typ g. ustabilizowa si w Portugalii po 1987 r. i to pomimo istnienia tam systemu wielopartyjnego. Jednopartyjne mniejszociowe, gdy partia formujca g. nie moe liczy na poparcie wikszoci w parlamencie. Z koniecznoci musi ona zawiera sojusze taktyczne w parlamencie kadorazowo, gdy wynik istotnego dla niej gosowania nie jest pewny. G. jednopartyjne mniejszociowe s formowane do czsto w Norwegii, Szwecji oraz w Danii (zwaszcza przez -* partie socjaldemokratyczne, cho duska Venstra stworzya dwa g. tego typu). W powojennej historii Wioch Chrzecijaska Demokracja utworzya 16 g. majcych taki wanie status. Koalicyjne wikszociowe, gdy w pracach g. udzia bior dwie lub wicej partii politycznych, posiadajcych wikszo w parlamencie. Wystpuj one najczciej w RFN (100%), Holandii (86% g. miao status koalicji wikszociowej), Belgii (78%), Francji (77%), Woszech (64%) oraz Finlandii (55%). Koalicyjne mniejszo ciowe, ktre nie mog liczy na poparcie wikszo ci w parlamencie. Ten typ g. najczciej wystpuje w Danii (40%). [R.H.]

i hinduizmu. Naczeln zasad jest ahinsa - niewyrzdzanie za, zakaz zabijania i zadawania cierpie. Gosi, e zadawanie cierpie, yczenie komu za, a take odbieranie ycia stworzeniom w nieyczliwej intencji lub z pobudek egoistycznych jest przejawem gwatu. Jednoczenie zabjstwo ub zadanie cierpienia po spokojnym i. rzetelnym rozwaeniu sprawy, przy motywach wyzbytych egoizmu, moe by najczystsz postaci ahinsy Wedug Gandhiego: Kady przypadek naley rozpatrywa indywidualnie, przy uwzgldnieniu wszystkich towarzyszcych mu okolicznoci. Ostatecznym sprawdzianem jego charakteru jest intencja towarzyszca czynowi". G. zawiera postulat yczliwo ci powszechnej, solidarnoci i pomocy oraz czynnego uczestnictwa w walce o dobro kadej istoty. W stosunkach midzynarodowych ahinsa polega na stosowaniu wycznie talach metod, ktre wykluczaj przemoc i gwat. Celem jest wyeliminowanie uczu zemsty, nienawici, odwetu i nieyczliwoci, gdy stanowi one gwne rdo konfliktw i -* wojen. W stosunkach midzyludzkich zasada ahinsy obejmowaa: postulat obrony ludzi przed krzywd (przeciwdziaanie zu), postulat yczliwo ci, tolerancji i szacunku wobec przeciwnika, postulat walki bez gwatu. Usprawiedliwione s tylko takie metody, ktre maksymalnie oszczdzaj przeciwnikowi cierpie, a ponadto su likwidacji samego konfliktu i sprzyjaj pokojowemu uo eniu dalszych stosunkw. Walka bez gwatu misa sta si jedynym akceptowanym przez ludzi rodzajem walki. Podstawowe metody tej walki to: masowe demonstracje, wiece, pochody, masowe niewykonywanie zarzdze administracyjnych, strajki, porzucanie stanowisk pastwowych, niepacenie podatkw, bojkot wyborw, szk pastwowych i sdw itp. Metody te okrelano jako wierno prawdzie" (satyagraha - z hind, satya - prawda, agraha - upieranie si), odmowa wsppracy" lub cywilne nieposuszestwo (civil disobedience). Idee g. 'wywary duy wpyw na pogldy polityczne J. Nehru i M.L. Kinga. [KD.l

GAULLIZM
- myl polityczna stworzona przez Charlesa A. de Gaulle'a (1890-1970), francuskiego ma stanu, generaa, prezydenta Francji w latach 1959-1969. Gwne rda g. to: pragmatyzm, filozofia chrzecijaska, konserwatyzm spoeczny, -> liberalizm oraz -+ bonapartyzm. Silnie eksponowa rol przywdcy politycznego. Podstaw wadzy przywdcy wedug g. byy: autorytet, osobiste zasugi, dowiadczenie oraz cechy osobiste. Wzorujc si na wietnoci Francji za czasw Henryka IV* kardynaa Richelieu, Ludwika XTV( Napoleona I i Napoleona III, g. akcentowa potrzeb odbudowania silnego i aktywnego pa stwa. Wskazywa na konieczno stworzenia pastwa zdolnego do integracji narodu, godzcego sprzeczne interesy i neutralizujcego wp ywy partii zagranicy" (tj. partii dziaajcych sprzecznie z interesem narodowym). Postulat silnego scentralizowania, gwnie wadzy wykonawczej, czy z demokratycznym charakterem ustroju politycznego pastwa. W kwestiach gospodarczych g. zakada szerokie funkcje Interwencyjno-regulacyjne pastwa, gwnie w odniesieniu do cen, dochodw, zarobkw i zatrudnienia. Bliski by zatem w tym przypadku teoriom -+ interwencjonizmu pastwowego. Zgodnie z zao eniami g. pastwo miao take peni rol mediatora w sporach midzy pracodawcami a pracownikami. Zawiera ide partycypacji, obejmujcej stosunki w przedsibiorstwie (gwnie w formie akcjonariatu), samorzdzie lokalnym i w administracji regionalnej. W sprawach spoecznych g. cechowa si duym stopniem konserwatyzmu. Gosi patriarchamy model rodziny sprzeciwia si liberalizacji ustawy antyaborcyjnej oraz ustawy rozwodowej. W kwestiach dotyczcych stosunkw midzynarodowych i polityki zagranicznej Francji g. zawiera ide mocarstwowo ci Francji - d enia do przywrcenia Francji statusu mocarstwa,

GAMDYZM

- doktryna spoeczno-polityczna stworzona przez Mohandasa Karamachanda Gandhiego (1869-1948), przywdc mchu niepodlegociowego w Indiach. Istot g. stanowi denie do podporzdkowania ideom moralnym wszystkich dziedzin dziaalnoci ludzkie], w tym take polityki. Opiera si na trzech postulatach moralnych. S to; ahinsa (yczliwo), rwno (sprawiedliwo egalitarna) i asceza. Moralne i filozoficzne treci g. nawizuj do filozofii i religii staroytnych Indii, w tym przede wszystkim buddyzmu

112

113

Global 23C ::.

.tworzenia pastwa silnego i w peni niezalenego. Cel ten by traktowany jako najwysze dobro caego narodu. Std pyn postulat niezalenej polityki zagranicznej, posiadania wasnej potgi militarnej, odbudowania silnej pozycji gospodarczej, finansowej i handlowej Francji."Podkrela potrzeb zachowania rwnowagi w stosunkach midzynarodowych oraz odrzucenie dogmatw i schematycznego my lenia w polityce zagranicznej (sojusz francusko-niemiecki). Doktryna de Gaulle'a - propozycja budowy paneuropejskiego systemu wsppracy midzynarodowej, obejmujcego wszystkie pastwa europejskie od Atlantyku po Ural", sformuowana przez prezydenta Francji Ch. de Gaulle'a. To znane hasto polityczne zapoyczone od A. Malraux wyraao now filozofi budowy i umacniania europejskiej niezalenoci, przeamywania blokowego, zminowojennego podziau na wschodni i zachodni jej cz oraz byo zapowiedzi przemian, jakie dzisiaj dokonuj sie na kontynencie, a wic w 'trzydzieci lat od zgoszenia przez de Gaulle'a jego wizji. Idea Europy od Atlantyku po Ural", wielkiej, zintegrowanej Europy, jest jedn z tych spektakularnych wizji, ktre wwczas nie mogy si zmaterializowa. Proponujc model Europy porozumienia i wsppracy'- zamiast, konfrontacji i walki dwch blokw ze skierc jnymi i antagonistycznj od Stanw Zjednoczonych, traktowanych przeze zawsze nieufnie. Formua Europy po Bug'"' bya jednym z elementw "doktryny budowy i wzmacniania europejskiej tosamo ci. Wyraaa zrozumienie dla oczekiwa i potrzeb Europy jej narodw i spoe czestw. Oprcz triady odprenie, porozumienie, wsppraca" formua ta bya symp tomem czasu przeomu dla Europy. Jej uniwersalizm materializuje si dzisiaj w procesach integracyjnych, ktorvch symbolem sta sie Maastricht ( -+ Wsplnota Europejska). [T. l-N., K.D.] ___ " ________________ " L i t e r a t u r a : W Szczepaski, Europa w myli politycznej de Gaulle'a, Warszawa 1969; J. Stefanowicz, Polityka europejska VRepubliki, Warszawa 1994. GEOPOLITYKA - teoria wyjaniania zjawisk politycznych czynnikami geograficznymi. Zgodnie z zaoeniami przedstawicieli szkoy determinizmu geograficznego rozwj pastwa, jego bezpieczestwo i trwanie s pochodn takich czynnikw geograficznych, jak: poo enie, uksztatowanie terytorium, granice, klimat i wielko (obszar) pastwa. Uwaa si wedug g., e narody mae s bez przyszo ci" i dlatego musz dy do poszerzania swego terytorium. W najbardziej karykaturalnej, a jednoczenie gro nej postaci teoria determinizmu geograficznego rozwin a si w Niemczech w okresie hitlerowskim. Uczyniono z niej instrument polityki zagranicznej i wewntrznej, legalizujcy i uzasadniajcy niemieck polityk powikszania praestrzeni yciowej" (tzw. Lebmsraum) 'kosztem innych pastw europejskich. Prekursorem teorii determinizmu geograficznego, obok szwedzkiego publicysty R. Kjellena, by E Ratzel. Jego gwne dzieo Politische Geographie (1887) jest zwartym wykadem, w ktrym dokonano analizy wpywu rnych czynnikw geograficznych. Zasoby surowcowe determinuj wiadomo pastwow, tworzc jednoczenie jego si polityczn . Deterministyczne koncepcje objaniania polityki midzynarodowej oraz r nicowania si politycznej mapy wiata znajdoway swoich zwolennikw take w innych krajach. W Anglii za przedstawiciela szkoy determinizmu geograficznego uznawany jest Mc Kinder. Wedug niego takie czynniki jak zasoby i mo liwoci komunikacyjne, ldowe czy morskie (wyspiarskie) pooenie kraju s rdem jego sukcesw b d klski. Pa stwa kontynentalne s, zdaniem Mc Kindera, zawsze silniejsze od wyspiarskich,

zwaszcza te, ktre znajduj si w strefie korzystnej przestrzeni strategicznej". Do takich zalicza Rosj. Z kolei amerykaski politolog S. Huntington uwaa czynnik klimatyczny za oddziaujcy na pozycj pastw, ich moliwoci oraz oglnie na polityk midzynarodow. Tezy szkoy geopolitycznej w stosunkach midzynarodowych znajdoway tak e swoich zwolennikw w Polsce. Nale do nich min.: T. Romer (Ziemia i pastwo. Kilka zagadnie geopolitycznych, 1939), S. Leszczycki {Geograficzne pooenie Polski wspczesnej, 1946), J. S. Chyszowski '.imperializm i federacjonizm. Rozwaania geopolityczne, 1942). Ziemia ksztatuje i r nicuje udzi i pastwa, ziemia dzieK i czy, jest samoistnym czynnikiem wolicjonanym" - twierdz wymienieni autorzy Pogldy zwolennikw wyjaniania zjawisk politycznych geografi", podobnie jak i polityki midzynai-odowej - czynnikami geofizycznymi, maj swoje historyczne przesanki i uzasadnienie. Ich celem byo stworzenie naukowej motywacji ekspansji gospodarczej i politycznej pastw zachodnich w drugiej poowie XIX i na pocztku XX wieku. Odrzucajc deterministyczny charakter takich czynnikw geograficznych jak np. klimat (ktry uznano za zdecydowanie nienaukowy element teorii), nie mona jednak cakowicie negowa znaczenia rodowiska geograficznego jako odgrywajcego wan rol w yciu narodw i pastw. Poo enie geograficzne pastwa mo e bowiem w pewnych warunkach nabiera wartoci politycznej". Staje si tak wwczas, gdy kategoria przestrzeni geograficznej (poo enia pastwa) pozostaje w cisych zwizkach z dziaaniami politycznymi. [T..-N.]
L i t e r a t u r a -.Wspczesne stosunki midzy narodowe. Warszawa 1972: T. Romer, Ziemia i pastwo. Kilka zagadnie geopolitycznych, Lww - Warszawa 1939; J. S. Chyszowski, Imperializm i federacjonizm. Rozwaania geopolityczne, Londyn 1942: J. Galtung, Geopolitics after the Cold War: An Essay in Agenda Theory [w:] The International System. After The Collapse of the EastWest Order (ed. by A. Clesse, R. Cooper, Y. Sakamoto), London 1994.

GLOBALIZACJA - termin stosowany na okrelenie zjawiska gbokich zmian, ktre dokonuj si w systemie midzynarodowym, w jego strukturze i funkcjach. G., jak kade nowe zjawisko, budzi kontrowersje co do istoty (co to jest?) skutkw (destruktywne czy przeobraajce cywilizacj i system midzynarodowy) oraz metod badania i objaniania jego funkcjonowania w systemie midzynarodowym. W wikszo ci pozycji literatury dotyczcej g. spotyka si negatywne definicje tego zjawiska. Definiowanie negatywne lub przez opis cech podstawowych g. jest, jak naley sdzi, nastpstwem zoonoci problematyki i jej wielowariantowoci. Dlatego te zajmujcy si ni wskazuj albo na konieczno zakrelenia pola problematyki globalnej, albo istotnych cech zjawisk i procesw globalnych. G. moe by postrzegana jako zesp sprze midzy adami: ekonomicznym, prawnym, technicznym, moralnym, naukowym i artystycznym, ktrych celem jest denie do ujednolicenia podstaw ycia spoeczno-ekonornicznego i politycznego wiata (W Anio). G. oznacza tak e sytuacj czenia si przestrzennego pastw, ktra jest wymuszon konieczno ci" (B. Rosomond). Wedug S. Arzeniego globalizacja [...] oznacza przesunicie procesu integracji stopie wyej, ponad i poza zwyk wspzaleno". Jej nastpstwem staje si stapianie gospodarek narodowych w jedn funkcjonaln cao . Przykadem definicji typu negatywnego jest definicja opracowana przez H. Gomez Buendia. Autor podaje w niej, i: 1) globalizacja nie oznacza tendencji do niszczenia lub zakwestionowania sensu struktur pastwa lub do zjednoczenia pastw pod jak jedn w adz; globalizacja to postpujcy i wymuszony trend we wzaiemnveh stosunkach miedzvnarorimwch: 2) erlnhalizaria to nie ieden nroh-

Globalizacja

U4

Globalizm

lem, to raczej wiele wsplnych problemw o wiatowej skali i wiek moliwoci ich rozwizywania globalnie i lokalnie; 3) globalizacja nie jest linearnym lub nieprzerwanym procesem; jest wiele zjawisk wzmacniajcych globalizacj, ale s te jednoczesne i rwnolege trendy oraz procesy wzmacniajce fragmentaryzacj i regionalizacj;. 4) globalizacja nie jest jednowymiarowym i jednopoziomowym procesem; przejawia si aa wielu paszczyznach i daje o sobie zna zarwno na poziomie pastwa, jak i sub-systeraw systemu wiatowego i systemu wiatowego; 5) globalizacja nie jest tak e nowym fenomenem; towarzyszy bowiem ludzkoci od dawna, obecnie jedynie nabraa wikszej dynamiki i zasigu. Mona przyj, e globalizacja, czyli tworzenie wielu rnorodnych powiza w skali wiatowej, ma histori tak dug i bogat, jak historia stosunkw midzynarodowych. Globalizacja jest wprawdzie procesem, ktry zaznaczy si szczeglnie mocno w polowie XX w., ale jego pocztkw naley doszukiwa si bd to w okresie pierwszych odkry geograficznych w kocu XV w. lub w rewolucji przemysowej koca XVII w. Przyjmuje si, e powizania o charakterze gospodarczym s stosunkowo najtrwalsz i historycznie najstarsz form powiza. Wielu badaczy pocztkw procesw globalizacji doszukuje si jednak w czternastowiecznej rewolucji informacyjnej, Dla innych globalizacja symbolizuje zdezorganizowany" kapitalizm lub er postmodernistyczn, przejcie od modernity" do spoeczestwa mi-dzynarodowrego" lub spoecznoci midzynarodowej", Niezalenie wszake od rnic w pogldach na temat genezy g. nie ulega w tpliwoci, i wspczenie zjawisko to jest silnie zwizane z technologicznymi, cywilizacyjnymi, kulturowymi i politycznymi wyzwaniami drugiej polowy XX w. Mo na wymieni kilka najwaniejszych czynnikw wyzwalajcych najwiksze tendencje i skutki globalizacyjne. S to mikroelektronika, pprzewodniki, wytwory ludzkiej produkcji, telekomunikacja, sztuczna inteligencja, napd i energia. Zdynamizowany technologiczn rewolucj i udramatyzowany zakoczeniem zimnej wojny proces globalizacji obejmuje przede wszystkim handel, kultur i bezpieczestwo. Znamienny jest przy tym fakt, e g. w wymienionych trzech obszarach stosunkw midzynarodowych rozwija si nierwnomiernie. Najgbiej i najbardziej caociowo obejmuje ona wymian i handel w skali globalnej, w mniejszym stopniu sfer kultury, w jeszcze mniejszym bezpieczestwo midzynarodowe. Wizi kulturowe najtrudniej, jak d.otd, poddaj si jakiej globalnej syntezie" czy upodabnianiu, cho znane s koncepcje czy teorie wskazujce na g obalizacyjny proces w tej sferze. Spord koncepcji tego typu najbardziej znane s: teoria globalnej wioski H.M. McLuhana, idea wsplnej kultury Q. Wrighta czy koncepcja kultury uniwersalnej W Coplina. Wynikiem i najbardziej odczuwalnym symptomem procesw globalnych jest globalizacja handlu i finansw. Handel zawsze, wyprzedza pod wzgldem wielkoci globalny produkt wiatowy. W latach 18201913, 1950-1973 ( zoty wiek kapitalizmu) wzrost globalnej produkcji wynosi 5% rocznie, gdy handel wiatowy w tym samym czasie wzrs o 7,2%. Take od 1975 r. handel midzynarodowy wzrasta szybciej anieli produkcja wiatowa i wynosi odpowiednio 4% wobec 3% GNE Podobnie przedstawia si sytuacja na rynkach finansowych wiata.. Tutaj bardziej ni gdzie indziej zaznacza si wspczesny syndrom wieku koca geografii. Obecnie kwoty, ktre codziennie przepywaj przez najwiksze giedy globu, s prawie dwukrotnie wysze od rezerw wszystkich bankw centralnych wiata. Tylko handel USA na rynkach midzynarodowych w kocu lat 80. opiewa na sum 650 bilionw USD dziennie (tj. 500 rola USD na minut), Powoli, ale skutecznie gospodarka narodowa staje si pochodn wielkoci jej wkadu w gospodark globaln. Geoekonomika - nazywana przez E.N. Luttwaka nowym wariantem staroytnej rywalizacji pastw " - wyznacza nowe obszary

wsppracy i konkurencji oraz daje pastwom do wykorzystania nowe rodki, gwnie po to, aby pewniej i skuteczniej funkcjonowa na arenie midzynarodowej. [T..-N.]
Li i era tu ra: W. Anio. Genezo, i rozwj procesw globalizacji, Warszawa 1989; H.G. Buendia, The Limit of the Global Village. Globalization. Nations and the States ,UNU, Paczno 1995.

GLOBALIZM - wedug Z. Brzezi skiego jedna z faz -* zimnej wojny. Przypada na lata 1958-1990 i dotyczy polityki zagranicznej i midzynarodowej dwu supermocarstw: Zwizku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych. W. Rostw odnosi pojcie g. (stosowane zamiennie z terminem hegemonizm) do radzieckiej determinacji przewodzenia w polityce wiatowej. G. jest take kategori, jakiej uywa si analizujc amerykask polityk zagraniczn, gwnie po 1957 r. W polityce zagranicznej obu supermocarstw pojawia si on jednali znacznie wczeniej, a mianowicie bezporednio po zakoczeniu JI wojny wiatowej. Formuowanie si zaoe globalnej polityki Zwizku Radzieckiego zaczynao si w odniesieniu do krajw Europy rodkowej i Wschodniej od 1945 r. do 1948 r., kiedy to pi'aktycznie tworzy o si tzw. imperium zewntrzne" ZSRR. W odniesieniu cio reszty wiata zjawisko to pojawia si w 1958 r. jatko tzw spniony globalizm" radziecki i dotyczy pastw Azji, Afryki i Ameryki rodkowej. Po sukcesie ZSRR w badaniach kosmosu (1957) i w budowie potencjau jdrowego oraz wobec postpujcego rozpadu systemu kolonialnego w komunistycznej doktrynie ZSRR eksponowano tez o nie-uclrromio ci rozpadu systemu kapitalistycznego. Zostaa ona sformuowana podczas zjazdwr KPZR: XXI (1959) i XXII (1961) oraz podczas narad przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych w Moskwie w 1960 r. Po ogoszeniu przez ONZ deklaracji o przyznaniu niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym w 1960 r. Zwizek Radziecki uzna za celowe przechwycenie inicjatywy politycznej w krajach Afryki i Azji w popieraniu ruchw narodowociowych, traktujc to jako jeden z wanych elementw swej strategu globalnej. Czynnikiem, ktry na krtki okres proces ten wyhamowa, byo zerwanie porozumienia z ChRL w 1957 r. Incydenty zbrojne, jakie pojawiy si od tego momentu na granicy dusko-radzieckiej, nie osabiy'jednak globalnych aspiracji ZSRR, W latach siedemdziesitych g. radziecki zatoczy krg w Trzecim wiecie. To przesunici e globalnych kierunkw hegemonistycznych aspiracji radzieckiej polityki w fazie -* detente wynikao z zaoenia, i detente ograniczao si do obszaru obejmujcego systemy sojusznicze USA i ZSRR, a nie obowizywao w krajach Trzeciego wiata, ktry przedstawia si wwczas jako prnia siy". G. radziecki, szczeglnie, ofensywny w latach siedemdziesitych, odnosi sukcesy w krajach Azji (Wietnam - 1975, Kamboda 1975, Laos - 1975), w Afryce (Mozambik, Angola - 1975, Etiopia - 1978), w Ameryce aciskiej (Kuba -1961, Chile-1971). Ocena ukadu si midzy mocarstwami na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych dowodzi, e wobec widocznego osabienia globalnej polityki amerykaskiej, inicjatyw ponownie przejmuje ZSRR Po stronie przychodw" poczesne miejsce zajy postkolonialne pastwa Afryki i Azji (Algieria, Gwinea, Tanzania, Syria, Sudan, Somalia, Kongo, Angola, Birma, Etiopia). Paszczyzn globalnej strategii ZSRR bya rwnie paszczyzna militarna. Chodzio w niej o uzyskanie przewagi strategicznej nad amerykaskimi siami zbrojnymi. Przewaga w uzbrojeniu konwencjonalnym, jak dysponowa ZSRR, nie gwarantowaa mocarstwowej pozycji i warunkw realizacji globalnej polityki zagranicznej. Od wrzenia 1949 r., kiedy Zwizek Radziecki dokona pierwszej udanej eksplozji z broni jdrow , sytuacja ta zacza ulega szybkiej zmianie. Utrwalia j przewaga w eksploracji Kosmosu

Globalizm

lit

Globalne problemy

na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych. Od tego te okresu zacz si niespotykany dotd w historii wycig zbroje midzy ZSRR i USA oraz blokami poiityczBO-militamymi NATO i -+ Uk adem Warszawskim. Czynnik ten pozornie tylko utrwala globaln i mocarstwow pozycj ZSRR. W istocie by to jeden z tych skadnikw polityki radzieckiej (zwaszcza w okresie L. Breniewa), ktry zadecydowa o jej kiesce. Utrata dynamizmu wewn trznego, bdy w polityce gospodarczej i zagranicznej spowodoway znaczne osabienie midzynarodowej pozycji pa stwa. Zrozumienie tego stanu rzeczy stao si podstaw decyzji dokonania gbokich reform wewn trznych i to ono zrodzio postawione przez M. S. Gorbaczowa pytanie: ..Jeli nie my, to kto? Jeli nie teraz, to kiedy?" (zob. ~* pieriestrojka). Do wyboru pozostaway dwie moliwo ci: odbudowa osabionej mocarstwowej pozycji ZSRR lub reformy wewntrzne dla wzmocnienia podstaw ekonomicznych sfery zagranicznej. Wybrano t ostatni formu. Chodzio w niej o znuriimalizowanie strati zebranie si" do nastpnego skoku w globaln polityk. G. jest take cile zwizany z polityk zagraniczn Stanw Zjednoczonych po II wojnie wiatowej. Jej inicjacja zwizana jest z doktryn -+ Trumana (1947), planem -+ Marshalla (1947) oraz rezolucj Vandenberga ,.o przyczeniu si USA do regionalnych i innych porozumie zbiorowych" (1948). Prowadziy one do usytuowania Stanw Zjednoczonych w roli wiatowego przywdcy w polityce wiatowej (US Global Leadership). Wyraay one ponadto dezaprobat dla imperialnej polityki zagranicznej ZSRR i miay powstrzyma radzieck ekspansj w Europie. Pod koniec lat pidziesitych rywalizacjaradziecko-amery kaska wy kroczya poza kontynent europejski, przybierajc charakter dziaa globalnych. Przede wszystkim obja ona Bliski, rodkowy i Daleki Wschd. Nowe geopolityczne i geostrategiczne priorytety Stanw Zjednoczonych zostay przedstawione w ordziu prezydenta D. Eisenhowera w styczniu 1957 r. Stwierdzono w nim, i ywotne interesy Ameryki obejmuj cay wiat, obie pkule i wszystkie kontynenty", W ten sposb doktryna Eisenhowera przesuwaa steef amerykaskich interesw gwnie na Bliski i rodkowy Wschd, ale take do Azji Pnocno-Wschodniej (teoria domina), Testem co do miejsca Europy w globalnej strategii USA by kolejny kryzys berliski (1959-1961) oraz budowa muru berli skiego (sierpie 1961 r.) Kryzys ten by jednoczenie ostatni akcj prowokacyjn wobec Zachodu na obszarze Europy. By to, oprcz konfliktu kubaskiego (padziernik 1962), najgroniejszy kryzys wiatowy po I wojnie wiatowej. W okresie prezydentury J.E Kennedy'ego polityka ameryka ska stana wobec nowych wyzwa, gwnie w Azji, Afryce, Ameryce aciskiej i na Bliskim Wschodzie. G. radziecki zdynamizowa amerykask polityk zagraniczn. Podjto rewizj dotychczasowej strategii i taktyki USA oraz zapowiedziano zwikszenie dynamiki dziaania USA na arenie midzynarodowej, Ta nowa taktyka znalaza doktrynaln obudow w koncepcji pokojowego zaangaowania" {peaceful engagement) opracowanej przez Z. Brzeziskiego oraz W Grifitha w 1961 r. Globalny zasig radzieckiej polityki w Azji, na Bliskim i Dalekim Wschodzie oraz w Indochinach, jak rwnie pacyfikacja suwerennej Czechosowacji (1968) ponownie uruchomiy w amerykaskiej polityce zagranicznej mechanizmy, ktre miay uczyni Stany Zjednoczone wiarygodnym mocarstwem wiatowym o globalnych interesach i zobowizaniach wobec wiata, ale take globalnych moliwo ciach. Granice ustpstw politycznych wobec ZSRR okreliy interesy amerykaskie w skali globalnej. Przeom lat szedziesitych i siedemdziesitych by w amerykaskiej polityce zagranicznej przejciem z etapu konfrontacyjnego do fazy dialogu i odprenia. Przesiania tego rodzaju zmiany zostay sformuowane przez H. Kissingera specjalnego doradc d/s bezpiecze stwa narodowego w rzdzie R. Nixona. Jedm z radl bya rezygnacja z nieograniczonego globalizmu" ameryka skiego

oraz uznanie wiatowej roli ZS3RR. Odprenie midzynarodowe i koncepcja partner stwa" w stosunkach z sojusznikami osabiy polityk zagraniczn USA i jej pozycj w wiecie. Zmieniy take i zakciy stosunki z sojusznikami z NATO. Globalna ofensywa ZSRR (zw aszcza w Trzecim wiecie), prowadzona pod hasem polityki odprenia, przyniosa mu najwiksze od czasw opanowania Europy rodkowej i Wschodniej sukcesy strategiczne. Z amerykaskiej perspektywy oznaczao to jednak naruszenie ywotnych interesw USA i podwaenie ich pozycji w wiecie. Pod wpywem szoku wywoanego interwencj militarn ZSRR w Afganistanie (grudzie 1979) dokonaa si kolejna zmiana w ameryka skiej polityce zagranicznej, a globalna rywalizacja midzy USA i ZSRR nabraa nowej jakoci W oglnym bilansie strat i zyskw w Trzecim wiecie Stany Zjednoczone (i szerzej Zachd) doznay sporo poraek powodujcych zachwianie rwnowagi si w globalnym jej wymiarze na korzy nie istniejcego dzi ZSRR. W dokonywanych zasadniczych zmianach geostrategicznych i geopolitycznych priorytetw polityka ameryka ska skoncentrowaa si na trzech regionach: Europie Wschodniej, rejonie Zatoki Perskiej oraz Ameryce aciskiej, Obejmujcy w listopadzie 1980 r. urzd prezydenta republikanin R. Reagan otworzy nowy etap w historii USA Cechowao go denie do wzmocnienia pozycji pa stwa osabionej w fazie detente oraz zakoczenie okresu wycofywania si" Ameryki z polityki i programu mocarstwa wiatowego. Reakcja radziecka na t polityk , nazywan czasem wyzwaniem amerykaskim'", szczeglnie mocna w poowie lat osiemdziesitych, wyrazia si w wielu inicjatywach pokojowych i rozbrojeniowych. ZSRR nie udao si jednak zatrzyma procesu erozji jego mocarstwowej pozycji. Nastpowa odwrt od polityki g., a do cakowitego rozpadu imperitun radziec kiego w grudniu 1991 r., kiedy to utworzono - Wsplnot Nienodleg ych Pa stw.

[T..-R] __________ __J ________

L i t e r a tur a: W. C. Clemens (Jr.), The USSR and Global Interdependence. Alternative Futures, Washington 1975; E Kennedy, Mocarstwa wiatowe. Narodziny, rozkwit, upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000, Warszawa 1994; W. Malendow-ski, Zimna wojna. Sprzecznoci, konflikty i punkty kulminacyjne w radziecko-ameryka-skiej rywalizacji, Pozna 1994,, Th. H. von Lane, Globalism. and Counter Gobalism. Present Trends and the Future [w;J The International System After The Collapse of the East-West Order (ed. by A. Clesse, R. Cooper, Y. Sakamoto), London 1994.

GLOBALISE PROBLEMY - problemy, ktre odnosz si do caego systemu midzynarodowego. W zalenoci od aspektu mog mie charakter problemw ekonomicznych, ekologicznych, surowcowoenergetycznych, problemw bezpieczestwa itp. G.p. to takie, ktrych nie mo na rozwiza w skali jednego pastwa czy grap pa stw, dotycz bowiem ludzkoci, jej trwania i rozwoju (J. Tinbergen, O nowy ad midzynarodowy. Raport dla Klubu Rzymskiego,1978 r.). Na ich istnienie po raz pierwszy wskaza sekretarz generalny ONZ U Thant (tzw. raport U Thanta). Stwierdza si w nim, i takie zjawiska, jak wy cig zbroje, eksplozja demograficzna w wiecie czy zagroenia dla rodowiska naturalnego wymagaj natychmiastowej, oglnowiatowej inicjatywy i rozwiza po to, aby ludzko moga przetrwa. Z tego te powodu uznaje si U Thanta za prekursora dziaa w kierunku globalnego podejcia do niektrych zagadnie i szukania rozwiza w skal wiata. Kwintesencj tego spojrzenia bya polityka kolejnego sekretarza generalnego ONZ Boutrosa B. Ghaliego, ktry prbowa odpowiedzie na globalne wyzwania wiata przeomu XX i XXI w. przez promocj filozofii globalnego partnerstwa dla rozwoju". G.p. wyr niaj si: a) zasigiem oddziaywania; dotycz bowiem caej ludzkoci.

Gowa pastwa

118

ili

maj charakter ponadnarodowy i ponadregionalny, b) skal i wag problemw; charakter krytycznych zagro e dla czowieka i jego rodowiska naturalnego jest wyzwaniem dla ludzkoci i szans na przetrwanie, c) sposobem ich rozwizywania; tylko przez cis koordynacj wsppracy pa stw i caej spoecznoci midzynarodowej. Podzia i specyfikacja problemw globalnych jest zagadnieniem bardzo zo onym. W decydujcej mierze jest to zalene od przyjtych layteriw-wyrn kw. Pozwalaj one identyfikowa najwaniejsze we wspczesnym wiecie g. p. Generalnie, mona wyrni trzy typy: a) bariery wsplne dla wszystkich ogniw gospodarki wiatowej (np. wyczerpywanie si surowcw naturalnych czy zanieczyszczanie rodowiska naturalnego), b) zagroenia o selektywnym charakterze wystpowania, wymagajce oddziaywa w skali globalnej (np. zadu enie midzynarodowe, kwestia godu czy AIDS lub chorb epidemicznych, a tak e tzw. cywilizacyjnych), c) zagroenia polityczno-militarne, takie jak - bezpieczestwo midzynarodowe, - wojny, terroryzm itp. Zjawisko globalnych wyzwa i zagroe wspczesnego wiata zostao zanalizowane w Raportach Klubu Rzymskiego, takich jak np. Granice wzrostu (1972), Ludzko w punkcie zwrotnym (1974), Cele dla ludzko ci (1977), Szlaki do przyszoci 11980). G.p, s wic pewn cao ci zjawisk integralnie zwizanych z ludzkoci, jej istnieniem i ewolucj. Ich obecno narzuca konieczno caociowego, a nie sektorowego postrzegania wiata, jego problemw i sposobw ich rozwizywania. Wspczenie zaznaczaj si dwa gwne podejcia do badania systemu globalnych zalenoci: model realizmu politycznego oraz model globalizmu, zwany take modelem kompleksowej wspzalenoci. Model realizmu koncentruje si na interesach i oczekiwaniach poszczeglnych pastw oraz sposobach ich realizacji. Przypisuje on szczeglne znaczenie walce o w adz w -* systemie midzynarodowym jako najpewniejszej formule skutecznego dziaania pastwa. Model kompleksowej wspzalenoci akcentuje znaczenie integracyjnej i kooperacyjnej formuy rozwizywania problemw midzynarodowych. Typowe dla niego jest analizowanie systemu globalnego nie tylko przez pryzmat stosunkw midzypastwowych, ale tak e transnarodowych. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : H. Spiro, World Politics, The Global System, Illinois 1966; B. Kamiski, M. Oklski, Granice modelowania globalnego. Warszawa 1982; S. Brown, Building Order and Justice into the Emerging Global Polyarchy, |_w:] The International System After The Collapse of the East-West Order (ed. by A. Clesse, R. Cooper, Y. Sakamoto), London 1994: J. Muszyski, Megatrendy a polityka, Wrocaw 2001.

GOWA PA STWA
- osoba, ktra ze wzgldu na wykonywanie szeregu formalnych i niejednokrotnie ceremonialnych funkcji stoi na czele pastwa. Systemy polityczne, w ktrych g.p. jest doywotnio jedna osoba (np. krl, cesarz, wielki ksi, sutan), okrelamy mianem -+ monarchii, za te, w ktrych na czele pa stwa stoi osoba (czy grupa osb) wybierana na okrelony czas mianem - republiki. Kilka krajw Europy Zachodniej to monarchie konstytucyjne, w ktrych uprawnienia g.p. sbardzo ograniczone (np. Wielka Brytania, Dania, Szwecja czy Norwegia). Traktowana jest ona jako apolityczny i ponadpartyjny symbol jednoci kraju. Do powszechnie uwaa si, i zachowanie monarcliii w wielu krajach Europy Zachodniej to efekt wyraenia przez rodziny panujce gotowoci wycofania si z odgrywania aktywnej roli politycznej. Monarchowie nie s jedna? cakowicie bezsilni politycznie. W reimach - parlamentarno-gabinetowy eh na og zachowali oni formalne prawo nominowania premiera. W sytuacji, gdy istnieje stosunkowo stabilna wikszo w parlamencie, uprawnienie to nie ma praktycznie wikszego znaczenia. Jednak w przypadku nagej mierci premiera czy jego rezygnacji b d te, gdy partie w sfragmen-

taryzowanym parlamencie nie mog osign porozumienia, polityczna rola monarchy ronie i nie mona nie docenia jego wpywu na nominacj szefa gabinetu. Czysto ceremonialn rol peni monarcha w Szwecji, a kon-stytucja z 1974 r. przeniosa funkcj nominowania premiera z g.p. na przewodniczcego parlamentu (Riksdag), Z kolei w Belgii oraz w Hiszpanii monarcha ma pewne znaczenie polityczne, co wynika midzy innymi ze swoistoci demokratycznych ewolucji obu krajw (w Belgii konflikty etniczne, za w Hiszpanii proces przechodzenia od pa stwa autorytarnego do demokratycznego). W republikach g.p. jest prezydent. Jego pozycja polityczna oraz- prawno-ustrojowa w poszczeglnych krajach jest odmienna i w kon-sekwencji dysponuje on bardzo zr nicowanymi uprawnieniami. W reimach - prezydenckich (np. USA) czy - semiprezydenckich (np. Francja, Finlandia) wystpuje silny" prezydent, ktry podejmuje decyzje w zakresie polityki wewntrznej i zagra-nicznej oraz jest wyposaony w kompetencje w stosunku do rzdu (powoywanie oraz odwoywanie premiera i ministrw) i parlamentu (przedterminowe rozwizanie). Do tej kategorii naley zaliczy prezydenta Stanw Zjednoczonych, z tym jednak, i jest on dodatkowo szefem rzdu pozbawionym prawa przedterminowego rozwizania kongresu (parlamentu). W przypadku reimw tego typu g. p. powouj albo wyborcy w gosowaniu powszechnym (we Francji od 1962 r., a w Finlandii od 1994 :.) albo te kolegium elektorw (Stany Zjednoczone). S aby" prezydent wystpuje np. w Niem-czech, Grecji, Izraelu, Woszech. W krajach tych powoywany jest on porednio, nie przez wyborcw a przez parlament lub specjalny organ (np. w RFN przez zgromadzenie skadajce si z czonkw izby niszej - Bundestagu - i posw reprezentujcych parlamenty krajw zwizkowych). W Austrii, Islandii, Irlandii. Portugalii obowizuje zasada bezporedniego wyboru prezydenta przez nard. Wszystkie te kraje repre-zentuj reimy -> parlamentarno-gabinetowe. Konstytucyjne uprawnienia prezydenta s okrojone w porwnaniu do reimw prezydenckich (czy seiniprezydenckich), a jego wpyw polityczny jest znacznie sabszy. W III RP prezydent jest wybierany na pi lat przez obywateli w wyborach powszechnych, rwnych, bezporednich, w gosowaniu tajnym, bezwzgldn wikszoci wanie oddanych gosw. Zakres kompetencji powierzonych prezydentowi przez konstytucj jest do szeroki, co pozwala mu na udzia w przetargach politycznych. Kompetencje prezydenta mo na podzieli na szereg kategorii, biorc pod uwag przedmiot uprawnie: a) jako gowy pastwa m.in.: ratyfikowanie i wypowiadanie umw midzynarodowych, mianowanie i odwoywanie przedstawicieli w innych pastwach i przy organizacjach midzynarodowych, wystpowanie w roli najwy szego zwierzchnika Si Zbrojnych, uprawnienia w stanach nadzwyczajnych, prawo laski; b) w stosunku do sejmu i senatu: oddziaywanie na tryb funkcjonowania obuizb (np. zarzdzanie wyborw parlamentarnych, zwoywanie pierwszego posiedzenia, prawo skrcenia kadencji) oraz wpyw na tre i sposb podejmowania dziaa (np. prawo inicjatywy ustawodawczej, podpisywanie ustaw i prawo odmowy podpisu); c) w stosunku do Rady Ministrw, min.: desygnowanie premiera, powoywanie rzdu, przyjmowanie dymisji rzdu, zwoywanie Rady Gabinetowej; d) wobec wadzy sdowniczej, min.: powoywanie sdziw, powoywanie pierwszego prezesa S du Najwy szego, prezesa i wiceprezesa -> Trybunau Konstytucyjnego, prezesa i wiceprezesw naczelnego S du Administracyjnego. [R.H.j GMINA 1. W znaczeniu admmistracyjnoprawnym - najnisza jednostka podziau terytorialnego pastwa, obejmujca wydzielony obszar oraz zamieszkujcych go mieszka cw. Celem wyodrbnienia g. jest organizowanie procesu zaspokajania lokalnych potrzeb

____ 120

rra polityczna

zbiorowych przez lokalne instytucje polityczne oraz lokalne zasoby. W Polsce w latach 1973-1990 g. bya elementem scentralizowanego systemu w adzy i administracji pastwowej. Na jej czele sta naczelnik g., b dcy urzdnikiem mianowanym przez -* wojewod i jemu podlegym. 2. Podstawowa jednostka -+ samorzdu terytorialnego. W znaczeniu tym g. jest wsplnot mieszkacw zamieszkujcych wyodrbniony obszar; zorganizowan do celw samodzielnego zaspokajania swoich potrzeb. Nie stanowi czci systemu w adzy i administracji pastwowej. Jako wsplnota samorzdowa wykonuje swe zadania samodzielnie, dziaajc w granicach przepisw prawa. Jest autonomiczna wobec pastwa, cho dziaa pod jego nadzorem. Samodzielno g. podlega ochronie sdowej. W myl ustawy z 8.03. 1990 r. o samorzdzie terytorialnym g. posiada osobowo prawn , tzn. moe zaciga zobowizania i by podmiotem praw majtkowych. Moe prowadzi samodzielnie dziaalno gospodarcz, kierujc si zasad niewykraczania poza zadania o charakterze uytecznoci publicznej. W celu ich wykonania g. mo e tworzy przedsibiorstwa komunalne oraz uczestniczy w spkach prawa cywilnego i handlowego. Zgodnie z ustaw z 10.06. 1994 r. o zamwieniach publicznych mo e skada zamwienia publiczne na dostaw dbr lub wiadczenie usug niezb dnych do zaspokojenia potrzeb lokalnych. Podstawowymi instytucjami politycznymi g. s rada g. oraz zarzd z - burmistrzem (wjtem, prezydentem) na czele. Rada g. jest organem uchwaodawczym, decydujcym przede wszystkim w sprawach gospodarki Finansowej oraz planowania. Jest wybierana w wyborach powszechnych przez mieszkacw gminy na 4 lata. Jej odwoanie moe nastpi wycznie w trybie referendum gminnego, jeli wzio w nim udzia co najmniej 30% mieszkacw. Liczebno rady jest uzaleniona od liczby mieszkacw i wynosi od 15 do 100 osb. Rada powouje zarzd, ktry jest jej organem wykonawczym i ponosi przed ni odpowiedzialno. Moe by jednak odwoany take przez mieszkacw w drodze -* referendum. Przepisy ustawy o samorzdzie terytorialnym przewiduj rwnie moliwo organizowania referendw gminnych w kadej sprawie wanej dla g. W niektrych sprawach -jak np. odwoania rady lub samoopodatkowania si na cele publiczne - referendum jest obowizkowe. Zgodnie z ustaw o samorzdzie terytorialnym gminy realizuj dwa rodzaje zada: w asne i zlecone. Do zada w asnych naley przede wszystkim zaspokajanie zbiorowych potrzeb wsplnoty mieszka cw w zakresie adu przestrzennego, ochrony rodowiska, komunikacji, zaopatrzenia w wod, opa, gaz i prd, ochrony zdrowia, kultury, owiaty, handlu itp. Zadania zlecone mog wynika z ustaw (i s wwczas obowizkiem naoonym przez pastwo na wadze gminy) lub z porozumie zawieranych przez g. z organami administracji rzdowej (ministrami lub wojewodami). Zlecenie zada gminom wie si z obowizkiem przyznania im na ten cel rodkw z budetu pa stwa (-+ dotacja). W celu wsplnego wykonania zada publicznych g. mog tworzy zwizki komunalne. Ta forma wspdziaania g. odnosi si do zada, ktrych ciar przekracza mo liwoci jednej wsplnoty, a ich wykonanie przyczyni si do zaspokojenia potrzeb mieszkacw co najmniej dwch g. Decyzja o utworzeniu zwizku komunalnego naley do rad zainteresowanych g. Warunkiem formalnym jest sporzdzenie statutu zwizku, uzgodnionego przez rady zainteresowanych g. Zwizek komunalny ma osobowo prawn i podobnie jak g. wykonuje swe zadania w imieniu wasnym i na w asn odpowiedzialno. Inn form wsppracy g. s stowarzyszenia gmin oraz -+ sejmiki samorzdowe. Zob. te -* samorzd terytorialny. [A.A.]

GOMUKI PLAN
- projekt zamroenia zbroje jdrowych i termojdrowych w Europie rodkowej, przedstawiony 28.12.1963 r. przez W Gcmuk, przywdc polskich komunistw. Forme gotowego planu rozbrojeniowego zawierao memorandum rzdu polskiego przesane 29.02.1964 r. rzdom Czechosowacji, NRD, ZSRR, USA, RFN, Wielkiej Brytami, Francji, Belgii, Holandii, Kanady oraz kilka innym krajom europejskim i pozaeuropejskim. Strefa zamroenia zbroje rozcigaaby si na obszarze Polski, Czechosowacji, NRD oraz RFN. z moliwoci rozszerzenia na inne kraje europejskie. Przedmiotem zamroenia miay by wszelkie adunki jdrowe i termojdrowe bez wzgldu na sposb ich uycia lub przenoszenia". Sformuowanie to obejmowao take wszelkiego rodzaju nowe technologie jnowe rodzaje broni masowej zagady, jakie mogyby si pojawi w przyszoci. Strona formalna planu opiera si miaa na zobowizaniach pastw-stron ewentualnego ukadu do nieprodukowania, niewprowadzania, wzgldnie niesprowadzania i nieprzekazywania innym pastwom na tym obszarze broni jdrowych i termojdrowych". W praktyce mogo to oznacza zamroenie" stanu posiadania broni tego rodzaju na obszarze czterech pastw Europy rodkowej, z jednoczesnym zakazem jej przekazywania czy produkowania. Zamroenie to odnosio si take do si zbrojnych USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii. Zakaz za przekazywania porednio lub bezporednio broni jdrowej i termojdrowej, jak i wszelkich urzdze do jej obsugi dotyczy g wnie RFN. Przesaniem oglnym planu byo zahamowanie wycigu zbroje na kontynencie europejskim. Nadzr i kontrol wykonywania zobowiza wynikajcych z planu miay sprawowa komisje parytetowe zoone z przedstawicieli pastw -* NATO i -* Ukadu Warszawskiego, z moliwo ci ich poszerzenia o przedstawicieli innych pastw. System kontroli mia obejmowa nadzr nad zakazem produkcji broni jdrowej i termojdrowej oraz kontrol wwozu takiej broni. Plan zyska poparcie wczesnych pa stw socjalistycznych, ^ego przyjciu sprzeciwiy si kraje zachodnie. Rozwizanie zawarte w planie Gomuki miao na celu zahamowanie wycigu zbroje jdrowych w warunkach, gdy o cakowitym rozbrojeniu jdrowym i termojdrowym na tym obszarze nie mogo by mowy Jego przyjcie umoliwioby stabilizacj miitamo-strate-giczn w Europie rodkowej, nazywanej w owym czasie najwiksz prochowni wiata". Plan ten peniby ponadto rol rodka prewencyjnego, zapobiegajcego przekazywaniu broni jdrowej.pastwom, ktre jej jeszcze nie posiaday tak w formie przekazu bezporedniego, jak i poredniego. W tym kontekcie koncepcja zamroenia zbroje jdrowych i termojdrowych bya rozwizaniem szerszym ni rozwizania nieproliferacyjne proponowane przez kraje zachodnie. Celem planu Gomuki nie byo natomiast zastpienie innej polskiej imcjatywy dezatomizacyjnej, planu ~> Rapackiego. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : T. o-Nowak, Polskie inicjatywy w sprawie broni nuklearnej w Europie rodkowej, 1957-1964, Wrocaw 1989.

GOSZYZM
(franc, gauchiste, od gauche - lewy) zob. -* Nowa Lewica.

GRA POLITYCZWA
- wiadome wykorzystywanie regu, metod i rodkw -* dziaa politycznych w warunkach rywalizacji co najmniej dwch podmiotw polityki, ktre realizuj swoje cele uwzgldniajc lub nieuwzgldniajc wzajemne interesy. Gra podejmowana jest w warunkach niepewnoci co do szans zdobycia podanych dbr i niesie w sobie

Gra polityczna

ii:-

I2i

U'i'upa :r- cor-s

ryzyko skutkw nieadekwatnych wobec oczekiwa stron tw warunkach pewnoci gra jest zb dna, gdy o alokacji dbr rozstrzyga autorytatywna decyzja). W literaturze wyrnia si: a) gry o sumie zerowej, w ktrych strony d do niepodzielnego zwycistwa- wygrana jednej strony jest przegran drugiej, b) gry o sumie niezerowej, w ktrych strony d do wzajemnie korzystnego wyniku - w jakich proporcjach dziel si wygran, c) gry proste - dwupodmiotowe, d) gry zo one - wielopodmiotowe (A.W. Jaboski, Teorie politologiczne w nauce anglosaskiej, 1991). Uczestnictwo w g. p. powinno opiera si na wiadomie zaprojektowanych strategiach, zbudowanych na podstawie: a) analizy dotychcz asowych dziaa wasnych i dziaa innych podmiotw, b) analizy zasobw bdcych w dyspozycji stron g., c) okrelenia zbioru celw wasnych i rozpoznania celw innych uczestnikw gry, d) zaplanowania kolejnoci dziaa w asnych i przewidywania reakcji innych podmiotw na te dziaania, e) przewidywania skutkw poszczeglnych dziaa, tzn. wzmacniania lub osabiania w asnych szans w g., f) adekwatnego doboru metod i rodkw w poszczeglnych fazach gry oraz zaplanowania efektywnego czasu osignicia przyjtych celw. A.K. Komiski i A.M. Zawilak wyrniaj nastpujce cechy gry: a'! uczestnikami gier s ludzie realizujcy w tym procesie swoje zmieniajce si cele", b) kada gra odbywa si w zmienionych warunkach wyznaczonych przez jej relacj z instytucjonalnym, spoecznym, ekonomicznym, ekologicznym i technicznym otoczeniem. Charakter tych relacji jest zmienny w czasie i uczestnikom gry mo e by w r nym stopniu znany", c) istniej wzgldnie stae reguy rozgrywki nie zawsze w jednakowym stopniu opanowane przez wszystkich graczy", d) warto wyniku gry jest dla wszystkich jej uczestnikw ^^przewidywalna, a cennoe tego wyniku rna", e) uczestnicy angauj si psychicznie w gry ze zmienn intensywnoci, co jest zarwno funkcj sytuacji gry, jak i zmiennych predyspozycji psychicznych samych graczy", fj uczestnicy gry mog tworzy zmienne koalicje", g) warunkiem prawidowego przebiegu gry jest wsplny jzyk jej uczestnikw. Nie zawsze jest on jednak w tym samym stopniu opanowany przez wszystkich, a ponadto w trakcie rozgrywki moe ulega zmianom", i) kada gra zawiera moliwo amania regu" (A.K. Komiski i A.M. Zawilak, Pewno i gra. Wstp do teorii zachowa organizacyjnych, 1982). Uczestnictwo w g.p. zak ada pewien poziom respektowania regu postpowania przyjtych w danym systemie. Z normatywnego punktu widzenia g. p. jest sekwencj dziaa, w ktrych strony dobrowolnie zobowizuj si do przestrzegania procedur okrelonych przepisami konstytucji i innych aktw prawnych, normami kultury politycznej, dobrymi obyczajami. Odstpstwo od regu, aczkolwiek nie zabronione, pociga za sob grob zastosowania formalnych sankcji. W ujciu praktycznym - w zalenoci od strategii stron - reguy g.p. s traktowane w sposb elastyczny. Niekiedy pragnienie wygrania albo uniemoliwienia zwycistwa stronie przeciwnej jest tak silne, i podmiot bezwzgldnie lamie przyjte wczeniej reguy. Przykadami takiego postpowania s: a) strategia wrogoci nienawistnej", w ktrej strata przeciwnika posiada wysz warto ni wasna korzy", oraz b) gra na zniszczenie, w ktrej korzyci jest zniszczenie przeciwnika" (F. Ryszk , Nauka o polityce. Rozwaania metodologiczne, 1984). Wedug kryterium wpywu orodka wadzy na g. p. S. Ossowski wyrni! jej dwa typy idealne: a) w adz nieuwarunkowanej przemocy", ktra nie jest skrpowana adnymi reguami gry adnymi zobowizaniami", oraz b) w adz praworzdn, ktra nie tylko stoi na stray ustalonych norm dotyczcych stosunkw spoecznych, ale sarna do tych regu cile si stosuje", przy czym wprowadzenie praworzdnoci, tzn. uznanie i sankcjonowanie regu gry [...] umo liwia administracj nie opart na bezporednim terrorze, ktry jako staa metoda

rzdzenia jest metod niezmiernie kosztown; pozwala wzmocni wadz polityczn takimi czynnikami, jak sankcje opinii publicznej i nawyki moralne" ('S. Ossowski, O strukturze spoecznej, 19S2). W praktyce wadza praworzdna take amie reguy g.p. Ukrywajc ten fakt, stosuje rne zabiegi manipilacyjne: a) stosowanie odpowiedniego rytuau przy amaniu regit! oraz przez odpowiednie interpretacje istniejcych ustaw", b) powoywanie si na sytuacj wyjtkow , ktra zmusza do wyjtkowych krokw", c) uzasadnienie wszelkich aktw niezgodnych z reguami gry, dobrem spoecznym", d) ograniczenie przypadkw amania regu g., gdy w przeciwnym razie ludzie zmieni dotychczasowe opinie i dziaania, wynikajce z uznania wadzy za praworzdn (S. Ossowski). Ogln podbudow gry politycznej stanowi teoria gier, definiowana jako matematyczna metoda podejmowania decyzji w sytuacji konfliktowej, kiedy zak ada si, e kady uczestnik gry dy do osignicia maksimum korzyci pod warunkiem postpowania racjonalnego. Korzy ci zwyko si nazywa wypat", dziaania ruchami" w grze, zgodnie z przyjt strategi" (E Ryszka). Znakomity przykad zastosowania teorii gier w politologii stanowi praca ZJ. Pietrasia (Teoria gier jako sposb analizy procesw podejmowania decyzji politycznych, 1997), w ktrej zaprezentowane zostay gry dwuosobowe (wsppracy penego konfliktu, czciowego konfliktu, sabej zgodnoci interesw) oraz koalicyjne gry wieloosobowe. fL.S.J GRADUALIZM - zaoenie taktyczno-programowe Towarzystwa FabiasMego (20b. -* fabianizm), zgodnie z ktrym stopniowa i nieuchronna ewolucja systemu kapitalistycznego doprowadzi do stworzenia systemu socjalistycznego. Terminu tego po raz pierwszy uy Sidney Webb w trakcie konferencji Labour Party (Partii Pracy) w 1923 r., przeciwstawiajc si rewolucyjnym metodom obalenia kapitalizmu. G. wyrasta z przekonania, i wszelkie zmiany spoeczno-ekonomiczne i polityczne powinny uwzgldnia opr tradycji i inercj nawykw czci spoeczestwa. Reformy ustroju kapitalistycznego powinny si zatem dokonywa z poszanowaniem zasad demokracji parlamentarnej. G. by konsekwencj pogldu, i nastpuje powolny zanik kapitalizmu, czego przejawem jest wzrost regulacyjnych funkcji pastwa, gwnie w odniesieniu do przedsibiorstw przemysowych, rozszerzanie si wasnoci municypalnej oraz rozwj prawodawstwa socjalnego. Procesw tych nie mona ani powstrzyma, ani te przyspieszy ich naturalnego rytmu", gdy s one zgodne z wymogami racjonalizacji ycia spoeczno-ekonomicznego. [K.DJ

GRUPA INTERESU
- organizacja posiadajca formaln struktur oraz wsplne cele, ktra dy do wywierania -+ wp ywu na proces formuowania i wprowadzania w ycie polityki pastwa traktowanej jako ukad decyzji wadczych podejmowanych przez organy przedstawicielskie (centralny oraz lokalne'), wykonawcze oraz sdownicze (zob.take -* lobby). G. i. d wic do stworzenia mniej ub bardziej sformalizowanych powiza z podmiotami odpowiedzialnymi za przebieg pastwowego procesu podejmowania decyzji. G. i. nie s fenomenem charakterystycznym dla ostatnich dwch wiekw. Istniay ju wczeniej organizacje majce taki charakter, np. w redniowieczu cechy produkcyjne, gildie handlowe, stowarzyszenia reprezentujce interesy okrelo nego stanu itp. Jednostki jednak nie wybieray grup, do ktrych chciay przynalee, a w rzeczywisto ci byy ich winiami". Rozwj i rozprzestrzenianie si g.i. we wspczesnym rozumieniu tego sowa nastpi! w okresie tworzenia si spoeczestw

Grupa interesu

12-.

125

Grupa spoeczna

industrialnych, a wic wwczas, gdy nastpowaa stabilizacja liberalnych demokracji opartych na: a) zasadzie rzdw przedstawicielskich; b) dominacji -> partii politycznych; c) wolnoci organizowania si i tworzenia stowarzysze; d) przekonaniu, i moe istnie wielo interesw, ktre wadza pastwowa b dzie realizowa, (zob. -> pluralizm). Pojawienie si ogromnej liczby grup interesu i wzrost ich aktywnoci w XX wieku naley wiza przede wszystkim z procesem rozszerzania funkcji pastwa, rosn cym wpywem w adzy publicznej w sferze kierowania gospodark i dystrybucji wiadcze socjalnych. W dodatku nastpowa proces komplikowania procesu decyzyjnego, ktry wymaga posiadania bardzo specjalistycznej wiedzy fachowej. KLASYFIKACJE G. I. Biorc pod uwag sposb zorganizowania mo na wyodrbni dwa zasadnicze typy: tzw. instytucjoiialne g. i., np. koci, armia, administracja publiczna, posiadajce wysoce zbiurokratyzowan organizacj (ich pierwotnym celem nie byo promowanie wasnych partykularnych interesw, mog jednak one wykorzysta swoja organizacj dla wywierania wp ywu na tre decyzji pa stwa); -* stowarzyszenia to organizacje interesu, ktrych pierwotnym i zasadniczym celem jest organizowanie i reprezentowanie interesw okrelonych segmentw spoeczestwa (np. zwizki zawodowe, organizacje kombatantw, organizacje tzw. wolnych" zawodw). Uwzgldniajc kryterium motywacji mona wyr ni: tzw. promocyjne g.i. (promotional lub cause groups), grupy reprezentujce interesy nieekonomiczne, promujce okrelon zasad czy warto. Zostay one stworzone wanie w celu realizacji konkretnej kwestii i ona stanowi ich ratio legis. Wrd nich mog wystpi grupy formowane ad hoc, walczce o realizacj konkretnego celu (np. grupy walczce o zniesienie/wprowadzenie kary mierci czy legalizacj rozwodw) oraz promujce trwalsz" misj, np. Ruch Zielonych; sekcjonalne g.i. {sectional groups), reprezentujce i realizujce interesy pewnego segmentu spoeczestwa. Czonkostwo tych grup z reguy ograniczone jest do tego segmentu i d one do zorganizowania" jak najwikszej jego czci. W ten sposb staj si legitymowanym partnerem w rozmowach z agencjami pastwa, gdy reprezentuj interesy konkretnej grupy jako caoci. Do kategorii tej mona zaliczy ekonomiczne grupy interesu, ale rwnie kocioy i zwizki religijne. STRATEGIE G. I. G.i. stara si realizowa swj cel prbujc czy formy prywatnego i publicznego nacisku na pastwowe podmioty procesu decyzyjnego, na politykw czy te inne g.i. oraz wykorzystujc rodki masowego przekazu. G.i. szukaj zewntrznych sponsorw", prbuj przycign uwag politykw, urzdnikw czy opinii publicznej, zawieraj taktyczne przymierza z innymi grupami. To tylko niektre z mo liwych form dziaania. Zasadniczo mo na wyrni dwa rodzaje g. i. z uwagi na stosowane przez nie strategie: tzw. wewn trzne" g.i., ktre zostay uznane przez agencje pa stwowe za legitymowanych uczestnikw procesu decyzyjnego i regularnie w min uczestnicz (np. w formie konsultacji, negocjacji czy te dostarczania fachowych ekspertyz) oraz zewntrzne" g. i., ktre z rnych wzgldw pozostaj poza gwnym nurtem procesu decyzyjnego. Moe by to efektem np. postrzegania przez agencje publiczne konkretnej grupy za niezbyt jeszcze wiarygodnego partnera z racji posiadania zbyt maego dowiadczenia czy te niedysponowania konieczn fachowoci. Moe si zdarzy, i g. i. programowo odrzuca moliwo zrealizowania swego celu w ramach istniejcego -> systemu politycznego (dysfunkcjonalna g. i.) czy te stosowane przez ni metody sytuuj j poza normalnym spektrum aktywnoci politycznej (np. g. i. protestujca przeciw wysokim podatkom, ktrej czonkowie odmawiaj ich pacenia czy te namawiaj do tego innych obywateli). G. i. mog kierowa sw presj na: parlament, komisje i agencje tworzce jego polityczn infrastruktur; egzekutyw

polityczn i departamenty, przygotowujce z reguy projekty decyzji politycznych; opini publiczn. Dwa pierwsze kanay oddziaywania wydaj si najbardziej efektywne, a dominacja jednego z nich uzaleniona jest od tego, gdzie w konkretnym pastwie (w ramach jakiego organu) zostaa usytuowana zasadnicza procedura negocjowania i ustalania treci decyzji politycznych. Gdy komisje parlamentu posiadaj znaczn autonomi czy te wpyw, jeeli chodzi o przygotowanie projektw ustaw i ich tre, to g. i. skieruj dziaania w tym wanie kierunku (np. w pastwach skandynawskich czy USA). Natomiast jeeli koncentracja w adczych uprawnie w tym zakresie nastpi w rkach administracji centralnej, to z konieczno ci nastpuje instytucjonalizacja powiza pomidzy g. i. a poszczeglnymi departamentami (np. w Wielkej Brytami, Niemczech czy Francji). Oczywicie w praktyce wykorzystywane s oba te kanay dojcia do aparatu pastwowego, cho zasugerowane specyficzne cechy narodowe ka postrzega problem z punktu widzenia skutecznoci. [RH.]
L i t e r a t u r a . W. Grant. Pressure Groups, Politics and Democracy in Britain. New York 1989; S. Ehriich. Wadza i interesy, Warszawa 1974.

GRUPA SPOECZWA - co najmniej trzy osoby poczone wzgldnie trwaymi -> wiziami spoecznymi powstaymi na podou odczuwanych i /lub uwiadamianych wsplnych potrzeb, wartoci i interesw, ktrych treci wyznaczaj specyfik i odrbno danej grupy od innych - zbiorowoci spoecznych; stosunki pomidzy jednostkami wraz z ich zachowaniami s regulowane przez formalne lub nieformalne zasady i/lub instytucje posugujce si sankcjami pozytywnymi i negatywnymi. W socjologii stosowane s r ne Wasyfikacje g.s.. Ze wzgldu na typ - wizi spoecznych wyr nia si: a) g. pierwotne, w ktrych istnieje wi oparta na osobistych kontaktach i postawach emocjonalnych, oraz b) g. wtrne, oparte na wiziach formalnych, rzeczowych; komunikacja pomidzy czonkami odbywa si przez porednikw lub grup poredniczc . Ze wzgldu na wielko g.s. dzieli si na: a) g. mae, posiadajce prost struktur, czyli zoone wycznie z czonkw i nie posiadajce adnych podgrup (np. rodzina, g. rwienicza, nieformalna grupa polityczna), oraz b) g. due, posiadajce struktur zbudowan z wielu podgrup (np. klasa, warstwa, g. spoeczno-zawodowa). Ze wzgldu na stopie formalizacji mo na wskaza: a) g. formalne (g.f.) (organizacje) funkcjonujce na podstawie wewn trznych, sformalizowanych i oficjalnych instytucjach w adzy, kontroli (sankcje) i podziale rl, czyli specjalizacji zada, oraz b) g. nieformalne (g.nf.) zoone zwykle z maej liczby osb, poczonych wsplnot interesw, pozostajcych w bezporednich interakcjach (wizi osobiste}, w ktrych obowizuj niesformalizowane - niekiedy bardzo lune i ulotne - zasady i kryteria czonkostwa, kierownictwa i kontroli; istniej poza lub wewntrz g. f., a ich cele mog by zgodne lub sprzeczne z dziaaniami g.f, tzn. mog je wspiera b d hamowa; g. nf. wywieraj zdecydowanie silniejszy wpyw na postawy i zachowania swoich czonkw, anieli g.f. Grupy s. speniaj rnorakie funkcje w sferze * polityki, gospodarki, kultury oraz w procesie ksztatowania wiadomoci i zachowa jednostek. Due g.s. - niekiedy o wielotysicznej czy wielomilionowej liczebnoci zwaszcza, gdy s sformalizowane - stanowi znaczce - podmioty polityki; w warunkach zbiorowej -+ deprywacji swoim potencjaem i - aktywnoci polityczn potrafi modyfikowa bd wywoywa procesy znaczce dla - systemu politycznego i caego spoeczestwa (np. drog kontestacji, dziaalnoci stricte opozycyjnej, rewolucji). G.s. stanowi bezporednie oparcie i zaplecze dla -* elit politycznych i elit wadzy akceptuj je i wspieraj, ale i mog bezwzgldnie egzekwowa odpowiedzialno

Grapa Wyszehradzka

>:.:<i

127

Gruca Wyszehradzka

za skutki bdnych czy mesaiysfakejonujeych decyzji, s gwarantem stabilnoci -systemw politycznych, ale i ich destruktorem, wywieraj wpyw b d bezporednio uczestnicz - zwaszcza mae g. o formalnym lub nieformalnym charakterze -w procesie podejmowania -+ decyzji strategicznych, taktycznych i operacyjnych, ksztatuj wewntrzn struktur w adzy (formaln i nieformaln), przypisujc pewnym jednostkom bd podgrupom nadrzdne pozycje i role w podejmowaniu decyzji o wewntrzgrupowym i zewn trznym charakterze, G.s. formu uj zasady i kryteria poziomego i pionowego awansu w wewn trznej hierarchii oraz projektuj i wspomagaj indywidualne kariery, umoliwiaj swoim czonkom nawizywanie nieformalnych i bezporednich stosunkw opartych o cenione wartoci, takie jak wzajemny szacunek, yczliwo , przyja, tolerancj itd., wytwarzaj mechanizm wewn trznego przepywu i wymiany informacji pomiciz;/ jednostkami i podgrupami., umoliwiajcy nie tylko orientacj co do stanu otoczenia, ale przede wszystkim wzmacniajcy wewntrzgrupowe wizi (m.in. przez podnoszenie wartoci g., ujawnianie zagroe zewn trznych). G.s. wywieraj silny i skuteczny wpyw soejaizacyjny na poszczeglne jednostki - wspksztatujc ich wiedz, warto ci, emocje i wzory zachowali, a przez to dyscyplinujc i kontrolujc realne zachowania czonkw, s dla danych jednostek grapami odniesienia, ktrych poparcie, akceptacj i czonkostwo jednostka pragnie zdoby ub utrzyma ze wzgldu na atrakcyjno i presti g. oraz poziom zaspokajania r nych potrzeb; -+ afiliacji, emocjonalnego kontaktu i bezpieczestwa. G.s. wytwarzaj specyficzne wizi, symbole, rytuay itp., cenione przez poszczeglnych czonkw, okrelaj podane stosunki - przyjani, obojtnoci, wrogoci - z grupami funkcjonujcymi w otoczeniu. [L. S.l GRUPA WYSZEHRADZKA - forma wsppracy Polski, Czechosowacji (przed podziaem na Czechy i Sowacj) i Wgier, ktrej pomys przedstawi prezydent V Havel w styczniu 1990 r. w przemwieniu wygoszonym w polskim parlamencie. Szczyt trzech pastw, w ktrego trakcie idea prezydenta V. Havla zaczynaa si powoli materiaiizowa, odby si w Bratysawie 9 kwietnia tego roku. Mia charakter plenarnego spotkania i ograniczy si do wymiany pogldw na temat 10 punktw przedstawionych przez Havla. Omwiono min. kwestie najbliszej przyszoci Europy i udziau w nim pastw rodkowoeuropejskich, zastanawiano si nad wsplnym stanowiskiem wobec RWPG i ukadu Warszawskigo (UWh spraw uczestnictwa Polski w integracji adriatj'cko-naddunajskiej, problemy mniejszoci narodowych, praw czowieka i inne. Szc2yt bratysawski nie zakoczy si adnym wsplnym owiadczeniem, co sygnalizowao brak woli politycznej do utrwalania trjstronnej wsppracy. Pojawiy si take pogoski o zainteresowaniu Czechosowacji wspprac z Zachodem, gwnie przez wspdziaanie z RFN, Austri czy Wochami, Istotne znaczenie dla utrwalania idei wsppracy trjstronnej mia drugi szczyt przywdcw Polski, Czechosowacji i Wgier w Wyszehradzie (dawnej stokcy Wgier) koo Budapesztu. Spotkanie odbywao'si w 12-1.5.02.1991 r. Szczyt wyszehradzki poprzedzio spotkanie ministrw spraw zagranicznych 21.01.1991 r. w Budapeszcie. Uzgodniono tam m.in., i ministrowie bd d y do tego, by UW zosta rozwizany do koca 1991 r,, nie pniej ni do marca 1992 r. Od spotkania w Budapeszcie, inicjatyw w sprawie zintensyfikowania wspdziaania w ramach trjstronnej wsppracy przeja Polska. Ustalono tam min., e wszystkie trzy paiistwa wyjd ze struktur militarnych UW oraz e fakt ten powinien czy si take z ich wystpieniem ze struktur politycznych UW. Omwiono problem bezpieczestwa w Europie oraz wycofania wojsk radzieckich z

byej NRD i zwizanego z tym ich tranzytu przez terytorium Polski. Przyjto te. e w rozmowach z ZSRR. NATO, EWG, UZE i RE poszczeglne pastwa bd rozmawia somodzielnie, ale nie b d rywalizowa midzy sob o pierwszestwo w osigniciu czonkostwa w tych strukturach. W podpisanej przez prezydentw V Havla i L. Was oraz premiera J. Antalla Deklaracji o wsppracy Rzeczpospolitej Polskiej, Czeskiej i Sowackiej Republiki Federalnej oraz Republiki Wgierskiej" wskazywano w sprawie denia do integracji europejskiej na [...] tosamo celw, jak rwnie podobiestwo drg ich urzeczywistnienia". Spotkanie wyszehradzkie powoao do ycia nowe ugrupowanie regionalne, ktrego celem byo stworzenie jego czonkom wikszych szans, ni gdyby dziaali samodzielnie, na pene w czenie si do politycznych, gospodarczych i militarnych struktur zachodnioeuropejskich i atlantyckich. Trzeci szczyt przywdcw Polski, Czechosowacji i Wgier mia miejsce w Krakowie 05-06.10.1991 r. Obok prezydentw, premierw i ministrw spraw zagranicznych po raz pierwszy wzili w nim take udzia ministrowie zajmujcy si wspprac gospodarcz z zagranic. W trakcie szczytu delegacja polska podpisaa dwustronne umowy o przyjani i wsppracy z Czechosowacj i Republik Wgiersk, Jednake dokumentem najwaniejszym, jakie strony przyjy, bya tzw. deklaracja krakowska, w ktrej we wstpie stwierdzono, e wsppraca polsko-czesko-sowacko-w gierska wnosi istotny wk ad w ksztatowanie nowego, demokratycznego porzdku midzynarodowego w regionie Europy rodkowej i rodkowo-Wschodniej. W deklaracji strony potwierdziy wol [...] wczenia si w penym zakresie w europejski system polityczny, gospodarczy i prawny oraz system bezpieczestwa"oraz okreliy cel tych dziaa , tj. czonkostwo stowarzyszone ze UE, rozbudowa stosunkw z NATO i U2E oraz umocnienie procesu KBWE i jego dalsz instytucjonalizacj. Do czwartego szczytu pastw Trjk ta Wyszehradzkiego doszo w maju 1992 r. w Pradze. Spotkanie to odbywao si w znacznie odmiennych ni poprzednie warunkach. Trzy pastwa stay si ju czonkami stowarzyszonymi z UE (umowy parafowano 22.11.1991 r., a podpisano 16.12.1991 r. w Brukseli), rozpada si Zwizek Radziecki, za wiele republik zwizkowych ogaszao sw niepodlego. Ostatni wsplny szczyt przywdcw Grupy WyszehradzMej odby si w Pradze 12.01.1994 r. podczas wizyty prezydenta USAB. Clintona w Pradze. Nie podjto na nim jednak adnej wsplnej deklaracji, ograniczajc si do indywidualnych rozmw dwustronnych, ktre midzy sob przeprowadzili prezydenci, premierzy i ministrowie ju wwczas czterech pastw ( po rozpadzie Czechosowacji), Spotkanie byo symptomatycznym sygnaem koca pewnej fazy wsppracy w ramach Trjkta lub wrcz wyczerpania si jego dotychczasowej formuy. Najsilniej brak zainteresowania manifestowa rzd czeski, starajc si pomniejszy znaczenie spotkania praskiego oraz zdystansowa si od politycznej wsppracy w ramach grupy. Szczeglnie ostro rozbienoci ujawniy si od momentu rozpadu Czechosowacji i objcia wadzy w Pradze przez premiera V Klausa i ministra spraw zagranicznych J. Zieleca. Rozbienoci dotyczyy gwnie czonkostwa w NATO, a cilej metod i pierwszestwa w jego uzyskaniu. Po fazie niechci wobec tej formy wsppracy w ostatnim zwaszcza okresie Grupa Wyszehradzka zdaje si wchodzi w faz o ywienia i nowych moliwoci. [T..-N.j hi ter at u r a: E Deszczyski, M. Szczepaniak, Grupa Wyszehradzka, Toru 1995.

if.:

;:Ja

Holocaust

HEGEMON . . - w staro ytnej Grecji h. oznacza! przywdc, przewodnika. W odniesieniu do nowoytnego globalnego systemu politycznego h. to najpotniejsze pa stwo, wore dysponuje przewaajcymi wpywami, dominacj nad innymi pastwami w ^Sternie lilityczmm H to pastwo dominujce lub zdolne do kontrolowania zaenowan mnycn pastw w globalnym systemie (R. Gilpin). H. to pastwo o najwyszej pozycji w stra-tvfikarii mocarstw. Etymologicznie hegemonia za oznacza przewodnictwo.- pryma,, moliwo penienia roli lidera w systemie. Z jednej strony hegemonia odnosi si do stanu systemu globalnego, w ktrym jedno mocarstwo jest zGo ne narzucie irm/m oastwm okrelony porzdek midzynarodowy, reguy icn zachowa w plab.,.zyzm ekonomicznej, politycznej, militarnej i kulturowej oraz je kontrolowa U. waueLbu^i , z drugiej za hegemonia symbolizuje okrelony typ struktury systemu midzynarodowego. Hegemon jest podstawowym elementem globalnego systemu midzynarodowego, za jego funkcjonowanie okrelaj stosunki midzy min a pa stwem pretendujcym do hegemonii. Status h. mona okreli jako korzystny z punKtu widzenia realizacji wasnych preferencji w polityce-wewn trzn i zewn trznej, przynosi korzyci ekonomiczne i poczucie bezpiecze stwa, choc h. musi towarzyszy wiadomo, i pretendent stara sie wzmocni sw pozycj na tyle, oy dokona zmiany w systemie na poziomie globalnym (najczciej w wyniku wojny). Dlatego ta. mu dysponowa nadwyka nofcencjaw (siy) ochraniajcej jego status. \V tym celu musi stale odnawia nadwy k potencjau, tzn. stara si rwnoway koszty ZV^M z zabezpieczaniem swej pozycji z korzyciami z tego wynikajcymi (utaua owej rwnowagi midzy kosztami i zasobami, jakimi dysponuje, zawsze prowadzi co jego upadku). Wg 1. Wallersteina podstaw hegemonii jest dominacja w dziedzinie ekonomicznej (romoprzemysowej), w handlu i finansach. Przewaga w tej| sterze zanewnia na tyle silna i niepodwaaln dominacj, e sprzymierzone z h. =""" s de facto oastwami klienckimi, a mocarstwo pretendujce znajduje si w sytuacji defensywnej. Termin h. bywa te zastpowany terminem 'przywdztwo deaaersnip) jako waciwszym dla oddania istoty dziaa pastwa o przewaajacym potengage (G. Modelski). Teoria globalnego przywdztwa wiatowego autorstwa G. Modelskie o rozwinita zostaa w teorii d ugiego cyklu. Hegemonia postrzegana jako okreslon stan systemu wiatowego ma take swe przeoenie w teorii hegemomcznej stahmufeca (Ch. Kindleberger, R. Gilpin i S. Krasner). [T..-N.] L i t e r a t u r a : R. m^ZwoTa^dCh^ge in World Polmos, New YorkWS^ ^n{ Zmiana w globalnym systemie midzynarodowym. Supercykte i- wojna hegemomczna.YO zna 1992. HISTORYZIV1 - inaczej okrelany te jako bistorycyzm. 1. Stanowisko filozoficzne i metodologiczne postulujce badanie i wyjanianie rzeczywistoci oraz ujmowanie zjawisk spo.ec-nycn, politycznych, kulturowych itd. w sposb historyczny tj. pod wzgldem ich -^tonczne genezy tendencii rozwojowych przejawiajcych si w dziejacn i ^m3z uwamnkowa dziejowych. Konsekwencj takiego podejcia jest analizowanie biegu

wydarze historycznych z punktu widzenia rzdzcych nimi praw oglnych (praw historycznych), zgodnie z ktrymi dokonuj si zmiany struktur spoecznych (zob. -* materializm historyczny), kultury (np. historyzm hermenetityczny W. Diltheya, H. Rickerta i W. Windelbanda) lub majcego posta absolutu - ducha dziejw (np. fenomenologia ducha G.F.W. Hegla). Stanowisko historycystyczne zostao poddane krytyce przez K. Poppera (N dza historycyzmu, wyd. poi. 1989). 2. Pogld, wedug ktrego natura ludzka i kultura s ksztatowane przez ludzi w toku historii i mo na je zrozumie tylko na tle rzeczywistoci dziejowo-spo-ecznej. [K.D.] HOLIZM Cgrec. hlos - cay). 1. Teoria rozwoju propagowana przez niektrych biologw i filozofw angielskich na pocztku XX w., g oszca, e cao nie da si sprowadzi do sumy czci, a wiat podlega ewolucji, w toku ktrej wyaniaj si coraz to nowe caoci. Twrc h. i zarazem autorem terminu by pohidniowoafryka ski filozof, dugoletni premier w Zwizku Poudniowej Afryki (obecnie ERA) Jan Christian Smuts (18701950), ktry wprowadzi to pojcie w pracy Holism and Evolution (1927). Za najwybitniejszych kontynuatorw h. uwaa si J.B.S. Haldane'a, A. Meyera-Abicha i E. Dacque'a. 2. W teorii i metodologii nauk spoecznych: pogld odrzucajcy indywidualizm metodologiczny, goszcy, e zjawiska spoeczne tworz ukady caociowe, podlegajce reguom, ktrych nie mona wywnioskowa z prawidowoci rzdzcych ich elementami skadowymi. Zwolennicy tego kierunku przyjmuj, i np. grupa spoeczna nie jest jedynie zbiorem jednostek ludzkich (prost sum jej czonkw lub sum wizi midzyjednostkowych), lecz jest ona zorganizowan struktur cechujc si pewnymi swoistymi dla niej waciwociami w postaci systemu praw i norm, obyczajw, rytuaw, tradycji itd. W niektrych teoriach spoeczno-politycznych podejcie holistyczne wykazuje cise zwizki z organistycznyrn pojmowaniem struktur spoecznych (zob. -* konserwatyzm, - rasizm). W tym przypadku zakada si, e istnieje podobiestwo midzy -> grupami spoecznymi a organizmami ywymi, wskutek czego zrozumienie procesw zachodzcych wewntrz danej grupy jest moliwe tylko przez traktowanie jej jako caoci" bd wymaga odwoania si do ducha grupy". Duch grupy" (czasami w wersji materialistycznej - interes grupy) jest pojmowany jako kategoria zobiektywizowana, ponadjednostkowa, ktra ksztatuje osobowo i zachowania poszczeglnych czonkw grupy lub wyznacza kierunek ich dziaa. Przeciwnikami teorii h. byli zwolennicy nominahzmu, zw aszcza w wersji propagowanej przez utylitarystw (zob. -* utylitaryzm). Ich zdaniem zjawiska spoeczne s okrelone przez dziaania konkretnych ludzi, za wolny rynek nie jest odrbn struktur, rozpatrywan jako cao, ale raczej jest on zbiorem warunkw umoliwiajcych jednostce jej wolne dziaanie. [K.D.] HOLOCAUST (gr. holos - cay, kaustos - ogie; caopalenie) - okrelenie odnoszone do zagady narodu ydowskiego w czasie II wojny wiatowej, bd cej skutkiem przyjcia polityki eksterminacji przez wadze hitlerowskiej Rzeszy. Wstpem do niej byy ustawy norymberskie uchwalone 15.09.1935, pozbawiajce ydw obywatelstwa niemieckiego i zwizanych z nim praw politycznych. Rozpoczy one zakrojon na szerok skal dyskryminacj narodu ydowskiego w ramach pa stwa nazistowskiego, ktre przyjo

Homo oeeorioiniaiA

'.30

133

num;;n.;zm

za sw zasad ide czystoci rasy". Symbolem stosunku nazizmu do ydw staa si noc krysztaowa" (z 9 na 10.10.1938 r.), w wyniku ktrej dokonano pogromu ludnoci ydowskiej w Berlinie. Polityka stopniowego czynienia z ydw obywateli drugiej kategorii zaowocowaa podjciem decyzji o ostatecznym rozwizaniu" (Endlsung) kwestii ydowskiej. Zapada ona w Berlinie 20.01.1942 r. (tzw. konferencja Wannsee). W jej podjciu uczestniczyli przedstawiciele Gwnego Urzdu Bezpiecze stwa Rzeszy CRSHA) oraz centralnych organw administracji pa stwowej Rzeszy. Oglne kierownictwo akcj powierzono szefowi SS H. Himmlerowi. Jej organizacj powierzono A Eichmannowi ( w 1962 r. zosta osdzony i stracony w Jerozolimie). W wyniku polityki eksterminacji ponioso mier ponad 5 000 000 ydw, zgadzonych gwnie w obozach koncentracyjnych na terenie Polski. [A.A.] - abstrakcyjna konstrukcja pojciowa stworzona na gruncie klasycznego -+ liberalizmu ekonomicznego i politycznego, okrelajca czowieka, ktrego postpowaniem kieruje wycznie egoistyczne denie do maksymalizacji osobistych korzyci (zyska) i realizacji wasnych potrzeb. Wywodzi si z utylitarystycznych koncepcji J. Benthama (zob.-* utylitaryzm) i liberalnej ekonomii politycznej, zwaszcza w wydaniu A. Smitha. Cechy h.o. zostay okrelone zgodnie z podstawowymi zasadami wolnego rynku, tzn. woln konkurencj i wspzawodnictwem midzy jednostkami. Dziaajc w ramach wolnego rynku jednostka ocenia wszystko pod ktem szeroko pojtego poczucia zaspokojenia, w tym przede wszystkim poczucia w asnej przyjemnoci, szczcia i satysfakcji. Podstaw motywacji jej czynw stanowi zdrowy egoizm", dziki ktremu jednostki bogac si, przyczyniajc si w ten sposb rwnie do bogacenia si caego spoeczestwa.' Koncepcja h. o. stanowia teoretyczne i filozoficzne uzasadnienie -+ leseferyzmu. W wymiarze doktrynalnym, cechy h.o. zostay okrelone w cisym zwizku z liberalnym pojmowaniem takich zagadnie , jak indywidualna wolno, Jsonkurencja, wasna korzy, przedsibiorczo, nieograniczone prawo do wasnoci. (K.D.J

HOMO OECONOMICUS

tarnym opracowane przez H. Arendt (Korzenie totalitaryzmu, wyd. polskie 1.993!. Wedug Arendt podstawowym wyrnikiem czowieka epoki totalitaryzmu jest jego wykorzenienie ze rodowiska spoecznego i kulturalnego oraz brak poczucia wsplnoty z jakkolwiek grup spoeczn (rodzin , przyjacimi, wsplnot lokaln itd.). Wyizolowana jednostka odnajduje swoj to samo w totalitarnych ruchach masowych. Ruchy te daj od swoich czonkw cakowitej, nieograniczonej, bezwarunkowej i niezmiennej lojalnoci. Cakowite zintegrowanie si duchowe i intelektualne z kolektywem jest gwnym celem prawdziwego" faszysty ub komunisty. Pojcie h.s. wprowadzi do literatury powiconej totalitaryzmowi rosyjski pisarz Aleksander Zinowiew (Homo sovieticus, 1970). Jego zdaniem czowiek radziecki" odznacza si cakowitym podporzdkowaniem interesom kolektywu (partii komunistycznej, pastwa); bezgranicznym zaufaniem wobec rozkazw organizacji partyjnej, utrat poczucia wasnej wolnoci i godnoci. Stosunek h.s. do otaczajcej rzeczywisto ci charakteryzuje si koniunkturalizmem, oportunizmem, zanikiem samodzielnego mylenia i dziaania. W warunkach polskich problematyk h.s. szerzej zaj si ks. Jzef Tischner (Wcieniu komunistycznych straganw, 1990 , Etyka solidarnoci oraz Homo sovieticus, 1992). W ujciu Tischnera h.s. to zniewolony przez system komunistyczny klient komunizmu", istota jednowymiarowa. Przejawem zniewolenia jest, wedug Tischnera, uznanie pracy na rzecz kolektywu za warto sam w sobie", uzalenienie si od polityki reimu komunistycznego (- klientelizm) oraz materiaiistyezne i instrumentalne traktowanie zasadniczych kwestii zwizanych z yciem czowieka, w tym przede wszystkim spraw wiaty, moralnoci, stosunku do takich wartoci, jak prawda, zo, wolno itp. [K. Dl
L i t e r a t u r a : J. Tischner, Etyka solidarnoci oraz Homo sovieticus. Warszawa 1992; E. Fromm. Ucieczka od wolnoci. Warszawa 1993; H. Arendt, Kurzenie totalitaryzmu, t.I-2, Warszawa 1993.

HUMAIMIZM
(ac. humanus - ludzki, kumanitas - ludzko, czowieczetistwoj - termin wieloznaczny, stosowany w rnych teoriach filozoficznych, spoecznych, politycznych, etycznych, literaturze piknej, a tak e w jzyku potocznym. W szerokim znaczeniu termin h. odnosi si do wszelkich ideowo-teoretycznych koncepcji czowieka i spoecze stwa, a take systemw warto ci majcych za swj gwny cel: mio i szacunek do osoby ludzkiej, nieograniczony rozwj moliwoci ludzkich, wolno i szczcie. Humanistyczne teorie g osz, i kady czowiek ma prawo do korzystania z tych wartoci, prawo do wszechstronnego rozwoju swojej osobowoci i jednoczenie powinien traktowa innych ludzi wedug tych praw. Jako cel dziaalnoci ludzkiej (jednostkowej ub zbiorowej) h. dotyczy wszystkich sfer ycia spoecznego, politycznego, ekonomicznego. W takim rozumieniu problematyka humanistyczna jest najczciej domen rozwaali etycznych (-+ etyka, -+ aksjologia). Historycznie rzecz biorc, h. zrodzi si jako prd umysowy w okresie renesansu we Woszech (w kocu XIV w,). Jednak e warto ci h. byy postulowane ju w filozofii antycznej, w ktrej w rnych wersjach przewijaa si zasada, e czowiek jest wartoci najwysz, w stosunkach midzy ludmi winna obowizywa zasada przyjani i wzajemnego szacunku. Pogld ten czono z postulatem penego uczestnictwa w yciu, wszechstronnoci zainteresowa, czego wyrazem bya myl Terencjusza (ok.190-159 ? p.n.e.): Jestem czowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Idea oglnoludzkiego braterstwa i wzajemnej mioci bya jednym z podstawowych kanonw etyki stoikw. Gosili oni,

HOMG POUTICUS

- czowiek polityczny"; jednostka aktywnie uwikana w - stosunki i -* dziaania polityczne. Na ten przejaw aktywnoci ludzkiej, jako na naturaln i sta cech czowieka, wskazywa ju Arystoteles: "czowiek jest istot stworzon do ycia w pastwie" (Arystoteles, Polityka, 1964). Termin odnosi si do tych jednostek ludzkich, dla ktrych polityka jest wanym, czy wrcz najwaniejszym obszarem ycia spoecznego, a sensem ycia osobistego jest rnie motywowane denie do penienia rl politycznych - zwaszcza sprawowania wadzy, H.p. prezentuje zazwyczaj wysokie zainteresowanie -* polityk, ma rozleg wiedz i/lub dowiadczenie praktycz na Penic role polityczne uto samia si z nimi emocjonalnie i/ub racjonalnie, traktujc polityk jako przynoszc satysfakcj sfer aktywnoci pozazawodowej b d pozytywnie wartociowan profesj. [L.S.]

HOMO SOVIETICUS

- pojecie abstrakcyjne, stosowane w opisie typu osobowoci jednostki, ktrego zasadnicze cechy (postawa moralna, spoeczna, polityczna, system warto ci, wiatopogld, charakter) zostay uksztatowane przez -* totalitaryzm, cilej - system komunistyczny. Inspiracj bada nad h.s. stanowiy prace teoretykw -+ krytycznej teorii (gwnie: E. Fromma i Th. Adorno) oraz obszerne studia nad systemem totali-

Humanizm e naley odrzuci wszelkie r nice midzy ludmi, tai narodowe, jak i klasowe, za prawo stanowione powinno wyraa te idee. Najwybitniejszym przedstawicielem Filozofii stoicyzmu w Rzymie by Lucjusz Anneusz Seneka (4 p.n.e.-65 n.e.j, ktry stwierdzi, e: Pomaga ludziom jest dla mnie nakazem natury. [..,] Gdzie jest czowiek, tam wszdzie jest sposobno do wiadczenia dobrodziejstw". Nawizujc do staro ytnej, grecko-rzvmskiej kultury i tradycji, dziaajcy w XIV i XV w. filozofowie, min.: F. Petrarka (1304-1374), G. Boccaccio (1313-1375), L. Valla (ok.1405-1457), G. Picco delia Mirandola (1463-1494) wystpili przeciw redniowiecznej ignorancji i przesdom oraz teocentrycznej koncepcji czowieka. Ich refleksje filozoficzne koncentroway si wok problemw rozwoju osobowoci czowieka, jego zdolnoci do twrczego kierowania swym losem, autonomii moralnej itd. Goszono szczliw potg rozumu ludzkiego" (Picco delia Mirandola). Za kryterium ludzkiego szczcia uznano peny rozwj czowieka, doczesn saw, zdobyt odkryciem naukowym, dziaalnoci artystyczn lub witymi czynami. Krzewiono ideay tolerancji, wielkoci natury ludzkiej i pomocy blinim. Urzeczywistnienie tych pogldw nastpio w XVI w. Zaznaczy si on jako wiek genialnych odkry i postpw w r nych dziedzinach nauki, w tym m.in. w fizyce (Leonardo da Vinci), astronomii (M. Kopernik, G. Bruno), medycynie (Paracelsus, Pare). W pierwszej poowie XVI w. narodziy si rwnie gwne kierunki nowoytnej myli politycznej. U podoa pierwszego z nich (nurt rewolucyjny i utopijny) legy pogldy Tomasza Munzera i Tomasza Morusa (-* utopia). Byy one przejawem protestu przeciwko wyzyskowi zwizanemu z rodzc si gospodark kapitalistyczn, wiary w moliwo zbudowania szczliwego i sprawiedliwego ustroju na ziemi. rda drugiego kierunku tkwi w filozofii i doktrynach politycznych, ktrych zasadniczy sens sprowadza si do zmiany pojmowania prawa natury. Byo ono traktowane ju nie transcedentalnie, jako odbicie boskiego, wiecznego prawa, lecz jako odzwierciedlenie wrodzonych cech charakteru czowieka. Z tego punktu widzenia rozpatrywano take kwesti podstaw uzasadniajcych istnienie pastwa. Twierdzono, e sens istnienia pastwa wyjaniaj nie tyle dogmaty religijne, co sama natura czowieka. Czoowym humanist reprezentujcym ten kierunek mylenia by Erazm z Rotterdamu (1466-1536), autor wielu pism polemicznych i satyrycznych, w tym Adagiorum Collectanea (1500), Pochwala gupoty (wyd. polskie 1953), Podrcznik onierza Chrystusowego (wyd. polskie 1965). Erazm atakowa szlachectwo, duchowiestwo, ambicje wieckie papiey, demoralizacj i obskurantyzm wielmow i kleru. W Pochwale gupoty twierdzi, e mio i religia nale wy cznie do sfery ycia emocjonalnego czowieka. W kwestiach politycznych by rzecznikiem pacyfizmu i republikanizmu. W traktacie O w adcy chrzecijaskim Erazm przedstawi program naprawy wiata przez owieconego i cnotliwego kra-humanist. Zawar w nim swj idea krla, ktry raczej jest gotw zrzec si tronu, ni dopuci si niesprawiedliwoci. Trzeci nurt nowoytnych doktryn politycznych, majcych za przedmiot przede wszystkim zagadnienia w adzy pastwowej, jest cile zwizany z ruchem reformacji. Gwn postaci ruchu by Marcin Luter (14831546). Jego pogldy religijne i polityczne stanowiy zasadniczy przeom w rozwoju doktryny Kocioa (zob. -+ protestantyzm), a tak e w stosunku do redniowiecznych koncepcji pastwa. Goszc, e wszyscy wierzcy s kapanami zwizanymi wiar z Bogiem, a mio ci bliniego ze spoeczestwem, Luter wystpi przeciw caemu systemowi rozbudowanych instytucji kocielnych, cznie z papieem. Uwaa, e instytucje te odgradzaj wierzcych od Boga. Zdecydowanie sprzeciwi si koncepcji dwch mieczy (wadzy wieckiej i duchowej). Zdaniem Lutra jedyny miecz pozostaje w rkach wadzy wieckiej,

133

Humanizm

gdy niewielu jest na ziemi prawdziwych chrzecijan" i nie potrzebuj oni adnych rani i form organizacyjnych. Uwalniajc religi od polityki, Luter kwestionowa instytucjonalizacj religijnego ycia czowieka, akcentujc duchowy wymiar religii, a tym samym kierowanie sprawami spoecznymi pozostawi w wycznej gestii pastwa. Postulowa, aby wszystkich obywateli obowizywa nakaz bezwzgldnego i bezwarunkowego podporzdkowania si wadzy suwerena (w adzy pa stwowej). Dalszy rozwj koncepcji nastpi w dobie owiecenia. Pisarze o wiecenia czsto operowali kategoriami uniwersalnymi (Czowiek, Rozum, Natura, Cnota, Prawda, Szczcie). Odrzucali wszystko, co niosa tradycja, jako produkt ignorancji i przesdu. Bdc pod silnym wpywem osigni przyrodoznawstwa, filozofia owiecenia dya do zbudowania takiego obrazu wiata, ktry by wyklucza nadprzyrodzon interwencj. Podstaw sprawiedliwego porzdku politycznego miaa sta si natura ludzka, uosabiajca prawidowoci przyrody. Wyabstrahowany czowiek natury mia by punktem wyjcia do wszelkich rozwiza spoecznych, jego prawa naturalne za fundamentem stosunkw midzyludzkich. Zasady moralne miay wypywa z realnych potrzeb czowieka, ktry z natury dy do szczcia, rozumianego jako trwae zadowolenie. Kluczem do przebudowy panujcych stosunkw spoecznych i politycznych, a zarazem kryterium wszelkiej prawdy i wszelkiego dobra by rozum. Do grona wybitnych przedstawicieli polskiego owiecenia naleeli Stanisaw Leszczyski (1677-1766), Stanisaw Staszic (1755-1826), Hugo Kotaj (1750-1812). Wspczenie problematyka h. jest przedmiotem zainteresowa rozmaitych kierunkw filozoficznych, myli spoeczno-politycznej; stanowi take integraln cz wielu dziedzin nauki (nauki humanistyczne). Kontrowersje wok treci pojcia h. oraz jego praktycznego znaczenia dotycz w szczeglnoci podstaw wiatopogldowych (orientacja religijna i wiecka), wartoci okrelajcych rozwj osobowoci czowieka (wolno, rwno, godno, sprawiedliwo , wasno itp.), pojmowania natury czowieka (antropocentryzm teocentryzm), warunkw umoliwiajcych praktyczne realizowanie ideaw h. (ustrj spoeczno-ekonomiczny, zakres i rodzaj gwarancji prawnych, model wychowania i ksztacenia itd.). Podoem wielu kontrowersji jest tak e kwestia zachowania warto ci h. w kontekcie postpw techniki, organizacji i zarzdzania procesami produkcji, zmian zachodzcych w rodowisku naturalnym itd. Zdaniem niektrych badaczy (A. Toffler, E. Fromm, BL Marcuse, J. Schlesinger, jr.) negatywne skutki tych przemian mog objawi si w formie dehumanizacji stosunkw pracy i stosunkw spoecznych, powodowa zanik tradycyjnych wartoci, prowadzcy czsto do relatywizmu, oraz pogbienie si postaw skrajnie materialistycznych i konsumpcjonizmu. W aspekcie doktrynalnym zagadnienia te s elementem refleksji teoretyczno-filozoficznych prowadzonych na gruncie personalizmu (np. teoria humanizmu integralnego J. Maritaine'a), - spoecznej nauki Kocioa, -* komunitaryzmu, -+ konserwatyzmu, -+ krytycznej teorii, egzystencjaizmu, ~ neomarksizmu, a take rnych odmian koncepcji futurologicznych {zob. -+ techno kraty zm). [K.D.J

Idealizm

impeackment

liii

wilii
IDEALIZM L W jz. potocznym oznacza postaw cechujca si deniem do wzniosych i szlachetnych ideaw oraz akcentujca drugorzdne znaczenie dbr i wartoci materialnych w yciu ludzi. 2. Przeciwstawny materializmowi (zob, -* materializm dialektyczny -* materializm historyczny) og pogldw filozoficznych goszcych genetyczn pierwotno ducha (wiadomo, idea, myl) wobec materii (byt, rzecz, substancja). Z punktu widzenia ontologii (nauki o bycie) i. wyraa si w tezie, i rdem wszelkiego bytu jest duch, idea (wiadomo), za materia jest bd stworzona przez czynnik pozamaterialiy, bdi w ogle nie istnieje. Mona wyrni dwa podstawowe kierunki i.: obiektywny i subiektywny I. obiektywny zakada, e caa rzeczywisto obiektywna (przyroda, czowiek, spoecze stwo) jest zalena genetycznie i funkcjonalnie od pierwiastka idealnego (duchowego), ktremu przypisuje si istnienie obiektywne i ktry uwaa si za pierwotny Gwnymi przedstawicielami i. obiektywnego byli Platon (437-347 p.n.e.), Tomasz z Akwinu (ok. 1225-1274) i G.WE Hegel (1770-1831). I, subiektywny jest oparty na stwierdzeniu, i caa rzeczywisto zaley od treci poznawczych (wrae, poj, wyobraeni podmiotu (umysu) poznajcego lub e wiat rzeczy jest produktem podmiotu, tzn. zbiorem wrae i poj zdeterminowanych przez wrodzone czowiekowi dyspozycje poznawcze (esse estpercipere autperdpi - istnie to spostrzega lub podlega spostrzeeniom"" to podstawowa teza G. Berkeleya). Czoowymi reprezentantami i. subiektywnego byli G. Berkeley, D. Hume, J.G. Fichte, EH. Bradley, B. Bosanquet i H, Bergson, I. spoeczny jest widoczny w koncepcjach zak adajcych mo liwo stworzenia idealnych warunkw ycia spoecznego, ekonomicznego, np. - utopii. I. h i s t o r y c z n y - termin u ywany w -* materializmie historycznym na okrelenie przeciwstawnego mu stanowiska, wedug ktrego pogldy, myli i przekonania ludzi, ideologie i doktryny grup spoeczno-politycznych, oderwane od warunkw materialnych, s traktowane jako decydujcy czynnik ksztatujcy procesy spoeczno-polityczne i ekonomiczne. [E.D.; IDEOLOGIA - w najszerszym sensie tego sowa zbir wartoci i zasad postpowania odniesionych do sfen' stosunkw politycznych. I. jest moralnym i intelektualnym podoem zbiorowego -dziaania politycznego. Wyrasta z krytyki istniejcego adu spoecznego i przedstawia rwnoczenie wizj podanego obrazu wiata. W ten sposb spenia funkcje krytycznowyjaniajce oraz projektujce. Zasadnicz funkcj i. jest jednak ksztatowanie grupowej wiadomoci politycznej na bazie poziomu zaspokojenia grupowych interesw politycznych oraz mobilizowanie do zespoowej akcji politycznej, I. okrela wartoci, jakim ma suy, i cele, jakie ma realizowa zbiorowe dziaanie podtyczne, majc na uwadze potrzeby utrzymania istniejcego stanu stosunkw spoecznych lub jego radykalnej zmiany Na tej podstawie i. okrela, jakie ceie dziaania zbiorowego s suszne, a jakie niesuszne, posugujc si czytelnymi, czarno-biaymi schematami. I. jest czsto traktowana przez swych wyznawcw jako jedyna prawda o wspczesnym wiecie i jedyna recepta na jego ulepszenie (zob. -* dogmatyzm). W ka-

tolickiej nauce spoecznej okrela si i. jako jedno trzech elementw: ai przedstawienia koncepcji prawdy i dobra, b) ekspansywni oci (monoci narzucenia jej innym ludziom) oraz c) schematyzmu w wyjanianiu rzeczywisto ci. Tylko pierwsza z tych cech charakteryzuje, zdaniem Jana Pawa II, religi (Ceniessimus Annus 'i. W nauce wieckiej kadzie si nacisk na pragmatyzm" wspczesnej i., ktra jest swoistym, najszerszym planem dziaania politycznego propagowanym przez ruch bd parti polityczn, penic rwnoczenie rol instrumentu -* socjalizacji politycznej. Podkrela si te motywacyjn rol i. dla -* partycypacji w yciu politycznym (R. Inglehart, Culture Shift, 1991)." Wspczesna politologia jest zgodna co do faktu, e i. stanowi zjawisko nierozerwalnie zwizane z powstaniem masowych partii i ruchw politycznych. Wiele typologii partii politycznych opartych jest na kryterium ideologicznym. Wyr nia si wic np. i. komunistyczn, socjaldemokratyczn, chrzecija sko-demokratyczn, liberaln , konserwatywn czy faszystowsk . Niekiedy upraszcza si ten podzia, przyjmujc za najistotniejsze rozr nienie midzy i. lewicow i prawicow (zob, -* lewica, zob. - prawica). Ustabilizowanie si systemw partyjnych widoczne w latach czterdziestych i pidziesitych skonio niektrych teoretykw do ogoszenia koncepcji koca wieku ideologii" (R. Aron, 1955, D. Bell, 1968). Towarzyszyo jej przewiadczenie o wyganiciu rywalizacji politycznej na podou klasowym i powstaniu w to miejsce tzw partii oglnoudowych (O. Kirchheimer, 1956). Koncepcja ta zostaa jednake poddana krytyce (S. Wolinetz, 1979). Wiatach siedemdziesitych pojawio si okrelenie i. -> Nowej Lewicy ora2 -+ Nowej Prawicy, z ktrymi zwizay si nowo powstae partie polityczne. Zauwaalne stay si take zmiany w i. tradycyjnych partii politycznych - zwaszcza socjaldemokracji, chadecji i konserwatystw. Spowodoway one zblienie ugrupowa centrolewicowych i centroprawicowych, pozwalajce im na trwae wspdziaanie. Elastyczno gwnych partii w traktowaniu zasad ideologicznych powoduje, e i. staje si mniej wyrazistym wyznacznikiem rzeczywistej polityki prowadzonej przez nie w ramach funkcji rzdzenia. Zdaniem niektrych znawcw przedmiotu w miej see katalogu niepodwaalnych zasad dziaania politycznego pojawia si i. sytuacyjna, stanowica zesp proponowanych sposobw rozwizania konkretnych kwestii spoecznych, [AA]

IMPEACHMENT
(ang, impeach - oskara, postawi w stan oskarenia) - procedura suca realizacji -* odpowiedzialnoci konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta i funkcjonariuszy cywilnych w Stanach Zjednoczonych. Rozwina si w XIV w. w Anglii jako sposb pocignicia do odpowiedzialnoci urzdnikw i doradcw krla, gdy ten by nieodpowiedzialny. Chodzio przy tym nie tylko o ukaranie ministrw za naruszenie prawa, ale rwnie wyegzekwowanie w stosunku do nich swoistej odpowiedzialnoci politycznej za realizacj niepopularnych decyzji nieodpowiedzialnego krla. Instytucja i. zanika w Anglii na pocztku XIX w. w zwizku z wprowadzeniem zwyczaju konstytucyjnego odpowiedzialnoci gabinetu przed parlamentem. W my l art I. Konstytucji Stanw Zjednoczonych Izba Reprezentantw ma wyczne prawo wszczynania i., a Senat osdza. Wyrok skazujcy musi zapa wikszoci 2/3 obecnych senatorw. Zgodnie z art. II prezydent, wiceprezydent i funkcjonariusze cywilni mog zosta skazani za zdrad, przekupstwo lub inne cikie przestpstwa i przewinienia. Konsekwencj orzeczenia i. jest pozbawienie urzdu oraz utrata funkcji honorowych i odpatnych. Tylko dwa razy doszo do prby zastosowania procedury i. wobec prezydenta. Chodzi mianowicie o A. Johnsona (1867) oraz B, Clintona (1999). W przypadku A. Johnsona zabrako jednak w gosowraniu w Senacie jednego gosu do

Indukqonizm

IBS

r.S-7

Indywidualizm

podjcia orzeczenia o zastosowaniu i. Natomiast w przypadku B. Clintona wniosek republikanw nie uzyska w Senacie wymaganej przez konstytucj wikszoci. Wielokrotnie byy podejmowane dziaania zmierzajce do uycia i, wobec prezydenta lub wiceprezydenta, jednak albo Izba Reprezentantw nie podja decyzji o wszczciu postpowania (np. wobec prezydenta Tylera w 1843 r. czy Colfaxa w 1873 r.) albo zainteresowany uprzedzi bieg wydarze, podajc si do dymisji (np. wiceprezydent S. Agnew w 1973 roku czv R. Nixon w zwizku z afer -* Watergate w 1974 roku). [RH.] -jeden z kierunkw metodologicznych w naukach spoecznych, ktrego podstawow metod badawcz jest indukcja, czyli, rozumowanie umoliwiajce przechodzenie od faktw jednostkowych (zdarze pojedynczych) do uoglnie. Rozumowanie to przebiega wedug nastpujcego schematu :, jeli B1 jest Z, B2 jest Z, B3 jest Z, B4 jest Z,...,Bn jest Z, wic kade B jest Z" (S.Nowak). Zdaniem zwolennikw tego pogldu im wicej przypadkw stanowi podstaw do uoglnienia, tym lepiej uzasadnione jest takie prawo, przy czym kada nastpna obserwacja zdarzenia zgodnego z tym prawem jest potwierdzeniem jego susznoci. Innym przykadem metody indukcyjnej jest eliminowanie (np. na drodze eksperymentu) spord ogu zdarze (zjawisk) towarzyszcych powstaniu zjawiska tych, ktre s dla jego zajcia nieistotne lub - odwrotnie posiadaj decydujce znaczenie (indukcja eliminacyjna). Metod t po raz pierwszy zaproponowa J.S, Mili w swojej pracy System logiki (wyd. polskie 1962). Przedstawiony przez Milla klasyczny schemat metody naukowej zakada trzy etapy bada: pierwszy to obserwacja, drugi - indukcja prowadzca do formuowania okrelonych praw (uoglnianie) i wreszcie trzeci - weryfikacja wnioskw. Za przedstawicieli wspczesnego i. uwaa si R. Carnapa, G. von Wrighta i J.M. Keynesa. [K.D.]

INDUKCJONiZM

INDUSTRIALIZACJA
- proces polegajcy na zdominowaniu struktury ekonomicznej oraz struktury zatrudnienia w pastwie przez sektor przemysowy (industrialny). Mona zastosowa tzw. wskanik industrializacji (jako samoistny wymiar socjoekonomicznej struktury pastwa) okrelajcy, jaki odsetek spoeczestwa aktywnego zawodowo znalaz zatrudnienie w sektorze przemysowym. Jeeli wikszo pracownikw pracuje w sektorze przemysowym, to wskanik poziomu industrializacji jest wysoki i mona mwi o dominacji w pastwie struktury industrialnej. Naley rozrni dwa zasadnicze procesy i.: a) charakterystyczny dla Europy - rozwijajcy si od spoeczestwa rolnego (chopskiego) do spoeczestwa industrialnego, a nastpnie - postindustrialnego oraz b) z reguy charakterystyczny dla innych regionw wiata - od spoeczestwa rolnego do ukadu przejciowego" o zrwnowaonej strukturze przemysowo-usugowej, a potem do spoeczestwa zdominowanego przez sektor usugowy (G. Therborn, Swedish Social Democracy and Transition from Industrial to Posiindusirial Politics, 1991). Pierwszym spoeczestwem industrialnym bya Wielka Brytania. Spis ludnoci w 1821 r. irjawni po raz pierwszy dominacj sektora przemysowego. Na przeomie XEX i XX wieku podobne zjawisko zarejestrowano min. w Belgii, Niemczech, Szwajcarii, Relatywnie pno, bo w latach czterdziestych XX w., podobny proces zaobserwowano w pastwach skandynawskich (z wyjtkiem Finlandii). W latach dwudziestych w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych (reprezentuj przypadek drugi) poziom zatrudnienia w przemyle by wyszy ni w rolnictwie, ale bardzo szybko ujawnia si domi-

nacja sektora usugowego. Najwy szy poziom i. imierzonyjako rozmiar zatrudnienia w przemyle) obserwowano w latach siedemdziesitych - przecitnie okoo 40% aktywnych zawodowo znalazo zatrudnienie w przemyle. Jednak obecnie dominuje zjawisko zwane deindustrializacj (kurczenie" si sektora przemysowego) i wielu autorw mwi o procesie ksztatowania si spoeczestw postindustrialnych. Pod koniec lat osiemdziesitych w 11 najbardziej uprzemysowionych krajach Europy Zachodniej okoo 27% aktywnych zawodowo znalazo prac w sektorze przemysowym. Jednoczenie postpuje proces rozszerzania sektora usugowego. Przecitnie okoo 63% pracownikw reprezentuje tzw. now usugow klas redni (zatrudnieni zarwno w sektorze publicznym, jak i prywatnym). W poszczeglnych krajach Europy Zachodniej wystpuj rnice, jeeli chodzi o tempo zmiany tradycyjnej industrialnej struktury spoeczestwa. W Szwajcarii, Belgu, Wielkiej Brytanii i Holandii proces kurczenia" si wielkoprzemysowej klasy robotniczej charakteryzuje si najwysz dymamik (odp. -19,4%, 19%, -18,3%, -16%), za w Szwecji, Norwegii i Danii przybra umiarkowany rozmiar (oscyluje wok -10%). Natomiast w Finlandii i Austrii tempo spadku zatrudnienia w sektorze przemysowym pozostaje najnisze (-0,9% oraz; -3,5%). Spord krajw Europy Wschodniej i Centralnej tylko w Polsce i na Wgrzech poziom zatrudnienia w sektorze usug (z reguy sektor pastwowy) pozostaje wyszy ni w przemysowym (odpowiedn io okoo 43% wobec 31% w Polsce oraz 42% wobec 39% na Wgrzech). W pozostaych krajach dominuje zatrudnienie w sektorze przemysowym (przecitnie okoo 44% zatrudnionych). Rnice w tej grupie krajw s jednak znaczne i procent zatrudnienia waha si od 48,4% (Bugaria) do 41,1% (Litwa i otwa). Naley jednak pamita, i w krajach tego regionu wysoki procent aktywnych zawodowo funkcjonuje w rolnictwie, co utrudnia dokonanie jednoznacznej kwalifikacji sugerujcej dominacj procesw i. Przecitnie okoo 19% zatrudnionych pracuje w rolnictwie (wobec 5,8% w krajach -* Wsplnoty Europejskiej). Jeszcze w latach siedemdziesitych w okresie dominacji strategii -* pastwa dobrobytu i - interwencjonizmu istniaa cisa zaleno pomidzy poziomem dobrobytu a wskanikiem industrializacji. Ten pierwszy pozostawa funkcj drugiego i wzrost dochodu pastwa wiza si m. in. z rozszerzeniem sektora przemysowego (cho z reguy zatrudnienie malaio w tzw. przemyle cikim - np. w wydobywczym, hutnictwie). Jednali obecnie ten zwizek ju nie istnieje, a przyrost dochodu narodowego, a wic i poziom dobrobytu spoeczestwa jest funkcj dynamiki rozwoju i ekspansji sektora usugowego. [R.H.J L i t e r a t u r a : J. Lane, S. Ersson, Politics arid Society in. Western Europe, 1987

INDYWIDUALIZM
(ac. individuum -jednostka, co niepodzielnego). 1. W psychologii - postawa yciowa cechujca si afirmacj w asnego ja", d eniem do osobistej niezalenoci i samodzielnoci, poleganiem na sobie. Wobec otoczenia spoecznego czsto manifestuje si w postaci przeciwstawiania si zasadom, zwyczajom bd tradycji, obowizujcym w danej grupie (nokonformizm), lub w radykalnej postaci - d eniu do zdobycia kontroli nad otoczeniem spoecznym. 2. W socjologii - rodzaj wizi midzyludzkich lub zesp cech okrelajcych organizacj spoeczn typu indywidualistycznego. Cech wyr niajc i. jest w tym rozumieniu prymat woli jednostki (jej praw, potrzeb, interesw) nad wol/interesem spoecznym. Podstaw wizi spoecznych jest kontrakt, natomiast samo spoeczestwo jest z reguy pojmowane jako zbir jednostek. Celem organizacji spoecznej typu indywidualis-

inicjatywa ludowa

<;a

139

InkremencaUzm

tycznego jest przede wszystkim ochrona wolnoci jednostki przed ingerencj ze strony innych jednostek ub instytucji. W tym kontekcie rwno jest traktowana jako ograniczenie wolnoci osobistej. Decydujcym czynnikiem i. w organizacji pracy jest emocjonalna niezaleno jednostki od grupy (etos indywidualistyczny), wikszy nacisk na efektywno w osiganiu celw zawodowych. 3. Z punktu widzenia polityki - i. jako warto ideowa zak ada uznanie prawa do nie skrpowanego rozwoju jednostki. Ponadto gosi, i kada jednostka-jako osoba mo ralna - ma prawo do rwnego szacunku i winna by traktowana w rwny sposb. Teorie indywidualistyczne s oparte na rnych zaoeniach filozoficzno-moralnych dotyczcych natury ludzkiej, interpretacji zakresu i charakteru praw przyrodzonych jednostki, a w kocu modeii organizacji spoeczno-politycznej. W teoriach indywidualis tycznych wadza jest traktowana jako czynnik zewn trzny wobec praw jednostki. stanowi form ich ograniczenia. Wadza jest najczciej utosamiana z zespoem prze pisw i norm prawnych opartych na konsensie. Obszary ycia nie ujte w przepisy prawa, pozostaj wolne dla interpretacji. Zarwno ycie spoeczne, jak i polityczne winno by regulowane przez wyranie i jednoznacznie sformuowane normy prawne, ktre maj posta zasad konwencjonalnych (np. common law - prawo zwyczajowe). Zakada si, i w ten sposb zostanie ograniczona dowolno i arbitralno wadzy pastwowej lub innych instytucji politycznych. Zwolennicy i. przyjmuj, e najlepsze warunki realizacji zasad i. stwarza demokracja przedstawicielska (zob. -> demokracja). [KD.J ________ ________________
L i t e r a t u r a ; S.Lukes, Individualism, Oxford 1974; F. Toennies, Wsplnota i stowarzy.szeiiiWarszawa 1988: W. Daab, Indywidualizm i kolektywizm jako orientacje spoecznopolityczne, [w:] J. Reykowski i in.. Orientacje spoeczne jako element mental-noci,Pozna 1990, s. 121-137; fi. Domaski, A. Dukaczewska, Orientacje indywidualistyczne iv Polsce, Kultura i Spoeczestwo", vol. XXXVIII, nr. 4,1994, s. 61-82.

INICJATYWA LUDOWA - jedna z instytucji demokracji bezpo redniej (zob. -> demokracja). Polega na zagwarantowaniu moliwo ci wystpienia okrelonej grupy obywateli z projektem -* ustawy, ktry jest nastpnie poddany pod gosowanie w -* referendum. Instytucja ta jest stosowana na szersz skal w Szwajcarii - kraju uznawanym za kolebk nowoytnej demokracji. W my l aktualnych rozwiza konstytucji Szwajcarii z 1848 r. prawo LI. przysuguje grupie 100 000 wyborcw domagajcych si zmiany -* konstytucji (ale nie ustawodawstwa federalnego). Efektem skorzystania z prawa i.L jest zarzdzenie obligatoryjnego referendum, przesdzajcego ostatecznie o losie proponowanej poprawki. Inicjatywa konstytucyjna moe by czciowa oraz cako wita, co wie si z rozwizaniem parlamentu (W. kinder, Demokracja szwajcarska, Rzeszw, 1996). Zgodnie z Konstytucj RP z 2.04.1997 r. (zob. - konstytucje polskie) inicjatywa ustawodawcza (prawo wniesienia projektu ustawy pod obrady -+ sejmu) przysuguje grupie co najmniej 100 000 obywateli majcych czynne prawo wyborcze. Instytucja i.L znalaza rwnie zastosowanie w ustawodawstwie polskim w odniesieniu do procesu uchwalenia nowej konstytucji. Zgodnie z ustaw z 23.04.1992 r. (po nowelizacji w 1994 r.) prawo przedstawienia -> Zgromadzeniu Narodowemu projektu konstytucji przyznane zostao grupie 500 000 obywateli. Z przepisu tego skorzysta! zwizek zawodowy ..Solidarno", uzyskujc dla swego projektu, zwanego potocznie obywatelskim", poparcie ponad miliona wyborcw. Projekt ten sta si jednym z siedmiu rozpatrywanych przez Komisj Konstytucyjn -* Zgromadzenia Narodowego. [A.A.l

INKLUZJA POLITYCZNA fac. inclusio - wczenie; - rodzaj praktyki prawno-poitycznej stosowanej w pastwach demokratycznych, zmierzajcej do objcia niektrych grup obywateli systemem gwarancji prawnych, instytucjonalnych bd spoeczno-politycznych, ktry stanowiby uzupenienie ich praw i swobd obywatelskich okrelonych w ramach demokratycznego porzdku konstytucyjnego, w tym gwnie w dziedzinie poszanowania rwnoci, godnoci i szacunku, zakazu dyskryminacji ltd. Podstawowym celem systemu tych gwarancji ma by zapewnienie wybranym grupom rzeczywistego, a nie tylko potencjalnego poczucia ich podmiotowoci, autonomii i rwnoprawnoci w stosunkach z innymi grapami i w konsekwencji stworzenie peniejszych obiektywnych i subiektywnych warunkw ich rozwoju oraz samorealizacji. Historycznie proces i.p. wiza si z rozwojem uprawnie obywatelskich (form obywatelstwa, zob, - obywatelstwo), co prowadzio do funkcjonalnego zwizania coraz szerszych krgw spoeczestwa z systemem instytucji demokratycznych oraz w czania ich w proces podejmowania decyzji politycznych. Skutkiem tych przeksztace staa si zmiana celw i metod realizacji polityki spoecznogospodarczej kapitalizmu (-* kapitalizm ludowy, -+ pastwo dobrobytu) oraz form, mechanizmw i zasad funkcjonowania liberalnego porzdku demokratycznego (zob. -* demokracja). Wzrost zainteresowania problemem i.p.spowodoway: nasilajca si od lat 60. krytyka prawnych i politycznych form demokracji typu liberalnego ze strony min. -+ No wej Lewicy, fe ministek, aktywizacj a ruchw emancypacji rasowej, seksualnej, kulturowej itp., powstawanie nowych ruchw spoecznych i politycznych oraz zaamanie si polityki -* korporacjonizmu i pa stwa opiekuczego. Obecnie kwestia i.p. znajduje przede wszystkim swj wyraz w rozmaitych rozwizaniach ustawowych i politycznych stosowanych w r nych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, zmierzajcych do objcia systemem preferencji bd promocji w szczeglnoci kobiet [np. ustawowe zagwarantowanie procentowej reprezentacji kobiet w organach przedstawicielskich przyjte w krajach skandynawskich, Wielkiej Brytanii, Francji), grup rasowych, etnicznych i kulturowych (Stany Zjednoczone), mniejszo ci seksualnych (wikszo krajw Zachodu) itd. [K.D.] INKREWENTALIZWI (ang. incrementalism, czyli narastanie, przyrost) - deskryptywna teoria procesu decyzyjnego (-+ decyzyjny proces) przyjmujca, i -+ decyzje polityczne nie s podejmowane w kontek cie jasno okrelonych celw, a raczej s efektem stopniowego i postpujcego procesu dostosowywania do zmieniajcych si warunkw. Jeden z twrcw tego modelu Ch. Lmdblom okreli go jako sztuk wybrnicia z kopotw", zwracajc uwag, i kwestie polityczne (problemowe) s bardzo pynne" i m. in. dlatego cele winny zosta dostosowane do rodkw (a nie odwrotnie, jak przyjmuje si w - racjonalnym modelu procesu decyzyjnego), jakimi politycy dysponuj. Podejmowanie decyzji to cigy i kreatywny proces, w ktrym brak jest jasno zarysowanych celw, a dec)denci, dziaajcy w ramach okrelonego ukadu zalenoci tworzcych otoczenie polityczne, prbuj dostosowa swe rozstrzygnicia, biorc pod uwag informacje ju uzyskane o wpywie wczeniej podjtych decyzji (tzw. sprzenie zwrotne), 1. opiera si na wstpnym" zaoeniu, i decyzja jest podejmowana w warunkach dysponowania niewystarczajcymi informacjami oraz ograniczonej wiedzy o ewentualnych jej konsekwencjach i dlatego decydenci z reguy nie podejmuj ryzyka formuowania jednoznacznych celw i innowacyjnych form dziaania. Proces decyzyjny ma zagwarantowa jego uczestnikom osignicie porozumienia, a tre decyzji politycznej

Instrumental i zm

140

integracja midzynarodowa

musi uwzgldnia interesy wszystkich zainteresowanych. Strategie inkrementalne nastawione s wic na wzajemne dostosowanie interesw", unikanie drastycznych rozstrzygni, co niejednokrotnie oznacza nie tyle rozwizanie konkretnego problemu politycznego, ile raczej usunicie go % agendy programowej (A. Wildavsky). Model ten by wielokrotnie krytykowany wanie z racji preferowania przez jego zwolennikw stanu Inercji decyzyjnej (w celu zachowania okrelonego statusu), skupienia si na rozwizywaniu biecych kwestii politycznych kosztem oferowania innowacyjnych propozycji. W modelu tym nieistotna jest analiza: mo liwych efektw decyzji, potencjalnych alternatywnych rozstrzygni czy wartoci mogcych determinowa tre decyzji. L oferuje w istocie skrajnie pragmatyczne podejcie do procesu decyzyjnego, akcentujc takie jego waciwo ci, jak elastyczno, zdolno do reagowania na zmiany zapewnienie uczestnikom negocjacyjnego stylu dziaania oraz umoliwienie zawarcia kompromisu. [R.H.j
L i t e r a t u r a : ? Alum, State and Society in Western Europe, London 1995; A. Wildavski, Speaking Truth to Power: The Art and Craft of Policy Analysis, Boston 1979.

INSTRUMENTALIZM
(ac. instrumentum - narzdzie). 1. Oparty na praktycyzmie kierunek w teorii wiedzy goszcy, i o jej naukowoci decy duje wysoki stopie uytecznoci humanistycznej lub technicznej. Przykadem i. s min, teorie R. Descartes'a (''wiedza winna dawa ludziom nie tylko niezawodne kryteria prawdy, pewno poznawcz, lecz take powinna by ona wdraana do praktyki, suy wygodnemu urzdzaniu ycia"), A. Comte'a ("nauka nie jest czyst teori, ale narzdziem reformy wiata"), materializmu historycznego (nauka jako instrument zrozumienia i opanowania procesw przyrodniczych i spoecznych), Ch.S. Pierce'a i W Jamesa (twrcw pragmatyzmu - kierunku, wedug ktrego pojcia, jakimi posuguj si ludzie, nie s obrazami przedmiotw, lecz planem akcji; teorie s tylko narzdziami, instrumentami dziaania). 2, Odmiana pragmatyzmie kierunek filozoficzny goszcy i pojcia, twierdzenia, teorie namow peni jedynie funkcje instrumentalne, tj. stanowi narzdzia suce przystosowaniu si do rodowiska i opanowaniu go. Twrc i. by John Dewey (18591952), czoowy teoretyk tzw. chicagowskiej szkoy pragmatykw (m.in, H.M. Kalen, S. Hook). Punktem wyjcia swoich rozwaa Dewey uczyni fakt istnienia jednostkowego organizmu w otoczeniu. Wzajemne oddziaywanie midzy jednostk a rodowiskiem stanowi podstawow kategori jego filozofii. Dowiadczenie jest funkcj ycia i dziaania, dokonuje si ono jako poczenie dwch procesw: oddziaywania otoczenia i usiowania wprowadzenia do pewnych zmian. Do wiadczenie jest zatem form uczestnictwa w wiecie, a nie biern obserwacj lub percepcj danych zmysowych. Dewey twierdzi, e naturalne rodowisko jest rodowiskiem spoecznym, a jednostka - zawsze i przede wszystkim czonkiem jakiej spoecznoci. Opowiada si za przebudow systemu wychowania w kierunku zblienia go do praktyki ycia spoecznego; nauczanie powinno by nauk praktyczn, form staego kontaktu nowych pokole z dowiadczeniem spoe cznym. [KDJ

organ pastwowy (np. -> parlament, rzd. ministerstwo, sd itp.)? -* partia ub -* ruch spoeczno-polityczny, formalna grupa nacisku (np. -* zwizek zawodowy lub konfederacja pracodawcw) czy wsplnota samorzdowa. Potraktowanie konkretnej grupy ludzi jako Lp. akcentuje powtarzalny i zorganizowany charakter podejmowanych przez ni dziaa, ktre zmierzaj do osignicia konkretnego -+ celu politycznego. Przynaleno do i. p. jest sformalizowana i okrelona przepisami prawa lub normami statutowymi danej organizacji. Rwnie mo liwoci dziaania i. p. s okrelone przez prawo. Rozszerzenie zakresu instytucjonalizacji ycia politycznego wie si z powstaniem partii masowych i zwizkw zawodowych, oraz upowszechnieniem prawa wyborczego. Instytucjonalizacja jest wic zwizana 2 demokratyzacj ycia politycznego, umoliwiajc rozwizywanie konfliktw zbiorowych przez dziaania zorganizowane i opierajce si na prawie, a nie na bezporedniej przemocy. 2. Zesp ~* norm prawnych odnoszcych si do okrelonego dziaania politycznego i regulujcych jego zasady. W tym sensie mwimy np. o instytucji -+ prawa wyborczego, -* referendum lub -+ votum nieufnoci. Niekiedy pojcie to odnosi si rwnie do jednoosobowego organu pastwa (np. instytucja -* prezydenta). Stosujc je w tym znaczeniu, podkrelamy fakt, e nie chodzi o konkretn osob, pozostajc na danym stanowisku publicznym, lecz o stanowisko jako takie. [A.A." - utrwalajca si tendencja pastw do czenia si w wiksze ugrupowania regionalne czy subregionalne. Integracja - czenie si. scalanie mniejszych organizmw w wiksze - nie jest zjawiskiem nowym, chocia w poowie XX w. tendencje integracyjne nabray szczeglnej dynamiki. I. m. pojmowana jako proces, moe przebiega z r nym nasileniem; mo e te obejmowa r ne sektory ycia midzynarodowego pastw czy innych podmiotw stosunkw midzynarodowych. Czynnikiem niezb dnym, uatwiajcym procesy integracyjne w skali midzynarodowej s interesy pastw, ktre w wyniku wysikw integracyjnych zostan zabezpieczone ub wzmocnione, I.m. nie jest tosama z pojciem wsppracy midzynarodowej. Oznacza bowiem tylko taki typ wsppracy ktr charakteryzuje okrelony stopie zaawansowania prawnych i instytuejo-ialnyei powiza. Jednym z nich jest wystpowanie scentralizowanego orodka decyzyjnego, zastpujcego orodki decyzyjne pastw tworzcych zintegrowan struktur. Kolejnym elementem jest istnienie wsplnego obiektu zainteresowania czcego strony tej wsppracy. Nie bez znaczenia jest te wiadomo zobowiza, jakie pociga za sob udzia w strukturach integracyjnych. I. m. obejmuje r ne obszary ycia midzynarodowego pa stw. Najoglniej mo na mwi o dwch formach i.m. politycznej i gospodarczej. Polityczna to proces ksztatowania si jednolitego, wewntrznie spjnego organizmu gospodarczego, obejmujcego kilka krajw (co najmniej dwa). Istot integracji gospodarczej jest proces przeobrae i dostosowa struktury ekonomicznej integrujcych si pastw. Warunkiem powodzenia przedsiwzi integracyjnych jest rzeczywista lub potencjalna komplementarno struktur gospodarczych pastw, istnienie odpowiednich warunkw technicznych (sie komunikacyjna, infrastruktura prawna, techniczna itp). W praktyce mog wystpowa rne formy ugrupowa integracyjnych: a) -*- strefa wolnego handlu (np. NAFTA, obejmujca USA, Kanad, Meksyk, - CEFTA, -* EFTA), b) -*- unia celna (np. pakt andyjski obejmujcy Boliwi, Kolumbi, Ekwador, Peru i Wenezuel), c) unia gospodarcza (np. * Wsplnota Europejska). I.m. polityczna oznacza proces czenia si pa stw w trwae zwizki polityczne. Przesank i.m. tego typu jest respektowanie tych

INTEGRACJA WH DZYIMARODOWA

INSTYTUCJA POLITYCZNA
1. Wyodrbniony zesp osb dysponujcych -+ zasobami organizacyjnymi oraz materialnymi umo liwiajcymi uczestnictwo w yciu politycznym. W najszerszym znaczeniu i.p. to kady zorganizowany ~* aktor polityczny, taki jak pastwo, konkretny

Interakcja poiiwczn a

142

143

Internalizacja

samych zasad ustrojowo-politycznych oraz jednolity wewn trznie system norm prawnych, regulujcych zachowania czionkw-sygnatariuszy. Integracja polityczna jest procesem dugotrwaym, wymagajcym starannego przygotowania instytucjonalnego i strukturalnego. Jest bowiem zwizkiem suwerennych pa stw, prowadzcych wspln polityk w obszarach dla nich najwaniejszych. Najpeniej uksztatowanym typem i. m. politycznej jest Unia Europejska. Przyjcie traktatu z Maastricht o Unii, Europejskiej uzupenia uni polityczn dotychczasow struktur i. ni. gospodarczej -* Wsplnoty Europejskiej. Stanowi bowiem, i obecne instytucje Wsplnoty Europejskiej bd zajmoway si wspln polityk zagraniczn, polityk bezpieczestwa, wspprac w dziedzinie spraw wewntrznych i sprawiedliwoci.T'ypem i. m. pohtyczno-miritamej jest -+ NATO. Odbiegajc od klasycznych organizacji integracyjnych o charakterze politycznym jest -* Organizacja Narodw Zjednoczonych. czy ona pa stwa zainteresowane rozwojem wielostronnej i wielopaszczyznowej wsppracy midzynarodowej, [T..-N.] L i t e r a tu r a. Narody Zjednoczone - midzy oczekiwaniem a spenieniem, opr. zbir, pod red. T. o-owak, Wroclaw 1995; Wspczesna gospodark wiatowa, Gdask. 1994. INTERAKCJA POLITYCZNA - wzajemne, bezporednie oddziaywanie na siebie co najmniej dwch uczestnikw ycia politycznego. Kategoria i. p., rozumianej jako istota relacji midzy dwoma lub wicej partnerami, zyskaa szerokie zastosowanie w naukach spoecznych, zw aszcza w socjologii (E Soroka, T. Parsons, H. Bluraer, G. Mead), penic rol podstawowej zmiennej wyjaniajcej istot systemu spoecznego. W - politologii do pojcia i.p. odwouje si przy konstruowaniu definicji -+ w adzy (A. Crozier, E. Friedberg), -* wpywu (E. Dalii), -+ procesu politycznego (T. Parsons) oraz -* systemu politycznego (D. Easton). I.p. moe by rozpatrywana jako zwizek przyczynowo-skutkowy polegajcy na determinowaniu jednych -* zachowa politycznych przez inne (G. Homans) b d jako relacja symboliczna polegajca na interpretacji zachowa -+ podmiotw polityki przez ich partnerw (H. Blumer), Analiza i.p. obejmuje czstotliwo ich zachodzenia, czas trwania, miejsce w przestrzeni spoecznej, uczestniczce podmioty tre i forme zachowa politycznych oraz stany i stosunki emocjonalne. [E.M., A.A.] INTERES POLITYCZNY - wiadome pragnienie skierowania polityki publicznej wzgldnie poszczeglnych decyzji dotyczcych rozdziau warto ci politycznych w konkretnym kierunku. I.p. oznacza wic wyraenie zainteresowania okrelonym abstrakcyjnym czy te materialnym celem oraz denie do jego osignicia, co oczywicie ma przynie wymierne zadowolenie czy korzyci. Obiekty pragnienia bd bardzo zrnicowane w charakterze i mog wiza si np. z oczekiwaniami ekonomicznymi czy finansowymi, z abstrakcyjnymi dobrami, np. zagwarantowaniem wolnoci czy rwnoci spoecznej. czy je jednak jedna wsplna cecha - musz posiada wymiar polityczny (dobro polityczne). Grupa spoeczna wypracowuje" okrelony ukad przekona czy wartoci, ktry decyduje o uksztatowaniu si poczucia wasnej odrbnoci m.in. rwnie i w sferze stosunkw politycznych. Pojawiaj si wic grupowe interesy polityczne (potrzeby), ktrych realizacja w systemie politycznym moe napotka opr innych grap czujcych si zagroonymi w wy cigu o podzia dbr politycznych. Bardzo szybko elity grupowe uwiadamiaj sobie fakt, i

realizacja aspiracji politycznych w ramach demokratycznego systemu moe nastpi tylko za porednictwem tzw. cia poredniczcych <r> partii politycznych oraz -* grup interesu). Koncepcja - podziau socjopolitycznego opiera si na kategorii interesu politycznego oraz instytucjonahiych farmach jego realizacji. Proces realizacji okrelonych i. p. przez grapy spoeczne (np. zawodowe, etniczne, religijne) zdecydowa o sposobie strukturyzacji polityki w krajach Europy Zachodniej. Nie kady jednak interes spoeczny musi zosta przeniesiony w sfer stosunkw politycznych, czyli ulec tzw, polityzacji. Wspczenie najskuteczniejsz metod polityzacji interesu grupowego oferuj partie polityczne, ktre posiadaj, przynajmniej potencjalnie, dostp do pastwowego procesu decyzyjnego przez rywalizacj wyborcz. Tani, gdzie istnieje cisy sojusz pomidzy parti polityczn a okrelon grup spoeczn , i.p. tej ostatniej znajduje niejednokrotnie bezporednie przeoenie w oficjalnej polityce pastwa. Jednak z reguy chodzi o proces artykulacji i realizacji i. p. duych, zinstytucjonalizowanych grup spoecznych, majcych bezporedni wpyw i decydujcych o kierunku ewolucii programowej pastwa. [R.H.] INTERNACJONALIZM PRQLETARSACK! -jedna z. gwnych zasad ideologii -* marksizmu-lemnizmu, wyraajca midzynarodow jedno klasy robotniczej i solidarno luczi pracy; cile zwizana z rewolucyjnym ruchem robotniczym., a przede wszystkim z dziaalnoci ideowo-polityczn partii komunistycznych. Podstawy teoretyczne i.p. sformuowali po raz pierwszy K Marks i E Engels w Manifecie komunistycznym (1848). Istot idei i.p. miao wyraa haso: Proletariusze wszystkich krajw czcie si". Wedug Marksa zasada solidarnoci i wspdziaania robotnikw bya koniecznym warunkiem spenienia historycznej misji proletariatu", polegajcej na obaleniu systemu kapitalistycznego i przeksztaceniu rewolucji proletariackiej w rewolucj o zasigu oglnowiatowym. W praktyce, szczeglnie w okresie istnienia tzw. systemu pastw socjalistycznych, zasada i.p. bya wykorzystywana przez przywdcw Komunistycznej Partii Zwizku Radziecldego w celu uzasadnienia hegemonii politycznej, militarnej i ekonomicznej Zwizku Radzieckiego wobec pozostaych pastw socjalistycznych (zob. -> Breniewa doktryna). Interpretacj tej zasady czono take z dominujc (przywdcz") rol KPZR w caym ruchu komunistycznym, podporzdkowaniem pozostaych partii komunistycznych jej decyzjom politycznym i uchwaom ideowo-programowym. [KB.] INTERNALIZACJA - w oglnym znaczeniu to uwewn trznianie, zsubiektywizowanie przez czowieka informacji napywajcych z zewn trz. Jeden - oprcz ulegania i identyfikacji -z mechanizmw -* socjalizacji jednostki, polegajcy na stopniowym przyjmowaniu przez ni wiedzy, norm i rl spoecznych, reprezentowanych i zalecanych przez otoczenie spoeczne (rodzin, szko, grup rwienicz, instytucje pastwowe itd.), a do stanu penej akceptacji tych elementw i uznania ich za wasne. W procesie i. nastpuje uwewntrznienie, inaczej wszczepienie", wdrukowanie" tych norm i rl do osobowoci czowieka - staj si niezalenymi (autonomicznymi) mechanizmami regulujcymi zachowania jednostki. Podczas procesu i. zachodzi zmiana stosunku jednostki do norm spoecznych - z obcych i narzuconych przeksztacaj si w trwae elementy osobowoci, postaw, pragnie i kryteriw ocen, jakimi kieruje si jednostka. I. jest podstawowym mechanizmem zapewniajcym adaptacj ludzi do istniejcego - adu spoecznego, ekonomicznego i politycznego oraz respektowanie wartoci i norm

Internowanie

44

]4o

interwencja humanitarna

tego lado. Tempo, przebieg i skuteczno i. zguey od waciwoci podmiotw socjalizacji, tj. ich wiarygodnoci, autorytetu, atrakcyjnoci, zgodnoci informacji pyncych z rnych rde (instytucji), wczeniejszej wiedzy i dowiadcze jednostki oraz siy i spjnoci jej osobowoci i postaw. [L.Sj INTERNOWANIE - rodek zapobiegawczy stosowany wobec osb uznawanych za wrogw danego pastwa lub rzdu, I. nie wie si z popenieniem przez internowanego adnego czynu karalnego i nie jest kar w rozumieniu prawa karnego. Stosowane jest w przypadku stanu wojny midzy pastwami (np, w stosunku do pracownikw ambasady pastwa wrogiego) oraz w razie wprowadzenia ~+ stanu wyjtkowego, zw aszcza w sytuacji przewrotu politycznego. Jest wwczas rodkiem represji wobec opozycji politycznej. W wyniku wprowadzenia -* stanu wojennego w Polsce w dn. 13.12.1981 r. w orodkach odosobnienia umieszczono ok. 10 000 osb, gwnie zwizanych z NSZZ Solidarno" (J. Holzers K. Leski, Solidarno w podziemiu, 1990). Decyzj o pozbawieniu ich wolnoci podjto na podstawie dekretu o stanie wojennym, uchwalonego bezprawnie podczas trwania sesji sejmu. Uchwalona 5.12.1983 r. ustawa o stanie wyjtkowym przewiduje, te internowane mog by osoby penoletnie, w stosunku do ktrych ze wzgldu na ich dotychczasowe zachowanie si zachodzi uzasadnione podejrzenie, e pozostajc na wolnoci nie bd przestrzega porzdku prawnego albo bd prowadzi dziaalno zagraajc interesom bezpieczestwa pastwa (art. 15.. ust.l). Decyzj tak podejmuje wojewdzki komendant policji, Ogkiikowo tych sformuowa powoduje, e i. moe by stosowane wobec wszystkich osb, ktre - w razie wprowadzenia stanu wyjtkowego - zostan przez policj uznane za politycznie niebezpieczne" lub niepewne". [AA.) INTERPELACJA -jedna z form parlamentarnej kontroli nad rzdem. Obejmuje zapytanie skierowane przez posa lub grup posw do przedstawiciela gabinetu, poczone z mo liwo ci przeprowadzenia debaty parlamentarnej nad odpowiedzi. Zgodnie z regulaminem Sejmu RP z 30.07.1992 r. adresatem interpelacji mog by czonkowie rzdu (w tym premier), prezes - NIK oraz prezes Narodowego Banku Polskiego. I. sk ada si w formie pisemnej na rce marszaka sejmu, ktry przesy aj niezwocznie adresatowi. Odpowiedzi udziela si na pimie w cigu 21 dni. Rozpatrzenie odpowiedzi odbywa si na posiedzeniu plenarnym Sejmu RP! w specjalnie przewidzianym dla tego celu punkcie porzdku obrad. I. s wanym instrumentem w rkach opozycji parlamentarnej, ktra zyskuje mono zdobycia potrzebnych informacji od partii (koalicji) rzdzcej, a take wyraenia jej swojej krytyki. Od i. naley odrni zapytanie poselskie, ktre nie wie si z mo liwoci przeprowadzenia debaty nad odpowiedzi. [A.A] INTERWENCJA HUMANITARNA - jest nowym zjawiskiem zwizanym z ingerencj organizacji midzynarodowej lub pastwa w sprawy wewntrzne innego pastwa w sytuacjach kryzysowych, powstajcych np. na tle konfliktw etnicznych, religijnych, politycznych czy rasowych, ktrym towarzyszy amanie podstawowych praw czowieka, w tym prawa do ycia w pokoju. Ma ona na celu niesienie pomocy humanitarnej ludnoci dowiadczonej kon fliktem wewn trznym. I.h. w odrnieniu od pomocy humanitarnej r ni si tym, e ta ostatnia jest dokonywana za zgod pastwa, wobec ktrego jest dokonywana i z posza nowaniem jego kompetencji wewntrznych. I.h. za to [...] przymusowe u ycie si

zbrojnych wewntrz danego pa stwa bez zgody miejscowego rzdu dla zapobieenia dziaaniom naruszajcym powanie i w szerokim zakresie prawa czowieka, ludnoci cywilnej''", W talach sytuacjach na og pa stwo odwouje si do jego suwerennych uprawnie, ktre gwarantuj mu samowadno i eaow adno nad terytorium i ludnoci. Kada negatywna reakcja spoecznoci midzynarodowej, nie wspominajc ju o prbie interwencji organizacji midzynarodowej w celach humanitarnych lub majcych ustabilizowa sytuacj w pastwie, jest traktowana jako pogwacenie lub naruszenie jego suwerennoci. Interwencja jest przejawem pogwacenia suwerennoci terytorialnej i politycznej niezalenoci pastwa. Sama w sobie jest naganna i moralnie dwuznaczna. Nie mona jednak ni& dostrzec faktu, i interwencja" nie jest fenomenem jednoznacznym kontekstowo. Interwencj w sprawy wewn trzne pastwa jest np. dziaalno Amnesty International, ktra wskazuje na gwacenie praw czowieka, czy decyzje IMF (International Monetary Found - Midzynarodowy Fundusz Walutowy), ktre blokuj kredytowanie pastwa amicego podstawowe zasady prawa midzynarodowego. I.h. jest jednak szczeglnym rodzajem interwencji, tj. interwencji zewn trznej ze wzgldu na wyjtkowo sytuacji w pa stwie, nasilenie kryzysu, szczeglne amanie praw czowieka itp., stanowice zagroenie dla bezpieczestwa midzynarodowego, W wielu przypadkach nieinterwencja" oznaczaaby bral? pomocy; bez ktrej ludno jakiego kraju zostaje pozbawiona szansy na przetrwanie, prawa czowieka za byyby nagminnie amane. Przykadem takich i.h. byy dziaania podjte w Erytrei. Kosowie, Sudanie, operacja ..Przywrci Nadziej" I wiele innych. Sytuacja dugotrwaej wojny domowej w Timorze Wschodnim unaocznia, jakie s konsekwencje braku Lh. Coraz czciej wiec tego rodzaju interwencja jest postrzegana jako jeden z koniecznych mechanizmw oddziaywania na pastwo naruszajce podstawowe zasady prawa midzynarodowego, przejaw de spoecznoci midzynarodowej do humanizacji stosunkw midzynarodowych. We wspczesnych stosunkach midzynarodowych porzdek midzynarodowy nie moe by - na co zwraca uwag sekretarz generalny ONZ B.B. Ghali - porzdkiem dyktowanym wycznie przez wadz pa stwow , ale musi si tak e opiera na fundamentach spoeczno ci transnarodowej {transnational society). w porzdek musi przezwycia sprzecznoci midzy logik terytorium i logik kapitau*5. ONZ ma prawo, aby taki porzdek wprowadza, oczywicie w sytuacjach uznanych za wyjtkowe i w odniesieniu do pastw w sposb racy amicy prawo midzynarodowe i zwyczaj midzynarodowy. W ostatnim dziesicioleciu wzrasta liczba konfliktw, wobec ktrych istnieje potrzeba wzbogacenia czy te uzupenienia dotychczasowych rodkw rozwizywania konfliktw midzynarodowych, wanie o interwencj si porzdkowych, policyjnych czy zbrojnych ONZ. Czas, jaki upyn od podpisania Karty NZ sprawi, e niektre z jej rozwiza stay si ju .nieaktualne, inne za wymagaj przedyskutowania. Do tych ostatnich naley bez wtpienia problem przymusu zbiorowego stosowanego przez Narody Zjednoczone oraz siy zbrojne w tym celu utworzone. Pytaniami, ktre wci powracaj w zwizku z tym, s pytania o prawo stosowania przymusu w wiecie suwerennych pastw, jego niezbdno, rodzaj i skal. Karta NZ mwi wyranie o braku (...] przyzwolenia do ingerencji w sprawy, ktre 2 istoty swej nale do kompetencji wewn trznej ktregokolwiek pastwa" (art. 2, p. 7). Mwi te w art. 2, p. 4, e: Wszyscy czonkowie powstrzymaj si w swych stosunkach midzynarodowych od gro by uycia siy lub uycia jej przeciwko integralnoci terytorialnej lub niezawiso ci politycznej ktregokolwiek pa stwa bd w jakikolwiek inny sposb niezgodny z celami Organizacji Narodw Zjednoczonych". Dzisiaj jednak nie jest tak oczywiste, jak w fazie opracowywania postanowie Karty, gdzie s granice

Interwencjonizm pastwowy

146

I4'i

Ix oio ii aktYwizci

wycznoci dyskrecjonalnej pastwa do dziaania oraz kiedy do konfliktu czy kryzysu moe wczy si spoeczno midzynarodowa, ktrej symbolem jest ONZ i reprezentowany przez ni system bezpieczestwa zbiorowego. Staje si bowiem coraz bardziej oczywiste, e ingerencja zewntrzna ze wzgldw humanitarnych w sytuacjach kryzysowych, np. na tle konfliktw etnicznych czy religijnych w pastwie, podyktowana wvjatkowym okrucie stwem wobec ludnoci cywilnej przestaje by traktowana jako zamach na suwerenno pastwa, [T. .-N.1 L i t e r a t u r a: B.B. Ghali, An Agenda for Peace, New York 1992; G. Evans, Wsppraca dla Pokoju, Warszawa 1994; T. o-Nowak, ONZ - system bezpieczestwa zbiorowego czy intelektualna szarada? Przegld Politologiczny" 2000.

w warunkach cigego i znacznego wzrostu ekonomicznego. Niski poziom akumulacji kapitau spowodowa, i interesw konsumentw i producentw nie mona byo ju pogodzi. W programach partii -* socjaldemokratycznych zacza ujawnia isi tendencja do odrzucenia postulatu pastwa interweniujcego w formie przeobraenia systemu (zmiana rynkowej logiki rywalizacji ekonomicznej) na rzecz postulatu afirmacji systemu (stosowanie mechanizmw pozwalajcych na zagodzenie negatywnych konsekwencji pyncych z funkcjonowania rynkowych regu gry i zagwarantowanie osignicia celw spoecznie akceptowanych). Pojawia si idea interwencjonizmu funkcjonalnego", czyli koncentracji uprawnie kontrolnych pastwa na realizacji tych zada, ktrych rynek nie moe lub te nie chce speni, a s one wane z punktu widzenia celw narodowych- [RH] IMTUiCJOIMIZWi - doktryna zakadajca, i podstawow bd wyczn rol w poznaniu odgrywa intuicja (ae, intuitus - przygldanie si). Twrc i. by filozof francuski, laureat nagrody Nobla Henri Bergson (1859-1941). Twierdzi on, e kady akt bezporedniego poznania opiera si na intuicji absolutu lub rzeczywistoci samej w sobie, tzn. jednostka poznaje dany obiekt ujmujc wprost jego natur (wn trze), dziki uwiadomionemu instynktowi. Intelekt, czyli umys ludzki nie moe poznawa tego, co si dzieje, co pozostaje w cisym ruchu i jest yciem. Jedynie intuicja, traktowana jako wewn trzny ogld bezporedni, umoliwia poznanie ycia. Ogld (poznanie) intuicyjny jest przeciwie stwem ogldu (poznania) rozumowego. W tym sensie intuicja jest pewnego rodzaju naturalnym instynktem i jako przynalena do natury moe j bezporednio sobie u wiadamia i poznawa. Wedug Bergsona ycie nie rozwija si ani na drodze ewolucji, ani te w zalenoci od sil zewn trznych, lecz jest wyrazem si wewn trznych (pdu yciowego" - elan vital) tkwicych w kadej istocie ywej. Teoria pdu yciowego Bergsona wywara ogromny wpyw na jego koncepcje filozoficzno-etyczne i spoeczne. Wyrni on dwojakiego rodzaju moralno: statyczn i dynamiczn. rdem moralnoci statycznej jest spoeczestwo, ktre okrela postpowanie czowieka zgodnie z ustanawianymi przez siebie normami i wartociami. Celem moralnoci statycznej jest przede wszystkim denie do utrzymania tego, co wie si z istnieniem spoeczestwa, dbao o podporzdkowanie temu celowi wszelkich dziaa indywidualnych i utrzymanie cisej wizi midzy deniami i interesami poszczeglnych grup, warstw lub klas spoecznych. Moralno dynamiczna posiada natomiast charakter jednostkowy i ksztatuje si pod wpywem ludzi wybitnych. Jest ona wolna od ogranicze i presji spoecznych i ma na celu twrcze przeksztacanie ycia. rodkiem oddziaywania moralnoci dynamicznej jest mio , wolno i poczucie harmonii. Do zao e teorii Bergsona (bergsonizmu) nawizywao wielu my licieli katolickich (m.in. M. Blondel, E. Le Roy, J, Maritain). Jej wpyw zaznaczy si take w filozofii politycznej G. Sorela (zob. -* anarchizm, a. syndykalistyczny). Na gruncie polityki najbardziej znanym zwolennikiem i. by Ch. de Gaulie (zob. -* gaullizm). [K.D.] ISLAMSKI AKTYWiZM - mniej lub bardziej zorganizowane formy aktywnoci politycznej podejmowane przez wyznawcw islamu, ktrych celem jest stworzenie republik islamskich kierujcych si szaratem, czyli prawem kanonicznym (dominacja islamu i konstytucyjny zakaz praktykowania innych religii), lub dziaania zmierzajce do rwnouprawnienia wyznawcw islamu w warunkach dominacji innych religii albo uznawania koncepcji pastwa

INTERWENCJONIZM PASTWOWY
- koncepcja przewidujca zastosowanie szeregu instrumentw politycznych umoliwiajcych pastwu bezporedni realizacje idei planowania i kontroli ekonomii. Staa si ona czci tzw. konsensu socjaldemokratycznego, dominujcego w polityce pastw Europy Zachodniej do pocztku lat osiemdziesitych. Postulat pastwowego planowania i kontroli pozostawa generalnie w zgodzie z zachowaniem kapitalistycznej infrastruktury ekonomicznej, jednoczenie by wyrazem uznania za konieczne realizowanie przez pastwo funkcji interwencyjnych. Oznaczao to, i rynek i jego prawa powinny ulec modyfikacji wwczas, gdy w gr wchodz spoecznie podane cele, a rynkowe reguy s szkodliwe lub niebezpieczne dla spoeczestwa (postulat socjaldemokratyczny) wzgldnie prywatna przedsibiorczo i rynki s niesprawne i bezsilne (postulat cbrzescijasko-demokratyczny). I.p. sta si wic czci szerszej koncepcji, a mianowicie modelu regulowanego rynku (zob. - spoeczna gospodarka rynkowa). W dokumencie brytyjskiej Partii Pracy z 1944 r. stwierdzono, i: Peine zatrudnienie oraz osignicie wysokiego standardu ycia mo e zosta zagwarantowane tylko dziki planowej ekonomii [..,] i przede wszystkim przez transfer w rce pastwa uprawnie kierowania gwnymi dziaami przemysu, sektorem usugowym oraz instytucjami finansowymi" (P.. Miliband, Parliamentary Socialism. A Study: Politics of Labour, 1972). Sprowadzao si to do stwierdzenia, e pa stwo miao sta si gwarantem zrwnowaonego wzrostu ekonomicznego. Pocztkowo (w latach 1945L960) i.p. opiera si na postulacie poddania ekonomii rynkowej bezporedniemu kierownictwu pastwa (np. rozszerzenie sektora publicznego m.in. przez nacjonalizacj, co szczeglnie widoczne byo w Wielkiej Brytanii i Norwegii). Jednak poczynajc od lat szedziesitych zaczo dominowa przekonanie, i pastwo moe jedynie ostro nie kontrolowa ekonomi, aby nie zachwia logiki wzrostu gospodarczego, Nastpio wic poczenie rynkowej, ekonomicznej ortodoksji z ide interwencjonizmu sformu owan przez Keynesa i zasad pa stwowego kierowania procesem wzrostu gospodarczego. Koncepcja Keynesa opieraa si na dwch przesankach: stymulacji popytu oraz pastwowego kierowania i administrowania gospodark . Pastwo miao przede wszystkim kontrolowa poziom bezrobocia oraz proces dystrybucji dochodw indywidualnych. Proponowa on wic uznanie za kluczow idei, i rozwj ekonomiczny uzaleniony jest od poszerzenia bazy konsumpcji przez sprawiedliwsz dystrybucj dochodw i bogactwa. W ten sposb narodzia si koncepcja tzw. kierowanej ekonomii {managed economy). Poczynajc od lat osiemdziesitych utrzymanie i.p. na niezmienionym, czyli wysokim poziomie okazao si jednak niemo liwe. Polityczna kontrola interweniujcego pa stwa w sfer ekonomii okazaa si bardzo kosztowna. Utrzymanie tej strategii moliwe byo jedynie

Izolacjonizm

/</ ;

: :>

Izolacjonizm

wieckiego. I.a. w swej obecnej formie pojawi si w latach pidziesitych i mia by przeciwwag dla szerzcych si w pastwach arabskich nastrojw lewicowych i promoskiewskieh (np. w Egipcie). Upolitycznienie" islamu i uczynienie go istotnym spoiwem oraz form -+ panarabizmu nastpio za spraw min. M. Kaddafiego i Aj atollaha Chomeiniego. Fundamentalizm islamski toruje sobie drog we wspczesnym wiecie odwoujc si przede wszystkim do jedynie susznej" idei wojny religijnej - d iiadu. Ekspansja islamskich aktywistw nie ogranicza si tylko do krajw tzw. ojczyzny arabskiej", ale siga i tam, gdzie wystpuj due skupiska wyznawcw proroka (np. Indie, Bangladesz, Tajlandia, Mauretania, Francja, Turcja, Bonia i Hercegowina). Jak dotd i. a. odnis najwikszy sukces w Iranie oraz Sudanie, gdzie powstay republiki islamskie. W tym drugim kraju gwny ideolog sunnickiego ekstremizmu Hassan alTurabi, zwany Leninem islamu", stworzy rzd rewolucyjny (Rada Czterdziestu) i uczyni wykadni Koranu podstaw swej w adzy Oprcz wymienionych ju krajw rwnie w Arabii Saudyjskiej i Kuwejcie wprowadzono islamski porzdek prawny Obecnie Algieria i Egipt stay si aren siowej konfrontacji pomidzy islamskimi aktywistami a rzdzcymi w tych krajach zwolennikami umiarkowania. W Algierii dziaalno fundamentalistw zdominoway Muzumaski Front Ocalenia oraz Zbrojne Zjednoczenie Islamskie. Podstawow form dziaalnoci tych organizacji, jak i wielu innych (np, Bractwa Muzumanw w Egipcie, Hamasu palesty sko-islamskiego, szyickiego Hezbollahu, organizacji Al-Dawa czy Al-Keida) jest -* terroryzm. Dziaalno islamskich aktywistw rozprzestrzenia si na inne regiony min. Europ czy muzu maskie kraje" byego ZSRR. Te ostatnie stay si przedmiotem silnego oddziaywania dwch krajw - wieckiej Turcji, w ktrej wikszo stanowi muzumanie, oraz Iranu, ktrego przywdcy prbuj eksportowa" sw rewolucyjn wersj islamu na te tereny. Wpywy tureckie wynikaj std. i gros muzumanw zamieszkaych w Azji Centralnej posiada silne etniczne lub jzykowe zwizki z Turcj, ktra w dodatku oferuje model ekspansji ekonomicznej. Odya koncepcja panturkizmu, odrzucona w 1923 r. przez Kemala Ataturka - zaoyciela wspczesnego pastwa tureckiego - wraz z innymi imperialnymi ambicjami dynastii ottomaskiej. Mimo i sama Turcja odegnuje si od posiadania ambicji politycznych w tym regionie, to jednak mona zaobserwowa proces powstawania wsplnoty interesw politycznych kierowany przez Ankar (tzw. turecki blok). Mona przypuszcza, i ekspansja" Turcji w Azji Centralnej wpywie na umiarkowanie nastrojw religijnych i wsplne interesy ekonomiczne b d stanowi swoist tanie dla i.a. [R.H.]

1941 r.j. Z ide t jako jeden z pierwszych wystpi libera angielski i emigrant T Paine. Uwaa, i niepodlego Stanw Zjednoczonych powinna wpyn na zaadaptowanie polityki separacji od Wielkiej Brytanii i konfliktw zewntrznych. G. Washington w 1796 r. stwierdzi, i kraj powinien ograniczy do minimuni kontakty zewntrzne, a zwaszcza z Europ !...] ktrej zasadnicze interesy nie mjaprawie adnego odniesienia do sytuacji w Stanach Zjednoczonych" (Farewell Address, 1796). W 1852 r. zostaa sformu owana tzw. doktryna Morowego (oparta na treciach zawartych w jego prezydenckim przemwieniu wygoszonym w kongresie w 1823 r.). I. przynis Stanom Zjednoczonym spore korzyci w XIX wieku, jednak moliwo kontynuowania tej strategii w nastpnym stuleciu okazaa si bardziej ni w tpliwa. Stany Zjednoczone przystpiy w 1917 r. do wojny, co naruszao zasad doskonaej izolacji. Jednak nawet wwczas unikay one zawierania przymierzy z wrogami Niemiec i sprzymierzonych z nimi krajw Powrt do polityki i. nastpi po zakoczeniu I wojny wiatowej, gdy dyplomacja amerykaska odrzucia traktat wersalski, utrzymujc jednoczenie kraj poza strukturami Ligi Narodw. W 1935 r. kongres uchwali ustaw o neutralnoci Stanw Zjednoczonych w obawie przed wmieszaniem kraju w konflikty w Europie i Azji. Stan ten trwa do chwili ataku japoskiego na Pearl Harbour w 1941 r. W latach 1947-1955 zaobserwowano proces cakowitego odrzucenia tej strategii. Zmian opcji w polityce zagranicznej Stanw Zjednoczonych najpeniej wyraaa doktryna - Tru-mana (1947), wskazujca na konieczno wspierania ruchw wolnociowych w rnych zaktkach globu oraz wzicia udziau w walce z interwencj wewn trzn i zewn trzn . Obecnie prowadzenie polityki izolacjonizmu w warunkach istnienia rozbudowanych zaleno ci midzy pastwami wydaje si co najmniej wtpliwe. [RB..]

IZOLACJONIZM
- strategia stosowana w polityce zagranicznej polegajca na odrzuceniu przez okrelony kraj przymierzy midzynarodowych czy te na wyraaniu braku zainteresowania sprawami innych krajw tak dugo, jak dugo ich dziaania nie naruszaj jego wasnych ywotnych interesw. Strategia ta wyrasta z denia do zachowania neutralnoci w konfliktach midzynarodowych oraz z obrony przed uwikaniem w istniejce ukady i podziay midzynarodowe. Z reguy na stosowanie polityki I. decyduj si te kraje, ktrym pozwala na to pooenie geopolityczne (np. wyspowy charakter, usytuowanie na obrzeach wielkiej polityki, brali realnego zagroenia z zewntrz). Polityk tak prowadzia do 1902 r. Japonia, a ukad z Wielk Brytani zawarty wanie w tym roku sta si wyrazem otwarcia na zewntrz. W latach 1822-1902 mielimy do czynienia z tzw doskona izolacj" 'splendid isolation) Wielkiej Brytanii. Jednak najbardziej znanym przykadem i. pozostaje polityka USA w latach 1800-1917 (a w praktyce do

. oom .- :

ISO

Lol

Jurysdvkcia

roli partii komunistycznej, Z czasem ta ostatnia zasada zostaa podniesiona do rangi normy konstytucyjnej (up. w Polsce w 1976 r.). 1R.H. J JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI JAKOBINIZM - radykalny ruch polityczny powstay we Francji w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789-1794) lub doktryna polityczna wyraajca pogldy ustrojowe i sposb sprawowania wadzy waciwy jakobinom. Jakobini nie stanowili jednolitej grupy W jej skad wchodzili tzw. hebertyci (nazwa pochodzi od J.R. Heterta, jednego z przywdcw), dantoniti (od G.J. Dantona) oraz grupa skupiona wok J.E Marata, M. Robespierre'a i A. Saint-Justa. Hebertyci tworzyli lewic mchu; byli zwolennikami stosowania terroru wobec przeciwnikw rewolucji, uzbrojenia ludu w ramach rewolucyjnej armii i wojny z obc interwencj a do zwycistwa. Propagowali ateistyczny kult Rozumu" oraz dali zastosowania radykalnych rodkw przeciwko spekulantom i paskarzom. Dantonici reprezentowali prawic ruchu jakobiskiego. Postulowali zagodzenie terroru wobec przeciwnikw politycznych. W kwestiach ustrojowych jakobini opowiadali si za zasad rwnoci wobec prawa oraz rwnoci spoeczno-ekonomicznej wszystkich ludzi. Domagali si ograniczenia praw w asnoci. Gosili ide zgromadzenia ludu, jako formy dyktatury ludu". Pod wpywam teorii J.J. Rousseau silnie akcentowali znaczenie ent republikaskich w yciu publicznym (patriotyzmu, mioci ludu, uczciwoci, czystoci intencji). W sferze ekonomicznej jakobini byli przeciwnikami bogactwa nielicznych i rzdw arystokracji pienidza". Popierali upowszechnienie wasnoci i polityk zagodzenia skrajnych nierwnoci ekonomicznych. W praktyce ich program by realizowany w formie konfiskowania majtkw kocielnych i kontrrewolucjonistw, ustaw antyspekulacyjnych, ograniczenia prawa spadkowego i in. Gwn form sprawowania wadzy przez jakobinw bya -> dyktatura (zwaszcza w okresie rzdw Robespierre'a) realizowana za pomoc terroru. W lipcu 1794 r. dyktatura jakobinw zostaa obalona w tzw. przewrocie termidoria skir. [K.D.] JEDNOLITO WADZY PASTWOWEJ - zasada przeciwstawna doktrynalnej koncepcji - podziau wadz i oparta na zaoeniu, i wadza winna by skoncentrowana w rkach jednego podmiotu, ktry dysponuje w rny sposb konceptualizowan legitymacj. W pastwach feudalnych koncentracja wadzy nastpia w rkach monarchy ktry sprawowa j z aski boej". W okresie rewolucji francuskiej, po zamachu jakobiskim pojawia si tzw. komitetowa koncepcja organizacji - reimu politycznego opartego na dominacji ciaa przedstawicielskiego, wyonionego przez lud i realizujcego jego wol (zob.-> jakobinizm). W okresie tzw, socjalizmu realnego uznawano formalnie nadrzdn pozycj parlamentu jako wyraziciela woli ludu. W konsekwencji wczesne konstytucje wprowadzay hierarchiczn struktur aparatu pastwowego, ktrego wszystkie ogniwa zostay podporzdkowane formalnie parlamentowi. Faktyczna j.w.p. umoliwiaa realizacj polityki partii komunistycznej przez wszystkie podlege jej organy pastwowe i organizacje spoeczne. Tak wic zasada j. w. p. znajdowaa wyraz na dwch paszczyznach: konstytucyjnej (formalnej), co wizao si z uznaniem zasady dominacji parlamentu jako organu wyanianego bezporednio przez - suwerena, oraz politycznej (rzeczywistej), gdzie dominowaa zasada kierowniczej WSPLNOTA EUROPEJSKA

JUfyTA ihisz.yun.fo - spotkanie, zgromadzenie) - termin pierwotnie uywany na okrelenie kadego zgromadzenia, komitetu, komisji czy rady majcej do zaatwienia wszelkiego rodzaju kwestie polityczne. W redniowiecznej Hiszpanii krlowie powoywali j. min. do spraw handlu, poczty czy dobroczynnoci. Jednak do szybko zaczto stosowa ten termin na okrelenie grupy rzdzcej". Oporem Hiszpanii wobec wojsk Napoleona i inwazja 1809 r.) kieroway juntas provinciates, podporzdkowane komitetowi narodowemu (junta suprema central). W 1934 roku Juntas de Ofensiva Nacional Socialista poczya si z -* Falang . Wspczenie termin ten stosowany jest na okrelenie kadej grupy rzdzcej", ktra dosza do wadzy w wyniku przewrotu rewolucyjnego czy te zastosowania innych siowych metod. Jednali j. do czsto ma znaczenie w sze i uto samiana jest z rzdami wojskowymi Pierwotnie terminu tego uywano na okrelenie rzdw wojskowych formowanych w krajach hiszpaskojzycznych (zw aszcza latynoameryka skich), z czasem jednak nabra on oglnowiatowego znaczenia. W Polsce sowo j. stao si potocznym, pogardliwym okreleniem wadz - stanu wojennego. [R.H.J

JURYSDYKCJA

1. Waciwo konkretnego organu pastwa do wicego rozstrzygnicia danej kwestii spornej. Pojciem j. okrela si najczciej kompetencj sdw do orzekania w sprawach z zakresu prawa karnego, cywilnego, pracy oraz administracyjnego, Obejmuje ona prawo prowadzenia postpowania w danej sprawie, zmierzajcego do okrelenia stanu faktycznego oraz okrelenia jego prawnych konsekwencji dla stron spoin. 2. Obszar dziaania organu uprawnionego do orzekania. Mo e by nim cay kraj lub wyodrbnione jednostki podziaa ter/tonalnego {w Polsce - wojewdztwa i rejony). [AA.]

Kampania wyborcza

i "i::

153

Kapitalizm

KAMPANIA WYBORCZA - w najszerszym znaczeniu jest wyodrbnion faz procesu wyborczego, obejmujc okres od ogoszenia decyzji o przeprowadzeniu wyborw do cile okrelonego momentu poprzedzajcego gosowanie. Kw, ro mechaniz-m, ktry wykorzystuj partie lub indywidualni kandydaci w d eniu do maksymalizacji zyskw wyborczych. Cei ten moe zosta osignity przez zastosowanie kombinowanej strategii opartej na wykorzystaniu dziaano charakterze organizacyjnym, finansowymi promocyjnym (S. Bowler, D. Farreli, Electoral Strategies and Political Marketing, 19921 Kw. ma swj aspekt pozytywny (zabiegi na rzecz zwikszenia szans konkretnych kandydatw lub partii politycznych) oraz negatywny (zabiegi na rzecz zmniejszenia szansy rywali). Kw. naley wic postrzega jako swoisty proces komunikowania si: partie stosujc rne techniki i wykorzystujc rne kanay przep ywu informacji wysyaj do wyborcy konkretn informacj, ktra ma suy jako sposb oddziaywania na niego w przewidywanym przez nie Irierunku. Powodzenie k.w. uzalenione jest od stworzenia pewnych form komunikowania si partii z wyborcami. Musz by one efektywne politycznie i roz-budowane na skal masow (aspekt organizacyjny i finansowy), a tre i forma przesania partyjnego winna by atrakcyjna i sprzedana w jak najlepszym opakowaniu" (.aspekt promocyjny). Partie polityczne mog wykorzysta zarwno bezporednie kanary dojcia do potencjalnego wyborcy (np. spotkania przedwyborcze, kontakty z zaogami wikszych przedsibiorstw, dostarczanie materiaw propagandowych do domu wyborcy), jak i porednie (np. akcja plakatowania, programy i publikacje sponsorowane" w rodkach masowego przekazu). Kw. moe by prowadzona w do rnorodny sposb, a wp yw na to moe mie np.: charakter -+ reimu politycznego, -+ systemu wyborczego ub typ -* systemu partyjnego. Jej styl bdzie r ny w systemach -< prezydenckich czy -+ semi-prezydenckich, w ktrych centralnym elementem staje si osoba kandydata na ten urzd (personalizacja kampanii) i w systemach -* parlamentarnych, w ktrych dominujc rol odgrywaj -+ partie polityczne jako gwni promotorzy osobowoci wyborczej polityka. Jednak w ostatnim okresie obserwuje si proces personalizacji stylu prowadzenia k.w. w demokracjach parlamentarnych Europy Zachodniej. Federacyjna natura systemu politycznego mo e wskazywa na dominacj zdecentralizowanego stylu prowadzenia k.w. Bdzie on rwnie przewaa w reimach politycznych, w ktrych uksztatoway si silne struktury klientelistyczne (zob. -> klientelizm). Jeli idzie o charakter systemu wyborczego - na ogl proporcjonalne -> systemy wyborcze sprzyjaj procesowi centralizacji k.w wikszo ciowe za czy irlandzki STV - procesowi odwrotnemu. Istotn rol odgrywa te typ systemu partyjnego - w systemie dwu-partyjnym zostaje wyoniony wyrany zwycizca i kada z duych partii moe swobodnie organizowa k.w. W systemach wielopartjjnych partie musz wzi pod uwag konieczno stworzenia w przyszoci gabinetu koalicyjnego i w konsekwencji musz bardziej way" swe hasa i postulaty, by nie zrazi potencjalnych partnerw. Jednak wspczenie mo na dostrzec pojawienie si w stylu prowadzenia k.w. pewnych uniwersalnych trendw i to niezalenie od charakteru systemu politycznego, wyborczego czy partyjnego. Chodzi mianowicie o: a) proces personalizacji kampanii, co oznacza, i osobowo kandydata staje si zasadniczym produktem" oferowanym wyborcy, proces ten jednak zosta silniej

zaznaczony w Stanach Zjednoczonych czy Australii ni w krajach Europy Zachodniej: b) powszechne wykorzystywanie przez partie profesjonalnych konsultantw czy agencji zajmujcych si systematycznie badaniem rynku wyborczego i przygotowujcych strategie dziaania w trakcie kampanii <'zob. -> marketing polityczny oraz - rynek polityczny); c) dominacj stylu kampanii zorientowanej na wykorzystanie mass mediw, a zw aszcza telewizji. Liderzy partyjni szybko zorientowali si, i telewizja daje szanse atwego dotarcia do elektoratu. Jednak masowy widz i odbiorca to nowy fenomen spoeczny ktry naley zbada. Chodzi wic przede wszystkim o stworzenie narzdzi sucych ocenie skutecznoci reklamy czy te przekazu telewizyjnego i na podstawie zebranych informacji zaproponowanie skutecznego sposobu wpywania i ksztatowania opinii potencjalnego wyborcy (czy te grupy). Jest to sfera aktywnoci, w ktrej pojawiy sie wyspecjalizowane agencje wykorzystujce ekspertw od - marketingu politycznego czy te few. image-makers: d) ograniczenie roli partyjnych urzdnikw w procesie planowania, przygotowania, organizowania i kontrolowania k.w. Zasady prowadzenia k.w. fw szczeglnoci sposb rywalizacji z kontrkandydatami i postpowanie rodkw masowego przekazu) oraz jej finansowania okrelane s przepisami prawa wyborczego. Zgodnie z ordynacj do Sejmu i Senatu RP z 12.04.2001 k.w. obejmuje prowadzenie agitacji wyborczej na rzecz partii, koalicji oraz obywatelskich komitetw wyborczych. Zabronione jest organizowanie spotkali wyborczych na terenie jednostek wojskowych i skoszarowanych jednostek policyjnych oraz szkl podstawowych i gimna-zjw (wobec uczniw nie posiadajcych prawa gosowania). Kw. moe natomiast by prowadzona w zakadach pracy oraz instytucjach publicznych, o ile nie zakca ich normalnego funkcjonowania. W trakcie ostatnich 24 godzin przed dniem wyborw nie wolno prowadzi agitacji wyborczej ani te publikowa wynikw bada opinii publicznej (do 2001 r. ten ostatni zakaz obowizywa w cigu ostatnich 12 dni przed wyborami). W k.w. obowizuj okrelone reguy rywalizacji politycznej. Szczeglne znaczenie ma przepis art. 91. ordynacji wyborczej, przewidujcy przyspieszone postpowanie przed sdem, w przypadku podania w trakcie k.w. nieprawdziwej informacji o kontrkandydacie. Pokrzywdzony moe domaga si zakazu rozpowszechniania takich informacji, przepadku materiaw wyborczych zawierajcych takie mformacje, nakazania publikacji odpowiedzi na stwierdzenia naruszajce dobra osobiste oraz nakazania przeprosin. Postpowanie, ktre musi si zakoczy w cigu 24 godz., prowadzi sd okrgowy. [A.A.J L i t e r a t u r a : S. Bowler, D. Farreil, Electoral Strategies and Political Marketing, Macmiilan, 1992; E Esaiasson, 120 Years od Swedish Election Campaigns. Scandinavian Political Studies, vol.! 4,1991. KAPITALIZM (niem. Kapitalismus, franc, capiialisine, ang. capitalism) - system gospodarki wymiennej, ktrego wyrniajc cech jest podzia na wacicieli rodkw produkcji, ktrzy wykorzystuj je dla wypracowania zysku, oraz robotnikw (pracownikw najemnych), ktrym rodki produkcji su do bezporedniego wytwarzania dbr. Form wynagrodzenia za prac robotnikw jest paca. System kapitalistyczny uleg gbokiej ewolucji od czasu jego powstania w XVII w. Pierwsze stadium k. stanowi k. wolnokonkurencyjny (XYIII-XIX w), oparty na nieskrpowanej konkurencji indywidualnych producentw, ywioowym dziaaniu praw wartoci na rynku oraz braku ustawowych regulacji stosunkw midzy pracodawcami a pracownikami (wolny przepyw siy roboczej, -> leseferyzm). Podbudow ideologiczn i teoretyczn k. wolnokonkurencjdnego stanowiy zaoenia liberalizmu ekonomicznego 'A. Smith, D. Ri-

Kapitalizm Ludowy 154 155

Katoiiovzui

card.0, J.B. Say, T. Maithus) i politycznego (zob. - liberalizm). W drugiej poowie XIX w. rozpocz si proces koncentracji i centralizacji kapitau (procesy monopolizacji gospodarki), czego skutkiem byo zastpienie wolnej konkurencji indywidualnych przedsibiorstw systemem k. monopolistycznego. Rwnoczenie pojawia si nowa forma wasnoci (typu przedsibiorstwa;, tj. wasno akcyjna (spki). Pod wpywem wydarze politycznych (-* centralizacja aparatu wadzy pastwowej, wzrost znaczenia robotniczych ruchw spoeczno-politycznych, konflikty zbrojne), spoecznych (rosnce zobowizania wadz publicznych dcych do zapewnienia rwnowagi i warunkw wzrostu gospodarczego, niepokoje spoeczne, spoeczne skutki industrializacji i urbanizacji) oraz nowych kierunkw myli spoeczno-ekonomicznej i politycznej (-> liberalizm socjalny, -* socjalizm, ~* socjaldemokracja, -+ interwencjonizm pastwowy; w systemie kapitalistycznym dokonay si zasadnicze zmiany polegajce na powanym zwikszeniu zakresu i roli ingerencji pastwa w dziedzinie gospodarki i stosunkw spoecznych, na przejciu przez -* pastwo kontroli nad funkcjonowaniem rynkw i organizacj struktur produkcyjnych (porozumienia), a w kocu utworzenia -oprcz sektora prywatnego - sektora publicznego, bd cego zalkiem k. pastwowego (zob. -> pastwo dobrobytu). [K.D.] KAPITALIZM LUDOWY - zwany take kapitalizmem kolektywnym; oglna nazwa teorii goszcych, e przeobraenia stosunkw wasnociowych w gospodarce (upowszechnienie wasnoci przez akcje, obligacje i papiery wartociowe, rozdzia wadzy od w asnoci), postp techniczny oraz zwizany z tym proces wyaniania si nowych elit w adzy prowadz do ksztatowania si nowego systemu spoeczno-gospodarczego, odmiennego od tradycyjnego kapitalizmu. Systemu, ktrego zasadnicz cech jest rozproszenie kapitau (demokratyzacja w asnoci"), pozbawienie wacicieli w adzy ekonomicznej, a tym samym zanik podstawowego konfliktu midzy kapitaem (posiadaczami wasno ci) a prac (tymi, ktrzy nie posiadaj adnej w asnoci). Jednym z prekursorw teorii ki. byT. Carver (The Preseni Economic Revolution in the United States, 1926), ktry sformu owa tez o rewolucji ekonomicznej" polegajcej na stopniowym zacieraniu si rnic midzy robotnikami a kapitalistami. Skutkiem tej rewolucji miao by ,,buruazyjnienie" robotnikw z jednej strony, a proletaryzacja kapitalistw - z drugiej. Idee te rozwin J. Burnham w pracy The Managerial Revolution (Rewolucja mened erw, 1941). Uwaa, e nastpuje powolna, cho zauwaalna redukcja wpyww buruazji. Okres przechwytywania wadzy przez mened erw rozpocz si z chwil odchodzenia wielkiej buruazji z produkcji do finansw. Bezporedni zarzd nad procesem produkcji zosta przekazany innym, ktrzy rwnolegle do procesu produkcji nabywali prerogatywy w zakresie kontroli produkcji, w tym take prawo zatrudniania i zwalniania pracownikw oraz cakowit kontrol nad technicznymi aspektami produkcji. Znaczny wpyw na rozwj koncepcji ki wywarty prace Adolfa Berle'a, w tym m.in. The Twentieth-Century Capitalist Revolution (1954), Power without Property (1959), An American Economic Republic (1963) i Power (1969). Berle twierdzi, e w gospodarce ameryka skiej dokonuje si rewolucyjny przeom", ktrego najwaniejszym wyznacznikiem jest kolektywizacja w asnoci w korporacjach" oraz wyanianie si nowej elity wadzy, tj. najemnych zarzdcw. Oznacza to, e mechanizm rynkowy utraci swoje funkcje podstawowego regulatora gospodarki. Jego miejsce zajmuje dystrybucja i planowanie gospodarcze realizowane przez - aparat pastwowy. Pastwo staje si tak e podstawowym instrumentem sprzyjajcym demokratyzacji i decentralizacji wasnoci (gwnie w postaci spek akcyjnych) oraz upowszechniania

bogactwa wrd spoecze stwa amerykaskiego. Pen wykadni idei ki. przedstawi. Ralph Nader w broszurze pt. People's Capitalism (Kapitalizm ludowy, 1956). Do podstawowych cech nowego ustroju" zaliczy on: 1) demokratyzacj wasnoci, polegajc na zwikszaniu si liczby w acicieli kapitau akcyjnego (rewolucja w stosunkach wasnociowych); 2) menederyzacj gospodarki polegajc na odsuwaniu kapitalistw od. wadzy i zastpowaniu ich przez zarzdcw (rewolucja w zarzdzaniu); 3) spadek zr nicowania poziomu dochodw i uniformizacja stylw ycia rnych warstw spoecznych (rewolucja w dochodach). Idee ki. zyskay du popularno w Stanach Zjednoczonych (czoowym ordownikiem by prezydent Dwight E. Eisenhower), RFN, Austrii, Wielkiej Brytanii i Szwecji. W r nych odmianach teoria k.l. staa si elementem programw wielu -* partii konserwatywnych i -* chadeckich w Europie Zachodniej. [K.D.] KATOLICYZM - oficjalna doktryna religijna, moralna i spoeczna Kocioa katolickiego; zasady doktryny religijnej s oparte na Biblii oraz tradycji i dokumentach Kocio a katolickiego i ujte w dogmaty. Podstawowymi dogmatami s: tajemnica Trjcy witej, Zmartwychwstanie Syna Boego, odkupienie grzechw przez mier Chrystusa i siedem sakramentw. W warstwie moralnej k. zakada istnienie wiecznych, absolutnych, ustanowionych przez Boga norm, wartoci i zasad moralnych. G osi, e doczesne ycie ludzkie powinno by podporzdkowane celowi ostatecznemu, ktrym jest zbawienie duszy i pomiertne ycie wieczne. Osignicie tego celu jest moliwe przez postpowanie czowieka zgodne z treci powinnoci wobec Boga i blinich, sformuowanych przez Koci w kodeksie opartym na dziesiciu przykazaniach Boych zwanych Dekalogiem. Najwikszym zmianom podlegay pogldy spoeczno-polityczne k. Ich tre ewoluowaa wraz ze zmiana warunkw ycia spoeczno-ekonomicznego i politycznego. Pierwszy, najpeniejszy wyraz doktryny spoeczno-politycznej k, przedstawi Aureliusz Augustyn (zwany take w. Augustynem, 354-430) w tra-ktacie De civitate Dei (O pastwie Boym, wyd. polskie 1977). Zdaniem w. Augustyna dzieje ludzkoci s wyznaczone przez walk dwch porzdkw; civitas Dei (pastwo Bo e) i civitas terrena (pastwo ziemskie). Bg stworzy pastwo z powodu grzechu i dlatego te gwnym jego zadaniem jest stosowanie represji wobec ludzi grzesznych. Przymus pastwa jest konieczny i usprawiedliwiony. Opr wobec w adzy jest dopuszczalny tylko wtedy, gdy normy prawa pastwowego naruszaj prawo Boe. Sw. Augustyn opowiada si za podporzdkowaniem w adzy wieckiej Kocioowi Myl spoeczno-polityczna w. Augustyna (augustianizm) staa si podstaw dominujcej w okresie redniowiecza ideologii papieskiego uniwersalizmu, goszcej nadrzdno kocioa (papiea) nad wadz duchow i wieck. W myl tej doktryny papie - jako najwyszy i odpowiedzialny bezporednio przed Bogiem sdzia - by gow wszystkich panujcych i mia prawo usuwania wadcw z tronu. U podstaw tej prerogatywy tkwia idea o nieomylnoci papiea. Nowe podejcie do kwestii stosunkw midzy kocioem i pastwem oraz podstaw organizacji spoeczestwa przedstawi w. Tomasz z Akwinu (ok 1225-1274). Swoje pogldy, okrelane mianem tomizmu, zawar on w pismach: Summa Theologiae (Summa teologiczna). Summa contra gentiles (Summa przeciwko poganom). Nawizujc do wybranych wtkw filozofii Arystotelesa, w. Tomasz wskazywa, e cay wszechwiat skada si z rzeczy materialnych i niematerialnych, ma posta zhierarchizowanego porzdku i jest kierowany przez Boga. Podstaw tomistyeznej teorii spoeczestwa jest pojcie sprawiedliwo ci (indywidualnej, spoeczno-dystry-

Katolicy

156

Klasy spoeczne

butywnj i spoeczno-politycznej), opartej na prawie wasnoci wyprowadzanym i uzasadnianym moralnie na podstawie prawa wiecznego (fee aeterna) oraz pochodnego od niego prawa naturalnego (lex naturalis). prawa ludzkiego (lex humana seu iexpositi.ua) i boskiego prawa pozytywnego (lex divina). Treci tego ostatniego s zawarte w ksigach Starego i Nowego Testamentu. G wnym celem postpowania czowieka jest osiganie dobra i szczcia ostatecznego na drodze indywidualnych i spoecznych powiza z innymi ludmi. Powizania te pochodz z intelektualnej natury czowieka. Czowiekowi w aciwe jest d enie do dobra, ale musi by ono wsparte dyscyplin powstrzymujca ludzi od zego si i strachem. Dlatego uprawnieni ustawodawcy szczegowo ustalaj, w jaki sposb nakazy i zakazy prawa natury winny by egzekwowane w praktyce. Niezbywalnym prawem jednostki jest posiadanie wasnoci, ktre to prawo musi uznawa kada, inna jednostka i cae spoeczestwo. Ani spoeczestwo, ani pastwo nie moe znie prawa wasnoci, a tylko je pozytywnie regulowa, ustanawiajc przepisy nabywania i utrzymania wasnoci w ramach tzw. oglnego dobra spoecznego. Bdc wyrazem prawa natury spoeczestwo przejawia si w dwch formach: w formie rodziny i w formie pastwa. Rodzina jest zalkiem i podstawowym elementem kadego spoecze stwa. Koniecznym uzupenieniem organizacji spoecze stwa jest_ wadza pa stwowa, co wynika ze spoecznej i politycznej natury samego czowieka. w. Tomasz twierdzi, e boska jest tylko sama zasada w adzy, natomiast konkretny ustrj pastwowy jest tworem samych ludzi, ktrzy musz dziaa zgodnie z prawem wiecznym i dlatego te ustrj ten tylko porednio moe by -ustanawiany w formie umowy spoecznej (woli ludu). Podporzdkowanie spoecze stwa i pastwa prawu wiecznemu powoduje, i nie mog one posiada celu samego w sobie. Ich zadaniem jest obrona naturalnych praw czowieka i umo liwienie mu samodoskonalenia si, do ktrego zobowizuj go jego ostateczne, nadprzyrodzone i przyrodzone ceie. Nauka w. Tomasza z Akwinu staa si gwn wykadni doktryny katolickiej a do koca XIX w. Pod wpywem wydarze zwizanych z rozwojem stosunkw kapitalistycznych, ekspansj ideologii liberalizmu i marksizmu, zmian warunkw ycia ludzi oraz narastaniem konfliktw politycznych Koci podj wysiki zmierzajce do zrekonstruowania tomizmu zgodnie z duchem czasu. Wyrazem polityki aggiornamenio (uwspczenienia) byy encykliki papiey Leona XLII, Benedykta XV, Piusa XI i Jana XXIII (zob, - spoeczna nauka Kocioa). W zreformowanej postaci doktrynalny i filozoficzny sens wspczesnego k. wyraa neotomizm. Jego powstanie wie si tak e z dorobkiem takich mylicieli, jak J, Maritain. E. Gilson, A.D. SertLlanges, A. Gemelii, I.M. Bocheski i M.D. Chenu. Neotomici rozbudowali w szczeglnoci te skadniki doktryny tomistycznej, ktre dotyczyy kwestii osobowoci i koncepcji czowieka w ogle (personalizm). Kategori centraln neotomistycznego personalizmu jest osoba - pojcie, ktre w przeciwiestwie do jednostki okrela czowieka jako istot rozumn , woln, autonomiczn, niezniszczaln i decydujc o wasnym losie. Cay sens i warto ludzkiego ycia sprowadza si do doskonalenia wasnej osobowoci, zgodnie z jej wiecznym przeznaczeniem, wynikajcym z powizania osobowoci ludzkiej z osobowoci bo. W sferze politycznej neotomizm personalistyczny gosi potrzeb wolnoci, godnoci i niezalenoci osb. Zdaniem teologw wspczesnego katolicyzmu czowiek wymaga wyzwolenia z antropocentrycznej teorii politycznej i totalnoci pa stwa ziemskiego. Wyzwolenie to winno si dokona przede wszystkim w sferze ducha, moralnoci, w personalnym przeobraeniu czowieka. Podkrela si, i panujce stosunki spoeczno-gospodarcze, polityczne i kulturalne maj suy samodoskonaleniu moralnemu czowieka. Spoecze stwo i

pastwo powinny podporzdkowa si prawom osoby ludzkiej i uniwersalnym prawom goszonym przez Koci, ktry jest obroc wsplnego dobra osoby w postaci dobra moralnego". Wsplnym celem dziaania ludzi w sferze moralnej, duchowej, politycznej i spoecznej jest stworzenie takiej wsplnoty osb, ktra bdzie zwizana wiadomoci wsplnego nadziemskiego celu i wsplnych zada, praw i obowizkw. Neotomizm sta si teoretyczn podstaw gwnych tez doktryny -* chrzecijaskiej demokracji. [K.D.] KIBUC (hebr. kahac - zbiera) - wsplnota rolnicza tworzona w Izraelu, oparta na kolektywnej organizacji pracy i dystrybucji dochodu, obejmujca mieszkacw osiedla wiejskiego, ktrzy wsplnie- gospodarowali na przejtej ziemi. Pierwsze takie osiedle zaoono w Palestynie w 1909 roku (Degania). Okrelono je mianem kevutzah. W latach dwudziestych kevutzah jako forma wczesnego osadnictwa ydowskiego zostaa zastpiona k. Odegray one bardzo istotn rol w walce o stworzenie pa stwa ydowskiego, a po 1948 r. miay znaczenie jako forma kolektywnej organizacji dziaa ekonomicznych. K. suy y jako sposb powizania rolnictwa z powstajcym przemysem "lekkim. Ich organizacja opiera si na okrelonych zasadach: czonkowie pracuj zgodnie ze swoimi zdolnociami i mo liwociami; wszyscy otrzymuj ywno, ubranie oraz zakwaterowanie; z reguy nie istniej formy wasnoci prywatnej. K, jest te swoist -* wsplnot polityczn. O zasadniczych kierunkach rozwoju k. decyduje zebranie; wszyscy urzdnicy oraz menederowie s wybieram; wypracowany dochd jest przeznaczony na cele spoeczne; dzieci s wychowywane przez organizacje komunalne. W istocie wic k. okaza si form organizacyjn bardzo blisk ideaowi komunalizmu, inspirowanego przez -> socjalizm. Kibucnik, czyli czonek k, sta si kwintesencj ydowskiego pioniera-osadnika, reprezentujcego lewicowy nurt opinii publicznej. Okoo 5% ludnoci Izraela yje w 300 k. Oprcz gospodarczej funkcji speniaj one niekiedy dodatkowo funkcj wojskowo-obronn, co dotyczy k. zakadanych na terenach przygranicznych (osady wojskowe). [R.Pf. ] KLASY SPOECZNE - wieloznaczne pojcie wystpujce w teoriach struktury spoecznej, struktury kasowowarstwowej, nierwnoci spoecznych, - stratyfikacji ltd. W -+ marksizmie k,s, stanowi: [...] wielkie grupy ludzi, r nice si pomidzy sob miejscem zajmowanym w historycznie okrelonym systemie produkcji spoecznej, stosunkiem (przewanie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do rodkw produkcji, rol w spoecznej organizacji pracy i - co za tym idzie - sposobem otrzymywania i rozmiarami tej czci bogactwa spoecznego, ktr rozporzdzaj. Klasy to takie grupy ludzi, z ktrych jedna mo e przywaszcza sobie prac drugiej dziki rnicy miejsca, jakie zajmuj w okrelonym systemie gospodarki spoecznej" (W Lenin, Wielka inicjatywa, wyd. polskie 1951). Kryteria wyodrbniania k.s. maj charakter obiektywny - niezaleny od wiadomoci i woli jednostek. Koncepcja marksistowska przyjmuje dychotomiczny podzia wyszczeglnia k. panujce i podporzdkowane. K.s. s gwnymi podmiotami pobiyki, ktra jest definiowana jako stosunki pomidzy wielkimi grupami spoecznymi". Stosunki kiasowe oparte na~* sprzecznociach i--* konfliktach interesw ekonomicznych, politycznych i ideologicznych, wyznaczaj gwne procesy -* rozwoju spoecznego, wcznie z rewolucyjn zmian formacji spoeczno-ekonomicznych. W nurtach wspczesnej socjologii, wywodzcych si z teorii M. Webera k.s. jest jedn - oprcz warstwy, stanu, grupy spoeczno-zawodowej - z kilku rwnorzdnych kategorii opisujcych struktur

Klauzula Najwyszego Uprzywilejowania

158

Klienteiizm parlamentarnych. W wielu nowych demokracjach Europy Wschodniej i rodkowej zastosowano k.z. w wyborach parlamentarnych jako sposb utrudnienia mniejszym partiom przekroczenia progu reprezentacji (wejcia do parlamentu). W Czechach i Chorwacji obowizuje picioprocentowa klauzula zaporowa, a w Bugarii oraz na Wgrzech stosuje si czteroprocentowy prg reprezentacji. W Polsce k.z. zostaa uyta po raz pierwszy w wyborach w 1.993 r. (5% prg dla partii oraz 8% dla koalicji partyjnych zgaszajcych wspln list kandydatw). [R.H.1 KLIEWTELZM - termin, za pomoc ktrego okrelany jest specyficzny typ struktury spoecznej czy te mechanizm powiza spoecznych wystpujcy pomidzy dwoma podmiotami (patron klient), z ktrych kady posiada odmienny status socjoekonomiczny i dysponuje nierwnymi szansami, jeeli chodzi o wywieranie -* wpywu politycznego. Ten typ struktury spoecznej umo liwiajcy stworzenie mechanizmu uzalenienia i kontroli, charakteryzuje si trzema cechami: a) asyrnetryeznoci, oznaczajc ukad, w ktrym jedna strona (.patron) jest znacznie silniejsza ni druga (klient): b) wzajemnoci czy te wspzalenoci, co powoduje powstanie solidarystyczitego ukadu, w ktrym silniejszy opiekuje si sabszym, oczekujc jedna? poparcia w trudnych czy te wanych dla patrona sytuacjach. Stworzony ukad ma znamiona dobrowolnoci i jego legitymacja opiera si na fakcie oczekiwania wzajemnych korzyci; c) rozproszeniem - powstay ukad dwustronny jest odzwierciedleniem tradycyjnych stosunkw patriarchanych opartych na bezporednim kontakcie patrona z klientem. Wystpuje wic proces atomizacji stosunkw spoecznych, a wizi osobiste zastpuj formy identyfikacji grupowej. Naley pamita, i stosunki klientelistyczne nie istniej same dla siebie, ale pojawiaj si w pewnym szczeglnym momencie historycznym pod wpywem si, ktre okrelaj bezporednie pole dziaania tego nowego ukadu. K. pozostaje form organizacyjn", przez ktr jednostki wchodz we wzajemne relacje i mog oddziaywa na zmieniajce si otoczenie. Z konieczno ci wic podlega on okrelonej ewolucji. W spoecznociach agrarnych istniay (czy te istniej) patry-monialne formy k. Ich czonkowie otwarcie akceptowali tradycyjne zasady, na ktrych opiera si ycie wsplnoty, a niejednokrotnie fakt stosowania fizycznego przymusu by agodzony w wiadomoci chopa, gdy ten docenia konieczno poddania si pod opiek patronawaciciela. Wspczenie mona zaobserwowa proces wyksztacania si represyjnych" form k. w sferze stosunkw politycznych, zwaywszy na dominacj demokratycznych regu gry politycznej. Przykadem moe by tzw. klientelizm biurokratyczny" (Ch. Lyrintzis, Political Parties in Post-Junta Greece, 1984) czy te zjawisko k, wyborczego. K. biurokratyczny polega na tym. i partia staje si kolektywnym patronem, wok ktrego powstaje sie powiza klienteiistycznych oparta na wykorzystaniu moliwoci, jakie pyn z faktu kontroli aparatu pastwowego (zw aszcza -> biurokracji) i aparatu partyjnego. Wie si to ze zjawiskiem tzw. kolonizacji" machiny pa stwowej i wysuwania na eksponowane stanowiska czonkw czy te zaufanych" partii. Niekiedy sztucznie tworzy si nowe stanowiska, by w ten sposb zwiza z parti pewne dodatkowe segmenty spoeczestwa. Podejmujc dziaania tego typu, partia-patron prbuje zagwarantowa sobie kontrol nad pa stwowym procesem decyzyjnym i jednoczenie rozszerzy baz wyborcz, kupujc" kolejne wpywowe grupy, istniejce w ramach -* elektoratu. W efekcie hodowania takim praktykom biurokracja staje si w coraz mniejszym stopniu zorientowana na wypenianie w sposb efektywny swych funkcji, a nastawia si na dostarczanie

spoeczestwa. Wedug M. Webera o k.s. mona mwi wtedy, gdy: a) pewnej aczDie osb wsplne s pewne typowe czynniki przyczynowe ieh szans yciowych, jeeli b) czynniki te dotycz jedynie ich ekonomicznego interesu - posiadania dbr i dochodu, i ta ej w warunkach rynku towarw lub pracy 'M. Wfeber, Wirtschaft wid Geselkckafi, 1956). Tak wic ks. stanowi zbiorowoci ludzi wyodrbnione w sferze ekonomicznej ze wzgldu na wsplnot interesw zwizanych z gospodark, rynkiem towarw i rynkiem pracy. W ujciu funkcjonalnym k.s. s zr nicowane ze wzgldu na pozycje i role spoeczne zbiorowoci ludzi - funkcjonalne wobec -* systemu spoecznego. Przynaleno klasowa mierzona jest zo onym wskanikiem statusu socjanoekonomicznego" fSES), na ktry skadaj si: zawd, dochd i edukacja (wyksztacenie) poszczeglnych jednostek (B Converse, Some Priority Variables in Comparative Electoral Research, 1974; R. Rose, The Problem of Party Government^ 1973). We wspczesnej politologii europejskiej podzia klasowy jest uznawany za najistotniejszy -+ podzia soejopoityezny. Zakres cywilkaqjno-teclmoiogicznyeh przemian w ostatnich kilkudziesiciu latach spowodowa znaczce przeksztacenia spoeezno-zawodowych struktur spoeczestw postindustrialnych"(.zob. -* industrializacja). Doprowadzi do szybkiego rozwoju sektora usug przy jednoczesnym kurczeniu si sektora przemysowego, a zwaszcza sektora rolniczego. Z procesem tym wie si szybki wzrost liczebnoci klasy redniej - w postindustrialnych krajach w sektorze usug pracuje ponad 60% zawodowo czynnej ludnoci (w USA -- ok. 70%). [L.S.j - umowne zobowizanie pastwa do przyznania drugiemu pastwu szczeglnych udogodnie gospodarczych. K.n.u. moe mie charakter zobowizania jedno stronnego lub moe by przyznawana wzajemnie przez partnerw. Moe mie charakter klauzuli bezwarunkowej, co oznacza, e przyznanie udogodnienia nastpuje automatycznie iub po uzgodnieniu. Natomiast klauzula warunkowa (zwana te ameryka sk) uzalenia przyznanie pa stwu jakiego udogodnienia od otrzymania przez partnera korzyci rwnych tym, ktre byy podstaw przyznania danych udogodnie pastwu trzeciemu. Przedmiotem k.n .u. s zazwyczaj ulgi celne, nie stosuje si ich jednak w sytuacjach maego mchu granicznego ani w przypadkach preferencji celnych czy -+ unii celnych. Kn.u. obowizuje np. midzy wszystkimi czonkami zwy czajnymi ITO (- GATT). W odniesieniu np. do Polski klauzula bya wielokrotnie cofana i ponownie przyznawana przez rzd Stanw Zjednoczonych. [T. .-N.]

KLAUZULA NAJWYSZEGO UPRZYWILEJOWANIA

KLAUZULA ZAPOROWA
- instytucja prawna, ktrej zastosowanie w proporcjonalnych -* _ systemach wyborczych ma na celu sztuczne podniesienie poziomu progu wejcia partii do parlamentu. Zostaje okrelony minimalny procent gosw wyborczych, ktry musi zdoby partia w skali caego kraju, aby uzyska prawo do uczestnictwa w rozdziale mandatw parlamentarnych. W krajach Europy Zachodniej z najwyszym poziomem k.z. mamy do czynienia w Niemczech oraz Islandii (picioprocentowa narodowa bariera, ktrej osignicie kwalifikuje partie do wejcia do parlamentu), a z najniszym -w Danii (2%) oraz Grecji (1%). Wr niektrych -* ordynacjach wyborczych k.z. zostaje okrelona w sposb alternatywny. Tak np. w Niemczech partia musi zdoby 5% gosw wyborczych iub 3 mandaty w okrgu, a w Szwecji - 4% gosw wyborczych w skali caego kraju lub 12% w jednym okrgu wyborczym. W Austrii zdobycie jednego mandatu w okrgu uprawnia parti do wzicia udziau w dystrybucji miejsc

Koalicja

J 60

161

Kolektywizm

stanowisk dla politycznej klienteli, wywodzcej si spord r nych sektoralnych elit. w zamian za uzyskanie poparcia politycznego (np. w wyborach). Taki scenariusz ,,k, biurokratycznego1' staje si moliwy zw aszcza wwczas, gdy pastwo kontroluje proces rozwoju ekonomicznego i politycznego, a partie mog wykorzysta fakt kolonizacji jego aparatu, opartej na sk dind demokratycznej procedurze, jako sposb konsolidacji swej wadzy. Niejednokrotnie fenomen ten okrela si mianem paraatelizmu. Inny ukad powizali niesie ze sob k. wyborczy. Rywalizacja wyborcza wpywa na dynamik powiza patron (pose) - klient (wyborca), i to przynajmniej w dwojaki sposb: a) wyborca moe u y gosu jako narzdzia presrj i w kierunku zmiany charakteru powizania i wymiany na swoj korzy; b) zwizek ten moe su y jako sposb ekspansji interesw lokalnych czy regionalnych na poziomie narodowym. Taki ukad zawiera w sobie jakby mniejszy adunek represywnoci" w porwnaniu do np. k, biurokratycznego". Z tego wanie powodu wielu autorw nie stosuje w tym kontek cie terminu k., zastrzegajc si jednak, i stosunki te niejednokrotnie znamionuj cechy charakterystyczne dla tego fenomenu spoecznego, Np. w Irlandii ukad bez wtpienia zawierajcy pierwiastek k. (.stosunek pomidzy posem a lokalnym wyborc) okrelany jest mianem brokerage (porednictwa). [R.H.] L i t e r a t u r a : S. N. Eisenstadt, R. Lemarchard (eds.), Political Clienielism, Patronage and Development, Sage 1981. KOALICJA - w znaczeniu szerszym, odnoszcym si do caej gamy zachowa spoecznych, to porozumienie dwch lub wicej aktorw, ktrzy zdecydowali si kooperowa ze sob w celu maksymalizacji wasnych zyskw. Zasadniczo zjawisko formowania k. wiadczy o dominacji w rd uczestnikw konfliktu strategii -* kooperacyjnych. Grupa politykw decyduje si na wspprac, gdy -* zasoby polityczne pozostajce w jej dyspozycji nie gwarantuj osignicia zao onego i uznanego za istotny celu (zob. ~* cel polityczny). Jego osignicie wymaga kooperacji z inn (lub innymi) grup politykw, co niejednokrotnie oznacza przezwycienie istniejcych rnic czy zagodzenie potencjalnych konfliktw tak, by zostaa stworzona paszczyzna porozumienia Uczestnicy k. musz uzna cel, ktry ich poczy, za na tyle istotny, i uzasadnia on rezygnacj przynajmniej z czci pierwotnie wysuwanych przez nich postulatw czy te ich modyfikacj. W polityce najczciej wystpuj trzy rodzaje k. - wyborcze, parlamentarne oraz gabinetowe. W kadym z tych przypadkw stronami - uczestnikami przetargw koalicyjnych s-* partie polityczne. K. wyborcze traktowane s najczciej w sposb instrumentalny i zawizuj je partie, ktre pragn osign w ten sposb dodatkowy zysk w postaci miejsc parlamentarnych, majc jednak na wzgldzie perspektyw utworzenia koalicji gabinetowej. Mog one przybra form zinstytucjonalizowan i wwczas partie zgaszaj wspln list kandydatw, tworzc niekiedy przymierze wyborcze posugujce si now, przygotowan do tego celu, nazw (np. k. wyborcza Ojczyzna" zawizana w Polsce przed wyborami w 1993 r. czy Synaspismos, przymierze si lewicowych w Grecji). K. wyborcze mog przybra rwnie ksztat mniej ub bardziej nieformalnego ukadu, ktrego istot stanowi przyrzeczenie o podjciu wsppracy na forum parlamentu i o ewentualnym powoaniu do ycia koalicji gabinetowej. J ednak partie zgaszaj odrbne listy kandydatw. Inicjatorem stworzenia k. parlamentarnej mog by partie (lub partia) rzdzce, szukajce wsparcia politycznego innych ugru-

powa, czy te opozycyjne, starajce si sformowa wikszo zdoln do obalenia gabinetu (zob. -> opozycja). K. te mog mie charakter nietrway, tworzone dla zapewnienia wikszoci jednej ze stron w gosowaniu nad konkretnym projektem ustawodawczym, wzgldnie mog opiera si na umowie koalicyjnej, przewidujcej regularne formy kooperacji na forum parla-mentu. EL gabinetowe to ukad parlamentarnych partii politycznych, ktre: a) osigaj porozumienie co do koniecznoci realizacji wsplnego celu lub kilku odrbnych celw; b) zdecydoway si na uycie pozostajcych w ich dyspozycji zasobw politycznych do realizacji tego wsplnego celu (celw); ci stworzyy mniej czy bardziej zinstytucjonalizowany ukad powiza, umoliwiajcy min. wzajemne komunikowanie si, szybki obieg informacji i w konsekwencji optymalizacj procesu podejmowania decyzji w ukadzie kooperacji midzypartyjnej. Wszystkie te dziaania zostaj podjte w celu zagwarantowania realizacji wsplnego celu programowego znajdujcego wyraz w katalogu kwestii tworzcych polityk gabinetu; d) uzgodniy zasady i sposb rozdziau zyskw politycznych, w tym np. stanowisk ministerialnych, w procesie realizacji celu programowego. [R.H.]

KOLABORACJA
(fr. colaboration - wsppracowa) - okrelenie funkcjonujce take w jzyku polskim, oznaczajce wspprac. Pierwotne znaczenie tego sowa zawierao take pozytywn konotacj podejmowanych dziaa. Pejoratywnej treci k. nabraa po 1939 r. Okrelenie to zostao uyte do scharakteryzowania postawy rzdu francuskiego, ktry powoa do ycia marszaek Petain za przyzwoleniem okupanta ni endeckiego. Nastpnie zostao rozcignite na zachowania tej czci spoecze stwa francuskiego, ktra zaakceptowaa wspprac z nazistami. W mowie potocznej przez k. rozumiemy fakt wsppracy danego pastwa, grupy czy te jednostki z okupantami (Niemcami, Wochami czy Japoczykami) w czasie drugiej wojny wiatowej. Odbywao si to najczciej ze szkod dla wasnego narodu. Po drugiej wojnie wiatowej k. uznana zostaa przez wikszo pastw za przestpstwo. Z k. mielimy do czynienia prawe we wszystkich pa stwach okupowanych, a rnice w konkretnych przypadkach dotyczyy skali wystpowania tego zjawiska. Polska bya jedynym krajem okupowanym, w ktrym okupantowi nie udao si namwi do wsppracy adnej znaczcej siy politycznej. Okrelenie k. pojawio si tak e w niektrych krgach politycznych w stosunku do osb (gwnie: aktorw, pisarzy, reyserw) dziaajcych zawodowo na terenach zajtych take przez wojska sowieckie (J. Trznadel, Kolaboranci, 1998). Niektrzy autorzy uywali tego okrelenia tylko w stosunku do osb, ktrych wsppraca z okupantem radzieckim szkodzia spoeczestwu polskiemu. Niewtpliwie wspprac polityczn z sowietami podjo wielu polskich komunistw, ktrzy przeyli czystki po 1937 r. Mianem kolaborantw okrela si rwnie elity polityczne pastw -* socjalizmu realnego czy osoby, ktre uyczyy"swojego nazwiska do poparcia stanu wojennego w Polsce. [E. M.] KOLEKTYWIZM 1. W psychologii - postawa yciowa charakteryzujca si silnym poczuciem wizi z kolektywem (grup spoeczn, zbiorowoci), w ktrym jednostka odnajduje swoj tosamo , poczucie pewnoci i bezpieczestwa. Gwnym celem aktywnoci jednostki jest zaangaowanie si na rzecz realizacji dobra/interesu wsplnego. Dziki temu jednostka ma mo liwo nabywania wiadomoci kolektywnej, tzn. przyswojenia sobie wartoci, norm i zasad obowizujcych w danym kolektywie.

Komisja Europejska (European Commission)

162

i.u:i

Komisja Europejska 'European Commission)

2. W socjologicznym ujciu - rodzaj wizi spoecznych lub zesp cech okrelajcych organizacj spoeczn typu kolektywistycznego (wsplnota). Nacisk na zwizek jednostki z organizacj spoeczn (jej symbolami, tradycyjnym systemem warto ci, przyzwyczajeniami, zwyczajami) powoduje, i naczelnym celem dziaania jednostki s sprawy kolektywu. Obowizki jednostki maj w tym ukadzie czsto pierwszorzdny charakter wobec jej praw; za zasada solidaryzmu ! poczucie wizi grupowej) dominuje nad zasad wolnoci wyboru i interesu indywidualnego. 3. W politologii -jako warto ideowa k. zakada powszechne zainteresowanie problemami spoecznymi, szerok -* partycypacj jednostek w yciu publicznym, bezporednie angaowanie si w rozwizywanie problemw powstajcych w miejscu pracy lub w obrbie spoecznoci lokalnej. W opinii zwolennikw teorii k. cele te najlepiej mog by osignite w warunkach demokracji uczestniczcej < zob. -> demokracja). Motywacj dziaa jednostki, stanowi rozwj kompetencji (.cnt) obywatelskich, silniejsze integrowanie si z dan wsplnot, ch rozwizywania spraw ogu. Wadz obywatelska jest obowizkiem i uprawnieniem kadego obywatela. Wzorem ustrojowym takiego zachowania obywateli jest Arystotelesowskapofe. Niektre elementy k. mona znale w doktrynie -* socjalizmu. -* konserwatyzmu (zwaszcza w nurcie organicznymi ~* komunitaryzmu oraz odmianach - anarchizmu. Specyficzn posta k. realizoway systemy totalitarne [zob. -* totaiitaryzm). Zdaniem niektrych badaczy w warunkach systemu totalitarnego uksztatowa si szczeglny typ osobowoci jednostki (osobowo kolektywistyczna), zwany - homo souietieus. [K.D.]
L i t e r a t u r a : L.Koiskovtski.Totaliiariariism and the. virtue of lie [w;] J.Howe led.), Revisited. New York 1983; W Daab, Indywidualizm i kolektywizm jako orientacje spoeczno-polityczne [w:] J. Reykowski i in.. Orientacje spoeczne jako element mentalnoci. Pozna 1990, .12113'7; H. Axendi, Korzenie totalitaryzmu. 1.1-2, Warszawa 1993; A. Btzioni, The Spirit of Community, New York 1993.

KOMISJA EUROPEJSKA (EUROPEAN COMMISSION) Organ Unii Europejskiej w,zasadzie o charakterze wykonawczym (zob. - egzekutywa), odgrywajcy centraln rol w procesie decyzyjnym, co pozwala mu wystpowa w roli gwnego inicjatora dziaa w kierunku cilejszej unifikacji pastw czonkowskich. Nazwy Komisja Europejska uywa si w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze odnosi si do grapy politykw, komisarzy (commissioners) oraz prezydenta, a po drugie - caego aparatu urzdniczego, czyli tzw. eurokratw" (pod koniec lat dziewidziesitych to blisko 2,5 tys. wyszych rang urzdnikw sub cywilnych i ponad 10 tys. administracyjnego personelu pomocniczego). Od stycznia 1.995 r. KE (w tym pierwszym znaczeniu) skada si z 20 komisarzy. W jej skadzie musi znale si przynajmniej jeden obywatel kadego pa stwa czonkowskiego UE, ale nie wicej ni dwch posiadajcych obywatelstwo tego samego pastwa. Francja, Hiszpania, Niemcy, Wielka Brytania i Wochy maja po 2 reprezentantw, za pozostae kraje po 1. Czonkowie KE mianowani s jednomylnie przez -> Rad UE, cho musz zosta wczeniej zaaprobowani przez -* Parlament Europejski. Kandydatw desygnuj pa stwa czonkowskie. Traktat o Unii Europejskiej przed uy okres urzdowania czonkw KE z 4 do 5 lat. Ich mandat moe zosta odnowiony. Rada Unii po konsultacji z czonkami krajowymi wyznacza prezydenta KE, czyli primus inter pares. Od stycznia 1995 r. funkcj t piastowa J. Santer. Czonkowie KE przysigaj lojalno wobec Unii Europejskiej i przyrzekaj me akceptowa adnych instrukcji czy te polece przekazywanych przez swj" kraj. Komisja jest ciaem kolegialnym. Jej czonkowie

s sobie rwni, a prezydent nie dysponuje adnymi odrbnymi uprawnieniami w zakresie tworzenia agendy programowej ima tylko jeden gos. Zasada kolegialnoci oznacza, i wsplna polityka KE wymaga zgody przynajmniej absolutnej wikszoci czonkw (w praktyce jednomylnoci). Oznacza to, i proces przygotowania decyzji musi opiera si na negocjacjach i budowie konsensu. Komisja, traktowana j ako aparat biurokratyczny (europejska biurokracja), podzielona zostaa na 23 Dyrektoriaty Generalne {Directorates-General - DG). Kady ma okrelone i funkcjonalne zadania do wypenienia, stanowic w zasadzie odpowiednik ministerstw. S one hierarchicznie zbudowane, dysponujc wewn trzn autonomi. Nadzr nad dyrektoriatem sprawuje czonek KE, na jego czele za stoi dyrektor generalny (urzdnik sub cywilnych). Obaj maj do dyspozycji may gabinet (grup doradcw), ktrego zadaniem jest koordynacja prac wielu dyrektoriatw i sekcji wchodzcych w skad DG. Gabinety odgrywaj bardzo wan rol w procesie wertykalnej integracji" politycznych i administracyjnych dziaa KE. W procesie z kolei horyzontalnej integracji" dziaa KE. zasadnicz rol odgrywa Sekretariat Generalny (Secretariat-General), okrelany mianem jej systemu nerwowego" Do jego zasadniczych zada naley: nadzorowanie procesu przygotowywania projektw legislacyjnych, koordynowanie prac rnych DG, przewodniczenie regularnym spotkaniom dyrektorw generalnych, organizowanie spotka przewodniczcych gabinetw, reprezentowanie KE w negocjacjach z innymi organami Unii Europejskiej. Do gwnych funkcji komisji nale m.m.: 1. Inicjowanie oraz przygotowywanie projektw legislacyjnych, co oznacza, e dysponuje ona znacznym zakresem autonomii, jeeli chodzi o proponowanie agendy programowej Unii Europejskiej (agenda setting). Propozycje te zostaj potem przedstawione -* Radzie UE oraz -* parlamentowi. 2. Artykulacja i reprezentacja interesw grupowych, a wic tworzenie otwartego" rynka politycznego, na ktrym ujawniaj si rnorodne interesy grupowe i do ktrego dostp podlega jedynie minimalnym ograniczeniom. Komisja w zasadzie dysponuje bardzo ograniczonymi zasobami i dlatego musi poszukiwa zewntrznych" rde informacji i ekspertyz, ktre zostan wykorzj/stane w procesie przygotowywania projektw legislacyjnych. Wanie dlatego jednym z zada KE jest mobilizacja poparcia grup interesu i wcignicie ich we wstpn Faz procesu decyzyjnego. D enie KE do tworzenia czy wrcz kreowania wspierajcej" klienteli (grapy interesu) naley rwnie rozpatrywa w kontekcie procesu demokratyzacji procedur dziaania Unii Europejskiej. Komisja, dokonujc akomodacji kluczowych interesw w fazie formuowania projektw rozstrzygni programowych, prbuje poszerzy " zakres legitymacji spoecznej decyzji politycznych. 3. Zarzdzanie dziaalnoci UE. Spenia wic funkcj organu wadzy wykonawczej w odniesieniu do uchwa podjtych przez Rad UE. W tym zakresie wydaje rozporzdzenia wykonawcze. Formalne i faktyczne usytuowanie komisji w ramach Unii Europejskiej powoduje, i prbuje ona stosowa i czy w swej dziaalnoci dwa rodzaje strategii - biurokratyczn oraz polityzacyjn . Maj. one pozwoli KE na czne uwzgldnienie w treci przygotowanych przez ni decyzji trzech rodzajw presji: po pierwsze, decyzje musz odbija realne potrzeby spoeczne (demokratyzacja UE i legitymizacja decyzji), po drugie, decyzje musz uwzgldnia interesy pastw czonkowskich oraz po trzecie, decyzje musz przybra charakter niezalenych ekspertyz. Komisja odpowiada politycznie przed Parlamentem Europejskim, ktry moe przeg osowa wikszoci 2/3 wniosek o -+ wotum nieufnoci. Po raz pierwszy parlament skorzysta z tego uprawnienia na przeomie 1998 i 1999 r. Wniosek o wotum nieufnoci dla KE- zosta jednak odrzucony przez Parlament Europejski (stycze 1999) - przeciw odwoaniu g osowao 293

Komitet Regions*

i'.ri

ter,

Kompromis

parlamentarzystw, a za odwoaniem - 232. W marcu 1999 r. KE zostaa zmuszona przez parlament do podania si do dymisji po ujawnieniu raportu tzw. komitetu mdrcw. W raporcie zarzucono KE- utrat kontroli nad podlegymi jej agencjami, kumoterstwo, defraudacj i korupcj. Instytucj wotum nieufnoci trudno traktowa jako przejaw klasycznego i konwencjonalnego sposobu kreowania rzdw odpowiedzialnych, typowego dla demokracji parlamentarnych. W dodatku nie wiadomo, czemu ta instytucja ma su y, biorc pod uwag wymuszony styl dziaania UE, oparty na procedurze negocjacji i kompromisie, Po uchwaleniu przez Parlament Europejski wniosku o votum nieufnoci i tak kraje czonkowskie mog ponownie wyznaczy komisj w starym skadzie, co spowodowaoby jeszcze wikszy kryzys. [RH.]
Li t e r a t u r a : Y. Meny, R. Muller, J-L. Quermoane (edsj, Adjusting to Europe, Routledge 1996; T. Christiansen, A maturing bureaucracy? The role of the Commission in the policy process, [in:], European Union. Power and Policy-Making, j. Richardson led.), Routledge 1996.

spraw, ni to przewiduje traktat z Maastricht, oraz denie do uksztatowania powiza midzy KE i KR bardzo przypominajcych relacje midzy komisj a parlamentem. Parlament wydaje si naturalnym rzecznikiem wzmocnienia roli KR chociaby z tej racji, i oba organy popieraj idee wzmocnienia w polityce integracyjnej UE aspektu regionalnego i federalnego. Przyczyn niezgody i konfliktw midzy obu organami mog si sta jednak spory kompetencyjne", gdy KR wchodzi w dotychczasowe prerogatywy Parlamentu Europejskiego odnonie do polityki regionalnej i lokalnej Unii Europejskiej. Szczeglnie draliwe wydaj si by relacje KR z Rad UE. Obie instytucje opieraj si na zasadzie terytorialnej reprezentacji, aczkolwiek punktem odniesienia s r ne poziomy organizacyjne (jednostki lokalne i regionalne w^przypadku KR oraz pastwa w przypadku Rady UE), Rada reprezentuje ponadto z koniecznoci strategi midzyrzdowych negocjacji i przetargw, za KR - strategi nastawion na wzmocnienie aspektu transnarodowego w polityce UE. [R.H.]
L i t e r a t u r a : J. Greenwood, Representing Interests in ike European, Union, London 1997; Ch. Jeffery (ed.), The Regional Dimension of the European Union. Towards a Third Level in Europe?', London-Portland 1997.

KOMITET REGIONW (Committee of the Regions - KR) - instytucja (organ) Unii Europejskiej wyposaona w czysto doradcze uprawnienia, przewidziana przez traktat z Maastricht (1992), a powoana do ycia w 1994 r. Komitet stanowi reprezentacj interesw regionw i wadz lokalnych krajw czonkowskich Unii Europejskiej. Skada si z 222 czonkw, ktrzy s nominowani na okres 4 lat. Traktat stanowi, i s oni reprezentantami regionalnych i lokalnych cia", ich nominacja musi jednak zosta zaakceptowana przez pa stwa czonkowskie. Prawie wszyscy reprezentanci zasiadajcy w KR w latach 1994-1997 (pierwsza kadencja") byli wybranymi czonkami wadz regionalnych lub lokalnych. KR zosta oparty na zasadzie subnarodowej terytorialnej reprezentacji. Wchodzcy w jego skad czonkowie reprezentuj trzy lokalne poziomy organizacyjne wadzy: regionalny'1 - 85 reprezentantw, gwnie z Niemiec (21), Hiszpanii (17) oraz Belgii, Francji i Woch (po 12): tzw. poredni" (prowincje, departamenty; hrabstwa) - 41 reprezentantw, min. z Wielkiej Brytanii (8), Irlandii (7), Holandii (6), oraz lokalny" - 96 reprezentantw z wszystkich krajw czonkowskich z wyjtkiem Belgii. Liczbowa reprezentacja KR wskazuje na zachowanie rwnowagi midzy poziomem regionalnym" i lokalnym". Zostao uzgodnione (przetargi wewntrz komitetu), i prezydent i wiceprezydent bd obsadzani przez delegatw z obu poziomw, a po dwch latach nastpi wymiana ich stanowisk. Zgodnie z postanowieniami traktatu z Maastricht prowadzenie konsultacji z KR jest obowizkowe min. w takich kwestiach, jak edukacja, ekonomiczna i spoeczna spjno, sprawy modych, zdrowie publiczne, kultura, fundusze strukturalne. Komisja Europejska oraz -Rada Unii moe zwrci si do komitetu o przygotowanie opinii w kadej sprawie, ktra staa si przedmiotem zainteresowania obu organw, o ile uznaj one to za konieczne. Przyjmuje si jednak, i KR moe przedstawi opini praktycznie w kadej kwestii, ktra dotyczy interesw regionalnych. Rola KR w europejskiej polityce transnarodowej (zob. -< transnarodowo) zostanie prawdopodobnie wyznaczona, przynajmniej w najbliszym czasie, przez jego faktyczne i nieformalne powizania z gwnymi organami UE. Szczeglne miejsce w tym ukadzie powiza zajmuje Komisja Europejska, zasadniczy inicjator wszelkiego rodzaju projektw, decyzji i aktw prawnych, a cilej - Generalny Dyrektoriat XVI Komisji, odpowiedzialny za polityk regionaln, W 1995 r. komisarz odpowiedzialny za polityk regionaln oznajmi, i jego zamiarem jest zasiganie opinii KR w znacznie szerszym zakresie

KG M P ARATYST YICA - metoda naukowa stosowana min. w politologii, polegajca na okreleniu podobiestw, rnic, analogii, zalenoci badanych zjawisk. Zaadaptowana na grunt politologii z jzykoznawstwa, prawa i biologii. Aktualnie bardzo czsto stosowana przez politologw metoda badawcza. Jej warto polega na badaniu wieoczynnikowym danych obiektw, zjawisk czy procesw. Kompleksowo metody stosowanej w badaniach komparatystycznych odrnia j od potocznych porwna , ktre uwzgldniaj cechy zewn trzne danych obiektw lub najwyej jeden z czynnikw. K jest metod polegajc na szukaniu podobiestw i rnic, jednak bez stosowania ocen, co wie si z szerokim zastosowaniem metod iloci owych (kwantytatywnych). W badaniach stosuje si- szereg metod pozwalajcych na kompleksow analiz. Do najbardziej popularnych metod k. naley metoda tzw. typw idealnych (M. Webera), funkcjonalna (zob. -* funkcjonalizm), statystyczna i historyczna. Przedmiotem bada komparatystycznych s najczciej: systemy polityczne zaawansowanych demokracji (np. A. Lijphart, M. Gallagher, M. Laver, P Mair), ksztatujcych si demokracji (np, A. Stepan, S.E Huntington), systemy partyjne (np. H. Daalder, G. Sartori, K. von Beyme. M. Duverger), partie (np. S. Padget, K. Janda), systemy -wyborcze (np. D. Raeh zachowania wyborcze (np. J.J. Budge, M. Franklin. T. MacHe, H. Valen), koalicje (np! G. Pridham), instytucje polityczne (np. D. Arter, E Norton, K Strom), kultura polityczna (np. G. Almond, S. Verba) czy rewolucja (np. T. Skocpol). [EM.] KOMPROMIS - dobrowolne, rnie motywowane porozumienie stron konfliktu, polegajce na wzajemnych ustpstwach i zobowizaniu si do zaprzestania walki lub wsplnej realizacji czci interesw. W znaczeniu wszym k. oznacza akt zawarcia umowy, ukadu. W ujciu szerszym jest to proces zawierajcy: a) an aliz warunkw i kosztw dotychczasowych dziaa stron konfliktu oraz podjcie decyzji o koniecznoci porozumienia, b) - negocjacje na temat celw, warunkw oraz procedur- realizacji i kontroli treci k., c) dziaania wykonawcze obserwowane i oceniane przez strony k. Wyrnia si k.: strategiczne, taktyczne i operacyjne; formalne i nieformalne

Komunikacja spoeczna

166

liomurnkacja spoeczna

(niejawne); dobrowolne i wymuszone sytuacyjnie; oparte na wzajemnym zaulaniu bd nieufnoci stron; rozwijajce wczeniejsz wspprac lub zmniejszajce zakres walki; zawierane ze wzgldu na dobro jednej lub obu stron: skierowane na pomoc bd szkodzenie innym podmiotom albo te wspln obron przed nimi; pozytywne prowadzce do konstruktywnych skutkw oraz negatywne - nie zapobiegajce eskalacji konfliktw Pozytywnymi warunkami skutecznoci k. s: a) wzajemne poszanowanie i zaufanie, etyczno postpowania, tolerancja i woa zmiany statusu, b) precyzyjne okrelenie stanowisk, argumentw i granicy moliwych ustpstw, ci okrelenie metod dziaa wykonawczych, d) powoanie instytucji koordynujcej, opiniujcej i kontrolujcej realizacj k. wraz z procedurami wzajemnego informowania si o podejmowanych dziaaniach, e) okrelenie procedur renegocjacji lub zerwania k. Negatywnymi przestankami skutecznoci k. s najczciej: a} ukryte niezadowolenie z treci i warunkw zawartego k., b) wzajemna nieufno, nielojalno i oszukiwanie si stron, c) instrumentalne traktowanie k, jako swoistej formy zawieszenia konfliktu do czasu korzystnej zmiany warunkw, d) pojawienie si nowych, atrakcyjnych sojusznikw (J. Eudniaski, Kompromis i walka. 1989). W systemach demokratycznych - opartych ra.in. na zasadach swobodnego ujawniania i uzgadniania interesw, poszanowania i ochrony praw mniejszoci, negocjacji i tolerancji - ale i wanym jest nie tylko podstawow metod regulacji -> konfliktw spoecznyc. mechanizmem sprawowania ~* w adzy politycznej. [L.3.] KOMUNIKACJA SPOECZNA - proces wytwarzania, przeksztacania i przekazywania informacji pomidzy jednostkami, grupami i organizacjami spoecznymi. Celem k.s. jest stae i dynamiczne ksztatowanie, modyfikacja bd zmiana wiedzy, postaw i zachowali w kierunku zgodnym z wartociami i interesami oddziaujcych na siebie podmiotw. Model k.s. funkcjonujcej w pewnym otoczeniu spoecznym obejmuje nastpujce elementy, nadawca - przekaz kana -odbiorca - sprzenie zwrotne. Analiza k.s. uwzgldnia wic kilka kwestii: kto tworzy i przesya informacjejakajest tre i charakter przekazu, jakie stosuje si kanay (rodki) rozpowszechniania informacji, do kogo jest ona skierowana i jaki wpyw wywara na odbiorc? Skuteczno k.s. zaley od spenienia wielu warunkw: a)_ nadawca powinien by wiarygodny (.kompetentny i obiektywny) oraz atrakcyjny (wzbudzajcy pozytywne nastawienia wrd odbiorcw), b) w za-lenoci od konkretnych cech odbiorcy przekaz powinien charakteryzowa si min.: trafnoci argumentacji zwizan z dokadn diagnoz odbiorcw; waciwym doborem rodzaju przekonywania (emocjonalnym, racjonalnym lub racjondno-emocjonalnym); uwzgldnieniem rodzaju nastawienia pozytywnego, negatywnego, obojtnego - odbiorcw wobec przekazywanych treser, trafnym doborem argumentacji jednostronnej lub dwustronnej oraz argumentacji zbienej lub rozbienej z postawami odbiorcw; odpowiedni czstotliwoci powtarzania informacji z wykorzystaniem jednego bd wielu kanaw przekazu, c) wpyw komunikacyjny uwarunkowany jest rwnie doborem w aciwego kanau przekazu -w konkretnej sytuacji moe by to bezporednia rozmowa, dyskusja, przemwienie, polecenie itp. albo te poredni kontakt z odbiorcami przez -+ mass media, d) odbiorcy rni si sposobem przyjcia (odrzucenia) informacji ze wzgldu na indywidualne postawy, wyksztacenie, pe, aktywny bd bierny sposb reagowania na przekazywane treci, poziom konserwatyzmu lub otwartoci na innowacje itd., e) nadawca ~ w zalenoci od wasnych potrzeb, kryteriw i umiejtnoci oraz rezultatw diagnozy odbiorcw moe posn-giwa si metodami -* perswazji i ~* manipulacji; powodzenie k.s. zwizane

jest take z charakterem sprzenia zwrotnego. Wedug tego kryterium wyrnia sie: k. d-wuMerunkow, gdzie odbiorcy maj zagwarantowane moliwo ci (kanay) zwrotnego informowania nadawcy o akceptacji lub odrzuceniu przekazu, wraz z w asnymi sugestiami i daniami regulacji jakich kwestii, oraz k. jednoMeiioikow polegajc na przekazywaniu informacji od nadawcy do odbiorcw, z ograniczeniem, a w skrajnym ujciu pozbawieniem ich mo liwoci oficjalnego ujawnienia reakcji (zwaszcza negatywnych) na przekaz. Wrd podstawowych barier efektywnoci procesu k.s. wyszczeglnia si min.: a) rnice w postrzeganiu - percepcja zjawisk, procesw, komunikatw itp. jest ziclywiclualizowana i czsto nietosama; wpywa na ni min. kontekst sytuacyjny, osobowo, zakres wiedzy i dowiadczenie praktyczne odbiorcy; b) rnice jzykowe - w praktyce komunikacyjnej wystpuje zjawisko rieto samoci znacze przypisywanych poszczeglnym sowom (znakom) przez nadawcw i odbiorcw; jego rdem s min.: zakres przyswojonego sownictwa, wieloznaczno czci sw; posugiwanie si jzykiem powszechnie niezrozumiaym; c) szumy - wszeJkie niesprzyjajce czytelnej komunikacji zakcenia zewn trzne (stany otoczenia, takie jak niedrono kanaw - mediw komunikacyjnych, haas, temperatura itp.! oraz zakcenia wewn trzne (niekorzystne stany psychofizyczne uczestnikw k.s., takie jak: zmczenie, dekoncentracja, zaburzenia pamici, choroba itp.); d) emocje - chodzi tutaj zarwno o nieadekwatne (celowe, mimowolne, przesadne, niekontrolowane itp.) stosowanie bodcw emocjonalnych w przekazie, jak rwnie o nieadekwatne wobec nadawcy i/lub treci przekazu emocjonalne reakcje odbiorcw; im wyszy udzia czynnika emocjonalnego w zachowaniach komunikacyjnych, tym wiksze niebezpiecze stwo niezrozumienia oraz deformacji intencji nadawcy i treci komunikatu; e) niezgodno komunikatw werbalnych i niewerbalnych - w praktyce komunikacyjnej wystpuje niekiedy niezgodno b d wrcz sprzeczno midzy jzykow warstw komunikatu a tzw. mow ciate (mimika, gestykulacja, pozycja i mchy ciaa itp.); w takich sytuacjach odbiorca moe mie utrudnion orientacj w rzeczywistych intencjach nadawcy; wiedza i umiejtno ci w zakresie komunikacji niewerbalnej s czsto lekcewaonym i sabo kontrolowanym elementem k.s., gdy tymczasem sposb przyjcia komunikatu w 55% zaley od niewerbalnych zachowa nadawcy: f) nieufno - stan uzasadnionej bd nieuzasadnionej podejrzliwo ci wobec nadawcy, jego intencji i dziaa, zwizany z negatywnymi (przeszymi, aktualnymi) skojarzeniami, informacjami i dowiadczeniami odbiorcy ( J.A.E Stoner, Ch.Wankel, Kierowanie, 1994; B, Dobek-Ostrowska (red.). Wspczesne systemy komunikowania, 1998). Komunikacja polityczna jest jednym z rodzajw k.s. Wszystkie okrelenia -* wadzy politycznej jako relacji nierwnorzdnych podiniotw wskazuj min. na cig wymian informacji w postaci artykulacji potrzeb i interesw, formu owania i upowszechniania idei i programw dziaania podejmowania decyzji i ich akceptacji lub negacji. Rwnie -* system polityczny mona zdefiniowa jako mechanizm sterowania spoeczestwem przez wytwarzanie, przepyw i przetwarzanie informacji w autorytatywne decyzje o rozdziale dbr (wartoci). Praktyka komunikacyjna wpywa take znaczco na zakres oraz natenie procesw wsppracy i walki w systemie politycznym. Wysokie natenie i gwatowno konfliktw spoecznych czstokro jest rezultatem monopolizacji i manipulacji informacyjnej - zw aszcza wtedy, gdy partnera interakcji postrzega si jako bezwzgldnego wroga ktry dy do niepodzielnego zwycistwa (gra o sumie zerowej). I odwrotnie - poszukiwanie wsplnych interesw, perswazja, negocjacje itp., czyli denie do porozumienia, wymagaj szeroko rozbudowanej sieci komunikacyjnej dziaajcej wedug wsplnie przyjtych regu wsppracy. Tak wic im peniejsza k.p., tym mniejszy dystans, wrogo czy podejrzliwo

fiomumkacia spoeczna midzy podmiotami, a tym samym wiksza mo liwo konsensualnego rozstrzygania konfliktw, zawierania rozsdnych kompromisw i zgodnego wspdziaania w niektrych przynajmniej obszarach. Wreszcie rozwinita sie komunikacyjna wpywa na zwikszenie zasigu - partycypacji politycznej, humanizacj stosunkw z opozycj, przeciwdziaa -* alienacji politycznej, a zatem moe wzmocni -* legitymizacj systemu i -+ elity wadzy oraz uatwi wzgldnie agodne przeprowadzenie zmian postulowanych przez cz uczestnikw systemu. Proces k.p. cile wie si ze stopniem demo-kratycznoci -* systemw politycznych. Wrd zasad -* demokracji znajduj si ruin, prawa obywateli do otrzymywania prawdziwych informacji o podejmowanych przez rzdzcych decyzjach i skutkach ich realizacji, swoboda wypowiedzi w sprawach publicznych, ujawnianie wasnych preferencji oraz kontrolowanie i ocenianie instytucji w adzy. Stnikturalna przewaga informacyjna podmiotw dominujcych w systemie wynika m.in. z racji: aj dysponowania! kontrolowania rde informacji, b) pierwszestwa w ich uzyskaniu, c) moliwo ci wzgldnie dowolnego formuowania treci przekazu <z manipulacj wcznie), dS dysponowania, kontrolowania lub wpywania na publiczne i prywatne kanay transmisji informacji, ei moliwoci stosowania dolegliwych, formalnych i nieformalnych sankcji w przypadkach rozpowszechniania informacji niezgodnych z interesami podmiotw dominujcych. Podmioty te buduj b d wykorzystuj dwie sieci k.p. zawierajce r ne kanay: po pierwsze, sie utworzon dla w asnych potrzeb, tzn. pa stwowe instytucje gromadzce i przetwarzajce informacje o dziaalnoci administracji urzdy statystyczne, suby specjalne, rzdowe instytucje badania - opinii publicznej itp.; po drugie, sie pozornie lub faktycznie niezalenych rodkw masowego komunikowania si, ten. telewizj, radio, pras, wydawnictwa itd. Wedug kryterium poziomu kontroli nad kanaami wyrnia si ich trzy rodzaje: a) kanay bezporednio lub porednio podporzdkowane instytucjom wadzy, przekazujce funkcjonalne wobec nich treci, b) kanay podporzdkowane opozycji wewntrzsystemowej i pozasystemowej, w r nym stopniu kontestujce elementy systemu bd jego cao, c) kanay wzgldnie niezalene, starajce si prezentowa obiektywnie obraz ycia politycznego. Dla sprawnoci k.p. wane s praktyezne moliwo ci samodzielnych i skutecznych reakcji odbiorcw, czyli przesyania poparcia i da do -* systemu politycznego. Z formalnego punktu widzenia system demokratyczny charakteryzuje si wysokim poziomem otwartoci informacyjnej. Prawnokonstytucyjna regulacja stwarza wiele drg dwukierunkowej k.p., czyli przepywu informacji zwrotnej w postaci bada opinii publicznej, wolnoci sowa, niezalenoci mass mediw od administracji, tolerancji bd akceptacji nieformalnych grup nacisku, indywidualnych i zbiorowych sposobw protestu, negocjacji, zaskarania decyzji administracyjnych, a przede wszystkim istnienia legalnej -> opozycji politycznej i rywaizacyjnych wyborw, pozwalajcych egzekwowa odpowiedzialno osb i instytucji rzdzcych. System niedemokratyczny blokuje w formalny i nieformalny sposb swobodny przepyw informacji. Dominuje w nim jednokierunkowa k.p.: od elity wadzy do spoeczestwa. Instytucje wadzy opieraj si na informacjach zebranych przez podlege im agendy, przez co wzrasta prawdopodobiestwo posugiwania si informacjami o charakterze niepenym, yczeniowym, zdeformowanym czy wrcz faszywym oraz podejmowania bdnych decyzji. Sprzenie zwrotne jest w duej mierze reglamentowanedopuszczalne sjedynie oficjalne i podlegajce cenzurze kanay przekazywania informacji do systemu (kontrola wej). [L.S.] L i t e r a t u r a : B. Dobek-Ostrowska, R. Wiszniewski, Teoria komunikowania publicznego i politycznego. Wprowadzenie, "Wroclaw 2001; Wadza i spoeczestwo. Antologia tekstw z zakresu socjologii polityki, t. II, wybr i opra. j. Szczupaczyski. Warszawa 1998.

Komuiuzn: KOMUNITARYZWi fang. community - wsplnota, np. interesw, upodoba itp., zbiorowo! - nurt w amerykaskiej filozofii politycznej, powstay w latach osiemdziesitych na gruncie krytyki teorii i praktyki Hberalizmu, zw aszcza w jego wersji indywiduaKstycznej. Wskazujc na jednostronno koncepcji spoecznych -* liberalizmu, polegajc na niedocenianiu roli wsplnot ludzkich w ksztatowaniu systemu norm i wartoci jednostki oraz umacnianiu jej poczucia tosamoci, podstawowa teza k. gosi, e tosamo jednostki (jej potrzeby, cele, interesy, normy i warto ci moralne, spoeczne, kulturalne itd.J jest okrelona warunkami rozwoju konkretnych wsplnot. Wedug teoretykw k. liberalizm doprowadzi do powstania kryzysu podstawowych, powszechnie akceptowanych wartoci moralnych, sta si rdem chaosu moralnego"' we wspczesnym spoecze stwie amerykaskim. Jego przejawem jest zuboenie to samo ci moralnej, spoecznej i politycznej jednostek. Std formuowany jest postulat badawczy, i jednostk naley przede wszystkim ujmowa z punktu widzenia wieloci i rnorodnoci zwizkw spoecznych czcych j z innymi czonkami danej wsplnoty (zbiorowo ci), ktrej jest ona czonkiem. Twierdzi si, i przez czonkostwo w rnych grupach spoecznych, a tym samym uczestnictwo w rnych formach praktyk' {polityka, sztuka, nauka, ycie rodzinne) jednostki odnajduj wsplne dobro. Dziki niemu jednostki nabywaj swoj tosamo , a jednoczenie przyczyniaj si do podtrzymywania cigoci (wyraonej w tradycji) caej wsplnoty. Jednostka zyskuje status obywatela wwczas, gdy zostaje zaszczepiona w niej zdolno uczestnictwa w praktykach uprawianych przez dan wsplnot. K. nawizuje do idei wsplnoty Arystotelesa {polis), E. Burke'a (-+ konserwatyzm), J.J. Rousseau (-> liberalizm) i G.WE Hegla. Wyrane jest take silne pokrewiestwo z myl spoeczno-polityczn J. Deweya (-> instrumentalizm) i teori sprawiedliwo ci J. Rawlsa. Propagowana przez k. wsplnota ma by zaprzeczeniem liberalnego modelu spoeczestwa opartego na kontrakcie i wizach ''przyjani rynkowej" (market friendship"). Ma ona tworzy pewn cao, jej zadaniem za jest przeciwdziaanie rozbiciu spoeczestwa oraz sprzyjanie silniejszemu identyfikowaniu si jednostek z celami spoecznymi - dobrem wsplnym. W zwizku z tym podkrela si konieczno odbudowania w spoeczestwie liberalnym tradycyjnych warto ci zwizanych z pojciem wsplnoty, cnt obywatelskich, odpowiedzialnoci spoecznej, interesu/dobra wsplnego itp. Akcentuje si take pozytywne konsekwencje pynce z bezporedniej partycypacji czonkw wsplnoty w jej yciu wewntrznym oraz inicjowanie szerokich debat publicznych dotyczcych najwaniejszych kwestii funkcjonowania wsplnoty. Naczelnym motywem dziaania ludzi powinno by poszukiwanie moralnego autorytetu zawartego w powszechnie akceptowanych wartociach" i instytucjach. Do gwnych przedstawicieli k, zalicza si A. Maclntyre'a (After Virtue, 1984), B. Barbera (Strong Democracy, 1984). M. Sandela (Liberalism and the Limits of Justice, 1982 ; Liberalism and Its Critics, 1984) i M. Walzera (Spheres of Justice, 1983). [K.D.] KOMUWIZM (ac. communis - wsplny, powszechny). 1, Termin, ktrego znaczenie wie si z rnymi kieiunkami Ideologicznymi i prdami politycznymi. W sensie oglnym k. jest zwizany z ideologi spoeczn goszc program cakowitej likwidacji ucisku i wyzysku spoecznego (klasowego) oraz stworzenia spoeczestwa, ktrego podstaw stanowiaby wsplna wasno rodkw produkcji i rwny podzia dbr. W tym rozumieniu k. przybra nastpujce gwne historyczne formy; Komunizm utopijny-nurt radykalnej ideologii

Komunizm

170

171

racjf

spoecznej rozwijajcy sie w XV-XVHI w., postulujcy likwidacj podziau spoecznego na bogatych i biednych, zniesienie w asnoci prywatnej, rwny rozdzia dbr (zob. - egalitaryzm). Prekursorami ku. byli T. Morus. G. Winstanley. J. Meslier, G.B. Mably, ET, Babeuf, C.H. Sant-Simon, Ch. Fourier. Komunizm anarchistyczny - jeden z kierunkw anarchizmu (zob. -> anarchizm komunistyczny), akcentujcy bezwzgldn wolno jednostki oraz przebudow systemu kapitalistycznego w kierunku ustroju komunistycznego, cechujcego si brakiem jakiejkolwiek sztywnej organizacji spoeczestwa. Zwolennikami k.a byli E Kropotkin, E. Reclus i J. Grave. Komunizm naukowy -cz skadowa -> marlcsizmudeniruzniu, ktrej podstawowa teza gosi, i zbudowanie ustroju komunistycznego jest g wnym zadaniem historycznej misji proletariatu. W tym ujciu k. jest pojmowany jako formacja spoleczno-ekonomiczna stanowica kolejny etap rozwoju ludzkoci- Zdaniem K. Marksa i F. Engelsa powstanie ustroju komunistycznego w skali wiatowej byo procesem nieuchronnym, sam ustrj za mia charakteryzowa si istnieniem spoeczestwa bezkasowego, wysokim stopniem rozwoju gospodarczego i techniczego. W spoeczestwie komunistycznym miaia obowizywa zasada od kadego wedug zdolnoci, kademu wedug potrzeb". Powstanie k, miao wiza si take z zanikiem (obumieraniem) instytucji pastwowych. W niektrych krajach realnego socjalizmu (ZSRR, Bugaria, NRD i in.) teoria k.n. bya traktowana jako przedmiot z zakresu nauki o polityce. 2, Termin odnoszcy si do rnych form praktyki politycznej (ruchw politycznych, polityki spoeczno-gospodarczej, typw formacji spoleczno-ekonomicznej). W tym ujciu k. wystpuje w kilku znaczeniach. Ruch komunistyczny - zorganizowany ruch rewolucyjny klasy robotniczej, ktrego podstaw ideologiczn okrelaj zao enia - marksizmu-ieninizmu. Zalki organizacyjne tego ruchu s zwizane z utworzeniem Zwizku Komunistw (1847), niemieckiej organizacji robotniczej powstaej z inicjatywy Marksa i Engelsa po reorganizacji Zwizku Sprawiedliwych. Rozwj partii politycznych odwoujcych si do ideaw k. nastpi w latach szedziesitych XTX w. W L864 r. powstaa I Mi -dzynarodwka (Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw) grupujca organizacje komunistyczne z r nych pastw. Jej naczelnym zadaniem byo integrowanie partii i ruchw robotniczych wok programu przebudowy syfstemu kapitalistycznego zgodnie z doktryn marksistowsk . Zostaa rozwizana w 1876 r. Jej miejsce zaja II Midzynarodwka, utworzona w Paryu w 1899 i'. W okresie jej funkcjonowania doszo do rozbicia ruchu robotniczego na dwa nurty: rewizjonistyczny ( rewizjoiizm) i rewolucyjny zorganizowany od 1919 r. w ramach tzw III Midzynarodwki (zwanej take Komintemem) - organizacji powstaej z inicjatywy WL Lenina. Okresem najwikszej aktywnoci politycznej i ideologicznej ruchu komunistycznego byty lata powojenne (po 1945 r,). wiadectwem tego byo zdobycie wadzy przez partie komunistyczne w wielu krajach Europy rodkowej i Wschodniej, Azji (Chiny, Kore Wietnam), Afryki (Angola, Mozambik) i Ameryki rodkowej (Kuba). W wielu innych krajach partie komuniswczne, zw aszcza w latach szedziesitych i siedemdziesitych zdob3ry szerokie wpywy polityczne i spoeczne (np. we Woszech, Francji, Portugalii,Tanzanii, Republice Poudniowej Afryki, Chile). Upadek systemu realnego socjalizmu w krajach Europy rodkowej i Wschodniej spowodowa zaamanie si ruchu komunistycznego i jego stopniow marginalizacj. Komunizm pierwotny -wystpujce w warunkach wsplnoty pierwotnej elementy komunistycznej organizacji spoeczestwa: wsplna wasno narzdzi pracy i ziemi, wsplna praca, rwny podzia produktw pracy. Struktur spoeczn k.p. cechowa kolektywizm i wspdziaanie czonkw danej zbiorowoci. Podstaw organizacji spoecznej i wadzy stanowiy wizy

rodzinne (wizy krwi) oraz dobrowolne podporzdkowanie si autorytetom rodzinnym, rodowym lub plemiennym. Komunizm wojenny - polityka gospodarcza realizowana w Rosji Radzieckiej w latach 1918-1920, polegajca na przymusowym ciganiu od chopw nadwyek artykuw ywnociowych za porednictwem aparatu pastwowego, wprowadzeniu nieodpatnego rozdziau ywnoci dla ludnoci miast. Skutkism tej pohtyki by zanik stosunkw towarowo-cieninych midzy miastem a wsi i gbokie zuboenie chopstwa. W 1921 r. k.w. zosta zastpiony przez NEP (Now Polityk Ekonomiczn). 3, K jato nazwa reimu politycznego utosamianego z - totalitaryzmem. [K.D.] KOFMCEWTRACJA WADZY - formalne lub nieformalne skupienie kompetencji w adczych na danym szczeblu -* organizacji politycznej bd pa stwowej (centralnym, regionalnym, lokalnym) przez jeden orodek decyzyjny, kosztem uprawnie innych orodkw - np. przejcie upraw nie decyzyjnych na centralnym szczeblu - pastwa przez rzd, przy formalnym i /lub faktycznym ubezwasnowolnieniu -- parlamentu, ~> prezydenta i organw sdowniczych. Przykadem k.w. jest take dominacja o rodka partii rzdzcej (koalicji) nad instytucjami w adzy pastwowej i -> samorzdu terytorialnego. K.w. jest przeja wem nierespektowama demokratycznej zasady podziau -* w adzy politycznej i pas twowej. Utrudnia tak e waciw komunikacj midzy rnymi orodkami decy zyjnymi oraz prowadzi do erozji czci ich funkcji politycznych. W sferze zbiorowych -* zachowa politycznych powoduje obnienie poziomu - partycypacji, zwikszenie biernoci, ale rwnie wzrost kontestacji i stopnia samoorganizacji -+ opozycji. K.w. wspowystpuje z procesem -* centralizacji w adzy [L.S.j KONFEDERACJA - luny zwizek kilku suwerennych pa stw, ktre decyduj si na blisk wspprace, pragn jednali zachowa bardzo wysoki poziom autonomii. Wie si to ze zjawiskiem ograniczenia przez kade z pastw sygnatariuszy porozumienia zwiz kowego swojej suwerennoci, gdy tylko w ten sposb pojawia si moliwo uzgo dnienia polityki i osignicia pewnych wsplnych, cile okrelonych celw. W k. pewne wyranie okrelone uprawnienia zostaj przekazane przez pastwa-sygnatariuszy wsplnej wadzy centralnej, ale wszystkie imi zostaj przez nie zachowane. W zasadzie do rzadkoci naley powoanie wsplnego organu penicego funkcje zwierzchnie. Z reguy k. wykorzystuje rne formy konferencji, np. ministrw, premierw czy prezydentw. Uprawnienia w adzy centralnej pozostaj wyjtkowo ograniczone i zaj muje si ona gwnie kwestiami bezpieczestwa zewntrznego. Wadza centralna z reguy nie ma suwerennych uprawnie wobec pa stw-czonkw i musi dziaa przez specjalne agencje tych pa stw. Tego typu rozwizania polityczno-mstytucjonalne znane byy w przeszoci (np. konfederacja kantonw Szwajcarii w latach 1815-1848, Zwizek Pnocno niemiecki w latach 1867-1871, Konfederacja Stanw Ameryki Pnocnej). Wspczenie nale jednak do rzadkoci. Pewne cechy konfederacji posiada - Wsplnota Europejska, a wczeniej Europejska Wsplnota Gospodarcza. Kraje czonkowskie tej organizacji zobowizay si do przestrzegania wsplnych uzgodnie w kwestiach ekonomicznych, gospodarczych, finansowych czy politycznych, czego wyrazem sta si min. proces ujednolicania przepisw prawa. [R.R. 1

Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w uropie (KBWE)

175

Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE!

KONFERENCJA BEZPIECZESTWA 1 WSPPRACY W EUROPIE (KBWE) -naprzeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych, w fazie inicjacyjnej odprenia midzynarodowego, pojawia si szansa przygotowania konferencji, ktrej uczestnikami mogyby by wszystkie kraje europejskie oraz niektre mocarstwa pozakontynentalne, Przesankami uatwiajcymi podjcie oglnoeuropejskiego dialogu byy ewolucyjne zmiany, jakie dokonyway si zarwno w bloku pastw socjalistycznych, jak i kapitalistycznych. Do EWG przyjto kolejne pa stwa (Dani; Irlandi i W Brytani). Starania seemontowania" -* NATO w ramach doktryny partnerstwa" z Europ Zachodni, ogoszonej przez R. Nixona, byy konsekwencj wiadomoci potrzeby przystosowywania bloku zachodniego do rozpoczynajcej si ery negocjacyjnej". Take pastwa systemu komunistycznego stabilizoway si politycznie i gospodarczo. Po kryzysie w Czechosowacji w 1968 r. zosta poszerzony polityczny wymiar -* Ukadu Warszawskiego (Komitet Ministrw Obrony Pastw Stron UW oraz Bada Wojskowa Zjednoczonych Si Zbrojnych). Nastpowaa normalizacja stosunkw politycznych RFN z krajami Europy Wschodniej w ramach nowej polityki wschodniej". 12 sierpnia 1970 r. podpisany zosta ukad o wyrzeczeniu si siy we wzajemnych stosunkach midzy RFN i ZSRR Doprowadzi on. do prawno-midzynarodowego uznania status quo w Europie i rezygnacji RPN z rewizjonistycznych roszcze terytorialnych, stwarzajc tym samym przesanki do normalizacji stosunkw Polski z RFN. 7 grudnia 1970 r. kanclerz W. Brandt oraz premier J. Cyrankiewicz podpisali Ukad o podstawach normalizacji wzajemnych stosunkw. Nastpn faz bya normalizacja stosunkw RPN z NRD oraz Czechosowacj. We wrzeniu 1973 r. nastpio ostateczne uregulowanie problemu Berlina Zachodniego, Wobec tych zjawisk realna i moliwa stawaa si organizacja oglnoeuropejskiej konferencji powiconej problemom bezpieczestwa i wsppracy na kontynencie. Ide takiej konferencji po raz pierwszy zgosi minister spraw zagranicznych Polski A. Rapacki w 1964 r. na Sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ. W wyniku wielostronnych konsultacji i negocjacji pojawia si szansa na podjcie rozmw przygotowawczych do spotkania. 25 listopada 1970 r. rzd Finlandii wystpi z propozycj zorganizowania w Helsinkach spotka przygotowawczych. Podczas sesji Rady NATO w Lizbonie w czerwcu 1971 r. rzd Francji wysun ide zorganizowania konferencji w trzech etapach. Wstpne konsultacje rozpoczty si 22 listopada 1972 r. i trway do 8 czerwca 1973 r. Ich rezultatem by dokument Zalecenia kocowe konsultacji w Helsinkach", w ktrym uzgodniono, i konferencja odbywa si bdzie w trzech fazach: pierwsza (3-7.07.1973 - Helsinki) - na szczeblu ministrw spraw zagranicznych; druga (18.09. 1973 - 21.07.1975 - Genewa) - obejmujca prac wyspecjalizowanych komisji i podkomisji; trzecia (30.07-10.08.1975 - Helsinki) - na najwyszym szczeblu szefw rzdw. Dla realizacji idei KBWE due znaczenie miaa druga faza, przygotowujca dokument kocowy. Jako podstawow zasad podejmowania decyzji przyjto consensus. Konferencja skupia si na trzech grupach zagadnie. Tzw. pierwszy koszyk" dotyczy spraw bezpieczestwa. Drugi koszyk" obejmowa sprawy wsppracy gospodarczej. Najwicej sporw wywoay sprawy trzeciego koszyka", tj. wsppracy pastw w dziedzinie humanitarnej, kontaktw midzyludzkich, o wiaty i kultury. Faza trzecia etapu realizacyjnego KBWE odbya si ponownie w stolicy Finlandii w dn. 30,07.1.08.1975. Delegacjom 35 pastw Europy oraz Ameryki Pnocnej przewodniczyli prezydenci, przywdcy partyjni, premierzy lub ministrowie spraw zagranicznych. Zwieczeniem spotkania byo podpisanie Aktu Ko cowego KBWE, dokumentu

bezprecedensowego w powojennej historii stosunkw midzynarodowych. W czci pierwszej, najwaniejszej, zostaa zawarta deklaracja zasad rzdzcych wzajemnymi stosunkami midzy pastwami uczestniczcymi. Wymienia ona i omawia 10 zasad stanowicych istot koncepcji pokojowego -wspistnienia pa stw o rnych filozofiach polityki, innej ideologii itp. Akt Kocowy KBWE, zwany tak e Wielk'Kart Pokoju precyzuje i okrela zasady, ktrych przestrzeganie stabilizowa miao sytuacj na kontynencie oraz poszerza zakres wsppracy midzynarodowej. W czci pitej, kocowej, zawarto zalecenie zorganizowania spotka midzynarodowych celem materializacji idei zawartych w karcie. Pierwsze odbyo si w Belgradzie. Poprzedzao je spotkanie przygotowawcze (15.06-15.08.1977), Spotkanie gwne odbywao si w okresie od 4.10.1977 r. do 9.03.1978 r. Pocztkowo przewidywano, e zakoczy si ono w grudniu 1977 r. Jednake z uwagi na pogbiajce si rnice postaw i pogldw uczestnikw, gwnie w czci dotyczcej zagadnie trzeciego koszyka", zostao ono przeduone. W zakoczeniu ustalono kolejne dziaania majce na celu wypenienie przesiania Aktu Kocowego KBWE. Przede wszystkim zapowiedziano kontakty ekspertw oraz spotkanie w Madrycie na koniec roku 1989. Konsultacje ekspertw odbyway si w kolejnoci: w Montreux (30.10.-11.12,1978 r.) w sprawie pokojowego zaatwiania sporw w Europie; w La Valetta (13.02.-26.03.1979 r.) na temat wsppracy w regionie Morza rdziemnego; w Hamburgu Forum Naukowe KBWE- (18,02.-3,03. 1989). Waciwe spotkanie w Madrycie przebiegao w kilku rundach - od 1980 do 1983 r. - i w 6 grupach roboczych: a) konferencja w sprawie rodkw budowy zaufania i bezpieczestwa oraz rozbrojenia w Europie (spotkanie przygotowawcze w Helsinkach 25.10.-7.11.1983) Sztokholm 17,01.1984- 19.09.1986; b) spotkanie ekspertw w sprawie pokojowego zaatwiania sporw w Europie (Ateny 21.03.- 30.04.1984); c) seminarium w sprawie wsppracy w regionie Morza rdziemnego (Wenecja 18- 26.10.1984); d) Forum Kulturalne (Budapeszt 15.10.-21.11.1985) poprzedzone spotkaniem przygotowawczym; e) spotkanie ekspertw na temat praw czowieka (Ottawa 7.05.-17.06.1985) poprzedzone spotkaniem przygotowawczym; f) spotkanie berne skie w sprawie kontaktw midzy ludmi (15.06. - 30.05.1986), poprzedzone spotkaniem przygotowawczym. W dziesit rocznic spotkania KBWE w Helsinkach odbyo si spotkanie ministrw spraw zagranicznych pastw czonkowskich (30.07.-1.08.1985). W drugiej poowie lat osiemdziesitych pod wpywem oywienia procesu odpreniowego i rokowa rozbrojeniowych w sprawie zbroje konwencjonalnych w Europie, zmian w systemie komunistycznym oraz bloku pastw zachodnioeuropejskich ponownie nasiliy si tendencje integracyjne w onie KBWE. Sze spotka pomadryckich" dowiodo ywotnoci idei KBWE (4.11.1986-9.01.1989). Zdynamizowane zostay procesy paneuropejskie, czc problematyk humanitarn z wojskowymi aspektami bezpieczestwa na kontynencie. Mimo i uczestniczcy w spotkaniu ministrowie spraw zagranicznych pastw KBWE nie akcentowali potrzeby instytucjonalizacji mechanizmw KBWE, wida byo jednak tendencje wskazujce na tak potrzeb, zwaszcza gdy chodzio o takie zagadnienia, jak problemy bezpieczestwa militarnego oraz humanitarne aspekty procesu. Ostatecznie jednak w Wiedniu podjto decyzj o periodycznoci spotka wielostronnych. Jej wypenieniem byy spotkania wiedeskie w sprawie zbroje konwencjonalnych w Europie oraz w sprawie rodkw budowy zaufania i bezpieczestwa w Europie (od 9.03.1989). Spotkania te rozpatryway wojskowe aspekty bezpieczestwa w ramach procesu KBWE. Podobny charakter miay spotkania ekspertw w sprawie pokojowego zaatwiania sporw w La Valetta (15.01.-08.02. 1991) oraz trzyetapowa konferencja uczestnikw KBWE na temat humanitarnych aspektw bezpieczestwa (ludzkiego wymiaru KBWE):

Konflikt midzynarodowy w Paryu (30.05.-23.06,1989); w Kopenhadze (5.06.-29.06.1990) oraz w Moskwie [10.09.04.10.1991). Te trzy spotkania miay stworzy midzynarodowy mechanizm wielostronnej wsppracy i konsultacji w sprawach humanitarnych. Gospodarczym i ekologicznym aspektom bezpiecze stwa europejskiego powicone zostay sympozja w Sofii (16.10.- 3.11.1989) w sprawie ochrony rodowiska oraz w Bonn (19.03.11.04.1990) w sprawie wsppracy ekonomicznej. Jednoczenie utrzymana zostaa formua forum informacyjnego (Londyn, 18.04-12.05.1989) oraz sympozjum na temat dziedzictwa kulturowego, zorganizowane w Krakowie (28.05.-12.05.1991). Zagadnienia Morza rdziemnego omawiano uodezas spotkania w Palma de Mallorca (24,09.19.10.1990). Szczyt KBWE, tzw. Helsinki II, odbywa si w okresie 24.03.-10.06.1992 r. Poprzedzio go spotkanie paryskie 35 pastw Wschodu i Zachodu uczestniczcych w procesie KBWE. 21.11.1990 r. w Paryu podpisano Parysk Kart Nowej Europy oraz dokument dodatkowy, sucy urzeczywistnieniu niektrych postanowie zawartych w Paryskiej Karcie Nowej Europy. W czci pierwszej karta paryska mwi o nowej epoce demokracji, pokoju i jednoci", o nowej jakoci dialogu politycznego". W kolejnej, drugiej czci- o potrzebie wsppracy na rzecz kontroli zbroje i rozbrojenia, pokojowego zaatwiania sporw itd. W trzeciej -czci instytucjonalizuje KBWE, tworzc organa niezbdne w procesie jej dalszego rozwoju i funkcjonowania (Wspczesne stosunki midzynarodowe. Wybr tekstw rdowych z komentarzem, Wrocaw 1994, s. 123). Czas, ktry min od pierwszego spotkania w Helsinkach w sierpniu 1975 r,, i zmiany jakie dokonay si w wiecie, w tym take w Europie, sprawiy, e jest to ju inna Europa, tali jak i KBWE-jest inne, bogatsze w dowiadczenia, mog ce pochwali si znacznymi sukcesami. Zwikszya si tak e liczba pastw, ktre przystpiy do KBWE. Obecnie jest ich 52. KBWE przesza take znaczc transformacj instytucjonaln: od Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie po Organizacj Wsppracy i Bezpieczestwa w Europie. Zmiana nazwy nastpia podczas szczytu KBWE w Budapeszcie w dniach 5-6.12.1994 r. Tej transformacji towarzyszy rozwj instytucjonalny OBWE. 20-21 marca 1995 r. pastwa OBWE podczas konferencji w Paryu przyjy pakt stabilizacji w Europie. Potwierdza on min. nienaruszalno granic i gwarancj praw mniejszoci narodowych. [T.-N.] ____________________________ L i t e r a t u r a : Wspczesne Stosunki Midzynarodowe. Wybr tekstw rdowych z komentarzem, Wi-ocaw 1994, s. 123; J. Kukuka, Historia wspczesnych stosunkw midzynarodowych 1945-1994, Warszawa 1994. KONFLIKT MIDZYNARODOWY - sprzeczno interesw pastw powodujca zatarg dyplomatyczny lub zbrojny Sowo konflikt" kojarzy si najczciej z ostrzejsz form artykulacji odmiennoci interesw potrzeb czy oczekiwa. Nie musi jednak by rwnoznaczne z pojciem konflikt zbrojny. Najwaniejszym konfliktem po II wojnie wiatowej by konflikt w Zatoce wi z kwietnia 1961 r. Bya to nieudana inwazja amerykaska dokonana przez emigrantw kubaskich w celu zapobieenia rewolucji kuba skiej. [T..-N] L i t e r a t u r a : E. Bierzanek, Zasady prawne pokojowego wspistnienia i ich kodyfikacja, Warszawa 1.968. KONFLIKT POLITYCZNY (ac. conflictus - zderzenie) - walka dwch ub wicej -+ podmiotw polityki posiadajcych wzajemnie sprzeczne interesy i zmierzajcych do osignicia pozytywnie warto-

Konfiikx polityczny ciowanyeh dbr materialnych i niematerialnych przez zdobycie, utrzymanie i sprawowanie wadzy - przy jednoczesnym ograniczeniu moliwoci dziaania, zneutralizowaniu bd zniszczeniu przeciwnika. K. powstaje wtedy, gdy podmioty uwiadomi sobie przyczyny ogranicze w realizacji ich interesw i podejm dziaania skierowane na likwidacj tych przeszkd. rdem k.p. jest zr nicowanie: a) -* partycypacji w sprawowaniu w adzy i wpywie politycznym, b) udziau w wytwarzaniu i podziale dbr materialnych, c) spoecznego statusu poszczeglnych podmiotw, d) poziomu realizacji zbiorowych i indywidualnych systemw warto ci ideowych, politycznych, etycznych, rehgijnych itd. Kp. spenia rol czjmnika dynamizujcego - system polityczny i jego otoczenie - moe prowadzi do ich modernizacji, regresu, zmiany ewolucyjnej i zmiany rewolucyjnej. Rozr nia si nastpujce fazy k.p.: a) inicjacj k., obejmujc pojawienie si sprzecznoci i frustracji spoecznych, powodujcych uwiadomion tendencj do zmiany niekorzystnych warunkw funkcjonowania podmiotw, b) realn walk pomidzy podmiotami, charakteryzujc si zmiennym poziomem jej natenia i gwatownoci, c) prby rozwizania k. przez ostateczne usunicie jego przyczyn i zawarcie porozumienia co do regu podziau spornych dbr; rozstrzygnicie czciowe eliimnujce skutki k. przez zawarcie kompromisu lub rozstrzygnicie pozorne - jeli strony przenosz walk na paszczyzn zastpcz bd zaprzestaj na pewien czas walki nie rezygnujc zjej kontynuacji w przyszoci. Synteza wspczesnych modeli przyczynowych k. zawiera nastpujce elementy: a) system spoeczny wzajemnie uzalenionych od siebie segmentw", b) nierwny podzia rzadkich i wartociowych zasobw pomidzy wzajemnie uzalenione od siebie segmenty systemu", c) wycofanie legitymizacji przez te segmenty, ktre nie otrzymuj proporcjonalnego udziau w zasobach", d) pocztkowa wiadomo obiektywnych interesw w zmianie systemu rozdziau zasobw", e) pobudzenie emocjonalne upoledzonych", f) periodyczne zdezorganizowane wybuchy frustracji", g) zwikszona intensywno zaangaowania emocjonalnego w k. segmentw upoledzonych", h) prby zorganizowania pomidzy upoledzonymi grup konfliktowych", i) otwarty k. pomidzy upoledzonymi i uprzywilejowanymi o zmieniajcej si gwatownoci" (J.H.Turner, Struktura teorii socjologicznej, 1985). Dynamika k.p. analizowana jest m.in. przez kryteria jego natenia i gwatownoci. Kryterium natenia k. wskazuje na poziomy emocjonalnego pobudzenia i zaangaowania skoiifliktowanych stron, czemu towarzyszy zr nicowana gotowo uczestnikw waki do powice i wyrzecze. Kryterium gwatownoci oznacza poziom radykalizmu wrogich stron k., d cych do wasnego zwycistwa przy czym moliwa jest tutaj eskalacja uywanych metod i rodkw dziaania - od prb porozumienia do otwartej walki militarnej (R. Dahrendorf. Class and- Class Conflict in Industrial Society, 1969). Wedug R. Dahrendorfa strony k. mog posugiwa si trzema metodami rozstrzygania k. Rozwizywalne k. polega na prbie zniesienia k. przez wyeliminowanie jego przyczyn. Tumienie k. oznacza zablokowanie przeciwstawnych dziaa stron. Regulacja opiera si na zaoeniu o niemo liwoci ostatecznego rozwizania pewnych k, bdcych staymi elementami ycia spoecznego, i w zwizku z tym pozostaj tylko prby kontroli przejaww k. bez naruszenia jego przyczyn. Regulacja przyjmuje trzy formy: pojednanie, porednictwo (mediacj) i arbitra (R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w spoeczestwie przemysowym, 1975). Inna propozycja zakada cztery strategie rozstrzygania k.: a) strategia dominacji oznacza prb osignicia celw wasnych bez uwzgldnienia de strony przeciwnej, przy czym mona tutaj stosowa przemoc, groby i perswazj, b) strategia wycofania si polega na rezygnacji z osignicia celw, co wie si z akceptacj zwycistwa przeciwnika, c) strategia biernoci oznacza

Konformizm

176

Koosens polityczny

niepodejmowanie dziaa w nadziei, i k. samoistnie wyganie, d) strategia rozwizywania k. zmierza do okrelenia metod i proporcji .jednoczesnej reanzacji niektrych przynajmniej interesw obu stron", .CR Fisher, W. Ury, Dochodzc do im. Negocjowanie bez poddawania si, 1990). Rozwinita lista metod zawiera: a) rozstrzygnicie k przez zastosowanie realnej przemocy wraz z narzuceniem wasnego wariantu, b) arbitralne rozstrzygnicie k wsparte grob uycia przemocy, c) kompromis osignity w drodze negocjacji, d') odwoanie si do podmiotu nie uczestniczcego bezporednio w k. b d neutralnego, ktry spenia rol mediatora ub arbitra, e) skierowanie dziaa konfliktowych na pole zastpcze, i) zignorowanie k. ub strony przeciwnej jako sabej i niezdolnej" do destrukcji, g) rnie motywowane wycofeme si z k. Waciwoci i przebieg k.p. uwarunkowane s konstrukcj, reguami i praktyk -> systemu politycznego. System elastyczny (otwarty, demokratyczny) zawiera tendencje tolerancji i ujawniania k. waz z ich instytucjonalizacj, tzn. stworzeniem warunkw i procedur kontroli oraz regulacji. Ograniczaj one niebezpieczestwo czstego wystpowania gwatownych i destrukcyjnych dziaa powodujcych dugotrwae i gbokie zaburzenia w systemie politycznym, a zarazem wytwarzaj wzgldnie trwa tendencj do kompromisowej regulacji k. w drodze negocjacji i mediacji. System sztywny (zamknity, niedemokratyczny) blokuje ujawnianie k, traktujc je jako powane zagro enie wobec swojej trwaoci, regu i celw. K. charakteryzuj si zazwyczaj wysokim pobudzeniem emocjonalnym stron i du gwatownoci dziaa. W przypadku utracenia przez orodek wadzy zdolnoci do kontrolowania i tumienia k. moliwa jest dugotrwaa nierwnowaga systemu, jego radykalna modernizacja b d cakowita destrukcja [L.S.]
L i t e r a t u r a : J. Mucha, Konflikt i spoeczestwo; z problematyki konfliktu spoecznego we wspczesnych teoriach zachodnich, 1978.

i spjnoci grup i organizacji, realizacji wsplnych celw zbiorowoci. Z punktu widzenia cywilizacyjnie uzasadnionych modyfikacji i zmian -> systemw spoecznych bd te ich elementw k jest czynnikiem hamujcym wprowadzenie tych przeksztace. Obok k. wyrnia si zjawiska nadkonformizmu i nonkonformizmu. Nadkon-formizm oznacza negatywnie ocenian tendencj do bezkrytycznej, niekiedy bezmy lnej, niespodziewanej i czstej zmiany dotychczasowych postaw i zachowa jednostki pod wpywem zmieniajcych si warunkw zewn trznych, najczciej w celu osignicia przez ni partykularnych, bliskich lub dalekosinych korzy ci. Takie rozumienie k. jest charakterystyczne dla potocznej i powszechnej opinii. Nonkonfor-rnizm obejmuje natomiast postawy i zachowania polegajce na kontestowaniu, odrzucaniu b d czynnym zwalczaniu wartoci, norm i wzorw istniejcych w grupie, bez wzgldu na potencjalne lub rzeczywiste sankcje zastosowane przez grap (utrata statusu, dezaprobata, ostracyzm, usunicie z grupy, represje itp.). Jest wyrazem nieprzystosowania jednostki do obowizujcych regu grupowych. Spenia dwie funkcje: dezintegruje grup , naruszajc lub niszczc dotychczasowe reguy jej funkcjonowania, oraz wyzwaa tendencje innowacyjne, wskazujc przyczyny nieskutecznoci i moliwo ci usprawnie. [L.S.J
L i t e r a t u r a : H. Swida-Ziemba, Czowiek wewntrznie zniewolony, Warszawa 1997.

KONFORMIZM - postawa i zachowanie jednostki polegajce na rzeczywistym ub powierzchownym przystosowaniu i podporzdkowaniu si wartociom i normom obowizujcym w danej grupie spoecznej oraz ujednoliceniu (uniformizacji) zachowa w tej grupie. K. warunkuj dwie rwnolege zazwyczaj tendencje: po pierwsze, jednostka dc do zaspokojenia potrzeby uznania i potrzeby bezpieczestwa, akceptuje i naladuje zachowania innych czonkw grupy, po drugie, grupa wywiera silny wpyw na jednostk w celu skonienia jej do przyjcia wartoci, norm i zachowa zgodnych z obowizujcymi wzorami. Przystosowanie si jednostki do oczekiwa i oddziaywa grupy zachodzi przez trzy mechanizmy: a) uleganie - powierzchowne przyjcie pogldw i zachowa preferowanych przez grup, motywowane chci uzyskania nagrody lub uniknicia kary; b) identyfikacje - uto samienie si jednostki z pogldami i zachowaniami trwae i gbokie zaakceptowanie zasad przynalenoci i funkcjonowania w grupie, a take zgodne z nimi wyraanie postaw i zachowa (E. Aronson, Czowiek - istota spoeczna, 1988; S. Mika, Psychologia spoeczna, 1982). Czynnikami wywoujcymi i wzmacniajcymi k. s: przymus oparty na formalnych lub nieformalnych sankcjacn.; wysoka atrakcyjno, spoisto i jednomylno grupy; niska samoocena jednostki potgujca potrzeb -> afiliacji; niektre waciwo ci osobowoci - emocjonanosc, bezkrytyezno , bierno, lk, egoizm, makiawelizm, ingraejacja itd. K. jest jednym z podstawowych mechanizmw -+ socjalizacji politycznej, budowania i ochrony -* adu spoecznego przed tendencjami dezintegracyjnymi, wzmacniania to samoci

KOWKORDAT (ac, concordatus - uzgodniony) - umowa zawarta pomidzy Watykanem a innym pastwem. Przedmiotem regulacji prawnomidzynarodowej s obowizki, przywileje i prawa kocio a katolickiego w okrelonym pastwie. W k. reguluje si takie kwestie, jak: pozycja religii katolickiej na tle innych wj/zna. prawne konsekwencje dla pastwa i jego organw zwizane z mae stwami zawieranymi w formie wyznaniowej, prawo wasnoci kocioa itp. Ponadto k. okrela zazwyczaj rang przedstawicielstwa dyplomatycznego z danym pastwem, najczciej na szczeblu ambasad (przedstawicielem Watykanu jest nuncjusz papieski). W niektrych krajach katolickich w k. uznaje si katolicyzm za religi pastwow (Wochy), chocia obecnie wyraniejsze s tendencje do rozluniania formalnych zwizkw midzy pastwem a kocioem. W okresie midzywojennym Polska podpisaa k. 10 lutego 1925 r. Uznawano w nim katolicyzm za religi pastwow. Po II wojnie wiatowej k. ten zosta wypowiedziany Jako powd podano fakt, i -* Stolica Apostolska nie uwzgldniaa przeobrae , jakie w wyniku umowy poczdamskiej dokonay si w Polsce. Nowy k., podpisany przez rzd H. Suchockiej w 1993 r., wszed w ycie. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : W. Wodarczyk,Konkordaty,Warszawa 1974

KONSEWS POLITYCZWY (ac. consensus - zgoda) - porozumienie aktorw politycznych o niezbienych lub przeciwstawnych interesach. W tym znaczeniu k, p. jest jednym z moliwych efektw rozstrzygnicia -+ konfliktu politycznego, przeciwstawianym takim rezultatom, jak zastosowanie przemocy wobec przeciwnika czy doprowadzenie do sytuacji patowej (R. Dahl, Modern Political Analysis, 1963) bd te stumienie konfliktu czy wyeliminowanie jego przyczyn (R. Dahrendorf. Teoria konfliktu w spoeczestwie przemysowym, 1975). Najczciej pojcie k.p. wie si z zawarciem paktu politycznego odnoszcego si bd do kwestii dystrybucji wadzy pomidzy r ne podmioty, b d

KonsensualiZBQ

I 7t:

'70

dystrybucji rodkw materialnych midzy rne grupy spoeczne. Przykadem k, pierwszego rodzaju jest polski -* okrgy st'" Sytoacj drug obrazuj porozumienia zawierane midzy pracobiorcami a pracodawcami lub rzdem, W kadym z tych przypadkw osignicie k. zapobiega otwartemu konfliktowi i uyciu siy wobec przeciwnika. Zob. te - kompromis, i AA.]

KONSEWSUALIZWl
1. Koncepcja doktrynalna oparta na pogldzie, e w spoeczestwach sfragmentaryzowamych, tj. charakteryzujcych si utrwalonymi i gbokimi podziaami, najbardziej prawdopodobny i najwaciwszy jest swoisty typ -> reimu politycznego. Twrc tej teorii jest A. Lijphart 'Democracy in Plural Societies, 1977, Democracies. Patterns of Consensus and Majontanan Government in Twenty One States. L984J. Istot konsensualnego reimu politycznego jest rozproszenie wadzy pomidzy rne instytucje i poziomy -> systemu politycznego, zapobiegajce jej koncentracji w rkach jednego orodka decyzyjnego. W ten sposb mona uchroni si przed sytuacj, w ktrej wikszo podejmuje decyzje sprzeczne z interesem - mniejszo ci (narodowej, etnicznej, religijnej itp.}. Zdaniem A. Lijpharta reim konsensuainy charakteryzuje si przede wszystkim zrwnowaeniem siy politycznej - legislatywy i -> egzekutywy, symetrycznym podziaem kompetencji midzy dwie izby -* parlamentu, wielopartyjnoci. proporcjonalnym -* systemem wyborczym, formowaniem szerokich > koalicji gabinetowych (tzw. wielkich koalicji) oraz przyjciem rozwiza charakterystycznych dla - federaiizmu. Nowsze opracowania tego autora uwzgldniaj rwnie - jako wyznacznik k. - funkcjonowanie mechanizmw uzgadniania decyzji pomidzy pracodawcami i pracobiorcami (zob,-* korporatywizni). Prototypami reimu konsensual-nego s Szwajcaria, Austria, Holandia i Belgia. 2. Styl uprawiania pohtyld oparty na poszu-kiwaniu rozmaza zadowalajcych wszystkich, ktrych dotycz skutki podejmowanych decyzji, jest on, wedle A. Lijpharta, uwarunkowany przede wszystkim postaw , jak prezentuj -* elity polityczne (przywdcy partyjni i Uderzy -* grup interesu). Konsensuainy styl uprawiania polityki charakteryzuje si deniem do unikania sytuacji, w ktrych decydowa ma sil arytmetycznej wikszoci gosw Najistotniejsz cech k. w tym znaczeniujest swoisty sposb podejmowania decyzji, do ktrych dochodzi gwnie przez -* negocjacje wszystkich stron konkretnego konfliktu spoecznego. Oznacza to minimalizacj elementu rywalizacji i zaciera podzia midzy wygranymi" i przegranymi". Zdaniem J. Steinera (The Consociaional Theory and Beyond, 1980) decyzje oparte na poszukiwaniu przyjacielskiego porozumienia" przeciwstawiaj si decyzjom opartym na rywalizacji, ktrej celem jest pokonanie mniejszoci przez wikszo w konkretnej sytuacji, oraz decyzjom represywnym, prowadzcym do trwaego podporzdkowania mniejszoci. S rozwizaniem optymalnym w warunkach wielopaszczyznowych konfliktw spoecznych i zapewniaj -+ kompromis satysfakcjonujcy wszystkie strony. K. rozumiany jako sposb decydowania zwizany jest przede wszystkim z umiejscowieniem w systemie politycznym zwizkw zawodowych i grup interesu reprezentujcych pracodawcw. Instytucjonalizacja dwu- lub trjstronnego ukadu negocjacyjnego cechuje gwnie Austri. Norwegi. Szwecj, Holandi oraz Dani (E Mair, The Correlates of Consensus Democracy, 1994). [A.A.]

KONSERWATYZM
(ac. conservare - zachowywa, dochowa bez zmian; conseruatus - zachowany). 1. Postawa spoeczno-polityczna eharakteryzuiaca sie nrzywiaznniem do tradycji, do

istniejcych instytucji i systemu wartoci, niechtny lub wrogi stosunek do powaniejszych zmian spoecznych. 2. Ruch spoeczno-polityczny odwoujcy si w swoich zaoeniach ideowoprogramowych do ideologii k. izoh. -*- partie konserwatywne*. S. -Jeden z gwnych nurtw myli spoeczno-politycznej uznajcy za naczelne dobro istniejc;/ porzdek spoeczny i polityczny, akcentujcy konieczno zachowania lub umocnienia tradycyjnych wartoci, norm, obyczajw i instytucji. Poicia k uy po raz pierwszy R. de Chateaubriand (.176S-1848) w pimie Le Conser/ateur". przeciwstawiajc si owieceniowym zasadom racjonalizmu, postpu i opowiadajc si za ide ,starego dobrego porzdku" Za twrc filozofii konserwatywnej w znaczeniu doktryny politycznej uwaa si Edmunda Burke'a (1729-17971. Do jego waniejszych prac nale ,4 Vindication of Natural Society (1756), Observations on the Present State of the Nation (1769), Reflections on the French Revolution d789>. Podstawowymi sk adnikami doktryny spoeczno-politycznej Burke'a 'okrelanej te mianem matu organicznego k.i byy organiczne pojmowanie spoecze stwa, anty indywidualizm, tradycjonalizm, sceptycyzm (antyintelektualizm). Twierdza, e nard jest organiczn caoci, zoon z poszczeglnych grup i warstw, poczonych mami wsplnych praw i obowizkw. Spoeczestwo jest podobne do yjcego organizmu, za swe istnienie czerpie z dugotrwaej tradycji, determinujcej cae ycie teraniejsze. Spoeczestwo, nard i pastwo to kategorie charakteryzujce si jednoci moraln i duchow. Zakada, e dugotrwaa ewolucja doprowadzia do skoncentrowania si m droci w obszarze danej spoeczno ci (wsplnoty). Std pyn wniosek, iz osobowo czowieka jest uksztatowana przez spoeczestwo i nie. moe by ona punktem wyjcia do rozwaa nad spoeczestwem. Wystpujc przeciw koncepcji umowy spoecznej, Burk stwierdza. e nard jest odwiecznie zwizany z pastwem. Za podstaw porzdku spoecznego i prawnego uznawa nakazy religii oraz tradycyjne wartoci. Poniewa spoeczestwo jest jedynym twrc wartoci materialnych i kulturalnych, ustalone tradycj (lub wynikajce z zasad religii) opinie i struktury spoeczne winny by witoci dla polityka. Wadza powinna by sprawowana przez elity arystokratyczne. Burk uwaa, e aby rzdzi skutecznie, politycy musz uwolni si od wszelkich doktryn i w postpowaniu swoim kierowa si zdrowym rozsdkiem i dowiadczeniem. Kontynuatorami teorii Burke'a byli we Francji: J, de Maistre (17-54-1821) i L.G.A. de Bonald (1754-1840). W pracy Du Pap de Maistre dowodzi, e grzeszny czowiek znajduje ocalenie w spoeczestwie, ktre posiada nieprzeniknion, nadprzyrodzon moc. Dziki swym mistycznym cechom spoeczestwo jest zdolne wyoni suwerenn wadz o nadziemskiej mocy. J, de Maistre ujmowa suwerenno monarchy jako odbicie nieomylno ci papiea. Postulowa, aby wadza pastwowa zostaa podporzdkowana duchowemu zwierzchnictwu papiea. Podobnie de Bonald, ktry ujmowa absolutyzm monarchy na wzr absolutnej wadzy Boga i doszukiwa si analogii midzy struktura pa stwa a dogmatem Trjcy witej (pastwo to jedno trzech osb": wadcy, ministrw i poddanych). W Anglii do teorii Burke'a nawizywa m.in. S.T: Coleridge (1772-1834.). Jego zdaniem instytucje powstae w przeszoci dla okrelonych zada staj si celem dla siebie, nie mog by zatem zmieniane w imi nowych idei czy pomysw politycznych; wymagaj one lojalnoci i posuszestwa. Do grupy najbardziej znanych zwolennikw k. w Anglii w XIX i pocz. XX w. naleeli take: lord Hugh Cecil {Conservatism, 1912), wedug ktrego naczelnym wyznaczrukiem polityki konserwatywnej winna sta si zasada: zostawi sprawy samym sobie", B. Disraeli - dugoletni przywdca Partii Konserwatywnej J.A. Chamberlain i in. W Niemczech zwolennikami k, byli

Konoerwaivsri

780

's;

tConsoiidacia demokracji

przedstawiciele tzw. romantyzmu politycznego (E Schieiermacher. F. Schlegel. Novalis. A. von Arnim, A. Muller, E von Baader) oraz k. rewolucyjnego fO. Spengler, A. Moeller von dem Brach, H. Zehrer. C. Schmitt i E. Junger). G wne koncepcje romantyzmu politycznego wizay si z kultem, germaskiej przeszoci, kultem chrzecijastwa i stanowo-organistycznej teorii spoeczestwa. Obron narodowych tradycji konserwatyci czyli z pochwa starego porzdku feudalnego. Nawizujc do koncepcji Burke' a g osili, e spoeczestwo dzieli si na czci podlegajce uporzdkowanej hierarchii lordo). Jest to warunek zdrowa spoeczestwa, wyraz jego przywizania do starych instytucji i obyczajw (F. Schieiermacher, E Schlegel, L. v. Haller). Pa stwo miao mie charakter uni wersaiistyczny, ponadjednostkowy. Sia pastwa miaa by wsparta na solidaryzmie stanw, ktrego przejawem by duch narodu" (A. Midler, A. v. Arnim). Upatrujc w katolicyzmie podstawowe rdo zasad etycznych spajajcych nard w pastwo, zwalczali liberalizm i owieceniowy racjonalizm. Odmienny charakter posiaday koncepcje ustrojowe goszone na gruncie k. rewolucyjnego. Ich tre bya rezultatem krytyki pozytywistycznych teorii pastwa prawnego", liberalnej demokracji oraz teorii suwerennoci ludu. Pa stwo pojmowano jako wyraz jednoci spoeczestwa, jedyn instytucj reprezentujc i chronic spoeczestwo jako cao. Teza o absolutnej suwerennoci pastwa wykluczaa moliwo poddania jego dziaalnoci prawu lub zastpowania jego funkcji przez inne organy pa stwowe (np, parlament). Pogldy te stanowiy grant teorii - decyzjonizmu. W Polsce najwybitniejszymi reprezentantami k. byli ksi Adam Czartoryski 1.1770-1861), Andrzej Zamoyski 1.1800-1874), Aleksander Wielopolski (1803-1877). ide silnego i sprawnego pa stwa wizali oni z postulatem odrodzenia narodowego spoeczestwa drog pracy i nauki. Czoow warstw narodu miaa by warstwa ludzi znakomitych prac, inteligencj, majtkiem, arystokracja ducha, rozumu i wiedzy. W okresie powojennym w rodowisku konserwatystw zostay podjte liczne prby odrodzenia doktryny k. W rezultacie powstao wiele kierunkw w ramach nowo-czesnego k., z ktrych najczciej wymienia si: K. organiczny <R. Kirk, P. Viereck, R. Weaver, i. Hallowel, L. Strauss i in.). Jego przedstawiciele opowiadaj si za odbudow wizi midzyludzkich, naderwanych przez agresywny indywidualizm. Nawizujc do tradycyjnego k. przypisuj spoecze stwu cechy organizmu nadrzdnego wobec jednostek. Gwnym przedmiotem krytyki s problemy zwizane z funkcjonowaniem spoecze stwa masowego {kult przecitnego czowieka, upadek autorytetu wadzy, egalitaryzm, centralizacja itp.). Postuluj przywrcenie znaczenia i roli tradycyjnym instytucjom poredniczcym midzy jednostk a pastwem, takimi jak: rodzina, koci, wsplnoty lokalne. K, indywidualistyczny iE Chodorow, H. Hazlitt, F. Knight, W.F. Buckley i in,). Zwolennicy tego kierunku akcentuj dobroczynne skutki funkcjonowania gospodarki wolnokonkurencyjnej, polegajce przede wszystkim na zachowaniu wolnoci jednostki, prywatnej przedsibiorczo ci, spontanicznego (dobrowolnego) charakteru zmian spoecznych i instytucjonalnych. S zdecydowanymi przeciwnikami - interwencjonizmu pastwowego oraz polityki pastwa socjalnego" (opiekuczego) (zob. -+ pa stwo dobrobytu). Neo-konserwatyzm (I. Kristol, D.E Moynihan, D. Bell, S. Huntington i in.), Stanowi on poredni" form midzy k. organicznym a k. indywidualistycznym. Neokon-serwaty ci deklaruj si jako zwolennicy -+ pastwa dobrobytu (1. Kristol), cho jednoczenie wystpowali z krytyk polityki Wielkiego Spoeczestwa" {Great Society) prezydenta L. Johnsona, zarzucajc jej - paternalizm i biurokratyczny sposb rozwizywania problemw spoecznych oraz gospodarczych. Wskazywali na potrzeb ogra-

niczonej interwencji pastwa, bez naruszania struktury wasnoci. Podkrelali, e spoeczestwo stanowi form wsplnoty osadzonej w wartociach. Wartoci s cznikiem midzy pokoleniami, buduj to samo grupy, 'wyznaczaj trwae wymiary - interesw politycznych i zob. - Nowa Prawica). [K.D.]
L i t e r a t o r a : T. Stawecki, Pastwo ? demokracja w doktrynie neokonseri&atyzmu. amej-ykarisinego. ..Pastwo i Prawo", nr 6. 1985. s. 72-82; W. Osiatyski, Wspczesny konserwatyzm i liberalizm amerykaski. Warszawa 1984. P Stemfels. The Neoconservatwes, New York 1989; R. Skaryski, Konserwatyzm-, Warszawa L998.

KONSOLIDACJA DEMOKRACJI
1. W najszerszym znaczeniu proces stabilizowania i utrwalania reimu demokratycznego (zob. -* demokracja), dokonujcy si rwnolegle z procesem -* tranzycji. Instytucjo nalizacja demokratycznego - reimu politycznego oraz przyswojenie demokratycznych regu gry przez jej uczestnikw stanowi warunek wstpny osignicia tej fazy rozwoju politycznego, istot konsolidacji demokracji jest dla niektrych autorw adaptacja i ustabilizowanie demokratycznych struktur, norm i relacji midzy reimem politycznym a -> spoeczestwem obywatelskim w taki sposb, aby reim uzyska zdolno sprostania pojawiajcym si przed nim wyzwaniom iL. Morlmo). Zdaniem G. Pridhama k.d. jest procesem politycznym, ktry zmniejsza niebezpieczestwo odwrotu od demokracji im -* autorytaryzmowi G. O'DonneU utosamia j ze zgodnoci formalnych -< norm politycznych z faktycznymi zachowaniami, ktra determinuje zdolno do przetrwania". Jeszcze inni autorzy wi konsolidacj z uksztatowaniem i utrwaleniem legitymacji kluczowych instytucji politycznych demokratycznego -* systemu politycznego, ktre staj si jedynymi ramami - rywalizacji politycznej. Wie si to z pooeniem nacisku na wywoanie skutku rzeczywistej bezatematywnoci demokracji. Jak wida, podejcie autorw jest zr nicowane, a obiektem analizy s zarwno normy, -> zachowania poli tyczne, jak i -* procesy polityczne oraz ich rezultaty. Wiem autorw podkrela zo on struktur procesu k.d., ktr tworz dwa subprocesy. Pierwszy, chronologicznie wczeniejszy, to konsolidacja negatywna", stanowica rozwizanie problemw pozostaych po okresie przejcia". Jest ona zakoczona, gdy siy antysystemowe (antydemokratyczne) zostaj wyczone z gry. Gdy efekt ten zostanie osignity, rozpoczyna si faza konsolidacji pozytywnej", ktra obejmuje wpojenie demokratycznych warto ci" wszystkim uczestnikom ycia politycznego oraz uksztatowanie prodemokratycznej -* kultury politycznej. Podkrela si rwnie, e k.d. dokonuje si rwnolegle na kilku paszczyznach, w zwizku z czym naley mwi raczej o konsolidacji reimw czstkowych", talach jak -* system partyjny, relacje pomidzy konstytucyjnymi organami wadzy czy system reprezentacji interesw. Kadzie si te nacisk na to, e k.d. obejmuje przeksztacenia instytucji, zachowa Merw politycznych oraz -+ wiadomoci politycznej (Linz. Stepan). 2. Uzyskanie przez nowy system polityczny elementarnych cech demokracji libe ralnej (-* poliarchii), do ktrych zaliczy naley: a) cykliczne odbywanie rywalizacyjnych wyborw, b) brak wyczenia (ekskluzji) jakiejkolwiek grupy spoecznej z procesu rywalizacji o wadz, c) realizacje swobd politycznych (wolno ekspresji politycznej) d) swobodny dostp- do alternatywnej informacji politycznej, e) osig nicie porozumienia w kwestii stosunku do przeszo ci (sposobu jej rozliczenia) oraz f) uczynienie z konfliktu pomidzy lewicow a prawicow wizj rozwoju spoecznego gwnej osi rywalizacji politycznej (zob. -+ lewica i -* prawica). Spenienie powyszych warunkw pozwala na domniemanie, e aden z aktorw

Koi-su'ii-.: vw-e wotum \iiiju:nQ5r"

i ,82

' go

Konsttytucja

politycznych nie gromadzi zasobw niezbdnych do przejcia w adzy z rk demokratycznie wyonionych przedstawicieli i pozwala na uznanie demokracji za ..dostatecznie skonsolidowan" [A.A.]

KONSTYTUCJA
(ac. constitutio - ustanowienie) - og zasad prawnych odnoszcych si do ~* reimu politycznego. Najczciej traktuje si k. jako akt prawny o szczeglnym znaczeniu politycznym, okrelajcy przede wszystkim zasady organizacji i funkcjonowania -* aparatu pastwa oraz podstawowe -* prawa i wolnoci obywatelskie, W tym powszechnie uywanym znaczeniu mwimy o k. formalnej lub pisanej, podkrelajc fakt, e k. ma posta -* ustawy uchwalanej i zmienianej w specjalnym trybie, odr niajcym j od ustaw zwykych. Z politycznego punktu widzenia najistotniejsz cech k, jest to, e odzwierciedla ona rzeczywisty stosunek si spoecznych i politycznych w danym kraju (F Lassalle, O istocie konstytucji, 1862, wyd. poi. 1960). Spenia wic funkcje wicego dokumentu prawnego tak d ugo, dopki gwne zorganizowane siy polityczne zainteresowane s w jej podtrzymywaniu. Uchwalenie k. i jej trwao zale wic. od zakresu -* kon-sensu, jaki zdolny s zawrze i utrzyma strony gwnych -* konfliktw politycznych. Od strony formalnej k. charakteryzuje si trzema atrybutami: szczegln treci, najwy sz moc prawn w systemie rde prawa oraz podwyszon trwao ci, wyraajc si w utrudnieniu dokonywania jej zmian, Konsekwencj tych cech jest naoenie na prawodawc (parlament, rzd, administracj) obowizku zapewnienia zgodnoci uchwalanych przeze aktw z k. (zob. -+ kontrola konstytucyjnoci prawa) oraz stworzenie mechanizmu usunicia ewentualnych sprzecznoci. Inn konsekwencj stanowi szczeglny tryb zmiany k., wymagajcy np. uzyskania kwalifikowanej wikszoci lub poddania decyzji pod powszechne gosowanie (- referendum). Wspczenie niektre pa stwa zakazuj zmiany pewnych norm konstytucyjnych, chcc zapewni im trwao absolutn (np. zakaz zmiany federalnej formy pastwa w RFN czy republiki parlamentarnej w Grecji). Klasyfikacji k. mona dokona na podstawie rnych kryteriw. Z uwagi na sposb uchwalenia wyrniamy: k. oktrojowane - tj. nadawane spoeczestwom przez wadcw (np. Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 r.) oraz k. obywatelskie - uchwalane przez demokratycznie wyonione zgromadzenia przedstawicieli (zob.-* konstytuanta) b d w drodze referendum, bd przez kombinacj obu trybw. Z uwagi na form wyodrbniamy k. pisane i niepisane. Te pierwsze obejmuj jeden lub kilka odrbnych aktw prawnych regulujcych to, co zalicza si do materii konstytucyjnej oraz wyrniajcych si wymienionymi wyej szczeglnymi atrybutami. K. niepisane (najbardziej znanym przykadem jest Wielka Brytania) odzwierciedlaj sytuacj, w ktrej problematyka zasad organizacji wadzy i praw obywatelskich regulowana jest w kilku lub kilkunastu aktach o mocy rwnej ustawom zwykym. Z uwagi na tre wyodrbniamy k. niepene i pene. K. niepene, pochodzce na og z ubiegego stulecia, ograniczaj si do wskazania zasad podziau wadzy midzy gow pa stwa (najczciej monarch) a parlamentem. K. pene akcentuj problematyk praw i wolnoci obywatelskich, gwarancji praworzdnoci oraz ewentualnie roli partii politycznych w yciu publicznym, K. pene uto samiane s niekiedy z k. spoeczestwa, podczas gdy niepene z k. pastwa. Ze wzgldu na trwao wyrniamy k. sztywne i gitkie. Pierwsze s zmieniane w szczeglnym trybie i przez to trudniejsze do zmiany. K. gitkie mog by modyfikowane zwyk wikszoci gosw (Wielka Brytania). Jako akt prawny odzwierciedlajcy stosunek sil spoecznych i politycznych k. spenia rne funkcje, uwarunkowane faktem, e stanowi element - systemu politycznego. Funkcja normatywna polega na okreleniu podstawowych regu gry politycznej, ktrych przestrzeganie jest obowizkiem

KONSTRUKTYWNE WOTUM NIEUFNOCI

- kwalifiko wana forma instytucji-* wotum nieufnoci. Zgoszony przez partie opozycyjne wniosek o wotum nieufnoci dla - premiera musi jednoczenie zawiera klauzul okrelajc nazwisko nowego kandydata na to stanowisko. Gosowanie w parlamencie dotyczy zarwno decyzji o odwoaniu urzdujcego premiera, jak i powoaniu nowego. W efekcie - gowa pa stwa przyjmuje dymisj premiera i rzdu tylko wwczas, gdy kandydat zgoszony przez opozycj uzyska poparcie wikszoci parlamentu. Naley podkreli, i w jednym gosowaniu parlamentarzyci cznie decyduj o obu kwestiach. Instytucja k.w.n. stosowana jest w dwch zachodnioeuropejskich systemach politycznych: niemiecldni oraz hiszpaskim. Artyku 67. Konstytucji RFN stanowi, i: Parlament Zwizkowy moe zgosi wobec kanclerza wotum nieufnoci tylko w ten sposb, e dokona wyboru jego nastpcy wikszoci gosw". Podobny przepis znalaz si rwnie w konstytucji Hiszpanii. W obu przypadkach k.w.n. ma charakter obligatoryjny i jest jedynym sposobem odwoania premiera (kanclerza), ktry straci zaufanie wikszoci parlamentarnej. Tylko raz zastosowanie tej instytucji doprowadzio do obalenia premiera i kierowanego przez niego rzdu. W Niemczech w 1982 r. upad gabinet socjaldemokraty H. Schmidta, a polityk chadecki H. Kohl sformowa nowy rzd. W1972 r. podjto pierwsz prb wykorzystania k.w.n. na poziomie federalnym, jednak bez powodzenia. W Hiszpanii instytucja ta nie zostaa jeszcze nigdy uyta jako sposb odwoania premiera. W Polsce konstytucja z I997r. w art. 158. ust. 1. przewiduje moliwo zastosowania fcw.n. Ma ono charakter obligatoryjny i tylko w ten sposb sejm moe pocign premiera (prezesa Rady Ministrw) do odpowiedzialnoci politycznej. K.w.n. jest przejawem szerszego zjawiska zwanego racjonalizaqa parlamentaryzmu. Chodzi o niedopuszczenie do sytuacji, w ktrej parlament zbyt atwo obala kolejne gabinety, nie potrafic jednak zaproponowa pozytywnych rozstrzygni, czyli stabilnych koalicji gabinetowych. Instytucja ta ma suy midzy innymi wzmocnieniu pozycji premiera i jego gabinetu wobec politycznie rozbitego parlamentu. [R.H.]

KONSTYTUANTA
- zgromadzenie polityczne powoane wy cznie w celu opracowania, przedyskutowania oraz uchwalenia - konstytucji. Prototypem k. stay si francuskie Zgromadzenie Narodowe, ktre uchwalio pierwsz konstytucj porewolucyjnej Francji w 1791 r., oraz amerykaska Konwencja Konstytucyjna, ktrej dzieem bya obowizujca do dzi konstytucja USA. Wspczenie funkcje k. moe spenia ciao powoane specjalnie do stworzenia konstytucji lub parlament, dla ktrego jest to jedno z zada. Przykadem k. pierwszego rodzaju jest Rada Parlamentarna w RFN, drugiego natomiast -parlament woski wyoniony w wyborach z 1946 r. W Polsce funkcj k. speniay Sejm Czteroletni (1788-1792), Sejm Ustawodawczy 11919-1922) oraz dziaajce pod t sam nazw ciao polityczne reprezentujce przedstawicieli partii komunistycznej ijej sprzymierzecw (1947-1952). Po przeomie politycznym w 1989 r. funkcj k. mia pocztkowo spenia parlament wyoniony w wyniku kontraktowych" wyborw z czerwca 1989 r. Nie zdoa on jednak speni swego zadania. Zgodnie z ustaw z 22.04.1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP funkcj k. peni Sejm i Senat RP poczone w Zgromadzenie Narodowe, FA.A.j

Konstytucje polityczne

iw

185

Koasiyuuqe polityczne

wszystkich -* podmiotw polityki, za nieprzestrzeganie grozi zastosowaniem okrelonych sankcji politycznych. Funkcja integracyjna sprowadza si do ksztatowania i umacniania -* wsplnoty politycznej tworzonej przez publiczno i elity polityczne na gruncie uznania konstytucyjnych zasad polityki. Funkcja socjalizacyjna wyraa si w fakcie, i k. jako trway element dorobku kulturowego stanowi element -* edukacji politycznej, promujcej podstawowe -* warto ci polityczne lece u podoa rozwiza normatywnych. Sporne jest natomiast to, czy naley wyodrbnia funkcj programow, okrelajc gwne cele i kierunki polityki pa stwa. W systemach demokratycznych s one bowiem zmienne i zalene od tego, kto aktualnie sprawuje wadz. Zdaniem R. Dahrendorfa (Rozwaania nad rewolucj w Europie, wyd. pol. 1991) konkretne cele i kierunki polityki gospodarczej nie wchodz w zakres tzw polityki konstytucyjnej, obejmujcej jedynie podstawowe standardy uczestnictwa w yciu politycznym. Stanowisko to jest przeciwstawne wobec lansowanej przez teori marksistowsk tezy o potrzebie ujmowania k. jako swoistego rejestru zamierze partii komunistycznej, bdcego rwnoczenie bilansem jej dokona. K. charakteryzuj si r nym poziomem trwaoci Uchwalona w 1787 r. k. USA przetrwaa do dzisiaj i jest najstarsz obowizujc ustaw zasadnicz na wiecie. Do najstarszych k, europejskich nale k. Norwegii (1814) i Szwajcarii i 1874). W wikszoci pastw europejskich uchwalono nowe k, po [I wojnie wiatowej. Dotyczy to tak e wszystkich krajw, ktre weszy w tym okresie na drog ku demokracji (Hiszpania. Portugalia, Grecja, kraje Europy Wschodniej). W Polsce zostaa uchwalona w 1992 r. tzw. mata konstytucja, stanowica prowizorium konstytucyjne, obowizujce do czasu uchwalenia ustawy zasadniczej przez Zgromadzenie Konstytucyjne i zatwierdzenia jej w referendum w 1997 r. tZob. te + konstytucje polskie). [A,A.| L i t e r a t u r a : A. towska, Po co ludziom konstytucja?, Warszawa 1994. KONSTYTUCJE POLSKIE 1. Akty prawne uchwalane przez sejm w imieniu krla, stanowice podstawy demokracji szlacheckiej. W XVI i XVII w. okrelenie konstytucja odnosio si do wszystkich decyzji przedstawicielstwa stanowego. Ograniczay one wadz monarchy na rzecz politycznej reprezentacji stanu szlacheckiego. Do pierwszych konstytucji szlacheckich zaliczymy konstytucj tzw. nihil nom z 1505 c, zapewniajc wpyw izby poselskiej na stanowienie podatkw, oraz konstytucj z 1578 r. ustanawiajc Trybuna Koronny. 2. Konstytucja 3 maja, uchwalona przez Sejm Czteroletni w 1791 r. Pierwsza wspczesna konstytucja europejska. Okrelaa podstawy ustroju monarchii feudalnej opierajcej si na rwnoci szlachty oraz zmniejszeniu dyskryminacji mieszczan przez przyznanie im niektrych praw przysugujcych dotd wycznie szlachcie. Utrzymywaa paszczyzn chopw. Cho bya produktem myli politycznej owiecenia, postpowo jej rozwiza ustpowaa znacznie konsiytucjom porewolucyjnej Francji oraz konstytucji USA z 1787 r. Formalnie konstytucja 3 maja obejmowaa trzy ustawy: o reorganizacji sejmikw, o reorganizacji miast i poo enia mieszczastwa oraz tzw. ustaw rzdow . Ta ostatnia przewidywaa wprowadzenie jednolitego organizmu pastwowego w miejsce dotychczasowej unii Korony i Litwy, wprowadzaa zasad suwerennoci narodu oraz podzia wadzy. Uchylajc regu obieralnoci krla, charakteryzujc demokracj szlacheck, Konstytucja 3 maja wprowadzia zasad dziedzicznoci tronu, powierzajc wadz saksoskiej dynastii Wettynw. W skomplikowanej dla wczesnej Polski sytuacji

politycznej uchwalenie konstytucji me zdoao ugruntowa zamierzonych reform ani zapobiec utracie niepodlego ci w i 795 r. 3. Konstytucja marcowa, uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 17.03.1921 r. Poprzedzio j uchwalenie tzw. maej konstytucji w dn. 20.02.1919 r., koncentrujcej wadz w rkach Sejmu Ustawodawczego wyonionego w wyborach z 26.01.1919 r. Konstytucja marcowa bya wzorowana na francuskiej ustawie zasadniczej z 1875 r. przewidywaa republika sk form rzdu, zasad suwerenno ci narodu, zasad reprezentacji oraz -* pocziai wadz. Powierzaa wadz ustawodawcz -* sejmowi i -* senatowi: wykonawcz -prezydentowi i wyznaczonemu przeze rzdowi z premierem na czele; sdownicza - niezawisym sdom. Ustanowiony przez konstytucj marcow ~* reim polityczny mia charakter -* parlamentaryzmu. Zawieraa ona tak e typowy dla wczesnej myli liberalnej katalog - praw i wolnoci obywatelskich. 4. Konstytucja kwietniowa, uchwalona 23.04.1935 r. Utrwalia ona reim polityczny zrodzony przewrotem majowym 1926 r., przerywajcym okres demokracji parlamentarnej w Polsce. W to miejsce wprowadzaa autorytarny system sprawowania wdadzy (zob. - autorytaryzm; oparty na jej koncentracji w rkach prezydenta .(Odpowiedzialnego przed Bogiem i histori'1 i osabieniu pozycji sejmu oraz senatu. Oznaczao to odejcie od zasady suwerennoci narodu oraz od podziau wadz. W rzeczywisto ci jednak, po mierci ). Pisudskiego 11935). zamierzenia skupienia w rkach prezydenta pastwa .jednolitej i niepodzielnej wadzy pa stwowej" nie zostay zrealizowane, a obz sanacyjny nie zdoa wyeliminowa opozycji z ycia publicznego. 5. Konstytucja PRL - uchwalona 22.07.1952 r. Poprzedzao j prowizorium konstytucyjne nazwane ma konstytucj", przyjte 19.02.1.947 r. Konstytucja PRL bya wzorowana na ustawie zasadniczej ZSRR z 1936 r. Formalnie gosia zasad suwerennoci ludu pracujcego miast i wsi" oraz ustanawiaa .reim parlamentarny oparty na dominacji parlamentu nad rzdem. Odrzucaa jednak podzia w adzy, zastpujc go zasadjednoci (jednolitoci) wadzy politycznej. Konstytucja PRL skrywaa rwnoczenie fakt odejcia od zasady wyaniania organw pastwowych w drodze rywalizacyjnych wyborw. Wadz ustawodawcz powierzaa jednoizbowemu sejmowi. Instytucj prezydenta zastpia kolegialn Rad Pa stwa. Wadz wykonawcz sprawowa mia rzd wyamany i odwoywany przez sejm, a w rzeczywisto ci przez Biuro Polityczne KC PZPR. Do 1976 r. aden przepis konstytucyjny nie wspomina o partii komunistycznej, stanowicej centrum systemu politycznego. Dopiera w wyniku dokonanej wwczas nowelizacji okrelono PZPR jako przewodni -si spoeczestwa w budowie socjalizmu", co podkrelao bezalternatywno kierunku rozwoju politycznego i form sprawowania wadzy. Rzeczywista nowelizacja Konstytucji PRL nastpia po obradach okrgego stou'', gdy wprowadzono do niej przepisy dotyczce czciowej rywalizacji w wyborach do sejmu, przywrcono senat i instytucj prezydenta W wyniku licznych nowelizacji (zwaszcza w 1989 i 1092 r.) wikszo przepisw Konstytucji PRL utracia moc obowizujc. 6. Maa konstytucja uchwalona 17.10.1992 r. z inicjatywy prezydenta L. Wasy. Formalnie normowaa ona tylko cz penej" materii konstytucyjnej, regulujc stosunki midzy parlamentem, gow pastwa i rzdem. Cz jej przepisw odnosia si te do instytucji samorzdu terytorialnego. Jej znaczenie sprowadzao si do faktu przywrcenia zasady podziau wadz jako podstawowej regay gry w stosunkach midzy naczelnymi organami pastwa. Oglnikowo i niejasno sformuowa tego kolejnego ju prowizorium konstytucyjnego przyczynia si do licznych napi i konfliktw midzy prezydentem a koalicj rzdzc od 1993 r. (min. w sprawie budetu na rok 1995 r..

Konstytucjonalizm

ise

Kontrgloballizacja

podatkw oraz obsady niektrych resortw). Maa konstytucja obowizywaa do 16.10.1997 r. 7. Konstytucja z 2,04.1997 r. uchwalona przez -* Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzona w referendum w dn. 25.05.1997 r. W porwnaniu do malej konstytucji wzmacnia pozycj rzdu, zawa wadz prezydenta oraz rozszerza moliwoci politycznego dziaania obywateli. Do jej najistotniejszych rozwiza, bdcych zarazem modyfikacjami dotychczasowych konstrukcji prawnych, zaliczy naley przede wszystkim: a) wzmocnienie pozycji gabinetu - zarwno wobec parlamentu, jak i wobec prezydenta - przez uczynienie -* konstruktywnego wotum nieufnoci jedynym rodkiem wymuszonego ustpienia rzdu. Oznacza to naoenie na parlament obowizku poszukiwania kompromisu w kwestii nastpcy premiera oraz odebranie gowie pastwa moliwo ci, przewidzianej w maej konstytucji, rozwizania sejmu w razie nieznalezienia taMej osoby b) osabienie bezporedniego wpywu prezydenta na polityk w zakresie spraw wewntrznych, zagranicznych, oraz obrony - przez likwidacj tzw. resortw prezydenckich. W przeciwiestwie do maej konstytucji nowa ustawa zasadnicza nie wymaga w ogle zasigania opinii gowy pastwa przy proponowaniu kandydatur na stanowiska ministrw. Nie uzalenia te odwoania ministra od zgody gowy pastwa. Prezydent utraci rwnie prawo zwoywania posiedze Rady Ministrw i przewodniczenia im, c) obnienie progu wikszoci parlamentarnej niezbdnej do odrzucenia weta prezydenta, ktra wynosi obecnie 3/5 w miejsce dotychczasowych 2/3, d) odebranie sejmowi prawa do uchylania orzecze Trybunau Konstytucyjnego, ktre tym samym staj si ostateczne i powszechnie obowizujce, e) przyznanie obywatelom, ktrych konstytucyjne swobody zostay naruszone, prawa do wniesienia skargi do Trybunau Konstytucyjnego, 0 ustanowienie obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja z 2.04.1997 r. wprowadza rozmazania charakterystyczne dla parlamentaryzmu gabinetowego, w ktrym gwnym centrum decyzyjnym ksztatujcym polityk pastwa staje si rzd. odpowiedzialny politycznie przed parlamentem. Za tak koncepcj opowiedziay si cztery ugrupowania parlamentarne: SLD, PSL, UW i UP Spord ugrupowa wchodzcych w skad Zgromadzenia Narodowego przeciwne nowej konstytucji byy KPN oraz BBWR. Przeciwko konstytucji opowiedzia si take NSZZ Solidarno", nawoujcy do przyjcia tzw. projektu obywatelskiego, popartego latem 1996 r. przez ponad milion wyborcw. Ostatecznie konstytucja zostaa uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe wikszoci 451 gosw (przy 40 gosach sprzeciwu oraz 6 wstrzymujcych), a nastpnie zaaprobowana w referendum przez 52,7% gosujcych (przy frekwencji 42,86%). [AA]

KONTRAKTU ALIZWt
- pogld g oszcy, i podstaw organizacji spoeczestwa -- rwnie podstaw waozy politycznej - stanowi porozumienie osb eo do wzajemnych praw i obowizkw, zasad ycia politycznego, spoecznego i ekonomicznego, zagwarantowania praw naturalnych lub zapewnienia bezpieczestwa. Jest stadnikiem wielu koncepcji i doktryn politycznoprawnych i spoecznych. K. zrodzi si pod wpywem krytyki redniowiecznych form ustrojowych jako wyraz nowych prdw w filozofii, myli polityczno-prawnej, teoriach spoecznych. Do grona pierwszych rzecznikw tego pogldu zalicza si Johana Althusa (1557-1638) i Hugo de Groota (1583-1645). Wedug doktryny republikanizmu Althusa wadza i autorytet w pastwie pochodz wycznie od ludu. Jedynym celem organizacji pastwowej powinno by dobro ludu, natomiast podstaw istnienia spoecze stwa i pastwa jest umowa. Zgodnie z ni lud jest najwy szym suwerenem i zawiera z panujcym jedynie kontrakt, ktry mo e by w kadej chwili uniewaniony Z kolei w doktrynie H. de Groota (inaczej Grocjusza) koncepcja -* umowy spoecznej jest konsekwencj przeniesienia rzymskich konstrukcji prawa prywatnego w sfer publiczn .Uwaa, e zasadnicz cech natury ludzkiej jest wrodzona I bezporednia skonno do zrzeszania si i ycia w spoeczestwie. rdem wadzy jest umowa spoeczna, na mocy ktrej wadca staje si przedstawicielem tych, ktrzy go wybrali. Jeeli jednak lud w 'umowie przekaza jednostce w adz absolutn , to absolutyzm jest form legaln , a lud jest zobowizany dotrzyma warunkw umowy (pacta sunt servanda), nawet gdyby aowa, e zrzek si -* suwerennoci. Moliwo wystpienia ludu przeciwko wadcy Grocjusz dopuszcza jedynie w przypadku amania przez niego warunkw umowy. Idea kontraktu spoecznego staa si jednym z kluczowych elementw myli politycznej liberalizmu, przybierajc r ne formy koncepcyjne: umowy kadego z kadym", w ktrej wadca (suweren) nie jest stron, dziki czemu moe on sprawowa absolutn wadz nad spoecze stwem ("T. Hobbes); umowy spoecznej jako aktu dwustopniowego: najpierw umawiaj si ze sob jednostki, powoujc spoeczestwo, a dopiero potem umowa spoeczna z wadz tworzy rzd, czyli pastwo (J. Locke); umowy midzy wolnymi jednostkami, na mocy ktrej naturalna wolno zostaje przetworzona w wolno cywiln, czego wyrazem w formie ustrojowej jest idea niepodzielnoci suwerennoci ludu, woli powszechnej (J.J. Rousseau). Odmienn interpretacj k. zawieraa doktryna * anarchizmu. W doktrynie J. Proudhona k. wiza si z postulowan przez niego zasad mutualizmu, czyh dobrowolnym wzajemnym wiadczeniu sobie usug przez niezalenych producentw. Wedug Proudhona umowy miay obowizywa zarwno w sferze stosunkw spoecznych (w formie wolnych stowarzysze), jak i stosunkw ekonomicznych (system bonw zastpujcych kapitalistyczny wyzysk i wota' rynek). Wspczenie najbardziej znan teori spoeczno-polityczn bazujc na zaoeniach k, jest teoria sprawiedliwoci jako wzajemnej uczciwoci" (justice as fairness) J. Rawlsa (zob. -+ sprawiedliwo). [K.D.]

KONSTYTUCJONALIZM
- pierwotnie pogld goszcy przewag monarchii parlamentarnej nad innymi formami rzdw. Wspczenie pojcie k. uywane jest do okrelenia systemu rzdw opartego na konstytucji pisanej i rwnoczesnego wyraenia aprobaty dla takiego systemu. W znaczeniu politologicznym k. oznacza teori poradkujc wiedz o konstytucjach, ich historii oraz przede wszystkim o praktyce ich stosowania. W tym sensie jest okreleniem szerszym ni prawo konstytucyjne, zajmujce si gwnie normatywnym aspektem ustaw zasadniczych. Pojcie k. w politologii u ywane jest rwnie na oznaczenie samej tylko praktyki stosowania konstytucji, czyli do praktyki rzdw opartych na konstytucji. [A.A.]

KONTRGLOBALIZACJA
- tendencjom wyraajcym globalny wymiar wielu obszarw ycia wspczesnych pastw towarzyszy proces okrelany jako kontrglobalizacja. Przez wielu obserwatorw i analitykw wspczesnych stosunkw midzynarodowych jest ona postrzegana jako protest wobec uniformizacji i homogenizacji ycia midzynarodowego, czego symbolem jest dla wielu narodw globalizacja. Przejawia si to min, w tzw. coOTier-globalizrme, promujcym powrt do kanonw realistycznej formuy samoprzewodzenia (self-as-

Konxrkultura

i5 5

Kontrola konstytucyjnoci prawa

sertion), budowania siy pastwa, ktra wyrasta z odmiennoci kulturowej i cywilizacyjnej, bogatej w rne systemy wartoci i rne modele ycia narodw. Wyznaczniki kulturowe i cywilizacyjne - zawsze obecne w yciu narodw - w wiecie globalnych interakcji i wspzalenoci prowadz do wzrostu wiadomoci odmiennoci narodowych, marginalizowanych przez homogeniczn kultur Zachodu. Rnice kulturowe, jzykowe, religijne i tym podobne dzisiaj bardziej ni w przeszoci stanowi istotny element w procesach globalizacji i kontr globalizacji. Jest to midzy innymi skutek narastajcej nieufnoci do Zachodu i warto ci, ktrych jest symbolem. Polityczna, ekonomiczna, technologiczna i kulturowa dominacja Zachodu odrywa ludzi od ich tradycyjnych i lokalnych symboli oraz wartoci, sprawia, e ponownie odywaj historyczne obawy i animozje, a w ich nastpstwie wzrost nieufnoci. Symptomatycznym przejawem tego rodzaju postaw jest zjawisko, ktre mona okreli jako kin-country" syndrom, to jest denie do zwikszenia identyfikacji i solidarnoci z rodem, narodowoci czy plemieniem lub swoistym nawrotem do plemiennoci" (trybalizacji) stosunkw midzynarodowych. S one powanym wyzwaniem dla paradygmatu globalizacyjnego. Cywilizacyjna wsplno zaczyna w nich peni rol wroga, przed ktrym naley zamkn granice narodowe lub wypowiedzie mu wojn. Wyklucza to mo liwo powstania uniwersalnej czy globalnej cywilizacji. Aby temu zapobiec, naley przede wszystkim zaakceptow owheterogeniczno potrzeb i stylw ycia. Moe w ten sposb procesy globalizacji i transgranicznoci nie bd wywoyway odruchw sprzeciwu, nie tylko u ustpujcej generacji. wiadomo tego wyzwania wyraaj postanowienia traktatu z Maastricht, zw aszcza art.128, akcentujcy wol respektowania narodowej i regionalnej rnorodnoci przy jednoczesnym pielgnowaniu wsplnego dziedzictwa kulturowego. [T..-M]
L i t e r a t u r a . K. Krzysztofek, Uniwersalistyczne i pluralistyczne wizje pokojowego wiata, Warszawa 1990; J.E Arnanson, Nationalism. Globalism and Modernity in Mike FeartkerStone, London 1990.

domagali si wolnoci od ogranicze kulturowych, od rnego rodzaju tabu, zakazw wpajanych przez szko, kultur masow, religi. Twierdzili, ze kultura spoeczestw zachodnich jest narzucona przez system spoeczno-gospodarczy, wobec czego staa si ona czynnikiem hamujcym procesy samoistnego rozwoju osobowoci jednostki. Now form dziaania miaa sta si spontaniczno, pena dobrowolno przyjmowanych ogranicze i zobowiza. Sens tych dziaali zawiera si w hale by" (stawa si nowym czowieldem), a nie mie" (posiada, podda si schematom i standardom obowizujcym w ramach masowego spoeczestwa konsumpcyjnego). Rnorodno subiektywnych przejaww osobowoci i r norodno uwarunkowa ludzkich losw prowadzia do akceptacji rnych stylw ycia. Realizacji tych zamierze miay7 sprzyja komuny. Ich celem byo zapewnienie absolutnej -* wolnoci kadej jednostce w powizaniu ze wspprac z innymi czonkami komuny, bez potrzeby stosowania jakichkolwiek narzuconych z zewn trz regu. [KR]
L i t e r a t u r a : A. Jawowska, Drogi kontrkultury, Warszawa 1975; CA. Reich, Zieleni si Ameryka, Warszawa 1976; R. Tokarczyk, Utopia Nowej Lewicy" amerykaskiej, Warszawa 1979.

KGFMTRKULTURA - zwizany z dziaalnoci -* Nowej lewicy ruch kontestatorski, obejmujcy rne krgi spoeczestwa (gwnie m odzie, studentw, cz intelektualistw, twrcw kultury i sztuki), wymierzony przeciw normom, systemom warto ci i obyczajom rzdzcym yciem spoecznym, kulturalnym i politycznym spoeczestw Zachodu, powszechnie uznanym prdom intelektualnym, filozoficznym i artystycznym, a tak e panujcym stosunkom spoecznym i politycznym. Za twrc koncepcji k. uwaa si Theodora Roszaka (The Making of a Counter Culture, L969). W ksztatowaniu si filozoficznoprogramowych zaoe ruchu ogromn rol odegrali take H. Marcuse (Eros i rewolucja, 1955; Czowiek jednowymiarowy, wyd. polskie 1991), Ch. Reich (Zielem si Ameryka, wyd. pol. 1976), A. Gorz, R. Debray i inni. Jako zjawisko spoeczno-kulturowe k. przybraa w praktyce wiele rnych form: od zorganizowanych sekt religijnych, komun hippisowskich, lu nych stowarzysze i organizacji spoecznych i kulturalnych do spontanicznie tworzonych i pozbawionych jakichkolwiek regu organizacyjnych klubw, grup zwolennikw danej filozofii politycznej, spoecznej, religii itd. Przejawem k. byy nowe formy twrczoci artystycznej w literaturze (np. skandaizujce opowieci WS. Burroughsa, Ph. Rotta), poezji (L. Kander, J. Kerouac, A. Ginsberg), muzyce, filmie, sztuce (pop-art), teatrze (happening) itd. Naczelnym zawoaniem k. by aktywizm jej uczestnikw, manifestowanie w asnego autentycznego Ja", siganie do wyobrani i intuicji oraz niczym nieskrpowana ekspresja uczu jednostki. Zwolennicy k.

KONTROLA - w znaczeniu formalnymi to og dziaa majcych na celu ustalenie faktycznego stanu rzeczy i porwnanie go ze stanem przedstawianym jako rzeczywisty lub podany. Pojcie kontroli w jzyku politologii jest szersze ni jego rozumienie przez nauki prawne, dla ktrych k. nie obejmuje adnych uprawnie o charakterze w adczym. Z politycznego punktu widzenia k. jest form -+ wadzy lub - wpywu, co oznacza, e stosunek midzy kontrolujcym a kontrolowanym jest asymetryczny. Najoglniej k. polega na podejmowaniu dziaa majcych na celu otrzymanie informacji o politycznej aktywnoci podmiotu kontrolowanego i modyfikacj tej aktywnoci w kierunku podanym dla kontrolujcego. Tak rozumiana k. jest przyporzdkowana zasadniczemu celowi, jakim jest utrzymanie lub zmiana istniejcej konfiguracji politycznej, przede wszystkim za stosunku si midzy rzdzcymi a -* opozycj. W tym kontek cie mwimy np. o parlamentarnej k. nad rzdem, k. opozycji nad partiami rzdzcymi lub k. niezalenej prasy nad ehtami politycznymi. Od k. w szerokim znaczeniu naley odrni jej znaczenie wskie, utosamiajce j z podejmowaniem przewidzianych przepisami prawa dziaa przez wyspecjalizowany aparat urzdniczy w ramach szczegowych procedur. Do tak rozumianej k. zaliczymy np. k. p astwow, prowadzon przez Najwysz Izb Kontroli (zob. -> NIK) lub regionalne izby obrachunkowe, sdow, k. administracji, k. prokuratorsk oraz k. spoeczn , sprawowan przez samorzdy w drodze demokracji bezporedniej czy te skargi zaale. Szczegln postacik. jest dziaalno-* rzecznika praw obywatelskich, ktra czy elementy k. pastwowej i spoecznej. W kadym z powyszych rodzajw k. widoczny jest aspekt polityczny; dziaalno podmiotw kontrolujcych jest bowiem oceniana z punktu widzenia tych, ktrzy wadz aktualnie sprawuj, jak i tych, ktrzy o ni si ubiegaj. Okoliczno ta powoduje, e elity rzdzce staraj si zachowa wp yw na wyspecjalizowane instytucje kontrolne. [A.A.] KOWTROLA KOHMSTYTUCYJIMOSCI PRAWA - wyspecjalizowana dziaalno powoanych specjalnie w tym celu instytucji, majca na celu uchwycenie niezgodnoci norm prawnych niszego rzdu z konstytucj i usunicie tej rozbienoci. K.k.p. wie si z przyjciem postulatu konstytucji pisanych

Konwergencja - konwergencji teorie

190

mi

Kooperaqa

oraz z uznaniem szczeglnej mocy prawnej norm konstytucyjnych (zob. -konstytucja), Z politycznego punktu widzenia k.k,p. jest instrumentem ograniczajcym arbitralno wadzy przez prb wymuszenia na niej dziaa nie naruszajcych poi-zdku konstytucyjnego. W nauce prawoznawstwa k.k.p. oznacza stworzenie dodatkowej formalnej gwarancji praworzdnoci. Idea k.k.p. zwizana bya z ksztatowaniem si liberalnej koncepcji pastwa, idei ochrony praw i wolnoci obywatelskich oraz rozwojem pozytywizmu prawniczego, akcentujcemu kwesti hierarchii norm prawa i jego wewntrznej spjnoci. W rezultacie wieloletniej ewolucji k.k.p staa si standardem konstytucyjnym. Uksztatoway si dwa zasadnicze modele k.k.p. Pierwszy z nich okreli mona mianem sadowego, chronologicznie wczeniejszy, powsta on w USA. Kontrol sprawuj sdy powszechne z S dem Najwyszym na czele i zob. -+ sdownictwo). Model amerykaski charakteryzuje si nastpujcymi zasadami: a) uniwersalnoci kontroli, ktra dotyczy wszystkich norm prawnych, w tym orzecze sdowych, b) dekoncentracj, c) konkretnoci skargi (skada j w kontekcie konkretnego postpowania ten. kto uwaa, e jego prawa zostay naruszone) oraz d) wzgldnoci skutkw, co oznacza, e orzeczenie o naruszeniu konstytucyjnoci odnosi si tylko do stron procesu i nie stanowi przesanki zmiany zaskaronej normy. Model drugi - kontynentalny - uksztatowa si w Austrii w L920 r. i sta si wzorcem dla pa stw Europy kontynentalnej. Jego cechy to; a) powoanie specjalnego sdu (trybunau) do badania zgodnoci prawa 2 konstytucj, b) ograniczenie katalogu podmiotw uprawnionych do inicjowania postpowania; nie obejmuje on na ogl obywateli, c) abstrakcyjno kontroli, polegajca na niewizaniu jej z konkretnym procesem, d) bezwzgldno skutkw orzeczenia, zobowizujcego wszystkie organy pastwa, w tym parlament, do usunicia prawnych efektw stwierdzonej niezgodnoci OL Garlicki. Sdownictwo konstytucyjne w Europie Zachodniej, 1987). Model kontynentalny przejty zosta! przez kraje Europy Wschodniej po upadku reimu komunistycznego, w wyniku czego trybunay konstytucyjne stay si aktywnymi uczestnikami ycia politycznego, interweniujc w przebieg procesw politycznych i rozstrzygajc spory powstajce na podou politycznym midzy partiami rzdzcymi! i opozycj lub midzy organami pa stwowymi, W Polsce organem k.k.p. jest -+Trybuna Konstytucyjny powoany do ycia w 1985 r. Aktualn podstaw prawn jego dziaania tworzy konstytucja z 2.04.1997 r. oraz ustawa z 1.08.1997 r. [AA.]

KONWERGENCJA - KONWERGENCJI TEORIE

1. W znaczeniu szerszym (w naukach spoecznych) - zesp teorii goszcych pogld o nieuchronnym ksztatowaniu si zbienych zasad, funkcji i struktur organizacji ycia spoeczno-politycznego, gospodarczego, kulturalnego ltd. w wyniku oddziaywania czynnikw zwizanych z rozwojem (postpem) naukowo-technicznym, ekonomicznym, spoecznym, kulturowym itd. Tez o k. posugiwali si min. J. O. La Mettrie, E Kolbach, H. Saint-Simon, H. Spencer, K. Marks i in. 2. W znaczeniu w szym (gwnie w politologii) - oglna nazwa teorii, propagowanych przede wszystkim na Zachodzie, zakadajcych stopniowe upodabnianie si spoeczestw kapitalistycznych i komunistycznych w kierunku trzeciego, poredniego typu ustroju spoeczno-ekonomicznego i politycznego. Podstaw procesu konwergencji miao by postpujce upodabnianie si poziomw rozwoju gospodarczego, warunkw ycia, identyczno rozwiza naukowo-technicznych i organizacyjnych itp. Pierwszy rozwinity wykad teorii k. przedstawi Pitrim A. Sorokin (1889-1969) w pracy pt. The Crisis of Our Age. The Social and Cultural Outlook (1941). Problemowi k. powici on

specjalne opracowanie - Obustronna konwergencja Station1 Zjednoczonych i ZSRR w kierunku mieszanego spoeczno-kulturalnego typu i I960). Na podstawie podobiestw zachodzcych midzy USA a ZSRR w 12 dziedzinach ycia spoecznego, pohtycznego i ekonomicznego (w tym m.in. systemie gospodarczym, politycznym, stosunkach spoecznych, wybranych dziedzinach naukowych, modelu maestwa i rodziny formach spdzania czasu wolnego itp.) Sorokin sformu owa pogld, i dominujcym typem wyaniajcego si ksztatu stosunkw spoecznych i kulturalnych b dzie typ siu generis, okrelany rwnie jako typ Integralny*' Podobny pogld sformu owa James Bumham (1905-1985'). twrca popularnej, zwaszcza w latach czterdziestych i pidziesitych, teorii rewolucji menederw" (manederyzm). W swojej pracy zatytuowanej The Managerial Revolution (1941) podkrela przejciowo systemu kapitalistycznego i socjalistycznego, gdy rozdzielenie w asnoci i zarzdzania prowadzi wszdzie do spoeczestwa menederskiego izob. -* kapitalizm ludowy; - technokratyzm). W atach szedziesitych i siedemdziesitych najwikszy rozgos zyskay teorie k. opracowane przez R. Arena (spoeczestwa przemysowego''), WW Rostowa (spoeczestwa masowej konsumpcji"), W.S. Buckingiiama (.jednolitego systemu ekonomicznego"), J. Tinbergena (wsplnego i optymalnie mieszanego ustroju"), E. Bttchera (skokowej konwergencji") i W. Webera (konwergencji systemw gospodarczych Wschodu i Zachodu"). Wikszo z tych teorii zawieraa wnioski sformuowane na gruncie -> technokratyzmu (determinizm technologiczny dezideologizacja spoeczestw, postmdustrializm, zmiany struktury spoecznej i zawodowej), wskazywaa na uniwersalny, ponadustrojowy charakter nowych zasad gospodarowania (np. planowanie gospodarcze, wzrost znaczenia celw kolektywnych nad celami indywidualnymi, skutki nowego podziaa pracy) oraz konieczno wprowadzenia nowych technik naukowego kierowania i zarzdzania zo onymi systemami, gospodarczymi, spoecznymi itd, Do podstawowych w tkw t.k. nawiza w latach dziewidziesitych Francis Fukuyama w pracy pt. The End of History and the Lewi Man ( Koniec historii, wyd. polskie 1996). Posugujc si modelem nauk przyrodniczych oraz zapoyczon z filozofii Hegla koncepcj walki o uznanie", autor dowodzi, e liberalna demokracja stanowi ostatni faz ideologiczn ewoiucji ludzko ci. Jego zdaniem upadek systemw autorytarnych i totalitarnych stanowi najdobitniejszy wyraz wyszoci" podstawowych zasad ustrojowych liberalnej demokracji, w tyra przede wszystkim wolnoci, rwnoci. [K.D.]

KOOPERACJA
1. Prakseologicznie: wspdziaanie co najmniej dwch podmiotw realizujcych wsplne b d wykluczajce si cele. G wnymi formami k. s: kooperacja pozytywna (k.p.) i kooperacja negatywna (k.n.). K. p. to wspdziaanie zgodne, zintegrowana i skoordynowana jawna lub niejawna wsppraca podmiotw dcych do osignicia wsplnie ustalonego celu. K.n, to wspdziaanie niezgodne, walka, czyli przeciwstawne jawne lub ukryte -dziaanie pomiotw zmierzajcych do osignicia partykularnych korzyci kosztem obnienia bd pozbawienia przeciwnika moliwoci realizacji jego -* potrzeb i -* interesw. 2. K.p. posiada szczeglne znaczenie w sferze -* polityki. Racjonalno podmiotu decydujcego si na k.p., zakada respektowanie kilku dyrektyw postpowania w fazie planowania k p. oraz w fazie dziaa wykonawczych. W pierwszej fazie naley stosowa dyrektywy: a) ustalenia wasnych celw gwnych i ubocznych w wymiarze aktualnym i perspektywicznym, b) zdiagnozowaiiia tych celw u partnera, c) zdefiniowania sfer wsppracy, d) sformuowania wsplnych celw w postaci

Kooneracia

192

193

Korporatywizm

projektu programu dziaania, ei okrelenia zasad koordynacji wsppracy, w tyra -procedur powoania orodka nadzorujcego, podziau zada, wzajemnego informowania si i kontroli, modyfikacji bd zmiany przyjtego programu, D ustalenia sposobw regulacji ewentualnych konfliktw midzy partnerami, w tym -* negocjacji, mediacji, arbitrau, zerwania wsppracy w przypadku nierozstrzygalnoci konfliktu. W drugiej fazie k. p. istotne s dyrektywy: a) okresowej analizy efektw wsplnego dziaania, b) podziau uzyskanych korzyci, c) wzajemnego motywowania i aktywizacji (wzmacniania) wsppracy, d) lojalnoci i zaufania, e) podtrzymywania spjnoci podmiotw, R.n. wystpuje w formie walki zbrojnej (realizacja -* celw politycznych rodkami militarnymi") i walki niezbrojnej i wykluczone jest tutaj stosowanie przemocy fizycznej, uywane s natomiast metody -* manipulacji, -> perswazji, przymusu prawnego, ekonomicznego, psychicznego itd.). W oglnym ujciu celami walki politycznej mo e by utrzymanie, modyfikacja bd zmiana: a) -* systemu politycznego i spoecznego, b) -> reimu politycznego, c) -1 elity w adzy, dl zakresu i zasigu w adzy oraz funkcjonalnych wzgldem nich e) regu - gry politycznej, D form ~+ partycypacji politycznej, g) treci -* wiadomoci politycznej. Postpowanie podmiotw prowadzcych walk powinno uwzgldnia m.in. nastpujce dyrektywy a)wykorzystania zasobw przeciwnika do wasnych celw, b) koncentracji sil w rozstrzygajcym miejscu i czasie, c) osabienia si przeciwnika przez wywoanie konfliktw w jego szeregach [divide et impera), d) osabienia mobilnoci, neutralizacji lub zniszczenia orodka decyzyjnego przeciwnika, e) zaskakiwania przeciwnika przez stwarzanie faktw dokonanych, celow dezinformacj, przekazanie informacji o rzeczywistych zasobach, 0 potencjalizacji przemocy, czyli groenia u yciem przemocy lub innych rodkw niekorzystnych dla przeciwnika, g) kunktacji, czyli odkadania konfrontacji do czasu powstania korzystnych warunkw dziaania, h) ucieczki rozumianej jako wprowadzenie przeciwnika w bd przez celowe i zarazem pozorne wycofanie si z walki do czasu uzyskania przewagi (T. Kotarbi ski, Traktat o dobrej robocie, 1982). Oprcz wymienionych bezporednich sposobw oddziaywania na przeciwnika w walce stosowane s take metody porednie, polegajce na skrytym, zakamuflowanym infiltrowaniu przeciwnika i zyskiwaniu sprzymierze cw w jego szeregach. Rwnolegle naley poszukiwa sojusznikw w otoczeniu spoecznym i skania ich - w zakamuflowany bd jawny sposb - do izolowania lub bezporedniej walki z przeciwnikiem (J. Rudniaski. Elementy prakseologicznej teorii walki, 1983). Do podstawowych funkcji walki politycznej zalicza si wytwarzanie podziaw spoecznych, solidarnoci grupowej oraz dynamiki rozwoju spoecznego (H. Biayszewski, Teoretyczne problemy sprzecznoci i konfliktw spoecznych, 1983). W innym ujciu nale do nich: a) tracenie bd przywracanie rwnowagi systemu politycznego, b) nabywanie, potwierdzanie bd tracenie podmiotowoci politycznej uczestnikw walki, c) przeksztacenie instytucjonalnego i nieformalnego obszaru partycypacji, d) zmiany w programach, organizacji, sposobach dziaania oraz skadzie personalnym - instytucji politycznych, e) polaryzacja wiadomoci politycznej spoecze stwa. K.p. i k.n. wystpuj rwnie wewntrz danego podmiotu zbiorowego - np. w -* partii politycznej k.p. przybiera posta wsppracy wszystkich elementw skadowych (tj. liderw, elity, czonkw), zapewniajcej wysok skuteczno waki z zewn trznym przeciwnikiem; natomiast k.n. oznacza walk pomidzy frakcjami, nieformalnymi grupami, liderami itd. Pewien poziom k.n. jest czynnikiem sprzyjajcym adaptacji podmiotu - jego struktury, ideologii, programu, metod dziaania - do zmieniajcych si warunkw otoczenia, podnosi jego spoisto

i sprawno. W kadym -* systemie politycznym k.p, i k.n. wystpuj jednoczenie, w rnych proporcjach. Kwesti praktyczn jest prg odpornoci systemu na rozlego i natenie walki politycznej, ktrego przekroczenie grozi dezintegracj i rozpadem systemu. Proporcje pomidzy k.p. a k.n. uwarunkowane s m.in.: wiadomoci wsplnoty czci interesw oglnospoecznych; poziomem represyjnoci systemu; rzeczywistym autorytetem instytucji wadzy (zob. -* autorytet polityczny); dominujcymi metodami i rodkami -* dziaa politycznych: stopniem subiektywnie odczuwanej wrogoci i nienawici walczcych podmiotw; si i kierunkami dziaania systemowej i pozasystemowej ~* opozycji; reakcjami - opinii publicznej na metody i rezultaty walki. [L.S.] KQOPERATYZSV! (franc, cooperatisme; inaczej zwany integralizmem spdzielczym) - utopijna doktryna spoeczno-polityczna powstaa w kocu XIX w. w Anglii, propagujca ide organizowania spdzielni (ruchu spdzielczego, gwnie spoywcw) jako drog do rozmazywania konfliktw spoecznych i obalenia ustroju kapitalistycznego. Prekursorski charakter w tej dziedzinie miaa praca wspzaoycielki Towarzystwa Fabiaskiego Beatrice PotterWebb pt. The Cooperative Movement in Great Britain (1891). Jej zdaniem spdzielczo miaa by jedn z form organizacyjnych przyszego ustroju socjalistycznego. Zgodnie z doktryn -* fabianizmu przyszy ustrj ekonomiczny mia cechowa si wspwystpowaniem trzech form wasnoci, tj. w asnoci pastwowej, spdzielni i drobnej wasnoci prywatnej. Odmienny pogld na temat zada ruchu spdzielczego prezentowa Charles Gide, gwny przedstawiciel k. we Francji. Uwaa, e sp dzielczo nie bdzie form organizacyjn zastpujc -* kapitalizm, lecz jedynie osabiajc negatywne skutki funkcjonowania tego ustroju. Najwybitniejszym ordownikiem k. w Polsce by Edward Abramowski (1868-1918). Nawizywa do myli anarchistycznej, socjalistycznej i syndykaustycznej. Opowiada si za likwidacj -* pa stwa i zastpieniem go zwizkiem kooperatywnym zrzeszajcym - na zasadzie dobrowolnoci - wolnych wytwrcw, odpowiadajcych w granicach swych obowizkw za ksztatowanie losw wasnych oraz wiadomie angaujcych si w ycie spoeczne. Przewidywa, e w ustroju kooperatywnym nie bdzie tradycyjnego problemu wikszo ci i mniejszo ci, albowiem wszyscy bd skupieni w zrzeszeniach na zasadzie penej aprobaty ich cew. W przypadku, gdy jednostka znajdzie si w sytuacji konfliktowej ze zrzeszeniem, bdzie miaa mo liwo zmiany kooperatywy, czujc si woln i niezalen od /szelkdch wzorcw i ukadw si lokalnych. Wedug Abramowskiego ruch spdzielczy bdzie sprzyja ehminowaniu biurokratyzmu, umo liwi wszechstronne wyzwolenie sil spoecznych, nastpujce na zasadzie dobrowolnoci i spontanicznoci. Najwikszy wpyw idee k. wywary na ksztat programw spoeczno-ekonomicznych ruchu ludowego (w Polsce - Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Ludowe). [K.D.] L i t e r a t u r a : E. Abramowski, Filozofia spoeczna. Wybr pism. Warszawa 1965; R. wiato, Koncepcje filozoficzno-spoisczne Edwarda Abramowskiego, \vr.] Polska myl filozoficzna i spoleczna,t. 3, Warszawa 1977. KDRPORATYOTiZM 1. Pierwsze formy k. pojawiy si w redniowieczu jako korporacje zawodowe czy handlowe w miastach (np. cechy, gildie). Kontroloway one aktywno swych czonkw, niejednokrotnie dysponujc przywilejem wycznoci na prowadzenie dziaalnoci

Korporatywizm

'iV4

1S6

tvorupeja

gospodarczej czy handlowej w danym miecie czy regionie. W wielu krajach Europy Zachodniej stanowiy one trzeci si" polityczn w pastwie (obok szlachty i kocioa), decydujc o wzrastaj cej roli mieszczastwa jako odrbnego stanu spoecznego i aktywnego uczestnika przetargw politycznych. Rewolucje burtiazyjne zlikwidoway t form organizacji spoeczestwa, jednak na przeomie XIX i XX wieku pojawia si teoretyczna koncepcja nawizujca do tradycji redniowiecznego korporatywkmu". Jej twrcy i zwolennicy (np. E-mile Durkheim 1858-1917) siigerowaii, i podstaw ftmkejonowania + pastwa powinny by przymusowe korporacje zawodowe, zrzeszajce pracodawcw i pracownikw. Podstaw teoretyczn k. bya rwnie -> spoeczna doktryna kocioa (np. encyklika Quadragessimo anno z 1931 r.). Koncepcja pastwa korporacyjnego bya stosowana, cho raczej w fasadowej formie, w faszystowskich Woszech (1922-1943) oraz w autorytarnych reimach Portugalii i Hiszpanii. K. by interesujc formu polityczn dla faszyzmu, gdy pozwala na zastpienie rywali-zacyjnych wyborw, opartych na terytorialnej organizacji -* elektoratu, procedurami selekcji czonkw izby parlamentu przez korporacje zawodowe. W dodatku dla liderw faszystowskich pocigajc w k. bya wizja solidaryzmu klasowego - wsplnoty pracodawcw oraz pracobiorcw, majcej wsplne cele i zainteresowanej w utrzymaniu przymierza socjalnego", E. Durkheim odwoywa" si do zupenie innej sfery motywacji. Ten francuski socjolog i filozof uwaa, i pa stwo stao si zbyt abstrakcyjnym i odlegym dia przecitnego czowieka tworem i dlatego jego instytucje nie mog suy jako skuteczne narzdzie w rozwizywaniu problemw spoecznych (midzyludzkich). Korporacje zawodowe miay umoliwi wyksztacenie pomidzy ludmi wizi emocjonalnej nowego typu, a k. mia by ideaem spoecznym speniajcym funkcje integracyjn, mobilizacyjn czy dyscyplinujc. 2. Wspczenie traktuje si k. jako fenomen cile zwizany z pozaparlamentarnym ukadem stosunkw politycznych, czyli mechanizmem rozstrzygania kwestii industrialnych wynikych na tle pojawiajcych si konfliktw socjalnych i ekonomicznych. Korporatywizm to co wicej ni tylko system artykuowania interesw Jest to raczej zinstytucjonalizowany system sucy tworzeniu kierunkw polityki pastwa, w ktrego ramach wielkie organizacje interesu kooperuj ze sob oraz z pastwem, nie tylko w procesie artykuowania interesw, lecz [..,] rwnie w procesie wprowadzania ich w ycie" (G. Lehmbruch, Consociational Democracy, Class Conflict and the New Corporatism, 1979). Do podkrelenia faktu zerwania z faszyzujc przeszo ci korporatywizmu wielu autorw posuguje si w tym kontekcie terminem neokorporatywizm czy liberalny korporatywizm. K. jako nowy" proces decyzyjny charakteryzuje si tym, e: a) bior w nim udzia wielkie organizacje zwane - grupami interesu (np, zwizki zawodowe, organizacje pracodawcw), ktre dysponuj monopolem na reprezentowanie interesw poszczeglnych grup spoecznych aktywnych na scenie politycznej; b) organizacje te reprezentuj przede wszystkim oczekiwania ekonomiczne tych grup spoecznych; ci grupy interesu maj wysoce zhierarchizowan struktur. Przypomina ona ksztatem piramid, ktrej wierzchoek tworz organizacje kadrowe i elita grupy), organizujce i kontrolujce dziaalno mas czonkowskich; d) grupy interesu zostay zintegrowane z -> systemem politycznym, majc niejednokrotnie formalny status cKasi-publicznych organw pastwa. Uczestnicz one zarwno w procesie przygotowywania decyzji politycznych, jak i wprowadzania ich w ycie; e) bardzo czsto wystpuje trzykierunkowa" struktura powiza midzy rzdem, zwizkami zawodowymi i organizacjami pracodawcw (tzw. tripartite), W Austrii, Szwecji oraz Norwegii istnieje silny" korporatywizm. Proces

decyzyjny jest wysoce scentralizowany i w przetargach industrialnych (kwestie placowe, cenowe, ubezpieczenia, zasiki, polityka dochodowa) uczestnicz wadze najwysze kadego ze stowarzysze interesu. Zachowuj one du autonomi organizacyjn, a w procesie dystrybucji dbr politycznych stosowana jest zasada proporcjonalno ci. Nastpuje zatarcie tradycyjnych linii podziau pomidzy kwestiami prywatnymi oraz publicznymi. Organizacje interesu staj si czci struktury administracji publicznej i wykonuj szereg uprawnie delegowanych im przez pastwo, W Irlandii, Niemczech, Belgii, Danii, Finlandii i Holandii istnieje umiarkowany" k. Powizanie grup interesu z pastwem nie ma wielopaszczyznowego charakteru Dominuje typ sekcjonalnej" partycypacji. Formy kolektywnych przetargw s jednak czsto wykorzystywane w procesie decyzyjnym (zwaszcza w przetargach p acowych). Np. w Niemczech Konzertierte Aktion traktowana bya jako instrument w rkach rzdu, a nie jako autonomiczny wyraz zasady partnerstwa socjalnego. Mechanizm ten suy jako sposb przezwycienia kryzysu gospodarczego (brak trwaych form kooperacji midzy rzdem a grupami interesu). W USA. Francji, Woszech i Hiszpanii istnieje saby" k. Ukad grup interesu jest sfragmentaryzowany i dominuje sekcjonany typ artykulacji i reprezentacji interesw. Zakres stosowania kolektywnych form przetargw jest bardzo wski. [R.H.]

KORUPCJA
(ac. corruptio - zepsucie) - jedno z najstarszych i najpowszechniejszych zjawisk z dziedziny patologii ycia spoecznego i politycznego. Z punktu widzenia prawnego wyodrbnia si korupcje biern i czynn. Czynna korupcja dotyczy osb, ktre s zainteresowane w zaatwieniu okrelonej sprawy, a zwizane to jest z dodatkow gratyfikacj bd te jej obietnic. Osoba popeniajca przestpstwo korupcji czynnej nakania urzdnika pastwowego, by ten omin lub zama przepisy albo podj decyzj niezgodn ze swoimi kompetencjami. Podlega take karze tzw: korupcja bierna. Wie si ona z uzalenieniem zaatwienia sprawy przez urzdnika b d funkcjonariusza publicznego, ktra naley do ich kompetencji, od uzyskania okrelonych korzy ci. Dotyczy to moe sytuacji, gdy urzdnik da apwki, chocia i tak zobowizany jest podj okrelon decyzj. Wystpuje take forma niejako rutynowej, staej opaty za zaatwienie sprawy. Innego rodzaju paszczyzn, na jakiej rozpatrujemy zjawisko k., to aktywna rola podmiotw. Omwione zalenoci dotycz niejako "teorii korupcji", W pierwszym przypadku interesant wykazuje inicjatyw, namawiajc urzdnika do przyjcia okrelonych korzy ci za zaatwienie sprawy. W drugim za - urzdnik uzalenia zaatwienie sprawy od otrzymania okrelonej gratyfikacji. Rozwj cywilizacyjny, a zwaszcza komplikowanie si mechanizmw ycia politycznego, spowodowa rozszerzenie metod k. i stosowanie bardziej wyrafinowanych form. W przypadku politykw mamy do czynienia z bezpo rednimi formami k. bd bardziej zawoalowanymi, do ktrych zaliczy mona np. niektre formy lobbingu czy te sponsoringu. O wadze problemw zwizanych z k. moe wiadczy fakt powoania wyspecjalizowanych struktur zajmujcych si t problematyk. W Szwecji powsta Instytut Przeciwdziaania apwkarstwu Unstytutet Moi Motor), a midzynarodowa pozarzdowa organizacja -* Transparency International ogasza listy rankingowe krajw (na skali od 0 co 10), okrelajce poziom odpornoci na patologie w tym obszarze. W zestawieniach z 1998 r. z maksymaln liczb punktw na czele listy znalaza si Dania, Polska z liczb 4,6 pkt. zaja 40 miejsce (w 1997 bylimy na 29). Wysokie miejsce Dania zawdzicza m.in. temu, i zniosa przepisy pozwalajce

Kosmopolityzm

196

Kryzys

biznesmenom dokonywa odpisw podatkowych uwzgldniajcych tzw. bakszysze, ktre towarzysz transakcjom handlowym, gwnie w krajach Trzeciego wiata. W wiem pastwach Europy Zachodniej przepisy pozwalajce na tego typu praktyki obowizuj do dzisiaj. [E.M.] L i t e r a t u r a : W Bokajo, Korupcja - wymiar teorioekonomiczny, teoriopolityczny i kulturopoUfyczny, [w:] Politologia wrocawska, Wrocaw 2000. KOSMOPOLITYZM (od gr. kosmopolita - obywatel wiata) - rodzaj - ideologii g oszcej zanikanie wizi narodowych, spoecznych i historycznych, preferujcej -* postawy skierowane na integracj spoeczn i polityczn w ramach struktur ponadpastwowych oraz ignorujcej elementy tradycji narodowej i jej warto. Zwolennicy tej koncepcji ideologicznej zakadaj, i ojczyzn czowieka jest cay wiat. Aspekt spoeczny k. wyraa si w preferowaniu wartoci oglnoludzkich, uniwersalnych przed wartociami narodowymi. Aspekt polityczny k. zawiera si w negacji idei - suwerennoci pastwa narodowego. K jest tendencj ideow zwizan z industrializacj i tworzeniem struktur marginalizujcych granice, wizi narodowe, jzykowe i kulturowe, fctre tworz nowy typ osobowoci czy sposb odczuwania to samoci - np. Europejczyka. K. by ide ostro zwalczan przez ideologie nacjonalistyczne (np. -* faszyzm, - nazizm, -+ syjonizm), jak i internacjonalistyczne (-+ komunizm, - socjalizm). By tak e, i czsto jest nadal, traktowany jako postawa przeciwstawna patriotyzmowi. Wynikao to zazwyczaj z prezentowania postaw opartych na pogardzie dla kultu wasnej nacji, celowego deprecjonowania narodowej historii, jak i aktualnych dokona narodu i pastwa. [E.M.] KRYTYCZNA TEORIA - zesp pogldw fiozoficzno-socjologicznych reprezentowanych przez przedstawicieli tzw. szkoy frankfurckiej, zwizanych z utworzonym w Niemczech w 1923 r. Instytutem Bada Spoecznych (Institut fur Sozialforschung); gwnym przedmiotem aktywnoci naukowej tej szkoy bya krytyka kapitalistycznych stosunkw spoecznych i ekonomicznych oraz procesy zwizane z tworzeniem si masowego spoeczestwa", takie jak: degradacja kultury, zwaszcza sztuki, problemy alienacji jednostki, zanik krytycznych funkcji rozumu (nauki) itd. Do grona najwybitniejszych twrcw k.t. naleeli Friedrich Pollock (1894-1970), Carl Griinberg (1861-4)940), Max Horkheimer (1895-1973), Theodor Wiesengrund Adorno (1903-1979), Walter Benjamin (1892-1940), Erich Fromm (1900-1980), Jurgen Habermas (ur. 1929). Za przedstawiciela k.t. uwaa si take Herberta Marcusego (1898-1980), cho nigdy nie by on zwizany ze szko frankfurck. Terminu k.t. uy po raz pierwszy M. Horkheimer, akcentujc: po pierwsze jej niezaleno w stosunku do istniejcych doktryn (w tym marksizmu), po drugie przekonanie o zasadniczym schorzeniu caej istniejcej cywilizacji, ktra wymaga globalnego przeksztacenia, nie za czstkowych napraw, po trzecie - konieczno wypracowania nowego podejcia metodologicznego i teorio-poznawczego, ktre umoliwioby analiz istniejcego spoecze stwa, samo nie bdc skadnikiem tego spoeczestwa lub jedn z form jego samowiedzy. Natomiast wedug E. Fromma poznanie zjawisk spoecznych i ekonomicznych wymaga zastosowania metod psychologii spoecznej, czcej podejcie psychoanalityczne (freudyzm) z -* marksizmem. Zadaniem psychologii spoecznej jest tumaczenie wsplnych, spoecznie

wanych duchowych postaw i ideologii - a zwaszcza ich niewiadomych korzeni -z punktu widzenia wpywu warunkw ekonomicznych na denia ludzkie"(0 metodzie i zadaniach psychologii spoecznej, 1932). Jednym ze staych motyww k.t. jest przekonanie, e wiat jest zagroony przez rozwj techniki, ktr wspomaga nauka. Rozwj nowych kierunkw naukowych (gwnie scjentyzm, pragmatyzm, utylitaryzm, pozytywizm) doprowadzi do zobojtnienia nauki wobec wiata warto ci (sdw wartociujcych), zaniku krytycznych funkcji poznania. Niezdolno poznania ludzkiego do wytwarzania sdw wartociujcych nieuchronnie prowadzi do spoeczestwa totalitarnego, do coraz skuteczniejszych metod manipulowania ludmi, do niszczenia kultury i zagady osobowoci. Zdaniem T. Adorno produktem spoeczestwa masowego jest przemys kulturowy", ktry cechuje si towarowo-rynkowym" podejciem do wszystkich dbr i wartoci tworzonych w ramach kultury, schematyzmem i standaryzacj, odejciem od warto ci absolutnych (prawda, rozum, - wolno) na rzecz wartoci uytkowych, instrumentalnych (Sztuka i sziuki.Wybr esejw, 1990). Podobn ocen spoecze stwa zachodniego przedstawi E.Fromm wskazujc, e: Wspczesny kapitalizm potrzebuje ludzi, ktrzy zapewni mu sprawn i masow wspprac; ludzi pragncych coraz wicej konsumowa; ktrych upodobania s zestandaryzowane, daj si atwo przewidywa i ksztatowa" {6sztuce mioci, 1992). Zagubienie jednostki, dezintegracja struktur spoecznych oraz upadek warto ci wywouj - zdaniem Fromma tzw. syndrom ucieczki od wolnoci, ktrego wyrazem jest powstawanie ideologii i systemw totalitarnych, postpujcy proces wyobcowania jednostki od swoich blinich, od natury, poczucie utraty tosamo ci, wiadomoci jednostkowego "ja" {.Ucieczka od wolnoci, 1993). Problem alienacji jednostki, rozumianej jako wyobcowanie prawdziwej istoty czowieka, podj H. Marcuse. W pracy zatytuowanej Czowiek jednowymiarowy stwierdzi, e wspczesne spoeczestwo posiada moc zniewalajc, tumi prawdziwe marzenia i denia jednostek Cywilizacja spoeczestwa przemysowego ma charakter totalitarny, czyni ona z ludzi automaty, konsumentw i producentw, niezdolnych do wyraania, a nawet u wiadamiania sobie wasnych ludzkich potrzeb. Pogldy H. Marcusego zostay szeroko wykorzystane przez ideologw -+ Nowej Lewicy. Nowe elementy do k.t. wprowadzi J, Habermas (Theorie des komunikativen Handelns, 1979; Teoria iprak-tyka,wyd. polskie 1983). Uzna, i kategorie pojciowe Marksa s niewystarczajce do opisania wielu zjawisk, w tym przede wszystkim dominacji. W myl stworzonej przez niego teorii komunikowania si dominacja stanowi zaprzeczenie idealnej sytuacji komunikacyjnej. Std najwaniejszym zadaniem filozofii jest stwarzanie warunkw do idealnego prowadzenia dialogu przez opisanie warunkw takiego dziaania. Demokracja jest form politycznego dialogu, jej za sprawno warunkowana jest wyznaczeniem warunkw takiego dialogu, ktre byyby zaakceptowane przez wszystkich jego uczestnikw. Teoria Habermasa znalaza zastosowanie w rnych dziedzinach filozofii, politologii, badaniach z zakresu -> kultury politycznej, -+ opinii publicznej itd. [K.D.] L i t e r a t u r a: L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu, t. 3., Pary 1978; Szkoa frankfurcka, t. 1, wstp i tumaczenie J. oziski, Warszawa 1985; M. Chaubiski, Antropologia i utopia. Jednostka a spoeczestwo w pogldach E. Fromma, Warszawa 1992. KRYZYS (ac: crisis igr.: Prists -przesilenie, przeom, rozstrzygnicie) -jako kategoria spoeczna to sytuacja, w ktrej mona zaobserwowa zjawisko wyraania na masow skal niezadowolenia spoecznego, majcego swe rda w powanych problemach

Krvzvs

J98

)'))

Kuit jednostki

ekonomicznych pastwa lub/oraz w znacznym i rosncym poziomie niepokoju spoecznego, ktry uzewn trznia si rwnie w raekonwenejonanyeh formach - partycypacji obywatelskiej lub/oraz w zagroeniu bezpieczestwa i integralnoci kraju. Oczywist konsekwencj wystpienia stanu kryzysowego pozostaje niemono kontynuowania dotychczasowego kierumai polityki czy te stylu jej uprawiania. Wspomniane przesanki sytuacji kryzysowej (rda) wywieraj wic bezporedni wpyw na sfer stosunkw politycznych. K. polityczny staje si jakby ubocznym efektem" i naturaln konsekwencj procesu kumulacji napi i konfliktw na paszczy nie stosunkw spoecznych, stawiajcych pod znakiem zapytania moliwo i celowo utrzymywania dotychczasowej logiki rozwoju. Przenoszc na grunt polityczny medyczne rozumienie k. jako stanu przesilenia chorobowego, naley dostrzec w nim potencjamoe otwarcia drogi w kierunku podjcia dziaa innowacyjnych czy reformatorskich, ktrych mo liwo realizacji w innych warunkach byaby nika. Nie bez powodu wielu politologw sugeruje, i k. mo e spowodowa zerwanie z tradycyjnym sposobem my lenia czy zachowania i umo liwi recepcj nowych idei czy koncepcji odnoszcych si do organizacji pastwa czy spoeczestwa. Z reguy stan kryzysowy wywouje znaczce zmiany na rynku wyborczym i moe spowodowa przesunicia w dystrybucji mandatw midzy partiami. Do czsto zostaje wyoniony wyrany" zwycizca (partia czy przywdca), ktry uzyskuje mandat do przeprowadzenia nie tyle kosmetycznych zmian, ile gbokich reform. K. kreuje w spoeczestwie swoisty stan poczucia nagoci" i w tej nowej sytuacji nawet bardzo drastyczne reform}' uzyskaj spoeczn akceptacj. Jednak k. oznacza zerwanie (w mniejszym czy wikszym stopniu) z dotychczasow koncepcj polityki i w konsekwencji okrelona opcja polityczna ulega marginalizacji czy wrcz zostaje zlikwidowana, Z tego wanie powodu k. polityczny jest stanem traumatycznym, chorobowym, ktry winien by unikany, gdy proces ozdrowienia niesie ze sob znaczne koszty spoeczne. Niejednokrotnie mwi si o k. parlamentarnym oraz gabinetowym. Jest to swoiste zerwanie, cho mo e ono nastpi w ramach normalnie funkcjonujcego mechanizmu alternacji wadzy i w warunkach spoecznych dalekich od sytuacji kryzysowej. Mianem k. parlamentarnego okrela si zjawisko utraty przez parti rzdzc (lub koalicj rzdzcych partii) wygodnej wikszo ci w -+ parlamencie, ktry to fakt stawia jednoczenie pod znakiem zapytania mo liwo kontynuowania dotychczasowej polityki, ktrej realizatorem i egzekutorem by rzd, a gwarantem, i swoistego rodzaju sponsorem kontrolowany" organ przedstawicielski. Naley pamita, i utrata wikszo ci parlamentarnej (absolutnej) nie jest conditio sine qua non zaistnienia kryzysu parlamentarnego. W wielu krajach dominuje praktyka tworzenia koalicji mniejszociowych (majcych wsparcie parlamentarne ugrupowa pozostajcych formalnie poza skadem rzdu) i wwczas k. parlamentarny bdzie efektem cofnicia przez koalicj parlamentarn poparcia dla rzdu. Z takim scenariuszem mo na spotka si w tzw. demokracjach -* konsensualnych. Efektem k. parlamentarnego moe by: powstanie nowej wikszoci parlamentarnej i sformowanie nowego - gabinetu b d te przedterminowe rozwizanie parlamentu przez gow pa stwa i rozpisanie nowych -+ wyborw. K. gabinetowy oznacza upadek rzdu i otwiera faz przetargw i negocjacji midzypartyjnych, ktrych celem jest zainstalowanie nowej ekipy. Najczciej gabinet upada w wyniku zastosowania instytucji -wotum nieufnoci, ale nie nale do rzadkoci sytuacje, gdy spory pomidzy partiami odpowiedzialnymi za funkcjonowanie rzdu wywouj ten sam efekt. Jednak zarwno pojcie kryzysu parlamentarnego, jak i gabinetowego to kategorie nieostre i oznaczajce zjawiska o czsto rnym stopniu napi i konfliktw. Powany k. parlamentarno-gabinetowy

(gdy z reguy pojawia si taka skumulowana" posta k.) jest konsekwencj narastania sytuacji kryzysowej na poziomie stosunkw spoecznych. Wwczas dymisja rzdu i rozwizanie parlamentu to cze strategii stawiajcej sobie za cel uzdrowienie sytuacji, Rozwizanie parlamentu czy upadek gabinetu nastpi moe take w normalnej" sytuacji, a nowe rozstrzygnicia s wwczas niczym innym, jak rutynowym i procedur'. Trudno wwczas mwi o k. politycznym, zastosowaniem demokratyczni zwaszcza i z reguy dotychczasowy kierunek polityki jest utrzymany. W tym drugim kontekcie termin k. stosowany si raczej w potocznym znaczeniu. [R-.H.j L i t e r a t u r a : M. Dobry, Socjologia kryzysw politycznych, Warszawa 1995,

KRYZYS MiDZYMARODOWY
- powane zakcenie stosunkw midzynarodowych, zaamanie si wsppracy midzynarodowej. W warunkach km. istnieje du e prawdopodobiestwo uycia siy (cho nie jest to regu). Z waniejszych k.m. wymieni mona zaamanie si systemu finansowego pastw kapitalistycznych w 1929 r., kryzys energetyczny i surowcowy w latach 1973-1974, Pojciem k.m. okrela si take moment zwrotny, przesilenie w fazie napicia midzynarodowego. Powanym k. w stosunkach midzynarodowych, cilej w radziecko-ameryka skich, by k. kubaski poprzedzony konfliktem w Zatoce wi. Uwaa si, e kubaski k. rakietowy (1962) by najbardziej niebezpiecznym epizodem XX w., ktry mg przeksztaci si w wojn z u yciem broni jdrowej. [T..-NJ

KSENOFOBIA
(gr.: ksenos - obcy i phhos - strach, a zatem strach przed obcymi) - wrogo wobec obcych, przesadne wyraanie niech ci wobec cudzoziemcw. Pojawienie si k. towarzyszy zazwyczaj narastaniu w spoecze stwie nastrojw nacjonalistycznych i stanowi ona swoistego rodzaju dopenienie wobec -* nacjonalizmu. Zazwyczaj obawa przed wpywami cudzoziemskimi i aktywne im przeciwdziaanie ma swe rda w sytuacji spoeczno-ekonomicznej kraju. K. jest wic raczej fenomenem sytuacyjnym, Ksenofobiczne nastroje wobec cudzoziemcw (emigrantw i tzw. gastarbaiterw), szerzone i kultywowane we Francji (Front Narodowy Le Pena), Belgii (Front Narodowy), Holandii (Centrum Demokratyczne) czy Niemczech (republikanie), znajduj zwolennikw przede wszystkim wrd niezadowolonej" i gorzej sytuowanej ekonomicznie czci populacji, ktra postrzega obcych jako potencjalnych konkurentw w walce na rynku wyborczym. Wie si to z nastrojami ksenofobicznymi powstaymi na tle konfliktw ekonomicznych. Sprawa jednak komplikuje si, gdy k. staje si immanentn wartoci powszechnie akceptowan w spoeczestwie lub w pewnych jego segmentach. Ruchy -+ faszystowslde uczyniy koncepcje nacjonalizmu i etnocen-tryzmu jednym z filarw -* ideologii, a przecie oznacza to kultywowanie w spoeczestwie wrogiego nastawienia wobec reprezentantw innych wsplnot narodowych czy pastwowych. [R.H.] KULT JEDNOSTKI - charakterystyczna dla reimw komunistycznych zasada polityczna, goszca potrzeb publicznego i ostentacyjnego wyraania uznania dla przewodniczcego partii. W praktyce oznaczaa ona dogmat nieomylnoci przywdcy i odbieraa wszystkim uczestnikom yci a politycznego prawo do jakiejkolwiek krytyki jego osb)'. W ten sposb

S-iiiturs polityczna

"iiO

201

Kultura polityczna

starano si zapewni personifikacj ruchu politycznego stanowicego trzon systemu komunistycznego. Idea k.j. uwaana jest za twr - stalinizmu i zwizana jest z osob J. Stalina, przywdcy bolszewikw w latach 1922-1953. K.j. wyraa si nie tylko w mobilizowaniu do dziaa politycznych majcych na celu uwidocznienie masowego poparcia dla przywdcy. Propagowany by on rwnie w dziaalnoci artystycznej, tworzc dziea literackie, plastyczne czy filmowe gloryfikujce posta J. Stalina i przedstawiajce go jako osob o niepowtarzalnych, niemal nadprzyrodzonych przymiotach umysu i charakteru. Po jego mierci k j. uznany zosta za "bd i wypaczenie" socjalizmu i potpiony w referacie przedstawionym przez N.S. Chruszczowa na XX Zjedzie KPZR w marcu L956 r. Przejawy k.j. pozostay jednak elementem praktyki pastw komunistycznych, co w szczeglny sposb uwidocznio si w Rumunii (N. Ceausescu), w Jugosawii (J. Tito), na Kubie (P. Castro) oraz w Korei Pn. (Kim r Sen). [AA.] KULTURA POLITYCZNA - odnoszca si do polityki warstwa kultur/ rozumianej jako og materialnych i niematerialnych wytworw spoeczestwa, zdolnych funkcjonowa, rozpowszechnia si w przestrzeni i w czasie (S. Czarnowski, J. Szczepaski). Elementami kultury s wytwory materialne, wzorce postpowania, hierarchia wartoci oraz instytucj e spoeczne, Podstawowymi sHadmkami k.p. s symbole polityczne, wzorce dziaania politycznego (-+ normy polityczne) oparte na okrelonym katalogu -+ wartoci politycznych oraz -> postawy polityczne. Materialnym wytworem k.p. s -* instytucje polityczne. W literaturze politologicznej mo na wyrni dwa podejcia do problematyki k.p. W ujciu aiiaUtyczno-opisowym jest ona traktowana jako wyraz i poziom zaangaowania politycznego, funkcjonalny b d dysfuncjonalny dla - systemu pohtycznego. Wedle jednej z najbardziej rozpowszechnionych definicji k.p. to og wzorcw indywidualnych postaw i orientacji wobec polityki, wystpujcych wrd czonkw systemu politycznego " (G, Almond, G. Powell, Comparative Politics: A Developmental Approach, 1966). W tak rozumianym okreleniu k.p. mieszcz si trzy komponenty: a) poznawczy - wyraajcy poziom zainteresowania polityk i wiedzy o zjawiskach i procesach politycznych; b) ocenny - obejmujcy warto ciujce sdy o polityce oraz c) afektywny - oznaczajcy negatywne i pozytywne emocje wobec - podmiotw polityki i ich dziaa. Pojcie k.p., funkcjonujce w jzyku potocznym od XVIII w. bardziejjako zbitka pojciowa ni powany termin naukowy, zostao wprowadzone do politologicznych bada porwnawczych w latach szedziesitych przez G. Almonda i S. Verh. Prowadzc badania nad formami aktywnoci politycznej w rnych pastwach (min. USA, Meksyku, Indiach, RFN) stworzyli oni oglnoteoretyczn podstaw do bada nad k.p. Uznano jednoczenie, e polityka jest czci wytworw ycia spoecznego, dlatego jest czci kultury. Tak ujta geneza k.p. staa si obiektem analiz politologicznych w innych krajach, min. take w Polsce. W drugiej poowie lat siedemdziesitych zaczto patrze na k.p. jako na element kultury w penym tego sowa znaczeniu, to znaczy ogu materialnych i niematerialnych wytworw ycia spoecznego. Stao si to podstaw do rozszerzania pojcia k.p. o takie elementy, jak instytucje polityczne oraz system socjalizacji (pedagogiki) politycznej. Dziki temu akcent badawczy zosta przesunity z elementw indywidualnych na oglnospoeczne, charakteryzujce pewne zbiorowoci. Dualizm zawarty w pojciu k.p. wynika nie tylko z przyczyn semantycznych, ale take rozumienia (postrzegania) kp. przez konkretne spoeczestwo, ktre zasadniczo pojmuje polityk Jako zbir abstrakcyjnych ideaw; a nie samodzieln , bardzo istotn sfer ycia spoecznego. W

ksztatowaniu k.p. problemem staje si przyblienie werbalnych deklaracji (oczekiwa dotyczcych wadzy, pastwa, spoeczestwa) do wasnych postaw, dziaa w sferzepoiityki. Pojcie k,p. odsya wic do specyficznie politycznego nastawienia: do postaw wobec ustroju politycznego w caoci i jego fragmentw oraz do oceny roli, jak w ramach systemu moe odegra jednostka. Tak opini sformuowali S. Almond i S. Verba iThe Civic Culture, 1983). Przezwycienie poczucia alienacji jednostki w stosunku do polityki jest wedug autorw warunkiem stworzenia kultury obywatelskiej, uczestniczcej. Obserwatorzy tycia politycznego podkrelaj, e najbliej typowej k.p. uczestniczcej s te spoeczestwa, w ktrych istnieje silnie rozbudowane poczucie wizi w ramach spoecznoci lokalnej. Jako przykad tego typu k.p. G. Almond i S. Verba przytaczaj Wielk Brytani (w przeciwiestwie do Niemiec, gdzie silne tendencje dualistyczne zahamoway procesy tworzenia si spoecze stwa zainteresowanego w partycypacji politycznej). Almond i Verba sformu owali opisy trzech typw k.p., ktre miay sta si podstaw do klasyfikacji okrelonych struktur spoecznych. Pierwszy typ. to zaciankowa k.p., cnaiakteryzujca si cakowitym indyferentyzmem politycznym. Cechuje ona np. spoecznoci afrykaskie (plemienne). Drugim typem jest k.p. poddacza. Poszczeglne osoby maj wiadomo istnienia wadz centralnych, dostrzegaj zwizek midzy decyzjami wadz a w asnym losem, ale z rnych wzgldw (wiedza, typ i forma pastwa, osobowo itp.) nie wykazuj aktywnych postaw wobec wadzy politycznej. Trzeci typ k.p. okrelany jest mianem uczestniczcej. Wg G. Almonda i S. Verby dotyczy to spoeczestw, w ktrych obywatele d do uzyskania penej wiedzy o mechanizmach ycia pohtycznego, maj okrelony stosunek do podmiotw politycznych, a przede wszystkim wykazuj duy stopie aktywnoci taknaszczebulokalnym, jak i centralnym. Ten typ kp. wymaga" od obywateli dostrzeenia zwizku pomidzy ich bezporedni aktywnoci a efektami na szczeblu centralnym. Autorzy wielu opracowa podkrelaj, e ten typ jest najbliszy modelowi obywatelskiej kultury politycznej", ktra ma optymalne warunki rozwojowe w obszarze mechanizmw demokratycznych. S one w stanie przyczyni si do utrwalania i rozwoju obywatelskiej k.p. S. Almond i S. Verba uwaaj, e obywatelska k.p. jest take wynikiem odrzucenia skrajnych postaw ultraprawicowych czy lewicowych. Oparcie obecnoci w yciu politycznym na porozumieniu i poszanowaniu r norodnoci, otwartoci na zmiany, posugiwaniu si w dyskusji argumentacj oznacza pominicie agresywnoci, gwatownoci, kamstwa itd. Interesujcym uzupenieniem tego stanowiska jest opis tzw. osobowoci demokraty", ktr tak uj H. Lasswell: a) otwarte ego" - pena ciepa i akceptacji postawa wobec innych ludzi, b) zdolno do poszanowania cudzych wartoci, c) pluralistyczne nastawienie w sferze wartoci, d) zaufanie do otoczenia spoecznego, e) wzgldna niepodatno na lki. Wytworzenie si tego typu postawy, a jednoczenie modelu politycznego jest dosy silnie skorelowane z poziomem cyvrihzacyjnym. Niewtpliwie bardziej dotyczy to spoeczestw korzystajcych w peni z procesw industrializacyjnych ni spoeczestw, w ktrych gwnym celem wikszoci obywateli jest uniknicie mierci godowej. Omwione typy k.p. maj, jak podkrelaj to sami autorzy, charakter modelowy i praktycznie w czystej formie nie wystpuj. Na og obserwuje si modele mieszane. Innym ujciem problematyki k.p. jest podejcie normatywne, rozpowszechnione zwaszcza w pohtologii europejskiej. Akcentuje ono znaczenie wartoci i idei politycznych jako niezbdnego spoiwa kadego, a szczeglnie demokratycznego systemu politycznego. W ten sposb definiuje k.p. P Reichel (Politische Kultur der Bundesrepublik, 1981), dla ktrego s to zasady politycznego samostanowienia oraz aktywnej wsppracy politycznej^5, wyrastajce z potrzeby partycypacji i demokratyzacji. Wg M. Sobolewskiego k.p. tworz wartoci i cele polityczne, do ktrych winien dy system poityczny; podstawowe metody

Kultura polityczna

:HKl

203

Legitymizacja wiadzv

i reguy dziaa politycznych oraz instytucje polityczne. Zdaniem EL Biskupskiego k.p. jest zwanym systemem wierze, idei i teorii" odnoszcych si do sfery polityki. Tali rozumiana k.p. spenia funkcj integracyjn, tworzc konstytutywn oczywisto spoeczestwa, ktra jest wyrazem wsplnoci jego porzdku i uwidacznia si przez istniejce struktury symboliczne i wiadomociowe" (J. Gebhardtl, oraz iegitymizacyjn, zapewniajc legitymacyjn zgod czonkw systemu z panujcym porzdkiem" (F, Pappil. Dotychczasowe dyskusje nad problemem k.p. nie doprowadziy do -usunicia wszystkich zasadniczych kontrowersji co do tego, czym jest k.p. i jakie spenia funkcje. Wikszo autorw skania si jednak ku pogldowi e: a) k.p. tworzy subiektywny wymiar polityki. na ktry skadaj si znaczce politycznie przekonania {beliefs, Meuiungen), postawy attitudes, Einsiellungen) oraz wartoci lvalues, Wen) lG. Almond, L. Pye. D. BergSchlosser): b) k.p. jest elementem otoczenia systemu politycznego, poczonym z nim relacj sprzenia zwrotnego, oraz c) stanowi czynnik integrujcy -* wsplnot polityczn . |AA. E.M.
(edsS. Political C, 1963; L.Pye, 6 Verba and Political Development, Princeton L965. G. Almond, Verba (eds). The Civic Culture Revisited, Boston '980: Przemiany vjartosci a system polityczny, pod red. F. Ryszki i G. Meyera). Warszawa 1990.

LAICYZACJA
ipznoac. laicus -wiecki, grec. atkos- ludowy)- proces zewiecczenia ycia spoecznego, kulturalnego itp., wyzwalania go spod wpywu religii i organizacji kocielnych oraz zmniejszania sie roli wizi religijnych w -spoecze stwie; wie sie z rozwojem wiedzy i nauki, zmian modelu ycia spoecznego, rodzinnego itd. oraz -w rezultacie przemianami w sferze postaw, pogldw i systemu wartoci (wiatopogldu i spoeczestwa < czsto okrelane mianem procesu indywidualizacji spoecze stwa). [K.D.I

Lii er a tur a G. Aimond. S. Verba. The Civic Culture, Prmeeton

LEGISLACJA
- dziaalno polegajca na stanowieniu - norm prawnych obowizujcych powszechnie na danym terenie. Jest zadaniem organw pa stwa i organw samorzdu. W wszym znaczeniu 1. utosamiana jest z uchwalaniem -> ustaw. Jato taka stanowi wyczn kompetencj parlamentu, ktry mo e j przenie na rzecz innego organu (najczciej rzdu) tylko w okrelonych okolicznociach i z zachowaniem okrelonych wymogw formalnych (zob. -* delegacja ustawowa). [A.A,':

LEGiSLATYWA
(ac. legis latio - wnoszenie prawa) - skrtowe okrelenie wadzy ustawodawczej. Pojawio si na oznaczenie francuskich zgromadze prawodawczych z okresu Wielkiej Rewolucji oraz w okresie D Republik" (1849-1851). W znaczeniu podmiotowym oznacza * parlament. Okrelenia tego u ywamy gwnie w kontekcie zasady - podziau wadz, chcc okreli ten rodzaj wadzy, ktrej zadaniem jest stanowienie prawa (w przeciwiestwie do jego wykonywania i stosowania). Zob. te -> egzekutywa. [A.A.]

LEGITYMIZACJA WADZY
(dos. upowanienie do dziaania). 1, Atrybut wadzy politycznej wyraajcy uprawnienie rzdzcych do podejmowania wicych decyzji - przy rwnoczesnej aprobacie rzdzonych. L.w. wynika z akceptacji sposobu przejawiania si nadrzdnoci i podporzdkowania w sferze polityki oraz/lub z uznania -> autorytetu politycznego rzdzcych. Najoglniej mwic, w adza legitymowana to taka, ktra opiera si na czynnym, dobrowolnym przyzwoleniu rzdzonych, a wic wylducza przemoc i strach jako dominujce rdo podporzdkowania. W tym znaczeniu l.w. bywa te okrelana jako legitymacja lub prawomocno wadzy. Pojcie l.w. zostao rozpowszechnione przez M. Webera {Trzy typy prawomocnego panowania, wyd. pol. 1975), ktry skoncentrowa si na rdach spoecznej aprobaty dla rzdzcych. M, Weber wyr ni: a) l.w. legaln, opierajc si na przewiadczeniu, e posuszestwo wynika z faktu istnienia prawa stanowionego i przestrzegania go przez reprezentantw wadzy, b) l.w. tradycyjna - wynikajc z uznania witoci istniejcych od dawna porzdkw i potgi panujcych" i opierajc si na mocy zwyczaju, oraz c) 1. charyzmatyczn - wypywajc z uczuciowego oddania osobie wadcy oraz uznania dla jego niezwykych talentw", akcentujc emocjonalny stosunek do osoby przywdcy l zob.-+ charyzma). Propozycja ta wyodrbnia trzy typy

Legitymizacja wadzy

204

v-J

Lewica

idealne", ktre w czystej" postaci nie wystpuj w praktyce. Zdaniem M. Webera poszczeglne rda L, ktre zostay uto samione z przekonaniami spoecznymi, ksztatowanymi min. przez -> ideologi, mog si wzajemnie uzupenia. Typologia M. Webera, cho szeroko rozpowszechniona w politologii, spotkaa si z krytyk i doczekaa si uj alternatywnych. Zakwestionowane zostao zw aszcza zrwnanie 1. z caociowo rozumian aprobat dla niejasno okrelonej wadzy" czy panowania". Wymieni naley tu przede wszystkim koncepcj D. Eastona, ktry zaakcentowa fakt, e aprobata taka moe by nierwnomiernie rozoona na rne elementy ycia politycznego {A Systems Analysis of Political Life, 1965). Wyr ni on trzy wymiary l.w.: a) ideologiczny opierajcy si na uznaniu wartoci i zasad lecych u podoa systemu politycznego, b) strukturalny - wynikajcy z akceptacji dla norm proceduralnych skadajcych si na - reim polityczny oraz c) personalny - wyraajcy szacunek dla konkretnych osb sprawujcych funkcje publiczne. Kady z wymienionych wymiarw 1. (a nie tylko ideologia jak u M. Webera) moe stanowi rdo poparcia dla systemu politycznego. Zdaniem D. Eastona poziom l.w. w poszczeglnych wymiarach nie musi pokrywa si ze sob, bowiem akceptacji wartoci politycznych moe towarzyszy dezakceptacja rozwiza proceduralnych, a tym bardziej brak uznania czy niech do politykw. Poniewa 1. w. jest dla D. Eastona przede wszystkim wkadem energetycznym, jaki uzyskuje -* system polityczny ze swego otoczenia, zatem spjno l.w. na wszystkich poziomach zwiksza rozmiar poparcia niezb dnego dla przetrwania systemu. Swego rodzaju poczeniem normatywnej koncepcji M. Webera i empirycznej teorii D. Eastona jest propozycja D. Beethama (Legitymacja wadzy, wyd. pol. 1995). Uznaje on, e 1. wadzy dokonuje si jednoczenie na trzech poziomach. Pierwszy z nich stanowi reguy nabycia i sprawowania w adzy. Drugim s przekonania rzdzcych i rzdzonych co do funkcjonowania systemu politycznego. Poziom trzeci to czynne przyzwolenie rzdzcych wyraajce si w konkretnych zachowaniach politycznych (np. poprzez udzia w wyborach i referendach, formuowanie publicznych deklaracji poparcia itp.). Opernej l.w. (stanowicej typ idealny") mona mwi wwczas, gdy zachodzi spjno midzy treci regu gry politycznej, ich pozytywn ocen oraz wyrastajcymi z niej pfosystemowymi zachowaniami politycznymi, wyraajcymi wol zachowania systemu w zasadniczo niezmienionym ksztacie. 2. Proces uzyskiwania aprobaty rzdzcych dla regu nabycia i sprawowania w adzy oraz dla instytucji i osb j sprawujcych. To dynamiczne ujcie problematyki 1. wyrasta z uznania faktu, e aprobata rzdzcych nie ma charakteru trwaego i moe ulega znacznym wahaniom, gronym niekiedy dla istnienia konkretnego systemu politycznego. Kwesti najistotniejsz jest tu budowanie i utrwalanie masowej akceptacji dla zasad zdobywania wadzy. Jest to jeden z zasadniczych wyrnikw systemw demokratycznych, w ktrych wadza nie moe by za-waszczona, a jedynie nabyta" w drodze rywalizacyjnych wyborw (G. Sartori, Teoria demokracji, wyd. pol. 1994). Innymi sowy, 1. w. na poziomie personalnym ulega w ten sposb cyklicznemu odnawianiu. W systemach niedemokratycznych rol czynnika legitymujcego reguy nabywania wadzy peni - ideologia, odwoujca si zarwno do wartoci, jak i do interesw grupowych, ktre uzasadniaj odrzucenie rywalizacji politycznej jako takiej i nie wymagaj tym samym potwierdzania w wolnych wyborach. Konsekwencj odrzucenia rywalizacyjnych wyborw jest zjawisko wymuszonej generaizacji poparcia, polegajce na niemo noci wyraenia dezaprobaty dla konkretnej grupy rzdzcej bez rwnoczesnego zakwestionowania ideologii i odrzucenia podstawowych regu gry politycznej. Rzdzeni staj wwczas przed alternatyw

penego legitymizowania lub penej delegitymizacji wadzy. Natomiast zarwno w demokracjach, jak i systemach niedemokratycznych podobn rol w l.w. spenia proces - socjalizacji politycznej, ksztatujcy przekonania i oceny polityczne oraz gotowo do uczestnictwa w dziaaniach zwikszajcych poparcie dla systemu. [A.A.] L i t e r a t u r a : M. Weber, Trzy typy prawomocnego panowania, [w:J Elementy teorii socjologicznych, pod red. W. Derczyskiego, A. Jasiskiej-Kani i J. Szackiego, Warszawa 1975; T. Biernat, Legitymizacja wadzy politycznej. Elementy teorii, Toru 1999. LEGITYMIZM - doktryna polityczna przyjta na kongresie wiedeskim (1815) goszca, e monarchowie sprawuj wadz z woli Boga, a zatem prawa historyczne dynastii s nienaruszalne. Zasadzie suwerennoci ludu przeciwstawiano zasad praw nabytych monarchw, zgodnie z ktr nie mogli oni by pozbawieni wadzy przez swoich poddanych. Zasad 1. uzupeniaa zasada rwnowagi stwierdzajca, e adne pa stwo nie moe uzyska hegemonii nad innymi. Obydwie zasady kongres wiedeski przyj jako podstaw pokoju w Europie. Postanowiono przywrci tron dynastiom obalonym w czasie wojen napoleoskich (1803-1815). [K.D.]

LESEFERYZM
(franc, laisser faire - nie sprzeciwia si; laissezfaire, laissezpasser - haso fizjokratw XVIII w., zwolennikw zupenej swobody gospodarczej jednostek bez ingerencji pastwa) - zasada 1. naleaa do naczelnych postulatw zwolennikw -* liberalizmu ekonomicznego (A. Smith,Th. Malthus, D. Ricardo i in.). G oszono, e w interesie spoeczestwa ley wyeliminowanie interwencji pastwa i pozostawienie jednostce penej wolnoci w sferze gospodarczej. Swoboda dziaalnoci gospodarczej sprawia, e wolnokonkurencyjny rynek staje si anonimowym w adc, ktry reguluje i kieruje yciem jednostek i caego spoeczestwa. Zgodnie z zasad 1. dziaania pa stwa winny by ograniczone jedynie do zapewnienia bezpieczestwa jednostce i jej wasnoci. Zdaniem A. Smitha: Jeeli w adza pastwowa jest ustanowiona dlatego, by zabezpieczaa wasno, to w rzeczywistoci jest ona ustanowiona dla ochrony bogatych przed biednymi, to jest tych, ktrzy posiadaj jak wasno, przed tymi, ktrzy jej nie posiadaj" {Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, wyd. polskie 1954). Dodatkowym uzasadnieniem 1. w teorii liberalizmu ekonomicznego bya teza goszca, e przykro wywoana strat jest odczuwana dotkliwiej w porwnaniu z przyjemnoci nabycia. Do idei 1. wspczenie nawizuj teoretycy - neoliberalizmu i (w skrajnej wersji) -* libertarianizmu. [K.D.]

LEWICA
- konwencjonalny sposb okrelenia miejsca partii politycznych i innych organizacji politycznych oraz masowego wyborcy w ramach przestrzeni rywalizacji politycznej na podstawie okrelonego katalogu kwestii problemowych, ktry charakteryzuje tzw. opcj lewicow. Konceptualizacja tej kategorii nastpuje z reguy w zwizku z funkcjonujc w politycznej rywalizacji osi: lewica-prawica i przeciwstawieniem wartoci i interesw lewicowych prawicowym (zob. ~* prawica). Problemowe" zdefiniowanie kategorii 1. opiera si niejednokrotnie na intuicyjnym doborze poszcze-glnych elementw i odwoaniu si do pewnych oglnych schematw czy stereotypw, do powszechnie akceptowanych w literaturze przedmiotu. Katalog kwestii problemowych

Liberalizj]

206

~t-y:

Liberalizm

i wartoci i interesw) charakteryzujcy opcj lewicow w sferze socjoekonomicznej (syndrom iewicowo ei) obejmuje: a) pastwow " kontrol gospodarki i rynku ekonomicznego oraz rozszerzenie roli pastwa w planowaniu ekonomicznym; b) rozbudow sektora publicznego opart na procesie nacjonalizacji podstawowych gazi przemysu; c) popieranie redystrybucji dochodu narodowego i d enie do wyrwnania dochodw obywateli; dl akceptacj utrzymania rozbudowanych programw socjalnych pastwa i w efekcie utrzymanie duego centralnego -> budetu pastwa; e) zwikszenie wydatkw na sub zdrowia i edukacj sponsorowan" przez agencje pastwa; f> -* protekcjonizm gospodarczy; g) akceptacj politycznej roli zwizkw zawodowych. Natomiast do sfery aksjologicznej (wartoci) zaliczamy: a) popieranie tzw. postmateriaktyeh warto ci (zob. - Nowa Polityka); b) podkrelanie znaczenia ideaw rwnoci, wolnoci i sprawiedliwo ci spo ecznej; c) szczeglne akcentowanie kwestii pokoju i wsppracy midzy narodami; d) hodowanie postawom laickim. [R.H.] LIBERALIZM (ac. liberalis - dotyczcy wolnoci, od liber - wolny). 1. Postawa spoeczno-polityczna (czasami take oglna filozofia ycia", styl ycia". ..usposobienie*'') cechujca si 'wyrozumiaoci, otwartoci i tolerancyjnym stosunkiem wobec postaw, pogldw lub czynw innych ludzi, odrzucajca -* dogmatyzm w myleniu i autorytarny styl dziaania. 2. Ruch spoeczno-polityczny odwoujcy si do ideologii 1. (zob. -* partie Eberalne). 3. Jeden z gwnych nurtw myli spoeczno-politycznej powstay w XVIII w., ktrego trzonem systemu wartoci s: indywidualistyczna koncepcja czowieka, preferowanie praw wolnociowych, wasno prywatna, atomistyczna teoria spoecze stwa, postulat ograniczonych funkcji pastwa. Wed ug J. Lutyskiego po raz pierwszyw yciu politycznym termin 1. zosta uyty przez Bonapartego w jego odezwie wydanej bezpo rednio po zamachu z 18 brumaire'a (9.11.1799). Odezwaa zawieraa postulat przywrcenia do praw idei liberalnych" jako przychylnych" sprawie wolnoci politycznej. Liberaami (liberates) okrelali si take zwolennicy reform o umiarkowanie antyfeudainym charakterze w Hiszpanii. Ich dzieem bya konstytucja kadykska z 1812 n, zapowiadajca ustanowienie rzdw konstytucyjnych (J. Lutyski, Pojcie liberalizmu w badaniach nad myl spoeczn XIX w., 1957). Powstanie 1. byo rezultatem XVI i XVII w. tendencji ksztatujcych nowy porzdek spoeczno-ekonomiczny okrelany mianem - kapitalizmu, umacniania si idei suwerennoci pastwa, rozwoju kultury wieckiej oraz zwycistwa nowych prdw intelektualnych i wiatopogldowych (owiecenie). Za prekursorsk w dziedzinie formowania si podstaw doktrynalnych L uwaa si twrczo H.de Groota (Grocjusza 158,3-1645) i S, Pufendorfa (1632-1694) - czoowych przedstawicieli teorii prawa natury, B. Spinoz (1632-1677) i T. Hob-besa (1588-1679) autorw idei politycznej demokracji, a take francuskich fizjokratw (L. de la Riviere, Le Trosne) - zwolennikw osiemnastowiecznej doktryny ekonomicznej, zwanej fizjokratyzmem, goszcej, e podstawowymi zasadami naturalnego porzdku" s wasno, wolno, obowizek pracy i ograniczone w swych funkcjach pastwo. Szczeglne znaczenie w rozwoju 1. miaa myl polityczna Johna Locke'-a (1632-1704), Za najwaniejsze jego prace uznaje si The Letter ofTokrantion (List o tolerancji, 1689) oraz Two Treatises of Government (Dwa traktaty o rzdzie., 1690). Myl Locke'a zawieraa najwaniejsze w tki L: atomistyczna koncepcj spoecze stwa; postulat ograniczonej roli rzdu, ktrego podstawowym zadaniem jest ochrona praw do ycia, wasnoci

i wolnoci oby.vate!i 'j; podstaw bya teoria umowy spoecznej zawieranej miedzy jednostkami powoujcymi spoeczestwo oraz urnowy spoecze stwa z w adz); zasad podziau wadz; indywidualizm, oparty na konceocji praw naturalnych; uznanie goszonych przez siebie zasad wspycia spoecznego za absolutne, ponadczasowe i ponadpastwowe. Rozwiniciem 1. politycznego Locke'a bya doktryna polityczna Charlesa Lotusa Montesquieu (zwanego Monteskiuszem, 1689-1755). Jego waniejsze prace to: Listy perskie (1721), Rozwaania o przyczynach wielkoci i upadku Rzymian (17341 O dachupraw (1748). Monteskiusz wskazywa, e kade pa stwo ma specyficzny ustrj (system praw) nie dajcy si dowolnie reorganizowa, a prby takie powinny pozostawa w jednoci z tradycj, zwyczajami, moralnoci, ducha narodu". Duch praw oznara czyli tym, co zawiera si w pojciu aj zrozumienie wspzalenoci miedzv prawem a rodowiskiem geograficznym, religi, obyczajowoci, a nawet zamo noci narodu, Wolno w ujciu Monteskiusza to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalaj. Twierdzi, e poszanowanie prawa jest- nie tylko gwarancj wolnoci, lecz w rwnym stopniu bezpieczestwa jednostki. Polityka stanowienia prawa powinna by nasycona duchem umiarkowania, oznaczajcego rwnie powcigliwo w zakresie regulacji prawnych ycia spoecznego. Zasada umiarkowania miaa tak e przenika system polityczny w pa stwie. Wolno polityczna najlepiej rozwija si pod rzdem umiarkowanym", ktrego dziaanie jest oparte na systemie hamulcw i sil rwnowacych, zapobiegajcych naduywaniu wadzy Z tego tez powodu Monteskiusz opowiada si za zasad podziau wadz. Bardziej radykalny charakter miay koncepcje ustrojowe Jeana Jacquesa Rousseau (1712-1788), autora rozpraw Umowa spoeczna (1762), Emil (li62), Projekt dla Korsyki U764) i in. Dla Rousseau natura rzeczy" (natura czowieka", czowiek jako taki") jest pojciem ponadczasowym i ponadspoecznym. Wskazywa, e czowiek nowoytny sta si typem bourgeois, przesta by natomiast obywatelem. Przyczyn tego jest nierwno midzy ludmi, pogbianie si nierwnoci ekonomicznych i spoecznych, egoizm, hedonizm, pochwaa bogactwa, wadzy itd. Nastpi zanik pojcia dobra oglnego. Czowiek powinien by jednak dobry i szczliwy. Aby zrealizowa ten cel. ludzie maj dwa sposoby: rozwija przez wychowanie w psychice ludzkiej takie wartoci etyczne, ktre pozwol zrezygnowa z ambicji i dzy bogactwa, albo te naley tak przemodelowa spoeczestwo, aby jednostki byy rwne miedzy sob. Plan tej spoecznoci kreli Rousseau w Umowie spoecznej, wedug niego obywatele nierwni co do siy lub zdolnoci umysowych staj si wszyscy rwni przez ukad i przez prawo". Stan umowy spoecznej powoduje, e kady czowiek, suchajc rozkazw spoecznoci, bdzie naprawd sucha samego siebie. Produktem umowy spoecznej jest wola powszechna, ktra umo liwia zjednoczenie interesw jednostkowych z interesami zbiorowoci. Wola powszechna nie jest jednak tosama z wol wikszo ci. Jest ona w istocie wol tych, ktrzy kieruj si wycznie my l o dobru ogu. Interpretacja teorii. Rousseau miaa dwojaki kierunek. Z jednej strony, stwarzaa ona podstawy ideau spontanicznego wspdziaania jednostek, natomiast z drugiej - suya usprawiedliwieniu koncepcji pastwa i prawa stojcych ponad ludmi (zgodnie z formu zmuszania do bycia wolnym"). Twrc teorii ekonomicznej 1. by Adam Smith (1723-1790). Syntez jego pogldw stanowia praca Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw (1776). Nawizujc do koncepcji fizjokratw, Smith wskazywa, e spontaniczne dziaania jednostek, zmierzajce do realizacji ich partykularnych interesw, prowadz w rezultacie do harmonijnej realizacji dobra wsplnego. Ustrj spoeczny - a tak e samo pastwo - rodzi si spontanicznie pod wpywem ywioowo ukadajcych si i rozwijajcych stosunkw midzy ludmi. Wedug Smitha

Liberalizm

_ 208

209

Liberalizm socialny

gospodark rzdz obiektywne, absolutne prawa ekonomiczne < niewidzialna rka" l W tych warunkach ingerencja pastwa w regulowanie gospodarki moe ten mechanizm zakci, a zatem pastwo winno ograniczy si do zapewnienia bezpieczestwa wewntrznego i zewntrznego (zob. -leseferyzm). Uwaa, e podzia spoeczestwa na bogatych i biednych jest faktem, a najlepsz drog do polepszania losu biednych jest wolna konkurencja, ktra zapewnia najszybszy wzrost bogactwa narodu. Teori l. ekonomicznego A. Smitha rozwijali D. Ricardo. Th. Malthus, J. Say i in. Wanym skadnikiem I. politycznego i ekonomicznego bya doktryna -* utylitaryzmu, zgodnie z ktr podstawowy motyw ludzkiego dziaania jest oparty na tzw. zasadzie uytecznoci, tj. deniu czowieka do szczcia (przyjemnoci) i unikania przykroci, Rozkwit teorii 1. przypad na wiek XIX (tzw. liberalizm triumfujcy). Najwybitniejszymi przedstawicielami 1. w tym okresie byli: w Anglii - J. Bentham i J.S. Mili, we Francji - B. Constant, BR RoyerCoEard, E de Chateaubriand, A. de Tocqueville, w Niemczech - K. von Rotteck, T, Welker i W, von Humboldt, w Stanach Zjednoczonych - A. Jackson, R. Hidreth. E Grimke i W Whitman, w Rosji - A.N. Radiszczew oraz grapa tzw. dekabrystw, w Polsce - W Surowiecki, bracia W i B. Niemej owscy, A. witochowski i K. Dunin, Wane modyfikacje do doktryny 1. wprowadzi! John Stuart Mili (1806-1873). Do najbardziej znanych jego dziel nale; On Liberty (O uiolnoei,185Q), Consideration on Representative Government (Rozwaania o rzdzie reprezentacyjnyrn,l861 wyd. pol. 1995) oraz Utilitarianism \_Utylitaryzm,186S'i. Domagajc si rozszerzenia praw wyborczych, akcentujc potrzeb dziaa interwencyjnych pa stwa w sferze prawnej, socjalnej i ekonomicznej, Mili stworzy podwalmy - demoliberalizmu i - 1 . socjalnego. Podkrela, e prawa do wolno ci sumienia i wolnoci goszenia pogldw nale do praw tkwicych w naturze czowieka i nie mona go ich pozbawia. Dostrzegajc rzeczywist nierwno i negatywne skutki dziaania wolnego rynku, Mili wskazywa, e zadaniem pastwa nie moe by tylko ochrona womoei i wasnoci jednostek, lecz tak e aktywne dziaanie w takich dziedzinach, jak: ochrona konsumenta, popieranie nauczania pocztkowego, ochrona osb, ktre nie mog by sdziami swoich interesw, wystpowanie przeciw monopolizacji, kontrolowanie womo ei umw itd. Ideaem rzdu by dla Milla rzd reprezentacyjny, ktrego funkcjonowanie miao by oparte na zasadzie suwerennoci ludu i zasadzie reprezentacji. Rwnolegle do nurtw zapocztkowanych twrczo ci J.S. Mula w ramach liberalizmu - w II poowie XIX w. i pocztkach XX w. - uksztatowa sie nurt konserwatywny, reprezentowany przez H. Spencera (20! * darwinizm spoeczny), G. Sumnera, J.E. Actona (autora znanej maksymy: Kada w adza deprawuje, wadza absolutna deprawuje absolutnie") ora? teoretykw tzw. ewangelii bogactwa (E. Carnegie, J. McCosh, N, Porter, M. Hopkins), ep^e|pjgejgBreeh podstawowych zaoeniach; indywidufimu, w asnoci prywatnej, p^i^twfaszczania wasno ci" oraz konkurencji. Kolejny etap rozwoju L wiza si z p^|bi#cyKi zr nicowaniem stanowisk zwolennikw doktryny wobec nowych zjawisk i peilJgpw zwizanych z rozwojem politycznym, spoecznym i ekonomicznym poszczegsllieh. pastw kapitalistycznych (monopolizacja gospodarki, interwencjonizm pastwejsy wzrost znaczenia ruchw totalitarnych - faszyzm i stalinizm, powstanie spettecze stwa masowego", konflikty spoeczne, riinterpretacja zaoe klasycznego liberalizmu itd.). Doprowadzio to do wykrystalizowania si nowych nurtw 1., takich jak -* rjgsfiheralizru, - ordoliberalizm, + huertariarnzm. Wielo nurtw w ramach wspczesnego 1. si^oma niektrych badaczy do sformuowania wniosku, i terminem 1. naley posjBgiwa si wycznie w Lczbie mnogiej iiberalizmy), Mfeiujc si zasad , e wystpuje tyle liberalizmw, ilu jest przedstawicieli tego kierunku CG. Sartori). W literaturze eolskiej przyj si pogld, i 1.

nie wystpuje w czyste] postaci": mona mwi jedynie o nurtach, koncepcjach czy doktrynach speniajcych przyjte przez badacza kryteria L oraz dajcych si w tak skonstruowanej kategorii pomieci 'J. katyski, M. Sobolewski, W Sadurski). [ELD.]
L i t e r a t u r a : J. Lutyski. Pojcie liberalizmu u> badaniach nad mysi spoeczn XIX w. Przegld Socjologiczny'. 1.11, L957; J. Sahvyii-Shapiro, Liberalism: Its Meaning and Emory. Princeton 1958; H. Laski. The Rise of European Liberalism.hcm.doTi 1971: G. Sartori. The Relevance of Liberalism in Retrospect, [w:J The Relevance of Liberalism, przedmowa 'l. Brzeziski, Columbia University, 1978. B. i M. Sobolewscy. Mysi polityczna. XIX 1 XX ic. Liberalizm. Warszawa 1978; W. Sadurski. Neoliberalny system wartoci politycznych. Warszawa LS80; W. Osiatyski. Wspczesny konserwatyzm i liberalizm amerykaski. Warszawa 1984.

LIBERALIZM SOCJALNY - zwany take liberalizmem lewicowym lub liberalizmem progresywistycznym. jeden z nurtw wspczesnego - liberalizmu powstay na przeomie XIX i XX w. jako rezultat krytyki zaoe tradycyjnego (klasycznego) liberalizmu ekonomicznego! politycznego. Gwnym przedmiotem krytyki bya zasada - leseferyzmu, absolutyzacja wolnoci ekonomicznej jednostki, niedocenianie kwestii socjalnych] politycznych przez twrcw klasycznego liberalizmu. W literaturze przedmiotu l.s. jest czsto utosamiany z -* demoliberalizmem. Za prekursorski w dziedzinie l.s. uwaa si dorobek teoretyczny Johna Stuarta Milla, szczeglnie za jego prace pt. The Principles of Political Economy (Zasady ekonomii politycznej, wyd, polskie 1966). Utylitaryzni U861). Mili dostrzeg, e wprawdzie wasno prywatna i jej nieskrpowane uywanie stanowi podstaw wolnoci, Lecz jest ona take przyczyn ograniczenia wolnoci. Odwoujc si do zasad uyteczno ci i pragmatyzmu. Mili zrewidowa zaoenia -+ leseferyzmu, proponujc obszerny katalog dopuszczalnych i niezb dnych dziaa pastwa w sferze prawnej, socjalnej i ekonomicznej. Twierdzi, e czasami dziaalno niewidzialnej rki rynku moe by sprzeczna z interesami ogu. Z tego powodu postulowa aktywn dziaalno pastwa w takich przypadkach, jak: ochrona konsumenta, popieranie nauczania pocztkowego, ochrona niektrych grup spoecznych (np, kobiet i dzieci), kontrolowanie wolnoci umw, dziaalno skierowana przeciwko monopolizacji itd. Mili uwaa, e pastwo powinno przej z rk organizacji filantropijnych pomoc dla najuboszych, organizowa fundusz publiczny przez podatki i poyczki. Kontynuatorem tego kierunku by Thomas Hill Green (Liberal Legislation and Freedom of Contract). Zwraca on uwag na ograniczony charakter tradycyjnej koncepcji wolnoci negatywnej (zob. -> wolno). Postulowa, aby prawdziwe rozumienie wolnoci obejmowao prawo do samodzielnego rozwoju jednostki, tak e dojrzewania i realizowania jej moliwoci. Z koncepcji wolno ci pozytywnej Green wyciga wnioski co do aktywnej roli pa stwa, ktre miao interweniowa w te umowy, ktre stwarzaj grob dla zdrowia, dobrobytu lub prawdziwej wolnoci jednej ze stron. Green krytykowa atomistyczn koncepcj spoeczestwa! wskazywa, e jednostka posiada - oprcz praw - okrelone obowizki wobec pa stwa, ktre jest rodkiem do realizacji dobra powszechnego. Podobne pogldy gosi Leonard T. Hobhouse (1861-1929). Jego najwaniejsze prace to: The elements of social Justice (1922) i Liberalism (1945). Postulowa znaczne rozszerzenie znaczenia wolnoci (wolno osoby, wolno prawa wyboru zawodu, wolno sowa i sumienia, wolno finansowa, wolno narodw, wolno stowarzysze, wolno dziaalnoci gospodarczej). Twierdzi, e wolno nie oznacza prawa czynienia tego, co si chce, ale oznacza prawo do wolnoci takiej samej, jak

LiaeriEriMijin

210

Liga Narodw

posiadaj inni czonkowie spoeczestwa. Zdaniem Hobhause'a prawo do pracy i prawo do godziwej pensji jest tak samo wane, jak prawo wasnoci; jeli pastwo ich nie zapewnia, to znaczy, e organizacja spoeczestwa jest wadliwa Podkrela, e naley przywrci spoeczne pojcie wasnoci. Ludzie nigdy nie mogliby zosta wacicielami i cieszy si swoj wasnoci, gdyby nie odpowiednie instytucje spoeczne. Swj program Hobhouse okrela mianem socjalizmu liberalnego". W Niemczech z krytyk leseferyzmu i postulatem rozszerzenia funkcji pastwa oraz uwzgldnienia etycznych aspektw gospodarowania wystpi w atach szedziesitych XIX w. Gustaw Seimolier. By! on wsptwrc organizacji pod nazw Verein Kir Soziaipoitik, ktra zajmowaa si opracowywaniem projektw reform spoecznych i politycznych. Najbardziej znaczcym ideologiem .s. w Niemczech by Friedrich von Neumann. Twierdzi, e do dalszego rozwoju pastwa przemysowego jest niezbdne porozumienie midzy kapitalistami a robotnikami, oparte na obustronnych ustpstwach. Zasadnicze reformy liberalizmu upatrywa w tym, i [...'J liberalizm za wszelk cen utrzymania samego siebie musi zdecydowanie opowiedzie si za ustawodawstwem przemysowym, za prawem swobodnego zrzeszania si, za ukadami zbiorowymi, za ochron robotnikw, za wszystkim, co podnosi warto poszczeglnej jednostki w rd urzdnikw i robotnikw" (Bkitna ksiga ojczyzny i wolnoci). Wedug Netunanna czowiek powinien posiada moliwo wszechstronnego rozwoju, autonomi i swobod dziaania. Pastwo powinno ogranicza aktywno jednostki, ale rwnoczenie ma ono peni rol opiekana jednostki i obrocy adu spoecznego. Akcentowa znaczenie wolnoci pozytywnej, ktrej najwaniejszym skadnikiem miay by gwarancje socjalne. Idee l.s. legy u podstaw polityki -> interwencjonizmu pastwowego i teorii pa stwa opiekuczego [zob. - pa stwo dobrobytu). Ich praktycznym wyrazem byy reformy spoeczno-ekonomiczne podejmowane w niektrych pastwach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Do najwaniejszych zalicza si ustawy socjalne Bismarcka, kanclerza Niemiec w latach 1871-1890 (1883 - ustawa o ubezpieczeniach aa wypadek chorb/, 1884 - ustawa o odszkodowaniach za wypadki przy pracy, 1889 - ustawa o ubezpieczeniach na wypadek inwalidztwa i staroci), program reform spoecznych realizowany w Wielkiej Brytanii w atach 1904-1914 oraz polityk Nowego adu (New Deal), realizowana w Stanach Zjednoczonych przez prezydenta F.D. Rooseveltaod 1933 roku (zob. -* Nowy ad). Do podstawowych zasad l.s. odwoywaa si take Karta Atlantycka z 1941 r., okrelajca jako cele wojny zarwno likwidacj wszelkich form rasizmu, mflitaryzmu i dyktatury, jak te wskazujca, i ad winien by budowany na podstawie ideaw demokracji, wolnoci sowa, pogldw i religii oraz wolnoci od niedostatku i strachu (tzw. cztery wolnoci F.D. Roosevelta). [K.D.] L i t e r a t u r a : B. i M. Sobolewscy, Myl polityczna XIX I XX w. Liberalizm, Warszawa 1978 (wybr pism T. Greena, F. Neumanna i in.); G. de Buggiero, The History of European Liberalism. Boston 1967; G. Gaus, The Modern Liberal Theory of Man, London 1983. {zwany take ultraliberalizmern lub anarcho-liberalizmem) - skrajny odam -+ neoliberalizmu powstay w Stanach Zjednoczonych w latach 60. i 70. XX w. Grup czoowych przedstawicieli i. tworz: L. von Mises (The Free and Prosperous Commonwealth, 1982; Bureaucracy, 1962; Human Action, 1963), R. Nozick (Anarchy, State and Utopia, 1974), M. Rothbard (Conceived in Liberty, 1975), T. Macham R. Hamowy, D. Friedman, A. Reynolds. Libertarianie grupuj sie wok kilku orodkw, z ktrych

najbardziej znane sa: Cato Institute oraz takie pisma, jak.: Inquiry", Libertarian Review", Reason", Journal of Libertarian Studies", Gwnym zaoeniem ideowym 1. jest teza, i osi historii jest stay konflikt midzy wolnoci a wadz. Najwikszym zagroeniem wolnoci jest pastwo, i to w kadej formie, albowiem jego funkcjonowanie jest nierozerwalnie zwizane z polityk podatkow , monopolizowaniem wadzy, etatyzaej i centralizacj gospodarki oraz szczegow regulacj aktywnoci jednostek. Stosunek libertarian do pa stwa okrela haso M, Rothbarda, i: Pastwo to kradzie". Wedug niego: pastwo jest najwiksz i najdoskonalsz organizacj przestpcz wszechdziejw". W zwizku z tym formuowany jest postulat cakowitej ~> prywatyzacji pastwa, polegajcej na przekazaniu w rce prywatnych wacicieli wszystkich spraw pozostajcych dotychczas w gestii organw pastwowych (obrony narodowej,-porzdku publicznego, drg, ubezpiecze spoecznych, zdrowia, owiaty, sprawiedliwo ci itd) .Twierdzi si, e prywatyzacja tych dziedzin doprowadziaby do zmniejszenia kosztw ich funkcjonowania {dziki konkurencji) oraz podniesienia jakoci wiadczonych usug. Oglni zasada programu zastpienia struktur pastwowych mechanizmami rynkowymi zawiera si w przeksztaceniu istniejcej w asnoci publicznej we wasno prywatn i regulowaniu cao ci ycia spoecznego tak, jak reguluj e si stosunkami wasnoci na wolnym rynku. Warunkiem wstpnym zaistnienia nieskrpowanego wolnego rynku jest likwidacja podatkw. systemu pastwa dobrohy-tu, polityki zagranicznej, kontroli imigrantw oraz pena liberalizacja przepisw prawnych Lnp, zalegalizowanie strczycielstwa, handlu narkotykami, prostytucji, zniesienie cenzury pornograficznej itp.). Podstaw funkcjonowania spoeczestwa ma by zasada wolnego kontraktu", nieograniczonej wolnoci ekonomicznej i wolnego rynku. [K.D.] L i t e r a t u r a : G. Sorman, Prawdziwi myliciele naszych czasw,Warszawa 1993; R. Legutko, Spory o kapitalizm, Krakw 1994; K. Nozick, Anarchia, pastwo, utopia, Warszawa 1999. LIDER POLITYCZNY - PRZYWDZTWO POLITYCZNE LIGA NARODW - organizacja midzynarodowa utworzona w 1919 r. w Paryu podczas konferencji pokojowej, jaka odbywaa si po zakoczeniu I wojny wiatowej. Pakt L. N. zosta przygotowany przez specjaln komisj, pracujc pod przewodnictwem prezydenta Stanw Zjednoczonych W Wilsona, a nastpnie przyjty 28.04.1919 r. jako integralna cz Generalnego Traktatu Pokoju" Traktatu wersalskiego). Pakt wszed w ycie 10.01.1920 r. Przyjty zosta jednomylnie. Koncepcja L.N. miecia si generalnie w idealistycznym modelu stosunkw midzynarodowych, jaki zosta sformu owany w tzw. Wilsonowskim programie pokoju, O jego istocie mwiy takie hasa nowego modelu, jak; pokj przez prawo", harmonia interesw", harmonia wiata", prawo midzynarodowe jako wiatowy skarbiec wartoci moralnych". Czonkiem L.N. mogo zosta nie tylko suwerenne pastwo, ale take -* dominium (a nawet kolonia) posiadajce samorzd, o ile dawao rkojmi wykonywania przyjtych zobowiza. Pierwotnymi czonkami L.N. byy 32 pastwa-sygnatariusze traktatu wersalskiego, pa stwa zwyciskie ententy oraz 13 pastw- neutralnych w czasie wojny, zaproszonych do L.N. W okresie do 1925 r. do L.N. przystpio dalszych 10 krajw. W sumie wic L.N. liczya 55 czonkw i.na 60 podmiotw uznanych za wane w systemie stosunkw

LIBERTARIAN1ZM

Lobbv

li::

2J_g ____

__

LOKam

midzynarodowych). Do L.N. nie naleay: Stany Zjednoczone (Kongres USA nie ratyfikowa traktatu wersalskiego), ZSRR, ktry wstpi do Ligi Narodw w 1934 r., by wystpi z niej w 1939 r., oraz Niemcy (wstpiy do Ligi w 1926 r., by wystpi z niej w 1933 r.). Najwysz liczb czonkw L.N. osigna w 1937 r. Naleay wwczas do niej 54 pastwa. Ze wzgldu na nieobecno w L.N. Stanw Zjednoczonych, najwiksz rol odgryway w niej Francja i Wielka Brytania. Statut L.N. wymienia! Zgromadzenie, Rad oraz Sekretariat Ligi jako podstawowe organy. Ponadto pakt L.N. zawiera postanowienia dajce moliwo tworzenia nowych organw pomocniczych uatwiajcych jej prac. Kompetencje Zgromadzenia, podobniejak Rady Ligi nie zostay jasno i jednoznacznie sprecyzowane, przez co organy te dubloway problemy i przeszkadzay sobie wzajemnie. Poza sytuacjami przewidzianymi w samym Pakcie i traktatach pokojowych uchway Zgromadzenia i Rady podejmowane byy na zasadzie jednomylnoci. Siedzib L.N. bya Genewa. Jednym z celo?/ L.N. byo stworzenie systemu bezpiecze stwa, warunkw pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych i rozbrojenia. Art. 8. palrtu L.N. wprowadza obowizek nieprzekraczania narodowych potencjaw zbrojeniowych poza minimum dajce si pogodzi z bezpieczestwem narodowym oraz egzekucj zobowiza midzy-narodowyeh przez wspln akcj". W art. 10-16 zawarte s postanowienia istotne z pu aktu widzenia systemu bezpieczestwa zbiorowego, jakim miaa by w zao eniach L.N. Szczeglnie wany jest art. 12, w ktrym zawarte jest zobowizanie pastw do pokojowego zaatwiania sporw midzynarodowych bez uciekania si do wojny przed upywem trzech miesicy od decyzji rozjemczej lub sdowej albo sprawozdania Rady". Nie jest to jednali postanowienie wprowadzajce bezwzgldny zakaz wojny jako rodka rozwizywania sporw i konfliktw midzynarodowych. Tego rodzaju zobowizanie zostao zawarte dopiero w przyjtym w 1928 r. pakcie -> Brianda-Keloga. Do tego rodzaju radykalnego rozwizania L.N. nie bya jeszcze przygotowana. Istotn nowoci w koncepcji twrcw L.N. byo to, e zostaa ona pomylana jako sojusz pa stw nowego typu. Nie zwracaa si ona bowiem przeciwko adnej grupie pastw, ale przeciwko potencjalnemu agresorowi (zob. -+ agresja), ktry mg zagrozi czonkom ^.N. Przy L.N. dziaa Stay Trybuna Sprawiedliwoci Midzynarodowej. Dziaalno L.N, obejmowaa w piea-wszej kolejnoci problematyk pokoju, bezpieczestwa i wojen. Do sukcesw w tym zakresie naley min. zwoanie konferencji rozbrojeniowej w 1932 r. Liga rozpatrywaa take szereg sporw midzynarodowych, jak np. spr Litwy z Polsk o Wilno (1920), spr Grecji z Wochami o cienin Korfu (1923), spraw Kajpedy (1919-1924). Nie rozpatrzy a natomiast w ogle sprawy agresji Niemiec na Polsk w 1939 r. Prowadzc negocjacje z agresorami uatwiaa im rozptanie II wojny wiatowej. Osigniciem L.N. s natomiast prawnomidzynarodowe regulacje wielu problemw midzynarodowych (np. prawo wojenne, status uchodcw, bezpastwowo). Pod jej auspicjami powstaa Midzynarodowa Organizacja Pracy (MOP). Od grudnia 1939 r. L.N. zawiesia swe prace. W czasie II wojny dziaaa Komisja Nadzorcza Ligi. 8.04.1946 r. rozpocza si ostatnia, XXI sesja Rady Ligi. [T. .-N.]
L i t e r a t u r a : S. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodw, Pozna 1984; W. Balcarek, Dzieje Ligi Narodw, Warszawa 1969.

1. Termin 1. stosowrany jako czasownik (.lobbing) oznacza w najszerszym znaczeniu podejmowanie przez -* grupy interesu czy te jednostki prb wpywania na tre decyzji w adzy pastwowej. Chodzi przy tym o wywieranie presji politycznej zarwno na -> legislatyw i posw w niej zasiadajcych, jak i agendy administracji publicznej. Lobbing staje si wwczas synordmem grupy interesu. 2. Termin I. (czasownik) oznacza wywieranie -* wpywu politycznego na posw zasiadajcych w parlamencie i takie byo pierwotne jego znaczenie w politologii anglosaskiej. Chodzi przy tym nie tylko o lobbying stosowany wobec kongresmenw przez grupy interesu czy indywidualne osoby w westybulu Izby Kongresu {outside the Chamber), ale rwnie o lobbying stosowany przez samych kongresmenw wobec pozostaych czonkw, np. komisji, i to niekoniecznie w czyim imieniu. Pojcie to narodzio si w siedemnastowiecznej Anglii, kiedy to zainteresowane osoby poloway" na posw w rnych zakamarkach Westminsteni, unikajc przy tym nadawania wzajemnym stosunkom waloru jawnoci. 3. Termin lobby oznacza ukad powiza instytucjonalnych sucych przekazywaniu informacji u ytecznych w procesie przygotowywania przez lobbyst strategii dziaania oraz wywieraniu wpywu na tre rozstrzygni legislacyjnych. Lobbysta to raczej reprezentant cudzych interesw, agent. Oni sami niejednokrotnie okrelaj si mianem tzw. public relations officers". Grupy interesu mog zleca profesjonalnym lobbystom reprezentowanie ich interesw w kongresie i p ac im za wiadczone usugi. Niektre spord nich (zwaszcza ekonomiczne) zatrudniaj na penym etacie urzdnika wypeniajcego funkcj lobbysty, a ten nie wystpuje w roli reprezentanta (agenta), a raczej pracobiorcy. Za prezydentury Andrew Jacksona ustali si zwyczaj pacenia profesjonalnemu lobbycie za wiadczone usugi. Jednak bardzo szybko ugruntowao si przekonanie, i to niejednokrotnie cakowicie uzasadnione, i 1. oznacza w praktyce podejmowanie dziaa o charakterze korupcyjnym czy te na pograniczu prawa. Najpierw poszczeglne stany rozpoczy regulowanie aktywnoci lobbystw. W 1890 r. stan Massachusetts uczyni to jako pierwszy. W 1905 r. w Wisconsin uchwalono Anti-Corrupt Lobbying Act przewidujcy, i lobbyci mog wystpowa tylko przed legislacyjnymi komisjami ub przedstawia oficjalne publiczne enuncjacje. W wiek szci ustaw znalazy si przepisy regulujce procedury rejestracji lobbystw oraz nakadajce na nich obowizek przedstawiania sprawozda finansowych. W 1946 r. pojawia si pierwsza federalna ustawa regulujca w sposb kompleksowy aktywno lobbystw (Federal Regulation of Lobbying Act). Wymaga ona min. zarejestrowania si lobbysty w jednej z dwu izb kongresu oraz przedstawiania informacji o wpywach i wydatkach. Musi on. ujawni podmiot, na ktrego zlecenie dziaa. Procedura rejestracji spoczywa w rkach sekretarza izby oraz specjalnie w tym celu powoanego urzdnika. Do nich trafiaj te kwartalne sprawozdania finansowe. Zasadniczym celem ustawodawcy nie tyle jest regulacja L, ile raczej uczynienie z niego formy aktywnoci publicznej, jawnej i pozbawionej cech dziaa charakterystycznych dla tzw. ,,szarej sfery polity ki". [RH. ]
L i t e r a t u r a : S. Ehrich, Wadza i interesy. Warszawa 1974.

LOBBY Sang, lobby - westybul, korytarz, hol) - termin stosowany na okrelenie kilku zjawisk politycznych zwizanych z mechanizmem (czy sztuk) wywierania wpywu na proces * decyzyjny.

LOKAUT (ang.: lock out - zamkn, nie wpuszcza) - taktyka stosowana przez pracodawcw w sytuacji utrzymywania si konfliktu industrialnego. Zamykaj oni przedsibiorstwa i zwalniaj robotnikw by po pewnym czasie zaproponowa im zatrudnienie w po-

Ludobjstwo

214

m-.

Lustracja

nownie otwartym zakadzie, ale niejedrtokrotnie na znacznie gorszych warunkach. Metoda raczej bardzo rzadko stosowana. Z reguy odwoywali si do niej waciciele skupieni w stowarzyszeniu pracodawcw, traktujc j jako form wyraenia poparcia dla jednego z czonkw, ktrego dotkna akcja strajkowa zainicjowana przez lokaln organizacj zwizkow. L. pozostaje swoist form przeciwdziaania zjawisku rozprzestrzeniania si konfliktu industrialnego i narzdziem sucym wywieraniu presji na inicjatorw -+ strajkw, by zaprzestali tego typu aktywnoci [R.H.]

LUDOBJSTWO
(ang. genocide, gr. genos - rd, rasa, ac. occidere. - zabija) - termin zdefiniowany przez Polaka R. Lamkina w memoriale przed oonym w 1933 r. Lidze Narodw. Autor po wybuchu II wojny wiatowej i krtkim pobycie w Szwecji wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie od 1941 r. by prof, prawa midzynarodowego (jego praca z tego okresu; Axis Rule, in Occupied Europe, 1944). Okrelenie 1. zostao uyte po raz pierwszy w dokumencie prawa midzynarodowego w III czci aktu oskarenia w procesie norymberskim, Stwierdzono, e 1. stanowi zbrodni niszczenia grup narodowych, rasowych i religijnych". W Statucie Trybunau Norymberskiego, jak i w wyroku to pojcie nie zostao jeszcze u yte. W 1948 r. w ONZ uchwalono konwencj O zapobieganiu i karaniu ludobjstwa", ktra wesza w ycie w 1951 r.. Zgodnie z liter tej konwencji 1. to: 1) Zabjstwo czonkw grupy. 2) Spowodowanie uszkodzenia ciaa lub rozstroju psychicznego. 3) Stworzenie grupie warunkw, ktre doprowadzaj do jej unicestwienia. 4) Stosowanie rodkw ograniczajcych urodzenia, wbrew woli zainteresowanych. 5) Przymus przekazywania dzieci. 6) Sterylizacja. 7) Zakaz uywania mowy rodzimej w stosunkach prywatnych, 8) Niszczenie dbr kultury oraz religijnych (ksiek, wity i obiektw kultury majcych warto historyczn). 9) Prowadzenie bada nad ulepszaniem ludobjstwa. 10) Produkowanie urzdze sucych temu celowi. 11) Wydawanie rozporzdze, zada i funkcji do popenienia ludobjstwa. Konwencja ta zostaa stworzona gwnie jako reakcja na dziaania na-zistw_w czasie II wojny wiatowej. Przeprowadzili oni planowe wyniszczenie caych nacji: ydw, Cyganw, Polakw i wielu innych, Dokonywano eksterminacji ludnoci w kady moliwy sposb. Ideologiczny cel, jakim bya eksterminacja okrelonych nacji, doprowadzi hitlerowcw do utworzenia obozw mierci. Europejskie opracowania dotyczce l. pomijaj albo traktuj z mniejsz uwag zbrodnie popeniane podczas II wojny wiatowej przez okupantw japoskich, zw aszcza na terenach Chin i Korei. W trakcie drugiej wojny zgino okoo 30 min udzi. Bilans I wojny wiatowej to w przybheniu 10-15 min zabitych i zaginionych ludzi. Z tego okresu do historii przeszy szczeglnie dwa wydarzenia: bitwa pod Verdun (1 min zabitych) i rze Ormian (800 tys. zgadzonych przez Turkw). W procesie 1. uczestniczy y take inne systemy totalitarne. Mechanizmy eksterminacyjne tworzyy rwnie systemy komunistyczne. W Rosji Radzieckiej, a nastpnie w Zwizku Radzieckim wyniszczano metodycznie przeciwnikw politycznych i okrelone narody. Jako pierwszych zlikwidowano przeciwnikw politycznych (burujw" i kuakw). Za dziaania ludobjcze przyjmuje si take doprowadzenie w latach 1932-33 do klski godu na Powou i Ukrainie (zgino 6-11 min). Kolejne dziaania eksterminacyjne to realizacja polityki narodowociowej" w stosunku do narodw, ktre po 1925 r. znalazy si w granicach Rosji Radzieckiej. Nastpna fala terroru nastaa w latach trzydziestych. Po wybuchu II wojny wiatowej w adze sowieckie deportoway tysice Polakw, Ukraicw, Litwinw, Estoczykw, a wczeniej ta polityka dotkna rwnie Tatarw. Przyjmuje si, e terror stalinowski lat

trzydziestych i czterdziestych pochon okoo 25 min udzi. W prawie midzynaro dowym uznano, i 1. jest to nie tylko eksterminacja ludnoci kraju podbitego, ale take unicestwianie fizyczne i kulturowe obywateli wasnego pastwa. Realizacja polityki 1. odbywaa s i przez system sowieckich obozw koncentracyjnych funkcjonujcy w latach 1918-34. Od 1934 r. t funkcj przej GUAG f Gawnoje Uprawlienije IsprawitielnoTrudowychagieriej), dysponujcy sieci agrw, w ktrych wyniszczono z premedytacj miliony obywateli Rosji Radzieckiej i ZSRR. Wstrzsajcy opis tego procesu przedstawi A, Soenicyn w ksice Archipelag Guag. Za i. spoeczno midzynarodowa uznaa take polityk w adz CHRL w stosunku do ludnoci tybetaskiej. Szacuje si take, i w okresie wielkiego skoku" zgino (gwnie z godu) 20-40 min Chiczykw. Taki charakter miaa take polityka Czerwonych Khmerw w Kampuczy. Gdy w 1975 r. zdobyli oni wadz, ludno tego kraju liczya 7,5 min. Przez nastpnych pi lat wymordowano 1,5-2 min ludzi W latach dziewidziesitych dwudziestego wieku dwa wydarzenia okrelono mianem 1. Jako pierwsze uznano wojn w Ruandzie, w ktrej aktami I. byy wzajemne morderstwa midzy plemionami Huta i Tutsi, Drugim talom wydarzeniem byy morderstwa popeniane pomidzy narodami w trakcie wojny prowadzonej na terenie byej Jugosawii. W warniku kilku konfliktw, z jakimi mielimy do czynienia na terenach byej Jugosawii, na midzynarodowej licie osb oskaronych o 1. znalazo si 22 Serbw za dokonywanie tzw. "czystek etnicznych", a take Chorwaci (lista oskaronych poszerza si wraz z pojawiajcymi si kolejnymi dowodami zbrodni). Korifkt w Kosowie i masowy exodus ludnoci albaskiej stanowi wyjtkowo drastycznv przykad!. [EM.] ____________________
L i t e r a t u r a : D. Chirat, Tyrani XX w., Warszawa 1997; M. Malia, Sowiecka tragedia, Londyn 1998; E. Osmaezyk, Encyklopedia spraw midzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974; J. Sawicki, Ludobjstwo. Od pojcia do konwencji 1933-48, Krakw 1949.

LUSTRACJA
- koncepcja polityczna goszca potrzeb sprawdzenia dotychczasowej dziaalnoci politycznej osb penicych lub ubiegajcych si o wane funkcje publiczne oraz czasowego wyeliminowania z ycia politycznego tych, ktrzy wsppracowali w okresie reimu komunistycznego z tajn policj (sub bezpieczestwa). L. zostaa przeprowadzona na szerok skal w b. NRD, w ktrej powoano specjaln komisj weryfikacyjn, dziaajc pod przewodnictwem pastora J, Gaucka. Zaoeniem 1. jest ujawnienie tajnych materiaw sub bezpieczestwa w celu oczyszczenia z podejrze osb nieobcionych wspprac oraz pozbawienia moliwoci penienia funkcji publicznych tych, w stosunku do ktrych zarzut taki znalaz potwierdzenie. Podobne zasady 1. przyjto w b. Czechosowacji w 1991 r. (aktualnie ustawa lustracyjna obowizuje tylko w Czechach do 1996 r.). W Polsce kwestia 1. bya podnoszona przez wikszo ugrupowa wywodzcych si z dawnej antykomunistycznej opozycji. Nale do nich min.: Porozumienie Centrum, Zjednoczenie Chrzecijasko-Demokratyczne, Konfederacja Polski Niepodlegej, Ruch Odbudowy Polski oraz Akcja Wyborcza Solidarno . Za ograniczon lustracj opowiadaj si te Unia Wolnoci i Unia Pracy Formalnie proces 1. zapocztkowany zosta 28.05.1992 r. uchwa sejmu zobowizujc Ministra Spraw Wewntrznych do przekazania penej informacji na temat urzdnikw pastwowych (od szczebla wojewody wzwy), senatorw, posw, sdziw, prokuratorw, adwokatw i radnych gmin. Ujawnienie informacji o posach i senatorach (tzw. afera teczkowa") przez wczesnego ministra A. Macierewicza, stao si przyczyn wzrostu napicia Tjoiitvcznego, co doprowadzio ostatecznie do upadku rzdu J. Olszewskiego w dn.

LAisuacja

216

-m

ad midzynarodowy

5,06.1992 r, 19.06.1992 r. uchwaa sejmu zostaa uznana przez Trybuna Konstytucyjny za niezgodn z konstytucj. Mimo pniejszych dziaa zmierzajcych do uchwalenia ustawy l. (inicjowanych latem 1992 r. m.in, przez senat i niektre kluby poselskie - jak np. KLD, ZCh i KPN), proces legislacyjny uleg wstrzymaniu. W lipcu 1994 r. Rada Ministrw negatywnie ocenia wikszo z poselskich projektw ustaw l., opiniujc pozytywnie jedynie projekt ustawy o warunkach wstpnych zajmowania niektrych stanowisk publicznych stanowicy alternatyw dla 1. Dopiero 11.04.1997 zostaa uchwalona ustawa o ujawnieniu pracy lub su by w organach bezpieczestwa pastwa lub wsppracy z nimi w latach 1944-1990 osb penicych funkcje publiczne. Powoaa ona Wydzia do Spraw Lustracji-S dLustracyjny w S dzie Apelacyjnym w Warszawie. Obowizek zo enia o wiadcze dotyczcych pracy lub su by w organach bezpieczestwa bd wsppracy z nimi maj wszystkie osoby urodzone przed 10,05.1972 r., ktre kandyduj do Sejmu lub Senatu R na stanowisko Prezydenta Rp na kierownicze stanowiska pastwowe, na ktre powouje Sejm, Senat, prezydent lub premier oraz na stanowiska sdziw w Trybunale Konstytucyjnym lub w Trybunale Stanu. Obowizek zo enia takich owiadcze dotyczy rwnie wszystkich kandydatw na funkcje sdziowskie i prokuratorskie, na stanowiska w Telewizji Polskiej i Polskim Radiu oraz w Polskiej Agencji Prasowej i Polskiej Agencji Informacyjnej. Do wyborw parlamentarnych w 1997 r. S d Lustracyjny nie zosta jednak powoany. Koalicja AWSUW, ktra zawizaa si w padzierniku 1997 r. uznaa powoanie i przeprowadzenie 1. za jedno z najpilniejszych zada stojcych przed nowym rzdem. 27.10.1998 r. dokonana zostaa nowelizacja ustawy z 11.04.1997 r. Zasadnicza zmiana dotyczya sdu lustracyjnego, ktrym sta si Sd Apelacyjny w Warszawie. Uniknito w ten sposb skomplikowanej procedury wyaniania sdziw sdu lustracyjnego przez zgromadzenia oglne sdw wojewdzkich i apelacyjnych, jak przewidywaa poprzednia ustawa. Nowebzaeja wzmocnia take pozycj Rzecznika Interesu Publicznego, czynic ze stron reprezentujc interes publiczny w postpowaniu lustracyjnym. Przeduono jego kadencj do 6 lat (uprzednio wynosia ona 4 lata). Pierwszym Rzecznikiem Interesu Publicznego zosta emerytowany sdzia B. Nizieski. [A.A.]

iflTJ s

O BU.
AD MIDZYNARODOWY
- kategoria odnoszca si do porzdku" politycznego, jaki uksztatowa si w globalnym systemie stosunkw midzynarodowych po II wojnie wiatowej (tzw. ad jataski). Charakteryzowa si heterogenn, dwubiegunow struktur stosunkw midzynaro dowych. Jego gwnymi wyznacznikami i gwarantami byy dwa supermocarstwa - Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki. Wok nich ogniskoway si modele i mechanizmy wsppracy midzynarodowej, tworzc zwarte wewntrznie bloki polityczno-wojskowe oraz odpowiednie organizacje poMtyczno-miiitarne. Podobnie ksztatowa si model integracji gospodarczej, .m. uksztatowany po 1945 r. utrwala struktury polityczne, ktre staway si konsekwencj zobowiza przyjtych przez wielkie mocarstwa w czasie konferencji w Jacie na Krymie oraz w Poczdamie. Trwao powojennego m. gwarantowana bya: ai przyjtymi przez strony reguami zachowali w wymiarze midzy/blokowym (tale w warunkach pokoju, jak i konfliktu zbrojnego!; b.i uznaniem siy militarnej jako elementu niezbdnego w dwubiegunowym systemie midzynarodowym (cznie z prawem do uycia broni masowej zagady}; c) uznaniem rwnowagi militarnej jako elementu systemu bezpieczestwa midzynarodowego; d) integracj wewn trzb okow wzmacnian wizerunkiem wroga. cznie elementy te, tworzc wyznaczniki zhrmowojennego, jataskiego adu pokojowego, utrwalay sytuacj w Europie i na wiecie oraz usprawiedliwiay polityk przywracania rwnowagi siy przez pastwa przywdcze w dwubiegunowym wiecie. Zdolnoci adaptacyjne i mechanizmy wemitohloko we utrwa^ Od 1989 r. podstawy strukturalne i ideologiczne starego m. zostay zakwestionowane. Funkcjonujcy w jego ramach system bezpieczestwa dwubiegunowego zacz si zaamywa wraz z powstawaniem nowych subsystemw, np. Poudnia Niezwykle istotnym elementem tego procesu byy take zmiany dokonujce si wewntrz systemu zachodnioeuropejskiego. Ewolucja. jak Europa Zachodnia przesza od traktatw paryskich z 1951 r. do traktatu z Maastricht, tworzc -* Wsplnot Europejsk, jest niezwykle wanym elementem w procesie wyaniania si nowego m., zaprogramowanego na pocztek XXI wieku. Utworzony przez Wsplnot Europejsk model scalania organizmw gospodarczych, technicznych finansowych, bezpieczestwa itp. mo e suy jako rozwizanie stosunkw rmdzypastwowych nie rylko w skali regionalnej. Tendencje do zmian wystpuj take i w innych regionach wiata. Dowodzi tego mon. utworzenie wsplnej strefy ekonomicznej przez USA, Kanad i Meksy k (-+ NAFTA). Take w Europie Wschodniej dokonay si zmiany. Ich charakter jest bardziej radykalny ni w innych regionach. Zosta tutaj odrzucony i zdezawuowany porzdek jataski narzucony pastwom tego obszaru po II wojnie wiatowej. Integracja dokonujca si na Zachodzie i gboka dezintegracja Europy Wschodniej po 1989 r. zburzyy dawny" porzdek polityczny wiata, przede wszystkim jego dwubiegunowy wymiar. Pojawi si element chaosu, niepewnoci oraz konfliktu. Ze wzgldu na due tempo i dynamik tych przemian podstawowe zasady funkcjonowania systemu midzynarodowego take musiay ulec zmianom. W dyskusji nad zaoeniami nowego 1. m., jaka pojawia si pod koniec lat osiemdziesitych, wyr ni mona kilka charakterystycznych nurtw i postaw. Nurt realistyczny eksponuje czynnik ekonomiczno-gospodarczy jako zasadniczo najwaniejszy dla wyaniajcego si nowego ldu w skali globalnej. Uwaa si, e .m. bdzie adem potencjaw" oraz funkcj stabilnego i zrwnowaonego ukadu si midzynarodowych".

ad polityczny

218

^ad polityeznv i zewntrznym. Podstawow form kreacji wadzy i egzekwowania jej odpowiedzialnoci s rywakzacyme wybory Ta wizja .p. jest charakterystyczna dla - liberaUzmu ^. ad przedstawie zbiorowych" - akcentujcy znaczenie warto i'trarfv eymych wzorcw dziaania politycznego, tworzcych kulturowe podoe wsplnoty poutycznej. G owna zasad ycia politycznego jest konformizm I unifikacja -Dostaw poiiyczrych. Dostp do wadzy oraz zasady rekrutacji politycznej opierajce na kryterium wiernoci okrelonym wartociom. Obowizuje zasada wykluczenia tych ktrzy si im sprzeciwiaj. Istnieje mechanizm oddzielania godnych " od niegodnych" czonkw wsplnoty. Wspczenie wizj taka prezentuj min. zwolennicy ystego" pastwa narodowego (np. Polski rozumianej jako wsplnota prawdziwych" Polakw) 4. ad zorganizowanego wspdziaania, ktry opiera sie na systemie porozumie . Wg. S. Ossowskiego jest najbardziej podanym, cho najtrudniej osiganym typem Lr, Kojarzy element centralnej regulacji ycia politycznego z autonomi jego uczestnikw. -Jego zasady to: rywalizacja w zakresie dostpu do wadzy podejmowanie wicych decyzji w wyniku uzgodnie, rozbudowany system kontroli instytucji wadczych. Wizja ta jest najblisza wspczesnemu -> konsensualizmowi [A A1 '

Wyoni on nowe centra decyzyjne, okreli now strategi rozwj u oraz nowy ukad si midzy podmiotami gospodarki wiatowej. Niepowodzenia VII Konferencji UNCTAD z 1987 r. w sprecyzowaniu zaoe IV Dekady Rozwoju (lata dziewidziesite) dowodz, e nowy .m. bdzie pochodn potencjaw gospodarczych ju istniejcych i wyaniajcych si nowych potg, ktre mog ale nie musz wyraa postaw proglobanych. Nurt idealistyczny odwouje si do wiadomoci wsplnych wartoci i interesw scalajcych pastwa na poziomie spoecznoci wiatowej. Ten nowy wyaniajcy siad bdzie funkcj takich systemw wartoci, jak: prawa czowieka, demokracja, poszanowanie zobowiza midzynarodowych, porzdku spoecznego, odrniennoci kulturowych, religijnych itp. Interesujce prognostyczne wizje nowego .m. buduje si na rnidzycywilizacyjnych rnicach i konfliktach, ktre one generuj. Jednym z przedstawicieli tego mirtu jest S.E Huntington, ktry w rnicach cywilizacyjnokulturowych poszczeglnych pastw i ich zwizkw dopatruje si rde konfliktw, z ktrych wyoni si nowy porzdek wiatowy. W tym rozumowaniu wrg, jaki scala dwubiegunowy, zimnowojenny model stosunkw midzynarodowych, zostaje zastpiony nowym zwornikiem. Jest nim kulturowa i cywilizacyjna odniieimo zasadniczych dla systemu midzynarodowego krgw i wsplnot lokalnych. Obecnie mona mwi o nastpujcych moliwych strukturach, nowego .m.: system zerobiegunowy, system unipolarny, system bipolarny, system tripolarny oraz system multipolamy. Z ca pewno ci stabilny nowy Lm.. jaki ostatecznie si uksztatuje, b dzie wymaga my lenia i postaw uniwersalistycznych, proglobanych, odejcia od separatyzmw i parUkularyzmw, ktre zaczynaj dawa o sobie zna w polityce wiatowej. [T..-N.] L i t e r a t u r a : Z.J. Pietra, Wyanianie si Nowego adu Midzynarodowego, (w:] Historia - Polityka - Stosunki Midzynarodowe, Warszawa 1994; J. Kukuka, Histeria wspczesna stosunkw midzynarodowych 1945-1994, Warszawa 1994; S.E Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York 1996; K.N. Waltz,, The Emerging Structure of Internationa' Politics, [w:] The International System After The Collapse of the Hast West Order, ed. by A. Clesse, R. Cooper, Y. Sakamoto, London 1994. AD POLITYCZNY, - dominujcy typ stosunkw politycznych speniajcy funkcj spoiwa i wzorca systemu politycznego i podlegajcy wartociowaniu. .p. przejawia si na trzech gwnych paszczyznach: kreacji wadzy, podejmowania wicych decyzji oraz egzekwowania -* odpowiedzialnoci politycznej. Wedug koncepcji S. Ossowskiego (O osobliwociach nauk spoecznych, 1967) wyr niamy: 1. ad monocentryczny - charakteryzujcy si istnieniem centrum decyzyjnego, ktrego funkcj jest regulacja procesw politycznych. Centrum to okrela sposoby rekrutacji politycznej i zasady dostpu do rl politycznych, kierujc si deniem do wyeliminowania -* konfliktw politycznych. G wn zasad ycia politycznego jest hierarchizacja, koordynacja dziaa politycznych oraz koncentracja - zasobw politycznych. Stosunki polityczne ksztatuj si w ramach zezwole udzielonych przez centrum i nie s wynikiem autonomicznych decyzji uczestnikw ycia politycznego. Odpowiedzialno polityczn ponosi si przed centrom, ktre okrela rodzaj i rozmiar sankcji. Wspczenie ten typ .p. obrazuj systemy -+ totalitarne lub - autorytarne. 2. ad policentryczny - oparty na swobodzie interakcji politycznych i minimalizacji znaczenia centralnego orodka decyzyjnego. Dostp do wadzy jest uzaleniony jedynie od wielkoci -* zasobw, jakimi dysponuj jednostki, grupy bd instytucje. Gwn zasad ycia politycznego jest autonomia jego uczestnikw. Element koordynacji dziaa politycznych ograniczony jest do kwestii wicych si z bezpieczestwem wewntrznym

Maccarttfzm

220

221

W1ACCARTYZM
- nazwa od amu skrajnego konserwatyzmu ameryka skiego, stanowicego podstaw polityki realizowanej przez senatora Josepha McCarthy ego (1909-1957) w Stanach Zjednoczonych w latach 1950-1954. Gwnym celem programu politycznego m. bya walka z wewn trznym zagroeniem komunistycznym" w Stanach Zjednoczonych. Stojc na czele specjalnej podkomisji ledczej w Senacie (od 1950 r.), a pniej jako przewodniczcy Komisji do Badania Dziaalnoci Rzdu McCarthy zainicjowa kampanie na rzecz badania lojalnoci pracownikw achninistracji rzdowej, szk wyszych, wojska i innych instytucji ycia publicznego oraz przeciwdziaania infiltracji komunistycznej" w szeregach tej grupy pracownikw. W wyniku rozptanej kampanii Kongres Stanw Zjednoczonych uchwali w 1954 r. ustaw (Communist Control Act"), na mocy ktrej wszystkie osoby podejrzane o dziaalno wywrotow" (.szpiegostwo na rzecz pastw komunistycznych lub sympatyzowanie z ruchem komunistycznym) byty zwalniane z zajmowanych stanowisk lub podlegay procesom sdowym (np. gona sprawa Oppenheimera, wsptwrcy amerykaskiej bomby atomowej). W listopadzie 1954 r, McCarthy zosta odwoany ze stanowiska przewodniczcego wspomnianej komisji. Jego dziaalno zostaa oficjalnie potpiona w rezolucji Senatu z grudnia 1954 r. [K.D.]

MAFIA

- hierardczna organizacja przestpcza, ktrej cele realizowane s przez dziaania porednie pomidzy produkcj a konsumpcj, wasnoci a prac, obywatelem a pastwem. Opiera swoj dziaalno na cile okrelonym kodeksie, postpowania. Pierwotnie w dialekcie sycylijskim uywano sowa mafiuso, na okrelenie czego piknego, doskonaego. Niektre osoby sowo mafia wywodz od arabskiego sowa mu'afach (opieka), Znalazo si to sowo w 1862 r. w tytule sztuki G. Risottiego I Mafiusi delia Vicaria, ktra opisuje wewntrzn struktur wizienn , opart na honorze, porzdku i rytuaach. Do 1868 r. sowo ni. nie figurowao w adnym sowniku i dopiero A. Trama vfNuovo Vocabolairo Siciliano-ltaiiano sowo m. wyjani jako dum, pych, but, wynioso, a take odwag. Niektrzy autorzy doszukuj si tego okrelenia w nazwie grapy czerwonych koszul" Garibaldiego, zwanych squadri delia mafia. Powstanie m. na Sycylii wynikao z tradycji sigajcych redniowiecza i walk z kolejnymi okupantami: Arabami, Normanami i Hiszpanami, przeciwko ktrym tworzono zakonspirowane struktury. M. powstaa na Sycylii w latach siedemdziesitych XIX w., w okresie zjednoczenia Woch (chocia w Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej z 1911 r. stwierdza si, e m. powstaa w 1800 r.). Don Pietra Ulloa w 1838 r, opisuje struktur, ktra kontroluje, kieruje yciem spoecznym, ekonomicznym i politycznym na wyspie. W praktyce nie tworzy adnych struktur w adzy poza szefem, ktry zajmuje pozycj typow dla ukadu feudalnego. W pocztkowym okresie bya organizacj, ktra penia wiele funkcji. Wymierzano sprawiedliwo , tworzono normy postpowania, chroniono ludno, zajmowano si przemytem. Po zjednoczeniu Woch, kiedy motywacje irredentystyczne przestay mie znaczenie, przeksztacia si w klasyczn struktur przestpcz. Dziaa podobnie jak system totalitarny. Do norm postpowania m. naley omerta - zasada milczenia, bezwzgldne posuszestwo szefowi, lojalno wobec czonkw mafii oraz przestrzeganie wewntrz organizacji zasad honorowych, poza strukturami

organizacji adne prawo nie obowizywao. Mona byo kra, szantaowa, terroryzowa. korumpowa. Czonek mafii nie mg splami si prac fizyczn. Zabicie np. wasnego brata nie byo traktowane jak morderstwo, jeeli byo zgodne z zasadami mafii. Wewntrzna struktura m. opiera si na "rodzinie", a ta jest podstaw dziaania. Jedynym okresem w XX w, kiedy dziaalno m. zamara, byy rzdy faszystowskie. Mussolini nie pozwoli bossom mafijnym na odebranie mu prawa do tworzenia norm i ich egzekwowania. Std nienawi m. nie tylko do komunistw, ale i faszystw. Te "uczucia" m. zostay kilkakrotnie instrumentalnie wykorzystane np. przez Amerykanw. Struktury mafii zostay tak e przeniesione na kontynent, min. do KaJabrii (ndrangheta), Neapolu (camorra) czy Apulii (sacra corona unita). M. do Stanw Zjednoczonych z Sycylii przenieli bracia Vito i Giovanni Siannola. Pierwsze struktury powstay w Saint Louis. Znaczenie organizacji wynika z jej powiza ze wiatem polityki oraz wpywu na oficjalne struktury pastwa. We Woszech zamanie omerfy przez kilku mafijnych bossw byo powodem kompromitacji praktycznie wszystkich partii politycznych, od chrzecijaskich demokratw, a skoczywszy na komunistach. Okazao si, e wsppracowali z mafi prezydenci, premierzy, ministrowie, sdziowie, prokuratorzy, czonkowie wojska i policji. Do dzisiaj przyjmuje si, e pewna cz oddawanych na poudniu gosw to tzw. ''gosy zanieczyszczone". Woscy analitycy sceny wyborczej przyjmuj, e okoo 200 tys. gosw na Sycylii jest kontrolowanych przez mafi. Mimo powiza mafii z polityk w 1986 r. rozpocz si tzw. wielki proces. Szef Kopuy z Sycylii M. Greco oskarony zosta o 78 morderstw. Akt oskarenia obejmowa 464 osoby, 8607 stron i 250 tys. materiaw dowodowych. Skazano 342 osoby, cho po roku w wizieniu przebywao tylko 60. Stao si tak dlatego, gdy wanie w tym czasie zagodzono przepisy prawa karnego. Oskarono czonkw rodzin z Wenezueli, Argentyny, Francji czy Anglii. Ujawniono, e m. prowadzia interesy na caym wiecie. Skuteczno finansowa i organizacyjna m. spowodowaa, e znalazo si bardzo wielu naladowcw i w niektrych pastwach stal si potn struktur ekonomiczn i polityczn . Wystarczy przytoczy Mika faktw. Cosa Nostra w 1981 r. dysponowaa wspln kas na tzw: dorane potrzeby, wynoszc 15 min dolarw. Komisja do spraw Zorganizowanej Przestpczoci, powoana przez R. Reagana, opublikowaa dane za 1984 r. stwierdzajc, e obroty m. wyniosy sto szedziesit miliardw dolarw. Majtek spki Gambmo-Inzerilo-Spatola tylko w Palermo oceniano w 1982 r. na miliard dolarw, a dochd mafii sycylijskiej w 1989 r. na trzydzieci miliardw. Mimo i m. wpisaa si w system eko nomiczny kapitalizmu, nikt nie jest w stanie poda przykadu na bankructwo mafii. Std min. popularno i powszechno m. Ze strukturami mafijnymi mamy do czynienia w Japonii (yakuza), Chinach, USA, Wenezueli, Argentynie, Kolumbii, we Francji i wielu innych krajach. Do grupy tej doczyy ostatnio organizacje mafijne z terenw byego ZSRR. Powstao szereg organizacji zwizanych z poszczeglnymi nacjami; rosyjsk, czeczesk , ukrai sk, tatarsk, gruzisk, ormia sk. Wspczesna m., poza zdobywaniem pienidzy przez: przemyt, hazard, szanta, narkotyki itd,, poszerzya i zmienia obszary aktywnoci ekonomicznej. Tzw. brudne pienidze "pierze si" umieszczajc je w legalnych przedsiwziciach. Dzisiejsza mafia inwestuje w przemys budowlany, tekstylny, spoywczy czy w bankowo. Bardzo czsto do ni. nale oglnie szanowani biznesmeni-inwestorzy dysponujcy zawsze olbrzymim zapleczem finansowym. Wielkie, dochody m. zasilaj stosunkowo niewielkie grupy czonkw: amerykaska Cosa Nostra liczy 1,7 tys. zaprzysionych czonkw, a sycylijska - 15 tys. [E.M.]
L i t e r a t u r a : F. Oalvi, Zycie codzienne mafii od roku 1950 do naszych dni. Warszawa 1993; G. Falcone, Cosa Nostra, Lublin 1992: G. Gellert, Mafia. Warszawa 1983: A. Libfeld, Arcykapani zbrodni. Katowice 1975; C. Sterling, Mafia. Warszawa 1992:

Makiawelum

'12l:

223 _ ____________________________________________

Manipulacja

MAKIAWELIZM
-doktryna polityczna sformuowana przez Niecolo Machiavellego (1469-1527) goszca, e najwyszym celem politycznym jest racja pastwa {reason d'etre) osigana za pomoc wszelkich dostpnych rodkw, w tym min. podstpu, okruciestwa i obudy Oceniajc mechanizmy ycia politycznego z pozycji tzw. realizmu politycznego, rn. dokonywa rozr nienia midzy dobrem politycznym i dobrem moralnym, czego skutkiem byo min. uznanie przemocy za nieodczny element ycia politycznego. Swoje pogldy Maehiavelli wyo y w pracach: O sztuce wojennej (1512), Uwagi- wysnute z Liwiusza historii rzymskiej (1513), Historia Florencji (1523) oraz Ksi (1532,1 wyd. polskie 1868). Uwaa, e sukces polityki ma stanu zaley przede wszystkim od skutecznoci jego dziaa, ktre czsto wymagaj zascosowania rodkw i metod sprzecznych z zasadami moralnymi. Podstaw jego sztuM rzdzenia byo stwierdzenie, e ludzie s obudni, zawistni, pruderyjni i niesprawiedliwi w ocenach. Wadca powinien zatem zachowywa pozory askawoci, prawoci, czowiecze stwa i pobonoci, amic je wszake w razie potrzeby. Si i terror mona i naley czy umiejtnie z podstpem i zdrad. Niedotrzymywanie sowa staje si cnot, gdy znikaj przyczyny, dla ktrych przyrzeczenie zostao zoone. Wadca powinien by szanowany i kochany przez poddanych, a gdy nie moe tego osign, powinien przynajmniej wywoywa lk. Maehiavelli dowodzi, e win za stosowanie przemocy naley obarcza wy szych funkcjonariuszy, nie wahajc si nawet skaza ich na mier, jeli daje to satysfakcj ludowi. Mdry wadca prowadzi aktywn polityk zjednywania sobie jak najszerszych krgw sojusznikw, czuwajc nad tym, aby poddani jego stae, we wszystkich czasach i okolicznociach pastwa jego potrzebowali, wwczas bd mu stale wierni". Wbrew stanowisku samego Machiavellego, akcentujcego rol cnt moralnych {virtu) w sprawowaniu wadzy, jego system pogldw sta si sjmonimem cynizmu politycznego, przewrotnoci i amoraizmu, M. by wielokrotnie wykorzystywany w XIX i XX w. do uzasadnienia absolutnych rzdw nowoytnych despotw, reimw antyegalitamych, totalitarnych i faszystowskich. [K.D.]
L i t e r a t u r a : A. Piklin, Miccolo Machiavellego nauka o rzdzeniu, Pozna 2000.

sobie spraw , e w nastpnych wyborach stanie znw przed t sam publicznoci polityczn. Nieuwzgldnienie zdania wikszoci wyborcw swego okrgu moe zatem zwikszy ryzyko przegranej. Jeszcze istotniejsz rol odgrywa fakt zmazania sie deputowanego z parti polityczn. Wymusza to na nim respektowanie jej generalnej linii politycznej oraz poddaje rygorystycznej niekiedy dyscyplinie w gosowaniach. Poniewa zdecydowana wikszo deputowanych to czonkowie partu politycznych, ten element zalenoci odgrywa istotne znaczenie. Prawodawstwo polskie przewiduje, e posowie s reprezentantami caego narodu, nie mog by wizani instrukcjami wyborcw oraz nie mog by odwoani przed upywem kadencji. Wyganicie m.p, nastpuje wycznie w razie odmowy zoenia lubowania poselskiego, utraty prawa wybieralnoci, zrzeczenia si m., mierci lub powoania na niektre stanowiska pa stwowe. Jest to wiec'typowy m. wolny. Warunki jego wykonywania s w Polsce odmienne ni w Europie Zachodniej. Czste zmiany na scenie politycznej (obejmujce m.in. zmian przynaleno ci partyjnej posw) oraz niestabilno zachowa wyborczych powoduj, e swoboda deputowanych w zgaszaniu nowych inicjatyw politycznych, w wyborze formy wypowiadania si oraz sposobu gosowania nie jest szczeglnie ograniczona. Rwnie ryzyko poniesienia sankcji politycznych jest stosunkowo niewielkie. W porwnaniu do demokracji zachodnioeuropejsldch m.p. w Polsce jest bardziej zbliony do idealnego typu m. wolnego. [A.A.]

MANIPULACJA
- w znaczeniu oglnym jest to metoda wpywania na ludzi, ktra polega na zakamuflowanym ksztatowaniu - bez ich wiedzy i woli - pogldw, warto ci, emocji i zachowali. Wedug H. Swidy-Ziemby m. to ,,[...] procesy, w ktrych manipulowany nie czy- faktycznego celu manipulatora ze stosowanymi technikami oddziaywania lub nawet go nie zna, a technik nie dostrzega; manipulator za, sterujc w sposb ukryty postpowaniem bd wrcz ksztatujc osobowo manipulowanego, traktuje go zarazem przedmiotowo, jako rodek do innego celu" (Czowiek wewntrznie zniewolony, 1997). W * politologii m. rozumiana jest jako metoda osigania -* celw politycznych przez niejawne oddziaywanie na wiadomo i zachowania jednostek oraz -* grup spoecznych, w ktrej manipulator ukrywa lub przedstawia w nieprawdziwym wietle elementy -+ dziaania politycznego - jego podmiot, cele, metody, rodki i skutki. M. stosowana jest zwykle wtedy, gdy -* podmiot polityki: a) liczy si z silnym oporem otoczenia spoecznego wobec projektowanych dziaa, b) nie mo e ujawni przesanek, przebiegu i skutkw dziaania, c) nie posiada spoecznej -+ legitymizacji, d) napotyka na niezrozumienie wasnych intencji, chocia s one korzystne dla innych podmiotw, e) nie dysponuje wystarczajcym czasem i rodkami na oddziaywanie perswazyjne. Tendencja do manipulowania wzmacniana jest take makiawelicznym rozumieniem funkcji -* polityki i wadzy (np. wg zasady: ce uwica rodki), autorytarnymi predyspozycjami osobowoci podmiotw, si motywacji utrzymania bd zmiany penionych rl politycznych (np, pragnienie utrzymania wadzy za wszelk cen") ltd. M. wie si w wikszoci przypadkw z nierespektowaniem dobra i interesw innych podmiotw, amaniem norm moralnych i opartych na nich regu politycznych, oszukiwaniem, kamstwem, niedotrzymywaniem zobowiza, wykorzystywaniem szlachetnych uczu i postaw (przyjani, zaufania, wspczucia patriotyzmu, tolerancji), ale i ich odwrotnoci (zawici, nienawici, strachu, lku, fobii etnicznych i religijnych itd.J, Wedug kryteriw moralno-etycznych metoda m. jest zdecydowanie negatywnie oceniana. Kryteria prakseologiczne podnosz realn sprawno dziaania (niekiedy z zastrzeeniem orientowania si na godziwy cel).

MANDAT PRZEDSTAWICIELSKI
- upowanienie do dziaania w imieniu wyborcy udzielone aktem wyborczym posowi, senatorowi lub radnemu. Obejmuje prawo do przedstawiania opinii i gosowania nad kwestiami bdcymi przedmiotem debaty i dyskusji w -+ parlamencie bd w innym organie przedstawicielskim. M. udzielany jest na czas ograniczony (czas trwani a takiego penomocnictwa nazywamy kadencj). W literaturze wyrnia si dwa typy m.p. Mandat wolny spenia trzy warunki: a) deputowany jest reprezentantem caego narodu, b) zachowuje prawo do dziaania zgodnie z wasnymi pogldami i orientacjami politycznymi, c) nie moe by odwoany przez wyborcw przed upywem kadencji. Mandat imperatywny jest przeciwiestwem wolnego i obejmuje nastpujce cechy: a) deputowany jest wycznie przedstawicielem wyborcw swego okrgu, b) jest on zobowizany do uwzgldnienia opinii i oczekiwa w asnego elektoratu, c) moe by odwoany przed upywem kadencji. We wspczesnych demokracjach powszechnym rozwizaniem jest m. wolny. Niektre konstytucje (jak np. francuska z 1958 r.) wprowadzaj bezwzgldny zakaz ustanawiania m. imperatywnego. Panuje zgodne przekonanie, e oba wymienione typy m ,p. s typami idealnymi. W praktyce deputowany, cho formalnie nie jest zwizany wol wyborcw, musi liczy si z ich zdaniem, zdajc

Maoizra

224

UJSIHEE Polityczny

Kryteria politycznej uytecznoci wskazuj na trojakie skutki manipulacji: pozytywne. negatywne, mieszane, przy czym ich stopniowamo opiera si m.in. na zasadzie wyboru mniejszego za. Podstawowe pytania stawiane w - polityce sprowadzaj si do tego: Czy -+ cel polityczny osign metod walki zbrojnej, jawnej waki niezbrojnej czy te manipulacji? Czy sk onie otoczenie do respektowania jakiej wanej dla - rozwoju spoecznego wartoci drog przemocy czy te m.? Czy blokowa niepodane (patologiczne) z punktu widzenia etyki humanistycznej zachowania przez rygorystyczne egzekwowanie sankcji czy te przez m. skama adresatw do dobrowolnej" rezygnacji z tych zachowa? Do podstawowych technik m. zalicza si: a) blokowanie, opnianie, fabularyzowanie, fragmenteryzowanie. zmniejszanie lub zwikszanie znaczenia poszczeglnych informacji ta) przekazywanie faszywych bd meweryfikowalnych informacji c) wzbudzanie poczucia zagroenia, lku, strachu, d) prowokacj, e) wzbudzanie sytuacji deprywacyjnych, f; kanalizacj warto ci, g) moralizatorstwo, h) etykietowanie oraz omieszanie osb i zachowa, i) ingracjacj, czyli zwikszanie wasnej atrakcyjnoci i zarazem wpywu na innych ludzi przez nieuzasadnione podnoszenie ich warto ci L.S.1 L i t e r a t u r a : N. Machiavelli, Ksi. Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwiusza, Warszawa 1984; R. Cialdini, Wywieranie wpywu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdask 1994; M. Karwat, Sztuka maninulacji politycznej. Toru 1998. MAOIZ1V1 - kierunek ideologiczny i praktyka polityczna rozwijana w ramach Komunistycznej Partii Chin (KPCh) przez Mao Ze-donga (1983-1976) i zwizan z nim grup (m.in. Ciang Cing, Wang Hung-wen, Czang Czttn-ciao, Jao Wen-juan) w latach 1940-1976. W latach szedziesitych i siedemdziesiatydi m. (cilej: idee Mao Ze-donga) zostauznany za oficjaln doktryn pastwow Chiskiej Republiki Ludowej - wyraz dostosowania marksizmu do specyfiki Chin (tzw. zsimzovxmy marksizm). Na tre-zaoe ideologicznych i politycznych m. miao wpyw wiele czyrmikw, w tym m.in. tradycyjna filozofia i ideologia Chin (konfiicjanizm, taoizm, sraocentryzm), dowiadczenia polityczne i wojskowe z okresu wojny domowej i wojny wyzwoleczej (1927-1949), dominujca pozycja chopstwa w strukturze spoeczestwa chi skiego, zacofanie ekonomiczne itd. Do gwnych tez m. zalicza si: absoutyzacj przemocy jako metody dziaania politycznego, prymat polityki nad innymi sferami ycia spoecznego, koncepcj sprzecznoci, teori rewolucji i wojny domowej. Istot maoistowskiego pojmowania polityki zawiera haso : polityka jest si naczeln ". Oznaczao, e czynnik polityczny traktuje si jako podstawowy instrument przeobraania kadego przejawu aktywnoci ludzkiej, z osobowoci wcznie. Tre dziaa politycznych jest okrelona przez prymat nieustannych walk i wojen o sprawowanie wadzy (wojna to krwawa polityka, a polityka to bezkrwawa wojna"). Podstaw sprawowania w adzy jest przemoc i przymus, gdy tylko dziki takim metodom jest mo liwe przeksztacenie stosunkw spoecznych. Wanym sMadnikiem maoistowskiej koncepcji polityki jest teoria sprzecznoci. Jej zasadniczy sens polega na traktowaniu rozwoju spoecznego jako procesu dokonujcego si wedug kolejno po sobie nastpujcych faz spokoju" i ruchu". Sprzecznoci antagonistyczne (ich rozwizanie wymaga zastosowania przemocy) mog w ramach tego procesu ulega przeksztaceniu w sprzecznoci nieantagonistyczne (gwne metody ich rozwizania to dyskusja edukacja i perswazja") i odwrotnie. Na tej podstaw formuowano wniosek o przejciowym charakterze wojny i pokoju, czenia metod pokojowych i niepokojowych oraz koniecznoci staego utrzymywania w spoeczestwie wysokiego poziomu rewolucyjnego". Praktycznym przykadem zastosowania tych koncepcji

byy liczne kampanie polityczno-propagandowe przeprowadzane w ChRL w latach pidziesitych i szedziesitych, z ktrych najwikszy zasig i znaczenie miaa wielka proletariacka rewolucja kulturalna (w latach 1966-1976). Celem politycznym i ideologicznym iych kampanii bya realizacja zaoe ustroju socjalistycznego, zgodnych z teori -* permanentnej rewolucji. Poszczeglne wtki m. stay si punktem wyjcia do koncepcji polityki zagranicznej i stosunkw midzynarodowych propagowanych przez KPCh w latach szedziesitych i siedemdziesitych. Nale do nich: koncepcja wojny ludowej", oparta na tezie, i osi politycznego podziaa wiata jest konflikt midzy wiatow wsi" (obszary Azji, Afryki i Ameryki aciskiej; a wiatowym miastem" (Europa i Ameryka Pnocna): koncepcja elastycznych sojuszw", bd ca konsekwencj zaoenia, i ukad stosunkw midzynarodowych cechuje si ostr konfrontacj midzy Judem" a imperializmem". Dopki w wiecie bdzie istnia w podzia, dopty nie mona bdzie mwi o zbudowaniu ustroju komunistycznego. Walka z wrogiem" posiada zarwno wymiar midzynarodowy jak i wewntrzny (wskutek staej infiltracji spoeczestwasocjalistycznego przez wrogw ludu"); koncepcja trzech wiatw", oparta na stwierdzeniu, i podstawow sprzecznoci wspczesnej epoki historycznej s przeciwiestwanhdzy kraj ami maymi" i wielkimi", biednymi" i bogatymi" oraz midzy krajami zacofanym w rozwoju" i rozwinitymi". Oprcz ChRL pod wpywem doktryny i praktyki m. znalazo si wiele partii i ugrupowa w innych krajach. Dotyczyo to gwnie Albaskiej Partii Pracy, Partii Pracy Korei, Komunistycznej Partii Nowej Zelandii oraz niektrych innych partii, zwaszcza w Indonezji, Birmie, Tajlandii Malezji i krajach kontynentu afrykaskiego. Du popularno zyskay sobie niektre hasam, w okresie dziaania -+Nowej Lewicy. W skrajnej formie polityka i doktryna m. zostaa zastosowana w Kampuczy (dawniej Kambody) przez reim polityczny Pol Pota i Ienga Sary (polityka ekstenninaeji ludnoci, likwidacja szk i uniwersytetw; zniesienie wynagrodzenia za prac, likwidacja pienidzy, system komun, skrajny terror). [KD.] MARKETING POLITYCZNY 1. Zesp dziaa majcych na celu promocj konkretnej inicjatywy politycznej. Obejmuje prezentacj celw dziaania inicjatora oraz korzyci, jakie odnios jego stronnicy Pojcie to wywodzi si z ekonomii. Pocztkowo mianem m, okrelano dziaania podejmowane w celu udoskonalenia produktw i zwikszenia ich zbytu na podstawie analizy opinii konsumentw. Wedug American Marketing Association m. oznacza "promowanie aktywnoci w handlu, w ktrej przepyw towarw i usug midzy producentem i konsumentem przebiega w linii wertykalnej". W 1969 r. P. Koter i S. Levy zwrcili uwag na moliwo zastosowania m. w dziaalnoci instytucji publicznych, wychodzc z zao enia, e oferowane przez nie usugi maj charakter produktu dostarczanego klientowi. Sformuowali oni tez, e adna organizacja nie moe unikn w swej dziaalnoci marketingu" (Broadening the Concept of Marketing, 1969). W 1982 r. Capon i Mauser okrelili m. jako proces technologiczny umiejscowiony w zarzdzaniu w celu wpywania na zachowania grup ludzi w sytuacji staej konkurencji". M.p. mona wic zdefiniowa jako szczegln posta - wpiywu politycznego, majcego na celu utrzymanie lub te podniesienie poziomu poparcia dla partii politycznej, jej programu bd kandydata - czy to w trakcie wyborw, czy te w okresie pomidzy nimi, Obejmuje on sta, szczegow analiz sytuacji na -+ rynku politycznym oraz wszelkie dziaania majce na celu odniesienie sukcesu politycznego. 2. Zesp dziaali prowadzonych na -* rynku wyborczym, majcych na celu przedstawienie danego kandydata w najkorzystniejszym wietle, przy rwnoczesnym wykazaniu, e

Marksizm-lenmizrn zm-lemnizm

jego kontrkandydaci s znacznie gorsi, M. jest najistotniejszym eleroenteni - kampanii wyborczej i obejmuje wszystkie dziaania, ktre zmierzaj do precyzyjnego okrelenia i promocji konkretnej oferty wyborczej. Dziaania te to przede wszystkim przekazanie wyborcy zakodowanej-informacji o korzyciach -wynikajcych z poparcia dartego kandydata oraz utrwalanie jego pozytywnego wizerunku. W rozwaaniach nad m.p. podejmowanych w ramach rynku wyborczego szerokie zastosowanie znalaza koncepcja marketingu-mixu, zaproponowana przez J. McCarthy'ego. M-m. obejmuje cztery zmienne: produkt, cen, promocj i dystrybucj. W przypadku m.p. produkt oznacza okrelon, programow, organizacyjniu b personaln ofert poUrycznj cen jest koszt poparcia udzielanego partiom lub kandydatom; ns promocj skadaj si dziaania informacyjne o produkcie, skierowane do elektoratu; dystrybucj stanowi natomiast formy komunikowania si politykw z wyborcami. W ramach m.p. wykorzystuje si rne Formy -* komunikacji z wyborc. Do bezporednich zaliczymy m.in. wiece, kameralne spotkania, konferencje prasowe; do porednich - plakaty; ulotki, biuletyny, listy do -wyborcw, audycje radiowe i telewizyjne, wywiady lub inne wypowiedzi prasowe itp. Efektem udanego m. wyborczego jest: aj zachcenie wyborcy ktry dotychczas gosowa na danego kandydata, do podtrzymania swej decyzji, b) zachcenie wyborcy, ktry gosowa dotd inaczej, do zmiany decyzji i po-parcia kandydata, c) zachcenie wyborcy, ktry dotd powstrzymywa si od udziau w gosowaniu do poparcia kandydata oraz. d) zach cenie wyborcy, ktry gosuje po raz pierwszy, do poparcia kandydata. Wyodrbnienie czterech podstawowych kategorii adresatw przekazw informacyjnych w kampanii wyborczej wymusza stosowanie zrnicowanych metod m. i wielokienrnkowo podejmowanych w jego ramach dziaali. Po raz pierwszy m. zosta wykorzystany w kampanii wyborczej D. Eisenhowera w 19531: [AA.]

MARKSIZM-LENiWlZW
- stworzony przez Karola Marksa {1818-1883! i Fryderyka Engelsa (1820-1895), a nastpnie zmodyfikowany przez W.I. Lenina (1870-1924) system pogldw filozoficznych, ekonomicznych i spoeczno-politycznych, ktry stanowi podstaw wiatopogldu komunistycznego oraz ideologi komunistycznego ruchu robotniczego, przyjty jako oficjalna ideologia pastw, .realnego socjalizmu". Teoria marksizmu zostaa sformuowana w poowie XKw.Jejzasadrdczete2yrzostalyprzedstawionew'pracachKlarksa (Rkopip/ekonomicznofilozoficzne, 1844; Ideologia niemiecka, 1845-1846; Ndza filozofii, 1848; Walki klasowe we Francji, 1850; Osiemnasty bntmaire'a Ludwika Bonaparte, 1852 oraz wydany w trzech tomach Kapitol) i E Engelsa {Wojna chopska w Niemczech, 1850; Rozwj socjalizmu od utopii do nauki, \811\Anty-Duhring, l877-187&;Pochodzenierodziny, wasnoci prywatnej i pastwa, 1884; Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, 1886). M. nawizywado rnych szkf filozoficznych, a w szczeglnoci do klasycznej ekonomi angielskiej (xASmithaiD. Ricardo), socjalizmu utopijnego oraz klasycznej filozofii niemieckiej CE Hegel i L. Feuerbach). Filozoficzn podstaw wiatopogldu m. jest -+ materializm dialektyczny, natomiast podstaw teorii rozwoju spoecznego (procesw spcteczno-historycznych) jest -* materializm historyczny. Istotnym skadnikiem marksowskiego pojmowania dziejw jest teoria klas i walki klasowej. Zgodnie z ni walka klasowa toczy si we wszystkich sferach ycia spoeczestwa. Klasy prowadz ze sob walk ekonomiczn o rol i miejsce w dziedzinie produkcji i podziau dbr materialnych. Prowadz rwnie walk polityczn o wadz, o zmian ksztatu pastwa, a take walk ideologiczn. Na podstawie zaoe materializmu historycznego Marks i Engels dowodzili, e walka Masowa prowadzi nieuchronnie do ->- dyktatury proletariatu, umoliwiajcej zlikwidowanie klasowego podziau

spoeczestwa i ustanowienie bezkiasowego spoeczestwa komunistycznego. Na gruncie materializmu historycznego zostaa tak e stworzona marksistowska teoria pa stwa i prawa. -* Pastwo i -* prawo s pojmowane jako zjawiska historyczne; s one rezultatem okrelonego stadium rozwoju spoecznego i stanowi instrument panowania jednej klasy nad drug, W ujciu m. podstawowe funkcje pastwa sprowadzaj si do obrony istniejcego porzdku ekonomicznego, ktry wyraa interesy klasy panujcej. W tym celu pastwo posuguje si prawem, tj. zespoem norm odzwierciedlajcych interesy klasy panujcej ekonomicznie, majcych walor przymusu i zabezpieczonych sankcj w ladzy Bdc odbiciem panujcych stosunkw ekonomicznych, stosunkw produkcji i wasnoci prawo utrwala je i sprzyja ich dalszemu rozwojowi. Prawo jest wic woa klasy panujcej, podniesion do rangi ustawy. cisy zwizek midzy pastwem i prawem a interesami klasy panujcej powoduje, e adna klasa panujca nie rezygnuje z wadzy pastwowej dobrowolnie. Rewolucja spoeczno-polityczna jest form koniecznoci dziejowej, gdy nowa klasa i nowe stosunki produkcji mog triumfowa tylko wtedy kiedy stara w adza zostanie obalona przemoc. Wedug Marksa rewolucja proletariacka, tworzc podwaliny ustroju komunistycznego, miaa dokona si jednoczenie we wszystkich ub przynajmniej najwaniejszych krajach kapitalistycznych. Za kontynuatora m. uwaa si WL Lenina (prawdziwe nazwisko: Wodzimierz Ujicz Uljanow), aczkolwiek w opinii wielu badaczy dokona on daleko idcej rewizji teorii Marksa w szczeglnoci za jego rozumienia przesanek rewolucji socjalistycznej, roli partii i relacji midzy parti a klas robotnicz. Do najwaniejszych prac Lenina zalicza si: Co robi? (1902), imperializm, jako najwysze stadium kapitalizmu (1916), Pastwo a rewolucja (1917). Lenin uwaa rewolucj proletariack za nieuchronn i meuniknion, przeciwstawiajc si koncepcjom reforrmstycznym i rewizjonistycznym (zob. * rewizjonizm). Twierdzi, e rezultatem tej rewolucji winna by rewolucyjno-demokratyczna dyktatura proletariatu i chopstwa, przy czym samo chopstwo traktowa jako sojusznika przejciowego ze wzgldu na jego di'obnoburzuazyjny charakter. Leninowskie pojcie rewolucji socjalistycznej byo bliskie niektrym elementom -* permanentnej rewolucji, gdy -jak twierdzi- rewolucja socjalistyczna to niejeden akt, nie jedna bitwa na froncie, lecz caa epoki zaostrzonych konfliktw Masowych, d ugi szereg bitew na wszystkich frontach, tzn. bitew o wszystkie sprawy ekonomiki i polityki, bitew; ktre mog zakoczy si jedynie wywaszczeniem buruazji" (Rewolucja socjalistyczna a prawo narodw do samookrelenia, 1950). Dowodzi, e wprawdzie kada wojna polega na stosowaniu przemocy wobec narodw, ale wojna prowadzona w imi rewolucji moe by usprawiedliwiona. W pracy Pastwo a rewolucja Lenin przedstawi' swoje pogldy na temat pastwa, prawa i dyktatury proletariatu. Powoujc si na wnioski Engelsa, Lenin sformuowa pogld, i pastwo jest to specjalna organizacja siy, organizacja przemocy w celu dawienia jakiej klasy". Std wynikao stwierdzenie, ii kade pastwo jest w gruncie rzeczy - dyktatur, bez wzgldu na form sprawowania wadzy. Uwaa, e demokracja bitruazyjno-liberalriama charakter fasadowy: [...] w spoeczestwie kapitalistycznym mamy demokraq'e okrojon, ndzn faszyw, demokracj tylko dla bogaczy, dla mmejszoci Dyktatura proletariatu, okres przejcia do komunizmu, po raz pierwszy wprowadzi demokracj dla ludu, dla wikszoci, przy rwnolegym, niezbdnym dawieniu mniejszoci, wyzyskiwaczy". Adaptujc pogldy teoretyczne Marksa i Engelsa na grunt warunkw spoecznych, ekonomicznych i politycznych Bosji oraz uwzgldniajc tradycje kulturowe tego kraju, Lenin stworzy program waki rewolucyjnej zwany -+ bolszewizmem. Do myli politycznej Lenina nawizywali wprost J. Stalin (-+ stalinizm) i L.Trocki (-> trockizm). M.-1. pozostawa do polowy lat siedemdziesitych podstaw ideologiczn partii komunistycznych. Zasadnicza rewizja stanowiska partii komunistycznych (gwnie w odniesieniu do leninowskiej wersji

Marshalla Plan dyktatury proletariatu''' i nastpia wraz z zaakceptowaniem nowej strategii i taktyki walki o socjalizm zwanej -+ eurokoraunizmem. [KD.] L i t e r a t u r a : L. Koakowski, Gwne nurty marksizmu, Powstanie-Rozwj Rozkad, Warszawa 1939, (wyd. II pene); H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Pozna 1994. MARSHALLA PLAM - amerykaski program odbudowy gospodarki Europy po zniszczeniach II wojny wiatowej. Sekretarz stanu prezydenta H. Trumana G. C, Marshall w przemwieniu wygoszonym w Harvardzie (5.06.1947) wysun propozycj pomocy gospodarczej i finansowej krajom Europy sugerujc, i [...] nasza polityka nie jest skierowana przeciwko jakiemu krajowi czy idei ale przeciwko godowi, biedzie, apatii i chaosowi". Politycy amerykascy nie ukrywali, i chodzi im o stworzenie stabilnych warunkw w Europie, w ktrych demokratyczne instytucje mogyby zosta wprowadzone, a co najwaniejsze- przetrwa. Twrcy planu postrzegali idee odbudowy gospodarczej Europy jako sposb przeciwdziaania sytuacji rewolucyjnej w tym regionie, stwarzanej porednio czy te bezporednio przez ZSRR. Kongres USA przyj w 1948 r. "Ustaw o pomocy dla zagranicy" (Foreign Assistance Act) opartej na planie Marshalla (pierwotna nazwa planu Marshalla brzmiaa European Recovery Plan). Przewidywaa ona ogromn pomoc fmansowo-towarow dla Europy, przewanie w formie bezzwrotnej. Dystrybucj kredytw i towarw zaja si specjalnie powoana w tym celu agencja - Economic Cooperation Administration (EGA) - ktra przekazaa w okresie od 3.04.1948 do 30.06.1952 roku pomoc wartoci ponad 16rnld doi. Chodzio przede wszystkim o odbudow przemysu i rolnictwa, stworzenie finansowej stabilnoci oraz oywienie i rozszerzenie handlu. Z kolei kraje Europy zobowizay si do skoordynowania swej poEtyM gospodarczej, zaktywizowania wsppracy i wzajemnej wymiany oraz liberalizacji handlu. W tym celu zostaa powoana do ycia Komisja Europejskiej Kooperacji Ekonomicznej, ktra zostaa zastpiona przez Europejsk Organizacj Wsppracy Gospodarczej (OEEC). Pierwotnie plan Marshalla przewidywa objcie pomoc caej Europy. W czerwcu 1947 r. przedstawiciele trzech europejskich mocarstw W Mootow (ZSRR), l.Bevin (Wlk Brytania) i G. Bidault (.Francja) spotkali si w Paryu, by przedyskutowa propozycj Marshalla. ZSRR jednak odrzuci t propozycj i zerwa rozmowy argumentujc, i zaproponowana pomoc doprowadzi do utraty suwerennoci ekonomicznej objtych ni krajw i w rezultacie - do uzalenienia politycznego. Podobnie zachoway si pozostae kraje bdce w sferze wphrww radzieckich.'[R.H.]

229

iiass media uzyskiwali kolejne poziomy wtajemniczenia, przekazywane im przez mistrzw w postaci tajemnego zespou obrzdw i zachowa. Poniewa grupy wolnych masonw (budowniczych) przenosiy si z miejsca na miejsce, rwnie i do innych krajw, powstaway stowarzyszenia ponadpa stwowe. Placwki masonw zorganizowane byy w loe. Pocztkowo oe byy stowarzyszeniami wysoko kwalifikowanych rzemielnikw budowlanych. Z czasem jednak zaczy one przeksztaca si w stowarzyszenia [...] ludzi wykonujcych prac murarsk tylko symbolicznie" (L. Hass, Masoneria polska XK wieku, 1993). Stay si organizacjami spoeczno-ideowymi zrzeszajcymi ludzi mylcych kategoriami owiecenia. W 1717 r. powstaje w Londynie Wielka Loa Anglii, a w 1723 r. zostaje przyjta Konstytucja Wolnych Mularzy. Z Anglii ruch rozprzestrzenia si na inne kraje, a w latach 1730-1741 trafia do Ameryki Pnocnej. W m. wyodrbniy si trzy nurty: anglosaski, tradycjonalistyczny, podkrelajcy idea pracy czowieka nad samym sob przybra on form klubowo-filantropijn; niemiecko-stomdynawsM, kadcy nacisk na dziaalno wychowawcz; roma ski - o silnie antyklerykalnym zabarwieniu, postulujcy konieczno dokonania szeregu reform spoecznych. Nabra on charakteru stowarzyszenia politycznego, ajego czonkowie brali czynny udzia w walkach, toczcych si w XIX wieku w Europie, o wyzwolenie spoeczne i narodowe. W Poisce m. pojawia si w latach dwudziestych XVHI wieku, a pierwsza loa zostaa zaoona w 1729 r. (auxtrois freres"). W 1784 rolni w Warszawie powstaje naczelna organizacj tzw. Wielki Wschd Narodowy. Zaoycielami byli min. J. Potocki, S. Potocki i K.N. Sapieha. Polscy masoni bior aktywny udzia w pracach Sejmu Czteroletniego. Ruch jednak traci naznaczeniu po ostatnim rozbiorze i odywa dopiero po 1918 r. W 1921 r. zostaje zaoona Wielka Loa Narodowa skupiajca okoo 13 l , a wielkim mistrzem obrano R. Radziwia. Jednak w 19381*, wchodzi w ycie dekret prezydenta o rozwizaniu zrzesze wolnomularskich". Loe rozwizuj si same. Ruch masonw ody w latach szedziesitych z chwil odrodzenia o y-matld Kopernik" (inicjatywa M. Bartoszkiewicza z 1961 r.\ W 1989 r. loa ujawnia si przed midzynarodow spoecznoci wolnomularsk W1991 r. podzielia si na trzy: dotychczasow Kopernik" oraz dwie obudzone" - ukasiski" w Warszawie oraz Przesd Zwyciony" w Krakowie. W grudniu 1991 r. zostaa podjta decyzja o powoaniu Wielkiej Loy Narodowej Polskiej. [R.H,) L i t e r a t u r a : L. Haas, Masoneria polska XX wieku, Warszawa 1993; S. Krajski, Masoneria polska 1993. Fakty, Konteksty. Komentarze, wyd. II, Warszawa 1993; T. Cegielski, Sekrety masonw. Pierwszy stopie wtajemniczenia, Warszawa 1992, MASS MEDIA - inaczej: rodM masowego przekazu, masowej komunikacji, masowej informacji i propagandy Nale do nich: a) wizualne i dwikowe rodki techniczne umoliwiajce przepyw informacji w skali globalnej, krajowej, regionalnej i lokalnej -prasa, radio, telewizja, wideo, kino, kasety filmowe, p yty gramofonowe, ksiki, plakaty itp., b) instytucje rozpowszechniajce informacje w skalimasowej -wydawnictwa ksikowe i prasowe, orodki radiowe i telewizyjne, przedsibiorstwa produkujce i upowszechniajce filmy nagrania muzyczne itp. Mm. speniaj wane role w procesach - komunikacji spoecznej i politycznej, -+ propagandzie, dziaaniach socjalizacyjnych i edukacyjnych, reklamie. Ksztatuj i utrwalaj krajow i midzynarodow - opini pubEezn, kultur masow, wiadomo i zachowania zbiorowe. Instytucje m.m. s bezporednio uwikane w -* dziaania polityczne jako ich: a) podmioty - np. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, b) przedmiot - np. obiekt walki midzy -> partiami politycznymi bd orodkami decyzjjnyini, c) instrument - np. jeden ze rodkw oddziaywania na -* zachowania polityczne. G wnymi-zadaniami m.m.

MASONERIA
(fr. magon/ierie - wolnomularstwo) - dobrowolne stowarzyszenie obywateli o ponadnarodowym zasigu, majce charakter tajny i zamknity, stosujce zasad hierarchizacji czonkw przechodzcych kolejne stopnie wtajemniczenia. Jest to jednoczenie okrelona formacja ideowa i duchowa, ktra za zasadniczy cel stawia sobie doskonalenie osobowoci czowieka i wychowanie go w duchu poszanowania innych ludzi oraz ich pogldw, przy niezwaaniu na podziay socjalne, narodowociowe czy religijne. Jest to wic ruch ideowy, uniwersalne stowarzyszenie ponad podziaami ludzi dobrej woli. Pocztki m. sigaj redniowiecza. Budowniczowie roma skich katedr tworzyli stowarzyszenia korporacyjne", w skie zamknite krgi profesjonalistw zorganizowane na wzr bractw ko cielnych. Tam adepci w zawodzie

Materializm oiaieKXvczTtv

Materializm historyczny

w sferze -+ polityki jest: zbieranie informacji o yciu publicznym (wewntrznym i midzynarodowyrrO; analizowanie i przetwarzanieiych informacji; ich rozpowszechnianie; diagnozowanie skutecznoci wasnego wpywu na postawy i zachowania odbiorcw - np. w okresie kampanii wyborczych; opracowanie nowych strategii i technik informacyjnych wzmacniajcych t skuteczno. W demokratycznych systemach, politycznych wsprwystepuj w rnych proporcjach media publiczne i prywatne. Pluralistyczny model m.m. odzwierciedla zrnicowanie spoecznych pogldw, ocen i zachowa oraz ujawnia realizacyjn stron oddziaiywa imormacyjnyc Zapewnia take wzgldnie wszechstronn i wieloaspektow informacj o sprawach publicznych, przedstawian przez wiele konkurujcych ze sob rodkw przekazu, co z kolei skania je do wzajemnej kontroli i samokontroli. Nie oznacza to braku oddziaywa informacyjnych niezgodnych z reguami demokracji, niekiedy nieformalnie wymuszanych przez znaczce orodki wadzy i wpywu politycznego, niekiedy za bdcych rezultatem politycznego uwikania i swoicie rozumianej autocenzury nadawcw. Wsystemaeh niedemokratycznych, zdecydowana wikszo (niekiedy cao) m.m. znajduje si pod kontrol instytucji wadzy co przejawia si min. w postaci prawnej b d faktycznej pa stwowej w asnoci m.m., szczegowej regulacji zasad ich dziaania i odpowiedzialnoci za przekazywane informacje, obecnoci -+ cenzury prewencyjnej lub represyjnej, kompetencji mianowania i odwoywania osb penicych kierownicze i wykonawcze funkcje w mm. Wymuszona dyspozycyjno m.m. prowadzi w wikszoci przypadkw do oficjalnego rozpowszechniania tylko takich informacji, ktre speniaj oczekiwania rzdzcych i czsto deformuj obraz rzeczywistoci spoeczno-politycznej. [L.S.]

przechodzenia zmian ilociowych w zmiany zasadnicze, jakociowe (.prawo wzajemnej zalenoci przemian ilociowych i jakociowych). Ostatnim wanym zaoeniem badawczym jest teza, e przedmioty i zjawiska przyrody i spoeczestwa charakteryzuj si sprzecznociami wewntrznymi, tzn. posiadaj one stron dodatni i ujemn , swoj przeszo i przyszo; kade z nich znajduje si w stanie nieustannego przeksztacania si. Walka tych przeciwiestw stanowi tre procesu rozwoju, jest jego si napdow (prawo jednoci i walM przeciwie stw). [K.D.]

MATERIALIZM HISTORYCZNY
- sformuowana przez K Marksa i E En geisa, rozwinita przez WI. Lenina teoria rozwoju spoecznego stanowica integraln cz -* marksizmu-leninizmu. Jest to teoria wielowtkowa, gdy zawiera interpretacj procesu historycznego, analiz ycia spoecznego: peni tak e okrelone funkcje metodologiczne wobec nauk humanistycznych. Wedug Lenina istot mb. jest wszechstronne badanie procesu powstawania, rozwoju i upadku spoeczno-ekonomicznego formacji, rozpatrywanie caoksztatu, wszystkich sprzecznych tendencji przez sprowadzenie ich do dajcych si cile ustali warunkw ycia i produkcji rnych Mas spoecze stwa a tak e ukazanie rozwoju wszystkich idei i rnorodnych tendencji jako rezultatu procesw zachodzcych w stanie materialnych si wytwrczych " (Karol Marks, Dziea, Warszawa 1950). Podstawowe zaoenie m.h. opiera si na przekonaniu, i rde ksztatowania si idei spoecznych, teorii politycznych i prawnych oraz instytucji naley szuka w materialnych warunkach ycia spoecznego. Teza ta przybraa posta jednej z gwnych zasad metodologicznych materialistycznego pojmowania rozwoju spoecznego. Zgodnie z ni przemian bytu spoecznego nie mo na naukowo wyjania przez odwoanie si do wiadomoci, lecz wiadomo ludzi naley wyjania jako zalen od bytu spoecznego. Czynnikiem decydujcym o strukturze i rozwoju spoecze stwa jest sposb produkcji dbr materialnych. Traktujc rozwj spoeczny w kategoriach sprzecznoci midzy elementami bytu spoecznego, m.h. zawiera szereg poj analitycznych okrelajcych te elementy: siy wytwrcze", byt spoeczny", wiadomo spoeczna", stosunki produkcji", baza i nadbudowa", formacja spoeczna" itd. Posugujc si tymi kategoriami m.h. wyr nia trzy powszechne prawa rozwoju historycznego, tj. przechodzenia od formacji niszych do wyszych (wsplnota pierwotna - niewolnictwo -feudalizm - kapitalizm socjaHzm/komunizm). S to nastpujce prawa: pierwsze -prawo sprzecznoci pomidzy rozwojem ludzkich potrzeb a poziomem 1'ozwoju si wytwrczych. Rozwj si wytwrczych ma charakter obiektywny, tzn. wynika nie tyle z subiektywnie poj tej woli czowieka, co z koniecznoci narzuconych mu przez rodowisko, nieustannego denia do zaspokajania potrzeb egzystencjalnych, rozwoju ludnoci itp.; drugie - prawo goszce, i pomidzy poziomem si wytwrczych a panujcymi stosunkami produkcji zachodzi sprzeczno; sprzeczno ta powoduje dynamiczne zmiany w stosunkach produkcji oraz w stosunkach wasnoci i wymiany; trzecie - prawo stwierdzajce, i przemiana si wytwrczych i stosunkw produkcji wie si z ja-kociow przemian caej ekonomicznej bazy spoeczestwa. Prowadzi to do zaostrzenia si sprzecznoci midzy baz ekonomiczn a nadbudow spoeczestwa, tj. ustrojem poEtyezno-prawnym, formami wadzy, ideologi, instytucjami spoeczno-ekonomieznymi. Nowe stosunki produkcji s gwnym i decydujcym czynnikiem rozwoju si wytwrczych. Konflikt midzy nowymi siami wytwrczymi a starymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podoe rewolucji spoecznych. Z chwil zmiany nadbudw}' spoecznej

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY
1, Kierunek filozoficzny usksztatowany na gruncie zespolenia materialistycznej interpretacji rzeczywistoci z dialektycznym ujciem jej przemian i rozwoju. Gwnym przedmiotem bada m.d. s zagadnienia ontologiczne (zwizane z bytem) i teoriopoznawcze. Stanowi form teorii ewolucji, ktra tumaczy zjawiska zachodzce wewn trz i na zewn trz czowieka, wychodzc od zjawisk materialnych. W ujciu m.d. kategoria ducha nie stanowi zwykego odbicia natury. Obydwa pojcia s natomiast traktowane jako pierwotna cao . Wiodca teza gosi, i u podstaw wrae ludzkich ley pach materii. 2. Synonim marksistowskiej nauki o najoglniejszych prawach rozwoju przyrody i spo eczestwa oraz o podstawach ich poznania. Jako wiatopogld filozoficzny zosta stworzony przez K. Marksa i E Engelsa a nastpnie rozwinity przez W.L Lenina. Uksztatowa si jako krytyczne nawizanie" domaterialistycznych koncepcji filozoficznych, a zwaszcza materializmu angielskiego i francuskiego XVII i XVIII w., filozofii L. Feuerbacha oraz. idealistycznej dialektyki G.WE Hegla. W myl zao e m.d. w ujciu marksistowskim adne zjawisko i zdarzenie nie istnieje poza obrbem zwizku z innymi zjawiskami. Powszechny zwizek, wspzaleno, wzajemne oddziaywanie na siebie zjawisk stanowi powszechne prawo przyrody i spoecze stwa. Tworzc jedno strukturaln, elementy rzeczywisto ci podlegaj przemianom i rozwojowi; w adnej dziedzinie rzeczywisto ci nie ma rzeczy i zjawisk niezmiennych, wiecznie jednakowych (prawo powszechnoci rozwoju). Prawo to dotyczy wszystrichzjawisk- zarwno wiata organicznego, jak i nieorganicznego, a take zjawisk ycia spoecznego. Std rodzi si postulat badawczy, aby poszczeglne zjawiska zawsze analizowa z punktu widzenia ich powstawania, rozwoju i obumierania. Zakada si, i we wszystkich procesach spoecznych, przyrodniczych i wiadomociowych wystpuj zmiany ilociowe i jakociowe. Proces rozwoju rozpatruje si jako rezultat

3
M zaufania

nastpuje przejcie spoeczestwa na nowy jakociowo etap rozwojowy a wic przejcie do kolejnej ibiMiacji spoeczno-ekonomicznej. Mi. stanowa teorewcmo-ideo.ogrezne uzasadnienie nieuchronnego" upadku systemu kapitalistycznego i zastpienia go uowviD - w zaoeniu wy szym"' - etapem rozwoju spoecze stwa, to socjalizmem (komunizmem). Zgodnie z prognoz Marksa proces ten mia w pierwszym rzdzie obj najbardziej uprzemysowione pastwa kapitalistyczne ze wzglau na nagromadzenie sie sorzecznoci soofecznvch i ekonomicznych oraz wysoki stopie rozwoju (Koncentracji) k'as^botriezej.Tezy^^ warunkw do wybuchu rewolucji proletariackiej w Rosji (gownie z powodu gbokiego niedorozwoju ekonomicznego tego pastwa), moliwe jest wyprzedzenie .ekonomicznych przesanek socjalizmu, przede wszystkim na drodze przyswojenia sobie p^ez proletariat wiadomoci rewolucyjnej" oraz stworzenia wasnej partii, majcej charakter awangardy klasy (zob. - dyktatura proletariatu). Swoje pogldy na ten temat zawar w pracach Referat na temat: Proletariat a wojna- Imperializm jako najwysze staaum kapitalizmu; Tezy kwietniowe i in. [K.D.] M ZAUFANIA ,. , T, t - osoba uprawniona do reprezentowania interesw kandydata na pos.a (senatora) tab radnego przed waciwa komisja wyborcz. Jest to instytucja powoana w celu zmniejszenia niebezpieczestwa dokonania faszerstw wyborczych. Gwnym zadaniem m.z. jest uczestnictwo w ustalaniu wyniku wyborw przez Komisj. Zgodnie z ordynacja wyborcza do Sejmu RP z 28.05.1993 r. m.z. wyznaczaj penomocnicy tveh komitetw wvborczvch, ktrych fety oglnopolskie zostay zarejestrowane. -vi.z. dziaaj w komisjach obwodowych, tj. na najniszym poziomie obliczania giosow. W przypadku wyborw do rad gminnych, prawo wyznaczenia m.z, przysuguje kademu kandydatowi, ktiy zarejestrowa si w okrgu jednomandatowym oraz penomocnikowi kadej bsty zarejestrowanej w okrgu wielomandatowym. to-A.j

MIDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU (INTERNATIONAL BAMK FOR RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT IBRD) - znany powszechnie jako Bank wiatowy, zosta utworzony podczas konferencji NZ w Bretton Woods w lipcu 1994 r. Rwnolegle z nim utworzono Midzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF). W konferencji zaoycielskiej, zwoanej z inicjatywy U bA, uczestniczyy 44 pastwa. Pierwotnie do MBOiR naleay rwnie: Polska, Czechosowacja i Jugosawia W marcu 1950 r. Polska wystpia z B.., za Czechosowacja zostaa z mego ^uczona w grudniu 1954 r. Czonkami B.S. mog by tylko pastwa czonkowskie IMF. Celem dziaalnoci tego banku jest popieranie pastw czonkowskich w odbudowie inm gospodarczym ich terytoriw przez udostpnienie kapitau dla celw proctuKcyjnycn. Statutowy cel B.. wyraa sie w tym, i pomaga w odbudowie i rozwoju pastw czonkowskich min. przez udzielanie gwarancji lub poyczek, uczestniczy w inwestycjach dokonywanych przez prywatny kapita, popiera dugofalowy i zrwnowaony wzrost wymiany miedza/narodowej oraz dy do utrzymywania rwnowagi bilansw ptatmczjcn. Jedn zormjego dziaalnoci jest sprzeda zobowizaiipoyczAowwch tojow-dl^uznikw haikom prywatnym. B,. jest zorganizowa orzez czonkw. Kapita ten zosta podzielony na 100 tys. akcji po 100 tys.UbU itazoa. Pocztkowy kapita wnosi 10 min USD. w 1959 r. zosta nowiekszony do 21 min UblJ

w 1972 r. wynosi 24,5 min. B.S. z reguy udziela poyczek niskooprocentowanych (ok. 5.5 do 6,6% w skali roku). Wanym zastrzeeniem i wymogiem ich uzyskania jest obowizek spaty poyczek w walucie, wjakiej zostay udzielone. Kraje najbardziej potrzebujce maj jednak problemy nie tylko z ich uzyskaniem, ale take, ich spaceniem. Dotycz.,' to gwnie krajw rozwijajcych si, krytycznie oceniajcych komercyjn dziaalno B.. Dlatego te. poczynajc od 1964 r., B.S. postanowi zagodzi nieco warunki kredytowe dla krajw sabo rozwijajcych si. Przewiduje si moliwo rozoenia spat poyczek na duszy okres oraz stosowanie niszej stopy odsetek. W praktyce jednak powysze zamierzenia nie zosta;,'" zrealizowane. B.S. udziela take pomocy techiuczno-rozwojowej w innych formach, np. na prob zainteresowanych rzdw wysyanie ekspertw dokonujcych na miejscu przegldu sytuacji oraz wypracowujcych odpowiednie do sytuacji strategie rozwojowe. Od czasu rozpoczcia swej dziaalnoci B.S. udzieli krajom czonkowskim kredytw na czn kwot 266 ind USD, z czego na energetyk 55,1 mld USD (20,(19%), rolnictwo 45.9 mid USD (17,22%), transport 38,3 mld USD (4,94%), owiat 13,2 rnd USD (4,54%), telekomunikacj 4,8 mld USD. W zdecydowanej wikszoci pomoc objto kraje Ameryki aciskiej i Karaibw, Azji Wschodniej, Pacyfiku, Europy i Azji rodkowej, Poudniowej, Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej. Roa B.. w kontekcie procesw globaiizacyjnych sprowadza si do niesienia pomocy w rozwoju gospodarek pastw, ktre w przewaajcej liczbie s na marginesie gospodarki globalnej. Przeciwnicy B.. (podobnie jak i MFW) uwaaj, e s to instytucje nieskuteczne, a rodki, przeznaczane na wykonanie programw prorozwojowych s marnowane. Twierdz, e powinny by zlikwidowane. B.S. tworzy misje regionalne majce suy krajom, zwaszcza gospodarczo nierozwinitym, pomoc i rad. Formuje si rnego rodzaju grupy konsultacyjne, tworzone z fachowcw danych krajw oraz ekspertw krajowych. Rada Gubernatorw jest gwnym organem B.S. Tworz j gubernatorzy i ich zastpcy, delegowani przez wszystkie kraje czonkowskie na 5 at. Rada zbiera si na coroczne sesje i wytycza polityk banka. Do jej kompetencji naley take przyjmowanie nowych czonkw, zawieszanie w prawach czonkowskich, zwikszanie ub zmiejszanie wielkoci kapitau zakadowego, decydowanie o podziale dochodu, jego aktyww itp. Staym organem wykonawczym B.S. s dyrektorzy wykonawczy (20), z ktrych picia wyznaczaj pastwa posiadajce najwiksz liczb akcji. Pozostali wybierani s przez Rad Gubernatorw przy uwzgldnianiu zasady przedstawicielstwa geograficznego, Dyrektorzy wykonawczy mianuj prezesa B.S. (T..-NJ

MINISTER
- polityk wchodzcy w skad Rady Ministrw (- gabinetu) z racji kierowania wyodrbnionym dziaem admhiistracji pastwowej (resortem j. Z wyjtkiem nietypowych sytuacji, w ktrych powoywany jest niepartyjny gabinet fachowcw, m, jest z reguy czonkiem partii, ktra rzdzi samodzielnie lub uczestniczy w koalicji rzdzcej. Podzia tek nnisterialnych jest zasadniczym elementem mechanizmu tworzenia koalicji i efektem midzypartyjnych przetargw. Problematyka ta pozostaje w centrum zainteresowa badawczych wspczesnej politologii (I. Budge, H. Keman, Parties and Democracy: Coalition Formation and Government Functioning in Twenty States, 1992). M. wystpuje w podwjnej roli. Jako czonek kolegialnego gremium decyzyjnego, jakim jest gabinet, wspokrela polityko wewntrzn i zewntrzn pastwa oraz wspkieruje caoci administracji rzdowej. Dziaajc w tym charakterze, podlega -> premierowi. Powoanie na to stanowisko, jak i odwoanie z niego jest decyzj premier ktry musi jednak uwzgldnia ukady koalicyjne. Jako szef resortu m. jest zwierzchnikiem wydrbnionego zespou osb stanowicego ministerstwo-pomocniczy organ m. Kierujc samodzielnie resortem, podlega

Mit polityczny

;:,::/;

Mniejszo polityczna

rwnie premierowi, ktry posiada wobec niego uprawnienia kontrolne i koordynacyjne. Za swe dziaania m, ponosi odpowiedzialno polityczn na kilku poziomach: a) przed parlamentem - za dziaania podejmowane w charakterze czonka gabinetu; jest to odpowiedzialno solidarna (zob. -> wotom nieufnoci), b) przed parlamentem - za dziaania podejmowane w charakterze kierownika resortu (indywidualne wotum nieufnoci), c) przed premierem - za dziaania podejmowane w charakterze czonka gabinetu i w charakterze kierownika resortu, d) przed wasn parti polityczn oraz ewentualnie (e) przed gow pa stwa. Ten ostatni typ odpowiedzialnoci jest charakterystyczny dla reimw - prezydenckich lub do nich zblionych. [ AA.1 WIST POLITYCZNY - zmistyfikowana forma wiadomoci (podwiadomoci) politycznej. Istotn cech m.p. jest jego konstrukcja, w ktrej czynnik intelektualny (wiedza) stanowi cz marginaln. Take prawdziwo (zgodno z rzeczywistoci) jest niekiedy zupenie nieistotna. Podstawowa rol w upowszechnianiu si m.p. odgrywa czynnik emocjonalny. Mit jest struktur otwart, w zwizku z tym atwo jest wzbogacany lub jego cz jest pomijana w zalenoci od tego, jak funkcj podmiot polityczny zamierza mu nada. M.p. stanowi znaczc cz mitw wystpujcych w yciu spoecznym. Za istotne cechy m. 1. Pankw uznaje to, e s: a) oparte na wierze, b) narzucone przez grap , c) irracjonalne, d) niepodatne na weryfikacj z praktyk (prawd historyczn ), e) oparte na autorytetach spoecznych, f) silnie oddziaywujce na ycie. M.p. wyrasta z ludzkich potrzeb, uczu , ktrych 'zaspokojenie jest oczekiwane przez dany podmiot. M.p. daje jednostce, jak i grupie uzasadnienie do okrelonych dziaali politycznych. Odwoanie si do przeszo ci nadaje m.p. politycznemu cechy racjonalnoci. M.p. jest traktowany jako irracjonalny, faszywy i zudny element wiadomoci politycznej. Std okrelenie mitomanii czy mitomana ma na og znaczenie negatywne, cho np. dla G. Sorela m,p. jest konstrukcj przyszoci, specyficznym programem dziaania. E Pawelczyk wyrnia trzy funkcje m.p.: 1) identyfikacyjno-interpretacyjn , 2} poznawcz, 3) kom-pensacyjn. M.p. czciej ni mity powstajce w innych obszarach ycia spoecznego s wywoywane w sposb sztuczny H. Lassalle proponowa w walce politycznej wykorzystywa m.p., ktre ju istniej, oraz tworzy nowe. Uwag politologw przycigaj dwa aspekty m.p.: proces jego powstawania oraz konsekwencje polityczne. Zdaniem T. Biernata proces tworzenia m.p. obejmuje: a) przekaz informacji pocztkowych o rzeczywistoci spoeczno-politycznej lub jej wycinku, ukierunkowany na zmian wiadomoci zbiorowej, b) przeksztacenie treci informacji pocztkowych w zasad mitu, tj. w obiegowy sd o rzeczywisto ci spoeczno-politycznej, c) wysowienie mitu - stanowice uzewn trznienie zasady mitu w konkretnych zachowaniach politycznych. Efektem narodzin m.p. jest wic powstanie normy dziaania grupowego oraz zbiorowa gotowo do konkretnych zachowa politycznych. W koncepcji T. Biernata szczegln rol w polityce odgrywa m. wroga", mobilizujcy do dziaa wielkie grupy spoeczne (narody, wsplnoty wyznaniowe bd klasy). [E.M., AA] L i t e r a t u r a : S. Filipowicz, Mii i spektakl wadzy,.Warszawa 1988; T. Biernat, Mit polityczny. Warszawa 1989; L. Koakowski, Obecno mitu, Wrocaw 1994; Polskie mity polityczne XIX i XX w., pod red. W Wrzesiskiego. Wrocaw 1994 (cz. 1), 1996 (cz.2). MNIEJSZO POLITYCZNA - grupa wyodrbniona ze spoecze stwa (zob. + grupa spoeczna) z uwagi na obiektywn cech (np." narodowo, jzyk, wyznanie), maa liczebnie (stanowica mniejszy ni poow Liczby ludnoci zamieszkujcej okrelone pastwo), posiadajca wiadomo wasnej

tosamo ci i odrbnoci oraz wyraajca ch jej utrzymania, dysponujca organizacj polityczn (najczciej w postaci - partii). M.p. dy do udziau swej reprezentacji w pracach -* parlamentu lub organu - samorzdu terytorialnego, zabiegajc o podejmowanie decyzji uwzgldniajcych jej ywotne interesy. Istnienie m.p. jest wyrazem politycznego -+ pluralizmu spoeczestwa. Do najpeniej zorganizowanych politycznie mniejszoci zaliczamy przede wszystkim m.p. narodowe i wyznaniowe. Pojcie imp. ma wymiar obiektywny (istnienie grupy charakteryzujcej si wsplnymi cechami) oraz subiektywny (poczucie to samo ci i odrbnoci). Wedug niektrych autorw wymiar subiektywny ma znaczenie decydujce. W swej monografii na temat nacjonalizmu R. Brubaker podkrela, e mniejszo narodowa jest "dynamicznym stanowiskiem politycznym'', na ktre skadaj si: publiczne goszenie przynalenoci do odrbnego narodu (w wymiarze kultury i jzyka), domaganie si od pastwa poszanowania owej odrbnoci oraz zwizanie jej z faktem posiadania okrelonych praw zbiorowych o charakterze kulturalnym lub politycznym (R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w Nowej Europie, Warszawa 1998). Zagadnienie ochrony m.p. jest jedn z centralnych kwestii wspczesnych teorii -+ demokracji. Jak si podkrela, skuteczno demokratycznego systemu politycznego jest mierzonamin, wanie zdolnoci do ujawnienia! realizacji ochrony interesw m.p. (G Sartori, Teoria demokracji, wyd pol. 1994). Dawienie m.p. jest bowiem charakterystyczne dla systemw -autorytarnych czy -+ totalitarnych. Dlatego te we wspczesnych demokracjach poszukuje si rozwiza, ktre mogyby zapobiec trwaej - depiywacji mniejszo ciowych grap spoecznych, niezalenie od tego, czy s one politycznie zorganizowane czy te nie {np. mniejszoci etniczne w USA czy t zw. mniej szci seksualne). Jednym ze sposobw rozwizania kwestii m.p. jest konsensualny model demokracji (zob. - demokracja i - konsensualizm), polegajcy m.in. na przyjciu szczeglnej procedury decyzyjnej, wymagajcej osignicia zgody wszystkich, ktrych decyzja dotyczy, oraz na respektowaniu zasady autonomii grupowej. Lanym - zwalnianie partii politycznych reprezentujcych m.p. z wymogw, ktrym musz sprosta pozostae partie. Przykadem takiej sytuacji jest przewidziane przez polsk ordynacj wyborcz zwolnienie ugrupowa reprezentujcych m. narodowe z obowizku uzyskania co najmniej 5% gosw, ktry to prg stanowi warunek wejcia do parlamentu. Kwestia ochrony m.p. znajduje swj wyraz take w normach prawa midzynarodowego, ustanawiajcych zasad ich medyskiyminowania i umoliwienia utrzymania wasnej tosamoci. Problem ten poruszony zosta w Akcie Kocowym -> Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, podkrelajcym zamiar uatwiania wkadu, jaki m. narodowe lub kultury regionalne wnosz do wspdziaania pastw". W artykule 1. Deklaracji Zgromadzenia Oglnego ONZ w sprawie osb nalecych do mniejszoci narodowych lub etnicznych, religijnych i jzykowych, uchwalonej 18.12.1992 r. w Nowym Jorku, ustanowiony zosta obowizek ochrony istnienia m.p. oraz ich tosamoci narodowej, etnicznej, religijnej i jzykowej Jak rwnie obowizek zapewidema wamnkw rozwoju tej to samo ci spoczywajcy na pastwach czonkowskich ONZ. W 1991 r. przedstawiony zosta projekt Europejskiej konwencji ochrony mniejszoci", gwarantujcy m.in. prawo m.p. do uywania wasnego jzykai do stowarzyszania si oraz zobowizujcy pastwa-strony do umacniania ducha tolerancji i dialogu midzykulturowego". Zetkn si on wprawdzie z meprzychylnym przyjciem ze strony niektrych pastw- czonkw -* Rady Europy, tym niemniej projektowana konwencja - stanowica pierwszy akt tego typu chronicy prawa m. narodowych- zostaa przyjta 10,11.1994 r. i otwarta do podpisu od 1.01.1995 r. W tym dniu zostaa ratyfikowana przez Polsk. [AA.]

Mobilizacja polityczna

236

Monarchia

MOBILIZACJA POLITYCZNA 1. Stan wysokiego pobudzenia emocjonaliio-intelektualnego oraz gotowoci do podjcia okrelonych -+ dziaa politycznych przez spoeczestwo lub jego poszczeglne krgi, ktry zosta celowo wytworzony przez dany orodek dyspozycji b d powsta samorzutnie. 2. -* Proces polityczny, ktrego istot jest skanianie jednostek i - grup spoecznych do podjcia staej, okresowej bd incydentalnej -aktywnoci politycznej. Aktywno ta jest organizowana przez dany -* podmiot polityki i ukierunkowana zgodnie z jego celami. W praktyce politycznej mamy do czynienia z rnym zakresem i zasigiem oddziaywa mobilizacyjnych. Najczstszymi przejawami dziaa typu mobilizacyjnego s: a) oddziaywania podmiotw wadzy w systemach niedemokratycznych (zwaszcza totalitarnych), majce wywoa w spoecze stwie trwae, masowe i czynne poparcie - systemu politycznego, -* reimu politycznego i -> elity w adzy; inaczej mwic, m.p. jest jednym z aspektw procesu -+ legitymizacji politycznej. Jak stwierdza J. Linz: obywatelskie uczestnictwo oraz dynamiczna mobilizacja szerokich grup spoeczestwa do realizacji politycznych i spoecznych zada jest popierana, podana i nagradzana, a jednoczenie kanalizowana za porednictwem partii i wielu organizacji dziaajcych na zasadach monopolistycznych"; b) - kampanie wyborcze w systemach demokratycznych, w ktrych poszczeglne podmioty d do wzbudzenia okresowej i korzystnie dla siebie ukierunkowanej aktywnoci jak najwikszej czci elektoratu. 3. Oglna funkcja -+ polityki obecna we wszystkich systemach politycznych, ktre nie majc bd tracc dobrowolne poparcie spoeczne musz przez r norakie zabiegi socjotechniczne bd rzeczywiste -* reformy wytworzy (odtworzy) to poparcie. W tym celu r nymi drogami (-* perswazji, -* manipulacji, potencjalizacji -przemocy, a nawet jej selektywnego stosowania) skania si adresatw oddziaywa do czynnego - staego bd okresowego - udziau w reglamentowanym yciu politycznym. Czyrrnikami uatwiajcymi m.p. s: niski poziom rozwoju spoeczno-gospodarczego i intelektualnego danego spoecze stwa (jego segmentu), czste stosowanie przemocy we wczeniejszych fazach funkcjonowania danego systemu, bierno i apatia polityczna, brak dowiadcze dobrowolnej - partycypacji politycznej, poddaczy oraz parafialny typ -> kultury politycznej, sytuacje nadzwyczajne w postaci np. realnego ub zmanipulowanego zagroenia wewntrznego i zewn trznego itp. [L.S.]
L i t e r a t u r a : J. Linz, Totalitaiyzm i autorytaryzm, [w:] Wadza i spoeczestwo, pod red. J. Szczupaczyskiego, Warszawa 1995.

MOCARSTWO - pastwo zajmujce pozycj centraln w systemie stosunkw midzynarodowych. W praktyce spoeczno midzynarodowa jest zrnicowana. Wyaniaj si kraje odgrywajce w rodowisku szczegln rol oraz zajmujce w nim pozycj rnic si w wikszym lub mniejszym wymiarze od innych. Rol midzynarodow wyznaczaj wybrane przez pastwa dziaania midzynarodowe. Pozycj pastwa tworz natomiast elementy wspokrelajce si i zasig interesw pa stwa na scenie midzynarodowej oraz skal wpyww. cznie obie te kategorie decyduj o miejscu pastwa na mapie stratyfikacyjnej spoecznoci midzynarodowej. Inaczej mwic, pozycj a pastwa to miejsce, ranga, status wobec caej spoecznoci midzynarodowej lub okrelonego jej segmentu. W nauce o stosunkach midzynarodowych pozycja pastwa jest na og analizowana przez pryzmat statusu pastwa, czy jego siy w stosunku do innych. Podkreli naley, e rola i pozycja

pastwa w systemie midzynarodowym nie jest warto ci sta, niezmienn w czasie i przestrzeni. Ulega ona rzeczywistym, ale take subiektywnym zmianom. Element subiektywizmu odnosi si do postrzegania i interpretacji pozycji pastwa przez inne kraje. M. zatem to pa stwo, ktre sw potg , a wic zakresem i si swych wpyww przewysza inne. Jego pozycj okrela zakres interesw, zakres mo liwoci uczestnictwa czynnego w polityce wiatowej (lub sektorowej), moliwo reagowania na sytuacj e midzynarodowe, staa dno do dziaa o charakterze ekspansywnym itp. Mocarstwowo przej awia si zawsze w dziaaniu pastwa i w zakresie jego dziaania. Wrd parametrw, ktre okrelaj pooenie pastwa w hierarchicznej strukturze spoecznoci midzynarodowej wymienia si czynnik demograficzny, gospodarczo-surowcowy, stopie zwartoci narodowej, zasoby polityczno-militame. pooenie i rang geopolityczn, rodzaj i gsto sieci powiza midzynarodowych, cele i strategi poszerzania swych wpyww poza granicami kraju, percepcj swego miejsca w systemie midzynarodowym. Na podstawie tych kryteriw S. B. Coehen podzieli pastwa na: a) siy pierwszej rangi majce znaczenie globalne (USA, byy ZSRR, Wsplnota Europejska, Japonia, Chiny), b) siy drugiej rangi, ktrych zasig dziaania ogranicza si do wasnych regionw geopolitycznych, a w specyficznych dziedzinach mog oddziaywa na inne regiony (Francja, Kanada, Meksyk, Brazylia), c) siy trzeciej rangi - ograniczaj swe oddziaywania wycznie do regionu, d) siy czwartej rangi - maj wpyw tylko na swych ssiadw oraz e) siy pitej rangi, ktre ogniskuj swe dziaania na przetrwaniu, angaujc si praktycznie w sprawy wewntrzpastwowe. W literaturze polskiej spotykamy podzia pastw na trzy grupy: Mocarstwa, a wic pastwa, ktre w danym okresie sw potg, a zatem zasigiem i si wpyww gruj w sposb oczywisty nad pozostaymi krajami. Za takie uznano Stany Zjednoczone i byy Zwizek Radziecki. Na przykadzie byego ZSRR wida wic wyranie, i mocarstwa oraz mocarstwowo maj zdecydowanie dynamiczny charakter. Mog powstawa bd upada, gdy wyczerpi si komponenty generujce ich pozycj na wiecie, Mocarstwa selektywne, a wic takie, ktre w okrelonej dziedzinie lub na okrelonym obszarze odgrywaj lub staraj si odgrywa wiodc rol, wybijajc si sw pozycj z oglnego zbioru pastw rednich (Francja, RFN, Chiny, Japonia, Brzy ha). Kraje mae i rednie, ktre charakteryzuje przestrzenna ograniczono zasigu interesw i aktywnej poktyki zagranicznej. Jest ona na og skierowana do regionu bd do systemu sojuszniczego czy integracyjnego (M. Dobroczyski, J. Stefanowicz). Zaprezentowane zestawienie sygnalizuje take zjawisko wymienialnoci" mocarstw. Schyek XX w. zjawisko to wyostrzy jeszcze bardziej. W latach 1900-1995 spord 9 pastw speniajcych w rnym czasie kryteria potg wiatowych (USA, Rosja i ZSRR, Wielka Brytania Francja, Niemcy, Japonia, Wochy, Austro-Wgry i Chiny), swj status zachoway jedynie Stany Zjednoczone. Naley przypuszcza, e niektre z nich stan si na powrt mocarstwami wiatowymi (Niemcy, Japonia, Chiny). [T..-N.] L i t e r a t u r a: M. Dobroczyski, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, Warszawa 1984; Z.J. Pietra, Midzynarodowa rola Chin, Lublin 1990; E Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers, New York 1987; N.O. Bykov, Beyond Superpowership [w:] The International System After the Collapse of the East-West Order, ed. by A. Clesse, R. Cooper and Y. Sakamoto, London 1994.

MONARCHIA
(gr. monarchia - jedynowladztwo) - forma pastwa, w ktrym funkcj - gowy pastwa piastuje doywotni i zazwyczaj dziedziczny monarcha (np. krl, car, wielki ksi, cesarz). W procesie ewolucji feudalizmu pojawiy si dwa rodzaje m.: patrymonialne (ac:

Mcr.etarvzm

238

23B

Moralno poitvc2na

oatrimorumn - ojcowizna), w ktrych monarchowie dysponowali krlestwem taKjak majtkiem prywatnym i nie postrzegali swej w adzy jako funkcji publicznej oraz absolutne. W obu krl byl rdem prawa i sta ponad nim. Wspczenie istniej m. konstytucyjne (parlamentarne), w ktrych obowizuje zasada, iz krl panuje z woli ludu. a jeso wadza iest ograniczona - prawem. Oczywicie zdarzaj si przypadki, zwaszcza w krajaehAfryki czy Azji, i monarcha rzeczywicie sprawuje wadze aosoiutn, rMj^znamionapatrymoniaJnej, przy zachowaniu pozorw istnienia demokratycznego porzdku (np. obowizywanie konstytucji). M. te mona okreli mianem ograniczonych !np. w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie). [R.H.] MONETARYZWt . . (ang. monetarism, od: monetary - monetarny) - kierunek wspczesnej myli ekonomicznej przeciwstawny keynesizmowi (zob. -* pastwo dobrobytu). Podstawowa teza m. gfosi, ze zakceniaw sferze pieninej (np. inflacja) sdownym powodem raestaoilnoscgospociarKi. Eksponuje si w szczeglnoci twierdzenie, e zmiana wielkoci zasobw pienidza prowadzi w duszym czasie iprzy innych niezmienionych warunkach do wzrostu poziomu cen i plac, a nie produkcji i zatrudnienia, Oznacza to, e jedynym trwaym skutkiem wzrostu iloci pienidza jest wzrost cen. Zdaniem zwolennikw m. okrelony poziom bezrobocia jest konieczny, gdy jest to rezultatem zmiany miejsc pracy przez pracownikw na rvnku. Wskazuje sie, e bezrobocie moe by take spowodowane dziaaniem takich czynnikw, jak ustawodawstwo o nlacy minimalnej, umowy zwizkowe, dyskryminacja i ograniczenia w sferze mobilnoci siy- roboczej w wyniku niepenej mormacji i istnienia kosztw transakcyjnych. M. sta sie jednym z naczelnych kanonw doktryny spotecznogospodarczej -> liberiarianizmu oraz bazujcych na niej programw politycznych R. Reagana (-+ reaganomika) i M. Thatcher f - thatcheryzm). [K.D.]

MORALNO POLITYCZNA
- og norm i wzorw -dziaania politycznego umoliwiajcych jego ocen na podstawie kryterium dobra i za. M.p. jest wytworem konkretnych warunkw spoecznych, na ktre skadaj si: poziom rozwoju spoeczestwa jego dorobek kulturowy, otwarto lub zamknicie na oddziaywania innych kultur itp. Formuujc szczegowe kryteria oceny dziaa politycznych m.p. odwouje si najczciej do uniwersalnych wartoci humanistycznych, do wartoci religijnych, do celw dziaania bd do interesw jednostki lub wielkich grup spoecznych. Ta r norodno punktw odniesienia powoduje, e dziaania polityczne rodz czsto dylematy moralne, mogce prowadzi do gbokich konfliktw spoecznych. Problem wzajemnego stosunku moralno ci i polityki zosta wywoany dzieem Ksi myliciela ze redniowiecznej Florencji N. Machiaveilego. Przeszo ono do historii jako pochwaa rzdw opartych na sile i przebiego ci oraz przyporzdkowanych zasadzie cel u wica rodki". Od tego czasu rozpowszechni si pogld, e - polityka jest dziaaniem, ktrym nie rzdz oglne normy moralne. Znalaz on wyraz w okresie wielkich napi spoecznych XVIII wieko, zwaszcza w czasie rewolucji francuskiej, w trakcie ktrej podjto prb stworzenia nowego systemu norm moralnych. Dramatyczny konflikt pomidzy moralnoci a celami dziaania politycznego ujawni si w dobie ksztatowania ustrojw totalitarnych. Dowiadczenia faszyzmu i -stalinizmu nakazuj odrzucenie pogldu, wedle ktrego odejcie od uniwersalnych wartoci humanistycznych moe by usprawiedliwione w jakikolwiek sposb definiowanym celem politycznym. Wyrazem takiego stanowiska, akcentujcego znaczenie moralnego aspektu polityki, jest koncepcja M, Gandhiego, ktra postuluje rezygnacj z przemocy w dziaaniach politycznych (zob. -gandy zm). Potpienie przemocy charakteryzuje rwnie wspczesn - spoeczn nauk kocioa rzymsko-katolickiego. Jednake postulat ten wci nie znajduje odniesienia do rzeczywistoci politycznej, w ktrej sia peni nadal znaczc rol. Okrelanie polityki jako dziaalnoci balansujcej midzy otwartym cynizmem a wznios szlachetnoci przynioso szereg nowych koncepcji m.p. adresowanych do politykw. Jedn z waniejszych wydaje si wprowadzone przez M. Webera rozrnienie midzy etyk przekona a etyk odpowiedzialnoci (Politik ais Beruf, 1919, wyd. poi. 1992). Ta pierwsza oznacza kierowanie si w dziaaniu pohtycznym przede wszystkim wyznawanymi przez siebie wartociami i ideami. Abstrahuje ona od spoecznych konsekwencji podejmowanych wyborw. Jednak nawet najszlachetniejsze racje nie mog lekceway skutkw dziaania, choby nawet niezamierzonych. Temu sposobowi postpowania przeciwstawia M. Weber etyk odpowiedzialnoci". Jej istota sprowadza si do przewidywania wszystkich mo liwych konsekwencji dokonywanych wyborw. W szczeglnych sytuacjach moe dochodzi do sprzecznoci midzy przekonaniami a odpowiedzialnoci i wwczas ta ostatnia winna wzi gr. Tym niemniej za idea uzna M. Weber zespolenie obu etyk, tworzce czowieka, ktry moe mie powoanie do polityki". Po II wojnie wiatowej problematyka m.p. zostaa powizana w cilejszy sposb z zagadnieniem -demokracji. Cz autorw, nawizujca do ustale teoretycznych V Pareto, postuluje traktowanie demokracji w sposb wolny od wartociowania, uznajc za zasadnicze w aciwe jej mechanizmy. Tak np. podkrela si, e zasad demokracji ma by kompromis, a nie hodowanie jaMmkowifik warto ciom (TV Smith, The Compromise Principle in Politics, 1941) lub te podporzdkowanie si kadej decyzji podjtej zgodnie z obowizujcymi procedurami (J. Schuinpeter, Capitalism, Socialism, Democracy, 1942). Jednoczenie coraz silniejsze poparcie zyskuje pogld, e demokracja opiera si na wierze w czowieka jako istocie racjonalnej, moralnej i duchowej" (J. Hallowe, Moraine podstawy demokracji, wyd. pol. 1993). Ten sposb ujmowania demokracji za-

MONROEGO DOKTRYNA
- zasady politvki zagranicznej Stanw Zjednoczonych przedstawione przez prezydenta J. Monroego (1758-1831) W ordziu do Kongresu USA w dniu 2.12.1823 r. W swym pierwotnvm ksztacie skadaa si ona z kilku punktw bdcych jednostronn deklaracja o stworzeniu amerykaskiej sfery wp yww w zachodniej hemisf erze. Po pierwsze, Stany Zjednoczone nie bd miesza si w sprawy i koniln-y mocarstw europejskich i uznaj istniejce ju na kontynencie amerykaskim kolonie i strefy wpww. Po drugie, zostao zadeklarowane zamknicie zachodniej hemistery dla przyszej kolonizacji. Po trzecie, jakakolwiek prba mocarstw Europy mieszania si w wewn trzne spraw? pastw tego regionu bdzie odebrana jako akt wrogi wobec samych Stanw Zjednoczonych. Po czwarte, Stany Zjednoczone uznay si za obroc suwerennych Draw pa stw Amervki, deklarujc zachodni heimsfer w asn stera wpyww politycznych. Za kadencji prezydentw G. Clevelanda i T. Roosevelta, na przeomie X3X i XX wieku, interpretacja d.M. posza w kierunku uznajcym prawo Stanw Zjednoczonych do mieszania si w wewntrzne sprawy pastw tego regionu, ustalaiac ,zasade suwerennoci Stanw Zjednoczonych na kontynencie". W lelokrotme interwenioway one zbrojnie, zwaszcza w regionie karaibskim. Natomiast prezydent F:D. Roosevelt stwierdzi, i d.M. w swym pierwotnym ksztacie byia skierowana przeciwko moliwoci interwencji w tym regionie pastw Europy, ale w adnym wypadku nie uzasadniaa i nie dopuszczaa mieszania si Stanw Zjednoczonych w wewntrzne sprawy pa stw zachodniej pkuli. [R.H.1

Motywacja polityczna

'! i)

Ul

M uitiiateralizin

cca do formuowania katalogu podanych cech polityka dziaajcego w systemie demokratycznym, zgodnych z postulowanym typem rn.p. Katalog taki, obejmujcy nun. dyscyplin wewntrzn, tolerancj, odwag cywiln, uczciwo, odpowiedzialno za sowo, wraliwo na cudze interesy, rycersko i umiejtno wspdziaania, przedstawia w 1944 r. M. Ossowska {Wzr demokraty). [AA] MOTYWACJA POLITYCZNA (be. motwus - sk aniajcy do rachuj -1. Motyw to czynnik, powd, bodziec ukierunkowujcy zachowania ludzi. Wyrnia si m.: biologiczne - pragnienie zaspokajania godu, popdu seksualnego itd., oraz spoeczne - dotyczce zapewnienia wizi i przynalenoci grupow, bezpiecze stwa, autorytetu, wadzy itd. Mo na tak e wyrni ni. dodatnie denie do osignicia pewnych celw i stanw, oraz ujemne - denie do unikania pewnych sytuacji i skutkw; racjonalne i irracjonalne; wiadome i instynktowne; zwerbalizowane i niezwerbalizowane. 2. Motywacja to proces psychiczny wywoujcy i regulujcy zachowania skierowane na utrzymanie, modyfikacje bd zmiany indywidualnych postaw, spoecznego usytuowania jednostek i grup oraz warunkw, w jakich funkcjonuj. Kady podmiot posiada mniej lub bardziej zoon struktur m.p. Jej elementami s: - potrzeby -interesy, emocje, wartoci, normy, wzory osobowe itp, o charakterze wewntrznym, osobowociowym oraz zewntrznym - uksztatowanym i narzuconym przez spoeczne otoczenie. Konkretne zachowanie jest zazwyczaj wyznaczone przez kilka motyww. M.p, jest procesem ukierunkowania zachowa -* podmiotw polityki na -> kooperacj pozytywn b d negatywn w zakresie sprawowania wadzy i wpywania na ni przez rne formy -* partycypacji politycznej. Wprakfyce politycznej proces motywacji stanowi Huczowy problem efektywnoci dziaania, sprawno ci -> systemu politycznego, realnego zakresu partycypacji, - kampanii wyborczych itd. Polityka jest wic tak e sfer, w ktrej: a) orodki -* decyzji politycznych musz wytwarza pozytywne motywy dziaa funkcjonalnych oraz negatywne motywy wobec dziaa dysfunkcjonalnych - im skuteczniejsze w treci, kierunku i nateniu m.p. uda si wzbudzi wrd adresatw i wykonawcw decyzji tym mniej rodkw przymusu bdzie niezbdnych do osignicia danych celw i tym wikszy bdzie poziom -* legitymizacji instytucji wadzy; b) orodki decyzji powinny sterowa czci m. zbiorowych w celu wzbudzania i utrwalania niezbdnego poziomu integracji spoeczestwa i podmiotw systemu politycznego w taki sposb, aby dominoway prosystemowe (propastwowe) - postawy i -> zachowania, c) orodki decyzyjne powinny analizowa, kontrolowa treci i skutki m.p. generowanych przez niezalene podmioty (np. ugrupowania opozycyjne) pod ktem poziomu ich dysfumkjonalnoci wobec systemu, elit wadzy i oficjalnych celw. Przeciwdziaanie m. zagraajcym stanowi rzeczywistemu moe polega na zastosowaniu -> perswazji, - manipulacji lub -* przemocy. [L.S.] MULTILATERALIZM - termin symbolizujcy ilociow i jakociow zmian w systemie midzynarodowym. Ta pierwsza odnosi si do liczby uczestnikw stosunkw midzynarodowych (wielostronno) . Zmiana jakociowa wyraa skal, zasig, charakter oraz dynamik powiza midzynarodowych. J.G. Ruggie okrela m. jako formalny mechanizm wspprac;/ i koordynacji stosunkw midzy trzema lub wiksz Kczb pastw przy poszanowaniu oglnie alceptowanych zasad. W zwizku z tym m. symbolizuje wspprac midzy trzema lub wiksz liczb aktorw, ktra mo e obejmowa szerokie spektrum problemw albo ich

Sow^ SSuKmS^^ PT? ZOr?amzo )- M. wystpuje midzy podmiotami sto-ato * uudzjmm-odowych akceptujcymi okrelone normy, zasady lub wsplne me chanizmy proceaur decyzyjnych, luk postrzegany m. jest prz^awem koo^Emych aA<2estm^ cym rodowisku midzynarodowym. [T..-N.] ' u-^ULeIlu->c-

N acjonalizacja

4S

fard

NACJONALIZACJA
- proces przekazania na rzecz pastwa wasnoci spek prywatnych lub prawa wykonywania niektrych rodzajw dziaalno ci. Efektem n. staje si zjawisko rozszerzenia sektora publicznego. Po II wojnie wiatowej w wielu krajach Europy Zachodniej wraz z dojciem do wadzy socjalistw (czasem w sojuszu z partiami chadeckimi) obserwowano proces n. podstawowych gazi przemysu. W Wielkiej Brytanii rzd Attlee'ego (1945-1951) przeprowadzi n. kluczowych sektorw gospodarki. Jednak w tym przypadku, jak i w przypadku wielu innych krajw tego regionu, u podstaw rozpoczcia procesu n. legy wzgldy pragmatyczne, a nie ideologiczne. Upa stwowienie rodkw produkcji traktowane byo w kategoriach przejcia przez pa stwo odpowiedzialnoci za proces racjonalnego administrowania ekonomi i przestawienia jej na realizacj spoecznych potrzeb. Ju w latach pidziesitych wielu liderw partii socjaldemokratycznych zaczo traktowa kwesti n. w cisym powizaniu z rywalizacj wyborcz i efektywnoci ekonomii (np. H. Morrison czy H. Gaitskell w W. Brytami). Na podobn skal jak w Wielkiej Brytanii przeprowadzono n. w Norwegii (1945-1951). Natomiast w Szwecji kwestia n. nie odegraa prawie adnej roli w planach rzdzcej Partii Socjaldemokratycznej. Stworzono co w rodzaju funkcjonalnego socjalizmu przy zachowaniu tradycyjnej struktury wasnoci i dominacji sektora prywatnego w sferze bezporedniej produkcji. Pastwo zastrzego sobie wyczno w kontroli ycia ekonomicznego, akceptujc proces koncentracji kapitau w rkach prywatnych wacicieli (produkcja prerogatyw sektora prywatnego). Ostatni spord kompleksowych programw n. zaprezentowali socjalici we Francji na pocztku lat osiemdziesitych. Jednak po dwch latach zostali zmuszeni do wycofania si z tych planw (min. z powodu zaamania si dobrej koniunktury na rmdzynarodowym rynku wymiany), N. w warunkach gospodarki rynkowej ma charakter dobrowolny, co oznacza, i pastwo nabywa akcje prywatnych przedsibiorstw w drodze urno wy cywilnoprawnej. W ZSRR, Polsce i pozostaych krajach tzw. socjalizmu realnego n. miaa charakter przymusowy. Likwidowano wasno prywatn w postpowaniu admi-nistracyjnym. W Polsce formalnoprawn podstaw n. bya ustawa z 3.01.1946 r. o przejciu na wasno pastwa podstawowych gazi gospodarki narodowej. Znacjo-naizowano wszystkie przedsibiorstwa przemysowe zatrudniajce ponad 50 osb na jedn zmian oraz przedsibiorstwa grnicze, komunikacyjne, handlowe, ubezpieczeniowe i banki, a take mienie Rzeszy Niemieckiej i byego Wolnego Miasta Gdaska. Wczeniej dekretem PKWN z 6.09.1944 r. znacjonalizowano ziemi nalec do gospodarstw obszarniczych przekraczajcych 50 ha na ziemiach sprzed 1939 r. i 100 ha na ziemiach odzyskanych. W1944 r zostay rwnie znaejonalizowane lasy prywatne (powyej 25 ha). [RH.]

wrogoci wobec innych narodw, Za szczegln posta n. uwaa si trybalizm '.np. w Afryce) i komunalizm (np. w Indiach), tj. ideologie powstae w warunkach braku lub niedorozwoju poczucia tosamo ci narodowej, w ramach ktrych eeehy narodu s przypisywane plemieniu, wsplnocie lokalnej, kacie itd. Skrajn form n. jest - szowinizm, a w pewnych sytuacjach rasizm. Oprcz wymienionych jedna z cech n. jest take etnocentryzm, tj. ujmowanie wasnej kultury jako punktu odniesienia w ocenie kultur innych grup, skonno do uwaania wasnej grapy etnicznej za wysz'', posiadajc wicej cech pozytywnych od innych. Wrd czynnikw wpywajcych na powstanie i rozwj n. w Europie w XIX i XX w. wymienia si rozwj stosunkw kapitalistycznych, tworzenie si rynkw narodowych", wzrost poczucia odrbnoci kulturowej i jzykowej, rozpad spoeczestw wieoetoicznych i tworzenie si spoecze stw homogenicznych (jednorodnych pod wzgldem skadu etnicznego), wydarzenia polityczne (wojny napoleoskie, krymskie, bakaskie, nasilanie si rywalizacji politycznej i militarnej midzy mocarstwami europejskimi). Niektrzy badacze upatruj take przyczyn powstania n. w procesach modernizacji spoeczestw (industrializacja, powszechna edukacja, rozwj komunikacji masowej, ruchw politycznych itd). Ich skutkiem bya utrata tosamoci jednostki, poczucie ~* alienacji i osamotnienia w rodowislni spoecznym (E. Gellner. J. Breuilly). Psychologiczno-spoeczne podoe, oraz jego zwizek z iTuchaim totalitarnymi, rasizmem i szowinizmem akcentowali w szczeglnoci H. Arendt {Korzenie totalitaryzm u,\ E. Fromm (Ucieczka od wolnoci) i E. Kedourie (Nationalism). Historycznie problematyka n. przenikaa na grunt rozmaitych doktryn spoeczno-politycznych i ruchw politycznych w wielu krajach. Przejawem tego byy idee zjednoczenia Sowian w federacji narodw (panslawizm), skrajnie nacjonalistyczne hasa ideologii pangermanizmu, hredeiitystyczne denia Grekw i Wochw (irredentyzm - denie do zjednoczenia wszystkich ziem zamieszkaych przez dan grup etniczn). Wyrane akcenty n. (etnocentryzmu) zawieray te hasa panazjatyzmu, panafrykanizmu, - panarabizmu i panislamizmu. [K.D.] NAFTA -

HANDLU

PNOCNOAMERYKA SKA STREFA WOLNEGO NARD

NACJONALIZM
(ac. natio - nard) - termin wieloznaczny, najczciej okrelajcy postaw spoeczno-polityczn lub ideologie, ktre stawiaj interesy wasnego narodu ponad wszelkie inne wartoci i postuluj podporzdkowanie innych narodw interesom wasnego narodu, goszce niech, nietolerancj i -* ksenofobi wobec innych narodw. 'Tak rozumiany n. jest przeciwie stwem patriotyzmu i internacjonalizmu - postaw i ideologii wolnych od

- wielka, na ogl skoncentrowana przestrzennie -* grupa spoeczna poczona wizi etniczn oraz lahturowo-cywilizacyjn . charakteryzujca si poczuciem to samo ci grupowej i zdolnoci przekazywania jej kolejnym pokoleniom. Powstaa jako efekt wielowiekowego procesu, ktry S. Rokkan i S. Lipset okrelili mianem rewolucji narodowej (Party Systems and Voter Alignments, 1967). Wjej efekcie uksztatowaa si zrnicowana wewntrznie i przecita trwaymi liniami - podziaw soejopolitycznyeh - wsplnota poityczna zczona wiadomoci interesu utrzymania wsplnego pastwa (pastwa narodowego) oraz jego obrony przed zagro eniem zewntrznym. 'Traktowanie n. jako wsplnoty nie oznacza jednolitoci ani nie wyklucza pojawienia si tendencji dezmtegracjjnych, wynikajcych z rnic kulturowych ub spoecznych. Wie si natomiast. ze zdolnoci do tworzenia i utrzymywania -> instytucji politycznych oraz umacniania wiadomoci zbiorowej. W politologii pojcie n. uywane jest w dwch znaczeniach. Pierwsza z nich ma charakter symboliczny. N. to abstrakcyjna -* wsplnota polityczna, ktrej dobru podporzdkowane maj by dziaania politykw. W tym kontekcie wskazuje si na n. jako rdo lub piastuna - suwerennej wadzy pastwowej. Tego typu sformuowania odnajdujemy czsto w -> konstytucjach lub deklaracjach politykw' Podkrelaj one element integracji - przewaajcy nad rzeczywistymi zr nicowaniami, stanowicymi podoe

Naczelny Sd Administracyjny (NSAj

24 i

145

NTATD

., xfcebniania rnych grup spoecznych. Tak uywane pojcie n. odwouje si przede wszystkim do wsplnej historii, tradycji i kultury, a co najwaniejsze - do poczucia odrbnoci od innych narodw (zob. te -'nacjonalizm). N. moe by te definiowany jako konkretna zbiorowo spoeczna, z regub/ yjca w granicach jednego pastwa oraz wyarbnijca si wsplnym jzykiem. Oba te kryteria nie s jednak precyzyjne. Niektre n. s czciowo lub nawet w znacznej mierze (n. ydowski) rozproszone. Niektre pastwa s wielonarodowe (Belgia, Hiszpania, b, ZSRR, b. Jugosawia). S rwnie n. wielojzyczne (Szwajcaria) lub takie, dla ktrych jzyk nie jest wyodrbniajcym kryterium (Niemcy i Austriacy, Anglicy i Amerykanie)" N. traktowany czy to jako abstrakcyjna, czy konkretna zbiorowo spoeczna nie posiada rzeczywistej zdolnoci ao dziaania politycznego. Czyni to w jego imieniu przede wszystkim instytucje polityczne, ruchy polityczne bd armia (regularna lub powstacza). N. jest wic symbolicznym podmiotem polityki, aczkolwiek stanowicym stay punkt odniesienia dla dziaa politycznych. Mog by one zorientowane na zwikszenie poziomu integracji I przez regulacj zachodzcych w jego ramach konfliktw, co charakteryzuje zwaszcza spoeczestwa sfragmeniaryz owane (wielonarodowociowe lub wielowyznaniowe). Przykadem takich pastw s Belgia. Holandia lub Szwajcaria. Dziaania polityczne mog by te wyrazem aspiracji danego n. do samodzielnoci i odzwierciedla "tendencje -* separatystyczne (Sowenia, Czeczenia, Litwa, otwa, Estonia, Kraj Baskw). O ile wic n. nie jest realnym podmiotem polityki, o tyle konflikty na tle narodowociowym stanowi jeden z najtrudniejszych do rozwizania typw konfliktw politycznych. N. jest rwnie potencjalnym podmiotem prawa midzynarodowego. W historii rozwoju stosunkw midzynarodowych nard i narodowo , , 'i . .i. _~j:: if,,l+i!-nn^h

obywateli swych praw naruszonych przez organy administracji publicznej. Dziaalno NSA, ktrego uprawnienia uleg y w 1990 r. znacznemu rozszerzeniu, stanowi dodatkow gwarancj ochrony praw obywatelskich i su y ograniczeniu mo liwoci podejmowania przez urzdnikw decyzji niezgodnych z prawem. Zawodowy skad NSA (brak awnikw) zwiksza stopie profesjonalizmu w postpowaniu. Struktur i zasady dziaania NSA reguluje ustawa z 11.05.1995 r. [A.A.] WAJWY5ZA IZBA KONTROLI (MIK) - instytucja polityczna powoana do - kontroli dziaalnoci organw administracji publicznej. Gwnym zadaniem NIK jest kontrola wykonania - budetu pastwa. W tym kontekcie dziaalno NIK su y wypenieniu funkcji kontrolnej -* Sejmu RP, uniezaleniajc go tym samym od informacji pi-zedkadanych przez rzd. Wspdziaanie Sejmu RP i NIK w zakresie kontroli wykonania budetu pastwa zapewniaj takie obowiazld NIK, jak: dokonanie analizy wykonania budetu i zaoe polityki pieninej, sporzdzenie opinii w przedmiocie -* absolutorium dla rzdu oraz przedstawienie zarzutw dotyczcych dziaalnoci czonkw rzdu i kierownikw instytucji centralnych (m.in. NBP, Kancelarii Prezydenta, Kancelarii Sejmu, Trybunau Konstytucyjnego, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Sdu Najwyszego i Naczelnego Sdu Administracyjnego). Zgodnie z ustaw z 23.12.1994 r. NIK podlega Sejmowi RP Prezes NIK po woywany jest przez niego za zgod Senatu RP na szecioletni kadencj. W myl ustawy odwoanie prezesa NIK moe nastpi tylko z okrelonych przyczyn. Nale do nich zrzeczenie si stanowiska, uznanie trwaej niezdolnoci do penienia obowizkw na skutek choroby, skazanie prawomocnym wyrokiem za popenienie przestpstwa oraz orzeczenie przez Trybuna Stanu zakazu zajmowania Irierowniczych stanowisk. Rozwizanie takie zabezpiecza przed sytuacj, w ktrej prezes NIK mgby zosta odwoany ze wzgldw politycznych czy te oso bistyh. Stwarza rwnie warunki do politycznej niezalenoci NIK od aktualnych ukadw politycznych w parlamencie i w rzdzie. Temu samemu suy prawo prezesa NIK do inicjowania postpowania przed Trybunatem Konstytucyjnym. NIK kontroluje zarwno administracj rzdow , jak i -* samorzd terytorialny oraz komunalne jednostki organizacyjne. O ile kontrola administracji rzdowej prowadzona jest pod ktem legalnoci, gospodarnoci, rzetelnoci i celowoci, o tyle kontrola samorzdu obejmuje tylko trzy pierwsze kryteria. NIK podejmuje dziaania kontrolne z wasnej inicjatywy oraz na zlecenie Sejmu RP Prezydenta RP iprezesa Rady Ministrw. Wyniki kontroli prezentowane s zleceniodawcom. Niezalenie od tego NIK przedstawia roczne sprawozdanie ze swej dziaalnoci na forum samu, po czym podaje je do wiadomoci publicznej. To samo dotyczy analizy wykonania budetu pastwa i zaoe polityki pieninej. Dziaalno NIK jest wic wanym elementem jawnoci ycia publicznego, a rwnoczenie moe si sta instrumentem ograniczajcym arbitralno decyzji parlamentu i rzdu. [AA.] KATO (NORTH ATLANTIC TREATY ORGANIZATION) PAKT PNOCNOATLANTYCKI - organizacja militarno-polityczna utworzona na podstawie Traktatu Pnocnoatlantyckiego 04,04.1949 r. w Waszyngtonie, ktry wszed w ycie 24.07.1949 r. Czonkami pierwotnymi - zaoycielami NATO s: Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Wochy Portugalia, Kanada i Stany Zjednoczone. Kolejno do organizacji przystpoway Grecja i Turcja (1952), RFN (1955) oraz Hiszpania (1982). W lipcu 1966 r. ze zintegrowanej militarnej struktury sojuszu wystpia Francja, zastrzegajc sobie prawo uczestniczenia w strukturach politycznych.

Wwietakonstrukejach teoretycznych nastpuje odwrcenie relacji nard-pastwo. Pastwo jest wwczas postrzegane jato czynnik konstytutywny w yciu narodw. Dotyczy to zwaszcza obszaru Afryki i Azji, gdzie procesy pastwowotwrcze zbiegay si z procesami likwidacji kolonializmu i odpowiednimi postanowieniami w tym zakresie. Chocia nard nie jest podmiotem, prawa midzynarodowego, to w przypadku narodw dcych do utworzenia wasnego pastwa korzystaj one z uprawnie i zabezpiecze norm prawa midzynarodowego i publicznego w formie prawa do samostanowienia [T..-N., AA] NACZELNY SD ADMINISTRACYJNY (N3A) - dziaajcy jednoinstancyjnie sd specjalny, rozpatrujcy skargi na decyzje adminis tracyjne niezgodne z prawem lub na nie podjte w terminie (milczenie administracji). Specyfik NSA jest to, e mona si do odwoa dopiero po wyczerpaniu wszystkich moliwoci odwoawczych s ' ' ' "' """""" ----------------*""*""'

zasuaauuyuu, ua uenwaiy organw gmin oraz na rozstrzygniciaoigtuiuw owan ujcp, nadzr nad gminami. Rozpatrujc skarg NSA moe j uwzgldni, oddali lub stwierdzi niewano decyzji.' Orzeczenie NSA jest ostateczne. NSA zosta utworzony 31.01.1980 r., stanowic wyraz przywrcenia znanej przed wojn, a nieobecnej po 1945 r., sdowej kontroli administracji. Zwiksza ona moliwoci dochodzenia przez

NATO

246

NATO - '.Morui Atlantic Treaty Organization;... tSACLANT) z siedzib w Norfolk w USA. c) Dowdztwo Kanau La Manche z siedzib w Northwood w Wielkiej Brytanii, d) Strategiczna Grupa Regionalna Kanada-USA (CUSRPG) z siedzib w Arlington w USA. Niezalenie od przedstawionej struktury strategicznego obszaru dziaania NATO funkcjonuje jeszcze szereg innych form organizacyjnych realizujcych cele i zadania sojuszu. Jedn z nich jest utworzenie w 1991 r. trzech dowdztw podporzdkowanych Zjednoczonemu Dowdztwu w rejonach: Europy Poudniowej, Centralnej i Pnocnozachodniej. Koncepcja strategiczna NATO ulegaa ewolucji. Proces ten mo na przedstawi odwoujc si do pewnych istotnych wydarze w najnowszej historii tej organizacji: 12.12.1967 r. Rada Atlantycka przyjmuje tzw. raport Harmela. Zawarto w nim sugesti podjcia aSafaguzUkademWaszawskmioraz zalecenie^ do zagro enia bezpieeze stwaparistw czonkowskich NATO. 12.12.1979 r. NATO przyjmuje tzw. dwuczonow uchwal o modernizacji broni nuklearnych redniego zasigu oraz o woli podjcia dialogu ze Wschodem na temat kontroli zbroje. 19.03.1989 r. podjcie negocjacji wiedeskich pomidzy 23 pastwami NATO i UW na temat redukcji zbroje konwencjonalnych na obszarze od Atlantyku po Ural oraz nowych rozmowo rodkach budowy zaufania i bezpieczestwa midzy 35 pastwami -* KBWE. 30.05.1989 r. przyjcie przez NATO tzw. globalnej koncepcji kontroli zbroje i rozbrojenia w nowych realiach europejskich. 9.11.1989 r. upadek muru berliskiego. 8.06.1989 r. przesianie z Turnberry" - podkrelono w nim denie do nawizaniakontaktw ze Zwizkiem Radzieckim i krajami wschodnioeuropejskimi do kontynuowania procesu odpreniowego. 6.07.1990 r. szczyt NATO w Londynie. Zapowied transformacji sojuszu, propozycja nawizania regularnych stosunkw z ZSRR i pastwami Europy rodkowej i Wschodniej oraz zakoczenia konfrontacji midzy Wschodem i Zachodem. 19.11.1990 r. 34 pastwa KBWE podpisuj Parysk Kart Nowej Europ)': Za wiem ona wan dla Europy deklaracj: pastwa owiadczaj, e nie traktuj si ju wicej jak wrogowie. Nastpuje podpisanie traktatu o redukcji zbroje konwencjonalnych w Europie (CEP), a wszystkie kraje IiBWEprayjmuj rodki zaufenianowej generacji. 7.08.1991 r. szczyt NATO w Kopenhadze. Przyjte zostaje owiadczenie o partnerstwie z krajami Europy rodkowej i Wschodniej. 8.11.1991 r. szczyt NATO w Rzymie. Przyjcie deklaracji w sprawie pokoju i wsppracy. Jest w niej zawarta propozycja utworzenia Pnocnoatlantyckiej Rady Wsppracy nowa koncepcja sojuszu oraz partnerstwa z pastwami Europy postkomunistycznej. 20.12.19911: inauguracyjne spotkanie Pnocnoatlantyckiej Rady Wsppracy Podczas spotkania wyraono wol dialogu, partnerstwa! wsppracy midzy NATO i krajami Europy rodkowej i Wschodniej. 4.06.1992 r. NATO po raz pierwszy decyduje si na ewentualno operacji militarnych, ktre swym zasigiem wykraczajpoza obszar zdefiniowany w art. 6 traktatu. Przyjty zostaje take Plan dialogu, partnerstwa i wsppracy, w ktrym zostay sprecyzowane dzieuWy koniecznej i moliwej wspprac.' wszystkich, zainteresowanych pokojem i bezpieczestwem europejskim. Wiele z zapowiedzianych tam dziedzin wsppracy jest ju realizowanych. Wskaza mona na dziaalno NATO-wskiego Kolegium Obronnego w Rzymie, szkoy w Oberammergau czy przy gotowywanych wsplnych 6>'/iczepokko-fi-ancusko-niemieckich. 25-28.05.1993 r. spotkali si w Brukseli ministrowie obrony pastw NATO na wiosennej sesji Grupy Planowania Nuklearnego oraz Planowani a Obronnego w celu przyjcia nowe strategii na okres do koca XX wieku. Podczas spotkania podkrelono konieczno pilnego rozwizania problemu czonkostwa Polski, Wgier i Czech, zwanych ..nowymi sojusznikami", z zaleceniem ich szybkiego przyjcia do sojuszu. 'Ten krok, zdaniem L. Bouvarda -Przewodniczcego ZgroitHdzenaRaoyNATO-,byby czy^ 18,09.1993 r. w czasie spotkania w Brukseli w Midzynarodowym Instytucie Bada Strategicznych SG NATO M. Werner zaakcentowa potrzeb stworzenia bardziej konkretnej perspektywy

Cele organizacji zostay sformuowane w preambule traktatu waszyngtoskiego. Potwierdza si w niej wiar w idea;/ NZ, deklaruje gotowo wspycia w pokoju z-e wszystkimi ludami i ze wszystkimi rzdami'' oraz ochron wolnoci, wsplnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludw, opartych na zasadach demokracji, wolnoci jednostki i praworzdnoci". Zbiorowe prawo do samoobrony zostao wyraone w art. 5 paktu. Przewiduje on, e napa zbrojna na jedno [pa stwo] lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Pnocnej b dzie uwaana za napa przeciwko nim wszystkim''. NATO symbolizuje system bezpieczestwa regionalnego, otwartego dla wszystkich pastw gotowych zaakceptowa zasady i filozofi traktatu i organizacji. W latach zimnej wojny", kiedy utworzono NATO, przesianie to byo martwym zapisem w statucie, po 1989 r. okazao si rzeczywiste. Emblematem sojuszu, ktry widnieje przed wejciem do kwatery gwnej NATO w brukselskiej dzielnicy Evere. jest ra kompasu wpisana w koo. Koto symbolizuje jedno i wspprac pastw czonkowskich, za r a wyraa ich wsplny kierunek politycznego dziaania: ku pokojowi, stabilizacji, demokracji. Emblemat ten zosta przyjty przez NATO w padzierniku 1953 r. Jeli chodzi o struktur organizacyjn, to jedynym statutowym i jednoczenie najwaniejszym jego organem jest Rada Atlantycka (North Atlantic Council), okrelana czsto jako Rada Ministerialna. W jej sktad wchodz przedstawiciele wszystkich pastw czonkowskich (19 od 1999 r.}, sekretarz generalny NATO, przedstawiciele Komitetu Wojskowego, Wojskowego Komitetu Sztabowego oraz rnych agencji NATO-wskich. Rada zbiera sie przynajmniej 2 razy w roku. Omawia si na oiej wszystkie najwaniejsze sprawy programowe i organizacyjne. Jednoczenie, midzy sesjami Rady obraduje Rada Staych Przedstawicieli (Permanent Representatives). Jest ona akredytowana przy sekretarzu generalnym NATO. Rada Staych Przedstawicieli jest gwnym organem konsultacyjnym sojuszu. Udziela wskazwek co do polityki wojskowej i obrony cywilnej. Jej kompetencje obejmuj ponadto budet NATO oraz podzia kosztw budowy wsplnej infrastruktury wojskowej. Najwy szym organem wojskowym NATO jest Komitet Wojskowy (The Military Committee). Skada si on z szefw sztabw wszystkich czonkw (z wyczeniem Islandii). Komitet jest odpowiedzialny za wojskow polityk sojuszu przed Rad Atlantyck, Komitetem Planowania Nuklearnego oraz Komitetem Planowania Obrony e wzgldu na znaczenie Komitetu Wojskowego w funkcjonowaniu NATO funkcje przewodniczcego wychodz znacznie poza kompleks spraw wojskowych. Organem wykonawczym Komitetu Wojskowego jest Wojskowy Komitet Sztabowy (The International Military Staff) skadajcy si z personelu cywilnego pastw czonkowskich, W czasie swego istnienia Rada Atlantycka powoaa okoo 100 organizacji pomocniczych, min. Zintegrowany Sztab Planowania czy Eurograp. W 1955 r. utworzono Zgromadzenie Atlantyckie. Nie jest to organ statutowy'Mimo to jest traktowany jako jeden z waniejszych w strukturze NATO. W jego pracach od 1990 r. uczestnicz take parlamentarzyci z Polski, Wgier, Czech i S owacji. W listopadzie 1991 r. na spotkaniu przywdcw NATO w Rzymie utworzono Rad Wspprac/ Pnocnoatlantyckiej i North Atlantic Cooperation Council -NACC). W jej skad wchodzili przedstawiciele 16 pa stw czonkowskich oraz pastw Europy Wschodniej i rodkowej. NACC powoano do staych kontaktw i wsppracy midzy sojuszem i jego wschodnioeuropejskimi ssiadami. Zgodnie ze statutem NATO dziaa na obszarze cile okrelonym w art. 8. i rozciga si na terytoria jego europejskich partnerw oraz cay region Pnocnego Atlantyku na pnoc od Zwrotnika Raka. Strategiczny obszar dziaania sojuszu zosta podzielony na trzy dowdztwa i jedn strategiczn grup terytorialn : a) Dowdztwo Europy (dowdztwo Poczonych Si Zbrojnych w Europie - SACEUR) z siedziba w Brukseli), b) Dowdztwo Oceanu Atlantyckiego

NA'l U

2 ta

dlapastwrodkowej i Wschodniej Europy w ich staraniach o uzyskanie statusu peta ego crionkostwawNATO." ogtesmenaameryi pwuiuLa;.^]tM grar^rerjoczrx>aprzewaamc^ ktrej zadaniem byoby opracowanie programu poszerzeniaNATO. 27.10.19931 Stany Zjednoczone zaprezentoway podczas spotkania ministr
\TAipnm... ................ i -, ~ ~. . ,.~ i, , . nT * ... ________________n ___

22 X1996 r. Prezydent Stanw ZjednoczonychB. Clinton podczas przemwienia w Detroit pora pierwszy poda konkretn dat poszerzenia NATO (najpniej w 1999 r., w 50 rocznic utworzenia).

spotkania ministrw obrony pastw IU.199o r. bteny Zjednoczone zaprezentoway podczas spotkania ministrw oDrony pansw NATOwTravemflndeidee Partnerstwa dla Pokoju". LesAspinpodkreli, ePdP raejes rwnoznaczne z koncepcj gwarancji bezpiecze stwa zawartej w art. 5, traktatu 3 XII 1993 r. przedstawiono ministrom spraw zagranicznych. 38 pastw Rady Wsppracy Pnocnoatlantyckiej (NACC) roboczy program wsppracy w zakresiepeace keeping oraz rozmzywamaregionalnychproblemw, znanyjako Partnerstwo dla Pokoju. Zostaprzyjty z zastrzeeniami przez Polsk, ktra sugerowaaposzerzenie wsppracy w ramach PdP na mneotezary wsppracy militarnej. " "" ""*' ' waszy^ ------- B, _

- .

. - ...,,.

,,

-"-'-. dekla-

Pokoju MATO auropy. 5.07.1994 w Brukseli Polska jako pierwszy uczestnik PdP uzgodnia Indywidualny PrograE Partnerstwa z NATO. 29.09.1994 na spotkaniu ministrw obrony pastw NATO w Sewilli po raz pierwszy od 28 lat uczestniczj przedstawiciel Francji. 22-23.03.1995 podczas spotkania Kozyriew-Christopher szef rosyjskiej dyplomacji przedstawi czteropunktowy plan wsppracy Rosji z NATO. Zawiera on min. koncepcj zbiorowego bezpieczeiistwainieposzerzania sojuszu. 20.04.1995 szef polskiego Sztabu Generalnego gen. T. Wilecki zoy wizyt w Kwaterze Gwnej NATO w Brukseli, biorc udzia w posiedzeniu Komitetu Wojskowego sojuszu. 29.05.1995 r. Zgromadzenie Pnocnoatlantyckie na sesji w Budapeszcie opowiedziao si za poszarzeniem NATO oraz przyjciem do niego do koca 1998 r. pastw kandydujcych, w fym.rn.in. Polski. 27.08.1995 podczas wizyty w Warszawie Sekretarz Obrony USA W Perry omwi problemy rozszerzeniaNATOik%vestieamerylansideJTJomoCTrmodernizacyjnej dla polskiej armii. 09.1995 r. opublikowano Studium o rozszerzeniu NATO", ktre symbolizuje zgod pastw czonkowskich sojuszu naprzyjcie do swego grona nowych czonkw z Europy rodkowe;. Warunkiem przyjcia bya akceptacjaprzez kraje aspirujce okrelonych warunkw, w tym zasad podstawowych, zawartych w traktacie waszyngtoskim oraz takich, ktre umoliwi yby wspprac ze wszystkimi strukturami NATO. 17.01.1996 Prezydent RP A Kwaniewski zoy wizyt w Kwaterze Gwnej NATO. Podczas spotkaniazJ. Solan zaapelowa o rozpoczcie rozmw w sprawie czonkostwa w NATO w formule 16+1". 03.1996 r. sekretarz generalny NATO podczas wizyty w Moskwie owiadczy, i poszerzenie MATO jest sprawprzesdzon, zaznaczajc jednoczenie, i- ewentualny sprzeciw Rosji nie wpmienazmiandecyzji sojuszu. 4.04.1996 Polska przedstawia indywidualny dokument dyskusyjny jako podstaw dialogu z 25.07,1996 r. Senat USA uchwali ustaw o uatwieniu rozszerzenia sojuszu, przyznajc pomocwojskow Polsce, Wgrom. Czechom i Sowenii, jako krajom najbardziej kwalifikujcym si.

24a Naziz m 6.02.1997 r. grupa amerykaskich, senatorw wniosa projekt rezolucji popierajcej zaproszenie do NATO w czasie szczytu madryckiego. Chodzio o Polsk, Czechy, Wgry i Soweni. Jednoczenie kraje czonkowskie NATO kontynuuj rozmowy z Rosj, majce na celu wyjani przesanki decyzji o poszerzeniu sojuszu oraz opracowanie nowej formy stosunkw z Federacj Rosyjsk. Efektem tych wysikw jest podpisanie 27 maja 1997 r. w Paryu przez szesnastk" dokumentu, okrelajcego ramy wsppracy i bezpieczestwa midzy NATO a Rosj. 8.07.1997 r. podczas posiedzenia Rady Euroatantyckiej Polska, "V^gry i Czechy zostay zaproszone do struktury eurcatlantyckiej, 09.1997 r. zatwierdzono porozumienie o udziale kandydatw w posiedzeniach wszystkich komitetw NATO z zastrzeeniem, i nie mog oni gosowa nad podejmowanymi decyzjami. 12.1997 r, szefowie dyplomacji pastw czonkowskich NATO podpisali porozumienie akcesyjne Polski, Czech i Wgier, rozpoczynajc tym samym procedur akcesyjn w krajach sojuszu. 29.01,1999 v, sekretarz, generalny NATO wystosowa oficjalne lis ty zapraszajce wymienione trzy kraje do czonkostwa w sojuszu. 13,03.1999 r. w Independence, rodzinnym miecie prezydenta Stanw Zjednoczonych I. Tm-man ministrowie spraw zagranicznych Falski, Czech i Wgier zoyli podpisy pod traktatem waszyngtoskim, poszerzajc tym samym NATO do 19 czonkw: Szczyt rocznicowy w Waszyngtonie 4 kwietnia 1999 r. odby si ju z udziaem nowych czonkw. Najwaniejszym rezultatem szczytu byo przyjcie nowej koncepcji strategicznej. Szczyt odbywa si w cieniu wojny na Bakanach, ktra wymuszaa na pastwach czonkowskich podjcie kwestii roli NATO w rozstrzyganiu konfliktw zbrojnych "z wasnej woli", a wic bez zgody Rady Bezpieczestwa ONZ czy te jej przyzwolenia. Problem ten nie zostajednak rozstrzygnity jednoznacznie. Obecnie problemem dla NATOjest wspdziaanie z UEwramach prowadzonej przez ni wsplnej pohtyluzagranicziiej i bezpieczestwa. [T..-N] L i t e r a t u r a : NATO Handbook, Brussels 1992. NAZIZM (mem. Nazi, skrt od Nazionalsozialist - narodowy socjalista; Nazismus) - niemiecka odmiana ~* faszyzmu (zwana take hitleryzmem lub - socjalizmem narodowym). Za twrc n. uchodzi Adolf Hitler {1889-1945), do 1933 r. przywdca partii NSDAP (Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotnikw). W tym samym roku powoany na stanowisko kanclerza Rzeszy, a w rok pniej prezydenta, mianujc si wodzem i szefem rzdu (Filhrer i Reichskanzler). Wykadnikiem koncepcji Hitlera bya ksika Mein Kampf (Moja walka, 1925-1927). Uzupenieniem doktrynalnym n. byy prace A. Rosenberga Der Mythus des XXJahrhunderts (Mit XXwieku, 1930) orazC. Schmitta (zob. -+ decyzjonizm). Podstaw pogldw politycznych n. wyznaczaa zasada wodzostwa (Fuhrerprinzip). Jej podoem bya teza goszca, i procesy historyczne s ksztatowane przez wybitne jednostki, ktre mog porwa masy swoimi ideami". Wdz pojmowany by jako przywdca charyzmatyczny, ktrego wola bya najwyszym prawem. Stoi on ponad pastwem, ktre jest aparatem sucym do realizacji jego woli. Sam wdz nie podlega nikomu i adne prawo nie moe ogranicza jego dziaania. Porzdek spoeczny zasadza si na hierarchicznej strukturze urzdw podporzdkowanych wodzowi. Zgodnie z doktryn faszyzmu n. przej ide, i organizacja pastwowa tworzy z parti faszystowsk jedn cao. Totalitarny charakter pastwa oznacza denie do stworzenia takiej organizacji spoecznej, w ktrej zakres dziaa pastwa pokrywaby si z aktywnoci caego spoeczestwa.Totaiitarn organizacj miaa zapewnia take militaryzacja wielu

dziedzin ycia spoecznego, oparta na siach paramilitarnych - uzbrojonych i umundurowanych czonkw partii faszystowskiej (zob. -* totalitaryzm). Objawem siy", "ywotnoci" pastwa i narodu

H e v

Neoinstytucjonalizm

niemieckiego miaa bv ich zdolno do zdobycia odpowiedruej przestrzeni zveiowej" ilebensraum), zgodnie ze skrajnie nacjonalistyczn koncepcj narodu panw" (Herrenvolk) i nadczowieka (Ubermensch). Koncepcja narodu panw wyrastaa z pogldu, i rasa aryjska uosabia najdoskonalsze cecfty rodzaju ludzkiego. Rasa , wy sza" miaa moralne prawo do panowania nad niszymi rasami, gdy z natury swei miaa monopol na prawdziwa kultur, moralno itd. W laeologu n. ~* rasizm oyi cile zwizany z antysemityzmem, tj. pogldem uznajcymi ydw za odrbn ras, przeciwstawiana rasie aryjskiej, biaej, germaskiej. Zyd by uosobieniem demonicznej siy niszczycielskiej", gwnym wrogiem rasy aryjskiej.W praktyce rasistowskie i antysemickie pogldy niemieckiego faszyzmu znalazy swj wyraz w tzw. ustawach norymberskich z 1935 r. oraz podjtej w 1942 r. decyzji zwanej Endiosung -ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej (zob.-* holocaust). [K.DJ NEGOCJACJE . - proces porozumiewania sie i wsolnego podejmowania - decyzji przez oezposreoiu komunikacje stron, ktrych przynajmniej cze -> interesw jest sprzeczna, bku-teczno negocjacyjnej metody regulacji - konfliktw zaley od: a, istnienia przekonania, i porozumienie przyniesie stronom wicej korzyci mz kontynuacja kondustu lub jego rozstrzygniecie innymi metodami, b) zaplanowanej strategu n c) rodzaju wczeniejszych kontaktw stron-pozytywnych, negatywnych, neutralnych, d, emocjonalnych i intelektualnych cech osobowoci uczestnikw u. Ze wzgldu na zachowania stron i stvl n. wyrnia si: a) n. pozycyjne,w ktrych strony przyjmuj strategie rywalizacji i zwycistwa oraz pragnc maksymalizacji wasnych korzy ci i przegranej przeciwnika, zakadaj minimalne ustpstwa bd w ogle odrzucaj tak mo liwo, broni swych stanowisk nawet za cen zawieszenia lub zerwania n me uwzgldniaj interesw dragiej strony, wytwarzaj silne napicie emocjonalne, preferuj metody manipulacyjne, b) n. rzeczowe (problemowe), w ktrych strony przyjmuj strategie obustronnych korzyci i ustpstw, wytwarzaj yczliwy klimat i d.aj dowody dobrej woli, posuguj sie racjonaln argumentacj wieloaspektowo nawietlajc przedmiot konfliktu, wyraaj zainteresowanie sytuacj i argumentacj partnera, prezentuj rone warianty rozwizania rjrobiemu, poszukuj wsplnego stanowiska i precyzyjnie okrelaj tre kocowego porozumienia, staraj si minimalizowa emocje oraz preferuj metody perswazyjne. Proces n. zawiera cztery etapy: a) przygotowanie n. obejmujce ustalenie warunkw organizacyjnotechnicznych (miejsce i czas trwania rozmw, czstotliwo spotkali, liczebno i skad personalny zespow itp.) oraz opracowanie merytorycznego planu rozmw i okrelenie stylu i technik n, b) otwarcie n, podczas ktrego strony dokonuj prezentacji negocjatorw, potwierdzaj swoje kompetencje ao podjcia ostatecznych decyzji bd czciowych tylko rozstrzygni problemu, ustalaj zakres. tematyczny i procedury rozmw, c) prezentacj i argumentacj stanowisk, zaan, ofert i ustpstw, przedstawianie wariantw rozwizali konfliktu i dyskusja, d) zawarcie ostatecznego Dorozumienia okrelajcego warunki i przebieg regulacji konfliktu, zobowiazaniastron. procedury kontrolne, procedury ewentualnych renegocjacji umowy itp.. awprz>padkurJerozwizamawszysddch kwestii spornycn-siormujowame listy rozbieno ci. W zalenoci od przyjtych strategii i konkretnego przemegu n. negocjatorzy w rnych proporcjach stosuj zabiegi konstruktywne i manipulacyjne. W pierwszym przypadku chodzi o prezentowanie szacunku wobec partnera, akcentowanie koniecznoci zawarcia porozumienia, ukazywanie wsplnych korzy ci, operowanie faktami, a nie ich subiektywnymi interpretacjami, manifestowanie sympaai i -weroci. powstrzvmvwanie sie od emocjonalnych komentarzy wypowiedzi partnei a

itp. Z kolei techniki manipulacyjne polegaj m.in. na celowym ujawnianiu emocji, dekoncentrowaniu rozmwcw, prowokowaniu konfliktw podczas n., bezporednich atakach personalnych, zmiennoci wasnych opinii i propozycji, przeinaczaniu stw i sensu wypowiedzi drugiej strony oraz wykazywaniu ich niekonsekwencji, stosowaniu grb, szantaowaniu, proponowaniu gratyfikacji itd. (Z. N cki, Negocjacje w biznesie, 1991), dezintegrowaniu zespou negocjatorw, blefowaniu, koncentrowaniu si na jednej kwestii negocjowanej problematyki, pozornym ustpowaniu. N. jako metoda pokojowej regulacji konfliktw spoecznych i politycznych speniaj rozliczne funkcje: a) stanowi podstawowy mechanizm -> kooperacji pozytywnej i negatywnej pomidzy - podmiotami polityki, b) s wanym wzorem dziaania w ramach demokratycznej kultury politycznej, c) pozwalaj na wczeniejsze rozpoznanie i ujawnienie rodzcych si -~ sprzecznoci i konfliktw interesw, d') przyczyniaj si GO znacznego zmniejszenia spoeczno-potitycznych kosztw konfliktw. [L.S.]
L i t e r a t u r a : W. Mastenbroek, Negocjowanie, 'Warszawa 1997; R.E. Gesteland, Rnice kulturowe a zachowania w biznesie. Marketing, negocjacje i zarzdzanie w rnych kulturach, Warszawa 2000.

NEOINSTYTUCJONALIZWI - wspczesna odmiana instytucjonalizmu, kierunku myli ekonomicznej rozwijajcego si gwnie w Stanach Zjednoczonych. Instytucjonalizm kiadl gwny nacisk na przemiany instytucjonalne wywoane zmian stosunkw wasnociowych (akcyjna forma kapitau, rozdzia kapitau-funkcji od kapitau-wasnoci) oraz wynikajce std przeobraenia strukturaino-organizacyjne caego systemu kapitalistycznego (-* kapitalizm ludowy, rzdy technokratw, zob. ~> technokratyzm). Pierwszy zaiys teorii sformu owa Thorstein Veblen (Teoria klasy prniaczej, 1899; Absentee Ownership and Business Enterprise in Recent Times, 1928). Twierdzi, e wadza ludzi biznesu opiera si na instytucji wasnoci powierzonej" (absentee ownership), ktra pozwala na lokat kapitau w dziaalno produkcyjn i czerpanie zysku bez osobistego udziau waciciela w procesie produkcji. Ludzie biznesu (klasa prniacza") reprezentuj kapita woony" i dlatego utosamiaj si z celami komercjalnymi (mnoenie zyskw), a nie produkcyjnymi- W odrnieniu od wacicieli ludzie ze wiata przemysu" (inynierowie, technicy; zarzdcy) kieruj si instynktem dobrej roboty", tzn. d do rozwijania postpu technicznego oraz zwikszania wydajno ci pracy. Drugie pokolenie instytucjonalistw reprezentowali J.M. Clark J.E. Commons, W.C. Mitchell, G.M. Means i inni. Wspczenie do krgu czoowych teoretykw n. zalicza si CE. Ayresa, G. Coima, J.K. Galbraitha, R. Heilhronnera i G. Myrdala. Gwnym przedmiotem krytyki neoinstytucjonalistw jest neoklasyczna teoria ekonomiczna, reprezentowana przez A. Marshalla i E Samuelsona, Podobnie jak keynesici, zwolennicy n. kwestionuj zasadno traktowania rynku (czystych mechanizmw rynkowych") jako skutecznego mechanizmu tworzenia i utrzymywania rwnowagi gospodarczej. Ich zdaniem postp moe by utrzymany tylko w warunkach kapitalizmu pastwowego, albowiem rosnca rola pastwa jak najbardziej odpowiada wspczesnemu rozwojowi sil wytwrczych" (R. Heilbronner, Between Capitalism and Socialism, 1970). Gospodarce cenowej, opartej na imperatywie zysku i wzrostu gospodarczego przeciwstawiaj gospodark technologiczn, opart na imperatywie dobrej roboty i rwnowagi spoeczno-gospodarczej.Twierdz, e model neoklasyczny cechuje niedocenianie sfery usug nieprodukcyjnych, a zwaszcza kulturalnych. Du do znalezienia takiej formy instytucji spoecznej, ktra zapewniaby efektywn kontrol nad procesami spoeczno-gospodarczymi. Pojcie instytucji jest ujmowane bardzo szeroko i obejmuje ono tak e tradycje, obyczaje, kultur itd. Wedug

Neoliberalizm

2,}.3

253

Neutralno

lieoinstytucjonalistw gospodarka jest tylko jednym, i to bynajmniej nie najwaniejszym, podsystemem caej organizacji spoecznej.Technika i instytucje s dla jednostek gospodarujcych czym zniewalajcym, czym do czego ludzie musz si przystosowa. Cech charakterystyczn teorii n. jest operowanie talami pojciami, jak kapita ludzki" (wiedza, umiejtnoci, zdolnoci, wyksztacenie), inwestycje w czowieka", nowa elita. [K.D.1

NEOLIBERALIZM

komutatywn - opart na zaoeniu, i jedynym kryterium sprawiedliwej" p aw. dochodw jednostki lub ceny jest ich warto rynkowa ('rezultat dziaania poday i popytu; zob. -* sprawiedliwo) oraz pr aworzdno - urzeczywistnian za pomoc specyficznie pojmowanego prawa, tj. abstrakcyjnych (oglnych), znanych, pewnych i powszechnie obowizujcych (rwnych wobec wszystkich) regu prawnych. Skrajn wersj n. jest -* libertarianizm. Do gwnych wtkw n. nawizyway programy spoeczno-ekonomiczne R. Reagana (-> reaganomika) i M. Thatcher (-> thatchervzm). Czoowym ordownikiem idein. w Polsce jest Janusz Korwin-Mikke, zaoyciel i lider Unii Polityki Realnej. [K.D.]
L i t e r a t u r a : W. Sadurski, Neoliberalny system wartoci polityeznych.W&rszawa 1980; RA. Hayek, Konstytucja wolnoci. Warszawa 1987; F.A. Hayek, Droga do niewolnictwa, Wroclaw 1989; M. Belka, Doktryna ekonomicztto-spoteczna Miliona Friedmana, Warszawa 1986.

(czsto okrelany take mianem konserwatywnego liberalizmu) - jeden z nurtw wspczesnego liberalizmu, powstay na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w., na gruncie krytyki spoecznych, ekonomicznych i politycznych skutkw polityki -* inteiwencjonizinu pastwowego i -+ pastwa dobrobytu", podejmowanej z pozycji wolnociowych zasad XIX w. liberalizmu. Czoowymi reprezentantami n. s L. von Mises, W Rpke, J. Rueff, L. Eougier, W. Lippmann, EA. von Hayek, M. Friedman i in. Umownie przyjmuje si, i powstanie n. byo zwizane z tzw. kolokwium Waltera Lippmanna (Pary , 2630.08.1938r.), w trakcie ktrego zostay sformuowane podstawowe zasady doktrynalne. W 1947 r., z inicjatywy P. ELayeka zostaa utworzone Towarzystwo Mont-Pelen, b dce w swym zaoeniu organizacj promujc idee n. Punktem wyjcia do rozwaa teoretykw n. jest ocena przyczyn i skutkw upadku popularnoci liberalizmu oraz przyczyn kryzysu kapitalizmu w okresie midzywojennym. Zdaniem neoliberaw oba te problemy s ze sob cile zwizane, gdy kryzys kapitalizmu by nastpstwem odejcia od zasad tradycyjnego liberalizmu, wkroczenia pastwa bezporednio w sfer ekonomiczn i spoeczn. Twierdz oni, e zamanie zasad wolnej konkurencji, poddanie si naciskowi mas w postaci polityki reform socjalnych i ekonomicznych oraz utosamienie demokracji z rwnoci i sprawiedliwo ci spoeczn spowodowao wzrost tendencji totahtaimych (kolektywistycznych) w Europie i w Stanach Zjednoczonych CEA. Hayek Droga do niewolnictwa, 1989). Natej podstawie formuowany jest postulat przywrcenia zasad gospodarki wolnokonkurencyjnej. Jej podstawowym zaoeniem, jest uznanie mechanizmu cen rynkowych za gwn i jedyn form oddziaywania na dziaalno ekonomiczn. Inicjatywa prywatna i reahzacja interesu osobistego gwarantuj optymalne zaspokojenie potrzeb spoecznych. Gwnym zadaniem pastwa w sferze gospodarki i spraw spoecznych jest zapewnienie ram prawnych" funkcjonowania mechanizmw rynkowych w warunkach wolnej konkurencji. Dotyczy to zwaszcza prawa wasnoci, umw, zwizkw, stowarzysze i osb prawnych. Pastwo ma rwnie prowadzi aktywn polityk antyinflacyjn . Ingerencja pastwa ogranicza si do tych dziaw gospodarki, ktre s spoecznie podane", lecz nie mog by prowadzone przez przedsibiorstwa prywatne (np. cz usug zdrowotnych i sanitarnych, usugi komunalne, budowa drg itd.) lub tych, ktre s nierentowne (E Zweig, Zmierzch czy odrodzenie liberalizmu, 1938; EA. Hayek, Economic Freedom arid Representative Government ,1978

NEPOTYZM

(ac. nepos, nepotis -bratanek) - tym mianem okrelano dziaania papiey, ktrzy uprzywilejowywali czonkw swoich rodzin, a take wasne dzieci. Wspczenie n. oznacza faworyzowanie krewnych przy rozdawaniu godnoci, wysokich stanowisk, a take innych dbr. Dziaania oparte na n. czynione s z pominiciem kryteriw kompetencyjnych, dlatego te naley on do zjawisk patologicznych (zob. -> patologie polityczne). Podmiotowym rozszerzeniem zakresu n. jest kumoterstwo, zjawiska polegajce na wzajemnym popieraniu si ludzi, ktrzy s ze sob zwizani znajomoci czy zayoci. Czsto pomidzy osobami dochodzi do ujawnienia si niejasnych interesw. Patologiczno tego zjawiska polega na tym, i o dostpie do okrelonych dbr decyduj tzw. 'ukady", nie kompetencje. Mechanizm kumoterstwa wie si najczciej z wymiernymi korzyciami osiganymi przez osob popieran. Dotyczy to moe np, posad w administracji pastwowej, gospodarczej, a take innych sferach aktywnoci. Zjawisko to pojawia si take w przypadku zamwie skadanych przez instytucje pa stwowe. Systemy polityczne staraj si broni przed tym, np. w obszarze zlece publicznych organizujc przetargi lub konkursy przy obsadzaniu stanowisk. Jednak ze wzgldu na trudnoci zwizane z prawn definicj kumoterstwa jest ono rozpatrywane raczej w kategoriach etycznych. [E.M.]

MEUTRAL1MOSC
- w prawie oraz nauce i praktyce stosunkw midzynarodowych pojcie to wystpuje w czterech znaczeniach: a) jako n. wieczysta, b) jako n. wojenna, c) jako n. wojskowa oraz d) jako polityka neutralnoci. N. wieczysta, zwana take trwa, oznacza sytuacj polityczn i prawn pastwa, ktre dobrowolnie zobowizuje si do nieuczest-niczenia w adnej -* wojnie, nieuywania nigdy adnej siy zbrojnej skierowanej przeciwko innemu pastwu oraz niepodejmowania jakichkolwiek zobowiza, ktre mogyby wcign je do konfliktu zbrojnego. Konsekwencj tego stanu rzeczy jest nieprzyst-powanie pastwa trwale neutralnego do sojuszy wojskowych oraz zakaz udostpniania swego terytorium dla obcych baz wojskowych. W zamian za te zobowizania pa stwo uzyskuje zobowizanie innych pastw do nieprowadzenia przeciwko niemu adnych dziaa wojennych. Status trwaej n. nie oznacza natomiast rezygnacji z prawa do wasnej armii, jak i z obrony swej neutralnoci. N. wieczysta pojawia si w XLX w. A do 1955 r. status pastwa wieczy cie neutralnego posiadaa jedynie Szwajcaria. W padzierniku 1955 r. n. Austrii zostaa proklamowana wewntrznym aktem konstytucyjnym. W poowie lat pidziesitych w fazie polaryzacji stosunkw midzynarodowych pojawia si koncepcja n. Szwecji i Finlandii, zwana te zasad bezaliansowoci". Zakadaa ona

.,,..._,

grupami. Za najlepsz form walki z ubstwem uznaj oni wzrost zamono ci caego spoeczestwa, a taki jest moliwy tylko w warunkach wolnej konkurencji i nierwnoci ekonomicznej, ktra gwarantuje bodce dla inicjatywy indywidualnej, przedsibiorczoci i pracowitoci CM. Friedman, Capitalism and Freedom, 1962; M. i R. Friedman, Wolny wybr, 1994). Do naczelnych wartoci politycznych n. zalicza si: wolno - pojmowan w sposb negatywny, tj. jako brak przymusu" (zob. -* wolno), sprawiedliwo

redystrybucji aoDriiiuteriauiYuuiu^^j F^.... _.

Mieiii'

erwencn zasads

>.>,! go sobie czy prb zmiany systemu politycznego. Zarwno wic interwencja zbrojna, jak i wszystkie inne formy mieszania si lub usiowania ingerencji w sprawy dotyczce pastwa s sprzeczne z prawem midzynarodowym. Podobnie z.n. okrelaj zasady Aktu Kocowego KBWE, traktujc jejako zasady o podstawowym znaczeniu. Zasada VI Aktu Kocowego: Nieinterwencja w sprawy wewntrzne rozwija zasad trzeci rezolucji z 1970 r., stwierdzajc min, i: Pa stwa uczestniczce bd powstrzymywa si od jakiejkolwiek ingerencji bezporedniej ub poredniej, indywidualnej ub zbiorowej w wewntrzne lub zewntrzne sprawy nalece do zakresu wewntrznej jurysdykcji innego pastwa uczestniczcego, niezalenie od ich stosunkw wzajemnych". Oba cytowane dokumenty nie wykluczaj jednak interwencji w sytuacjach zagraajcych midzynarodowemu pokojowi i bezpieczestwu, ktre powstaj na tle polityki wewntrznej pastwa gwaccego inne podstawowe zasady i normy prawnomidzynarodowe, jak np. prawa czowieka i podstawowe wolnoci, rwnouprawnienie i prawo narodw do samostanowienia (jest to wwczas interwencja w celach humanitarnych). Istnienie w prawie midzynarodowym z, n. nie wyeliminowao jednak interwencji wielkich mocarstw w sprawy wewntrzne suwerennych pastw, gdy wysya si wojsko, aby wymusi na nich zachowania zgodne z oczekiwaniami lub zaprowadzi ad zgodny z polityk jednego z nich. Takim ewidentnym przykadem tego rodzaju postawy bya interwencja USA w Libanie czy Indochinach, a byego ZSRR na Wgrzech czy w Afganistanie, a w 2001 r. wojsk NATO i si sprzymierzonych w Afganistanie, [T.L.-N.1

powsErz-ymywanie si od udziau w blokach w czasie pokoju, by zachowa n. w konflikcie zbrojnym". W zasadzie kryterium formalnoprawne statusu n. wieczystej speniaj Szwajcaria i Austria, chocia ta ostatnia po wejciu do ~+ Wsplnoty Europejskiej mo e naruszy sw pozycj kraju trwale neutralnego. Podobnie sytuacja wyglda w przypadku Finlandii i Szwecji. Status n. wojennej (n. czasowej) formuuj postanowienia deklaracji paryskiej z 1856 r. o wojnie morskiej, konwencja haska z 1907 r. oraz konwencje genewskie z 1929 i 1949 r., upowaniajce pa stwa neutralne do dziaa na rzecz ochrony ofiar wojny, w charakterze tzw. mocarstw opiekuczych. W czasie II wojny wiatowej pastwami opiekuczymi w rnyi konwencji z 1929 r. byy Chile, Hiszpania. Portugalia, Szwecja i USA. W 1944 r. Szwajcaria reprezentowaa interesy 35 pastw. Pastwo, ktre ogaszao n. wojenn przyjmowao jednoczenie okrelone zobowizania, zyskujc w zamian prawa wobec pa stw biorcych udzia w wojnie. Pa stwo o statusie n. wojennej mogo jednoczenie by neutralnym wobec jednego pastwa i stron wojujc wobec innego. Ze wzgldw praktycznych przyjto, epastwo, ktre chce by neutralne w czasie wojny ogasza to w chwili jej wybuchu i przekazuje drog dyplomatyczn innym. Nie jest to jednali wymg bezwzgldny. W czasie II wojny takie deklaracje ogosio ok. 21 krajw spord 40 neutralnych czasowo. Podstawowym obowizkiem pastw walczcych jest nienaruszanie terytorium pastwa neutralnego w wojnie, jego interesw i interesw jego obywateli. Uwaa si. e zgoda Szwecji na przejazd przez jej terytorium onierzy niemieckich z Finlandii do Norwegii oznaczaa pogwacenie zasady neutralnoci i niedotrzymanie obowizkw pastwa o statusie n. wojennej. N. wojskowa jest to zakaz prowadzenia dziaa wojennych na okrelonym terytorium oraz zakaz korzystania z tego terytorium w celu przygotowywania dziaa wojennych. Mog natomiast na tym obszarze by utrzymywane siy zbrojne i umocnienia wojsxowe, o ile takie terytorium nie zostanie uprzednio zdemilitaryzowane (np. Antarktyda, na podstawie traktatu wasz)Tigtoskiego z 1959 r.). Polityka neutralnoci jest czsto okrelana zamiennie jako polityka niezaangaowania. Najoglniej rzecz ujmujc, zakada ona postaw powstrzymywania si od udziau w ugrupowaniach politycznych i wojskowych (nawet o charakterze obronnym) i niedopuszczanie do tworzenia na swym terytorium obcych baz wojskowych. [T..-N.]
L i t e r a t u r a ; J. Sutor, Pastwa neutralne i niezaangaowarte, Warszawa 1972; P. Andrzejewski, Neutralno w polityce zagranicznej Finlandii i Szwecji, Warszawa 1988.

NOWY AD
(,ang. New Deal) - termin stosowany na okrelenie antykryzysowej polityki wewntrznej prezydenta Stanw Zjednoczonych ED. Eoosevelta, prowadzonej w latach 1933-1939. Jej celem byo rozszerzenie aktywnoci ekonomicznej i socjalnej rzdu federalnego (stworzenie rozbudowanego sektora publicznego i stosowanie mechanizmw - interwencjonizmu pa stwowego) i uczynienie go zdolnym do prze-prowa-dzenia szeregu reform o systemowym charakterze w przemy le, rolnictwie, fi-nansach, bankowoci czy w ramach rynku pracy i wiadcze socjalnych. ED. Roosevelt, akceptujc w 1932 r. sw nominacj na kandydata na prezydenta z ramienia demokratw, stwierdzi: Uroczycie obiecuj wam, obiecuj sobie nowy ad (new deal) dla spoeczestwa amerykaskiego". W cigu pierwszych 100 dni swego urzdowania administracja nowego prezydenta skoncentrowaa si na dziaaniach zmierzajcych do poprawy sytuacji ekonomicznej najbiedniejszej czci spoeczestwa, ktra bolenie odczua konsekwencje tzw. wielkiej depresji (1929-1933). Powstao szereg agencji rzdowych, ktrych celem bya min. walka z bezrobociem przez tworzenie nowych miejsc pracy, wprowadzanie inwestycji publicznych, zatrudnienie m odych, budow szpitali czy szk. Nastpnie wprowadzono program oywienia gospodarczego, ktrego celem byo min. ustabilizowanie i poprawa kondycji rolnictwa (np. system subsydiw rzdowych), wielkiego biznesu oraz uregulowanie szeregu kwestii zwizanych z funkcjonowaniem rynku pracy (np. problem pracy modych, stworzenie racjonalnej struktury zatrudnienia godziny pracy, regulacja przetargw kolektywnych pomidzy pracodawc a pracownikiem). W 1935 r. zostay uchwalone dwa wane akty prawne: ustawa o ochronie socjalnej, wprowadzajca np, emerytury, ubezpieczenia na wypadek bezrobocia czy kalectwa, maksymalny i minimalny poziom pac w niektrych gaziach przemysu, oraz tzw. Wagner Act, rozszerzajcy uprawnienia rzdu federalnego w sferze przetargw industrialnych i wzmacniajcy pozycj -* zwizkw zawodowych. Polityk ni. kontynuowa nastpny prezydent H. Truman (1945-1953 i, a reformy ED. Roosevelta,

- sformuowana w pakcie Ligi Narodw (art. 10), Karcie NZ (art. 1., p. 2. oraz art. 2., p. 4), rezolucji ZO ONZ z 21.12.1965 r. O niedopuszczalnoci interwencji w sprawy wewntrzne pastw i o ochronie ich niepodlego ci i suwerennoci. Zasada nieinterwencji zostaa eypliciie wyraona w katalogu siedmiu zasad prawa midzynarodowego, ktre zawarto w rezolucji ZO ONZ z 24.10.1970 r., dotyczcej przyjaznych stosunkw i wspdziaania pastw zgodnie z Kart NZ. Zasada trzecia cytowanej rezolucji stanowi, i pastwa maj obowizek niemieszania si w sprawy nalece do wewntrznej jurysdykcji jakiegokolwiek pastwa Oznacza to, e adne pastwo ani grupa pastw nie maj prawa ingerowania w sprawy wewntrzne lub zewntrzne, ze swej istoty nalece do suwerennej (wycznej) kompetencji wadz pa stwowych, Z.n. zak ada wic zakaz mieszania si kogokolwiek w polityk zewn trzn i wewntrzn pastwa, stosowania przeciwko niemu porednio lub bezporednio r nych form nacisku (np. powstrzymywania czy odstraszania i szantau), z grob lub uyciem siy wcznie, w celu zmiany polityki, podporzdkowania

NIEINTERWENCJI ZASADA

MIK - Najwysza izba Kontroli

25 ii J^orma polityczna

okrelane przez wielu komentatorw mianem socjalistycznych", stay si czci nowego konsensu spoecznego. [R.H.] NIK -* NAJWYSZA IZBA KONTROLI WISVIBY - akronim stosowany na oznaczenie specyficznej kategorii -* grup interesu o sekcjonalnym (fimkcjonanyni) charakterze, bronicych interesw swych czonkw. Grapy te zor ganizowane s na podstawie kryterium zamieszkiwania potencjalnych czonkw czy sym patykw w obrbie okrelonego terytorium geograficznego, impulsem do ich tworzenia staje si zagroenie interesw odczuwane przez spoeczno lokaln, ktrego rdem moe by np. fakt budowy autostrady, oczyszczalni ciekw czy te wysypiska odpadw w pobliu miejsca zamieszkania. Zaoycielami, a jednoczenie czonkami kieruj wyra nie negatywne pobudki sprowadzajce si do deklaracji: wszdzie, tylko nie u nas", Okrelenie NIMBY powstao w wyniku poczenia pierwszych liter sw tworzcych angielski zwrot Not InMy Back Yard (nie na moim podwrku). Grupy tego rodzaju s zjawiskiem przejciowym i z reguy znikaj wraz z zakoczeniem sporu. [R.H.]

NOMENKLATURA
- to centralna struktura organizacyj na, a taki e mechanizm deeyzyj ny obowizujcy w par tiach komunistycznych (gwnie -* socjalizmu realnego). Wynika on z ubezwasnowolnie nia spoeczestwa, a take mas czonkowskich partii komunistycznej. Legitymacj do stwo rzenia tego mechanizmu bya ideologia marksistowsko-leninowska (zob. - marksizraleninizm) interpretowana w sposb instrumentalny przez kierownictwo partyjne. Inne znaczenie n. wie si z istnieniem formalnej listy stanowisk w pastwie, ktrych obsadze nie wymagao zgody odpowiedniej komrki partyjnej. W zwizku z tym na odpowiednich szczeblach istniay listy osb nalecych do tzw. "rezerwy kadrowej". Z list tych rekrutowa no kadry; a obecno na takiej Icie stawaa si w niektrych przypadkach gwnym mechanizinem gwarantujcym karier i awans. Objcie danego stanowiska wizao si z otrzyma niem rekomendacji odpowiedniej komrki partyjnej. Rekomendacja miaa przy tym na ogl charakter werbalny, a nie w postaci dokumentu. Kryteria jakimi kierowano si przy sporzdzaniu tych list, miay gwnie charakter ideologiczny. Kandydat musia by: prawomylny, lojalny i w peni identyfikowa si z ideologi marksistowsk oraz aktualnie obo wizujc lini polityczn. Geneza n. wydaje si siga pocztkw XX w., kiedy stworzono podstawy "centralizmu demokratycznego", zasad "partyjnoci nauki", atake "uprzywile jowano" marksizm w systemie nauk. Mechanizm ten zosta wprowadzony jako zasada funkcjonowania partii bolszewickiej. To jej kierownictwo byo przekonane o uzyskaniu "monopolu na prawd' i chcc j narzuci ws zystkim pozostaym czonkom partii, stworzy o n. Powstanie n. czy te nowej klasy przewidywa w swojej krytyce marksizmu MA Bakunin. Twierdzi, e stworzenie struktury pastwowej opartej na grupie ludzi uprzywi lejowanych doprowadzi do wyalienowania si tej grupy ze spoeczestwa, a take z klasy robotniczej. Od pocztku powstania Rosji sowieckiej pojawio si wiele krytycznych opraco wa dotyczcych nowego systemu, jednak dopiero w 195 7 r. Milovan Dilas (The New Class, London, 1957) opisa wnikliwie zjawisko polityczne zwane n. Okrelenie n. mianem klasy wynikao z faktu, e bya to grupa dysponujca systemem politycznym i (najszerzej rozumianym) systemem ekonomicznym. Ten wielki kolektywny waciciel, mimo braku zwi zania aktem w asnoci, by nieusuwalny i by jedynym dystrybutorem wszystkich dbr. Wszeehwadnoe n. polegaa na dziaaniach w ramach struktur formalnych i nieformalnych

w poszczeglnych segmentach pastwa, Wierzchoek tej struktury stanowio tzw. "cise Merownictwo", ktre obejmowao: I sekretarza, czonkw Biura Politycznego, a take sekretarzy Komitetu Centralnego. Kolejn grup stanowili czonkowie Komitetu Centralnego i ich zastpcy. Istniay piony ix, takie jak: pion aparatu partyjnego, bezpieczestwa, wojska, cywilnego aparatu pastwowego czy gospodarczy (S. Ehrlich, Wice wzory zachowa, 1995). Ta kolejno odzwierciedla wag poszczeglnych pionw W przypadku trzech pierwszych pionw praktycznie wszyscy pracownicy tzw. merytoryczni musieli by czonkami partii komunistycznej. Innym wymiarem nomenklatury byo istnienie list stanowisk, ktrych obsadzenie musiao zosta zaakceptowane przez aparat partyjny Taka zgoda dotyczya take wielu innych dziedzin, m. in. sdownictwa i edukacji, a take MSZ, MHZ czy PAN. Dostarczycielem informacji o"poprawnoci politycznej" byy na og suby specjalne, atake administracja. Aprobat partii musiay uzyska take nominacje w organizacjach niekoniecznie politycznych, takich jaknp. ZASP,ZAIKS, Liga Kobiet, PKOL, PZPN czyPZ (przede wszystkim na szczeblu centralnym). Czonkowie nomenklatury dysponowali szeregiem przywilejw, ktre byy zalene od pionu oraz miejsca w hierarchii wadzy Do nich w pierwszym rzdzie nalea uprzywilejowany dostp do dbr konsumpcyjnych, swoista bezkarno i w zasadzie trwaa przynaleno do elity. Ta ostatnia cecha jest w potocznej wiadomoci najczciej kojarzona z pojciem n. Traktowano n. jako system cyrkulacji elit w poszczeglnych pionach na drodze awansu, a take pomidzy pionami, co czsto byo okrelane jako karuzela stanowisk. N. jest cech charakterystyczn dla totalitaryzmu, przy czym w faszyzmie dotyczya gwnie stanowisk pastwowych. Natomiast w socjalizmie (.komunizmie) dochodzia jeszcze caa sie stanowisk w administracji gospodarczej, organizacjach politycznych (w partiach, parlamentach, strukturach samorzdowych), zwizkach zawodowych, a take we wszelkiego rodzaju organizacjach. Pozycja, ktr z ajmoway poszczeglne osoby, bya zalena od kaprysu wadcy (wodza bd czonka partyjnej ohgarchii). Powodowao to utrzymywanie praktycznie wszystkich czonkw n. wstanie niepewnoci. W kadej chwili z woli kierownictwa " mona byo uzyska awans bd zosta odsunitym od wadzy (wcznie z fizycznym unicestwieniem), nie poznajc jednoczenie przyczyn decyzji Sytuacja ta przypomina raczej orientalne despotyzmy, gdzie czonkowie warstw uprzywilejowanych byli rwnie nieustannie na asce wadcy" (L. Koakowski Gwne nurty marksizmu, 1989). [E.M.]
L i t e r a t u r a : M. Wosleski. Nomenklatura., i. 1-2, Wroclaw 1984.

MORMA POLITYCZNA 1. Regua postpowania odnoszca si do dziaania politycznego. N.p. okrela sposb dziaania jednostek, grup oraz instytucji uczestniczcych w yciu politycznym. Stworzenie zespou n.p. i doprowadzenie do ich grupowej akceptacji jest warunkiem powstania i przetrwania -* wsplnoty politycznej. N.p. wystpuje w czterech postaciach: * Norma prawna stanowica dozwolenie, zakaz lub nakaz okrelonego dziaania politycznego; przykadem n.p. w tym znaczeniu bdzie swoboda zakadania partii politycznych, zdefiniowanie przestpstwa wyborczego (zakaz faszowania wyniku wyborw) lub obowizek podania si gabinetu do dymisji w wypadku udzielenia mu - wotum nieufnoci. N.p. majce rwnoczenie charakter norm prawnych zawarte s przede wszystkim w -* konstytucjach. Cech n.p. tego typu jest to, e ich naruszenie powoduje skutek w postaci zastosowania okrelonej prawem sankcji (np. postawienie przed -* Trybunaem Stanu). Spord innych norm prawnych n.p. wyrniaj si tym, zdaniem K, Paeckiego {Prawo, polityka, wadza, 1988), e dotycz relacji makrostrukturalnych, ustanawiaj porzdek zalenoci asymetrycznych oraz posiadaj ograniczony

Norma p-awm

:;-^

'.:.I,-i:-i przez sd okrelonej dolegliwoci. Praktyka polityczna skazuje natomiast, ze stosowanie sankcji wobec politykw za naruszenie n.p. odnoszcych sie do dziaa politycznych napotyka na liczne nudnoci. Bywaj take, cho zdarza si to rzadko, n.p. pozbawione sankcji, cho odnoszce si do polityki. Przykad tego rodzaju odnajdujemy w konstytucji kwietniowej z 1935 >'.. ktra przewidywaa odpowiedzialno prezydenta RP tylko przed Bogiem i histori"' Wspczenie trudno byoby znale podobne unormowania w europejskim krgu prawnym. Od n.p. naley odr ni przepis prawa ktry jest jej graficznym wyrazem, przybierajcym posta paragrafu, artykuu, punktu bd litery: [AA 1

zakres > odnosz si cylko do procesu osigania i sprawowania wadzy). Formalnie niewice zalecenie postpowania - ten typ n.p. wystpuje najczciej w midzynarodowych stosurJcach politycznych. Adresatem tak rozumianych n.p. s wwczas rzdy lub organizacje pozarzdowe. Przykadem mog by ustalenia konferencji midzynarodowych lub dyrektywy zawarte w konwencjach midzynarodowych. Niepisana regua dziaania politycznego wynikajca z -* ideologii lub -^ doktryny politycznej (np. nakaz respektowania wyniku wyborw w systemie demo-kratycznymi. Niezastosowanie si do niej moe spowodowa poniesienie odpowiedzialno ci politycznej. Odpowiedzialno tak ponosi np. rzd. ktry uzyska deza-probate parlamentu dla prowadzonej przez siebie polityki, badz partia rzdzca, ktra nie dotrzyma obietnic wyborczych. Prakseologiczna regua dziaania politycznego, ktra okrela sposoby jego skutecznego i ekonomicznego organizowania iT. Kotarbiski, Traktat o dobrej robocie, 1955), jest zwizana z traktowaniem polityki jako sztuki osigania zamierzonych celw poprzez dziaania racjonalne. 2. Regua dziaania politycznego ustalona przez organizacj polityczn , wica jej czonkw i przewidujca za jej naruszenie sankcje organizacyjne. Do n.p. w tym rozumieniu zaliczamy przede wszystkim normy statutowe - partii politycznych. zwizkw zawodowych. stowarzysze itp. IA.A.1

NORMY SPOECZNOCI MIDZYNARODOWEJ

- jeden z zasadniczych elementw spajajcych pa stwa w system noiedzynarodowy lub szerzej w spoeczno midzynarodow. Niektrzy teoretycy stosunkw midzynarodowych i prawa midzynarodowego 'wskazuj, ze spoeczno midzynarodowa kreuje fakt podlegania jednolitym normom moralnym, wsplnemu prawu midzynarodowemu ('J. Gilas. J. Symomdes, H. Lauterpachti b d. uywajc okrelenia J. Bodinai E. Kanta, prawu wsplnemu tub prawu obywatelskiemu. Istniejce we wspczesnym systemie midzynarodowym normy regulujce jego funkcjonowanie mo na podzieli na dwie kategorie. Jako kryterium podziau suy charakter rxs.m.. normy prawnie wice zaliczane s do norm prawa midzjmarodowego. normy za. ktrym nie towarzyszy element prawnego zobowizania to normy moralnoci i politycznej etyki (J. Gilas mwi ponadto o reguach operacyjnego dziaania). Normy prawa midzynarodowego co normy o charakterze powszechnym, ogome zasady prawa midzynarodowego oraz tzw. normy ius cogens. Zasady oglne formuuje Karta Narodw Zjednoczonych, gwnie w art. 2. i wi one me tylko czonkw - ONZ*. Akt Kocowy KBWE oraz specyficzne struktury normatywne, jak Deklaracja zasad przyjaznych stosunkw midzynarodowych i wsppracy pastw z 24. JO. 1970 r. czy Deklaracja w sprawie Nowego Midzynarodowego Lodu Gospodarczego z 31.04.1974 n. uzupeniona Kart ekonomiczn praw i obowizkw pastw z 14, L2.L974 r. Ius cogens to normy zwyczajowe obowizujce pastwa bezwarunkowo. Mog one byc zmienione jedynie przez ca spoeczno midzynarodow. Do takich norm zaliczy mo na zasad bona fide (zaufania- dobrej wiary) czy pacta sum servanda (zasada wito ci omowi. Normy midzynarodowej moralno ci obejmuj reguy zachowa uczestnikw stosunkw7 midzynarodowych w ich wzajemnych kontaktach i relacjach. Normy te przejawiaj si najczciej w sytuacjach zagroe, momentach kiytycznych. gdy trzeba wznie si ponad wasny egoizm. Nie maj nic wsplnego z postawami dobroczyrmo ciowymi i charytatywnymi. Przejawiaj si one najczciej w warunkach klsk ywioowych, katastrof, wojen. Ich istot jest zasada sprawiedliwoci midzynarodowej i lojalnoci wobec czonkw spoecznoci imdzynarodowej. Zasada sprawiedliwoci midzynarodowej wyklucza prawa i przywileje dla jednych kosztem innych oraz nierwnoprawne zobowizania i ukady. W koncepcjach - nowego midzjmarodowego adu ekonomicznego mwi si o potrzebie artykulacji norm moralnoci kupieckiej w odniesieniu do kontaktw gospodarczych i handlowych midzy krajami rozwinitymi a rozwijajcymi si (tzw. moralno transnarodowa). Prace w rym zakresie s prowadzone od pocztku lat siedemdziesitych. Istot tego przedsiwzicia jest opracowanie regu optymalnego rknkcjonowania -* przedsibiorstw transnarodowych, pozwalajcych na maksymalizacj korzyci i minimalizacj negatywnych skutkw ich dziaania dla otoczenia midzynarodowego. Normy moralnoci midzynarodowej odzwierciedlaj jedno i niepodzielno wiata oraz otwarto na problemy spoeczne i midzynarodowe. Niewtpliwie istnienie norm moralnoci

WGRIVIA PRAWNA
- regua postpowania ustanowiona przez upowaniony organ pa stwa, zagwarantowana moliwo ci uycia legitymowanego przymusu. N.p. wskazuje na sposb postpowania oraz na konsekwencje jej nieprzestrzegania. W naukach prawnych podkrela si, e istnienie norm prawnych jest przejawem i warunkiem istnienia pastwa Powszechnie przyjmuje si, eglownymi cechami odrniajcymi n.p. od innych norm spoecznych 'np. moralnych, religijnych, politycznych, estetycznych lub prakseologicznych) jest to. e n.p, pochodz od pastwa, ktre je stanowi b d uznaje, oraz e s one bezwzgldnie wice, tzn. ich naruszenie powoduje uycie wobec naruszajcego pastwowych rodkw przymusu. N.p. jest zatem swoistym komunikatem skierowanym do wirtualnego adresata o skutkach niezastosowania si do obowizujcych regu postpowania. Zdaniem niektrych autorw istotnym atrybutem n.p. jest te ich oglny charakter - s one bowiem adresowane do zbiorowoci spoecznych, a nie indywidualnych obywateli. Jeszcze inni podkrelaj szczegln struktur n.p. t'J. Kowalski. Wstp do nauk o pastwie i prawie, 1973). N.p. skada si z trzech elementw, hipotezy, dyspozycji i sankcji. Hipoteza okrela zesp! warunkw, w jakich dana n.p. ma zastosowanie. Warunki te mog mie charakter obiektywny (np. miejsce bd czas) ub subiektywny (w aciwo ci adresata normy), Dyspozycja stanowi w aciw tre reguy postpowania i jest formuowana w postaci dozwolenia, zakazu bd nakazu. Saiikcjajestinibrmacjo negatywnych skutkach niezastosowania si do dyspozycji. Oznacza okrelon dolegliwo, z jak musi si liczy kady kto narusza dan n.p. Mo e by to kara pozbawienia wolnoci (za czyn stanowicy przestpstwo w rozumieniu kodeksu karnego), konieczno poniesienia uszczerbku materialnego (np. zadouczynienie za wyrzdzone szkody) bd niewano dokonanej czynnoci (na skutek niedopenienia wymaganych warunkw umowy). W sferze polityki sankcj moe by te odwoanie z penionego stanowiska zakaz penienia okrelonych funkcji publicznych, utrata biernego i czynnego prawa wyborczego lub utrata posiadanych odznacze (zob. -* Trybuna Stanu). Cz - norm politycznych ma rwnoczenie charakter n.p. Oznacza to. e ich nieprzestrzeganie mo e pocign za sob nie tylko -* odpowiedzialno polityczn (w postaci utraty wadzy), ale i prawna -w postaci orzeczenia

Nowa lewica_______________________________________________________________ 260

281

midzynarodowej jest dowodem na to, e proces integrowania spoecznoci midzynarodowej postpuje, e towarzyszy mu uniwersalna wykadnia zachowa pastw oraz dno do ogranicze zachowali dezintegracyjnych. Akcentowanie roli norm moralnoci midzynarodowej jako wartoci wsptworzcych spoeczno midzynarodow wie si z przekonaniem o ; idealistycznego modelu, w ktrym wsppraca i wspistnienie dominuje nad modelem realistycznym, zakadajcym, e walka jest jednym ze sposobw rozwoju spoecznoci midzynarodowej. [T..-N.j
L i t e r a t u r a : J, Rawls, A Theory of Justice, Oxford 1972; C. Maj, Wartoci polityczne io stosunkach midzynarodowych, Lublin 1992; J. Gilas, Normy spoecznoci midzynarodowej, "Stosunki Midzynarodowe" 992, nr 16; R. Wolniak, Kodeksy dziaalnoci przedsibiorstw narodowych, "Sprawy Midzynarodowe" 1987, nr 6.

NOWA LEWICA
tang. New Left, franc. La Noiwelle Gauche, niem. Neue Linke) - radykalny ruch ideologiczny i spoeczno-polityczny, ktrego baz spoeczn bya przede wszystkim modzie studencka i cz intelektualistw akademickich, rozwijajcy si w latach szedziesitych w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej, odrzucajcy styl mylenia, zaoenia programowe i formy dziaania starej lewicy", utosamianej z ideologi socjaldemokracji i marksizmu-leninizmu. Okrelenie ni. zostao sformu owane przez grup studentw i pracownikw naukowych skupionych wok czasopima New Left Review", wydawanego na Uniwersytecie w Oxfordzie od 1957 r. Termin ten upowszechni C. Wright Mills w swoim eseju opublikowanym w 1960 r., zatytuowanym List do Nowej Lewicy (Letter to the New Left). Zaoenia ideowo-programowe n.L stanowiy zbir koncepcji i pogldw zapoyczonych z rnych kierunkw filozoficznych, doktrynalnych, spoeczno-ekonomicznych, religijnych i moralnych. Naczelnym hasem ideowym ruchu byo: trzy M", tj, Marks, Mao i Marcuse, ktrych uznawano za sztandarowych ideologw ni. Oprcz reprezentowanych przez nich teorii filozoficznych i politycznych (marksizm, -> maoizm, - krytyczna teoria), w programach ni, zaznaczy si take wyrany wpyw egzystencjalizmu, > anarchizmu. - trockizmu, - liberalizmu (nurt progresywistyczny), a tak e religii chrzecijaskiej, buddyzmu itd. Ruch ni. obj swoim dziaaniem take rne dziedziny ycia intelektualnego, kulturalnego i obyczajowoci spoecze stw Zachodu w postaci kontrkultu ry. Gwnym przedmiotem krytyki byy zasady i organizacja ycia politycznego i spoecznego liberalnych demokracji Zachodu oraz system ekonomiczny kapitalizmu. Akcentowano potrzeb radykalnego zreformowania -systemu politycznego w kierunku jego decentralizacji, odejcia od sformalizowanych i biurokratycznych procedur podejmowania decyzji politycznych oraz daleko id cego zblienia instytucji publicznych do rzeczywistych potrzeb i interesw przecitnego obywatela. Twierdzono, e struktury systemu politycznego ulegy skostnieniu, nastpi! zanik konkurencji midzy - partiami politycznymi, sama w adza za przesza w rce w skiej elity - technokratw, wsp dziaajcych z establishmentem wojska i przemyski (C.W. Mills, O elicie wadzy, 1956; R. Dutschke - koncepcja integralnego etatyzmu). G oszono, e wskutek tych procesw cakowicie utraciy swoje znaczenie takie wartoci, jak -* demokracja, - wolno i -pluralizm. Proponowany program zmian politycznych by odbiciem zwizkw ideowych poszczeglnych organizacji ni. z okrelonymi doktrynami politycznymi. W umiarkowanej wersji (np. amerykaskiej SDS - Students for Democratic Society i ich zachodnioniemieckiego odpowiednika - SDS) zakadano, e przywrcenie autentycznoci ycia publicznego powinno nastpi na drodze demokracji uczestniczcej (participatory

democracy), zapewniajcej kademu obywatelowi bezporedni udzia w podej-mowaniu decyzji politycznych (Deklaracja z Port Huron z 1962 r.). Wskazywano take na potrzeb rozwijania samodzielnych inicjatyw obywatelskich (np. w formie organizacji, -* stowarzysze, zwizkw i klubw), alternatywny! mych instytucji i organizacji, Hasa tego rodzaju byy inspiracj dla tworzcych si w latach szedziesitych i majcych szeroki zakres oddziaywania spoecznego, ruchw antywojennych, pacyfistycznych, feministycznych, ekologicznych, a take rnego typu organizacji postulujcych obron praw obywatelskich, wolno sowa, walk z segregacj rasow, reform systemu szkolnictwa itd. Nurt radykalny nawoywa natomiast do totalnej rewolucji, likwidacji instytucji pastwowych w ogle, czsto aprobujc przy tym terror jako metod walki politycznej. Pogldy te reprezentoway min. takie ugrupowania, jak: we Francji Ruch 22 Marca, a pniej Gauche Proletarienne (Lewica Proletariacka), kierowane przez A. Geismara, we Woszech Lotta Continua (Walka Trwa) i Avanguardia Operaia (Awangarda Robotnicza), w RFN Rote Armee Fraktion (Frakcja Czerwonej Armii), w Stanach Zjednoczonych Weatherman (Meteorolog) i Black Panthers (Czarne Pantery). Program spoeczny by oparty przede wszystkim na idei autentycznego Ja", wsplnoty, rwnoci i wolnoci.Odwoujc si do koncepcji freudyzinu, egzystencjalizmu i krytycznej teorii H. Marcusego dono do zbudowania podstaw nowego indywidualizmu, opartego na wolnoci poszukiwania, wolnoci identyfikacji i wolnoci praktykowania wasnego, autentycznego ja". Przejawami nowego indywidualizmu byy zarwno wewntrzne przeycia psychiczne i mylenie czowieka, jak i zewntrzne zachowania manifestowane jego stylem ycia. Pen swobod samorealizacji jednostki wizano ze wsplnot (komun), ktra miaa sprzyja uti-walaniu autentycznych wizi midzyludzkich, stwarza warunki do zniesienia poczucia samotnoci, alienacji, anonimowo ci, nieautentycznoei itd.W swoim zao eniu wsplnota miaa by take alternatyw wobec kapitalistycznych form organizacji ycia spoecznego i ekonomicznego. [KD.J
L i t e r a t u r a : R, Arem, La revolution introuvable. Reflections sur /es evenements de mai,Paris 1968; L, Baritz (ed.), The American Left. Radical Political Thought in the Twentieth Century Mew York-London 1971; Ch.A. Reich, Zieleni si Ameryka, Warszawa 1.976; R. Tokarczyk, Utopia Nowej Lewicy" amerykaskiej,Warszawa 1979.

NOWA POLITYKA
- termin stosowany na okrelenie 'wielu koncepcji politycznych, ktre czy przekonanie, i nastpuje stopniowa zmiana systemu wartoci preferowanych przez spoecze stwa zachodnie. Prorokiem n.p. sta si R. Inglehart, ktry sformuowa tez o tzw. cichej rewolucji" (silent revolution). Jego koncepcja opiera si na teorii ludzkich potrzeb sformu owanej przez A. Masowa (zob. -* potrzeby polityczne). Zaspokojenie potrzeb niszego rzdu (np. bezpiecze stwa ekonomicznego czy fizycznego) powoduje wzrost zainteresowania czowieka potrzebami wyszego rzdu, tzw. postmaterialnymi. Wanie kategoria wartoci postmaterialnych staje si zasadnicz osi n.p. Jej zwolennicy twierdz, i zasadniczym podziaem dzielcym spoeczestwo doby postindustriainej sta si konflikt pomidzy zwolennikami ustabilizowanego porzdku industrialnego, akceptujcymi tradycyjny ekonomiczny system wartoci, a grapami wysuwajcymi na plan pierwszy tzw. syndrom postindustrialny, obejmujcy potrzeb partycypacji politycznej, mo liwo penej indywidualnej samorealizacji, popraw .jakoci ycia", kwestie ekologiczne, ochron interesw konsumenta itd. Oznacza to, e pojawia si nowy wymiar rywalizacji politycznej (wartoci materialne versus postmaterialne). Naley powiza go ze zmianami zachodzcymi w strukturze

iNo-.va prawic;.

:; > ':

NSA

aczeiu)

wspczesnego spoeczestwa, a przede wszystkim z generacyinyoni przeksztaceniami, powstaniem nowej klasy redniej (usugowej), wyszym poziomem wyksztacenia i brakiem wojen. Koncepcie zakadajce dominacj wartoci postmateriamych w spoeczestwie przyjmuj jako punkt wyjcia tez o strukturalnych zmianach zachodzcych w ramach kapitalizmu. Marksici czy neomarksici identyfikuj proces zmiany wartoci jako wyraz wrodzonego" konfliktu pomidzy eksploatacyjnym charakterem pa stwa kapitalistycznego a potrzeb reprodukcji np. siy roboczej czy rodowiska naturalnego (C. Offe, Contradictions of the Welfare State, 1984). Konflikt na tle nowych wartoci spowodowa, w ich przekonaniu, zatarcie podziau pomidzy kapitaem a prac (konflikt ekonomiczny) przez nowy podzia - pomidzy obywatelami (ludmi) a kapitaem. W tej sytuacji stao si moliwe przymierze pomidzy klas robotnicza a przynajmniej czci nowej klasy redniej zorientowanej postmateriabiie. Z kolei zwolennicy tzw. perspektywy industrialnej" sugeruj, i racjonalizm strategii industrialnej zosta doprowadzony do absurdu, stajc si zagro eniem dla dalszego bytu ludzkoci (i Andersen, EnvironmenkUism, New Politics and Industrialism: Some Theoretical Perspectives, 1990). W tym ujciu n.p. nabiera cech polityki antyindustrialnej (zob. industrializacja). Do swoistych skadnikw n.p. mona zaliczy: a) brak zaufania i zakwestionowanie legitymacji ustabilizowanych instytucji demokracji liberalnej; dotyczy to przede wszystkim partii politycznych i stworzonego przez, nie kartelu wadzy", w ktrego skad wchodz m.in. -grupy interesu czy agencje biurokratyczne; w rezultacie punktem odniesienia wrogoci zwolennikw n.p. staje si sama wadza pastwowa i dlatego preferuj oni tzw. dziaania bezpo rednie, odrzucajc moliwo stosowania konwencjonalnych taktyk czy zinstytucjonalizowanych kanaw wpywania na proces decyzyjny; b) podkrelanie znaczenia tzw. wartoci postmaterialnyeh, czyli zmiana indywidualnych priorytetw i stopniowe agodzenie fascynacji wartociami i potrzebami materialnymi; c) pooenie nacisku zwaszcza na postulat obywatelskiej partycypacji. Fenomen n.p. mona okreli mianem partycypacyjnej rewolucji". [E.H.] Literatura: R. Ingiehart, Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princetown 1991; G. Ulieka, Now ruchy spoeczna, Warszawa 1993.

skupiy na problemach moralno-obyczajowych, domagajc si wprowadzenia zakazu aborcji, moralnego potpienia homoseksualizmu, umocnienia tradycyjnego modelu rodziny oraz przywrcenia nauczania religii w szkoach publicznvch. Po zwycistwie R. Reagana (1980) zostaa utworzona nowa organizacja kierujca dziaalnoci n.p. pod nazw Council of National Policy (Rada Polityki Narodowej), w ktrej skad wchodz przedstawiciele rnych organizacji zwizanych z n.p. Postulaty spoeczne i ekonomiczne n.p. stay si integraln czci programu politycznego"P. Reagana zoo. reaganomikaj. W Wielkiej Brytanii narodziny i rozwj n.p. s cile zwizane z dziaalnoci M. Thatcher ( thatcheryzm). Oprcz niej idee n.p. propagowali K. Joseph (czoowy ideolog Partii Konserwatywnej i. R. Carr. G. Peeie. 1. Gilmour i inni L i t e r a t u r a : W. Osiatyski. Wspczesny konserwatyzm : liberalizm amerykaski, Warszawa 1984; B. Girvin <ed.S. The Tra: >r>nciion of Contemporary Conservatism, London 19S8: j. Gray Beyond the New H ' : ''A '' Markets, government and che common environment, London 1993. NOWY MIDZYNARODOWY AD EKONOMICZNY - program dziaa zmierzajcych do udzielenia pomocy krajom szczeglnie dotknitym kryzysem ekonomicznym. Jego celem miao by stworzenie mechanizmw integrujcych gospodarki pastw szczeglnie dotknitych sku tkami II wojny wiatowej, likwidacja dysproporcji midzy bogatymi i zacofanymi gospodarczo krajami, zniesienie dyskryminacji w handlu itp. Tre programu zostaa zawarta w Deklaracji w sprawie ustanowienia nowego midzynarodowego adu ekonomicznego", przyjtej na VI specjalnej sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ 11947 r.). W latach siedemdziesitych ponownie podjte zostay dziaania zmierzajce do opracowania adu midzynarodowego, ktry przyspieszy by proces likwidowania dysproporcji rozwojowych midzy dwoma wielkimi subsystemami: bogat Pnoc i biednym Poudniem. W ocenach ekspertw dziaania podejmowane w ramach n.m..e. s praktycznie pasmem poraek, z rzadka tylko przerywanych sukcesami. Do osigni mona zaliczy ustalenia w odniesieniu do Oglnego Systemu Preferencji Zintegrowanego Programu Surowcowego, kodeksu postpowania korporacji finansowych i kodeksu transferu technologii oraz prawa morza. [T..-N.] L i t e r a t u r a . Wspczesna, gospodarka wiatowa Kri at. urn. YYspoiczesna gospodarka wiatowa. Gdask L994: R. Woiniak, Kodeksy dziaaTiia przedsibiorstw transnarodowych. "Sprawy Midzynarodowe" 1987. nr fi

NOWA PRAWICA
- ( ang. New Right. )-* ruch spoeczno-polityczny powstay na gruncie odrodzenia radykalnego -* konserwatyzmu spoecznego i klasycznej teorii ekonomicznej -* liberalizmu (XIX w.) w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX w., szczeglnie w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych. Opowiada si za ograniczeniem interwencjonizmu pastwowego oraz wspieraniem przez pastwo stosunkw wolnokonkurencyjnych. Silnie eksponowana jest konserwatywna moralno, ktrej podstawowe wartoci wyznacza szacunek do wadzy, poparcie dla rodziny jako naturalnej komrki spoecznej i podstawowego oparcia dla jednostki, szczeglna rola -* religii w yciu spoecznym oraz patriotyzm traktowany jako sia moralna jednoczca spoecze stwo. Powstanie n.p. w Stanach Zjednoczonych jest zwizane z dziaalnoci R.Viguerie, ktry w poowie lat siedemdziesitych skupi wok siebie grup dziaaczy konserwatywnych, niezadowolonych z polityki Partii Republikaskiej (min. E Weyrich, H. Phillips, M. Blackwell i in.). W kocu lat siedemdziesitych gmpa ta zainicjowaa powstanie trzech organizacji, programowo zwizanych z chrzecijaskim fundamentalizmem. Byy to: Moral Majority (Moralna Wikszo), Religious Roundtable (Religijny Okrgy St) oraz Christian Voice (Gos Chrzecijanina). Gwn uwag organizacje te

NSA NACZELNY SD ADMINISTRACYJNY

Obywatelski Klub Parlamentarny

Obywaceiskos

OBYWATELSKI KLUB PARLAMEMTARNY

(OKP) - zosta utworzony 22 czerwca 1989 r, przez 161 posw i 99 senatorw, ktrzy w wyborach kontraktowych" w 1989 r. otrzymali mandaty z listy Komitetu Obywatelskiego Solidarno". Komitet Obywatelski przy przewodniczcym NSZZ Solidarno" Lechu Wasie powsta 18 grudnia 1988 r. W kwietniu 1989 r. przyj on nazw Komitet Obywatelski Solidarno" i roztoczy opiek nad kampani wyborcz kandydatw zgoszonych, przez blok solidarnociowy na postw i senatorw. Pierwszym przewodniczcym OK? zosta wybrany B. Geremek, a w listopadzie 1990 r. M. Gil Znaleli si w nim przede wszystkim czonkowie NSZZ Solidarno" oraz NSZZ Solidarno" Rolnikw indywidualnych. Jeeli jednak chodzi o orientacje ideow i polityczn jego czonkw, to nie stanowi monolitu. Pocztkowo mia-w zaoeniu liderw Komitetu Obywatelskiego - dziaa jako opozycyjny gabinet ciem", aktywnie oddziaywujcy na polityk ustabilizowanych partii politycznych. Jednak z chwil utworzenia przez T. Mazowieckiego gabinetu sta si on klubem rzdowym. Pakt- ten zadziaa jako swoisty katalizator procesu fragmentaryzaqi OKE Pomidzy poszczeglnymi frakcjami dochodzio do ostrych spi min. na tle r nic co do charakteru politycznego klubu. Pojawia sinp. koncepcja podporzdkowania klubu wadzom zwizku; Solidarnoci"). Do pierwszego rozamu doszo w listooadzie 1990 r. w trakcie wyborw prezydenckich. Czonkowie OKP podzielili si na zwolennikw L, Wasy oraz T, Mazowieckiego. Poinimo oporutzwintegrystw(np.B. Geremka, A. Mcfariika, H.Wujca), zwolerinikwutoymania jednoci klubu, proces fragmentaryzacji w jego ramach postpowa i pojawiay si kolejne frakcje (koa). W sierpniu 1989 r. powstaa jako pierwsza tzw. sekcja roba OKP (wyonio si z niej koo PSL Solidarno). Potem stworzono m. in. Koo Zjednoczenia Chrzecijasko-Marodowego, Parlamentarne Koo Porozumienia Centrum, ROAD, Forum Prawicy Demokratycznej; Porozumienie Solidarno Pracy". Pod koniec 1990 r. OKP stal si formalnie federacj k politycznych. Utworzono osiem k, oprcz wymienionych powyej (z wyjtkiem Solidarnoci Pracy") powstay rwnie: Koo Chrzecijaskich Demokratw, Koo Liberalnych Demokratw ora2 Koo Niezrzeszonych. OKP przesta! istnie wraz z kocem kadencji parlamentu kontraktowego". [RH.]

oznajmia, e w jej opinii, powzitej po rozwadze, nie przestrzega si zasad spoecznego wspdziaania wolnych i rwnych ludzi" (J. Rawls, Teoria sprawiedliwo ci. 1.994). O.n. odnosi si tutaj do demokratycznego -^ reimu politycznego, opartego na konstytucyjnie uregulowanych zasadach sprawiedliwoci, w ktrym jednake wystpuj odstpstwa od tych zasad w postaci aktw prawnych niszego rzdu i/lub negatywnych skutkw dziaa wadzy. W takich sytuacjach obywatele mog podj jawne dziaania w celu poprawy stanu rzeczy przez odmow wykonania pewnych decyzji podmiotw w adzy wraz ze zamaniem prawa. Podstawowy sens o.n. ley w doprowadzeniu - bez zastosowania przemocy - do zmian znoszcych przyczyny i przejawy niesprawiedliwoci oraz ograniczenia wolnoci i rwnoci obywateli. W akcie o.n. ludzie powouj si na istniejc w spoeczestwie demokratycznym wspln koncepcj sprawiedliwoci lecr u podstaw iaclu pniit.iczrx-go". Dziaanie takie nie e:a v;\u-i r: na celu ;. miary aktua.r.ego L':;;;oea i.'m.-.k-'v.i-yc/aiij^ii c.p, powszechnemu rozumienia sprawiedliwo ci i obowizku respektowania prawa w ogle i J, Rawls). Wedug E. towskiej o.n. musi spenia nastpujce warunki: a.) protestujcy nie mog posugiwa si przemoc, bl celem dziaania winna by ochrona konstytucji przez wykazanie niekonstytucyjnego charakteru praktyki lub prawa niszej ni konstytucja rangi, przeciw ktremu protestuj", c) o.n. musi by poprzedzone innymi dziaaniami, ktre protestujcy ma do swej dyspozycji w ramach obowizujcego porzdku prawnego (demonstracje, dziaania przez stowarzyszenia itp.), d) rodki i formy protestu powinny by proporcjonalne do celu; nie naley te zaczyna od razu od rodkw najostrzejszych", e) protestujcy w tej formie musi by gotowy na poniesienie konsekwencji zwizanych z ukaraniem za zakcenie porzdku i nieposuszestwo wadzy". jL.S. j L i t e r a t u r a: E. rowska, Po co ludziom, konstytucja, 1994; S. Ehrlich, Wice wzory zachowa, 1995; H. Arendt. O przemocy. Nieposuszestwo obywatelskie, Warszawa 1999.

OBYWATELSKO
(ac. ciuilis, niem. Staatsburgersehafl, ang. citizenship) - zesp postaw poznawczych i normatywnych oraz odpowiadajcych im wzorcw dziaania, preferencji wartoci i celw, ktre s podstaw emocjonalnego i intelektualnego zaangaowania jednostek - czonkw okrelonej wsplnoty politycznej (.pastwowej), -w sprawy publiczne, ich poczucia identyfikacji i akceptacji tradycji oraz systemu wartoci wasnej wsplnoty poEtyeznodndturowej. Wie si z racjonalnym samoograniczeniem (przynajmniej w pewnym zakresie) w korzystaniu z przysugujcych praw i swobd, wiadomoci wspzalenoci midzy dobrem (interesem) jednostkowym a oglnym (sfer prywatnoci a sfer publiczn) oraz samoakceptacj zobowizania do podejmowania pewnych dziaa na rzecz tej wsplnoty. W tym znaczeniu o. jest integraln czci tosamoci polityczno-kulturowej jednostek oraz czynnikiem warunkujcym powstawanie indywidualnych i zbiorowych ukadw orientacji. W historii myli politycznej i prawnej wyobraenie o. byo nierozerwalnie zwizane z kompetencj oraz zestawem cnt obywatelskich, tzn. uporzdkowanych na poziomie moralnym i politycznym staych dyspozycji obywateli do urzeczj",vistniania - zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym- zasad i norm wynikajcych z czonkostwa w ramach demokratycznej wsplnoty spoeczno-politycznej (np. lojalno, przestrzeganie prawa, tolerancja, przyczynianie si do realizacji warto ci publicznych itd). [KD.]
L i t e r a t u r a : B.S. Turner, Outline of a theory of citizenship, Sociology", vol. 24, nr 2. 1990; J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa. Rozwaania nad przyszoci Europy, Warszawa, 1993; E. Shils, Co to jest spoeczestwo obywatelskie? fw:]

OBYWATELSKIE NIEPOSUSZE STWO

- w ujciu szerokim oznacza przeciwstawienie si obywateli instytucjom -* wadzy politycznej, ktre podejmuj decyzje niezgodne z prawem bd wartociami spoecznymi i w rezultacie o negatywnych konsekwencjach dla poszczeglnych grup bd caego spoeczestwa. Jest to rozmylne naruszenie prawa dla jakiego istotnego celu spoecznego", wcznie z zastosowaniem przemocy wobec niesprawiedliwej i dyktatorskiej wadzy (H. Zinn, Disobedience and Democracy, 1968). Takie sposoby dziaania dopuszczay np. demokratyczne konstytucje Stanw Zjednoczonych i Francji ("Deklaracja niepodlegoci" i "Deklaracja praw obywatela i czowieka"). W wszym znaczeniu o.n. to sprzeczne z obowizujcym prawem, aczkolwiek wykluczajce przemoc, dziaania publiczne zmierzajce do zmiany niesprawiedliwych przepisw prawa i zwizanych z nimi dziaa instytucji wadzy. Dziaajc w ten sposb ctana osoba odwouje si do poczucia sprawiedliwoci wikszo ci czonkw wsplnoty;

Obywatelstwo

;?'ifi

i:ii7

Organizsc zacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie

Europa i spoeczestwo obywatelskie. Rozmowy w Casiel Gatidolfo. przygotowa i przedmow opatrzy Krzysztof Michalski, Krakw L994; K. Dziubka. Teoria demokratycznej obywatelskoci - zarys problemu [w:] Spoeczestwo obywatelskie, red, W. Bo-kajc, K. Dziubka, s. 85-128,"Wrocaw 2000:

- stosunek prawny czcy jednostk z pa stwem. Skadaj si na prawa przynalene jednostce oraz jej obowizki wobec pa stwa. Sposb nabycia i utraty o. oraz tre wypeniajcych je obowizkw jest spraw wewn trzn kadego pastwa. W niektrych krajach zagadnienie o. normowane jest w konstytucjach (np. w RFN). W Polsce kwesti t reguluje ustawa z 15.02.1962 r. o obywatelstwie polskim. Istniej dwa zasadnicze sposoby nabycia o.: z mocy prawa oraz w wyniku decyzji. Pierwszym z nich jest nabycie o. przez urodzenie. Stosowane s tu dwa rozwizania. W myl piei-wszego z nich, okrelanego mianem prawa ziemi (ius soli), kryterium decydujcym jest miejsce urodzenia. Dziecko zrodzone na terytorium danego pastwa automatycznie nabywa jego o. Rozwizaniem drugim jest zasada krwi (ius sanguinis), w myl ktrej dziecko nabywa o. rodzicw, bez wzgldu na miejsce jego urodzenia Nabycie o. w wyniku decyzji wystpuje rwnie w dwch wariantach. Pierwszy to decyzja organu pastwowego o uznaniu o. (nadanie o.) po spenieniu przez dan osob okrelonych przez pastwo warunkw' (np. zamieszkiwania na terytorium pastwa przez wyznaczony okres). Ten sposb nabycia o. nazywa si naturalizacj. Wariantem drugim jest decyzja osoby zainteresowanej nabyciem o. Sytuacja taka wystpuje w przypadku zawarcia zwizku maeskiego z obywatelem innego pa stwa lub w przypadku koniecznoci dokonania wyboru midzy rwnoczenie przysugujcym jednostce o. dwch pastw (tzw. opcja), Ten ostatni przypadek jest zwizany z powszechnie przyjmowan zasad wycznoci o., w myl ktrej jednostka nie moe rwnoczenie powoywa si na prawa wynikajce z podwjnego obywatelstwa. Utrata o. nastpuje w wyniku dziaania zainteresowanej jednostki (zrzeczenie si o.) lub dziaania pa stwa (pozbawienie o.). Z nabyciem o. (niezalenie w jakiej formie) wi si okrelone konsekwencje. Naley do nich przede wszystkim fakt uzyskania praw politycznych i cywilnych - po osigniciu wymaganego wieku - oraz socjalno-ekonomicznych. Jednostka zostaje ponadto poddana wadzy danego pastwa - jego prawom i decyzjom jego organw. Oznacza to, e obywatel zobowizany jest do pewnych zachowa (wiadcze ), traktowanych jako wymuszone" poparcie dla -v systemu politycznego. Nale do nich np. obowizek nauki, pacenia podatkw czy odbycia su by wojskowej. W praktyce politycznej najistotniejsz kwesti jest to, czy rozkad praw i obowizkw jest rwnomierny czy te niejednakowo obcia poszczeglne grupy obywateli. Wspczenie przyjmuje si, e zrwnanie jednostek w prawach i obowizkach oraz brak grupowych przywilejw politycznych stanowi wyrnik systemu demokratycznego i wchodzi w skad tzw. proceduralnego minimum demokracji. Dotyczy to zwaszcza praw wyborczych, limitowanych jedynie ~* cenzusem wieku. Podzia' obywateli na rne kategorie, cechujcy pastwa staroytne, monarchie feudalne oraz wczesn faz rozwoju kapitalizmu, jest dzisiaj uwaany za sprzeczny ze standardami demokracji. [A.A.]

OBYWATELSTWO

ORGANIZACJA BEZPIECZE STWA EUROPIE (OBWE)

WSPPRACY W

- zmieniona nazwa KBWE - organizacji utworzonej 1 sierpnia 1975 r. w Helsinkach. Zmiana nastpia w grudniu 1994 r. podczas szczytu Konferencji Bezpieczestwa i Wsp-

pracy w Budapeszcie. Pakt ten wiadczy przede wszystkim o wyczerpaniu si dotychczasowej formuo' wsppracy w Europie w ramach mechanizmw KBWE oraz ojej postpujcej instytucjonalizacji. Geneza OBWE (KBWE) siga przeomu at 60. i 70., w ktrych nastpia faza odprenia midzynarodowego. Wwczas to pojawia si szansa na przygotowanie konferencji midzynarodowej, w ktrej uczestniczyyby wszystkie kraje europejskie oraz niektre mocarstwa pozakoniynentalne. Zmiany jakie symbolizowa proces odprenia midzynarodowego, obejmoway normalizacj stosunkw politycznych RFN z b. krajami socjalistycznymi w ramach 'nowej polityki wschodniej' rzdu W. Brandta i Scheila, podpisanie Ukadu o podstawach normalizacji wzajemnych stosunkw midzy Polsk a RFN" (7 XII 70.). o wyrzeczeniu si siy we wzajemnych stosunkach midzy RFN a ZSRR (12.08.1970 r.) oraz kolejno z innymi krajami socjalistycznymi Do Wsplnoty Europejskiej zostay przyjte kolejne 3 kraje i Dania, Irlandia i W Brytania), pogbia si proces cementowania" NATO w ramach doktryny partnerstwa z Europ Zachodni, ogoszonej przez prezydenta R. Nucona. W tej nowej rzeczywistoci politycznej inicjatywa zwoania konferencji oglnoeuropejskiej, ogoszona przez ministra spraw zagranicznych Polski A Rapackiego (14.12.1964 r., Rapackiego plan.) na forum Zgromadzenia Oglnego ONZ, nabieraa realnego wymiaru. W wyniku wielostronnych konsultacji pojawia si szansa na podjcie rozmw przygotowawczych do konferencji. 24.11.1970 r. z inicjatyw zorganizowania w Helsinkach spotkali przygotowawczych wystpi" rzd Finlandii. Nastpnie podczas sesji Rady NATO w Lizbonie w czerwcu 1971 r. rzd Francji wysun ide zorganizowania konferencji w trzech etapach. Wstpne konsultacje rozpoczy si 22.111972 r. i trway do 08.06.1973 r. Ich rezultatem by dokument nazwany Zalecenia kocowe konsultacji w Helsinkach ". Uzgodniono w nim. i konferencja odbywa si bdzie w 3 fazach: pierwsza - na szczeblu ministrw spraw zagranicznych - w Helsinkach latem 3.973 r., druga w Genewie jesieni 1973 r., o charakterze roboczych specjalistycznych komisji, oraz. trzecia - latem 1975 r. w Helsinkach. Uczestniczyli w niej szefowie rzdw 33 pastw europejskich fbez Albanii i Andory) oraz Stanw Zjednoczonych i Kanady Ide i gwnym przesaniem konferencji byo przeamywanie uprzedze i wrogoci, ktre utrudniay stabilizacj poko jowej sytuacji na kontynencie, cho kady z wczesnych blokw politycznych wiza z kon ferencj mne nadzieje i oczekiwania. Pas twa UW widziay w niej szans na uznanie sytu acji politycznej uksztatowanej po zakoczeniu U wojny wiatowej i akceptacj politycznej hegemonii ZSRR nad pastwami bloku komunistycznego, pastwa demokratyczne za tworzenie nowego kodeksu zasad stosunkw midzynarodowych, ktry byby podstaw pod przyszy demokratyczny lad pokojw w zjednoczonej Europie. Trwajce od 1970 r. spotkania i konferencje robocze zakoczy y si wielkim spektaladamym spotkaniem w Helsinkach w dniach 30,07-01.08.1975 r. Zwieczeniem tego spotkania byo podpisanie Aktu Kocowego KBWE, bezprecedensowego dokumentu w powojennej historii stosun kw midzynarodowych, zwanego Wielk Kart Pokoju (przez analogi do Magna Charta Libertatum" z 1215 rj. Zawarto w niej 10 zasad stanowicych o istocie pokojowego wsp istnienia pastw, stabilizacji sytuacji na kontynencie oraz poszerzaniu pola wsppracy pastw europejskich ze Wschodu i Zachodu. W kocowej czci dokumentu zawarto zalece nie organizowania spotka midzynarodowych, ktre umoliwiayby materializacj idei zawartych w dokumencie. Pierwsze tego rodzaju spotkanie odbyo si w Belgradzie, byo przy tym jednym z najd uszych (04.10.1977 r. -09. 03.1978 r.) i najbardziej burzliwych, a dotyczyo tzw. trzeciego koszyka, tj. ludzkiego wymiaru KBWE. Kolejne spotkania eks pertw odbyway si min.: w Montroux (30.10-11.12.1978 r.) w sprawie pokojowego zaa twiania sporw w Europie; w La Valetta {13.02-26.03.1979 r.) na temat wsppracy w regionie M. rdziemnego; w Hamburgu (18.02-03,03.1989 r.; - forum naukowe KBWE:

Oras anizacja Bezpieezest.wa i Wsppracy w Europte

::';.-

269

jrganizaeja Bezpieeze.

spotkanie w Madrycie w randach od 1980 r. do 1983 r. powicone sprawom pokoju w Europie, rodkom budowy zaufania i rozbrojenia; w Atenach (21.03-- 30.04.1984 r.3 w sprawie pokojowego zaatwiania sporw; w Wenecji (18-26.10.1984 r.) w sprawie wsppracy w rejonie Morza rdziemnego; forum kulturalne w Budapeszcie (15.10-25,11.1985 r,); spotkanie ekspertw w Ottawie (07.05-17.06.1985 r.) na temat praw czowieka oraz wiele innych. W dziesit rocznic KBWE w Helsinkach odbyo si spotkanie ministrw spraw zagranicznych pa stw czonkowskich). W drugiej poowie lat 80., pod wpywem oywienia procesu odprenia i rokowali rozbrojeniowych w sprawie zbroje konwencjonalnych w Europie, powolnych zmian w systemie komunistycznym, gwnie w wczesnym ZSRR po dojciu do wadzy reformatora M. Gorbaczowa, wypracowywane na Zachodzie tzw: alternatywne koncepcje bezpieczestwa (idea wsplnego bezpieczestwa) czy Gorbaczowowska idea wsplnego europejskiego domu, reformy w Polsce, na Wgrzech i polityka otwarcia na wiat sprawiy, e ponownie nasiliy si tendencje integracyjne i kooperacyjne w ramach mechanizmw KBWE. Sze spotka tzw. pomadryckich (od 04.11.1986 r. do 19,01.1989 r.) dowiodo ywotnoci idei KBWE. Zdynamizowane zostay postawy i procesy paneuropejskie, czce problematyk humanitarn z wojskowymi aspektami bezpieczestwa na kontynencie. Mimo e uczestniczcy w spotkaniach ministrowie spraw zagranicznych pastw czonkowskich KBWE nie akcentowali potrzeby instytucjonalizacji mechanizmw KBWE, to wyranie nasila}" si tendencje wskazujce na tak potrzeb, zwaszcza w obszarze bezpieczestwa militarnego oraz humanizacji stosunkw imdzynarodowych. Problematyka ta stawaa si jednym z najwaniejszych aspektw procesu umacniania bezpieczestwa i pokoju w Europie. Zwoane jesieni 1996 r. spotkanie w Wiedniu potwierdzio te tendencje. W rozmowach pohtycznych postawy blokowego widzenia adu europejskiego ustpoway na rzecz paneuropejskiej wsppracy W efekcie w dokumencie kocowym spotkania przyjto nnnimabie standardy w zakresie respektowania praw czowieka i spraw humanitarnych na obszarze pastw uczestniczcych oraz opowiedziano si za ludzkim wymiarem KBWE. Podjto take decyzje w sprawie zobowizania si pastw do dostosowania ich prawa wewntrznego do ustale prawmonudzynarodowyeh i uchwa KBWE. Wprowadzono zapisy wzmacniajce respektowanie zasady powstrzymywania si od uycia siy lub groby jej u ycia, a take okrelono mandat i zasady przygotowa do rokowa w sprawie redukcji zbroje konwencjonalnych oraz na temat nowych rodkw budowy zaufania i bezpieczestwa w Europie. Ponadto wprowadzono zasad periodycznoci spotka wielostronnych, ktrej wypenieniem byy spotkania w sprawie zbroje konwencjonalnych oraz rodkw budowy zaufania {od 09.03.1989 rj. Podobny charakter miay spotkania ekspertw: w La Valeria (15.01-08.02.1991 r.) w sprawie pokojowego zaatwiania sporw oraz trzyetapowa konferencja uczestnikw KBWE na temat humanitarnych aspek tw bezpieczestwa (ludzkiego wymiaru KBWE): w Paryu (30.05-23.06.1989 r.); w Kopenhadze (05.06-29.06.1990 r.) oraz w Moskwie (10.09.-04.10.1991 r.). Spotkania te miay stworzy mechanizm wielostronnej wsppracy i konsultacji w sprawach humaratamych. Gospodarczym i ekologicznym aspektom bezpieczestwa eirropejskiego powicono spotkania w Sofii (16.10.-03.11.1989 r.) oraz Bonn (19.03.-11.04.1990 r.). Jednoczenie utrzymana zostaa formua forum informacyjnego (Londyn, 18.04-12.05.1989 rj oraz na temat dziedzictwa kulturowego (Krakw, 28.05-12.05.1991 r.). Zagadnieniom Morza rdziemnego powicone byo spotkanie w Palma de Mallorca (24.09-19.10.1990 rj. Szczyt KBWE, tzw Helsinki 11', odbywa' si w okresie od 24.03, do 10.07.92. Poprzedzio go spotkanie* paryskie 35 pastw Wschodu i Zachodu. 21XI1990 r. w Paiyu podpisano Parysk Kart Nowej Europy oraz Dokument dodatkowy, sucy urzeczywistnieniu niektrych postanowie zawartych w Paryskiej Karcie. W czci I mwi ona o nowej epoce demokracji, pokoju

i jednoci o nowej jakoci dialogu politycznego. W czci II-o potrzebie wsppracy na rzecz kontroli zbroje i rozbrojenia, pokojowego zaatwiania sporw itp. kwestiach, W czci Ul instytucjonalizuje proces KBWE, tworzc organa niezbdne w procesie jej dalszego istnienia. Szczyt Helsinki II odbywa si ju w nowej politycznej rzeczywistoci europejskiej (bez UW i RWPG, po rozpadzie ZSRR). Dokument kocowy szczytu helsiskiego zakoczy si przyjciem dokumentu Wyzwania czasu przemian. Zawiera on deklaracj polityczn oraz decyzje o wzmocnieniu instytucjonalizacji procesu KBWE. Wprowadzono min. mechanizm wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom oraz postpowania na wypadek kryzysw- Zaufanie do KBWE poderwaa jej nieporadno i brak instrumentw do samodzielnego dziaania w konflikcie jugosowiaskim. To sprowokowao dyskusj o potrzebie zwikszenia skutecznoci mechanizmw bezpiecze stwa KBWE. Rzecznikiem wzmocnienia KBWE niespodziewanie okazaa si Rosja, widzc w tym sposb na zapobieenie rozszerzenia si NATO na kraje obszaru posowiecriego. W poowie 1994 r. Rosja przedoya propozycj, aby na kolejnym spotkaniu w Budapeszcie przeksztaci KBWE w rodzaj regionalnej ONZ, z Komitetem Wykonawczym na wzr Rady Bezpieczestwa. W licie do przewodniczcego KBWE z 23.06.1994 r. minister spraw zagranicznych A. Kozyriew zaproponowa prawdziwy podzia rl pomidzy WNR NACC, UE, NATO i UZE, z koordynujca rol KBWE. Nie wywoao to entuzjazmu, zwaszcza USA, ktre postrzegay t ofert jako prb podporzdkowania NATO KBWE. a porednio - w wyniku wzmocnienia w niej pozycji Rosji - temu pastwu. Szczyt ten zademonstrowa jedno pastw zachodnich i ofensywn postaw FR, domagajcej si realizacji wikszoci ze swych wczeniej zgoszonych propozycji. Opr Rosji zagodzono decyzjami o potrzebie wzmocnienia roli OBWE w rozwizywaniu konfliktw regionalnych, w tym na obszarze WNE W gwnym dokumencie Ku praicdwemupartnerstwu w nowej epoce podkrelono, e nowa rola OBWE bdzie si przejawiaa gwnie w tym, i stanie si instrumentem wczesnego ostrzegania, zapobi egania konfliktom i rozwizywania kryzysw w regionie, podejmujc w tym zakresie wspprac z innymi organizacjami regionalnymi i transatlantyckimi. Wane decyzje dotyczyy dalszego wzmacniania instytucjonalizacji OBWE, realizujc kolejn faz przeksztacania tej instytucji w organizacj europejsk. W marcu 1995 r. podczas szczytu pastw OBWE przyjto kolejny wany dokument Paki stabilizacji w Europie, w ktrym potwierdzono nienaruszalno granici gwarancj praw mniejszoci narodowych. Obecnie OBWE ley 54 pastwa czonkowskie, cho nie posiada podstawy prawnej (aktu konstytuujcego jej utworzenie) jest rozbudowan instytucj dziaajca w zakresie bezpieczestwa europejskiego, praw czowieka, stabilizacji i wsppracy na kontynencie. OBWE dysponuje takie struktur organizacyjn podobn do tej, jak posiadaj organizacje midzynarodowe. Tworz j: Rada Ministerialna- centralny organ decyzyjny i zarzdzajcy (dziaa od szczytu budapeszteskiego -1994); Wysoka Rada - organ odpowiedzialny za nadzorowanie, kierowanie i koordynowanie dziaalnoci OBWE (utworzona w 1990 r. jako Komitet Wysokich Przedstawicieli, przeksztacona w 1994 r. wanie w Wysok Rad); Staa Rada- organ konsultacyjny i decyzyjny, dziaa w Centrum Konferencyjnym w Paacu Hofburg w Wiedniu; Forum Wsppracy na rzecz Bezpieczestwa - prowadzi negocjacje ni. kontroli zbroje i rodkw budowy zaufania, nadzoruje wdraanie CSBM. Urzdujcy pi-zewodniczcy- instytucja ustanowiona podczas posiedzenia Rady KBWE w czerwcu 1991 r. Organem wspomagajcym jest tzw trjka kierownicza, ustanowiona podczas szczytu Helsinki II Urzdujcym przewodniczcym jest minister spraw zagranicznych pastwa organizujcego w danym roku posiedzenia Rady Ministerialnej (funkcja roczna). Sekretarz generalny (od grudnia 1992 r.) dziaa jako przedstawiciel urzdujcego przewodniczcego. Jest szefem administracji OBWE. Pozostae organy OBWE tworz Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Czowieka

270

lod listopada 1990 r.j z siedzib w Warszawie, ktre dziaa jako centralny organ OBWE w zakresie praw czowieka, zasad demokracji i rzdw prawa w regionie. W jego ramach dziaaj min.: wysoki komisarz ds. mniejszoci narodowych (odlipca 1992 r.>, urzd przedstawiciela ds, wolnoci mediw (od grudnia 1997 r.j, Zgromadzenie Parlamentarne (od kwietnia 1991 r.J, Trybuna Koticynaeji i Arbitrau (od grudnia 1994 r.), ktry tworz dwie izby: koncyliacyjna i arbitraowa, a ktry zajmuje si rozstrzyganiem sporw prawnych pastw czonkowskich. Wsplna Grapa Konsultacyjna (od 1990 r.) jako organ czuwajcy nad przestrzeganiem postanowie o realizacji traktatu o siach konwencjonalnych. Komisja Konsultacyjna ds, Otwartych Przestworzy (rozpartuje problemy zwizane z wykonywaniem Ukiadu o otwartych przestworzach). Sekretariat OBWE - ustanowiony na podstawie decyzji szczytu paryskiego w listopadzie 1990 r. z siedzib w Pradze - od grudnia 1993 r. przeniesiony zosta do Wiednia. Zamiejscowe jednostki sekretariatu tworz: Biuro Praskie oraz Biuro cznikowe w Azji rodkowej z siedzib w' iaszkiencie. [T..-N.j L i t e r a t u r a . R. Ziba, Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego. Warszawa 1990.

ODPOWIEDZIALNO POLITYCZNA
- sposb uksztatowania w pastwach liberalno-demokrarycznyeh powiza j reiaoii pomidzy wadz ustawodawcz a wykonawcz oraz mechanizmy suce realizacji przez organy przedstawicielskie funkcji kontrolnej wobec egzekutywy. Wyodrbnia si dwa rodzaje odpowiedzialnoci organw wykonawczych - tzw. odpowiedzialno polityczn oraz tzw. odpowiedzialno konstytucyjn (prawn!. Odpowiedzialno polityczna dotyczy gabinetu oraz -* ministrw i opiera sie na zaoeniu, i -> parlament moe odwoa szefa gabinetu (i automatycznie cay gabinet odpowiedzialno solidarna), a take poszczeglnych ministrw (odpowiedzialno indywidualna), jeeli negatywnie oceni sposb prowadzenia polityki pastwa przez te podmioty. Niezadowolona wikszo parlamentarna stosuje z reguy instytucj -* wotum nieufnoci jako mechanizmu realizacji odpowiedzialnoci politycznej. - Gowa pastwa jest nieodpowiedzialna politycznie i np. w Wielkiej Brytanii obowizuje zasada, i krl nie mo e czyni le", Wyrazem tego jest instytucja kontrasygnaty ministerialnej. Minister musi zo y podpis pod aktem gowy pastwa, co oznacza, i przejmuje odpowiedzialno za jego dziaalno. Natomiast odpowiedzialno konstytucyjna wynika z faktu naruszenia prawa przez wadz wykonawcz w zwizku z wykonywaniem funkcji urzdowych. W rachub wchodzi rwnie popenienie przestpstw pospolitych. Z regay odpowiedzialno konstytucyjna wie si z naruszeniem norm konstytucyjnych, -* zdrad stanu czy przestpstwami o charakterze finansowym. Odpowiedzialno konstytucyjna stosowana jest zarwno wobec gowy pastwa w republice, jak i ministrw oraz wyszych urzdnikw administracji publicznej, Monarcha nie jest odpowiedzialny konstytucyjnie. Osb}' wyszczeglnione powyej odpowiadaj bd to tylko przed parlamentem, czego przykadem moe by prceaclura -' impeachmentu w Stanach Zjednoczonych, bd przed organem innego typa nip. - Trybunaem Stanu w Polsce czy Francji). fR.fl.] OKP OBYWATELSKI KLUB PAR MEr c

OCHLOKRACJA

(gr. ochlas - tum, kratos - sia, moc, wadza) - dosl wadza - tumu (motloehu), W staro ytnoci traktowana jako zwyrodniaa forma - demokracji, wynikajca z nierespektowania zasady, e rzdzi winni najlepsi. Zdaniem Platona wiedza o rzdzeniu ludmi to wiedza najbardziej doniosai zdoby j najtrudniej", a rzdy w pastwie winien sprawowa tylko czynnik urodzony do wadzy" {Polityk, wyd. pol. 1956). Wedug jest ostatecznie zaatwione, a tym samym jest prawem" (Polityka, wyd. pol. 1964). Arystotal es obawia si zmiennoci nastrojw tumu, jego podatnoci na demagogi oraz radykalizmu, dlatego opowiada si za ograniczeniem praw ludu do wy hora urzdnikw. Pojcie tumu jako podmiotu polityki rozpropagowa G. le Bon. W opublikowanej w 1895 r. pracy pt. Psychologia tumu (ostatnie wyd. pol. 1994) przepowiada on, e na skutek kryzysu cywilizacyjnego okresu nastpujcego po rewolucji buruazyjnej nadchodzce stulecie bdzie er tumw". Pod pojciem tym rozumia zbiorowisko ludzi charakteryzujce sie przede wszystkim posiadaniem duszy zbiorowej" (tzw. prawo jednoci umysowej tumw") oraz podatnoci na sugestie. Jego uwag zwrcia przede wszystkim zdolno tumu do dziaania" i zasady, na jakich opiera si to dziaanie w takich zbiorowociach, jak np. - elektorat czy - parlament. Przede wszystlom jednak przestrzega przed niszczc moc tumu rewolucyjnego (nazwanego przeze zbrodniczym). Pesymizm ten znalaz potwierdzenie w rzeczywistej rob, jak odegra tum w praktyce politycznej -+ faszyzmu i - bolszewizmu czy podczas rewolucji kulturalnej" w Chinach w iatach szedziesitych. Koncepcj tumu (motochu) jako spoecznej'podstawy - totalitaryzmu rozwina H. Arendt (Korzenie totalitaryzmu, 1951, wyd. pol. 1993). T um jest przez ni definiowany jako spoeczna zbiorowo, w ktrej "reprezentowane s wyrzutki wszystkich klas", domagajca si silnego przywdcy, tum to zbir ludzi nienawidzcy spoeczestwa, ktre go odtrcio, i parlamentu, w ktrym nie jest reprezentowany". Wykorzystanie frustracji i niszczycielskiej siy tumu umoliwia zlikwidowanie instytucji demokratycznych (Niemcy) lub niedopuszczenie do ich powstania (Rosja). Potrzeba silnego przywdcy sprzyja wzmocnieniu pozycji wodza" w kadym systemie totalitarnym. Amorficzno tumu uatwia proces rzdzenia, fen wspczesny sposb interpretacji totalitaryzmu jest w istocie zbieny z zastrzeeniami, jakie wobec ochokracji wysuwali myliciele poprzednich epok. [AA. 1

OKR GY ST
-obiegowe okrelenie paktu politycznego zawartego pomidzy przedstawicielami PZPR i jej sojusziifkarni a przywdztwem antypartyjnej opozycji. Obrady o.s. odbyway si w dn. 6.02,-5.04.1989 r. - gwnie w Magdalence k. Warszawy Ich wynikiem byo zawarcie porozumienia co do demokratyzacji ycia politycznego w Polsce, obejmujcej przede wszystlom talde kwrestie, jak przeprowadzenie rywalizacyjnych -* wyborw, umoliwienie zakadania -* partii politycznych oraz zagwarantowanie pluralizmu zwizkowego f zob. - pluralizm polityczny). Spord decyzji podjtych w trzech zespoach (ds. reformy politycznej, ds. polityki gospodarczej i spoecznej oraz ds. pluralizmu zwizkowego) najistotniejsze znaczenie z politycznego punktu widzenia miao przywrcenie legalnoci NSZZ Solidarno" oraz podjcie decyzji o przeprowadzeniu ograniczonej rywalizacji wyborczej midzy komunistyczn wadz i antykomunistyczn opozycj. W praktyce oznaczao to stworzenie prawno-pohtycznych warunkw do nie/rewolucyjnego przejcia wadzy z rk partii komunistycznej. Efektem obrad o.s. byy zmiany w organizacji -> aparatu pastwowego (min. powoano drug izb parlamentu w postaci - senatu oraz przywrcono -> instytucj prezydenta). Uzgodniono, e wybory do senatu bd miay cakowicie rywalizacyjny charakter. Natomiast wybory do sejmu przybray charakter kontraktu politycznego, polegajcego na okreleniu z gry proporcji mandatw dla obozu rzdzcego (65%) i dla opozycji (351). Odbyy si one w dn. 4.06.1989 r. ii tura)

Oligarchia ________________________________________________________

273 Ombudsiiu:

i przyniosy rezultaty umo liwiajce powoanie pierwszego w Europie Wschodniej niekomunistycznego gabinetu pod przewodnictwem T. Mazowieckiego. Wyniki wyborw odzwlerdedliy niepopuiarno PZPR i jej sojusznikw (ZSL i SB), na ktre 10 ugrupowania oddano ok. 25 % grosw, oraz poparcie dla Solidarnoci", ktra uzyskaa 75%, obsadzajc ju w 1 turze wszystkie przyznane opozycji miejsca w parlamencie oraz wprowadzajc do senatu 99 senatorw (na ogln liczb 100). Uzgodnienia o.s. stanowiy scenariusz ewolucyjnej zmiany politycznej w Polsce. Zaplanowano w nich m.in. uchwalenie nowej konstytucji do 1991 r. oraz odbycie cako wicie wolnych wyborw w 1993 r. Gwarantem cigoci zmiany mia by prezydent, wybrany przez Zgromadzenie Narodowe w 1989 r. na okres 5 lat (zosta nim wczesny I sekretarz KC PZPR W Jaruzelski). Te podstawowe ustalenia nie zostay jednak dotrzymane na skutek ywioowo dokonujcej si dezintegracji dwch wielkich obozw politycznych. W styczniu 1990 r. rozwizaa si PZPR, co przyspieszyo proces zmian politycznych. Wkrtce potem prezydent W. Jaruzelski zgosi gotowo ustpienia z urzdu. W 1990 r. odbyy si powszechne wybory prezydenckie, w ktrych zwyciy L. Wasa. Kampania prezydencka zdynamizowaa proces podziau obozu Solidarnoci". Zwycistwo L. Wasy w wyborach prezydenckich spowodowao nasilenie da przed terminowego rozwizania kontraktowego" parlamentu. Rywalizacyjne wybory do Sejmu i Senatu RP odbyy si w 1991 r.; dwa lata wczeniej ni zakadano. Przyniosy one znaczne rozdrobnienie parlamentu, w ktrym adna z partii nie uzyskaa wyranej przewagi. Stao si to jedn z przyczyn nieuehwalenia w ustalonym terminie nowej konstytucji. Instytucja o.s. staa si symbolem nierewoucyjnych zmian prowadzcych do zainicjowania procesw demokratyzacyjnych. Nieformalne uzgodnienia zakoczone podpisaniem formalnego paktu s jednym ze sposobw otwarcia drogi ku demokracji CA. Stepan, Paths Toward Redemocratization, 1986), Sytuacj tak okrela si w litera turze politologicznej jako tranzycj poprzez transakcj" (D. Share), poddanie w adzy" (E Schmitter), przemieszczenie wadzy" (S. Huntington) lub wynegocjowan reform " (J, Linz). Pakt polityczny zawarty midzy przedstawicielami starego reimu i reprezen tantami antyreimowej opozycji jest ukadem pozwalajcym na zdefiniowanie nowych regu gry politycznej na bazie wzajemnych gwarancji dla ywotnych interesw jej uczestnikw" (G. 0'Dormeil, E Schmitter. L. Whitehead, Transitions from Authoritar ian Rule, 1986). Zdaniem wielu autorw jest on podanym elementem -* tranzyeji ku demokracji, zwikszajcym prawdopodobiestwo konsolidacji reimu demokratycznego i zapobiegajcym gwatownym -* konfliktom politycznym. Rozwizanie takie byo stosowane m.in. w Hiszpanii, Portugalii, w niektrych krajach Ameryki aci skiej, _1 : wKoreiPd.-awEuTopie', '' w r~~,v, Wschodniej przede wszystkim Polsce i na Wgrzech.iii! I AA]

OMBUDSMAN
- organ pastwowy opierajcy swe istnienie na normach konstytucyjnych, powizany organizacyjnie i funkcjonalnie z -* parlamentem, ktrego zadaniem jest kontrola poszanowania przez administracj pastwow praw obywateli. Organy te wystpuj niej ednokrotnie pod rnymi nazwami (np. -> rzecznik praw obywatelskich w Polsce, mediator" we Francji, rzecznik sprawiedliwoci w Szwecji, parlamentarny komisarz ds. administracji w Wielkiej Brytanii), jednak na og speniaj one bardzo podobne funkcje i maj zbliony status, O. najwczeniej pojawi si w pastwach skandynawskich (w Szwecji w 1909 r.. Finlandii w 1919 r., Norwegii w 1952 r., Danii w 1954 r.>. Lata siedemdziesite i osiemdziesite XX w. to okres najbardziej dynamicznego rozwoju i szerokiej recepcji idei stworzenia zinstytucjonalizowanych form ochrony praw i wolnoci obywatela. Zasadnicze cechy o.: Jest to organ pastwowy cile powizany z parlamentem. W wikszo ci krajw o. jest powoywany przez parlament i spenia okrelone zadania w ramach kontrolnej funkcji parlamentu. W pastwach skandynawskich, Austrii, Niemczech, Hiszpanii i Holandii wystpuje jako penomocnik parlamentu. W krajach anglosaskich (np. w Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii) powouje o. - gowa pastwa, ale dziaa zazwyczaj z inicjatywy --> premiera. W Australii i Nowej Zelandii konstytucja przyznaje parlamentowi formalne prawo do pi-zedstawienia kandydata na o. Wyjtkiem w tym zakresie jest Francja, gdzie ombudsmana powouje -* gabinet, a rzeczywicie wyznacza go prezydent. Jest to organ kadencyjny (wyjtkiem jest Wielka Brytania, gdzie o, sprawuje funkcje do osignicia wieku emerytalnego). Jego kadencja jest czsto identyczna z kadencj parlamentu, Sprawuje o. swj urzd od 2 do 6 lat. Wikszo ustaw dopuszcza moliwo ponownego wyboru o., cho np. w Austrii tylko na jedn kadencj. Przepisy prawa przewiduj bardzo skomplikowan procedur odwoania o, w trakcie kadencji. W Finlandii taka mo liwo jest wykluczona. Na og decyduje o tym parlament, czsto kwalifikowan wikszoci gosw (np, w Szwecji, Portugalii, Wielkiej Brytanii). We Francji uprawnienie to naley do egzekutywy. O. kontroluje dziaalno administracji i przyjmuje skargi obywateli dotyczce jej funkcjonowania. W niektrych krajach moe zajmowa si dziaalnoci sdownictwa (Finlandia i Szwecja), cho jest to raczej wyjtek, Z reguy zajmuje si o. dziaalnoci administracji we wszystkich dziedzinach jej aktywnoci, cho np. we Francji czy Wielkiej Brytanii nie mo e zajmowa si sprawami wojskowymi. W wikszoci krajw istnieje jeden urzd o., cho zdarzaj si i wyjtki. W nie-ktrych krajach obok o, krajowego istniej rwnie regionalni (np. w Australii, Wielkiej Brytanii), aw innych - istniej tylko o. regionalni (np. w Kanadzie, Woszech czy Stanach Zjednoczonych). Zdarza si, i obok o. o oglnej waciwoci funkcjonuj rwnie urzdy wyspecjalizowane (np. w Izraelu i Norwegii ds. wojskowych). Z reguy o. jest uprawniony do d2iaania na podstawie skargi obywatela. Jednak np. we Francji skarga musi by wniesiona do parlamentu za porednictwem deputowanego i dopiero potem trafia do o. W pastwach skandynawskich o. mo e rwnie dziaa z inicjatywy parlamentu. Moe dziaa z urzdu, cho procedura ta wykluczona jest we Francji i w Wielkiej Brytanii. O. nie moe podejmowa rozstrzygni w badanych sprawach. Wydaje jedynie sugestie skierowane do parlamentu czy odpowiedniego organu administracji, ktre nie maj wicego charakteru. [R.H.] L i t e r a t u r a : L. Garlicki (red.). Rzecznik praw obywatelskich, Warszawa 1989.

OLIGARCHIA
(gr. oligos - nieliczni, areko" - rzdz, wadza niewielu) - forma rzdw, w ktrych wadza spoczywa w rkach maej uprzywilejowanej grupy. Z reguy przypomina -plutokracj czy rzdy sprawowane przez klas ludzi bardzo bogatych. Arystoteles kojarzy t form wadzy z tendencjami usankcjonowania rzdw skorumpowanych czy - tyranii. Nie jest to wadza najlepszych, wyselekcjonowanych, ale rzdy grupy uprzywilejowanych na podstawie kryteriw formalnych (rtp. status ekonomiczny czy miejsce zajmowane w hierarchii organizacyjnej). Demokracja szlachecka w siedemnastowiecznej Polsce przeksztacia si w o. magnack, czyli ukad koterii magnackich, bogatych rodw, rywalizujcych o zdobycie wpyww na dworze krlewskim. [R.H.]

ONZ Organizacja Narodw Zjednoczonych ON; ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH

____ a 74

275 _________________________________________

Opozycja polityczna

OPINIA PUBLICZNA - zmienna forma wiadomoci duych grup spoecznych wyraana w formie ocen, sdw, ktre dotycz kwestii istotnych dla systemu politycznego i stosunkw pomidzy rzdzcymi i rzdzonymi. Warunkiem niezbdnym do pojawienia si o. p. jest zaistnienie kontrowersyjnych zjawisk, moliwo ich wyartykuowania i oceny w sposb werbalny (ub w kadej innej formie), a take (jak to okrela w swojej definicji o.p. Hans Speier):,,[...] swoboda wyraanych pogldw". Pojcie o.p. jest przedmiotowo wsze od pojcia opinii spoecznej, ktre dotyczy np.; stosunku obywateli do mody, dzie sztuki czy sposobw odywiania Ltd. Istnienie takiego zjawiska, jakim jest opinia publiczna, dostrzeono ju w staroytnoci. Szamaszi-Adada (1815-1782 p.n.e.) w licie wysanym do wicekrla ostrzega go, i nie naley ludziom yjcym w dohnie Eufratu zabiera ziemi, poniewa spowoduje to publiczne oburzenie". Przyczane s take wypowiedzi m.in. Cycerona, ktry uy sformuowania publicum opinionem". Take i Erazm z Rotterdamu pisa w 1501 r. o opiniones publicae". Dlatego te prayjmujc, e opinia publiczna ma charakter historyczny, mona by wyodrbni: 1. Okres prehistoryczny - ktry zwizany by z pojawieniem si w adzy politycznej, a co si z tym wie - opinii ojej funkcjonowaniu. 2. Okres antyczny, ktry obejmuje czasy, w ktrych do upublicznienia opinii i pogldw przyczynia si niewtpliwie wymiana handlowa oraz podboje, a take rozwj mechanizmw politycznych (min, demokracji i zwizanej z ni formy publicznych debat). 3. Okres redniowiecza i renesansu, w ktrym istotnym krokiem w procesie ksztatowania si o ,p. byo pojawienie si: wielkich religii (czcych sacrum iprofanum), ponownie instytucji demokratycznycli (parlamentu), rozwj miast oraz powstanie i rozwj druku. 4. Okres rewolucji i reform, ktry charakteryzuje wejcie spoecze stw w sposb bezporedni na drog kapitalizmu i zwizane z nim: pojawienie si idei su werennoci ludu", dalszy rozwj parlamentaryzmu, laicyzacja wadzy, znaczne ruchy migracyjne (m.in. w zwizku z rozwojem kolonializmu), a ponadto w tym czasie upowszechnia si wany nonik komunikacyjny - gazeta. 5, Okres industrialny (od poowy XIX w.), charakteryzujcy si: powszechnoci form parlamentarnych, rozszerzaniem praw -wyborczych, powstaniem masowych ruchw i partii politycznych, pojawieniem si kolei, wielu innych nowych rodkw transportu, telegrafu i telefonu, upowszechnieniem si owiaty. 6. Okres postindustrialny, ktry charakteryzuje si: dynamik zmian politycznych i ekonomicznych w XX w., zw aszcza jakociowym i ilociowym rozwojem pastw, pojawieniem si namasow skal wyborw powszechnych, referendw, parlamentaryzmu i demokracji liberalnej, ktre stay si standardem politycznym. Ogromne znaczenie dla rozwoju o.p. ma rwnie pojawienie si radia telewizji, Internetu i komunikacj i satelitarnej. Mona wyrni kuka znacze o.p. W ujciu podmio towym (m.in. Ch Tylor i G. Sartori) podkrela si, e jest ona nabywana jedynie w systemach demokratycznych - przez dyskusje, w ktrych porednikiem s media. Natomiast opinia bezrefleksyjna, bez porednictwa i krytyki" jest przez wymienionych autorw okrelana jako opinia wrd ludzi" (powszechna"), nabywana jedynie przez kontakty interpersonalne. Ujcie przedmiotowe to stanowisko E Ryszki mwice, e o.p. jest reakcj uczuciow lub refleksj na temat dziaali politycznych", a take W. Lamentowicza, akcentujce fakt, e dotyczy ona spraw publicznych o kontrowersyjnym charakterze". Podobnie sprawa si przedstawia z mahtycznym i syntetycznym ujciem o.p. Ujcie analityczne prezentowane jest przez Alberta Vanna Dieey'a, ktry uwaa, e o.p. jest

ogln nazw dla sdw podzielanych przez pewn liczb pojedynczych osb" O.p. jest zjawiskiem plirrafetycznym. co uzasadnia mwienie jedynie o opiniach wystpujcych wrd opinii publicznej. Charles Cooley (reprezentujcy podejcie syntetyczne), opini publiczn ujmowa jako me tyle agregat indywidualnych opinii, co organizacj, zbiorowy wytwr komunikowania i wzajemnego oddziaywania spoecznego". Jedn z najbardziej znanych teorii zwizanych z funkcjonowaniem o.p. jest teoria "spirali milczenia", ktrej autork jest E. Noelle-Neumann. Gwna teza jej teorii sprowadzaa si do tego, i ludzie posiadajcy pogldy odbiegajce od tzw. powszechnie obowizujcych, staraj si ich nie ujawnia, w obawie przed odrzuceniem. Dotyczy to nie tylko przypadkw jednostkowych, ale wie si z pewnymi grupami, ktre wykazuj tendencje do unikania manifestacji swoich pogldw. Na ogl dotyczy to ludzi starych, biednych, a take mieszkacw wsi (farmerw), w przeciwie stwie do ludzi bogatych, modych i wyksztaconych, ktrzy na og nie boj si artykuowa swoich pogldw. Jest to grupa, ktra mona by okreli mianem kreatorw o.p. [E.M., AA. ] L i t e r a t u r a : W Lippman, Public Opinion, New York 1922, VO. Key, Public Opinion and, American Democracy, New York 1961; E. Myniec, Opinia publiczna, [w:] Studia z teorii, polityki, pod red. A. Jaboskiego, L, Sobkowiaka, Wrocaw 1998; J. Zaller, Definicje opinii publicznej, (w:) Mladza i spoeczestwo, t. 11, wybr i opra. J. Szczupaezyski, Warszawa 1998.

OPOZYCJA POLITYCZNA
- ugrupowania polityczne, w tym rwnie i -> partie polityczne, ktre w mniej lub bardziej zorganizowany sposb (wykorzystujc zarwno konstytucyjnie dopuszczalne, jak i niekonwencjonalne -pozakonstytucyjne metody prowadzenia rywalizacji politycznej) d do przejcia lub zmiany -> wadzy pastwowej. Jednak o.p. moe przybiera bardzo rne formy czy to ze wzgldu na cel, jaki sobie stawia, czy te metody, ktre stosuje. Na jednym biegunie naley usytuowa tradycyjn koncepcj o.p., traktowan jako formalna polityczna instytucja (np. tradycja brytyjska i istnienie gabinetu cieni" w warunkach ukadu dwupartyjnego). Jest to o.p. parlamentarna. O donioso ci politycznej partii i ewentualnej alternacji w adzy decyduje konfrontacja na arenie parlamentarnej. Podobny charakter o.p. moe przybra w demokracjach, w ktrych wystpuj dwa wyrane bloki ideologiczne partii (np. socjalistyczny i niesocjalistyczny w pastwach skandynawskich), a znacznym poziom polaryzacji programowej wymusza scenariusz koalicji blokowych". Swoistego rodzaju gabinet cieni" dla np. rzdzcych partii socjaldemokratycznych konstytuuj ugrupowania eentro-prawico we. Cho w tym wypadku o.p. nie posiada tak jednorodnego i spjnego charakteru, jak to ma miejsce np. w W. Brytanii. Sprawa komplikuje si dodatkowo, gdy mamy do czynienia z systemami wielopartyjnymi (zob. system partyjny). W tym przypadku trudno jest mwi o istnieniu o.p. jako instytucji (gabinecie cieni"), gdy wielo partiii moliwych ukadw koalicyjnych powoduje, i nabiera ona bardzo pynnego charakteru. Staje si raczej kategori sytuacyjn , co oznacza, i wiele rnych czynnikw moe mie wpyw na jej aktualny skad i charakter. Niektre -> partie polityczne mog celowo unika kojarzenia z opozycj, gdy ich liderzy np. poczytuj ten fakt za osabiajcy si przetargow ugrupowania w zbliajcych si wyborach. We wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z o. parlamentarn, prosystemow , reprezentowan wycznie przez ustabilizowane partie polityczne. Na drugim biegunie spektrum zachowa opozycyjnych" znalazaby si o.p. obejmujca wszelkiego rodzaju dziaania spoeczne manifestujce, w mniej lub bardziej bezporedni sposb, niezadowolenie czy wrcz

OrGoliberalism

276

2.77

Ordynacja wyborcza

wrogo wobec, wadzy pastwowej. Ten rodzaj o.p. trudno traktowa jako instytucj polityczn. Hie musi ona przejawia si na arenie parlamentarnej (cho moe}., a niektre z form aktywnoci mog przybra antysystemowy charakter (zob. -* ekstrernizm polityczny). Wcale nie jest powiedziane, i partie tworzce parlamentarn o. p. nie mog by zwizane z przejawami niezadowolenia esy protestu spoecznego. Przykadem moe by fenomen^ Nowej Polityki i formy pozaparlamentarnej aktywnoci reprezentujcych go partii politycznych fzob. -* libertarianizm oraz -+ partie iewicowo-libertariarne!. Zupenie ekstremalnym rodzajem spoecznej o.p.55 pozostaje tzw. anomiczny protest (zob. ^anoima)JesttordeustruktT.uyzowany) czsto przypadkowy (spontaniczny) sposb wyraenia niezadowolenia spoecznego, niejednokrotnie przybierajcy form konfrontacji siowej (np, zamieszki uliczne). Na charakter o.p. oraz styl i intensywno zachowali opozycyjnych ma przede wszystkim wpyw ideologiczna i programowa tosamo partii politycznych. Biorc pod uwag cele zawarte w programach partii, mona wyrni kilka typw o. Opozycj prosystemowa ma miejsce wtedy, gdy rywalizujce partie akceptuj obowizujce zasady gry politycznej, a postulaty programowe o.p. reprezentuj altmatywn, ale demokratyczn opcj rozwoju spoecznego (kontynuacja polityki). Partie znajduj si w o.p., gdy raki by tymczasowy werdykt elektoratu, a alternacja wadzy przybiera charakter rutynowy. Partie tworzce o.p. nie podwaaj legitymacji systemu politycznego. Pewn wersj opozycji prosystemowej jest tzw. opozycja radykalna. Reprezentujce j partie polityczne d do przeprowadzenia fundamentalnych zmian w -systemie politycznym, niejednokrotnie ich celem jest jego transformacja. Jednak liderzy polityczni uwaaj, i osignicie tak radykalnych celw jest moliwe przy wykorzystaniu istniejcego liberalno-demokratycznego reimu politycznego i bez naruszenia dominujcych instytucji, procedur oraz wartoci. Chodzi wic o fundamentalne, ale przeprowadzane w sposb pokojowy zmiany polityczne. Ten typ o.p, prezentuj np. skierowane przeciw koncepcji -* pastwa dobrobytu partie progresywne w Danii oraz Norwegii, liberalna FP w Austrii i cz -* partii lewicowo-tibertariarnych. Opozycj transformacyjn, antysystemow reprezentuj ugrupowania d ce do przeprowadzenia fundamentalnych zmian, przy czym ich Uderzy uwaaj, i istniejce instytucje pastwa liberalno-demokratycznego s nieprzydatne do osignicia zamierzonego celu. Z reguy ugrupowania j tworzce podwaaj legitymacj istniejcego systemu politycznego. Przy utrzymaniu takiej opcji zachowyway si w systemach politycznych jeszcze wiatach siedemdziesitych niektre -* partie komunistyczne (np. grecka, portugalska), a obecnie niektre z -+ partii ultraprawicowych (np, republikanie w Niemczech). [KJEL]

liberalne przeywa gboki kryzys we wszystkich przejawach swojej aktywnoci (duchowej, moralnej, politycznej, ekonomicznej itdh Jako gwn przyczyn kryzysu wskazywano odejcie od religii i relatywizacje wartoci. Zdaniem Riistowa czowiek potrzebuje wartoci akceptowanych przez ca spoeczno, dostarczajcych mu niepodwaalnych kryteriw ocen przede wszystkim w kwestiach etycznych. One s podstaw wsplnego ycia. W zwizku z tym twierdzono, e gospodarka nie jest autonomiczn sfer ycia spoecznego i nie moe by traktowana jako wyczny bd nawet gwny nonik adu spoecznego. Rynek nie jest zdolny peni funkcji uniwersalnego regulatora i stabilizatora adu. Dowodzono, e skutkiem dziaania wolnego rynkujest umasowienie spoeczestwa, jego wykorzenienie ciuchowe i moralne oraz wzrost znaczenia ruchw totalitarnych (kolektywizmu) (W. Ropke, Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart, 1942; A. Rustow, OrtsbesUmmung der Gegenwart, 1950). Samodzielno jednostki nie prowadzi do samorzutnego tworzenia si porzdku, lecz do napi spoecznych i anarchii. Spoecze stwo nie jest tylko zwykym zbiorem jednostek. Kady czowiek jest czci wikszej cao ci i w swoim postpowaniu musi kierowa si wartociami absolutnymi, nadajcymi myleniu konkretny kierunek i chronicymi go od naduy wolnoci. Podstaw proponowanego przez o, adu spoecznego miay by mae grupy spoeczne (np, rodzina, krgi towarzyskie) i wsplnoty lokalne, charakteryzujce si wewntrzn solidarnoci, w znacznym stopniu samowystarczalne i biorce odpowiedzialno za los swoich czonkw. Opowiadano si za -* decentralizacj w adzy pastwowej, zmierzajc w kierunku stworzenia partnerskich stosunkw midzy obywatelem a pastwem z jednej strony oraz midzy7 regionalnymi a centralnymi orodkami wadzy z drugiej, W tym kontekcie rozwijano ide pa stwa wsplnoty" (genossischer Stoat), ktre miao by gwarantem swobodnego rozwoju jednostek oraz form zrzeszenia ludzi wolnych, tj. jednostek wicych si w spoeczno na mocy prawa ustanowionego przez siebie. -+ Pastwo miao by instytucj zdoln przeciwstawi si procesom destrukcji moralnej i duchowej spoeczestwa, zapobiegajc naduyciom ze strony jakiejkolwiek -* grupy spoecznej oraz spenia rol arbitra wobec sprzecznych interesw grupowych. Idea silnego pastwa" nie bya jednak tosama z aprobat -* interwencjonizmu pa stwowego. Odrzucajc zarwno -* leseferyzm, jak i pastwowe planowanie i zarzdzanie gospodarcze, ordoiiberaowie byli rzecznikami -* spoecznej gospodarki rynkowej (tzw. trzecia droga) i zwizanej z ni teorii pomocniczo ci (subsydiarnoci) pa stwa. O. sta si integraln czci zaoe programowych chadecji niemieckiej (CDU). [K.D.] L i t e r a t u r a : T. Pszczkowski, Ordoliberalizm, Spoeczno-polityczna, i gospodarcza doktryna neoliberaiizmu w RFN, WarszawaI990; R. Skaryski, Pastwo i spoeczna gospodarka rynkowa. G wne idee polityczne ordoliberalizmu, Warszawa 1994.

ORDOLIBERALIZM
- jeden z nurtw wspczesnego liberalizmu, ktry powsta na gruncie rewizji zasad tradycyjnego [klasycznego) liberalizmu po U wojnie wiatowej w Niemczech jako specyficzna odmiana tej doktryny (tzw. liberalizm niemiecki). Nazwa o. nawizywaa do idei ordo" (w pismach w. Augustyna, Tomasza z Akwinu, G. Leibniza, filozofii spoecznej liberalizmu), wyraajcej koneepcjadu spoecznego jako pewnej harmonijnej caoci. Od niej pochodzi tytu organu ordoliberalw, ktrym by rocznik ORDO (peny tytu; Jahrbuch fur die Ordnung von Wirtschafi and Gtsellschaft), ukazujcy si od 1948 r. Do czoowy^ reprezentantw o. zalicza sie Alexander Rustow (1885-1963), Walter Eucken (1891-1950), Franz Bohm (1895-1977),Wrthelm Ropke (1899-1966) i Alfred MullerAnnack (1901-1978). Powstanie o. byo zwizane z powoaniem do ycia tzw. szkoy tryburskiej. Punktem wyjcia rozwaa ordohberaw byo stwierdzenie, i spoeczestwo

ORDYIMACJA WYBORCZA
- akt normatywny (najczciej w formie ~* ustawy), zawierajcy reguy postpowania odnoszce si do -* wyborw. Treci o. jest wic prawo wyborcze. Do jego podstawowych sk adnikw nale przede wszystkim: a) zasady prawa wyborczego, b) techniczno-organizacyjne i polityczne normy przeprowadzenia -* kampanii wyborczej i aktu gosowania, c) sposb obliczenia wyniku wyborw i rozdziau mandatw oraz d) warunki utraty mandatu i wice si z tymi konsekwencje. W literaturze wyr nia si cztery* podstawowe zasady prawa wyborczego. Powszechno w sensie pozytywnym oznacza, e czynne i bierne prawo wyborcze, tj. mo no wybierania i mono bycia wybranym - przysuguje wszystkim dorosymi obywatelom obojga pci, ktrzy dysponuj zdolnoci do czynnoci prawnych, a ewentualne wyczenia maj

Ordynacja wyborcza

278

27:)

Organizacja Narodw Zjednoczonych t,ONZ!

charakter indywidualny 'np. w razie skazania prawomocnym wyrokiem sdowym). W sensie negatywnym powszechno jest rwnoznaczna z zakazem pozbawiania czynnego lub biernego prawa wyborczego z uwagi na przynaleno do grupy spoecznej wyrnianej na podstawie takich kryteriw, jak: pe, urodzenie, wyksztacenie, zawd, rasa, narodowo, wyznanie, pochodzenie i pooenie spoeczne. W przeszo ci powszechno rozumiana bya w sposb ograniczony: rozcigano j tylko na pewne grupy obywateli (zob. - cenzusy wyborcze). Rwno oznacza, e wszyscy obywatele bior udzia w wyborach na tych samych zasadach, dysponujc t sam liczb gosw (rwno formalna), oraz e sia kadego gosu jest zbliona (rwno materialna). Bezporednio rozumiana jest w ten sposb, e decyzja o ostatecznym sk adzie organu, przedstawicielskiego naley do wyborcy, ktry oddaje swj gos na parti lub kandydata na deputowanego bez korzystania z adnych cia poredniczcych \m>. kolegiw eiektorskich). Tajno oznacza naoenie na organizatorw wyborw obowizku stworzenia wyborcom warunkw do zachowania w tajemnicy ich osobistej decyzji, najczciej przez sprecyzowanie warunkw, jakim powinno odpowiada urzdzenie lokalu wyborczego. Normy techmczno-orgamzacyjneregiilujtaMe kwestie, jak sposb zarzdzenia wyborw, zasady ustalenia okrgw wyborczych, ustalenie spisu wyborcw, uprawnienia wyborcy, tryb gosowania oraz struktur i kompetencje organw obsugi wyborw. Normy polityczne odnoszce si do kampanii wyborczej precyzuj sposb zgaszania kandydatw oraz formy prowadzenia agitacji wyborczej. Zasady ustalania wyniku wyborw wi si gwnie ze sprecyzowaniem formuy wyborczej (zob. system wyborczy). Jest to ten element, ktry najbardziej r nicuje konkretne o.w. W tej grupie przepisw prawa wyborczego naley wymieni tak e sprecyzowanie przesanek wanoci wyborw oraz trybu zakwestionowania ich wyniku. Ostatni element o.w. stanowi przesanki wyganicia mandatu oraz wskazanie sposobw uzupenienia skadu organu przedstawicielskiego. W Polsce obowizuje akuialnie o.w. do Sejmu i Senatu BP z 16.05.2001 r. oraz o.w. dorad gmin, rad powiatw i sejmikw wojewdztw z 16.07.1998 r. Z wyjtkiem o.w. do Senatu RP wszystkie pozostae byy przedmiotem licznych kontrowersji politycznych i doprowadziy do konfliktu parlamentu z prezydentem, ktry dwukrotnie stosowa prawo -> weta. W1991 r. w o.w. do Sejmu RP wbrew stanowisku prezydenta L. Wasy przyjto skrajnie proporcjonaln formu wyborcz Hare'a - Niemeyera (zob. -* system wyborczy), stwarzajc szanse partiom sabym. Jej zastosowanie przynioso w rezultacie znaczne rozdrobnienie parlamentu (weszli do przedstawiciele 29 list kandydatw). W 1993 r. uchwalona zostaa nowa o.w, znacznie mniej korzystna dla ugrupowa sabszych. Jej efektem byo wejcie do parlamentu tylko 6 ugrupowa . Ordynacja ta przewidywaa proporcjonalne (oparte na formule d'Hondta) wybory do Sejmu RP. 391 posw wybieranych byo w okrgach wyborczych z tzw. list okrgowych zgaszanych przez komitety wyborcze. 69 mandatw obsadzanych byo z list oglnopolskich, skadanych przez partie, ktre zarejestroway listy okrgowe w co najmniej poowie okrgw. Wyborcy gosowali na jedn z list okrgowych (oznaczajc rwnoczenie nazwisko preferowanego kandydata) oraz na jedn z Ust oglnopolskich. W okrgu zwyciaa ta lista, ktra otrzymaa najwicej gosw, a w jej ramach kandydaci, ktrzy legitymowali si najwikszym poparciem. Reprezentowane w parlamencie byy tylko te partie, ktre uzyskay co najmniej 5% g osw (z wyjtkiem ugrupowa reprezentujcych mniejszoci narodowe, ktre s od tego wymogu zwolnione). Dlakoalicji wyborczych bariera ta wynosia
------- ,-,.,,,>,, tjr^ra^^-o^o nnmnnwsiiis ktre

tej o. w. byy rednio korzystne dla partii sabych. W 2001 r. uchwalona zostaa kolejna o .w. do Sejmu RP Wprowadzia zmiany na korzy ugrupowa sabszych, Utrzymujc 5% klauzul zaporow dla partii oraz 3% dla koalicji, nowa o.w. przewidziaa powikszenie rozmiaru okrgu wyborczego (od 7 do 19 mandatw) oraz zastpia metod d'Hondta formu Samte-Lague'a, uznawan powszechnie za bardziej sprzyjajc partiom maym. Nowa o.w. zniosa rwnie instytucj listy krajowej, Wszystkie te zmiany miay na celu pomniejszenie rozmiarw powszechnie przewidywanego przez sondae przedwyborcze zwycistwa SLD, ktry jako jedyne ugrupowanie opowiada si za utrzymaniem rozwiza z 1993 r. O.w. do Senatu RP jest oparta na formule wikszo ciowej (zob. -* system wyborczy). 100 senatorw wybieranych jest w 47 okrgach, z ktrych kady stanowi obszar wojewdztwa. W okrgu warszawskim i katowickim wybiera si 3 senatorw, a w pozostaych - po 2. Wybranymi s ci kandydaci, ktrzy uzyskali kolejno najwicej wanie oddanych gosw. Jest to wic system wikszoci wzgldnej. Zosta on utrzymany w nowej o.w. z 2001 r. Zmianie ulega natomiast liczba okrgw (jest ich obecnie 40) oraz ich rozmiar (od 2 do 4). Uchwalona w 1990 r. i obowizujca do 1998 r. o.w, do gmin opieraa si na formule mieszanej. W gminach liczcych do 40 tys. mieszkacw kandydaci wybierani byli w okrgach jednomandatowych. Obowizywa w nich system wikszoci wzgldnej, gdy zwycizc zostawaa osoba, ktra uzyskaa najwicej gosw, cho niekoniecznie polowe. W gminach liczcych powyej 40 tys, mieszkacw okrgi byy wielomandatowe, w rywalizacji bray udzia listy kandydatw zgoszonych przez poszczeglne komitety wyborcze. Gos oddawany by na list i rwnoczenie na konkretnego kandydata. Rozdzia mandatw na poszczeglne listy dokonywa si na podstawie tzw. zmodyfikowanej metody St.-Lague'a (zob. -* system wyborczy). W 1994 r. podjta zostaa przez parlament prba zmiany o.w. do gmin. Zakoczya si ona niepowodzeniem w wyniku skutecznego weta prezydenta. Obecnie obowizujca o.w. zakada, e wybory do rad gmin s oparte bd na systemie wikszoci wzgldnej (w gminach do 20 tys. mieszkacw), b d na systemie proporcjonalnym (w gminach wikszych). W gminach powyej 20 tys. mieszkacw mandaty rozdziela si metod d'Hondta, mniej korzystn dla ugrupowa sabszych. T sam metod stosuje si w wyborach do rad powiatw i -* sejmikw wojewdztw. Na poziomie powiatu i wojewdztwa w podziale mandatw uczestnicz tylko te komitety wyborcze, na ktrych listy oddano co najmniej 5% wanych gosw (zob. -* klauzula zaporowa). Przeciwnicy obecnej o.w. podkrelaj, e prowadzi ona do nadmiernego upartyjmenia" wyborw samorzdowych, zwikszajc szanse silnych partii politycznych kosztem ugrupowa sabszych, zwaszcza regionalnych. [AA]

ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH (ONZ)

- midzynarodowa, uniwersalna organizacja polityczna o bardzo szerokim zakresie kompetencji. Jej uniwersalizm jest widoczny w liczbie czonkw (obecnie 187 pastw) oraz dziaalnoci. Obejmuje ona praktycznie wszystkie obszary ycia midzynarodowego: od -+ pokoju i -* bezpieczestwa, ktre jest celem i nadrzdn wartoci dla Narodw Zjednoczonych (NZ), jak i wspprac gospodarcz, techniczn, rozwojow, humanitarn, regulacyjn i wiele innych ONZ stanowi obecnie najbardziej uniwersalne forum koordynacyjne midzynarodowej dziaalno ci jej czonkw. ONZ zostaa utworzona w San Francisco (USA) na konferencji odbywajcej si w dniach 25.04. do 28.06.1945 r. Poprzedniczk ONZ bya -> Liga Narodw. Utworzenie ONZ poprzedzay nastpujce fazy: a) spotkanie przywdcw mocarstw zachodnich na wodach Oceanu Atlantyckiego (na pancerniku Prince of Wales"), rezultatem bya min. podpisana

Organizaela Narodw Zjednoczonych i ONZ)

>M

m;

Organizacja Narodw Zjednoczonych (ONZ)

14.08.1941 r. Karta Atlantycka; h) Deklaracja Narodw Zjednoczonych podpisana 1.01.1942 r. pocztkowo przez 26 pastw wsptworzcych koalicj antyhitlerowsk; c) konferencja w Jacie na Krvmie (3.11.1944 r.) oraz d) konferencja robocza nad ostatecznym ksztatem statutu ONZ w Dumbarton Oaks (sierpie-padziemik 1944 r.). Podpisana 26.06.1945 r. Karta NZ wesza w ycie dnia 24.10.1945 r., uznawanego odtd za Dzie Narodw Zjednoczonych. ONZ jest organizacj rzdow, co znaczy, e jej czonkami mog by tylko suwerenne kraje. [Carta NZ wyrnia dwa rodzaje czonkostwa: pierwotne (obejmujce pastwa zaoycielskie, uczestnikw konferencji w San Francisco) oraz zwyke (pastwa przyjmowane do ONZ w trybie przewidzianym przez art. 4, karty). Karta NZ wymienia 6 organw gwnych: Zgromadzenie Oglne, Ead Bezpieczestwa, Rad Spoeczno-Gospodarcz, Rad Powiernicz, Sekretariat oraz Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci. Karta przewiduje take moliwo tworzenia przez organy gwne innych agencji, ,jakie oka si konieczne". W swej ponad pidziesicioletniej historii z przyzwolenia tego skorzystay praktycznie wszystkie organy gwne, tworzc skomplikowan sie organw wyspecjalizowanych NZ, zwan te systemem Narodw Zjednoczonych. Zgromadzenie O gne to organ plenarny miejsce spotka przed-stawiciek" wszystkich pastw czonkowskich (2 razy w roku odbywaj si sesje zwyke oraz sesje nadzwyczajne). Jest ta organ o kompetencjach oglnych, obejmujcych mii. zatwierdzanie czonkostwa nowo przyjtych pastw, zatwierdzanie wyboru sekretarza generalnego, rewizj Karty NZ, sprawy pokoju, bezpieczestwa i inne. Rada Bezpiecze stwa jest organem wykonawczym ONZ, Skad rady tworzy 15 pastw; 6 staych czonkw (USA, FederacjaRosyjska, Wielka Brytania, Francjai Chiny) oraz 10 niestaych, wybieranych wedle zasady sprawiedliwoci geograficznej" na okres dwch lat lub roku (5 pastw na 2 lata, 5 pozostaych na okres 1 roku). Rada Bezpieczestwa jest organem ponoszcym odpowiedzialno za sprawy pokoju i bezpieczestwa na wiecie. Rada Bezpieczestwa, odpowiednio do rozwiza zawartych w rozdziaach VI i VTI Karty NZ, tworzy mechanizm4pokojowego rozstrzygania sporw midzynarodowwch oraz dysponuje delegacj NZ do dziaa w sytuacjach zagroe pokoju, jego naruszenia i - agresji. Skuteczno dziaania Rady Bezpieczestwa zaley od zgodnoci i woli politycznej jej czonkw oraz pozostaych pastw rodziny Narodw Zjednoczonych". Istot dziaania Rady Bezpieczestwa jest zasada jednomylnoci jej staych czonkw w sprawach wanych z punktu widzenia pokoju i bezpiecze stwa (tzw. wikszo kwalifikowana wynosi 9 czonkw, w tym 5 wielkich mocarstw). Obecnie coraz czciej mwi si o potrzebie poszerzenia skadu czonkowskiego rady. Spord najpewniejszych kandydatur wymienia si Niemcy (ktre wystpiy ju z tak propozycj) oraz Japoni, Brazyli, Meksyk. Rada Spoeczno-Gospodarcz to organ o najszerszym zakresie kompetencyjnym. Zajmuje si wspprac gospodarcz, rozwojem ekonomicznym i spoecznym (wczajc v? to rozwj cywilizacyjny), ochron rodowiska, ochron praw dziecka i wieloma innymi kwestiami. Rada Spoeczno-Gospodarcz to swoista instytucja, ktra wraz z wyspecjalizowanymi agendami i organami pomocniczymi tworzy system sam w sobie" i jest jdrem systemu NZ. Obecnie Rada skada si z 54 czonkw wybieranych na okres 3 lat. Zwyczajowo zasiadaj w niej stali czonkowie Rady Bezpieczestwa. Ze wzgldu na szeroki zakres kompetencji i zobowiza, jakie naoyy na ni Narody Zjednoczone, Rada SpecznoGospodarcza ma szeroko rozbudowany system komisji specjalnych i organw pomocniczych. Skadaj si na; Komisja Praw Czowieka, Konusja Narkotykw, Rozwoju Spoecznego, Ludnociowa. Komisja ds. Kobiet, Statystyczna, ds. Zapobiegania Przestpczo ci, ds. Rozwoju oraz ds. Nauki i Techniki. Ponadto pod auspicjami Rady

Spoeczno-Gospodarczej dziaa take 5 komisji regionalnych: Komisja Gospodarcza dla Afryki (EGA), Europejska Komisja Gospodarcza (ECE), Komisja Gospodarcza dla Ameryki aciskiej i. Karaibw (ECLAC), Komisja Gospodarcza ds. Azji i Pacyfiku (ESCAP) oraz Komisja Gospodarcza i Spoeczna 'dla Azji Zachodniej (ESCWA). Istniej rwnie tzw. agendy wyspecjalizowane (16) oraz programy specjalne NZ. Rada Powiernicza zostaa de facto zawieszona w dziaalnoci decyzj Zgromadzenia Oglnego ONZ, podjt na 49 sesji. Po utworzeniu Republiki Paiau, powstaej z ostatniego z 11 obszarw powierniczych, istnienie Rady Powierniczej stracio sens. Jednali rozwizanie jej wymaga dokonania rewizji Karty NZ, co prawdopodobnie niebawem nastpi. Sekretariat ONZ to personel potrzebny sekretarzowi generalnemu do zapewnienia sprawnego funkcjonowania ONZ, Sekretarz generalny natomiast jest najwyszym funkcjonariuszem administracyjnym ONZ. W zalenoci od osobowoci kolejnych sekretarzy generalnych wsptworzyli oni obraz ONZ", symbolizujc jej uniwersalny wymiar i cele. W ostatnich zwaszcza latach aktywno sekretarzy generalnych zacza wzrasta, gwnie jako mediatorw w sprawach spornych, wraz z ich dyplomacj prewencyjn, zorientowan na werbalizacj sporw, zapobieganie ich. eskalacji i rozprzestrzenianiu. Sekretarz generalny jest wybierany na okres piciu lat przez Zgromadzenie Oglne ONZ, na zalecenie Rady Bezpieczestwa. Dotychczasowi sekretarze generalni to: Trygve Lie (Norweg), Dag Hammarskjold (Szwed), U Thant i Birmaczyk), Kurt Waldlieim (Austriak), Javier Perez de Cuellar (Peruwiaczyk), Boutros B. Ghali (Egipcjanin) i obecny Anan Kofi (w 2001 r. otrzyma pokojow nagrod Nobla). Wobec bardzo rozbudowanego Sekretariatu ONZ i maej w ocenie wielu pa stw jego skuteczno ci mwi si o potrzebie reform. Proponuje si take powierzenie sekretarzowi generalnemu ONZ znacznych uprawnie w zakresie dziaa pokojowych (cznie z moliwoci powoywania si zbrojnych), akcji humanitai-nych i rozwojowych. T now rol sekretarza generamego ONZ definiuj rezolucje Rady Bezpieczestwa z 3.12.1992 r., a take dwa raporty Boutrosa B. Ghaii z 1992 r. W Sekretariacie ONZ pracuje obecnie ok. 25 tys. ludzi (ok. 7 tys. w sekretariacie w Nowym Jorku, pozostali w rnych misjach, agendach, centrach informacjinych). Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci (MTS) to gwny organ sdowy NZ. Jego skad oraz kompetencje okrela statut MTS. MTS skada si z 15 sdziw midzynarodowych, uznanych autorytetw w zakresie prawa midzynarodowego, wybieranych na okres 9 lat przez Zgromadzenie Oglne i Rad Bezpieczestwa. Stronami MTS s pastwa czonkowskie ONZ, cho mog take nimi by inne kraje. Trybuna orzeka tylko w sporach prawnych, uznajc sw niekompetencj w tzw. sporach politycznych. Jeli idzie o finanse ONZ, to kade pastwo czonkowskie jest zobowizane do pacenia skadki czonkowskiej. Jej wielko oblicza si procentowo, w stosunku do budetu kraju, poczynajc od minimalnych warto ci 9,01% do 25% (w roku 1993 kwota minimalna wynie miaa 101 051 USD, a maksymalna wpacona przez USA - 309 922 958 USD). Nie jest to jednak suma wystarczajca na pokrycie wszystkich wydatkw zwizanych z dziaalnoci ONZ. Dlatego te budet ten jest zasilany z dobrowolnych skadek oraz dziaalnoci samej ONZ. Te pierwsze tworz ok. 2/3 wielkoci budetu. Skadki 13 spord 187 czonkw ONZ wypeniaj ok. 4/5 budetu NZ. Pastwa te, to w kolejnoci wkadw: USA, Japonia, Niemcy, Rosja, Francja, Wielka Brytania, Wochy, Kanada, Brazylia, Australia, Holandia. Nie znaczy to, e mniejsze pastwa nie ponosz kosztw utrzymania ONZ. Jednak wielko ich skadek jest pochodn dochodu narodowego oraz moliwoci wpat. Oblicza si, e budet regularny ONZ w roku budetowym 1992-1993 wynis 2 468 039 200 USD, a na rok 1993-1994 przewidywano zei-owy wzrost" budetu. Sprawy budetowe ONZ s jednym z najtrudniejszych jej problemw. Cigle wzrasta

!>;:. Organizacja Narodw Zjednoczonych (ONZj_______________________ ..---Eezba krajw me rfaewcn skadek tnp. w 1992 r, ze 166 pastw eztonkowskich tyiko 71 zapacio skadki," tj. 42%). Z drugiej strony wzrasta presja i oczekiwania pastw poa adresem NZ Dotyczy to gwnie finansowania akcji pokojowych, imsji dyplomatycznych i caei dyplomacji prewencyjnej. W dziaalnoci ONZ paszczyzna zbroje i - rozbrojenia stanowia od pocztku jedn z najwaniejszych kwestii. Pierwsze rezolucje Zgromadzenia Oglnego ONZ dotyczyy eliminacji broni masowej zagady oraz pokojowego wysorzystania energii atomowej. Nie omijano tak e zagadnie zbroje konwencjonalnych. PbniepowodHjniachwforeo^^ chnego i cakowitego rozbrojenia uwaga NZ skupia si na rozwizaniach czciowym , ograniczonych co do rodzaiw broni oraz, zasigu geograficznego. Na tym tle wybija^ s rozwi zania o charakterze rieproliferacyjnym (jap. tworzenie stand ttezatomowychj. W 1963 r. podpisany zosta ukad o czciowym zakazie dowiadcze z broni jdrow dokonywanych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wod (zakazem me oDjto dowiadcze podziemnych) W 1968 r. doszo do zawarcia ukadu o rneprolileracji mr l . W 1959 r. powsta Komitet Rozbrojeniowy, ktry przej inicjatyw w sterze _ kontroli zbroje oraz rozbrojenia. W 1967 r. podpisano Ukad o zasadach dziaalnoci pastw w przestrzeni kosmicznej", w 1971 r. - Ukad o zakazie umieszczania broni masowej zagady na dnie mre i oceanw", a w 1972 r. - Ukad o zakazie brom bakteriologicznej (biologicznej). Problematyka gospodarczo-spoeczna i prawa czowieka to tak e obszar ktry koncentruje uwag i wysiki ONZ od samego pocztku jej istnienia, Fworey UJM powoali specjalny organ - lad Spoeczno-Gospodarez - ktrej zalaniem misio oye tworzenie warunkw wsppracy ekonoimcznej i spoecmej. Ponadto ONZ swiaaczy In ajom rozwijajcym sie pomoc gospodarcz, powoujc w tym celu rnora^e programy specjalne Cnp. EPTA oraz SP, poczone w 1965 r. w Program rozwoju NZ /UNDP). Vv zakresie praw czowieka ONZ zwalczarnego rodzaju formy dysfayminacji. Jej wyspecjalizowane agendy oraz programy specjalne zajmuj si min. ekologi, ochron wartoci kulturowych oraz prawami czowieka. W1948 r.prZ ta zostaa komvencja o Eapobie^uikaianiuzbrodiu kdobjswa oraz Powszechna deklaracja praw czowieka, a w 19o9 r. Deklaracja praw dziecka. Z 1973 r. pochodni konwencja o zakazie - apartheidu. ONZ zainicjowaa dekady rozwojowe (poczynajc od 1960 r.), a wraz z nimi specjakie programy strut^rmnycn przemian w'krajach sabo rozwinitych. W latach szedziesitych powstay nowe organizacje, ktrych dziaalno zostaa przede wszystkim skierowana na te wanie pastwa (UNCTAD i UNIDO - przeksztacone nastpnie w Biuro Rozwoju Przemysowego ONZ). Na VI specjalnej sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w 1974 r. przyjto deeiaracje i program dziaa na rzecz - nowego midzynarodowego adu gospodarczego W 1993 r. w Wiednia odbya si pod auspicjami ONZ wiatowa Konferencja Praw Czowieka. Prawa czomiefasti-aktowaneprzezONZjako nierozczny element systemu bezpecze stwawiatovre^ NZ w sytuacji zaero e dla pokoju lub naruszenia pokoju s operacje poaojowe NL {peace keeping operations). Ich celem jest nadzr, rozdzielanie stron w konflikcie oraz medopuszczeme do jego estodaqi. W operacjach ^ pastw-czonkw NZ. Dziaaj one pod wsplnym dowdztwem NZ. b tworzone na podstawie decyzji Radv Bezpieczestwa. Warunkiem niezbdnym jest zgoda pa stw, ktrych kontyngenty zbrojne wsptworzy yby bkitne berety", oraz kraju, w ktrym miayby stacjonowa, l^zr niamy dwa rodzaje operacji pok^^ oraz siy zbrojne NZ (UNEF). Pierwsze operacje pokojowe NZ to L'^V^1 ,S J! Nadzoru Rozejmu w Palestynie - utworzona w 1943 r.) oraz ^P^CMSS ObsenratorwWgslHwycfcw

28S

Organizacja poiltyczaa

Rada Bezpiecze stwa upowania sekretarza generalnego do przeprowadzenia 19 rnych operacji wojskowych pod flaga ONZ, np.: Misia ObserwacyjnaIracko-Kuwejcka (UNIKOM) z 1991 r. czy misja pomocy ONZ dla Rwandy (UNHMIH) z 1993 r. Ciekaw innowacj jest bezprecedensowe rozmieszczenie - w ramach operacji UNPROFOR- Si' Ochrony ONZ w byej -Jugosawii. Pierwsze siy zbrojne NZ utworzone zostay po kryzysie sueskim w listopadzie 1956 r. na mocy decyzji II Nadzwyczajnej Sesji ZO ONZ (ES-1). Byy to Dorane Siy Zbrojne Narodw Zjednoczonych (UNEF). Utworzenie UNEF wynikao, jak si powszechnie uznaje, z trudnej sytuacji politycznej i dyktowane byo potrzeb zakoczenia konfliktu zbrojnego w rejonie Kanaki Sueskiego. Powoanie UNEF pozostaje w pewnym zwizku z rezolucj Zgromadzenia Oglnego ONZ (377/V), znan jako Unitingfor Peace". Z okoo 27 operacji pokojowych przeprowadzonych przez NZ od 1948 r. 8 miaa charakter operacji z uyciem si zbrojnych. O znaczeniu operacji pokojowych NZ wiadczy fakt, i w 1988 r. UN Peace Keeping Forces zostay uhonorowane pokojow nagrod Nobla. ONZ, zdaniem wielu obserwatorw, wymaga reform. Powinny one dotyczy zarwno mechanizmw funkcjonowania ONZ, jak i jej struktury oraz relacji midzy poszczeglnymi ogniwami systemu. W latach 1990-1992 odbyty si trzy due konferencje powicone problemom reformy ONZ: w Nowym Jorku (13-15.09.1990), w Wiedniu (17-19.10.1991) oraz w Akrze (26-29.11.1992). Elementem czcym te spotkania bya potrzeba wikszej demokratyzacji ONZ". Propozycje zmian zawieraj prace talach znawcw problematyki ONZ, jak: G. Evansa. B. Urquaharta, E. Childersa, J. Tinbergena i J. Woronieckiego. Mwi si wiele o potrzebie utworzenia drugiego Zgromadzenia Oglnego ONZ, o potrzebie wikszej demokratyzacji Rady Bezpieczestwa (zwikszenie jej sk adu i ograniczenie prawa weta). Proponuje si utworzenie Rady Rozwoju w miejsce zdezaktualizowanej Rady Spoeczno-Gospodarczej. Zmiany powinny obj Sekretariat ONZ. Naleaoby go odchudzi". Szczeglnego znaczenia dla sekretariatu nabiera decentralizacja: oznacza to, e wszystkie regiony powinny mie centra ONZ". Mwi si take o zmodyfikowaniu dziaalnoci ONZ w dziecizire pokoju, a tak e o powoaniu organizmu midzyrzdowego (skadajcego si z najbardziej wpywowych, czonkw spoecznoci rmdzynarodowj) o cile doradczym statusie (rodzaj komisji ekspertw). [T..-N]
L i t e r a t u r a : J. Woremiecki, Propozycje reformy ONZ, Stosunki Midzynarodowe" 1987, nr 10; Report of the Secretary General on the work of the Organization, Yearbook of the UN" 1992, vol. 46; N.Y.E. Gareth, Cooperation for Peace. The Global Agenda for the 1990 and Beyond, St. Leonards 1993; D. Archibugi, The Reform of the United Nations and Cosmopolitan Democracy, Journal of Peace Research", vol. 3, No. 3, 1993.

ORGAWIZAGJA POLITYCZNA
- sformalizowana, wzgldnie trwaa grupa ludzi, ktra przez uporzdkowane i skoordynowane dziaania dy do wsplnie uznawanych -* celw politycznych. Jako podmiot spoeczny i polityczny o.p. funkcjonuje na podstawie wizi i wspdziaania jednostek oraz grup, ktrych zadaniem jest powodzenie caej o. Konstytutywnymi cechami o.p. s: a) charakterystyczne, formalne - wizi spoeczne wytworzone na paszczynie zarwno subiektywnych motywacji (potrzeb -* afiliacji, bezpieczestwa, realizacji indywidualnych i grupowych -interesw politycz nych), jak i obiektywnych wymogw sprawnego i zorganizowanego dziaania ludzi posiadajcych podobne lub identyczne potrzeby i interesy; b) sformalizowana struktura organizacyjna o mniej czy bardziej zo onym charakterze, zawierajca zrnicowan (pomidzy poszczeglnymi o.p.) liczb elementw skadowych w postaci: liderw, -* elity wadzy, aparatu administracyjnego, spoecznych aktywistw

Organizacje midzynarodowe

_ 284

i-tio

jmzaqe v.i ^x^fiai'odo we

i czonkw; struktura organizacyjna wie si z przyjtym w o.p,o.p sposobem podziau pracy (specjalizacji) pomidzy elementami skadowymi; c) decyzje podejmowane przez orodki wadzy na rnych szczeblach o.p. dotycz systemw wartoci, programu (zbioru celw), ^^m,^7i^o ur AH mnrsCFfl mie cha charakter mog mie metod i rodkw realizacji tych celw; procedury decyzyjne w . , partycypacyjny (zakadaj udzia wszystkich elementw sk adowych o.p. w przygotowywaniu i podejmowaniu decyzji przez konsultacje, referenda, demokratyczne gosowania itd.) albo te charakter zamknity (ograniczajcy liczb podmiotw realnie wpywajcych na decyzje przede wszystkim do centralnych orodkw kierowniczych); d) -< aktywno polityczna skierowana na realizacj decyzji, ktra jest prawem i obowizkiem kadego czonka o.p., a zarazem warunkiem sprawnego osigania zaoonych zada; e) procedury kontrolne okrelajce uprawnienia poszczeglnych elementw o.p. do oceniania i weryfikowania dziaali o.p. i jej czci; w zalenoci od konkretnej o.p. bd to: procedury demokratyczne, zakadajce wzajemne kontrolowanie swych dziaa przez wszystkie czci o. wedug formalnie przyjtych zasad, oraz procedury niedemokratyczne, przypisujce funkcje kontrolne przede wszystkim wskim orodkom decyzyjnym usytuowanym na wyszych szczeblach o.p., jednoczenie posugujce si niejawnymi i nieformamyrni kryteriami kontroli; 0 zbir formalnych i/lub nieformalnych sankcji pozytywnych i negatywnych, stosowanych w ramach procedur kontrolnych; g) specyfika skadu personalnego, symboliki, jzyka, celw, metod i rodkw dziaania itd. O.p. speniaj min. tunkcje: a) programotwreze, czyli formuuj na podstawie diagnozy potrzeb i interesw czonkw zbiory uzasadnionych i uhierarchizowanych celw strategicznych i taktycznych: b) decyzyjne, czyEuruchamiajisterujprocesemdecyzyjnyin, w ktrym projektuj e si warianty decyzji i dokonuje wyboru decyzji z zaoenia optymalnej w danych warunkach; c) wykonawcze, czyli podejmuj zbiorowe i indywidualne czynnoci realizujce przyjte decyzje; d) koordynacyjne, czyli porzdkuj i synchronizuj dziaania elementw sk adowych o.p., aby sprawnie osiga wyznaczone cele; e) dystrybucyjne, czyli dokonuj - wedug przyjtych wczeniej kryteriw - rozdziau posiadanych zasobw pomidzy jednostki i podgrupy o.p.; f) kontrolne, czyli ustalaj i aplikuj kryteria oceny sposobw i skutkw dziaania swoich czonkw; g) integracyjne, czyli wytwarzaj i wzmacniaj formalne i nieformalne wizi scalajce jednostki i podgrupy w spjn i sprawnie funkcjonujc cao. W kadej o.p. oprcz struktury formalnej moe uksztatowa si struktura nieformalna. Jej powstanie zaley min. od niskiego poziomu akceptacji przez cz czonkw o.p.: a) celw o.p. i rezultatw ich osigania, b) stylu i metod dziaania orodkw wadzy, blokujcych dostp do podejmowania decyzji bd wpywania na nie, c) kryteriw i rozmiarw dzielonych dbr materialnych i niematerialnych, bd cych w gestii o.p., d) wysokiego natenia konfliktw wewn trz orodkw wadzy na tle podziau uprawnie decyzyjnych, kwestii ideologicznych, strategicznych i taktycznych, osobistych animozji midzy politykami itd. Wyjanienie mechanizmu funkcjonowania o.p. wymaga zatem uwzgldnienia formalnych i nieformalnych aspektw jej struktury, zasad i funkcji. [L.S.]
Li 1997. ; e r a tu r a : G. Morgan, Obrazy organizacji. Warszaw!

ORGANIZACJE

MIDZYNARODOWE

- forma wielostronnej wsppracy midzynarodowej ustalona w wielostronnej umowie midzynarodowej, obejmujca wzgldnie stay zakres czonkostwa, istnienie staych
z form przejawiania si stosunkw midzynarodowych. Jako takie s wyrazem potrzeby

rganw o zdetimowanycn w sbatuue ai6aU.uv

tocz si dyskusje, czy o.m. s swoistym podmiotem prawa i stosunkw midzynarodowych czy te pochodn woli pastwa. Jedni autorzy podkrelaj znaczenie prawne podejmowanych decyzji, inni - zasady gosowania w procesie decyzyjnym, jeszcze inni sposb finansowania lub speniane funkcje. Po to, aby o.m. moga wykonywa wyznaczone zadania, musi posiada odrbn osobowo prawn. O.m. rni si midzy sob zakresem kompetencji prawnie okrelonym. Dziaanie niektrych ogranicza si tylko do procesw konsultacyjnych i negocjacyjnych, inne za dysponuj uprawnieniami w adczymi (wobec swych czonkw). Organizacje midzynarodowe rni si tak e pod wzgldem zasad czonkostwa, zasigu oddziaywania, a tak e zakresem przedmiotowym, celami dziaania, Kryterium czonkostwa pozwala wyr ni dwa rodzaje o.m.: rzdowe i pozarzdowe. O.m. rzdowe (International Governmental Organizations - IGO) to organizacje, ktrych czonkami s suwerenne --> pa stwa. Powstay one w wyniku decyzji rzdw jako stae organy wsppracy midzynarodowej. Wedug danych Yearbook of International Organizations 19931994" w systemie ONZ dziaa 249 organizacji o charakterze uniwersalnym. Ogem s 5102 organizacje midzynarodowe (272 rzdowe oraz 4830 pozarzdowych). "Wed ug danych wspomnianej publikacji we wspczesnym wiecie istnieje (przy zastosowaniu rnych kryteriw) okoo 34 tys. organizacji midzynarodowych. O.m. pozarzdowe (International Non-Governmental Organizations- INGO) to organizacje, ktrych powstanie nie jest konsekwencj umowy midzynarodowej*' (rezolucja Rady Spoeczno-Gospodarczej 288/X z 1950 r.). Dziaalno takiej organizacji opiera si na statucie, regulaminie lub innym akcie wewntrznym. W odrnieniu od organizacji rzdowych, czonkami pozarzdowych organizacji nie s suwerenne pastwa. S nimi osoby fizyczne lub prawne, a wic instytucje i stowarzyszenia krajowe o charakterze publicznym lub prywatnym. Zgodnie z rezolucj Zgromadzenia Oglnego ONZ 1296/XXIV z 26.06.1968 r. organizacja tego typu musi mie moliwo swobodnego wyraania swych pogldw. Organizacje pozarzdowe musz mie czonkostwo o zdecydowanie midzynarodowym zasigu dziaania (co najmniej 3 pastwa). Grupy zamknite s wykluczone. Uwzgldniajc kryterium zasigu oddziaywania o.m. dzielimy na uniwersalne, regionalne i sub-regionalne. Najwiksz organizacj uniwersaln jest -> ONZ, ktra skupia praktycznie wszystkie pastwa wiata (187 ze 192) i zajmuje si niemal wszystkimi dziedzinami ycia midzynarodowego (od bezpieczestwa przez wspprac gospodarcz, kulturaln , ekologiczn, ochron praw czowieka do wielu innych). Organizacjami regionalnymi s np. -* NATO, -* CEFTA, * EFTA. Do snbre-gionalnych nale min. -* OBWE (zob, -> KBWE) oraz - NAFTA. Gdy chodzi o zakres przedmiotowy, o.m, mona sklasyfikowa jako gospodarcze, techniczne, komunikacyjne, dziaajce w obszarze kultury, ochrony rodowiska, bezpieczestwa itp. Ze wzgldu na cel dziaania wydzieli mo emy o.m. o charakterze charytatywnym, konsultacyjnym oraz takie, ktre prowadz dziaalno operacyjn (np, organizacje finansowe oraz zapewniajce midzynarodow czno satelitarn ). Nowym, zjawiskiem we wspczesnych stosunkach midzyna-rodowych s organizacje transnarodowe inaczej zwane ponadnarodowymi (Transnational Organizations - TNO). Rozrnienie midzy INGO a TNO, asocjacj handlow lub podobn struktur jest bardzo trudne, gwnie ze wzgldu na brak jednoznacznych kryteriw klasyfikacyjnych. Uwaa si, e organizacje transnarodowe to takie, ktrych dziaania dokonywane s poza narodowymi granicami pastw oraz nie s kontrolowane przez centralne organy pastw i rzdw ds. polityki zagranicznej. TNO

rsppracy midzynarodowej, materializacji i ws

realizacji interesw jej czonkw. W' nauce

organw o zdefiniowanych w statucie organizacji kompetencjach. O.m. s jedn

o iEi55SSemidzyiia

26

287

acyfizm

me s uznawane zaorganizacje pozarzdowe gwnie ze wzgldu na cele ich dziaania, sposb, w jaki cele te realizuj, oraz to, e dotycz tylko pewnych, wyranie okrelonych problemw midzynarodowych. Organizacje transnarodowe oddziauj na pastwo i jego polityk w sposb poredni Uip. za pomoc instrumentw ekonomicznych czy technologicznych oraz za porednictwem rnego rodzaju organizacji pozarzdowych). Wielkie korporacje transnarodowe podejmuj znaczne przedsiwzicia, wykraczajce poza granice jednego Kraju. Maj one osobowo prawn, co pozwala im wystpowa na arenie midzynarodowej, wcznie z prawem do zawierania umw midzynarodowych. Termin korporacja transnarodowa zosta po raz pierwszy uyty w 1964 r. przez amerykaskiego ekonomist E. Karchera. Nazwa ta zostaa uznana za oficjaln. Na 57 Sesji Rady Spoeczno-Gospodarczej ONZ w 1974 r. utworzono przy ONZ Centrum Korporacji transnarodowych, ktre zajmuje si badaniami zjawisk tego obszaru, opracowuje Kodeksy postpowania organizacji transnarodowych itp. S.B Huntington do organizacji transnarodowych zalicza m.in.'INTELSAT, AID, WORLD BANK, CHASE MANHATTAN BANK, ANACONDA oraz Koci katolicki. Uwaa si, e organizacje transnarodowe s wspczenie najbardziej ekspansywnym, najbardziej dynamicznym elementem wspczesnych stosunkw midzynarodowych. W nauce o stosunkach midzynarodowych traktowane s jako przejaw i wyraz procesw transnarodowych, uznanych za zjawisko XX wieku. Prekursorami bada w tvm zakresie s R. Koehane
i-i t er at u ra: W. Gralczyk, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1994; Year Book of Internationa! Organizations 1993-1994", ed. by Union of International jtfganizations, London - Paris 1993; W Morawiecki, Funkcje organizacji midzynarodowej, Warszawa 1971; Ch. Peatland, International Organizations and their role [w:J Perspectives on. World Politics, ed. hy R. Little and M. Smith, London - New York 1990; Huntington, Transnational Organizations in tfie World Politics Iw;] Perspectives...

PACYFIZM (ac. pacificus - wprowadzajcy pokj) - ruch na rzecz obrony pokoju, wystpujcy przeciwko wszystkim - wojnom oraz zbrojeniom. Zosta zapocztkowany w pierwszej poowie XIX w. W1806 r. powstaa Peace Society w Anglii i w 1828 r. American Association of Peace Society's w Stanach Zjednoczonych. W okresie od 1845 r. do 1851 r. na terenie Europy odbyy si pierwsze kongresy pokoju: pierwszy w Brukseli, a nastpne w Paryu. Frankfurcie n/M i Londynie. W 1871 r. zostaa zaoona Midzynarodowa Liga Pokoju i Wolnoci, a w 1891 r. powstao Biuro Pokoju (E. Osmanczyk, Encyklopedia spraw midzynarodowych i ONZ, 1974). W historii rozwoju p. mona by wyodrbni kilka nurtw teoretycznych. Nurt normatywny upatrywa moliwoci skutecznego p. w stworzeniu prawnych gwarancji dla pokoju. Ternu miay i maj suy rnego rodzaju konwencje podpisywane w ramach Ligi Narodw czy ONZ, a take poza tymi midzynarodowymi strukturami. Drugi nurt, ktry mona by okreli mianem etycznego, wywodzi si z zaoenia, e to ludzie przez szerzenie dobra i niesiganie do przemocy nie tylko zaprowadz pokj, ale i innych przez wasny przykad sprowadz na drog cnoty" (m.in. M. Gandhi, M.L, King). Ten nurt przede wszystkim rozwin si w ramach niektrych ruchw religijnych (m.in. w chrzecijastwie). Trzecia koncepcja p. zakadaa, e wojny s wynikiem biedy, niedostatku i brakw edukacyjnych (Proudhon). Czwarty nurt odwoywa sie do zmian politycznych o charakterze demokratycznym, towarzyszyo mu przekonanie, e odebranie wadzy tyranom i oligarchiom oraz oddanie jej wolnym obywatelom spowoduje, e zbiorowa mdro ludu" zaprowadzi pokj. Pit koncepcj zawdziczamy Marksowi, Engelsowi i marksistom, ktrzy uwaali, e pokj moe by rezultatem rewolucji, po ktrej zbuduje si spoeczestwo pozbawione antagonizmw klasowych. W okresie midzy wojennym funkcjonoway dwa zasadnicze nurty w ruchu pacyfistycznym; lewicowy - gwnie na kongresach pokoju, zwizany z Midzynarodwk Komunistyczn, i drugi, ktry obejmowa pozostae organizacje. Dua aktywno ruchu lewicowego w latach trzydziestych przyniosa wymierny wkad np. we Francji, gdzie nie dopuszczono do prawicowego przewrotu. Druga wojna wiatowa przyniosa wzrost liczby zwolennikw - pokoju. Na tym gruncie zosta powoany ruch obrocw pokoju, ktry w 1950 r. na kongresie w Warszawie da pocztek wiatowej Radzie Pokoju (skupiajcej ponad 100 pastw). Jej siedziba miecia si w Helsinkach. Ruchy pokojowe w okresie -* zimnej wojny" stay si take polem walki politycznej i ideologicznej. W1948 r. papie Pius XII zakaza katolikom pod grob ekskomuniki udziau w ruchach pokojowych wraz z komunistami. Dopiero Jan XXIII w 1963 r. anulowa ten akt. Jak wynika z udostpnionych po 1990 r. materiaw, take wiatowa Rada Pokoju bya dosy instrumentalnie traktowana przez kolejne ekipy zasiadajce na Kremlu. W Polsce ruch obrocw pokoju, zwaszcza w latach osiemdziesitych, funkcjonowa dwunurtowo. Jeden nurt reprezentowa Oglnopolski Komitet Pokoju (przeksztacony w 1958 r. z Polskiego Komitetu Obrocw Pokoju za. w 1949 r., ktry od 1989 r. funkcjonowa pod nazw Oglnopolska Koalicja Pokoju) - organizacja majca niewielkie wpywy, bdca raczej fasadow instytucjpobtyczn. Drugi nurt stanowiy ruchy modzieowe, ktre w latach osiemdziesitych przyjy funkcje kontestacyjne w stosunku do wadzy, podejmujc kilka spektakularnych akcji. [E.M]

Pakt Pnocnoatlantycki -* NATO

U:S .Ki - NATO

5<
bi2m

PAKT PNOCNO A

PAWARABI2JV1
- idea, ktra lega u podstaw ruchw spoecznych dcych do zjednoczenia ludw arabskich i postulujcych stworzenie mniej lub oardziej cilejszych form powizania krajw ojczyzny arabskiej", rozcigajcej si od Oceanu Atlantyckiego po Zatok Persk. Niektre z propozycji stworzenia arabskiej wsplnoty politycznej wspominay o powoaniu do ycia lu nego stowarzyszenia suwerennych pastw, a inne szy dalej, postulujc nawet zbudowanie jednego zunifikowanego pa stwa. Idea p. opiera si na wsplnocie kultury krajw arabskich. Miejscem narodzin p. bya Syria (koniec XIX w.). W okresie midzywojennym w ruchu p. dominoway tendencje o charakterze laickim i podkrelano fakt istnienia wsplnoty kulturowej, unikajc nawizywania do islamu jako siy spajajcej. W latach czterdziestych w kilku krajach arabskich powstaa Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego (AI-Baas), ktrej zwolennicy dyli do przeprowadzenia zjednoczenia wszystkich Arabw w ramach jednego pastwa. Partia zdobya w adz w Syrii i Iraku, ale nie udao si jej liderom nakoni pozostaych krajw do wsppracy. Obok partii Baas pojawia si w Egipcie rwnie radykalna Organizacja Wokrych Oficerw kierowana przez G.A. Nassera. Premier Egiptu prbowa, rwnie bez powodzenia, przej kierownictwo w ruchu arabskim. W latach 1956-1970 funkcjonowa termin naseryzm na okrelenie doktryny postulujcej emancypacj spoeczn, polityczn i kulturow Arabw, a zwrconej przeciwko pastwom zachodnim, prbujcym chroni swe interesy w tym regionie wiata. Kolejne prby tworzenia szerszych organizmw pastwowych okazyway si nietrwale lub koczyy si niepowodzeniem w fazie negocjacji. W latach 1958-1961 istniaa Zjednoczona Republika Arabska, twr powstay w wyniku poczenia Syrii i Egiptu, W latach szedziesitych nie wysza poza faz wstpn propozycja stworzenia federacji Egiptu, Syrii i Iraku, Podobnie wygldaa sprawa utworzenia wsplnoty pa stw Maghrebu (Algierii, Maroka, Tunezji i Libii). W efekcie jedyn formaln aren kontaktw pa stw arabskich pozostaa Liga Arabska stworzona w 1945 r. W latach siedemdziesitych pojawiy si dwa nowe zjawiska w ruchu panarabskim. Pierwsze to solidarno pastw arabskich producentw ropy naftowej, ktre u yy naftowej broni" w przetargach z uprzemysowionymi krajami wiata. Konsekwencj by kryzys energetyczny 1973-1974. Drugie zjawisko to o ywienie religijnej formy p. jako wsplnoty Arabw wyznajcych t sam religi, islam. Nastpio to za spraw przywdcy libijskiego M. Kadafiego. -> Islamski aktywizm, wykorzystujc;.' religi jako spoiwo ruchu, nabra nowej jakoci z chwil obalenia monarchy ira skiego Rezy Pahlawiego i przejcia wadzy przez fundamentalistw islamskich na czele z Ajatollahem Chomeinim. Pojawiy si dwie republiki islamskie - pastwa wyznaniowe (Iran, Sudan). W wielu pozostaych pastwach tego regionu fundamentalici islamscy walcz o wadz i wprowadzenie islamskiego porzdku prawnego (np. w Algierii, Egipcie, Iraku). Jednak w tym przypadku trudno jest mwi o ponownym oywieniu p. jako ruchu obejmujcego okrelony region (od Atlantyku do Zatoki Perskiej). Jest to raczej swoisty panislamizm, czyli ponadregionalna idea stworzenia wsplnoty wyznawcw Allaha. Ta ideologiczna ekspansja islamu, ktrej czsto towarzysz dziaania o charakterze politycznym czy zbrojnym (-* terroryzm) znacznie wykracza poza tradycyjne granice wiata arabskiego. Konflikty na tym tle wybuchy w Afganistanie, Indiach, Indonezji, Tajlandii czy w muzumaskich" krajach byego ZSRR (np. w Uzbekistanie, Kirgizji). Zob. te -* islamski aktywizm. [R.H.]

PAKT STABILIZACJI (PAKT BALLADURA)

- idea paktu (ktrego pomysodawc by premier Francji E. Baladur) zostaa zasygna lizowana w 1993 r. przed szczytem dwunastki w Kopenhadze. E. Baladur przedstawi wwczas propozycj zorganizowania paneuropejskiego spotkania powiconego problemom mniejszoci narodowych oraz pastw Europy rodkowo-Wschodniej, ktre wkraczay na drog samodzielnej polityki zagranicznej i gbokiej transformacji ustrojowej. Spotkanie miaoby by przejawem wsplnej polityki zagranicznej i bezpiecze stwa, jak zak ada traktat z Maastricht. Spotkanie, zorganizowane pod patronatem UE odbyo si 25.05.1994 r. w Paryu, w caoci powicone byo sprawom stabilizacji w Europie. Uczestniczyli w nim przedstawiciele 40 pastw, w tym 9 z Europy rodkowej i Wschodniej (Czechy, Sowacja, Wgry, Polska Rumunia, Bugaria, Litwa, otwa. Estonia). Z inicjatyw;,' kanclerza EL Konia miaa zosta zaproszona Sowenia. Nie uczestniczyy kraje byej Jugosawii oraz republiki zakaukazkie, gdzie toczy }' i wojny. 27.05.1994 r. te dziewi krajw zobowizao si zawrze pakt stabilizacji, ti. pakt, ktry pozwoliby im regulowa problemy graniczne oraz mniejszoci narodowych Podpisany dokument zakada, e kraje Grapy Wyszehradzkiej oraz Rumunia, Bugaria, Litwa, otwa i Estonia mog - jeli sobie ycz - zawrze przy udziale UE traktaty o dobrym ssiedztwie, te kraje za, ktre ju je zawary, mog je wczy do paktu stabilizacyjnego {dotyczyo to m.m. Polski). Gwarantem przestrzegania postanowie p.s. ma by OBWE. Konferencja powoaa dwa regionalne stoliki robocze: batycki oraz Europy rodkowej i Wschodniej. W maju 1995 r. odbya si w Paryu konferencja przegldowa na temat realizacji postanowie p.s. Jego rezultaty nie wzbudziy bowiem entuzjazmu uczestnikw. Niepowodzeniem zakoczyy si prace przy stoliku batyckim, dotyczcym przede wszystkim bezpieczestwa Litwy. otwy i Estonii. Jedynym pozytywnym sygnaem funkcjonowania byo porozumienie sowackowgierskie. Obecnie coraz czciej mwi si o potrzebie wczenia zaoe p.s. do realizowanej przez UE wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa. [T. .-N.]

FANAMERYKANIZM
- koncepcja i ruch spoeczny promujcy idee stworzenia politycznych, kulturowych i ekonomicznych powiza pomidzy krajami lecymi w zachodniej hemisferze (obie Ameryki). E we wspczesnej formie narodzi si na konferencji waszyngtoskiej (18891890), bdcej pierwszym z 10 tego typu spotka zwanych panameryka skimi konfe rencjami (ostatnia miaa miejsce w 1954 r.). W latach 1947-1948 ruch ten zosta zreformowany, a u jego podstaw legy: traktat o wzajemnej obronie, tzw. pakt z Bogoty przewidujcy, i sygnatariusze bd rozstrzygali konflikty przy uyciu pokojowych rodkw, oraz deklaracja o powoaniu Organizacji Pastw Ameryki (z Sekretariatem Generalnym na czele oraz staymi organami wewntrznymi). Ostatnia dekada XX w. to proces tworzenia w tym regionie ponadpastwowych organizacji gospodarczych, z ktrych na czoo wybija si Pnocnoamerykaskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (-+ NAFTA), obejmujce Stany Zjednoczone, Kanad i Meksyk i w przyszoci prawdo podobnie Chile. Czonkowie NAFTA s rzecznikami stworzenia Obszaru Wolnego Handlu Obu Ameryk, a wic strefy nieskrpowanej wymiany handlowej rozcigajcej si od Alaski po Ziemi Ognist. Idea p. znajduje wic wspczenie najpeniejsze urzeczywistnienie we wsppracy ekonomicznej pa stw tego regionu. [R.H.l

i aaowamt

-";:

0<,j

fa nstwo

PANOWANIE POLITYCZNE " ' .1 decyzji, podczas gaj -jedna z postaci -* wadzy poii_, rzdzeniu. To ostatnie jest- zwizane z podejmowaniem biecych decyzji, poutioo guj. panowanie oznacza zdolno do ochrony ywotnych interesw danego podmiotu bez koniecznoci bezporedniego angaowania si w codzienn dziaalno polityczn . To przeciwstawienie dwch postaci wadzy dobrze obrazuje maksyma krl panuje, a nie rzdzi", W podobny sposb wykorzystuje kategorip. doktryna -* mar ksizmu-leninizmu, odnoszc j do klasy spoecznej, ktra zaw aszcza rodki produkcji, ale nie bierze - jako zbiorowo udziau w podejmowaniu biecych decyzji. Czyni to jej przedstawiciele, wyaniani w r ny sposb, w zalenoci od przyjtego systemu rzdzenia. Zaoenie to. pozwalao traktowa proletariat jako klas panujc", lecz rwnoczenie rzdzona przez jej awangard"- parti komunistyczn (.zob, -* dyktatura proletariatu). Panowanie kiasowe realizuje si w trzech wymiarach: ekonomicznym (wasno rodkw produkcji), politycznym (dysponowanie aparatem przymusu) i ideologicznym, przybierajcym posta panujcej ideologii fW Wesoowski, Klasy, warstwy, wadza, 19661 W systemie komunistycznym p. ekonomiczne, polityczne i ideologiczne skupia si w rkach jednej, wskiej grapy udzi CL. Nowak, Property and Power, 1983). We wspczesnej politologii termin p.p. jest bliskoznaczny pojciu -> wadzy politycznej, zwierzchnictwu i - wpywowi politycznemu. Uywany jest on, wedle M. Webera, na oznaczenie prawdopodobiestwa, e dany rozkaz zostanie wykonany", lub szansy, e ujawniona wola wadcy wywrze wpyw na postpowanie jednego lub wielu innych ludzi" w taki sposb, e uczyni oni z tej woli naczeln zasad swego postpowania" (Wirtschaft und Geseiischaft, 1956.!. Zdaniem M Webera podstawow form organizatora, w jakiej przejawia si polityka, jest zwizek Oparty na panowaniu" (Rerrschafisverband). Jego zasadnicze skadniki to zesp zarzdzajcy", osoby podporzdkowane !,,obywatele" lub towarzysze") oraz posuszestwo wobec okrelonej zasady, ktra okrela komu i w jakim stopniu jest ono nalene". Do podobnych wnioskw dochodzi R, Bendix podkrelajc, e przesankami p.p. s: a) istnienie jednostki lub grupy dominujcej nad spoecze stwem, b) istnienie grupy poddanych, ej wola panujcych, by wp ywa na postpowanie poddanych, oraz wyraz tej woli (rozkaz), cl) dowody wpywu panujcych, wyraajce si w obiektywnym posusze stwie poddanych, oraz e) subiektywna akceptacja przez poddanych wydanego rozkazu (K. Bendix, Max Weber. Portn uczonego, wyd. pol. 1977). Do analizy M. Webera nawizuje R. Dahrendorf, utosamiajcy p.p. ze zwierzchnictwem. Uwaa on, e zwierzchnictwo jest uniwersalnym elementem kadej struktury spoecznej i traktuje je jako szczeglny typ stosunku spoecznego, w ktrym jedni wdaj rozkazy, a drudzy zmuszeni s do posuchu. Jednake odmiennie ni przedstawiciele teorii marksistowskiej wskazuje, e we wspczesnym spoeczestwie istnieje wielka liczba wspzawodniczcych midzy sob zwizkw opartych na panowaniu. Nie istnieje zatem ostry podzia na klas panujc i klas zdominowan, poniewa kada.jednostka naley do wielu zwizkw i w kadym z nich spenia moe inn rol. Natomiast sam fakt podziau zwierzchnictwa nieuchronnie prowadzi do powstawania grap konfliktowych. Koir&ikt o zmian tego podziau jest podstawowym -* konfliktem politycznym 'R, Dahrendorf. Teoria konfliktu klasowego, wyd. pol. 1975). Taki sposb rozumienia p. podkrela to, e: a) jest ono stosunkiem midzy ludmi ia nie np. midzy ludmi a rzeczami), b) jego najistotniejsz cech jest asymetryczno, c) zawiera si w nim element przemocy i posuszestwa, d) w roli podmiotu panujcego mo e wystpi zarwno jednostka, jak i grupa, e) walka o utrzymanie bd zmian struktury p. okrela dynamik rozwoju pobtycznego, f) p.p. sprawuje si za porednictwem -instytucji politycznych. [A.A.]

PAMSLAWIZIOT (poczenie gr. pan - wszystko i ac. siauus - Sowianin; dosl. niewolnik). Autorem terminu by Czech J. Herkel, ktry posuy! si nim iw 1826 c') do okrelenia solidarnoci i jednoci kulturowo-jzykowej narodw sowiaskich. Idea ta bya odzwierciedleniem wczenie panujcych tendencji alowiariofilsfcich wrd czci inteligencji spoeczestw sowiaskich. Wizaa si z manifestowan niechci do kultury act skogermaskiej. Idea p. daa take pocztek nurtowi ideologicznemu, ktry przybiera r ne opcje polityczne. Byy one czsto dostosowywane do aktualnej sytuacji, w jakiej znalaz si konkretny podmiot polityczny. W 1923 r. powstao Stowarzyszenie Zjednoczonych Sowian, ktre wyprzedzio niejako powstanie panslawizmu. Ide tego stowarzyszenia byo utworzenie federacji pastw sowia skich. Miay do niej nalee: Rosja, Polska, Czechy. Chorwacja, Serbia i Wgry. Jeden z propagatorw p. Konstantin J. Aksa-kow uwaa, e pastwa zachodnie opieraj swj polityczny byt na przemocy, niewoli i wrogoci, natomiast podstaw funkcjonowania pastw sowiaskich winna by swoboda, pokj i dobrowolno. W krgach liberalno-demokratycznych popularna bya idea stworzenia aa zasadach wolnoci i rwnoci federacji narodw sowiaskich. W tym momencie jednak zaczy pojawia si polityczne rozbienoci. Polski obz Wielkiej Emigracji widzia t jedno bez udziau Rosji, natomiast obz emigracji postycznio-wej (m.in. J. Tokarzewicz) Rosj wcza do tej federacji. Szczeglnie politycznego charakteru nabraa idea p. w przypadku Rosji. W 1869 r. Nikoaj J. Danielewski opublikowa artyku Rosja i Europa. Proponowa w nim utworzenie Wielkiego Zwizku Wszeehsowiaskiego z Carogrodem (Konstantynopolem) jako stolic i (oczywicie) pod przewodnictwem Rosji. Struktura ta miaa stanowi przeciwwag dla agresywnej i ekspansywnej kultury zachodniej. Koncepcja ta staa si czci oficjalnej doktryny caratu podczas wojny rosyjsko-turecldoj 1877-1878. Wsparcie przez wadze Rosji ideologii p. spowodowao jej burzliwy rozwj. Powstaway stowarzyszenia i organizacje, ktre wydaway: ksiki, broszury i periodyki, prowadzc take dziaalno edukacyjn. Szczegln popularnoci p. si cieszy! w Czechach, gdzie poza J. Herklem zwolennikiem tej idei by Kare Kramara. G wnym motywem zainteresowania K Kramaiy byy obawy przed dominacj germa sk, a take nadzieje na odbudow pa stwa. K. Kramara restaurowa p. jako neosiawizm. W tej koncepcji ponownie pojawia si Rosja na czele ludw sowia skich jako przeciwwaga dla rozwijajcego si pangeruianizmu. Pojawiy si tak e koncepcje: austroslawizmu ijugoslawizmu. E by ideologi szczeglnie popularn w XIX w., cho prby nawizania do niej znajdujemy m.in. w latach dziewidziesitych XX w., i znw inicjatorem jest Rosja. [E.M.J

PASTWO
- w najszerszym politologicznym rozumieniu jest to typ wsplnoty politycznej obejmujcej zesp -* norm politycznych oraz zbiorowo spoeczn zajmujc okrelony obszar ter/tonalny i podporzdkowan jednemu orodkowi suwerennej wadzy politycznej, Przynaleno do p. jest sformalizowana i powstaje przez nabycie -* obywatelstwa. R jest podstawow form organizacji ycia politycznego spoecze stwa narodowego (zob, ~ nard). Jest pojciem cile zwizanym z -> polityk. W myl tradycji wywodzcej si od Arystotelesa wadza polityczna jest wadz pastwow. Oznacza to, e jest ona wykonywana za porednictwem instytucji pastwowych i za pomoc swoistych instrumentw, do ktrych naley przede wszystkim prawo, a jej najistotniejsz cech, odrniajc j od innych typw wadzy, jest mono uycia legitymowanej siy fizycznej .'.przymusu pastwowego;. We wspczesnej politologii pojcie p.. jako kategoria

Pastwo

292

28.3

opisiijcai wyjaniajca prawidowoci ycia politycznego, zostao w znacznej mierze wyparte przez termin -> system polityczny. Jednake w szeroko rozumianych naukach spoecznych jest ono powszechnie uywane, cho rnorodnie definiowane. Okrelenia p. wywodz si na ogl z doktryn prawnych. Klasycznymi najszerszym ujciem jest definicja G. Jellinka [Oglna nauka, o pastwie, wy. pol. 1921), akcentujca jedno trzech elementw: wyodrbnionego terytorium, zamieszkujcej je ludnoci oraz rzdu sprawujcego w adz zwierzchni (wyposaona we w adz samorodn jedno zwizkowa osiad ych ludzi"). Okrelenie to zostao przyjte w stosunkach midzynarodowych. Wikszo definicji podkrela jednak mono u ywania legitymowanej siy w sytuacjach konfliktw midzyjednostkowycli, midzygmcowych lub midzy jednostk a -* grup spoeczna. Przemoc pastwowa pozwala przezwyciy stay antagonizm interesw rnych grup tworzcych spoeczno pastwow. Element ten jest podkrelany szczeglnie w doktrynie -* marksizmu-lerdnizmu, wedug ktrej p. jest potg wyros ze spoeczestwa, ale stawiajc si ponad nim i coraz bardziej wyobcowujc si z niego" (F. Engels), lub te machin do uciskania jednej klasy przez drug" (W. Lenin). Wielu autorw odrzucajc wtek klasowy akceptuje ide wyrniania p. na podstaw siy. Naley o nichm.in. M. Weber, traktujcy p. jako zwizek polityczny bdcy opartym na rodkach wadzy prawomocnej stosunkiem panowania ludzi nad ludmi" (zob. -* panowanie polityczne). Poniewa mo no stosowania przemocy zapewnia porednictwo * aparatu pastwowego, cz teoretykw utosamia p. z aparatem pastwowym lub z jego zasadniczym elementem - tj. z rzdem.. W naukach spoecznych wystpuj rwnie wskie koncepcje p., odrywajce ten termin od jego spoecznego podoa. Wymieni naley tu przede wszystkim: organiczn koncepcj p., traktujc je jako swoiste odwzorowanie organizmu biologicznego (H. Spencer, A. Comte, O. Gierke), normatywn teori p., utosamiajc je tylko z zespoem norm prawnych (H. Kelsen), lub psychologiczn teori p., subiektywizujc je jako przeycie psychiczne (L. Petrayeki). Przez dugi czas toczyy si oywione spoiy o pochodzenie p. Uksztatowao si kilka szk teoretycznych. Od Arystotelesa wywodzi si koncepcja traktujca p. jako wytwr naturaueg'0 spoecznego instynktu czowieka (w. Tomasz z Akwinu, H. Grotius). Teorie deistyczne akcentuj boskie pochodzenie p. (w. Augustyn). Teoria przemocy wyjania pochodzenie p. podbojem jednych plemion przez inne (L. Gumpiowicz). Teorie patriarchalne traktuj p. jako produkt ewolucji wadzy naczelnika plemienia (R Firmer). Koncepcja -* urnowy spoecznej wywodzi p. z porozumienia zawartego midzy wolnymi ludmi w celu ochrony interesu zbiorowego i przekazania praw do rzdzenia suwerenowi -jednostce bd ludowi (T. Hobbes, J. Locke, J. Rousseau). Na rol Has w powstaniu p. wskazuje teoria marksistowska. Wszystkie wymienione koncepcje majjedeneiementwspkiy: podkrelaj fakt, e pa stwo powstaje na obesanym etapie rozwoju spoecznego i zastpuje imi, niepastwowe formy organizacji ycia grupowego. W doktrynach na temat p. przyjmuje si na og zgodnie, o p. spenia dwie podstawowe funkcje: zewn trzn i wewntrzn, Pierwsza z nich polega na zapewnieniu bezpieczestwa i niezalenoci w stosunkach z innymi p. Funkcja wewntrzna obejmuje: a) formuowanie celw i sposobw zaspokojenia potrzeb zbiorowych (okrelanie i realizacja polityki), b) gromadzenie zasobw niezbdnych do osigania -* celw politycznych (pobr podatkw, powoywanie do armii itp.), ej regulacj zachowa jednostkowych i zbiorowych przez stanowienie norm prawnych, d) reagowanie w sytuacjach naruszenia tych nona. Zakres funkcji wewntrznej jest przedmiotem sporw ideologicznych, zwaszcza midzy liberaln i socjaldemokratyczn koncepcj p. - Liberalizm akcentuje potrzeb ograniczenia funkcji wewntrznej p. tylko do kwestii zapewnienia porzdku publicznego

ustanawianie regulacji prawnych i karanie osb je naruszajcych). Sprzeciwia si natomiast ingerencji p. w sfer tlziaanosci gospodarczej, ktra winna by pozostawiona wolnym jednostkom. Myl socjaldemokratyczna akcentuje natomiast aktywno gospodarcz p. i konieczno prowadzenia przez nie polityki spoecznej zapewniajcej ochron socjaln grup upoledzonych ekonomicznie (zob. -* pastwo dobrobytu oraz -* interwencjonizm pastwowy). Wspczenie podkrela si rwnie, e p. kapitalistyczne wika si w wewntrzne sprzecznoci wynikajce z koniecznoci speniania r norodnych funkcji. Musi ono bowiem organizowa i ochrania proces akumulacji i prywatnego zawaszczania zasobw po to, by zapewni sobie rdo dochodw, jednake wadza polityczna uzaleniona jest od poparcia masowego elektoratu, co oznacza, e musi tak e utrzymywa spoeczn wiar w siebie jako arbitra w konflikcie interesw zbiorowych, w tym interesw Masowych (C.Ofle, Contradictions of the Welfare Sate, 1984). Problematyka p. obejmuje rwnie zagadnienie jego typw i form. Typ p. jest kategori obrazujc jego historyczny rozwj. W tej perspektywie wyrnia si p.: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne (komunistyczne). Kryterium rnicujcym poszczeglne typy p. stanowi dominujcy sposb produkcji dbr materialnych oraz charakter stosunkw spoecznych (w tym stosunkw wasnoci). Innym przykadem typologii p. moe by propozycja oparta na charakterystyce ich spoeczestw. Tak mx, nawizujc do ustale D. Bella (Spr-zeczncci kulturowe kapitalizmu, 1976, wyd. pol. 1994) moemy wyr ni p.: preindustriane, industrialne i postindustrialnc. W odniesieniu do p. wspczesnych uksztatowaa si typologia obejmujca p. kapitalistyczne, socjalistyczne oraz tzw. p. Trzeciego wiata. Po upadku komunizmu mona wyrni rozwinite i rozwijajce si (zacofane) p. kapitalistyczne, Do tych ostatnich nale kraje Europy Wschodniej, w ktrych istnieje wci wielki sektor wasnoci pastwowej. Okreleniu typu p. towarzysz;,' pojcie formy p., ktre pozwala na wprowadzenie dalszych rozrnie, tyle e opartych na innych kryteriach Nale do nich przede wszystkim: stosunki midzy naczelnymi organami pa stwa (forma rzdu), terytorialna dystrybucja wadzy pastwowej oraz -+ reim polityczny. Forma rzdu pozwala na wyr nienie: -* parlamentaryzmu i -* prezydencjalizmu oraz -monarchii i -* republiki, cho ten ostatni podzia nie ma wspczenie wikszego znaczenia praktycznego. Terytorialna dystrybucja wadzy pastwowej rnicuje p. unitarne, charakteryzujce si -* koncentracj wadzy na poziomie centralnym, i - federacje. Reim pohrycznyjest kryterimn pozwalajcym na wyr nienie p. demokratycznych, -* autorytarnych oraz - totalitarnych. P jest rwnie najwaniejszym i podstawowym podmiotem prawa irudzyaarodowego. Jako takie posiada zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych. Zdolno prawna polega na posiadaniu praw i zobowiza midzynarodowych, za zdolno do czynnoci prawnych oznacza dziaania ze skutkiem prawnym. W wietle prawa midzynarodowego p. uznaje si za suwerenn jednostk terytorialn. Naley zwrci uwag , e p. od momentu powstania, bez wzgldu na fakt czy jest uznawane przez inne pa stwa, dysponuje tzw. prawami pierwotnymi lub zasadniczymi. Uksztatoway si one w drodze zwyczajowej i okrelaj sytuacj kadego p. w - spoecznoci nudzynarodowej. Jako takie nie przysuguj innym podmiotom prawa midzynarodowego (np. -* organizacjom midzynarodowym). Najczciej do praw zasadniczych zalicza si: prawo do istnienia prawo do niezawisoci, prawo do rwnoci, prawo do obrotu oraz prawo do czci. Aby w peni skutecznie funkcjonowa w spoecznoci midzynarodowej p. winno by uznane przez irme pastwa. Brak uznania {czy to w formie uznania de iure lub de facto) nie pozbawia p. jego podstawowych praw, w tym prawa do istnienia, obrony terytorium i ludnoci. Uznanie uatwia natomiast

295 ___________________________________________________________ SSiliEi-?3*.

Pastwo dobrobytu ___________________________

(umkejonowame P e#o_ jego fS^^iJS otoczenia. Z uwag! na duy fadunek subiektywizmu w .^Xmanacisku na (zw aszcza w okresie zimnej wojny) traktowane mst^mentalme, jako forma nacisKU na pastwa i ich polityk wewn trzn i zagraniczn . [AA, l.l>.-- -I Literatura. W Lowic*.'paten* wspczesne, Warszawa 1993, W ratoyk Pn wo
midzynarodowe publiczne w zarysie. Warszawa LTO9, u una. the Welfare State, 1984.

PASTWO DOBROBYTU .. ^aHflkranrane-o (ang. ittrf/ar* state! -jedna z centralnych kategorii Konsensu ^^J^gSSct dominujcego w Europie Zachodniej jeszcze w poowie lat ff ^f J zatada^pa stwoprzyuycmmech^^ wspo^bdfagofaiowya^aar^^^ ekonomiczne obywatela izob. - interwencjonizm pastwow, K^d***tej a)zaPewnieme]^demuabr*ate^^^ pastwa; h) zapewnienie ochrony socjalnej k^^^^L^fenfe sytnacji (no, ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, chorb, ^^i^fysZnuje. kademu dochodw minimalnych, bez wzgldu na zasobyjakim ^fj pd.staasiwyrazemdzemadorozsz (zob. - rwno spoeczna!. Twrcami koncepcji P-^J^fg SrfS&wJ oraz W. Beveridge, za w pastwach skandynawskich-^&. J^J^ ^ i K. Steincke (Dania). W W Brytanii przeszkody natury fa^^m^m^y^ uniemozhw%reaa^cjpostuktwp pi&dziesiatyehprzebiegabezw^^ w ego wersji skandynawskiej, legy trzy zasady: a; m stytncjo^^l*^ i ich bezpieczestwo ekonomiczne oraz socjalne; b, ^W^e^^?M^ pafetwozcbo^azaosiaozagwar^ sieracjami obywatelskim^ a nie czysto gmpow^ zostao bardzo szybko zastawione innym, a mianowicie J^^^S, wszystkimmdziompracyametyltoMaste^ ri ca idei rwnoci i powszechnoci prawa do ocrrrony socjalnej, z^*f^zw^zeK pr^czyno^ skutW pormedzy otrzymanymi torzy ciami .^^et^Ta w otworzenie produktu narodowego. W ten sposb z^^e^TrSacji rynkowe z procesu instyrucjonalizacji spoecze stwaf dobrobytu ^SjSSs modelu p.dPjest uzaleniona od staego ^^^^^ZefZ w wyniku tzw. redystrybucji dochodu moe zosta przemdCZCJL,i.zona rwnie lizacj pTogramw socjalnych. Tak wiec nadwyka ^^^"ee^h. orzez sektor prywatny, musi podlega reaystryoucji w OTf, ^^,^ei eektora Minimalna przyrost dochodu (tab jego brak) automatycznie ^J^^tvosc pubHcznego wsponsorowaniu programw socjalnych, a w rezultacie rodzi si w tpm co do szans zrealizowania ideau p.d. (R.H.1

PARLAMEIMT kol^ahre ciao reprezentujce interesy indywidualnych wyborcw i elektoratu jako jrezenmjce interesy muyvnuucou,-, """"" ,,= 7 ktrych " wvborachiwyposazc . i_ cab&i.wytonionewrywaUz^^ mjistotniejszjestw adzastaiiowieiiiaustaw. Parlamenty mo napodane m.m

kryterium organizacji wewntrznej na: a; parlamenty jednoizbowe itzw. uru-kameralne) oraz b) parlamenty dwuizbowe (tzw. bikameraine i. Unikameraizm jest fenomenem nowszej daty, przynajmniej jeeli chodzi o Europ Zachodni. W atach siedemdziesitych wprowadzono unikameraizm w Szwecji !l974i, Grecji u975) i Portugalii (1976). Oprcz wspomnianych krajw jednoizbowe p. wspczenie istniej rwnie w pozostaych krajach skandynawskich. Pewne wtpliwo ci mo e budzi przypadek Norwegii i Islandii. Istnieje w nich zasada wewntrznego podziau na dwie izby". posowie jednak sami wybieraj si do jednej bd drugiej, gdy wszyscy wczeniej wybieram sa w jednych, wsplnych wyborach. W krajach Europy Centralnej i Wschodniej dominuje, z wyjtkiem Czech. Polski, Rumunii i Rosji, formua unLfcameraiizrnu. Parlamenty dwuizbowe wystpuj przede wszystkim w pastwach federalnych (np. w Argentynie. Australii, Belgii. Meksyku, Kanadzie czy Szwajcarii) oraz gnosi-federalnyc (np. w Hiszpanii, Wielkiej Brytanii). Jednak wcale me naley do rzadkoci stosowanie bikameralizmu w pastwach rmitarnych (np. we Francji, Holandii, Irlandii, Polsce. Woszech). Z reguy izby wysze s mniej liczne ni nisze, a wyjtkiem jest laba Lordw w Wielkiej Brytanii (ponad 1100 lordw wobec 651 deputowanych). Ich kadencja trwa zazwyczaj duej ni niszych, cho praktyczniej byoby mwi o kadencji senatora, gdy w wielu krajach obserwujemy zjawisko wymiany" czci senatorw w trakcie kadencji (rotacja). W Australii, Holandii czy Japonii co trzy lata wymienia si poow skadu izby wyszej. W USA i Czechach co 2 ata zostaje wymieniona jedna trzecia senatu. D ugo kadencji izby niszej w krajach Europy waha si od 4 at i np. w Austrii, Belgii, Czechach, Polsce) do 5 lat (np. we Francji, Irlandii, Wielkiej Brytanii). Izby nisze wybierane s w wyborach powszechnych i bezporednich, natomiast metody wyaniania izb wyszych s zr nicowane. Stosowana jest metoda oparta na zasadzie powszechnoci i bezporednioci (np. w Czechach, Japonii, Polsce, Woszech, USA), metoda wyboru poredniego przez kolegia elektorskie (np. we Francji), metoda mieszana, oparta np. na wyborze czci skadu przez kolegia elektorskie, a pozostaych przez organy egzekutywy, midzy innymi * premiera czy -* prezydenta (np. w Irlandii, Indiach). Lordowie w brytyjskiej Izbie Lordw nominowani s doywotnio, a wobec niektrych stosowana jest zasada dziedzicznoci. W Kanadzie czonkowie senatu pocztkowo sprawowali swe funkcje doywotnio, a od 1965 r. obowizuje granica wieku emerytalnego - 7 5 lat. W skad Bundesratu w RFN wchodz osoby delegowane przez rzdy krajowe. Bikameralizm w paszczy nie funkcjonalnej moe przybra form symetrycznego, gdy obie izby dysponuj zblionym zakresem kompetencji (np. w Australii, Belgii. Niemczech, Szwajcarii czy USA) bd te asymetrycznego, gdy nastpuje rzeczywista koncentracja w adzy ustawodawczej w izbie niszej (np. we Francji, Holandii, Wielkiej Brytanii czy Woszech). Parlamenty speniaj szereg funkcji, ktre mona zgrupowa w trzy szerokie kategorie: 1. Funkcja -legitymizacji, ktra wypywa z faktu, i parlament jest kolegialn reprezentacj interesw elektoratu. Wystpuje on w roli -> podmiotu polityki, ktry udziela formalnej aprobaty dla dziaa pozostaych organw, niejako legitymizujc ich aktywno i przejmujc za ni odpowiedzialno . Wanym zadaniem p. jest neutralizowanie napi i konfliktw politycznych, co oznacza, i musi on spenia rol swoistego zaworu bezpieczestwa" Ciga realizacja tej funkcji staje si moliwa tylko wwczas, gdy p. jako instytucja posiada autorytet w spoecze stwie. 2. Funkcja rekrutacji i -1 socjalizacji polega na tym, i parlament staje si jednym z kanaw rekrutacji elity politycznej pastwa, oferujc jednoczenie i propagujc w spoeczestwie wzorce zachowa charakterystyczne dla demokratycznej polis". Mona wspomnie rwnie o podfunkeji edukacyjnej", gdy dziaalno w parlamencie to trening

Parlament Kuropejsto

296

Parlamentarno-gabinetowy reim irlandzka Fiarma i w oski, neofaszystowski AUeanza Nationale, i Europa Demokracji i Rnorodnoci (EDD). Podzia miejsc przedstawia si nastpujco:
| jSoqib:cl
i;,t:dav.'q {Lihcnuuwse idwi-ca | J

polityczny" dla klasy rzdzcych, co wydaje si istotne zwaszcza w krajach cierpicych na niedobr" dowiadcze demokratycznych. S. Funkcja ustrojodawcza, czyli okrelenie zasad ustroju politycznego, spoecznego i ekonomicznego zawartych w -> konstytucji, oraz ustawodawcza - stanowienie na podstawie konstytucji ustaw zwanych ustawami zwykymi; funkcja kontrolna odnoszca si przede wszystkim do nadzoru parlamentu nad administracj. (Zob. te - sejm -* senat). [P,.H.] Literatura: A. Antoszewski, R. Herbcx Cred.}, Systemy polityczne demokracji tackodnioeuropejskich, Wrocaw 1992; R Norton, parliaments; A Framework for Analysis. !"w:| West European Politics, vol. 13. L990.

lEei;
7 g

Dama

RFN

Grecrs

ssnet

Francja

Wanda

Wochy

Luxemburg

Kcbn-

PO '[U-

VXTk. Eryt

jOg- I
leni '

3 3 5

40
i?

10 9

22 30 2

15

1 4 !

18 12

2 2

8 10 10

10

63 19

1 198 i
| 157 | i 43 ] i 28 | ! 27 i i 26 | 23 | 19 I 19 27 i 567

13

a 2

1
7

| 7 1
5 27

8 3

1 1

r*
jav
IZiciom

1 2 1
i

PARLAMENT EUROPEJSKI
-jedna z podstawowych struktur decyzyjnych - Wsplnoty Europejskiej, noszca unikalny charakter ponadnarodowego zgromadzenia przedstawicieli spoeczestw pastw czonkowskich -> organizacji midzynarodowej, W sposb istotny rni si od parlamentw krajowych. PE stanowi gwne forum dyskusji nad kwestiami nurtujcymi Wsplnot. Wywiera wpyw na jej ustawodawstwo (cho nie posiada wycznoci ustawodawczej) oraz wspuczestniczy w ustanawianiu jej budetu. Jest te instrumentem kontroli w adzy wykonawczej Wsplnoty, uosabianej przez Komisj Europejsk oraz Rad Ministrw. Pierwowzorem PE byo Wsplne Zgromadzenie Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali (EWWiS) dziaajce od 1952 r. W 1958 r. przeksztacio si ono w Zgromadzenie Europejskie trzech wsplnot - EWWiS, EWG oraz Euratomu. W 1962 r. ciao to przyjo nazw PE. Liczyo wwczas 142 czonkw, ktrych delegoway parlamenty krajowe. Po przyjciu do EWG w 1973 r. Wielkiej Brytanii, Danii i Irlandii liczba czonkw PE wzrosa do 198. Przyjcie zasady ksztatowania sk adu PE w wyborach powszechnych (pierwsze z nich odbyy si w 1979 r.) oznaczao dalszy wzrost liczby deputowanych, ktra wyniosa wwczas 410 osb. W zwizku z przyjciem do Wsplnoty nowych pastw liczba ta systematycznie ronie. W 1994 r., kiedy to odbyy si ostatnie jak dotd wybory do PE, wynosia ona 518. Po wstpieniu do Wsplnoty Austrii, Szwecji i Finlandii PE sk ada si z 626 deputowanych. Liczba miejsc przydzielonych poszczeglnym krajom jest uzaleniona od liczby ich ludnoci i waha si od 99 (RFN po unifikacji) do 6 (Luksemburg). Procedur wyborcz okrelaj autonomicznie pa stwa czonkowskie. Z reguy jest ona taka sama, jak w przypadku wyborw do parlamentw krajowych. Organami kierowniczymi w PE s: przewodniczcy (wyaniany na pocztku i w poowie kadencji), 14 wiceprzewodniczcych oraz 5 kwestorw, odpowiedzialnych za kwestie finansowe. Podobnie jak w parlamentach krajowych, roboczymi organami PE s komisje problemowe. W 1992 r. byo ich 19. Cech charakterystyczn PE jest jego wewntrzny podzia na europejskie frakcje polityczne, grupujce ~v partie polityczne wedug kryterium rodzin", do ktrych nale. W 1993 r. w PE dziaao 9 takich frakcji (nie liczc 27 deputowanych niezalenych): Socjalici, Grupa Partii Ludowych (obejmujca przedstawicieli chadecji i partii konserwatywnych), Liberaowie, Zjednoczona Lewica, Grupa Forza Europa (tworzy j wycznie w oska Forza Italia), Europejski Alians Demokratyczny (jego trzonem s francuscy gauilici), Zieloni, Radykalny Alians Demokratyczny oraz Nacjonalici. Po wyborach 1999 r. struktura polityczna PE zmienia si. Aktualnie tworz j: Partia Europejskich Socjalistw, Europejska Partia Ludowa (chadecy i konserwatyci). Europejska Partia Liberalna, Demokratyczna i Reformatorska (ELDR), Europejska Federacja Partii Zielonych, Europejska Zjednoczona Lewica oraz dwie frakcje eurosceptykw: Unia na rzecz Europy Narodw f.UEN), w ktrej skad wchodz min.

12

- | '* 1

7 2

4 2

R.nivkakj'&.-se jNacioruilics ;Niezaie?.m

i ! 3
25

1
!

16

[Ogem

99

25

13 !3

6 2 31

| 25

_ 2

12 87

1 64

| 87 1 15

1 87

* - .Forza Europa" ** - Europejski Alians Demokratyczny" rdo: The European Elections of 1994. West European Politics", 1995 r. vol.18. Nr 1. W pocztkowym okresie swego istnienia EE. by organem o charakterze konsultacyjnym i opiniodawczym (G. Smith, ycie polityczne w Europie Zachodniej, 1992). Poczynajc od 1975 r., a zwaszcza po wprowadzeniu zasady wyaniania jego skadu w wyborach powszechnych zakres jego wadzy znacznie wzrs. Po podpisaniu Jednolitego Aktu Europejskiego oraz traktatu z Maastricht ustanowione zostay nowe (prcz konsultacji i opinii) procedury decyzyjne. Nale do nich przede wszystkim: tzw. procedura wsppracy - oznaczajca obowizek odbycia dwch czyta projektw ustaw w Radzie Ministrw i v PE oraz procedura wspdecydowania, przyznajca PE prawo od odrzucenia projektu ustawy wbrew stanowisku Rady Ministrw. Zdaniem komentatorw - mimo pewnych problemw powstajcych na styku pomidzy PE a parlamentami krajowymi oraz wyborcami - rola PE w przeksztacaniu Wsplnoty Europejskiej i doskonaleniu mechanizmw jej funkcjonowania jest coraz wiksza. [AA] L i t e r a t u r a : F. Jacobs, H. Corbett, M. Shaekleton, Parlament Europejski, Rzeszw 1996.

PARLAMENTARNO-GABINETOWY REIM

- typ - reimu politycznego, w ktrym wadza -v egzekutywy (utosamianej z ~* gabinetem) pochodzi od parlamentu, a gabinet jest jednoczenie odpowiedzialny przed nim za podejmowane decyzje, (a generalnie za sposb uprawiania polityki). Modelowe cechy reimu parlamentarno-gabinetowego to: 1. Istnienie parlamentu wyonionego w drodze powszechnych i rywalizacyjnych -* wyborw; w przypadku parlamentu bikameralnego (zob. parlament) przynajmniej izba nisza pochodzi z takich wyborw. 2. Niezalenie od tego, kto formalnie powouje -* premiera i na jego wniosek - ministrw, ukad si politycznych w parlamencie ma decydujcy wpyw na proces tworzenia gabinetu. Premier musi mie poparcie wygodnej" wikszoci w parlamencie (niekoniecznie -* wikszoci absolutnej) umoliwiajcej mu prowadzenie polityki. W niektrych krajach gabinet musi otrzyma formalne uprawnienie do rzdzenia.

?ariamentgi^gm_^_pai-lamenlarno-gabmetowy raz i m

298

Partia oolit\'czna odniesienia indywidualnej decyzji wyborczej. Co wicej, proces ksztatowania si partii i -' systemu wyborczego w Europie Zachodniej opiera si na tworzeniu silnych sojuszy wyborczych miedz;/ p. p. a okrelon grup spoeczn , a apel programowy tej pierwszej by odbiciem interesw drugiej. Zdobycie poparcie znacznej czci - elektoratu otwiera p.p. drog do bezporedniego udziau w pastwowym procesie decyzyjnym, co umoliwia jej penienie funkcji pastwowo-publicznej. Kontrolujc okrelon liczb -^ mandatw w parlamencie liderzy partyjni d do przechwycenia funkcji rzdowych, czyli zapewnienia sobie udziau w procesie formowania -* gabinetu. Partia, ktra odniosa sukces w wyborach, dy do maksymalizacji korzy ci w procesie tworzenia gabinetu, co z reguy oznacza zapewnienie sobie kontroli nad okrelonymi ministerstwami, wanymi z punktu widzenia partyjnych/* zaoe programowych, na ktrych realizacji partii szczeglnie zaley. Szczegln warto ma dla p.p. zw aszcza pozycja premiera jako szefa rzdu. Jeeli p.p. jest w stanie stworzy jednopartyjny gabinet, a w dodatku dysponuje absolutn wikszoci w parlamencie, to jej liderzy posiadaj znaczny zakres swobody w ksztatowaniu polityki pastwa i obsadzaniu stanowisk publicznych. Natomiast jeeli dominuje formua rzdw koalicyjnych (zob. -' koalicja), to fakt ten nakada na liderw partyjnych ograniczenia, zmuszajc do miarkowania swych da i przystosowania si do obowizujcego" mechanizmu negocjacyjnego. W grze politycznej na arenie przetargw koalicyjnych uczestnicz aktorzy o do zrnicowanym potencjale przetargowym (politycznym) oraz dysponujcy okrelonym katalogiem preferencji co do moliwych i oczekiwanych rozstrzygni. Pojawiaj si partie inicjujce, z sUniejszym poparciem wyborczym, stanowice jdro koalicji i z reguy obsadzajce najbardziej eksponowane stanowiska ministerialne, oraz dopeniajce, o sabszym poparciu, ktre mog przystpi do koalicji, jeeli zostan zaproszone przez te pierwsze. Kolejn funkcj p.p. jest funkcja organizacyjna. E p. nie mona rozpatrywa tylko i wycznie jako politycznego wyrazu istniejcych podziaw spoecznych. Chcc realizowa okrelone funkcje spoeczne czy pasfcwowo-publiczne liderzy partyjni musz dba o zdolnoci organizacyjne p.p. Chodzi przede wszystkim o zagwarantowanie cigoci istnienia yciu politycznym. Z tego wzgldu kada p.p. jako organizacja musi rozwin strategie pozwalajce jej na zredukowanie ryzyka pyncego z zewn trz" (np. efekt zmian w strukturze spoeczestwa) i w rezultacie zapewniajce przetrwanie. Warunkiem utrzymania wysokiego poziomu rywalizacyjnoci p.p, na arenie wyborczej i paiiamentarno-gabinetowej jest zachowanie sprawnoci organizacyjnej, ktra umoliwia p.p. skuteczne sprawowanie kontroli otoczenia, zwaszcza spoecznego, wyraajce si w zdolnoci zarwno do pasywnego (reaktywnego zachowania), jak i aktywnego (inicjatywnego zachowania) adaptowania si do nowych warunkw. PROCES INSTYTUCJONALIZACJI P.P. Polega on na przeksztacaniu si lu nych" stowarzysze, b dcych koteriami politykw, w ustrakturyzowane organizacje o wyranym celu zdobycia 1 utrzymania wadzy. Mona wic mwi o prezesie jakociowym, ktrego rezultatem s p.p. jako sprawne organizacyjnie i wyposaone w okrelon tosamo grupowstraktury dominujce we wspczesnej polityce. Wrd czynnikw, ktre wpywaj na charakter i tempo tego procesu, a tak e rnicuj struktury organizacyjne poszczeglnych rodzin partii (przynajmniej w krajach Europy Zachodniej) mo na wyodrbni: i. Sposb tworzenia p.p., czy byy one partiami wewntrznie czy te zewn trznie tworzonymi. Punktem odniesienia kwalifikacjijest instytucja parlamentu. Ep. pierwszego rodzaju byy tworzone przez ustabilizowane elity parlamentarne w onie tego organu i w rezultacie nie dysponoway one praktycznie adn organizacj terytorialn. W ten sposb powstay np. -* partie konserwatywne i -* partie liberalne. Ep. formowane

ktrym jest przegosowanie w parlamencie wotum zaufania dla nowej ekipy tup. w Belgii, Grecji. Hiszpanii czy Szwecji). Zazwyczaj na premiera zostaje desygnowany lider partii politycznej, ktra dysponuje najwikszym-odsetkiem mandatw w parlamencie. 3. Gabinet ponosi odpowiedzialno przed parlamentem, co zapewnia instytucja wotum nieufno ci. W przypadku ukadu bikameramego jest ona realizowana przez izb nisz, pochodzc z wyborw powszechnych. 4. Premierowi przysuguje prawo dania rozwizania parlamentu (izby niszej) przed upywem kadencji, z czym wie si konieczno rozpisariaprzedtemunowych wyborw. 5. -' Gowa pa stwa spenia jedynie .funkcje reprezentacyjne i ceremonialne oraz organizacyjne (np, zarzdzenie wyborw), 6. Nie wystpuje zasada separacji w adz i np. ministrowie mog by i czsto s deputowanymi. Ten typ reimu politycznego dominuje w Europie, a pierwowzorem dla kontynentalnych rozstrzygni stay si rozwizania i dowiadczenia brytyjskie (tz-w. model westminsterski). Karta Konstytucyjna z 1814 r. Ludwika XVIII utorowaa drog do szerokiej recepcji zasad konstytucji angielskiej na kontynencie. Jedna z pierwszych demokratycznych konstytucji w Europie, a mianowicie konstytucja belgijska z 1830 r. bya rwnie wzorowana na konstytucji angielskiej. Typ reimu parlamentamo-gabine-towego dominowa rwnie w polskiej konstytucji z 1921 r. (tzw. marcowej). [R.H.] L i t e r a t u r a : M. Sobolewski, Zasady demokracji burznazyjnej i ich zastosowanie, Warszawa 1969; A. Lijphart, Demokraeies. Pattemsof Mjoritarian and Consensus Government in Twenty One Countries, New Haven 1984. PARLAMENT ARYZRi REIM PARLAMENTARNO-GABINETOWY

PARTIA POLITYCZNA - dobrowolna organizacja aktywna w sferze - wadzy politycznej, ktra uczestniczy w procesie wyborczym, czyli bezporednio w selekcji kandydatw zasiadajcych w ciaach legislacyjnych, a rwnie porednio - kandydatw zajmujcych stanowiska w ciaach wykonawczych, i w ten sposb daje wyraz deniu do zdobycia lub utrzymania w adzy pastwowej. Ep. s swego rodzaju klamr" spinajc dwie sfery aktywnoci - wsplnoty politycznej: pastwow (instytucjonaln ) oraz spoeczn . Partie polityczne su elitom politycznym nie tylko jako narzdzia np. kolonizacji aparatu pastwowego, ale rwnie jako instrument penetracji rnych -* grup spoecznych i ich mobilizacji wok programw wyborczych. FUNKCJE P.P. Partie maj do wypenienia szereg komplementarnych funkcji, z ktrych zw aszcza trzy wydaj si szczeglnie istotne: spoeczna", pastwowu-publiezna oraz organizacyjna. Funkcja spoeczna" oznacza, i p.p. jest ogniwem poredniczcym pomidzy struktur spoeczestwa a - pastwa Jest rezultatem zaadaptowania demokratycznej logiki rywalizacji politycznej opartej na idei odpowiedzialnych rzdw przedstawicielskich (zob. -* odpowiedzialno polityczna), w praktyce przybierajcej dominujc wspczenie form reimu politycznego o znamionach demokracji wyborczej". Oznaczao, i partie muszby w mniejszym lub wikszym stopniu powizane ze struktur spoeczestwa, skoro wyborcza logika rywalizacji politycznej nakazuje im zapewnienie sobie poparcia przynajmniej czci elektoratu. Realizacja funkcji spoecznej" sprowadza si wic do dziaa o ekspresywnyin charakterze. Ep. musi zaoferowa masowemu wyborcy okrelon tosamo wyborcz, gdy tylko w ten sposb moe spenia funkcj mobilizacyjn (zob. mobilizacja polityczna), czynic np. swj program wyborczy punktem

Partia po ii tycz na

::!!

Mi

Partia politvczna

zewn trznie tworzone briy przez wielkie grupy spoeczne i stowarzyszenia nie posiadajce poiitvczneao statusu. Najpierw oojawiy si jako forma politycznej organizacji grupy spoecznej 'i wykluczay moliwo wsppracy na arenie parlamentarnej. Miary one pocztkowo charakter ugrupowa antysystemowych i dyy do podwaenia fundamentalnych zasad wsplnoty politycznej inp. - partie komunistyczne_j-* partie socjaldemokraiyczne). Upowszechnienie prawa wyborczej (przeom XIX i XX wieku) spowodowao upodabnianie sie obu rodzajw organizacji, przy czym modelem dominujcym sta sie zewn trzny. W ten sposb powsta uniwersalny model partu masowej, a partie wewntrznie tworzone musiay Dorzuci formu organizacji kadrowej (wskiej grupy liderw i ich bliskich wsppracownikw). Skoro wprowadzono powszechne prawo wvborcze, to partie ..parlamentarne" musiay wyj poza legislatyw i rozpocz batali z partiami lewicowymi o masowego wyborc. 2, Terytorialna penetracja lun terytorialne roznroszerae, ktre wystpuje wwczas, gdy centrum, czyli organizacja narodowa (centralna) partii, stymuluje i kieruje rozwojem stowarzysze lokalnych, zapewniaiac sobie w rezultacie uprawnienia kontrolne wobec nich. Powstaje sceutra-iWana organizacja awrekach,.centra i polityczna. W ten sposb ksztatoway si np. - partie konserwatywne oraz parcie komunistyczne, a wiele cech tego rodzaju pozostao im do dzisiaj. Istota terytorialnego rozproszenia polega na tym, i lokalne elity najpierw tworzyy wzgldnie autonomiczne stowarzyszenia lokalne czy regionalne i dopiero potem zostay zintegrowane w ramaen narodowej organizacji. Z reguy ogniwa terytorialne zachoway znaczny zakres autonomii, co powoduje, e taM typ partii nabiera cech swoistej federacji". Zgodnie z tym sche matem postpowa rozwj organizacyjny wikszoci - partii liberalnych, a wspczenie * partii lewicowo-hbertariamych oraz niektrych -> partii chadeckich (np. holenderska CDA). Jednaknp. - partie socjaldemokratyczne wykorzystay w procesie mstytucjonalizacji mechanizm mieszany (proces penetracji powizany z procesem rozproszenia,., 3. Istnienie lub brak zewn trznej" instytucji sponsorujcej p.p. Niektre p.p. powstaway z inicjatywy organizacji zewntrznych" i miay by przede wszystkim gwarantem na arenie politycznej okrelonych interesw sektoralnych. Koci (zwaszcza katolicki) traktowa wyznaniowe p.p. jako polityczn form organizacji i odizolowania okrelonej czci elektoratu (no. protestantw czy katolikw) od reszty spoeczestwa, co miao miejsce* np. w Holandii (do lat szedziesitych) czy Belgii. Podobnego charakteru nabray relacje pomidzy -* partiami socjaldemokratycznymi a sponsorem zewntrznym. , czyli - zwizkami zawodowymi (np. w W Brytanii i Norwegii zwizkowcy stawali si czonkami partii przez tzw. czonkostwo zbiorowe). Pojawienie si takiego sponsora powoduje, i: po pierwsze, lojalno partyjna ma diarakter poredni, co oznacza, i czonek p.p. identyfikuje sie pierwotnie i przede wszystkim ze sponsorem zewn trznym"; po drugie, organizacja zewntrzna" ma duy wpyw na przebieg procesu decyzyjnego w partii i niejednokrotnie decyduje o obsadzie najwaniejszych stanowisk; po trzecie, w efekcie powstaje tzw. otwarty model partii" i nie bardzo wiadomo, gdzie si ona zaczyna, a gdzie koczy jako organizacja. Autonomia partii wobec zewntrznego otoczenia moe sta si fikcj, ajej liderzy maj zwizane rce, jeeli chodzi o podejmowanie decyzji w przetargach koalicyjnych. . . -* Partie chadeckie oraz - partie socjaldemokratyczne przez dugi czas posiaday taka legitymacj zewntrzn ", cho wspczenie zauwaamy wyrane prby ich liderw, i to niejednokrotnie skuteczne, nie tyle zerwania ze sponsorami, co raczej zmodyfikowania wzajemnych powiza'w kierunku zagwarantowania p.p. penej autonomii organizacyjnej. Z kolei - partie liberalne dysponuj na og legitymacj wewntrzn ,

a rdem lojalnoci jest sama organizacja i jej ideologia. Podobny proces instytucjonalizacji dominuje w -+ partiach lewicowo-libertariarnych i -' partiach ultraprawicowych. 4. Sposb finansowania p.p. Organizacje oparte na istnieniu zewntrznego" sponsora traktoway go rwnie jako gwne rdo finansowania kampanii wyborczej, co czynio je jeszcze bardziej zalenymi politycznie (np. partie socjaldemokratyczne w W Brytanii czy Norwegii). Z kolei organizacje typu zamknitego, ograniczajce do minimum wpyw struktur zewntrznych i gwarantujce dominujc pozycj z reguy grupom parlamentarnym, korzystay z rnych rde finansowania. To z kolei powodowao dalsze ograniczenie wpyww zewntrznych (np. Partia Konserwatywna w W. Brytanii). Jednak po 1945 r. utrwalia si w pastwach Europy Zachodniej tendencja do finansowania kampanii wyborczej przez pastwo (np. w Niemczech, Szwecji czy Norwegii), co uniezalenio je w duym stopniu od grup interesu i osabio znaczenie czonkw partii (wpywy ze skadek czonkowskich maj drugorzdne znaczenie). MODEL P.P. Wraz z upowszechnieniem prawa wyborczego model partii kadrowej, charakterystyczny dla -* partii konserwatywnych i liberalnych przeomu XIX i XX w., zosta zastpiony modelem organizacji masowej. Tylko tego typu partie mogy liczy na sukces wyborczy i to one zdominoway proces stabilizacji masowego -* elektoratu. Wanie wwczas uksztatoway si formy trwaych lojalnoci wyborczych, opartych na wzorach identyfikacji socjosniikturarnej (zob. -> wybory), a przede wszystkim klasowej. Cechy modelu partii masowej: a) centraln rol odgrywa aparat rjartjjno-biurokratyczny; b) opieray si one na formule czonkostwa i dysponoway rozbudowan struktur terytorialn i powizaniami wertykalnymi; w apelach politycznych kierowanych do czonkw dominoway hasa ideologiczne i obowizywa schemat przynalenoci elektoratu"; wybory to nie bya walka o wyborc, a jedynie swoistego rodzaju plebiscyt potwierdzajcy przynaleno wyborcy do okrelonego rodowiska spoecznego,. .kontrolowanego" i reprezentowanego przez parti; c) gwnym rdem fi musowania byy skadki czonkowskie oraz dotacje przekazywane przez organizacje -> afiliowane (sponsora zewntrznego"); d) partie podkrelay znaczenie apelu ideologicznego i postrzegay potencjalnych wyborcw jako wyznawcw okrelonej koncepcji ideologicznej; e'] model awansu w partii opiera si na przechodzeniu kolejnych etapw w ramach jej struktury organizacyjnej, Dominowali liderzy wyonieni w wyborach wewntrzpartyjnych i z reguy tworzyli oni kolegialne kierownictwo decydujce rwnie o pozycji i wpywach partyjnych politykw sprawujcych funkcje pa stwowe. Poczynajc od lat szedziesitych wielu politologw zauwayo tendencje do zastpowania modelu organizacji masowej innym, a mianowicie tzw. modelem wyborczym {catch-all party). Nie oznacza to, i p.p. przestay by organizacjami masowymi w znaczeniu funkcjonalnym, dcymi do kontrolowania znacznej czci elektoratu. W praktyce zmiana regu organizacji rywalizacji politycznej oznaczaa stopniowe odchodzenie p.p. od akcentowania grupowej orientacji (np. klasowej) na rzecz odwoywania si do praktycznie caego elektoratu, a konkretnie mwic - nowej klasy redniej, pozbawionej wyranej orientacji partyjnej i otwartej zarwno na hasa ugrupowa lewicowych, jak i prawicowych. Model partii wyborczej charakteryzuje si: a) dominacj wskiej, profesjonalnej elity powizanej z grup ekspertw, wyposaonych w bardzo specjalistyczn wiedz; b) stopniowym zanikiem powizali wertykalnych opartych na istnieniu rozbudowanej struktury terytorialnej; partie apeluj przede wszystkim do przygotowanego elektoratu i staraj si odwoa do opinii indywidualnego wyborcy w konkretnej kwestii problemowej; nie jest to ju elektorat przynalenoci", ale opinii"; c) dominacj reprezentantw partii sprawujcych funkcje pastwowe; zasadniczo w partiach tych nastpuje personalizacja kierownictwa i liderzy staj si bardzo

Partie cnatit S-.j.e

302

303

istotnym argumentem w kampanii wyborczej, przynoszcym spore wymierne zyski w postaci wzrostu odsetka gosw wyborczych; d) podkrelaniem w kampanii wyborczej roli konkretnych kwesto problemowych jako sposobu zdobywania wyborcy, dominuje zatem programowy schemat identyfikacji wyborczej (zob. -> wybory); e) pojawieniem si przyspieszonego modelu awansu, czsto z pominiciem kanaw wewntrzpartyjnych. Niejednokrotnie pojawiaj si ludzie znikd", sponsorowani przez konkretn grup nacisku, ktra w danym momencie zdobya wpywy w partii. Kategoria partii masowej czy wyborczej to pewne typy idealne. Przecie prawie kada z ustabilizowanych p.p. musi posiada pewne cechy ugrupowania masowego, nastawionego na przycignicie i ustabilizowanie poparcia przynajmniej czci elektoratu, a jednoczenie wyborczego, gdy wanie zwycistwo na tej arenie otwiera drog do wypenienia funkcji pastwowych. Wspczesne p.p. maj ponadto wiele cech charakterystycznych dla modelu partii kadrowej, skupionej wok wskiej elity kierowniczej - profesjonalnych politykw oraz zawodowych biurokratw. TYPY P.P. Najczciej stosowana jest w literaturze przedmiotu klasyfikacja oparta na podejciu genetycznym, uwzgldniajcym historyczny kontekst procesu ksztatowania si -* systemw partyjnych i p.p. Proces zdefiniowania typu (rodziny") p.p. polega na uwzgldnieniu dwch podstawowych kryteriw: 1. Genetycznego sensu stricte, czyli zwizanego z podobiestwami midzy partiami, ktre przechodziy zbliony proces instytucjonalizacji. Powstaway one jako reprezentacja konkretnych interesw grupowych i. co wicej, proces ten przebiega w poszczeglnych krajach Europy Zachodniej w bardzo podobnych warunkach historycznych. 2. Materialnego, czcego si z faktem realizacji przez poszczeglne p.p., zaliczane do konkretnego typu, zblionych postulatw programowych. Istotne jest wic zdefiniowanie programowej tosamo ci p.p. Na podstawie tych dwch kryteriw mona wyrni siedem podstawowych typw p.p.: partie chadeckie, -* partie lewieowo-libertariarne, -* partie liberalne, -* partie komunistyczne, -* partie konserwatywne, -* partie socjaldemokratyczne oraz - partie ultraprawicowe. [R.H.] L i t e r a t u r a : M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne wiata kapitalistycznego, Warszawa 1974: K. Janda, Political Parties: A Cross-National Survey, New York 1980; A. Panebianeo. Political Parties: Organization and Power, Cambridge 19SS. PARTIE CHADECKIE - zwane take chrzecijasko-demokratycznymi - tworz najsilniejsz w Europie Zachodniej rodzin" p.p. o orientacji centroprawicowej (zob. -> ehrzecija skademokracja). Wystpuj prawie we wszystkich krajach tego regionu z wyjtkiem Islandii i W Brytanii. W grupie tych partii mona wyrni trzy podstawowe kategorie: a) partie o rodowodzie katolickim, ktrych pocztki czsto sigaj poowy XIX w., a innych przeomu XIX i XX w.; zaliczamy do nich OVP w Austrii, istniejc od 1894 r. wosk DC (obecnie PP), belgijsk PSC/CVP czy szwajcarsk CDV: b) partie reprezentujce interesy zarwno spoecznoci katolickiej, jak i protestanckiej - chodzi mianowicie o dwie due partie: niemieck CDU/CSU, ktr tworz dwie odrbna organizacje powstae po 1945 r. i nawizujce do tradycji katolickiej partii Centrum, oraz istniejc od 1980 r. holendersk CDA, powsta w wyniku poczenia dwch partii protestanckich i jednej katolickiej; c) mae partie chadeckie, i to gwnie o rodowodzie protestanckim, powstae po 1945 r., ktre sytuuj si z reguy poza gwnym nurtem rywalizacji politycznej. Takie organizacje powstay np. w Holandii (np. Radykalna Partia Polityczna) czy w pastwach skan-

___________________________________ . _____ .. Partie komunistyczni; dynawsfcich (np. Chrzecijaska Partia Ludowa w Danii czy Norwegii, Zwizek Chrzecijasko-Demokratyczny w Szwecji), Istniejce dzi p.ch. zdoby)7 po raz pierwszy reprezentacj w parlamencie w latach dwudziestych, a w latach trzydziestych pojawiy si w skadzie tworzonych gabinetw. W okresie powojennym otrzymyway one przecitnie poparcie blisko 21% elektoratu, cho widoczna jest jednoczenie tendencja spadkowa (22,1% w latach pidziesitych i 19,5% w latach osiemdziesitych). Po 1945 r. nastpi prawdziwy przeom i w wielu krajach stay si one organizacjami dominujcymi (np. we Woszech, Belgii) wzgldnie majcymi znaczne wpywy (np. w Holandii, Austrii czy Niemczech) na paszczynie przetargw parlamentarno-gabinetowych. We Woszech do 1949 r. p.ch. uczestniczya w tworzeniu wszystkich powojennych gabinetw i nominowaa 47 premierw (na 53). W Holandii po 1945 r. partie wyznaniowe partycypoway w 20 gabinetach (na 21 stworzonych) i nominoway 15 premierw, w Belgii za chadecy (PSC/CVP) partycypowali w 30 gabinetach (na 34) i nominowali 27 premierw. W przypadku tych trzech partii byy to z reguy gabinety koalicyjne, cho w oska DC szesnacie raz;/ formowaa gabinety samodzielnie, a w Belgii chadecy stworzy; iztery razy rzdy jednopartyjne. W Niemczech na 17 gabinetw tworzonych po 1949 roku w 12 dominujc pozycj zajmowaa CDU/CSU. Znacznym poziomem rrJewancji rzdowej mog poszczyci si rwnie partie chadeckie w Austrii (OVP) oraz w Irlandii (Fine Gael). Mae partie chadeckie w pastwach skandynawskich z reguy wystpuj jako partie dopeniajce (zob. -* partia polityczna). Np. w Danii Chrzecija ska Partia Ludowa uczestniczya we wszystkich gabinetach formowanych w latach 1982-1994. W okresie powojennym p.ch. skupiay przecitnie okoo 200 tys. czonkw z tym, i wystpuj pomidzy nimi znaczne r nice. Jeszcze pod koniec at osiemdziesitych najwiksz spord p.ch., jeeli chodzi o baz czonkowsk, bya woska DC, ktra liczya okoo 1,8 min czonkw. Niemiecka CDU/CSU skupiaa okoo 900 tys. czonkw, za austriacka OVP - okoo 500 tys. Biorc pod uwag to kryterium p.ch. w Belgii oraz w Holandii trzeba zaliczy do ugrupowa o redniej" wielkoci (odpowiednio 180 tys. i 122 tys. czonkw). Natomiast np. duska KRF i irlandzka Fine Gael nale do kategorii partii maych {odpowiednio 10 tys. i 20 tys. czonkw). [R.H.] PARTIE KOMUNISTYCZNE -reprezentuj opcj lewicow (zob. -* lewica). Najstarsze spord obecnie istniejcych partii tego typu powstay w pierwszej i drugiej dekadzie XX w., odrywajc si od partii socjaldemokratycznych (np. w Holandii, Szwecji). Jednak w wikszoci krajw Europy Zachodniej rozam w ruchu socjalistycznym nastpi tu po rewolucji w Eosji (Finlandia, Niemcy) wzgldnie na pocztku lat dwudziestych (np. w Norwegii, Woszech, Francji). Partie te zdobyy po raz pierwszy reprezentacj w parlamencie w latach trzydziestych, a w gabinetach koalicyjnych pojawiy si po 1945 r. Wyjtkiem jest hiszpaska PCE, ktra wchodzia w skad Frontu Narodowego w latach 1936 -1939. W okresie po 1945 r. p.k. zdobyway przecitnie okoo 7,5% gosw wyborczych, przy czym poczynajc od lat osiemdziesitych notuj do wyrany spadek poparcia wyborczego (przecitnie otrzymuj okoo 5,8% gosw wyborczych). Najsilniejszymi wyborczo p.k. s dzisiaj: woska Partia Demokratycznej Lewicy (dawna komunistyczna PCI), dla ktrej poparcie wyborcze w latach dziewidziesitych oscylowao pomidzy 16 a 20 procentami gosw wyborczych, oraz greckie przymierze lewicowe Synaspismos, francuska PCF, hiszpaska PCE oraz fi skie Przymierze Lewicowe (wszystkie otrzymuj poparcie wyborcze w granicach 10%). Obecnie tylko ta ostatnia partia uczestniczy w koalicji gabinetowej.

Parcie konserwatywna

304

P.arn ^ lewicowo-ii

Od pocztku lat dziewidziesitych znaczna cz p.k. zmienia nazw , co naley traktowa nie tylko jako zabieg o charakterze formalnym. Zmianie uleg rwnie charakter oferty programowej tych ugrupowa, ktra bardzo przypomina t przedstawian przez -* partie lewicowo-libertariarne. Prbuj one walczy w ten sposb s postpujc marginalizacj polityczn, W dodatku widoczna jest tendencja do tworzenia szerokich sojuszy wyborczych si lewicowych (np. w Grecji, Portugalii, Hiszpanii, Finlandii), ktre zaczynaj nabiera cech formalnie odrbnych organizacji. W chwili obecnej adna z p.k. nie prezentuje antysystemowej opcji programowoideologicznej [zon. -* komunizm). Wyjtkowo siln, jeeli chodzi o baz czonkowsk, pozostaje woska Partia Demokratycznej Lewicy (liczy okoo 800 tys, czonkw). Do partii duych trzeba rwnie zaliczy niemiecka PDS (242 tys.), francuska PCF (okoo 200 tys.) oraz portugalsk PP (120 tys.). [R.H.]
L i t e r a t u r a : M. Buli. The West European Communist Movement in the Late Twentieth Centuryt .,West European Politics11,1995, vol. L8 (I>.

nawskich. W Brytanii, Grecji, Hiszpanii, Woszech po 1994 tj. Jeeli chodzi o udzia partii konserwatywnych w gabinetach (b d sformowanie gabinetu jednopartyjnego) to najczciej miao to miejsce w Irlandii (Fianna Fail sformowaa w okresie powojennym 14 spord oglnej liczby 20 gabinetw i nominowaa tyle samo premierw), W Brytanii (Partia Konserwatywna spord 19 gabinetw sformowaa 12\ Francji (partie gauilistowskie uczestniczy y w 18 gabinetach na 26 powoanych do ycia po 1958 r.), Grecji (Nowa Demokracja wzia udzia w 4 na ogln liczb 8 sformowanych gabinetw; oraz w Norwegii (udzia w 7 z 24 gabinetw] i Danii (udzia w 7 z 28 stworzonych gabinetw i nominacja 4 premierw). Przecitnie p.k. skupiaj okoo 300 tys. czonkw (zob, te ~* konserwatyzm). [RH.]

PARTIE LEWICOWO-LIBERTARIARNE
- rodzina partii politycznych okrelana tym mianem obejmuje dwie wyranie odmienne kategorie ugrupowa, przynajmniej jeeli chodzi o aspekt genetyczny. W latach szedziesitych zaczy pojawia si mae lewicowe partie polityczne, Z reguy wyaniay si jako grapy rozamowe z -+ partii socjaldemokratycznych (np. Socjalistyczna Partia Zjednoczonego Proletariatu we Woszech czy Socjalistyczna Partia Liberalna w Norwegii) lab -* partii komunistycznych (np. Socjalistyczna Partia Ludowa w Danii). Partie tego typu powstaway zw aszcza w pastwach skandynawskich, cho rwnie i na poudniu Europy (np. we Woszech i Francji). Pocztkowo liderzy tych partii prbowali stworzy alternatyw polityczn dla ustabilizowanych ugrupowa reprezentujcych - lewic. Z czasem w ich programach zaczy pojawia si postulaty charakterystyczne dla -* Nowej Polityki, ktre ujmuj takie hasa, jak: poddanie politycznego i ekonomicznego procesu decyzyjnego kontroli spoecznej, kooperacja w rozstrzyganiu kwestii industrialnych, tworzenie rozbudowanych programw socjalnych, rozbrojenie, wycofanie si pastw Europy Zachodniej z -* NATO \ stworzenie w tym regionie strefy bezatomowej. Z kolei na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych zaczty powstawa partie ekologiczne (partie zielonych), prezentujce w swych programach tzw wartoci postmaterialne (zob. -* Nowa Polityka oraz -+ ekologiczny przeom). Bardzo szybko obie grupy partii upodobniy si do siebie, i to zarwno jeeli chodzi o zawarto oferowanych programw, jak i miejsce zajmowane przez nie na osi lewica-prawica. Mona wskaza przynajmniej na trzy cechy wsplne dla pJ.-L: 1. W ich programach na plan pierwszy wysuwaj si hasa rwnoci praw (zwaszcza ochron}^ praw mniejszo ci), walki o ratowanie naturalnego rodowiska czowieka, powszechnego rozbrojenia, solidarnoci z Trzecim wiatem, egalitaryzmu. Oferuj one swym zwolennikom tzw. alternatywny styl ycia, podkrelajc znaczenie min. pozaekonomicznych wartoci, indywidualizmu, samorealizacji czy partycypacji obywatelskiej. W efekcie partie te stanowi wyzwanie dla tradycyjnego stylu uprawiania polityki opartego na postulatach bezpieczestwa ekonomicznego i zewn trznego pastwa. 2. Jeeli chodzi o ich struktur organizacyjn, to dominuje pierwiastek partycypacyjny. Oznacza to, i ogniwa lokalne z reguy dysponuj znacz autonomi w procesie decyzyjnym. W ten sposb ma zosta urzeczywistniona idea szerokiego udziau mas czonkowskich w formowaniu polityki partii 3. Partie te odwouj si do okrelonego segmentu elektoratu - ludzi modych, nalecych do tzw. nowej klasy redniej, mieszkajcych przede wszystkim w duych aglomeracjach miejskich, wyksztaconych, wyznajcych wartoci post materialne i hodujcych na og orientacji lewicowej. W tym kontekcie pojawia si okrelenie

PARTIE KONSERWATYWNE
- rodzina ugrupowa prawicowych, ktrych pocztki sigaj przeomu XIX i XX w. Wyjtkiem s p.k. we Francji, gdzie gaullizm narodzi si po 1945 r. Spord istniejcych p.k. pierwsze zdobyy reprezentacj w parlamencie oraz weszy w skad gabinetw w drugiej dekadzie XX w. Poczynajc od lat trzydziestych p.k. stay si dominujc rodzin partii w Europie Zachodniej. Jeeli chodzi o si wyhrcz^i ^ s& 0ne sabsze ni ich bezporedni ssiad na osi lewica-prawica, czyli -* partie chadeckie. W okresie powojennym zdobyway one przecitnie okoo 17% gosw wyborczych, przy czym w odrnieniu od chadeckich odnotowyway tendencj wzrostow (z 16,5% w latach pidziesitych do 18,3% w osiemdziesitych). W latach osiemdziesitych wzrost znaczenia p.k. w niekcrych krajach Europy Zachodniej skoni wielu politologw do mwienia o zjawisku przeomu konserwatywnego" (np. w Norwegii i Danii). Wrd tej rodziny partii pojawiy si pewne odrbne tendencje rozwojowe, jeeli chodzi zw aszcza o ewolucj programow poszczeglnych jej reprezentantw. Niektre partie akcentuj w swych programach pierwiastek oglnonarodowy, zamazujc znaczenie podziaw sekcjonanych czy klasowych jako narzdzia stosowanego w rywalizacji politycznej. Tak postpuj, i to od chwili jej narodzin, liderzy irlandzkiej Fiaima Fail, a od poowy lat siedemdziesitych taka opcja staa si widoczna w brytyjskiej Partii Konserwatywnej. Kolejne generacje" partii gaullistowskich do konsekwentnie promuj koncepcj ugrupowania wszystkich Francuzw. W krajach Europy Poudniowej (Grecja, Hiszpania, Portugalia, a ostatnio Wochy] praw stron osi rywalizacji zdominoway due ugrupowania konserwatywne o wyranie populistycznym charakterze, ktre z reguy staraj si stosowa w przypadku rozstrzygania kwestii programowych formu zotego rodka". W dodatku silnie zostaj zaakcentowane w ich programach kwestie narodowe, W Grecji takim ugrupowaniem jest Nowa Demokracja, w Hiszpanii - Partia Ludowa, w Portugalii -PSD, a we Woszech Forza Italia S. Berlusconiego. W pastwach skandynawskich p.k. hoduj konsensualnej procedurze rywalizacji politycznej i zaakceptoway w pewnym zakresie koncepcj pastwa interweniujcego i wiadczcego jako elementu spoecznego konsensu. Mona zauway prawidowo polegajc na tym. i w krajach? w ktrych istniej silne -* partie chadeckie, p.k. nie istniej bd s bardzo sabe politycznie (np. w Austrii, Holandii. Niemczech, Belgii), natomiast tam, gdzie funkcjonuj silne p.k., z kolei -* partie chadeckie s sabe lub w ogle nie wystpuj (np. w pastwach skandy-

Partie liberalne

306

Sir,

Pame socj aldemokra cyczne

profilu wyborczego p.l.-l. jako postmateriaizm lewicowy". Partie tego typu b lewicowe", gdy pozostaj w opozycji wobec dominacji Tynku, ktry ciykuUje konieczno realizacji przede wszystkim celw ekonomicznych, oraz ubertanarne , gdy odrzucaj scentralizowany, biurokratyczny model - pastwa dobrobytu, fetory zaciera autonomie jednostki, jej partycypacyjne oczekiwania czy tez uniemo liwia funkcjonowanie samorzdowych wsplnot obywatelskich. P..-l. z reguy nale tto kategorii ugrupowa maych, jeeli chodzi o poziom poparcia wyborczego W latach osiemdziesitych partie ekologiczne zdobyway przecitnie 2,3% gosw wyborczycn. Jednak sa pord nich partie ze stosunkowo silnym poparciem, pomidzy 5% a LU JO Lnp. zieloni w Beiaii. Finlandii. Niemczech, Szwajcarii), i dysponuj stabiln baz parlamentarna. Poparcie wyborcze dla kategorii maych partu lewicowych w latacn osiemdziesitych osiaando nziom 3%. P. 1.-1. z reguy nie uczestnicz w tworzeniu koalicji gabinetowych. Wyjtkiem by nieistniejcy dzi Lewicowy iwizeK Socjaldemokratyczny w Finlandii (1966-1970). Spord partii ekologicznych tylko fi scy zieloni zostali zaproszeni do wzicia udziau w gabinecie (1995) (zob. tez Nowa Lewica) [R.H.j
L i t e r a t u r a H. Kitsehelt. Left-Libertarian parties, [w.] World Politics, vol. 15, 1988.

PARTIE LIBERALNE - wikszo ugrupowa tero typu wspczenie dziaajcych powstao na przetomie AiA i XX w. Pocztki belgijskiej partii liberalnej (PW) sigaj a 1846 r. Pojawiy si one jako sia polityczna promujca idee upowszechnienia prawa wyborczego, gwny propagator indywidualizmu i demokratycznych zasad gry politycznej, oponent klerykalizacn ycia politycznego (zob. - liberalizm), W ten sposb zostay one niejednokrotnie wyniesione do rangi partii rzdzcych (np. Partia Liberalna w W Brytanii, Venstra w" Norwegii czy Liberalna Partia Ludowa w Finlandii). Przez pewien okres konstytuuoway one demokratyczn polityczn" (nie socjaln) opozycj wobec partu konserwatywnych i prawicowych. Jednak zakoczenie procesu upowszechnienia praw a wyborczego spowodowao stopniowa marginalizacj polityczn p.l. Tak na dobr spraw adnej z partii nie udao si przeksztaci w ugrupowanie du e, zdolne do samodzielnego sprawowania wadzy. Zostay one wyparte przez - partie socjaldemokratyczne i to te drugie zaoferoway wyran alternatyw polityczn dla opcji prawicowej I,ZOD. prawica}, konstytuujc socjalna" demokratyczn opozycj. Wanie wwczas wsroct p .1. pojawiiv sie dwie tendencje, jeeli chodzi o definiowanie tosamoci programowej: _ 1. Prawicowy liberalizm", czyli akcentowanie przez partie wyranie prorynkowej koncepcji rozwoiu i ograniczenie do minimum dziaa interwencyjnych pa stwa w sferze ekonomii tzob. -* interwencjonizm pastwowy). W dodatku nacisk zosta pooony na postulatu dotyczce zagwarantowania praw i wolnoci mdyvndualnycti oraz wspierania przedsibiorczoci. Partie tego rodzaju pojawiy si m.m w Austrii, Belgii, Holandii, Niemczech i Szwajcarii. Prawicowy liberalizm rozwija si przede wszystkim w kraiach. w ktrych istniay silne - partie chadeckie i z koniecznoci w programach p.l. obecny by silny pierwiastek antyklerykany iprawicowa antvklervkalna" jako-* opozycja wobec centrowej opcji chadeckiej). 2. Centrolewicowy liberalizm", czyli akcentowanie prosocjanej orientacji politycznej, opartej na idei - sprawiedliwoci spoecznej i egalitaryzmu. Ta wersja pojawua si w krajach, w ktrych istniay relatywnie silne - partie konserwatywne o wyranej opcji prorynkowej i przeto nie pozwoliy p.l. na ewolucj w kierunku prawej strony osi rywalizacji politycznej. Te drugie jakbv zostay skazane na przebywanie w centrum

systemu politycznego. W dodatku w krajach ych antyklerykalny aspekt liberalizmu nie odgrywa wikszego znaczenia Chodzi o p.l. istniejce w Danii, Norwegii, Szwecji i W Brytanii. Jednak za t opcj opowiedziay si rwnie relatywnie mode pi. w Holandii (D'66) i Woszech (Republikanie). W programach tych partii mona znale wiele postulatw charakterystycznych dla -> Nowej Polityki czy - libertarianizmu. Poparcie wyborcze dla p.l, po 1945 r. cechuje raczej umiarkowana tendencja zwykowa. Zdobyway one przecitnie okoo 11% gosw wyborczych, przy czym rekordowe osignicie w tym wzgldzie zostao zarejestrowane w latach osiemdziesitych (okoo 12%). Rodzin p.l charakteryzuje znaczny potencja polityczny, jeeli chodzi o udzia w koalicjach gabinetowych. Wystpuj one jednak w do odmiennych rolach, i to w zalenoci od struktury rywalizacji midzypartyjnej. Np. w Belgii, Holandii oraz Irlandii z reguy tworz one alternatywn wobec opcji centrolewicowej koalicj gabinetow albo z - partiami chadeckimi, albo z Fiann Fail w tym ostatnim kraju. Reprezentuj one wwczas prawicow opcj polityczn. W pastwach skandynawskich p.l. sytuuj si w centrom rywalizacji i z reguy wchodz w skad szerokiej koalicji ugrupowa niesocjalistycznych. W Niemczech (i w Austrii w latach osiemdziesitych) p.l. graj rol partii centrowej i mog przenosi swe poparcie z -* partii chadeckiej na -* parti socjaldemokratyczn i vice versa. Spord p.l. najczciej uczestniczyy w tworzeniu koalicji gabi netowych: niemiecka FDE, holenderska WD, w oscy Republikanie, belgijska PW/PRL oraz fiska LKP Przecitnie p.l. skupiaj ok. 80 tys. czonkw. Do najwikszych nale woscy Republikanie .'337 tys.) oraz belgijska PW/PRL (okoo 151 tys.). [R.H.]
L i t e r a t u r a : M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, Representative Government in Western Europe, 1992: J.E. Lane, S. Ersson, Politics and Society in Western Europe, London 1987.

- wikszo partii nalecych do tej rodziny powstaa w II poowie XIX wieka lub na pocztku nastpnego. Ju w latach szedziesitych ubiegego stulecia pojawiy si pierwsze p.s.: niemiecka SPD (1863) oraz holenderska PvdA (1868). Znaczna ich cz przesza transformacj tu po II wojnie wiatowej (.np. austriacka SPO czy holenderska PvdA), a francuska i woska - pod koniec lat szedziesitych. Przede wszystkim zmieniao si oblicze programowe p.s. (zob. - socjaldemokracja). W1978 r. powstaa ostatnia z wielkich p.s.", a mianowicie hiszpaska PSOE (, cho rodowd jej poprzedniczki, czyli Socjalistycznej Partii Robotniczej siga 1879 r,). Istotne typyp:s. jako - aktora politycznego to: a) tzw. partie parlamentarne, czyli akceptujce logik rywalizacji politycznej opart na wykorzystaniu mechanizmw demokracji przedstawicielskiej; b) partie prosystemowe, ktre akceptuj liberalne zasady gry politycznej; c) partie due" (w sensie poparcia wyborczego oraz bazy czonkowskiej); d) partie relewantne politycznie, zdolne do samodzielnego sprawowania wadzy lub formowania koalicji, bdce cennym partnerem koalicyjnym dla innych partii inicjujcych, czy wreszcie tworzce opozycj, z ktr musz liczy si partie rzdzce; e) najsilniejszy reprezentant lewej strony sceny politycznej (wyjtkiem byy Wochy i Francja do 1978 r.). W okresie powojennym p.s. zdobyway przecitnie poparcie okoo 31% elektoratu. Naley jednak wspomnie, i poczynajc od lat siedemdziesitych obserwujemy minimahi tendencj spadkow. Mona wyrni wrd p.s. trzy kategorie ugrupowa: due" (zdobywaj ponad 35% gosw) -np. austriacka SPO (przecitnie zdobywa45,2%), szwedzka SAP (45.1%), norweska DNA (41.3%), brytyjska Partia Pracy (41,2), hiszpa ska PSOE (38%); rednie" (gromadz poparcie od 20% do 35%) - np. Partia Socjalistyczna w Luksemburgu (34%), holenderska PvdA (29%), fi ska PSD (25%\ francuska PS (21%); mae" (zdobywaj poniej 20'*

PARTIE SOCJALDEMOKRATYCZNE

Paxtie ultracrawicowe

m:;

' :

.;');)

cia_potoiu
Partnerstwo dl

gosw) - wioska PSI (12.2%) oraz irlandzka Partia Pracy (11%). Spord 350 gabinetw sformowanych w Europie Zachodniej po 1945 r. w 182 (2/3) uczestniczyy p.a. Jeeli chodzi o poszczeglne kraje, wskanik ten jest najwyszy w Austrii (udzia w 16 na 17 sformowanych gabinetw), Szwecji iw 19 z 24)3'Norwegii (w 17 z 24) i Danii (w 19 na 28). W 122 wypadkach (35%) p.s. kieroway gabinetami, czyli nominoway swego premiera, a najczciej zdarzao si co w Szwecji (19 premierw spord 24), Norwegii (17 spord 24) oraz. Danii (19 spord 28). Es. najczciej tworzyy gabinety jednopartyjne (wik szo ciowe lub mniejszociowe) i miao to miejsce w 72 przypadkach (na 192). W 70 przypadkach pojawia si wariant koalicji gabinetowej z udziaem p.s., ktr kierowao inne ugrupowanie (z reguy chodzi o partie chadeckie). Natomiast w 50 przypadkach p.s, kierowaa gabinetem koalicyjnym. Es. s na ogl partiami duymi", jeeli chodzi o liczb czonkw. Przecitnie skupiaj one okoo 390 tys. czonkw, cho rnice w rym wzgldzie pomidzy partiami s ogromne. Na jednym biegunie plasuj si wielkie*' ugrupowania, takie jak np.: szwedzka SAP (ponad 1 min czonkw), niemiecka SPD (911 tvs.) czv woska PSI (615 tvs.), a na przeciwnym - mae, takie jak np. irlandzka Partia Pracy (7 tys.). [R.H.] _________________
L i t e r a t u r a : J.E. Lane, S. Ersson, Politics and Society in Western Europe, London 1987; A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej, Wrocaw 1995.

potencjauiego elektoratu p.u,, mo na stwierdzi, i; a) znaczna jego cz zamieszkuje w aglomeracjach miejskich (np. w Holandii i Belgii jest to fenomen miejski''): b) skonno do popierania tych partii dominuje w rodowiskach, w ktrych wystpnie zjawisko koncentracji mniejszoci etnicznych; c) szczeglnie wraliwa na apefp.u. jest ta cz populacji, ktra znajduje si w wyjtkowo trudnej sytuacji spoecznoekonomicznej i postrzega emigrantw jako konkurentw w walce na rynku pracy; d) poparcie dla p .u. rozkada si z reguy wzgldnie rwno wrd rnych grup wiekowych. Cho np. w Niemczech i Francji nadreprezentowane s starsze generacje. [RH.]
L i t e r a t u r a : R. Herbut,, Partie ultraprawicowe a spoeczestwo w pastwach Eurooy Zachodniej, w; Studia politologiczne (red. A. Jaboski, K. Paszkiewicz, K. Woiaskil Wroaw 1995.

PARTNERSTWO DLA POKOJU

-okrelenie szczeglnego rodzaju stosunkw czcych pastwa czonkowskie - NATO oraz. kraje aspirujce do czonkostwa w tym sojuszu, a take mechanizmu wsppracy wymienionych wyej pa stw w zakresie adu, bezpiecze stwa i stabilizacji sytuacji na kontynencie. Idea PdP bya odpowiedzi na zg aszn przez kraje Europy rodkowej i Wschodniej od 1990 r. gotowo wstpienia do NATO. Zgoszona zostaa przez amerykaskiego sekretarza obrony Les Aspina podczas konferencji ministrw obrony pastw czonkowskich NATO w Travemunde w padzierniku 1993 r. jako propozycja podpisania przez NATO umowy o wsppracy obronnej z pastwami Europy rodkowoWschodniej. Bya jednoczenie sygnaem dia Federacji Rosyjskiej, sprzeciwiajcej si rozszerzeniu sojuszu, i ewentualne rozszerzenie jest spraw przyszoci, oficjalny dokument zawierajcy zasady i warunki uczestnictwa w PdP zosta przyjty podczas szczytu w Brukseli 10.01.1994 r. Zaproszenie do udziau w PdP wystosowano do wszystkich krajw europejskich zainteresowanych wspprac z NATO. Inicjujc rozmowy na ten temat, USA przeprowadziy seri konsultacji (w Warszawie np. przebywaa M. Albright oraz gen. J. Shalikashvili - szef Kolegium Szefw Sztabw Poczonych Si Zbrojnych USA, gwnodowodzcy Silami Zbrojnymi NZ w wojnie w Zatoce Perskiej). Chodzio o przedstawienie szczegowych zaoe PdP, strategii przystpowania do NATO (razem czy oddzielnie). Podczas spotkania prezydenta USA B. Clintona z przywdcami pastw Grupy Wyszehradzkiej w Pradze 12.01.1994 r przy krytycznym podejciu do idei wsppracy w ramach PdP, ktr postrzegano raczej jako rozwizanie zastpcze wobec ich aspiracji wstpienia do NATO (prezydent L. Wasa), 03.02.1994 r. premier W Pawiak podpisa w Brukseli dokument ramowy PdE Podobnie uczyniy inne kraje. Praktycznie do poowy 1995 r. PdP podpisao 25 pastw europejskich. Ramowy dokument podpisaa take FR (22,06.1994), gwny oponent rozszerzenia NATO na wschd. FR proponowaa inne rozwizanie problemu, mianowicie przeksztacenie utworzonej w gradniu 1991 r. Phiocnoatlantyckiej Rady Wsppracy w instytucj, ktra pod patronatem KBWE (obecnie - OBWE) bdzie kontynuowaa pokojowe akcje NATO, WNP 'i UE oraz budow w miejsce PdP Partnerstwa Oglnoeuropejskiego (jest to idea zgoszona przez min. spr. zagr. Rosji A. Kozyriewa podczas rosyjsko-polskiej konferencji w Krakowie (2325.02,1994 r.j. Propozycja ta miaa zneutralizowa przesanie PdP oraz wzmocni dyplomatyczn i polityczn ofensyw FR wobec Zachodu przez zg aszan ide budowy systemu* bezpieczestwa europejskiego przy wzmocnieniu OBWE. Czonkostwo w PdP z definicji nie byo rwnoznaczne z gwarancjami bezpiecze stwa, jakich NATO udziela swymi czonkom w myl art. 5 traktatu waszyngtoskiego. Nie stwarzao tak e formalnych przesanek ubiegania si o przyjcie do NATO, cho jak pokazuje przykad Polski, Czech

PARTIE ULTRAPRAW1COWE - rodzina partii zdefiniowana na podstawie trzech kryteriw: a) treci apelu programowego - jeeli pojawiaj si w nim hasa nawizujce w mniej czy bardziej otwarty sposb do tradycji ruchw faszystowskich Uob, faszyzm oraz nazizm), to stwierdzenie tego faktu pozwala na zaliczenie partii do rodziny utraprawicowych; b) stosunek do istniejcego systemu politycznego - p.u. z reguy konstytuuj opozycj antysystemow, podwaajc liberalno-demokratyczn logik przemian ustrojowych, a w ich apelu moe pojawi si np. opcja antyparlamentarna, antypluralistyczna czy antypartyjna; c) miejsce, jakie zajmuj na osi rywalizacji lewica-prawica; plasuj si z reguy na najbardziej na prawo wysunitym odcinku osi rywalizacji. Biorc pod uwag kryterium wyborcze p.u., nale do kategorii partii maych". Z reguy nie przekraczaj one poziomu 15% zdobytych gosw wyborczych. Front Narodowy we Francji zanotowa pierwszy sukces w 1984 r., uzyskujc 11,2% gosw w wyborach do Parlamentu Europejskiego. W wyborach powszechnych w 1983 r. zapewni sobie rekordow liczb gosw wyborczych - 13%. Inne p.u. z reguy nie osigaj poziomu 10% gosw elektoratu. Zachodnioniemieckim Republikanom i Deutsche Volksunion nigdy nie udao si przekroczy picioprocentowej -*klauzuli zaporowej. Ugrupowania te odnosz pewne sukcesy w wyborach krajowych (np. sukces Republikanw w 1989 roku w wyborach w Berlinie Zachodnim - 7,5% gosw wyborczych-czy w wyborach krajowych w BadenWirtembergii w 1992 r, - poparcie 10,9% elektoratu). W ostatnich wyborach we Woszech (1994 r.) duy sukces odniosa ultraprawicowa MSI (neofaszy ci), zdobywajc a 13,5% gosw elektoratu. W ostatnich dwch dekadach rekordowe osignicie partia zanotowaa w 1983 r. (6,8% gosw). Jest to zreszt jedyna w powojennej historii demokratycznej Europy Zachodniej p.u.. ktra uczestniczya w koalicji gabinetowej (rzd S. Berlusconiegoj. Po 1945 r. rodzina p.u. zdobywaa przecitnie okoo 3,4% gosw wyborczych (wzrost zarejestrowano w latach 1960-1969 oraz 1983-1989). Elektorat p.u. naley do grupy tzw. p ynnych wyborcw", ktrzy do czsto zmieniaj preferencje partyjne. Wykorzystujc dane zebrane w Holandii, Belgii, Francji i Niemczech, a dotyczce

Partycypacja politvgzna_

:.;; o

Msrnalizm

i Wgier, uatwiao proces przystpowania do sojuszu. Wsppraca w ramach PdP miaa na celu rozwj wspprac;/ w obszarze bezpieczestwa, zapewnienie stabilnoci na kontynencie przez zwikszenie przejrzysto ci budetw obronnych, umocnienie cywilnej kontroli nad wojsMem, wsplne wiczenia, wsplne planowanie obronne oraz uzyskiwanie przez partnerw zdolnoci do wspdziaania z NATO w sferze operacji pokojowych, humanitarnych i wielu innych. Cenn inicjatyw NATO, majc istotne znaczenie dla rozwoju PdP, byo podpisanie w Brukseli w listopadzie 1995 r. midzy czonkami NATO i innymi pastwami uczestniczcymi w PdP umowy dotyczcej statusu Si PdP, tzw. SOFA PdP (Status of Force Agreement HP) Roboczym forum PdP jest PoHtyczno-Wojskowy Komitet Kierujcy oraz Komrka Koordynacji Partnerstwa. W ramach PdP poszczeglne pastwa podpisuj indywidualne programy partnerstwa z NATO. w ramach ktrych wykonywane s wiczenia wojskowe i inne formy wsppracy. Polska jako pierwsza podpisaa tego typu dokument. Po przystpieniu do NATO w .grudniu 1999 r. znaczenie przesania PdP nie ulego zmianie w polityce zagranicznej RE czego dowodem jest jej uczestnictwo we wsplnych przedsiwziciach, np. udzia w midzynarodowych wiczeniach CMX-98 z zakresu postpowania w sytuacjach kryzysowych, za porednictwem PdP przekazywalimy take polskie dowiadczenia takim pa stwom, jak Litwa i Ukraina (w lipcu 1999 r. odbyy si na Litwie wiczenia PdP z udziaem 5,5 tys. onierzy z kilkunastu pastw). [T..-N.I PARTYCYPACJA POLITYCZNA - inaczej uczestnictwo polityczne - wszelka dobrowolna aktywno, w wyniku ktrej jednostki bd -* grapy spoeczne chc wpywa na wybr rzdzcych i/lub rezultaty - dziaa politycznych" (G. Meyer, Introduction: Two European Nations in Search of Participatory Democracy, 1991). Przesankami tak rozumianej p.p. s nastpujce czynniki: a) dobrowolna aktywno podmiotw, co wyklucza zaliczenie do p.p. skutkw funkcji mobilizacyjnej, realizowanej min. przez orodki wadzy totalitarnej; b) poziom prawnie okrelonej autonomii poszczeglnych podmiotw w podejmowaniu dziaa i wyborw politycznych; c) istnienie przynajmniej mixiimalnych szans wpywania na -* polityk, gwarantowanych przez formalne zasady i instytucje oraz okrelony stopie odpowiedzialnoci - elit politycznych (G. Meyer). P.p. jest take okrelana jako: a) poszukiwanie -wolnoci przez jednostk ; h) znaszanie przez formalne lub nieformalne grupy obywateli dania autonomii, -> pluralizmu oraz wzrostu udziau w sprawowaniu wadzy w yciu publicznym; c) normatywna i rzeczywicie funkcjonujca zasada nadajca legitymizacj procesom podejmowania- decyzji poktycznych; d) funkcjonalna przesanka do wzrostu ekonomicznego, modernizacji, wzrostu wydajnoci pracy oraz innowacyjnoci technicznej; e) cel i rodek niezb dny do efektywnych reform we wszystkich obszarach polityki, zarwno w normalnych" czasach, jaki w okresach systemowych hub sektorowych kryzysw (G. Meyer). Ep. posiada rny sens teoretyczny i praktyczny w dwch podstawowych i przeciwstawnych koncepcjach ycia-demokratycznej i autokratycznej. W systemie demokratycznym p.p. jest autentyczn norm ustrojow i staym elementem praktyki politycznej. Jej formy uregulowane s -* normami prawa. Istniej formalne i materialne gwarancje rzeczywistego wpywania obywateli na -> polityk. W ujciu potencjalnym uczestnictwo charakteryzuje si stosunkowo duym zakresem i zasigiem. Obowizuje zasada -* pluralizmu, materializujca si przez obecno na scenie politycznej wielu podmiotw, posiadajcych zrnicowane b d przeciwstawne -interesy, systemy wartoci i programy spoeczno-polityczne. Respektowana jest rwnie zasada wolnoci ludzi w podejmowaniu decyzji o uczestniczeniu w yciu politycznym lub staej czy te okresowej

w nim nieobecnoci - nie istnieje zatem obowizek aktywnoci politycznej. Uczestnictwo, zwaszcza w formie - wyborw i -> referendum, daje obywatelom kompetencj wsp ksztatowania sk adu personalnego orodkw wadzy pa stwowej i samorzdowej, ujawniania preferencji w zakresie kierunkw i celw rozwoju -* systemu spoecznego, kontrolowania podmiotw wadzy itd. Powysze uwagi nie oznaczaj, e p.p. ma wycznie konstruktywny dla systemu demokratycznego charakter. Demokracja me jest wolna od dziaa i - konfliktw naruszajcych system prawny i zasady praktyki politycznej. Chodzi zwaszcza o prosystemowe i antysystemowe bodce gbokich przeksztace. W systemach autokratycznych p.p. moe by take prawnie uregulowana, sile jej formalnym gwarancjom nie odpowiadaj wystarczajce gwarancje materialne. W ujciu realnym p.p. ograniczona jest do tej czci spoeczestwa, ktra z rnych powodw akceptuje system i czynnie go wspiera, a tak e do tych, ktrzy podejmuj dziaania w celu modyfikacji/ zmiany systemu (.opozycja wewntrzsystemowa i pozasystemowa). W tym drugim przypadej podmiot wadzy stosuje zazwyczaj formalne i nieformalne represje. Zakres i zasig p.p. jest stosunkowo nieduy. Obowizuje monizm albo ograniczony pluralizm ideowy i organizacyjny. Zasada wolnoci zanegowana jest przez sta, obowizkow i przymusow -* mobilizacj polityczn w systemie totalitarnym bd te przez koncesjonowane i okazjonalne uczestnictwo w systemie autorytarnym. W takich przypadkach sens p.p. w mniejszym stopniu polega na wsptworzeniu praktyki politycznej, a w zdecydowanie wikszym - na manifestowaniu poparcia dla rozstrzygni podejmowanych przez elit wadzy. Ep. stanowi tutaj mechanizm majcy zapewni przynajmniej formaln legitymacj podmiotom wadzy o uzurpatorsMej proweniencji, wybranym w iiierywaiizaeyjnyeh wyborach czy wyonionych metod wewntrzgrupowych nominacji. Typologia p.p. zawiera nastpujce elementy: a) p. konstytucyjna i niezinstytucjonalizowana, b) p. legalna i nielegaln c) p. legitymowana i nielegitymowana, d) p. konwencjonalna (stereotypowa) i niekonwencjonalna, przybierajca formy dziaa nielegalnych, min. w postaci pozaprawnych zachowa w kampaniach wyborczych, nielegalnych wiecw i demonstracji, dzikich strajkw", okupacji budynkw, zamachw terrorystycznych (G.Meyer). Przeprowadzane w wielu krajach badania wskazuj na raczej miy poziom zainteresowania ludzi polityk (rzdu kilkunastu procent). Jeszcze niszy jest odsetek udzi aktywnie i stale uczestniczcych w yciu politycznym. Stanem dominujcym jest rnie motywowana bierno oraz apatia polityczna. Wyjtkami s zachowania podczas wyborw parlamentarnych i wyborw samorzdowych, a take wysoka aktywno w okresach rozlegych i ostrych - konfliktw oraz -* kryzysw spoeczno-politycznych. [L.S.]
L i t e r a t u r a : L. Milbrath, M. Goel, Political Participation, Chicago 1977; A. Marsh, Political Action in Europe and USA. New York 1990: G. Meyer, E Ryszka (ed.) Political Participation and Democracy in Poland and West Germany, Warszawa 1991, Wadza i spoeczestwo. Antologia tekstw z zakresu socjologii polityki, t. II, wybr i opra. J. Szczupaczyski, warszawa 1998.

PATERNALIZM
Sang, paternal, fr, - patemel) - doktryna, wedug ktrej stosunki midzy przedsibiorcami a pracownikami w skali przedsibiorstwa powinny by regulowane przez te same zasady, ktre rzdz du rodzin, charakteryzujc si poczuciem solidarnoci i wzajemnym zaufaniem, autorytetem ojca i podporzdkowaniem dzieci. Jako zasada organizacyjna p, zosta wprowadzony przez EL Forda na pocztku XX w., natomiast wspczenie jest szeroko stosowany w niektrych przedsibiorstwach w Japonii, W wielu krajach (gwnie Ameryki aciskiej) p. zosta przyjty jako zasada

Patologie polityczne

J^K5Eili2JW3hie;a zwolennikw i wykonawco?/ decyzji (np. grupa wyborcza czy biurokratyczna). W Stanach Zjednoczonych form p. sta sie tzw. system upw (spoils system}, zgodnie z ktrym wygrywajca partia polityczna nagradza swych zwolennikw, oddanych urzdnikw sponsorw wyborczych Ltd., nominujc ich na stanowiska publiczne lub wiadczc inne przysugi. System rozwin si poczynajc od lat dwudziestych XIX w,, a tradycja ta kojarzy si z nazwiskami prezydentw A. Jacksona oraz T. Jeffersona. Swoisty system p. istnia w pa stwach komunistycznych, a jego centrum stanowiy panie komunistyczne i afiliowane grupy nacisku. W rezultacie o wpywach politycznych (jednostki lub grupy) czy legitymacji do politycznego dziaania decydowa zwizek z parti komunistyczna. Dostp do funkcji publicznych moliwy by tylko i wy cznie za porednictwem partu komunistycznej, ktra kontrolowaa dziaania aparatu pastwowego. Niejednokrotnie ten ukad powiza okrela si mianem -* paternalizmu (J, La Palombara, Interest Group in Italian- Politics, 1964). Osoby czy organizacje, ktre chciay co znaczy na arenie politycznej, musiay zdoby zaufanie hegemonicznej partii politycznej i zosta dokooptowane do krgu sprzymierzonych". Liderzy partii komunistycznej lubili kreowa si na patrona czy ojca spoecze stwa. [R.H. ]

ideologiczna okrelajca form rzdzenia pastwem, ktrej cechami wyrniajcymi s -* autorytaryzm, -* interwencjonizm pa stwowy i korporatywizm. vT sprawach spoecznych p. czsto odwouje si do hase -+ populizmu, [K.D.] PATOLOGIE POLITYCZNE To kategoria zachowa, zjawisk, procesw oraz zwizanych z nimi instytucji, wystpujcych w polu polityki, a bdcych wiadomym odstpstwem od akceptowanych regu, norm i zasad ycia spoecznego, a take politycznego, najczciej o podou, moralnym, prawnym i religijnym. Mamy do czynienia z szerszym i w szym ujciem p.p. W szerszym ujciu punktem odniesienia bd aksjologiczne, runkcjonalne i normatywne zasady mechanizmu demokratycznego, a w wszym - zjawiska i procesy stojce w sprzecznoci z oglnie przyjtymi standardami cywilizacyjnymi i kulturowymi (najczciej podlegajce penalizacji) w zdecydowanej wikszoci -> systemw politycznych, niezalenie od charakteru - reimu politycznego (demokratyczny, totalitarny czy autorytarny). Istotnym elementem decydujcym o patologizacji jest tak e czynnik czasoprzestrzenny, tzn. powszechno i czstotliwo, z jak wystpuje dane zjawisko. Ep. naley traktowa jako zo samo w sobie", ale take w kontekcie subiektywnego i spoecznego postrzegania oraz ocen. Szersze ujcie p.p. obejmowaoby wszelkie przewroty polityczne dokonywane przy uyciu przemocy a wic rewolucje (zob, -* rewolucja spoeczna), -* pucze, -* zamachy stanu, rebelie czy bunty, a tak e -* reimy polityczne opierajce swoj egzystencj na -* terrorze. O wiele mniej kontrowersyjny jest- obszar wszego ujcia. Do p.p. nale tak powszechne zjawiska, jak: - korupcja, kumoterstwo, -> nepotyzm czy biurokratyzacja. Wypeniaj ten obszar tak e zachowania bd ce cynicznym uczynieniem z zawodu polityka celu" z pominiciem politycznej funkcji, czyli posugiwanie si w procesie zdobywania i utrzymania wadzy szantaem, manipulacj, kamstwem i oszustwem w stosunku do rywali oraz rzdzonych. Do patologicznych zjawisk politycznych naley niewtpliwie instytucja pastwa totalitarnego. Fakt ten jest dobrym przykadem na zasadno tezy i patologia rodzi patologi: rewolucja rodzi -* przemoc, cenzura kamstwo i manipulacj, -> mafia - -+ korupcj i szanta, -> nomenklatura kumoterstwo i -* nepotyzm. Do przejaww patologizacji ycia politycznego Z.J. Pietra zalicza take psychiatryczne problemy elit politycznych, i to niezalenie od rodzaju reimu politycznego. [E.M.J
L i t e r a t u r a : Z.J. Pietra, Decydowanie polityczne, Warszawa 1998; Z.J. Pietra, Patologia elit politycznych, Iw:] Elity polityczne w Polsce, Warszawa 1992; H. wida-Ziba, Czowiek wewntrznie zniewolony, Warszawa 1997; R.S. Robins, J.M. Post, Paranoja polityczna (psychopatologia nienawici), Warszawa 1999.

PERMANENTNA REWOLUCJA
- teoria sformuowana przez Lwa Trockiego, bd ca fundamentalnym skadnikiem doktryny -* trockizmu. Najpeniejszy wykad zasad teorii Trocki przedstawi w pracy Permanentna rewolucja, napisanej w latach 1928-1931. W skad teorii p.r. wchodz trzy zespoy idei. Pierwszy dotyczy okresu przechodzenia od rewolucji buruazyjno-demokratycznej do rewolucji socjalistycznej. Istot zagadnienia stanowi teza, I wybuch rewolucji buruazyjno-demokratycznej stanowi zarazem pocztek rewolucji socjalistycznej. Midzy nimi nie ma. dystansu czasowego. Stanowisko to nawizywao do pogldw K Marksa i F. Engelsa na temat charakteru procesu rewolucyjnego i kierowniczej w nim roli klasy robotniczej (Apel Komitetu Centralnego do Zwizkw Komunistw. 1850) oraz Leninowskiej teorii przerastania rewolucji buruazyjnodemokratycznej w rewolucj socjalistyczn (Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratyczne], "w:] Dziel, t. 15, Warszawa 1956). Trocki stan na stanowisku, i ustanowienie dyktatury proletariatu powinno nastpi ju we wczesnej fazie rewolucji buruazyjno-demokratycznej. Drugi aspekt p.r. wie si z problemem midzynarodowego zasigu rewolucji socjalistycznej. Idea ta wyrasta z przekonania, i zwycistwo rewolucji proletariackiej w jednym kraju grozi narastaniem sprzecznoci wewntrznych i zewn trznych midzy pa stwem dyktatury proletariatu a otoczeniem kapitalistycznym, a ponadto jest sprzeczne z midzynarodowym charakterem rozwoju si wytwrczych. Odwoujc si do Marksa, Trocki wyrazi pogld, e rewolucja proletariacka powinna zwyciy we wszystkich najbardziej uprzemysowionych krajach kapitalistycznych rwnoczenie. Celem rewolucji miao by w pierwszej kolejnoci zbudowanie radzieckich Stanw Zjednoczonych Europy", Nastpstwem tego pogldu bya dyrektywa polityczna Trackiego g oszca konieczno wspierania" ruchw rewolucyjnych i szerzenia w ten sposb zarzewia rewolucji w innych krajach (eksport rewolucji"). Trzeci aspekt p.r. to okrelenie charakteru rewolucji socjalistycznej, pojmowanej jako proces nieustannych zmian stosunkw spoecznych, cigych przewrotw w ekonomice, technice, nauce, stosunkach rodzinnych, zwyczajach i obyczajach. Zdaniem Trockiego przemiany te powoduj, e spoecze stwo nie mo e osign stanu rwnowagi". Cech wyrniajc proces radykalnych i nieustajcych zmian spoecznych jest silne upolitycznienie wszystkich wydarze zachodzcych w ich toku. [K.D.]

PATROMAT
Gac. patronatus - opieka, osona) - termin stosowany na okrelenie dwustronnego ukadu, w ktrym patron (ac.patronus - obroca) roztacza opiek nad uzalenionym od niego klientem. Moe ona mie charakter zarwno gospodarczy, jak i polityczny, cho z reguy podstawowym celem utrzymania p, byo stworzenie ukadu politycznego gwarantujcego patronowi wywieranie - wpywu politycznego. Jako forma zabezpieczenia interesw patrona zostaje uksztatowany system powiza klienteistycznych (zob. -* klientelizm). W historii z reguy patronem bya osoba bogata, zapewniajca klientom wzgldne bezpiecze stwo ekonomiczne w zamian za okrelone wiadczenia o charakterze materialnym. Wspczenie p. polityczny roztaczaj osoby czy organizacje uczestniczce w procesie przetargw politycznych, a staje si on jednym z narzdzi su cych stworzeniu stabilnej i oddanej ETUDV

Por

iii

turaiizro polityczny radzieckiego spoeczestwa. Negatywnego znaczenia tych czynnikw nie przewaya ani swoboda dziaania rodkw masowego przekazu, ani wprowadzanie elementw demokracji iphywalizaeyine wybory w 1989 r. oraz rezygnacja z kierowniczej roli partii komunistycznej). Jednoczenie radykalizm niektrych hase p. wywoa opr wrd konserwatywnej czci aparatu partyjnego. W sierpniu 1991 r. w wynika tzw. puczu G. Janjewa podjto prb odsunicia M. Gorbaczowa od wadzy. Cho nie zakoczya si sukcesem, oznaczaa jednak ostateczny koniec p. oraz stanowia preludium rozpadu ZSRR. Zrnicowany by te odbir p. za granic, O ile raczej pozytywnie odnosili si do p. i M. Gorbaczowa politycy pastw zachodnich, o tyle stanowisko partii komunistycznych w Europie Wschodniej byo wyranie podzielone. W Polsce i na Wgrzech przemiany radzieckie wzmocniy tzw. nurt reformatorski wewntrz partii komunistycznych,'opowiadajcy ei za demokratyzacj ycia publicznego i za dialogiem z opozycj (zoo, -> okrgy st). Zdecydowanie niechtne wobec p, okazay si wadze komunistyczne w NRD, Czechosowacji oraz w Rumunii, traktujce p. w kategoriach odstpstwa od pryncypiw1 ideologicznych. W krajach tych nie doszo do adnych porozumie z opozycj, a komunici utracili wadz jesieni 1989 r. przy akompaniamencie gwatownych, masowych protestw spoecznych. [A.A.]

PERSWAZJA
- metoda polegajca na przekonywaniu ludzi do zaakceptowania pewnych pogldw i wynikajcej std zmiany zachowa, oparta na: a) argumentacji racjonalnej (rzetelna interpretacja zjawisk i procesw spoecznych, bezdyskusyjne fakty dane statystyczne, logiczne wnioski) oraz b) odziaywaniach em.ocjonaiB.ycli ''uwiadamianie pozytywnych lub negatywnych konsekwencji psychicznych - np. satysfakcji, poczucia bezpieczestwa, wysokiej samooceny, niezadowolenia, wstydu, poczucia zagro enia -zwizanych z zastosowaniem si do-proponowanych dziaa bd ich odrzuceniem. Skuteczno p. w odziaywaniach politycznych uwarunkowana jest: a) poziomem - konfliktw w spoeczestwie, b) liczb rywalizujcych orodkw decyzyjnych przekazujcych zazwyczaj odmienne i sprzeczne informacje o tych samych zdarzeniach, c) powtarzalnoci informacji w rnych - mass mediach, d) si wizi czcych odbiorcw z nadawc, e) trafnoci argumentacji, czyli jej zgodnoci z aktualnymi i przyszymi - potrzebami oraz - postawami odbiorcw itd. Wad p, w polityce jest powolno osigania celu oddziaywa, tzn. ewentualnej modyfikacji bd zmiany postaw politycznych, a take praktyczna nieprzewidywalno jej skutkw. Po pierwsze w procesie -y komunikacji nie mona unikn rnego rodzaju tzw szumw - czynnikw blokujcych i deformujcych przekazywane treci. Po drugie odbiorcy reaguj na informacje zgodnie z mechanizmem dysonansu poznawczego, tzn. akceptuj treci zgodne z ich postawami, a odrzucaj przekazy z nimi sprzeczne. Po trzecie, mteiektualno-emocjonalne oddziaywania danego podmiotu mog zosta wyparte przez bardziej atrakcyjne zabiegi innych podmiotw. [L.S.] L i t e r a t u r a : T. Klementewicz, Argumentacje polityczne. Jeyk i techniki. 1986; A.Wiszniewski, Jak przekonujco mwi i przemawia, Warszawa 1994.

PLAN RAPACKIEGO - RAPACKIEGO PLAN

- posta -* referendum, ktrego przedmiotem jest wywoujca -* konflikt kwestia przynalenoci okrelonego obszaru do konkretnego pastwa lub aprobata (dezaprobata) rzdw konkretnego polityka sprawujcego w adz i ubiegajcego si o jej przedu enie - ale nie w ramach procedury wyborczej (p. personalny). Przykadem p. pierwszego rodzaju s gosowania przeprowadzone w 1920 r. na Warmii i Mazurach oraz w 1921 r. na Grnym lsku, w ktrych wyniku sporne tereny zostay przyczone do Niemiec. Przykadem p. personalnego moe by natomiast gosowanie powszechne w Chile (5.10.1988 z), w ktrego rezultacie A. Pinochet - starajcy si o przeduenie swych penomocnictw szefa pastwa do 1997 r. - utraci wadz i zosta) zmuszony do zarzdzenia rywaizaeyjnych wyborw. E tego typu odbyway si rwnie w Europie Wschodniej, po upadku komunizmu. W Rosji 25.04.1993 r. przeprowadzono glosowanie, w ktrym pytano obywateli o zaufanie do wczesnego prezydenta i realizowanej przez niego polityki spoeczno-gospodarczej. W rezultacie wyraenia przez wikszo gosujcych poparcia dla B. Jelcyna zyska on dodatkow legitymizacj swej wadzy. Pozwolio mu to na przeforsowanie wasnego projektu konstytucji i trybu jej uchwalenia, a nastpnie na rozprawienie si z niech tnym mu parlamentem przy uyciu siy. [A.A.1

PLEBISCYT

PiERESTROJKA
iros. przebudowa) - program kompleksowych przeobrae systemu spoecznego ZSRP. sformu owany w kwietniu 1985 r. przez sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego M. Gorbaczowa, Terminem p, okrela si take - proces polityczny dokonujcy si w ZSRR w latach 1985-1991. Zamierzeniem M. Gorbaczowa bya kompleksowa reforma gospodarki, * systemu politycznego ZSRR oraz stopniowe dokonywanie zmian w wiadomoci spoeczestwa radzieckiego. Koncepcja p. bya stopniowo rozwijana w dokumentach partii komunistycznej, zwaszcza midzy 1985 a 1989 r. Obejmowaa trzy zasadnicze elementy: a) przyspieszenie iuskorenije) -rozumiane jako konieczno przezwycienia zastoju gospodarczego, w jakim znalaz si ZSRR w atach siedemdziesitych i osiemdziesitych, b) jawno {gasnos) -traktowana jako praktyczna likwidacja cenzury i wica si z tym mo no ujawniania faktw historycznych oraz c) nowe mylenie [nawoje myszienije) - oznaczajce konieczno zrywania z dogmatami, ktrymi kieroway si dotd partie komunistyczne, w tym min, z traktowaniem pastw Europy Wschodniej jako satelitw ZSRR. Koncepcja p. bya prb zreformowania komunizmu, polegajc na wprowadzeniu elementw gospodarki rynkowej i demokratyzacji ycia publicznego, przy rwnoczesnym zachowaniu podstawowych zasad ustroju komunistycznego. M. Gorbaczow podkrela, e p. oznacza rewolucj, a wic tworzenie, ale zarazem i burzenie", Z drugiej strony zarzeka si, e ,,wadzy radzieckiej zmienia nie zamierza i nie b dzie odchodzi od jej pryncypiw" (M. Gorbaczow, Przebudowa i nowe mylenie, 1987). Ta niekonsekwencja spowodowaa, e nie udao mu si uzyska spoecznego poparcia, na jakie liczy. O braku sukcesu p. przesdziy przede wszystkim wzrastajce trudnoci ekonomiczne ZSRR i apatia

PLURALIZM POLITYCZNY
. W znaczeniu opisowym - niejednolito I zrnicowanie) spoeczestwa. Cho jest ono zwykle postrzegane jako zintegrowana cao, to nie oznacza to, e nie wystpuj w nim wewntrzne podziay Ich rdem jest min. niejednakowa pozycja ekonomiczna poszczeglnych jednostek, nierwny poziom wyksztacenia oraz odrbnoci kulturowe. Taki stan rzeczy powoduje rozbieno - interesw politycznych konkretnych grup spoecznych. Z politologicznego punktu zrnicowanie to prowadzi do uksztatowania si trwaych -* podziaw socjopolitycznych, wyraonych w zachowaniach politycznych i w organizacji ycia publicznego i.S. Rokkan, S. Lipset), Opis spoeczestwa oluralistycznego odnajdujemy min. w pracach A. Tocqueville'a <0 demokracn

Piutokracja

:/.;

SI 7

Podmiot

w Ameryce, 1835, wyd. poi. 1976), A. Bentley'a (The Process of Government, 1908) oraz R. Dahla (Wfto Governs?, 1961), Opisujc wspczesne spoecze stwo, wyodrbnia si rne wymiary p.p. Pierwszym z nich jest p. ekonomiczny wynikajcy ze zrnicowania praw w asnociowych, ktre prowadzi do nierwnomiernej dystrybucji bogactwa. Zagadnienie to stanowi przedmiot kontrowersji midzy wspczesn -* lewic, domagajc si wyrwnawczej redystrybucji zasobw materialnych, a -* prawic, postulujc swobodne dziaanie praw -* rynku. Ze zrnicowaniem bogactwa wie si p. spoeczny, sprowadzajcy si do nierwnoci pozycji spoecznej zajmowanej przez jednostki nalece do rnych grup. Tak np. przynaleno do grupy posiadaczy wielkiego majtku lub do dominujcej grupy etnicznej moe wiza si z wikszymi szansami na zdobycie elitarnego wyksztacenia, co polepsza yciowe perspekiywyjednostki. E ekonomiczny i spoeczny powoduj zrnicowanie polityczne spoeczestwa (p. polityczny). Jego wyrazem jest uformowanie si systemw multipartyjnyeh, w ktrych ramach co najmniej dwie partie polityczne walcz o gosy wyborcw. Mo na przyj, e rywali-zacyjny - system partyjny jest najbardziej czytelnym wskanikiem p. politycznego w ramach -* systemu politycznego. Zrnicowanie polityczne przejawia si rwnie w mnogoci organizacji, sucych realizacji interesw politycznych poszczeglnych grap Inp. p. zwizkowy). W sferze kulturowej wyodrbnia si natomiast p. ideologiczny i wyznaniowy, powodujcy konkurencj idei i - w mniejszym stopniu - wyzna. Jeli w danym spoecze stwie wystpuje zr nicowanie kulturowe, to mamy do czynienia ze spoeczestwem sfragmentaryzowanym, wymagajcym zainstalowania instytucjonalnych mechanizmw rozwizywania konfliktw (A. Lijphart, Democracy in Plural Societies, 1977). 2. W znaczeniu normatywnym p.p. jest postulatem uwzgldnienia ekonomicznego, spoecznego i kulturowego zrnicowania w obszarze polityki. Oznacza to, e normy tworzce - reim polityczny powinny uwzgldnia moliwo ujawnienia i reprezentacji zr nicowanych interesw grupowych, ktre mog by wzajemnie zbiene, neutralne, komplementarne lub konfliktowe (M. Sobolewski, Zasady demokracji buruazyjnej, 1969). Realizacja tego postulatu wymaga przede wszystkim stworzenia prawnych i rzeczywistych moliwoci organizowania si obywateli do realizacji celw politycznych (zob. -* spoeczestwo obywatelskie). Najpeniejszym wyrazem p.p. jest prawo do -* opozycji, obejmujce mo no prezentowania alternatywnych punktw widzenia wobec podejmowanych decyzji i uprawnienie do ich kwestionowania (S. Ehrlich, Obliczapluralizmw, 1981). Urzeczywistnieniem p.p. jest przede wszystkim swoboda zakadania -* partii politycznych, formowania -* grup interesu oraz niezaleno rodkw masowego przekazu. Jako postulat polityczny p. pozostawa w ostrym konflikcie z teoriami elit oraz z koncepcjami opartymi na idei jednolitoci wadzy - np, z -* marksizmem i ~* totalitaryzmem. Z uwagi na cisy zwizek p.p. z ide - demokracji haso to stao si trzonem programu opozycji antykomunistycznej w Polsce w latach osiemdziesitych. [A.A.]

bogacenia si ludzi. Tworz j ci. ktrzy osigaj bogactwo, niezalenie od rde, z jakich si ono wywodzi. E jest grup otwart, co oznacza, e dostp do niej nie jest ograniczony adnymi czynnikami oprcz ekonomicznego. 2, Rzdy ludzi bogatych. P. w tym rozumieniu jest koncepcj opart na przekonaniu, e kwalifikacje polityczne posiadaj tylko ci, ktrzy wykazali si umiejtnoci pozyskiwania i gromadzenia dbr materialnych. Pojawia si ono w greckiej my li politycznej pod nazw timeokraeji. Przekonanie takie jest charakterystyczne zw aszcza dla wczesnej fazy rozwoju -> kapitalizmu, charakteryzujcej si walk o obalenie przywilejw wynikajcych z urodzenia. [AA.]

PODATKI
- w sensie formalnym s to bezzwrotne, przymusowe wiadczenia pienine naoone przez pa stwo lub organ samorzdu terytorialnego na obywatela oraz na podmioty prowadzce dziaalno gospodarcz. E stanowi gwne rdo dochodw -> budetu pastwa oraz budetw gmin, E powszechne uchwalane s w formie -* ustawy, p. lokalne - w formie uchwa rad gmin lub w drodze -* referendum (samoopodatkowanie si), W Polsce obowizuj trzy zasadnicze rodzaje p.: p. od towarw i usug (VAT), p. dochodowy od osb fizycznych i p. dochodowy od osb prawnych. Z politologicznego punktu widzenia p. jest rodzajem wymuszonego poparcia dla -* systemu politycznego. Przychody uzyskane dziki naoonjTn p. s materialnymi -* zasobami politycznymi, ktre umoliwiaj realizacj talach zada politycznych, jak: zapewnienie bezpiecze stwa zewn trznego i wewntrznego, utrzymanie -* aparatu pastwowego oraz prowadzenie polityki socjalnej. E speniaj nie tylko funkcje fiskalne (gromadzenie przez pastwo rodkw materialnych), ale i pozafiskalne. Umoliwiaj bowiem prowadzenie polityki zachcania lub zniechcania do podejmowania konkretnej dziaalnoci gospodarczej. Su temu przede wszystkim ulgi podatkowe. Problem wysokoci podatkw jest jedn z najbardziej zasadniczych kontrowersji politycznych midzy -> lewic a -* prawic. Spr ten ujawnia si zwaszcza podczas -> kampanii wyborczych, bowiem kwestia p. stanowi jeden z zasadniczych elementw programw wyborczych. [AA]

PODMiOT POLITYKI
- zbiorw}/ lub indywidualny uczestnik ycia politycznego, podejmujcy w sposb wzgldnie trway wiadome, suwerenne i zaplanowane dziaania zwizane z jego usytuowaniem w spoecznej i. politycznej strukturze spoeczestwa. Zmierzaj one do realizacji pewnych systemw - potrzeb, wartoci i i- interesw przez bezporednie sprawowanie, wspsprawowanie - w adzy politycznej bd te przez wpyw na podejmowanie - decyzji politycznych (zob. -+ wpyw polityczny). Wpyw ten moe mie dwojaki charakter: a) formalny, czy zgodny z obowizujcymi w - systemie politycznym normami, oraz b) nieformalny, czyli nie mieszczcy si w ramach oficjalnych regulacji (przykadem takiego wpywu s dziaania nielegalnej -+ partii politycznej, niejawnej grupy politycznej funkcjonujcej w jakiej instytucji pastwowej, jednostki penicej rol szarej eminencji", nieformalnej grupy nacisku ltd.). Rodzaj stosowanego wpywu nie wie si bezporednio z oficjalnym bd nieoficjalnym statusem danego podmiotu - obie kategorie podmiotw polityki mog wykorzystywa formalne i nieformalne oraz legalne i nielegalne metody i rodki realizacji swoich celw. Z podmiotowego punktu widzenia polityka stanowi skomplikowany ukad wzajemnych - bezporednich i/lub porednich - stosunkw pomidzy grupami i jednostkami, opartych

PLUTOKRACJA
1. Grupa spoeczna obejmujca ludzi dysponujcych majtkiem. Okrelenie to przeciwstawia si -* arystokracji, oznaczajcej grup spoeczn, do ktrej przynaleno uzyskuje si przez urodzenie. Rozrnienie midzy arystokracj i piutokracja leg o u podoa klasyfikacji -* systemw politycznych na te, ktre opieraj si na przypisanych inscriptive) oraz osiganych {achieved) rolach politycznych (T Parsons). E jest warstw spoeczn , ktra ksztatuje si w wyniku nierwnomiernego

Podmiotowo polityczna

bib

319

_Podmiotowo prawna WE

na relacji zgodnoci, czciowej zgodnoci i sprzecznoci potrzeb, wartoci i interesw oraz towarzyszcych im dziaa w postaci wsppracy, kompromisw i walki (zob. - kooperacja polityczna). Najoglniej mwic, podstawowymi celami p.p. jest utrzymanie, modyfikacja lub zmiana istniejcych - stosunkw politycznych, gdy warunkuj one sposoby i rozmiary udziau w dobrach materialnych i niematerialnych (w tym w adzy). Ep. s: a) due -* grupy spoeczne w postaci - narodw, -> klas, warstw, - partii politycznych, - ruchw spoeczno-politycznych, -* zwizkw zawodowych, zwizkw pracodawcw, zwizkw wyznaniowych, organizacji i -* stowarzysze spoecznych (jeli peni take funkcje polityczne), b) -> ehty w adzy i organy (grupy) -> decyzji pohtycznych oraz c) jednostki penice role polityczne. Z formalnego punktu widzenia p.p. jest kady penoletni czowiek - jako obywatel pastwa, co potwierdza czynne i bierne prawo wyborcze. Natomiast realistyczne podejcie nakazuje traktowa jako p.p. tylko te jednostki, ktre w sposb stay i aktywny podejmuj - dziaania polityczne, bez wzgldu na miejsce zajmowane w strukturze politycznej spoeczestwa. B d to zatem zawodowi politycy, liderzy grup i -> organizacji pohtycznych, znaczcy funkcjonariusze administracji pastwowej i - samorzdu terytorialnego oraz wszystkie te jednostki, ktre bez wzgldu na zajmowane pozycje wywieraj skuteczny wpyw na ycie polityczne spoeczestwa. Porzdkujc zbir p.p. mona zatem wyrni: a) wedug kryterium liczebnoci: p. zbiorowe i indywidualne; b) wedug kryterium miejsca w strukturze politycznej spoeczestwa: due grupy spoeczne, partie, organizacje spoeczne penice min. funkcje polityczne, elity wadzy i wp ywu, grupy (o rodki) decyzji oraz wpywu, jednostki penice wane roe polityczne; c) wedug kryterium funkcji: p. decyzji i p. wpywu itd. Aktywno p.p. przybiera zr nicowan posta. Uczestnictwo w sprawowaniu w adzy i wpywaniu na ni moe mie bowiem charakter: bezporedni i poredni; stay, okresowy i incydentalny; formalny i nieformalny; legalny i nielegalny; racjonalny i irracjonalny; potencjalny i realny; systemowy i pozasystemowy. Niekre podmioty, np. orodki -* decyzji politycznych, dziaaj w sposb cigy, wsptworzc biec, codzienn praktyk polityczn na rnych szczeblach i w rnych obszarach systemu. Inne podmioty, np. partie jako caoci, wielkie grupy spoeczne, s aktywne w sposb nieregularny, wczajc si w przeomowych dla systemu okresach -* konfliktw i - kryzysw wywoanych - deprywacj zbiorowych potrzeb; wyniki ich aktywnoci mog powanie zmodyfikowa bd wrcz zmieni okrelony stan rzeczywisty. Rny jest take zakres i zasig dziaania podmiotw usytuowanych w centrum systemu i na jego peryferiach, chocia od tych ostatnich moe rozpocz si np. pocztkowo niezauwaany proces destrukcji systemu politycznego. Odmienny bdzie rwnie oddwik rezultatw dziaania podmiotw legalnych i nielegalnych - w zalenoci od kierunkw reakcji instytucji wadzy oraz krajowej i midzynarodowej opinii publicznej. Inne b dzie znaczenie skutkw dziaa jawnych oraz- niejawnych, zakamuflowanych, ktre niekiedy przynosz bardziej u yteczne dla podmiotu rezultaty. [L.S.j
:

i obiektywizuje si w postaci przynajmniej czciowego osigania - biorc pod uwag rwnolege i konkurencyjne dziaania innych -* podmiotw polityki - zaplanowanych celw oraz utrzymania statusu aktywnego i skutecznego uczestnika ycia politycznego. im wikszy jest udzia danego podmiotu w decydowaniu o konstrukcji i zasadach funkcjonowania -* systemu politycznego oraz jego ekonomicznego, socjalnego i kulturowego otoczenia, tym wy szy posiada on stopie p. p. Obiektywizacja p.p. poszczeglnych grup i jednostek przybiera zatem r ne wymiary, uzalenione od poziomu ich -> wiadomoci i v aktywnoci politycznej, miejsca i rl penionych w systemie, charakteru podstawowych -* procesw politycznych, rozmiarw i natenia -kooperacji pozytywnej i negatywnej itd. P. p. nie jest przypisana podmiotowi w sposb absolutny; ostateczny - jest zmienna w aspekcie czasu, zakresu i natenia. W procesach -y rozwoju spoecznego poszczeglne podmioty nabywaj, utrzymuj albo te trac p.p. (przykad partii komunistycznych w Europie rodkowo-Wschodniej). Ocena poziomu p.p. poszczeglnych podmiotw uzaleniona jest od okresu analizowanej dziaalnoci. Analizy sytuacyjne i krtkookresowe nie dotycz pozytywnych lub negatywnych skutkw -dziaania politycznego w duszej perspektywie. Zrnicowanie poziomw p.p. mona przedstawi w nastpujc;,7 sposb: a) p.p. wielkich grup spoecznych - grupy te z racji liczebnoci i potencjau politycznego s podmiotami przesdzajcymi w dugich okresach o ksztacie i zasadach systemu oglnospoecznego, w tym systemu politycznego; moliwoci sprawcze tych grup w sferze polityki przejawiaj si w skutkach biernej i czynnej akceptacji lub negacji systemu - od wspierajcego uczestnictwa wyborczego przez obojtno, kontestacj do czynnego opora wobec wadzy w postaci spontanicznych buntw, strajkw i rewolucji; b) p.p. - organizacji politycznych w postaci partii, zwizkw pracobiorcw, zwizkw pracodawcw itd., ktre podejmuj wzgldnie trwae dziaania w sformalizowanych ramach systemu politycznego lub poza nim, w celu wprowadzenia swoich reprezentantw do organw pa stwowych oraz wywierania wp ywu na decyzje tych organw lub zmiany systemu; c) p.p. formalnych i nieformalnych orodkw (organw) penicych znaczce role w procesie podejmowania decyzji wewn trz aparatu pastwowego i w organizacjach pohtycznych, a take okrelajcych hierarchie i sposoby realizacji grupowych interesw wystpujcych w systemie; d) p.p. jednostek penicych role polityczne, w tym reprezentantw orodkw decyzyjnych, -* organizacji pohtycznych i -grup spoecznych. Jednostki te pi*zez uprawnienia wynikajce z przepisw prawa, -< norm politycznych lub poparcia spoecznego realnie uczestnicz w podejmowaniu decyzji regulujcych gwne procesy spoeczne i polityczne. [L.S.]
L i t e r a t u r a : A. Bodnar, Decyzje polityczne. Elementy teorii, 1985; M. Karwat, Podmiotowo polityczna wielkich grup spoecznych, organizacji politycznych i jednostek. Model eksplanacyjny, 1989; H. Spondel, Podmiotowo czowieka a psychologia historyczna, Katowice 1994.

rera tura: F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozwaania metodologiczne, 1984; Wadza i po'eczeiistwo. Antologia tekstw z zakresu socjologii polityki, wybr i opracowanie J. Szuzupaczyski, 1995.

PODMIOTOWO PRAWNA WE
- wynika jednoznacznie z postanowie art. 210. Traktatu o utworzeniu Wsplnoty Europejskiej (nazw t wprowadzi traktat z Maastricht w miejsce Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej) oraz z przepisw traktatw o utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali i Europejskiej Wsplnoty Energii Atomowej. Zakres podmiotowoci WE nie zosta wprawdzie wyranie okrelony, ale wynika z postanowie wynenionych dokumentw i obejmuje wszelkie rodki i instrumenty niezbdne do realizacji celw wsplnot (art. 2. Traktatu o utworzeniu Wsplnoty Europejskiej). Podmiotowo prawnomidzynarodowa WE wzmocniona jest ponadto postanowieniami art. 228. i 234. traktatu o WE.

PODMIOTOWO POLITYCZNA
- waciwo -* grup spoecznych i jednostek, polegajca na zdolnoci podejmowania wiadomych samodzielnych (suwerennych), racjonalnych i celowych dziaa realizujcych Ich potrzeby i interesy przez udzia i/lub wpywanie na procesy sprawowania -* wadzy politycznej. P.p. jest cech stopniowaln, -wielowymiarow , wzgldnie trwa

Podmiotowo prawnomi

izvnarodowa

820

Foazial wadz

przyznajcymi jej prawo zawierania umw midzynarodowych oraz prawo legaeji, tj. utrzymywania stosunkw dyplomatycznych z pastwami i innymi organizacjami midzynarodowymi. Prawo WE wykracza poza tradycyjnie rozumiane prawo midzynarodowe, poniewa stanowione przeze prawo stwarza prawa i nakada obowizki nie tylko na pastwa, ale take bezporednio na ich obywateli. Oznacza to, e jest ono rwnie prawem wewntrznym pa stw czonkowskich. Nazywamy to zasad prymatu prawa wsplnot na rozwizaniami wewn trznymi ich pa stw czonkowskich. Dotyczy wszelkiego rodzaju norm prawa wsplnotowego (bez wzgldu na ich usytuowanie w systemie prawa WE jako pierwotne i wtrne), obowizuje bez wzgldu na rang normy prawa krajowego (w stosunku do konstytucji, praw zasadniczych itp.) oraz w obrbie prawa krajowego nie podlega zasadzie lex posterior derogai legi priori. Zasada ta zostaa potwierdzona w orzecznictwie Kidw wewntrznych poszc z<: g by eh pastw. Przekazanie czci kompetencji wew n trznych pastwa czonkowskiego musi znale potwierdzenie w konstytucji (Polska jako warunek rozpoczcia rozmw przedakeesyjrnych musiaa wprowadzi do konstytucji odpowiedni zapis, jest nim art. 90). Prawo WE rozrnia prawo pierwotne oraz prawo wtrne. Prawo pierwotne to jest takie, ktre zostao zawarte w traktatach zao ycielskich, cznie z protokoami i aneksami, ktre do nich nale, traktatach i konwencjach je uzupeniajcych: Konwencja o pewnych instytucjach wsplnych dla WE z 1957 r., traktat fuzyjny z 1965 r., luksemburskie traktaty budetowe z 1970 r. i 1975 r., akt rady o wyborach bezporednich do Parlamentu Europejskiego z 1976 r., protokoy do traktatw akcesyjnych (1972,1979,1985,1994), JAE z 1986 r. oraz traktat o HE z 1992 r. wraz z protokoami i aneksami, ktre tworz jego integraln cz (D, Lasok). Prawo wtrne, zwane te ustawodawstwem pochodnym, tworzy si z aktw legislacyjnych instytucji UE. Nale do tej grupy regulacje, dyrektywy i decyzje. Regulacja powinna mie oglne zastosowanie i powinna by wica w cao ci we wszystkich pa stwach czonkowskich. Regulacje s publikowane w Dzienniku Urzdowym", Dyrektywa jest wica w stosunku do rezultatu, jaki ma zosta osignity wobec kadego z pastw czonkowskich, do ktrych jest adresowana, powinna jednak pozostawi wadzom narodowym wybr form i metod. Decyzja (wydana przez Rad czy Komisj Europejsk) jest wica w caoci w stosunku do tych, do ktrych jest adresowana. [T...-N.]

aktorzy pohtyczrii suwerenni i niesuwerenni, ktrych dziaania i oddziaywania w stosunkach midzynarodowych nie s obojtne dla ich jako ci, dynamiki zasigu oraz nich samych, ich interesw, zagroe i oczekiwa. Obok organizacji midzynarodowych (rzdowych i pozarzdowych) obejmuj take struktury transnarodowe, spoecznoci zorganizowane kulturowo, religijnie czy cywilizacyjnie, a wic wszystkie podmioty, ktrych dziaania nie s obojtne dla pastwa i jego rozwoju. Otwarta pozostaje kwestia uznania jednostki za uczestnika stosunkw midzynarodowych. W wikszoci pozycji literatury z zakresu stosunkw midzynarodowych na og nie traktuje si jednostki jako aktora. czyli podmiotu prawa i stosunkw midzynarodowych, cho w nurcie neoHberalnym spotka si mo na z pogldami, e to wanie jednostki s bytami najbardziej realnymi, o duym wpywie na spoeczno midzynarodow i dlatego powinny by za takowe uznawane. Wedug ustale podmiotowo pohtycznomidzynarodowa oznacza zdolno do wiadomego dziaania midzynarodowego, ktrego celem jest zaspokajanie potrzeb wasnych podmiotu. Atrybutami podmiotowoci pohtycznomidzynarodowej s: wiadomo podmiotu odnoszca si do midzynarodowej rzeczywistoci i miejsca, jakie w nim zajmuje, wiadomo wasnych potrzeb i moliwoci, jakimi dysponuje, oraz zdolno do samodzielnego i racjonalnego dziaania w stosunkach midzynarodowych. Podmiotowo prawnomidzynarodow przypisywan pastwu i nielicznym aktorom niesuwerennym charakteryzuj takie atrybuty jak: wysoki stopie zorganizowania, niezaleno i autonomiczno dziaa w stosunkach z innymi aktorami, zdolno do tworzenia norm regulujcych zachowania uczestnikw stosunkw midzynarodowych oraz skutecznego i racjonalnego kreowania stosunkw midzypastwowych i polityki wiatowej. Podmiotowo prawnomidzynarodow oznacza zdolno nabywania i zacigania zobowiza midzynarodowych. Dla wielu przedstawicieli nauk prawnych jest ona rwnoznaczna z suwerennoci (L, Gelberg), [T..-N.]
L i t e r a t u r a : R. Bierzanek, Wspczesne stosunki midzynarodowe, Warszawa 1972; Z.J. Pietra, Podstawy teorii stosunkw midzynarodowych, Lublin 1986; T. oa--Nfowak (red.), Wspczesne stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1999.

PODMIOTOWO FRAWWOMDZYrMARODOWA / PODMIOTOWO POHTYCZNOMIDZYNARODOWA

Rozrnienie podmiotowoci prawnomidzynarodowej oraz pohtycznomidzynarodowej jest konsekwencj rnic formalnoprawnych midzy uczestnikami stosunkw midzynarodowych. Podmiotowo pohtycznomidzynarodowa jest pojciem szerszym od tej pierwszej. Znaczy to, e kady podmiot prawa midzynarodowego posiada take podmiotowo pohtycznomidzynarodowa i jest uczestnikiem stosunkw midzynarodowych. Nie oznacza to wszak, e kady uczestnik stosunkw midzynarodowych z kolei jest lub musi by podmiotem prawa midzynarodowego. Podmioty prawa midzynarodowego to przede wszystkim pastwa, ale tak e podmioty specyficzne, takie jak Stolica Apostolska, niektre organizacje midzynarodowe (ONZ czy WE) oraz podmioty in statu nascendi (tworzce si), czyli narody walczce o sw niepodlego i utworzenie wasnego pa stwa, o ile posiadaj okrelony stopie zorganizowania w adzy politycznej (cywilnej) i wojskowej oraz przestrzegaj norm zwyczajowych i zasad prawa midzynarodowego (takim podmiotem byy Indie, przyjte w 1945 r. do ONZ, mimo uzyskanej dopiero dwa lata pniej suwerennoci). Podmioty stosunkw midzynarodowych (uczestnicy stosunkw midzynarodowych) to aktywnie dziaajcy ~+

PODZIA WADZ - klasyczna zasada liberalnej doktryny polityki przedstawiona w rozwinitej formie przez J. Locka (1632-1704) oraz K. Montesquieu (1689-1755). Wskazywali oni na konieczno stworzenia trzech rodzajw wadz: ustawodawczej, odpowiedzialnej za stanowienie praw (zob. -'' legislatywa), wykonawczej, majcej je realizowa i wprowadza w ycie (zob. - egzekutywa) oraz sdowniczej, rozstrzygajcej w konkretnych kwestiach na podstawie norm powszechnie obowizujcych, W XVII i XVIII w. postulat p.w. skierowany by przeciwko fundamentalnej zasadzie feuda-lizmu, a mianowicie koncentracji w adzy w rkach despotycznego monarchy. Zastosowanie trjpodziau wadz miao prowadzi do rozbicia istniejcej koncentracji wadzy i rozproszenia jej pomidzy odrbne segmenty (- dekoncentracja wadzy). Te segmenty to trzy rodzaje wadz piastowane przez odrbne organy, ktrych stosunki winny zosta oparte na realizacji zasady wzajemnego hamowania si i oddziaywania na siebie (checks and balance system). Od samego pocztku zasada p.w. miaa charakter swoistej zasady organizacyjnej, cho jej tre ewoluowaa w miar, jak zmienia}' si stosunki spoeczne, realia, w ktrych przyszo sprawowa wadz pa stwow. Pierwotnie taka struktura w adzy miaa wykluczy mo liwo przechwycenia przez jeden orodek decyzyjny penej odpowiedzialnoci za polityk pastwa, co oznaczaoby powrt do tradycji -* jednolitoci wadzy pastwowej. Realizacja tego postulatu -

Podziay aocjopolityc w przekonaniu Montesquieu - miaa gwarantowa, i pa stwo b dzie wypenia sw podstawowa funkcj, a mianowicie zapewnia obywatelowi wolno, czyli stworzy szerok sfer aktywnoci jednostki wolnej od jego ingerencji. Kiedy w jednej i tej samej osobie ub w jednym i tym samym cieie w adza prawodawcza zespolona jest z wykonawcz, nie ma wolnoci: poniewa mo na si lka, aby ten sam monarcha albo ten sam senat nie stanowi tyraskich praw, ktre b dzie tyrasko wykonywa" (K. Montesquieu, O duchu praw, t.l, Warszawa 1957). Doktryna p.w. wywara du y wpyw na -* konstytucjonalizm i zasada ta znalaza si we wszystkich liberalno-demokratycznych konstytucjach, poczynajc od amerykaskiej z 1787 r. i francuskiej z 1791 r. Uwaa siej powszechnie za jedn, z naczelnych zasad kanonu konstytucji liberalnodemokratycznej. Konstytucyjna zasada p.w. przybiera jedn z dwch zasadniczych modelowych wersji; 1. Separacji wadz, charakterystycznej dla reimw --* prezydenckich. Wzajemne stosunki midzy organami pastwowymi (zwaszcza -> legislatyw i -* egzekutyw) opieraj si na powizaniach negatywnych, co oznacza, i nie istniej konstytucyjne mechanizmy umoliwiajce bezporedni ingerencj jednego z podmiotw w dziaania drugiego. Proces stanowienia praw staje si prawie e wy czn domen organu legislacyjnego, a ich wykonywanie - egzekutywy. W praktyce oznacza to, i oba organy mog skutecznie nawzajem si blokowa, a dla podjcia ostatecznej decyzji konieczne jest stworzenie okrelonego mechanizmu przetargw i negocjacji, prowadzcego do wypracowania kompromisowego rozstrzygnicia. 2. Wspdziaania wadz, charakterystycznej dla reimw -> parlamentamo-gabinetowych oraz -semi-prezydenckieh. Konstytucja przewiduje wwczas wystpowanie pozytywnych powiza pomidzy trzema rodzajami wadz i w rezultacie w pastwowym procesie decyzyjnym odrbne organy musz si jakby wzajemnie dopenia" i inspirowa", majc na wzgldzie wymg skutecznego dziaania (np. inicjatywa ustawodawcza przysuguje rwnie i rzdowi, a ten ostatni odpowiedzialny jest przed parlamentem). Sprawa komplikuje si w reimach semiprezydenckich, w ktrych pojawia si dodatkowy aktywny" partner, czyli prezydent wyposaony w znaczne prerogatywy (np. rzd odpowiedzialny jest zarwno przed prezydentem, jak i parlamentem). Rozwj i ewolucja reimw politycznych na przestrzeni XX w. nadaa doktrynie p.w. nowy wymiar praktyczny. Oznacza ona raczej konieczno utrzymania racjonalnego rozdziau funkcji pomidzy poszczeglnymi podmiotami, zwaszcza w obliczu widocznej tendencji do rozszerzania funkcji pastwa oraz zjawiska postpujcej specjalizacji i profesjonalizacji procesu decyzyjnego. Chodzi o stworzenie mechanizmu umoliwiajcego wspdziaanie odrbnych w adz wyposaonych jednak w wyranie zdefiniowany katalog uprawnie, wzajemnie komplementarnych. Szczegln ro integrujc wadz legislacyjn z egzekutywn speniaj partie polityczne oraz ekonomiczne grupy nacisku. [RH. I L i t e r a t u r a : P Sarnecki, Wspczesne rozumienie podziau wadz, [w:] Nowa konstytucja RP, K. Janowski (red.), Toru. 1991. PODZIAY SOCJOPOL1TYCZNE - stabilne ukady polaryzacji i r nicowania wsplnoty politycznej, w ktrych ramach okrelone grapy spoeczne udzielaj poparcia konkretnym kierunkom polityki oraz partiom postrzeganym jako reprezentacje tych opcji, podczas gdy inne grapy spoeczne popieraj opozycyjne kierunki polityki oraz partie. W politologu zachodniej p.s. okrelane s mianem cleavages (z ang. deauage - rozszczepienie, rozupanie). S to swoistego rodzaju ogniwa czce elementy struktury spoecznej z porzdkiem poUtycznc-iristytucjonanym. Nie jest to prosty podzia spoeczny (np. na kiasy spoeczne czy grupy etniczne). Nie jest to J ,. rwnie

'" K( ,
ko" podzia polityczny, bdcy wyrazem konfrontacji r nych postaw czv koncepcji charakterystycznych dla rywalizujcych elit wadzy. Es. to kategoria wieloaspektowa, w ktrej ramach pojawiaj si trzy powizane ze sob sfery: a) empiryczna, czyli spoeczny" punkt odniesienia p.s,, ktrym jest konkretna grapa spoeczna (np, klasa spoeczna, grupa etniczna, grupa wyznaniowa czy jzykowa); b) normatywna, czyli ukad wartoci i przekona dominujcy w tej grupie spoecznej, decydujcy o uksztatowaniu si poczucia w asnej odrbnoci (midzy innymi poczucia odrbnoci interesw politycznych); c) organizacyjna, czyli pojawienie si partii politycznej jako zasadniczego narzdzia realizacji interesw grupowych na arenie wyborczoparJcnentarnej (S. Bartolini. R Mair, Identity, Competition and Electoral Availability, Caoridge 1990). Zaistnie ae wszystkich trzech elementw tworzy p.s Partie polityczne su przeniesie- ' j oczekiwa spoecznih w sfer rozgrywek politycznych, konstruujc i organizujc w eznitacie i - Jziay socjopolityczne. Pewna grupa spoeczna moe istnie spajana" dodatkowo poczuciem wiasn ' odrbnoci jej reprezentantw, nie konstytuuje ona jednak p.s. Dopiero polityzacja tego podziaa spoecznego, czyli denie jej czonkw do realizacji wasnych interesw politycznych w sposb zorganizowany i permanentny w konfrontacji z interesami politycznymi innych grup spoecznych rodzi nowy p.s. Partie polityczne wci pozostaj najbardziej efektywnym iii.rumen err poEtyzaeji kwestii spoecznych i to one stanowi ukoronowanie' procesu ksztatowania si p.s, W procesie strakturyzacji elektoratu zachodnioeuropejskiego szczegln rol odegray (lub wci odgry waj) cztery typy p.s.: a) socjoekonomiczny, czyli klasowy - oparty na przeciwstawieniu interesw "racodawcw i pracownikw, ktry powsta w wyniku tzw. rewoi ii industrialnej. Wystpi on we wszystkich krajach Europy Zachodniej i wci ma decydujcy wpyw na charakter i tre rywalizacji politycznej (mo e z wyjtkiem Irlandii do koca lat osiemdziesitych); b) religijny, ktrego znaczenie obecnie sabnie, cho w wielu krajach religijny motyw gosowania wci odgrywa du rol na arenie wyborczej; podzia ten trzeba uzna za doniosy w Holandii, Szwajcarii, Niemczech, Austrii, a wic w krajach, w ktrych istniej silne partie chadeckie; c) etniczny ktry w dobie wspczesnej ujawni si w Europie Zachodniej w formie tradycyjnego etnonacjonauzmu, jednak gboko osadzonego w realiach ekonomicznych danego kraju (np. w Belgii, Hiszpanii, a w znacznie mniejszym stopniu w Szwajcarii); d) centnim-peryferie, ktry nie odgrywa istotnego znaczenia jako wyznacznik charakteru rywalizacji politycznej. W pastwach skandy nawskich funkcjonoway relatywni" silne partie agrarne, jednak proces kurczenia si elektoratu farmerskiego spowodowa konieczno wejcia ich na miejski rynek wyborczy, Symptomy wiadczce o moliwoci pojawienia si tego typu konfliktu widoczne byy na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych we Woszech (powstanie Ligi Pnocy) oraz- Niemczech (konflikt landw wschodnich z zachodnimi, nakadajc}' si na wczeniejszy - pomidzy bogatym poudniem a biedn" pnoc). [RH] Lite ratara. A. Antoszewski, H. Herbut (red.), Systemy polityczne demokracji zackodnioeu oeuropejskich, Wrocaw 1992; S, Lipset, S. Rokkan, Osie podziaw, systemy partyjne oraz afiliacje wyborcze, [w:j Elity, demokracja, wybory, pod red. J. Szczupaezyskiego, Warszawa 1993.

POKJ
- jako zjawisko i stan odnosi si g wnie do stosunkw midzypastwowych, gdy od polityki pastw jest najbardziej uzaleniony Nie znaczy to jednali, e p. nie moe by pojmowany jako warto czy element adu spoecznego, Trudnoci w zdefiniowaniu kategorii pokoju pojawiaj si wwczas, gdy pod to pojcie zaczyna si wkada okrelone

Pokj wartoci. W dotychczasowych dociekaniach teoretycznych i w mowie potocznej funkcjonuje tzw. negatywna definicja p., zgodnie z ktr pokj oznacza brak wojny lub zorganizowanej przemocy", brak stosowania bezporedniej przemocy fizycznej i agresji w stosunkach midzynarodowych". Obok tego funkcjonuje pojcie p. pozytywnego, tj. stanu braku -* przemocy- poredniej o charakterze histytucjonainym i staikturainym. Sprawa zaczyna si komplikowa, gdy pod pojciem tym mog kry si rne wartoci, jak emancypacja jednostki, wolno od ucisku, -* rwno, -* sprawiedliwo, integracja, koordynacja. Ten dychotomiczny podzia zaproponowany przez J. Galtunga w 1972 r. cho nie w peni wyczerpujcy -jest najczciej stosowany w politologii i socjologii. Z uwagi na wieloaspektowo i wielowtkowo samego pojcia p. jego istoty nie mona sprowadza tylko do niektrych jego przesanek i skadnikw. Nie jest on bowiem ani prostym zaprzeczeniem -* wojny stanem bez wojny czy te pauz midzy wojnami. Jest natomiast wartoci spoeczn motywujc postpowanie pastw. Jest to warto dynamiczna, tak jaknKczywisto midzynarodowa wspczesnego wiata. Rnice w interpretowaniu p. wynikaj przede wszystkim z: a) odmiennego pojmowania przyczyn wojen i konfliktw, b) odmiennego pojmowania samej koncepcji wojny, c) odmiennego rozumienia samego konfliktu. Z powyszego wynika, e absolutyzowanie pozytywnego albo negatywnego pojcia p. nie jest wyczerpujce i poznawczo twrcze, gdy ogranicza si do czciowego opisu tego zjawiska. Badania nad p. powinny si wic koncentrowa na takich jego aspektach, jak: rda i przejawy zagroe dla p., sposoby przeciwdziaania zagroeniom, sposoby pokojowego zaatwiania sporw midzynarodowych, zasady wsppracy midzynarodowej, zaufanie midzynarodowe, sposoby utrwalania pokoju itp. Badania nad pokojem, jak i sposobami jego budowy maj sw dug historie. Z rnym nasileniem problematyka ta przejawiaa si od staroytnoci grecko-rzymskiej przez redniowiecze, czasy nowoytne i wspczesno. Cech charakterystyczn wczeniejszych bada byo ich mae zinstytucjonalizowanie oraz dua rnorodno obszarw docieka intelektualnych. Prawidowoci natomiast jest to, e zakres i intensywno bada nad pokojem byy tym wiksze, im wiksze byo natenie i czstotliwo wojen oraz zjawisk konfliktogennych. Prawidowo ta dotyczya tak poszczeglnych pastw, jak i regionw geograficznych. Dociekania nad istot, genez i charakterem p., a take czynnikami burzcymi go przybray po II wojnie wiatowej posta dwch rnych orientacji: a) bada nad pokojem {peace research movement,peace studies), b) poemologii. Badania nad p. charakteryzuje to, i prbuje si w nich wskaza i zbada przyczyny wojen, warunkw pokojowego wspycia i rozwoju pastw. Jedn z gwnych idei tych bada jest przekonanie, e zasadniczym konfliktogennym i wojnotwrczym czynnikiem jest niesprawiedliwo spoeczna. Dlatego te zadaniem badaczy tego nurtu jest poszukiwanie i tworzenie warunkw, metod i drg zapewnienia pokoju wedle zaoenia: eby zlikwidowa skutki (wojny), naley usun przyczyny wojen i konfliktw. Ten kierunek szczeglnie mocno rozwin si w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, krajach skandynawskich. Na oznaczenie tego nurtu badawczego stosuje si take okrelenie irenologia (z gr. eirene - pokj). Drugim nurtem bada jest orientacja polemologiczna (wbrew przekonaniom wczeniejsza od peace research)^ Polemologia (z gr. polem.cs - wojna) jest to nauka o wojnie. Polemolodzy podkrelaj, i droga do p. prowadzi przez poznanie anatomii wojny Znaczy to, e aby sensownie mwi o warunkach budowy stabilnego p., naley pozna rda, natur i prawid owoci wystpowania wojen w historii spoeczestwa. Niepodobna, wedug zwolennikw poemologii. likwidowa skutkw, nie znajc ich przyczyn. Zwolennicy bada nad pokojem twierdz odwrotnie, e naley przede wszystkim ustali warunki i konieczno p., a tym samym wskaza na czynniki konfliktogenne i wojnotwrcze w celu ich likwidacji. Pomijajc bardziej szczegowe rozwaania nad obu orientacjami, trzeba uzna, e wsptworz one szeroki nurt badawczy ktry tworzy ponad 200 instytutw naukowych na wiecie, ponad 70 tytuw czasopism naukowych, liczne ekspertyzy, konferencje i spotkania. Ich celem i wanym osigniciem jest mozolna konstrukcja przeksztace wiadomociowych w spoecznoci wiatowej. [T.-K] L i t e r a t u r a : Pokj w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych, opr. zbir, pod red. J. Kukuki, Warszawa 1991; J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i. jej zastosowanie, Warszawa 1974; E.K. Boulding, Stable Peace. London 1978.

POLARYZACJA
- kategoria politologiczna odnoszca si najczciej do dwch, niejednokrotnie ze sob powizanych, poziomw refleksji poznawczej; 1. Tzw. spoecznego, stosowanego przy opisie struktury grupowych interesw politycznych konstatujcych spoeczne otoczenie systemu politycznego (-podzia socjopolityczny). Chodzi wwczas o zjawisko polaryzacji/ depolaryzacji interesw, zachowa, opinii czy te nastrj w w spoeczestwie, bdcych konsekwencj polityzacji/depolityzacji okrelonych kwestii spoecznych. Proces p, spoeczestwa towarzyszy zjawisku pluralizacji ycia politycznego (zob. -> pluralizm polityczny) i oznacza dystrybucj oraz rnicowanie -* opinii publicznej w odniesieniu do pewnych kwestii problemowych, ktre z rnych powodw i w okrelonej sytuacji politycznej uzyskay znaczny poziom doniosoci spoecznej i przenikny" do sfery polityki lub zostay zainicjowane przez sam klas polityczn. Zjawisko p. w ustabilizowanych demokracjach jest cile zwizane z faktem uksztatowania si okrelonej struktury interesw grupowych, wyznaczanych zarwno przez konflikty o charakterze socjoekonomicznym (np. na tle dystrybucji dochodu i1 arodowego:, jak i aksjologicznym (np. stosunek do okrelonych wartoci). W tzw. nowych demokracjach, w ktrych proces ksztatowania interesw grupowych zosta dopiero zapocztkowany p. spoeczestwa nastpuje przede wszystkim wok kwestii o charakterze aksjologicznym (np. stosunek do przeszo ci komunistycznej). 2. Tzw. instytucjonalnego, wanego przy wyznaczaniu przestrzeni rywalizacji politycznej - systemu partyjnego, w ktrej ramach poszczeglne partie okupuj okrelon pozycj. Poziom p. systemu partyjnego determinowany jest rozmiarem dystansu, jaki dzieli -> partie polityczne majce decydujcy wpyw na przebieg ~> rywalizacji politycznej. Du y dystans pomidzy partiami politycznymi w ukadzie rywaizacyjnej" przestrzeni osabia czy wrcz wyklucza moliwo kooperowania ze sob (np. tworzenia -* koalicji gabinetowych) i raczej narzuca konieczno stosowania konfrontacyjnego i wykluczajcego" stylu ~* zachowali politycznych. E systemu partyjnego, definiowana jako dystans pomidzy partiami relewantnymi. charakteryzujca si jednak ich skupieniem" w ramach okrelonego odcinka przestrzeni sprzyja stosowaniu konsensualnych metod rozstrzygania konfliktw (zob. -* konsensualizm). Usytuowanie partii politycznej w przestrzeni rywalizacji jest zjawiskiem zmiennym i moe ona przesuwa si w jej ramach, co w sposb natychmiastowy wywouje reakcj pozostaych ugrupowa. W efekcie poziom p. systemu partyjnego mo e rosn lub opada. Utrzymujca si polaryzacja jest gwarantem demokratycznego stylu rywalizacji politycznej. Niebezpieczne dla stabilnoci systemu politycznego staje si natomiast wystpowanie wysokiego poziomu p. systemu partyjnego, ktry wyklucza jakiekolwiek formy kooperacji i komunikowania si partii relewantnych. W sytuacjach wyjtkowych, gdy pojawiaj si partie z silnym poparciem wyborcw, a jednoczenie w programie politycznym podwaajce legitymacj demokratycznego systemu politycznego, konsekwencj wysokiego poziomu p. moe by erozja porzdku demokratycznego. [H.H. ]

Poia

:i:H

32 7 _______________^______ ___________ ___ ____.. ___________________Poluologid

POL1ARCHIA
- okrelenie demokratycznego - reimu politycznego, ktry najbardziej zblia si do ideau rzdw demokratycznych. Twrc tegapojcia jest R, Dalii (Political Opposition in Western Democr nies. 1969. Polyarchy, 19711 Koncepcja p. wyrasta z opozycji wobec dwch stanowisk t* jretycznych: rzdw Ludu i J. Rousseau), uznanych przez Et Dania za nierealne, oraz rzdw elit, traktowanych przeze jako teoria nieprawdziwa. P jest reimem demokratycznym, ktry me gwarantuje wprawdzie rea|:zacji woli wikszoci, aLe zapobiega rwnie przej- iu wadzy przez wsk elit. Do gwarancji instymcjonaJnych tego stanu rzeczy nale: A) istnienie alternatywnych rde informacji, b) swoboda ekspresji pogldw i ocen politycznych- c powszechne prawo udziau w wyborach, dl zapewnienie warunkw do cyklicznego przeprowadzania rywalizacyjnych i uczciwych elekcji, e) konkurencj a miedzy liderami partyjnymi o gosy wy \ >rew oraz inne prz ^awy poparcia, fi rzeczywista mono ub. jama si o m? h publiczne - przysugujca wszystkim dorosym obywatelom, gi swoboda zak adama i dziiiaria partii politycznych. Gwarancje te sprzyjaj osigniciu podsfr iwego efektu poiitycz: ego p.; jakim jest zapewnienie zgodnoci dziaania instytucji politycznych z oczekiwaniami wyborcw wyraonym' w akcie gosowania i w innych formach ekspresji politycznej, [A.A.] L i t e r a t u r a E. Dahi, Demokracja i jej krytycy. Warszawa 1995.

POLiTEJA
- najdoskonalsza wedug Arystotelesa forma -* ustroju politycznego. D ae do okrelenia systemu rzdw, ktry najpeniej sprzyjaby rozwojowi jednostki i spoeczestwa, Arystoteles (Polityka, wyd. pol. L9b-r) akcentowa potrzeb znalezienia rozwiza kojarzcych w adz mo liwie znacznej liczb; obywateli z m droci podejmowanych decyzji. Wychodzc z zao enia, e - demokracja rozumiana jako panowanie biednych nie zapewrr'i rozsdkr1 i umiarkowania w dziaaniu politycznym, postulowa on powierzenie au^ tyra ktrzy wykazali si zdolnoci nabycia ] posiadania r ajtku redniej wielkoci. Z tego wzgldu p. utosamiana jest niekiedy z timeokraej wadz ludzi majtnych. Dziaalno polityczna obywateli rednio zamonych prowadzi, zdaniem Arystotelesa, do rzdw Ludu ku oglnemu poytkw, E bya wic zaprzeczeniem. -* arystokracji, rozumianej jako rzdy wskiej grupy kierujcej si egoizmem, oraz demokracji, traktowanej jako rzdy ogu, ktry kieruje si emocj. Inne znaczenie nada natomiast pojciu p. Platon [Polityk, wyd. pol. 1956), ktry traktowa!j jako wizj pastwa doskonaego, rzdzonego ide dobra i sprawiedliwo ci niemoliw jednak do zrealizowania w rzeczywisto ci. [AA.] POLITOLOGIA (ang. political science, niem. Politikivissenschaft, franc, la science politique) - nauka o -* polityce. Zajmuje si analiz zjawisk i -* procesw politycznych, ich uwarunkowraniam} i konsekwencjami. Jak kada dyscyplina naukowa spenia trzy podstawowe funkcje: deskryptywn - polegajc na opisie i systematyzacji, wyjaniajc - sprowadzajc si do formuowania odpowiedzi na pytania o zwizki przyczynowoskutkowe midzy zjawiskami i do konstruowania teorii; prognostyczn - umo liwiajc przewidywanie i ksztatowanie przyszo ci izob. -* prognozowanie polityczne). Pocztki teoretycznej refleksji o zjawiska polityki mona odnale w staroytnej Grecji - przede wszystkim w pismach Arystotelesa {Polityka, wyd. pol. 1964) oraz Platona [Polityk, wyd. pol. 1956, Pastwo, wyd. pol. L958). W okresie tym uksztatoway si zrby teorii ustroju

politycznego. W okresie pniejszym przedmiotem rozwoju my li polityczne] stao sie zjawisko -wadzy: jej podmiotw, treci i formy sprawowania. Szczeglna rol odegra tu okres owiecenia, w ktrym rozwinito teori - suwerennoci narodu i -podziau wadz. Legy one u podo a rozwiza politycznych zastosowanych po dokonaniu sie rewolucii mieszcza skiej na przeomie XVTU i XIX w. Jako samodzielna dyscyplina naukowa p, uksztatowaa si w XIX w,_ aie jej szczeglnie dynamiczny rozwj przypada na XX w. W drugiej poowie XIX i w pierwszej poowie XX w. dominowa w niej -* tradycjonalizm oznaczajcy przewag historycznego i prawniczego podejcia do zjawisk politycznych. Polityka, traktowana jako wyodrbniona dziedzina akrywnod spoecznej, bya przez dugi czas ujmowana jako proces historyczny lub jako zinstytucjonalizowany mechanizm wadzy pastwowej. Przedmiot p. stanowio przede wszystkim - pastwo i jego centralna instytucja ~ rzd. Przezwycieniem ogranicze narzuconych perspek-ryw historyczn i prawnicz sta si pocztkowo nurt socjologiczny 'zob, - elit ceonaJ, a nastpnie -> beliawioralizm. traktujcy p. jako nauk o -* zachowaniu politycznym. Pozwolio to na podejmowanie prb tworzenia teorii polirycznych opierajcych sie na generalizacji i wieloaspektowym porwnaniu danych obrazujcych . ne przejawy ycia politycznego. Przedmiotem bada p. stay si przede wszystkim takie kwestie Jak: istota - zmiany politycznej (S. Huntington. L. Pye); -* rewolucja <T, SkocpoL Ch. Johnson, T. Gurr); zachowania zbiorowe (M. Olson); - podziay socjopolityczne \ S. Rokkan, S. Lipset;; ideologia (D. Bell, R. Aron); funkcjonowanie - systemu politycznego (D, Easton. T. Parsons. N. Luhman); analiza totalitaayzmu i - autorytaryzmu C. Friedrich, Z. Brzeziski, H. Arendt, J. Linz); komunikacja polityczna (K Deufcschk ~ kultura polityczna <G. Almond. S. Verba, R. IngleharL R Reichel) i -* partycypacja polityczna iL. Miibrath, M. Kaase, G. Meyer); osobowo polityczna (Ii. Lasswei); proces podejmowania - decyzji politycznych (Cli. Lindblom. G, Alison); zachowania wyborcze fE Lazarsfield, i. Budge, D. Farlie); zmiana wyborcza (1. Crewe, D. Denver. M. Franklin. T. Mackie, H. Yalem D. Sainsbujy}; teorie -* koalicji (L. Doad, W. Riker, M. Laver, N. SehoiieloL, G. PridhamJ; komparatysryka -* partii politycznych i -* systemw partyjnych (G. Sartori, \L von Beyme. A Panebianeo, H. Daalder, R Mair); rola - grup interesu 'A. Bentley, D. Truman, RSchmitter, G. Lehmbruchi; funkcjonowanie zaawansowanych demokracji (&. Dahi, A. Lijphart) oraz - tranzyejapolityczna (D. Rustow, D. Share, -i. MaravaD. G. O'Donnell, A, Przeworski). Wan rol odgrywaj rwnie badania nad midzynarodowymi stosunkami politycznymi, w szczeglnoci nad teori -* wojny i pokoju iR. Arw, wsplnot midzynarodow (J. DuroseileJ, polityk siy"5 tH, Butferfield, G. Sehwarzen-fcerg. E S. Nonhedgej, -* racj stanu i J. Frankel) oraz warunkami rwnowagi si w systemie globalnym (H. Morgenthau, F Mebuhrj, Naley podkreli, e nurt behawioralny zyska przewag w uSA, podczas gdy w Europie utrzymuje si nadal silna orientacja instytucjonalna (M, Duverger. J. Blondei, 1, Jennings, EC Wheare, D. Arter). Tradycje p. jako wyodrbnionej organizacyjnie dyscypliny naukowej w Polsce sigaj pocztkw XX w. Wtedy to i 1902 r.) zostaa uruchomiona Szkoa Nauk Politycznych we Lwowie. Dziewi lat pniej na Wydziale Prawa UJ otwarto Polsk Szko Nauk Politycznych. Mimo niesprzyjajcych warunkw p. rozwijaa si po U wojnie wiatowej. Warto zaznaczy e Polska - oprcz Jugosawii - bya jedynym krajem, w ktrym po 1956 r. nie wykadano naukowego komunizmu, W latach siedemdziesitych uruchomiono studia nauk politycznych; pocztkowo na Uniwersytecie Warszawskim, a nastpnie na innych uniwersytetach. Rozwijano rwnoczenie badania naukowe w dziedzinie socjologii stosunkw politycznych (J. rochfed, J. Wiatr), teorii polityki (E Ryszka, K. Opaek. W Lamentowicz). ^kultury politycznej (E Ryszka, EL Paecki)); teorii decyzji politycznych LA Bodnar), teorii rewolucji (J, Baszkiewicz. J. Staniszkisa zachowa wyborczych

Polityk ____________________________________________ ______________________ 328

iS. Gebethner), teorii demokracji (M, Sobolewski), psychologii polityki (J. Reykowski) oraz teorii stosunkw midzynarodowych tJ. Kukuka, L. Pastusiak, Z. Pietra). Przedmiot zainteresowa wspczesnej p. jest wic zrnicowany i wielowymiarowy. W strukturze dyscypliny mona wyrni podstawowe nurty badawcze, na ktre skadaj si: a) teoria polityki - opisujca i systematyzujca podstawowe kategorie pojciowe oraz. formuujca podstawowe prawidowoci rzdzce rozwojem politycznym, b) -* aksjologia polityczna- opisujca i wyjaniajca rol wartoci politycznych w yciu spoecznym w ujciu doktrynalnym, c) teoria -* systemw politycznych - opisujca, wyjaniajca i porwnujca zachowania podejmowane w ramach struktur politycznych, oraz d) teoria -* stosunkw midzynarodowych. - analizujca sprzecznoci midzynarodowe i sposoby ich usuwania. Pomocniczymi wobec p. dyscyplinami naukowymi s przede wszystkim - socjologia stosunkw politycznych, historia polityczna, psychologia spoecznaoraz prawo konstytucyjne, administracyjne i midzynarodowe. Zrnicowaniu przedmiotu badawczego towarzyszy zr nicowanie metodologiczne p. Nauka ta nie uksztatowaa wasnej i jej tylko waciwej metody badawczej (co charakteryzuje np, socjologi). Spord metod stosowanych przez p. naley wymieni przede wszystkim analiz treci (opis przekazw, informacji o yciu politycznym), metod historyczn (analiza rde historycznych), metod prawno-doginatyczn (interpretacja tekstw prawnych), analiz systemow (zob. - system polityczny), -* kornparatystyk, metody socjologiczne oraz symulacj zjawisk politycznych. [AA.]
Li t e r a t u r a : F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozmazania metodologiczne, Warszawa 1984.

Polityka dziaajcych przede wszystkim werbalnie w rnego rodzaju spotkaniach i dyskusjach politycznych oraz uczestniczcych w wyborach, b) p. niezawodowych, dla ktrych polityka nie jest sta, najwaniejsz i absorbujc ca energi yciow paszczyzna dziaa publicznych, jednake w pewnych okresach ycia peni oni wane role polityczne jako deputowani, funkcjonariusze aparatu pastwowego i partii politycznych itd., c) p. zawodowych, ktrzy z polityki uczynili swoj podstawow profesj, majc im przynie satysfakcj emocjonaln i materialn. [L.S.]
L i t e r a t u r a : M. Weber, Gesammelie politisehe Sckriften, 1971. Politik ais Beruf, 1919, wyd. pol. 1992; M, Orzechowski, Polityka, wadza, panowanie w teorii Maxa Webera, 1984.

POLITYKA
1. Wieloznaczne pojcie odmiennie definiowane w rnych orientacjach teoretycznometodologicznycb - politologii: a) w orientacji formalno-prawnej przez p. rozumie si dziaalno instytucji pastwowych (aparatu pastwowego), b) w podejciu behawioralnym p. okrelana jest w kategoriach -wadzy -* wpywu i -* konfliktw istniejcych w rnych paszczyznach ycia spoecznego; tak szerokie ujcie ilustruje definicja -~ systemu politycznego ELA. Dahla: [...] dowolny ukad stosunkw spoecznych, w ktrym wystpuje wyrana obecno kontroli, wpywu,w adzy lub autorytetu" (RA, Dah, Modern Political. Analysis, 1991). c) w orientacji funkcjonalnej p. jest rozumiana jako funkcja - systemu spoecznego, zapewniajca jego rozwj przez: rozwizywanie -* konfliktw; wytwarzanie decyzji regulujcych w autorytatywny sposb rozdzia dbr; artykulacj interesw; agregacj i selekcj interesw; -> socjalizacj polityczn ; ~> komunikacj polityczn itd., d) wedug podejcia racjonalnego p. jest podejmowaniem decyzji w ramach procesu sprawowania wadzy i gry o wadz, w ktrym bior udzia rnorakie podmioty, e) stanowisko postbehawioralne ujmuje p. jako rozwizywanie problemw spoecznych, wynikajcych z deficytu dbr i powodujcych -* deprywacje jednostek i -grup spoecznych; p. jest swoist sub spoeczn , d c do zmniejszania czy te usuwania ogranicze w zaspokajaniu potrzeb ludzi (A.W) Jaboski, Teorie politologiczne w nauce anglosaskiej, 1991). 2. Wyodrbniona i autonomiczna sfera ycia spoecznego; sfera stosunkw i dziaali przybierajcych posta konfliktw, walki, kompromisw i wsppracy pomidzy duymi -+ grupami spoecznymi (-+ klasami, warstwami, grupami spo eczno-zawodowymi, narodami), -organizacjami politycznymi, orodkami -* decyzji politycznych i jednostkami. Podmioty te d do zaspokojenia swoich podstawowych -* potrzeb i - interesw przez sprawowanie -> wadzy politycznej lub przez wywieranie -* wpywu na wadz, Istot p. jest w adza, a zwaszcza wadza pastwowa, ktrej konstytutywny element stanowi monopol stosowania legalnego -potencjalnego i realnego - przymusu wobec podmiotw nie respektujcych autorytatywnych decyzji o rozdziale dbr materialnych i niematerialnych, Z kolei wedug C. Schmitta (Der Begef des Politischen, 1927) zasadniczym kryterium wyodrbniajcym p. spord innych sfer ycia spoecznego (aktywnoci spoecznej) jest przeciwstawienie kategorii wrg-sojusznik, stanowicych punkt odniesienia do podejmowanych w jej ramach dziaa, W politologii anglosaskiej operuje si dwoma podstawowymi znaczeniami pojcia p.: a.) policy -jest to stanowienie (podejmowanie) decyzji przez jednostk bd grup, ktre dotycz wyboru celw i metod ich osigania w cile okrelonych granicach uprawnie, jakimi dysponuje - polityk. W tym znaczeniu p. stanowi sfer praktycznej dziaalnoci, zbir praktycznych dziaa politycznych podejmowanych przez rne

POLITYK - osoba trwale uczestniczca w podejmowaniu strategicznych i taktycznych - decyzji politycznych przez bezporedni udzia w formalnych i/lub nieformalnych gremiach (orodkach) decyzyjnych bd przez wywieranie wpywu na te gremia. W zalenoci od wizi z dan -* grap spoeczn czy organizacj polityczn oraz od penionych rl p. powinien posiada pewn koncepcj oraz program obejmujcy cele, metody i rodki dziaania zorientowane na utrzymanie, modyfikacj lub zmian istniejcego -> systemu politycznego i jego otoczenia ekonomicznego, socjalnego i kulturowego. W bardziej konkretnym ujciu chodzi przede wszystkim o zakres -* wadzy lub - wpywu, jakim dysponuje poszczeglny p. Wrd niezb dnych umiejtnoci p. podkreli naley: a) jego osobowociowe (intelektualne i emocjonalne) predyspozycje do penienia rl publicznych, b) umiejtnoci diagnostyczne - zdolno rozpoznawania i analizowania przeszych, teraniejszych i przyszych stanw rzeczywisto ci spoecznej, c) umiejtno ci decyzyjne - zdolno podejmowania trafnych decyzji w danych warunkach, d) umiejtnoci prognostyczne - zdolno przewidywania skutkw swych decyzji oraz przyszych kierunkw ewolucji systemu politycznego i jego otoczenia, e) umiejtno ci mobilizacyjne - zdolno do wywoywania zainteresowania i aktywnoci adresatw decyzji, fj umiejtnoci komunikacyjne - zdolno sterowania dwustronnym przepywem informacji: do i od odbiorcw, g) umiejtnoci wykonawcze -zdolno sterowania sekwencjami dziaa realizujcych postawione cele, zdolno prowadzenia * gry politycznej, h) umiejtnoci kontrolne - zdolno oceniania, weryfikowania i korygowania dziaa wykonawczych, i) umiejtno ci negocjacyjno-mediacyjne zdolno do rozwizywania konfliktw metodami pokojowymi, j) umiejtnoci przywdcze - zdolno podporzdkowania i kierowania zachowaniami jednostek, grup i organizacji (funkcje planowania, organizowania, motywowania i kontrolowania}. M. Weber wyrni trzy kategorie politykw: a) p. okazjonalnych,
:

: >-;

Polityka zagraniczna

:;.?o

podmioiy, b) politics - jest to pojcie okrelajce proces zachodzcy w -- systemie spoecznym (a nie tylko w systemie po litycznym bd w pastwie), polegajcy na selekcjonowaniu i porzdkowaniu podstawowych celw tego systemu wedug kryteriw ich wanoci i mo liwoci realizacji (lub braku takich mo liwoci), w aspekcie czasu i alokacji zasobw spoecznych. Polities to zatem sfera stanowienia i realizacji decyzji dotyczcych ekonomicznych, politycznych, socjalnych i kulturowych obszarw systemu ognospoecznego (F. Ryszka, O tym, co jest polityczne". Przyczynek do rozwa a z semantyki politycznej, 1988). Obejmuje ona formuowanie celw, dobr rodkw, podjcie decyzji, jej realizacj (implementacj decyzji) oraz kontrole dziaa wykonawczych. W zalenoci od zasigu przestrzennego wyrnia si -> p, zagraniczn, oraz wewntrzn. W ramach tej ostatniej, biorc pod uwag kryterium dziedziny ycia sFoeeznego, ktrej dotycz decyzje, wyodrbnia si p. gospodarcz, przemysow , agrarn, socjaln, finansow itp. Do podstawowych funkcji p. zalicza si: a) f. regulacji pola p. - formu owanie oraz stosowanie zasad i procedur wsppracy, walki i kompromisw w zakresie zdobywania, utrzymania, sprawowania i tracenia w adzy oraz wywierania wpywu na wadz, b) f. regulacji otoczenia p. - formuowanie oraz stosowanie zasad i procedur w adczego kierowania bd wpywania przez - podmioty polityki na inne sfery ycia spoecznego: ekonomiczn , socjaln i kuturow a take otoczenia midzynarodowego, c) f, integracyjna - wytwarzanie i utrwalanie spjnoci, kooperacji pozytywnej i rwnowagi w zr nicowanym wewn trznie - spoeczestwie (pastwie, narodzie, systemie oglnospoecznym), d) f. konfliktotwreza - inicjowanie, wytwa^anie, wzmacnianie sprzecznoci oraz konfliktw interesw i warto ci midzy rnymi podmiotami (jako konsekwencji procedur, treci i skutkw procesw decyzyjnych), e) f. dystrybucyjna - okrelanie oraz egzekwowanie zasad i kryteriw rozdziau dbr materialnych i niematerialnych, f) f. innowacyjna - formuowanie i implementacja nowych koncepcji rozwoju ekonomicznego, politycznego itp. oraz wytwarzanie nowych podmiotw polityki - np. partii, instytucji pastwowych, organizacji midzj'narodowych, g) f. socjalizacyjna (edukacyjna) - ksztatowanie wiedzy, postaw i zachowa politycznych jednofetek i grup spoecznych, li) f. komunikacyjna - wytwarzanie, przetwarzanie i przekazywanie informacji dotyczcych szeroko pojtego ycia politycznego. [L.S.] L i t e r a t u r a: E Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984; Palecki, Prawo, polityka, wadza, Krakw 1988; S.M. Lipset, Horno Politicus, Warszawa 1995; M. Weber, Polityka jako zawd i powoanie, Krakw 1998; M.I. Finley, Polityka w wiecie staroytnym, Krakw 2000.

S31 --------------------------------------------------------------------------------ggMiZfea zagraniczna celw przez wywieranie wpywu na inne pastwa" (J. Symonides). Wed ug szkoy realizmu politycznego p.z. to [...] wyraanie jego interesw i przeciwiestw w stosunkach z innymi pastwami" f J. Stoessinger). Q. Wright definiuje p.z, jako ,,[...] ukad lub wzr celw i rodkw jawnych lub ukrytych w dziaaniu danego pastwa wobec innych pastw lub ich czonkw", J. Stefanowicz postrzega p.z. jako [...] proces racjonalnego mylenia decydentw, warunkowany przede wszystkim przez ich sposb odczytania interesu narodowego, motywacje szczegowe, analiz sytuacji oraz bilansow ocen wasnych moliwoci". Ta wielo definicji pojcia p.z. pozwala jednak na pewne uoglnienia w tej kwestii: a) p.z. pastwa to rodzaj jego zewn trznej dziaalnoci pozostajcej w cisych relacjach z jego polityk wewntrzn, b) p.z. posiada swspeeyfik, wynikajc z fadu dziaania w zdecentralizowanym, poiiai-chicznym rodowisku rnidzynai-odowym, c) p.z. odzwierciedla i realizuje interesy pastwa/narodu i innych wewntrzpastwowych grup spoecznych, poczwszy od zespou interesw egzystencjalnych po funkcjonalne, przy czym - racja stanu"' jest zespoem interesw da pastwa najwaniejszych, d) p.z. to zo ony proces formuowania i realizacji tych e celw i interesw za pomoc okrelonych metod i rodkw dziaa i oddziaywa midzynarodowych. Miejsce p.z, w Irierarchii wanoci innych politykpublicznych pastwa ocenia si gwnie z punktu widzenia funkrii ialrioc^;^"--'- ' : , ^,^u, it; jj.z,. jestjean z najwaniejszych, ale s te i takie, gdy wyaniaj si inne, waniejsze obszary dziaa pastwa. Ez. to niejako wyraz caej reszty" (M. C. de Muralle). W uproszczeniu mo na przjje, e p.z, to strategia dziaania pastwa na zewntrz. Natomiast - dyplomacja to rodzaj taktycznych dziaali zmierzajcych do wyszukiwania optymalnych sposobw realizacji wczeniej ustalonych i zdefiniowanych celw strategicznych. W zalenoci od przyjtych metod i celu dziaania w p.z. mwimy o polityce liberalnej, pacyfistycznej, mesjanistycznej tub totalitarnej. W zalenoci od relacji midzy rodowiskiem midzynarodowym i wewntrzpa stwowym moemy mwi o pasywnej ub aktywnej p.z. Pasywna p.z, to talia, ktra postrzega rodowisko midzynarodowe jako zmienn niezalen, za aktywna - to taka, dla ktrej zmienn niezalen s wewn trzne potrzeby i interesy pastwa. Jest ona funkcj racji stanu pastwa. Strategi pastwa na arenie midzynarodowej mona take sklasyfikowa jako ofensywn oraz defensywn. Ta pierwsza zorientowana jest na tworzenie nowego - adu midzynarodowego, nowych wzorcw zachowa w rodowisku, poszerzania wsppracy. Jeli chodzi o strategi wobec systemu wewntrzpastwowego, to jest ona jak gdyby odwzorowaniem strategii midzynarodowej. Defensywny typ strategii w p.z. pastwa oznacza preferencje dla zastanych modeli i wzorcw zachowa, protekcjonizm w polityce zagranicznej, postrzeganie wsppracy midzynarodowej jako dziaania niezbdnego do zabezpieczenia starego porzdku, starych struktur. Dominuje w niej wymuszona kooperacja pozytywna. Czynniki warunkujce p.z. mona podzieli na wewntrzne i zewntrzne (te za na subiektywne i obiektywne). Obiektywne (wewntrzne i zewn trzne) obejmuj rodowisko geograficzne, potencja ekonomiczny, zasoby gospodarcze, ale tak e trendy ewolucji rodowiska midzynarodowego, pozycj pastwa w systemie midzynarodowym, struktur i zasig powiza midzynarodowych. Subiektywne czynniki to przede wszystkim koncepcje p.z., jej strategie, percepcja pastwa i jego moliwoci, postrzeganie rodowiska midzynarodowego. cznie tworz one okrelony zesp przesanek warunkujcych tre p.z., moliwo jej -' prognozowania oraz skuteczno prognoz. Labiino b d zwarto systemu politycznego pa stwa ma duy wpyw na ksztatowanie p.z. Zaznacza si to bardzo mocno zwaszcza w okresach przeomowych dla pastwa. Podobn

POLITYKA ZAGRANICZMA
- rodzaj dziaalnoci pastwa w rodowisku midzynarodowym. Naley do niezbdnego dla istnienia i rozwoju pa stwa zewn trznego krgu jego dziaania. Obejmuje dziaania intencjonalne, podejmowane do realizacji wyznaczonych celw i zaspokojenia okrelonych interesw. Znaczenie p.z. we wspczesnym wiecie jest zdeterminowane gwnie siln wspzalenoci ze rodowiskiem midzynarodowym, rozszerzajcym si zasigiem dziaa i oddziaywa midzynarodowych pastwowych i niepastwowych uczestnikw stosunkw midzynarodowych oraz z komplikujc si struktur rodowiska midzynarodowego pa stwa. E z. zatem to [...] proces formuowania i realizacji celw zewn trzpastwowych, odzwierciedlajcy interesy narodu i jego czci skadowych" (Z. J. Pietra) lub [...] zesp dziaa, jakie pastwo podejmuje dia realizacji zaoonych

PoDullZTt!

'^2

oS3

Dohtvezns M. Marczewska-Ryko, Populizm, Teoria t praktyka polityczna, Lublin 1995; .J. Dzwoezyk, Populistyczne tendencje w spoeczestwie postsocjaiistycznym, Toru 2000. V. Tismane-anu. Wizje zbawienia. Demokracja, nacjonalizm i mit to postkomunistycznej Europie, Warszawa 2000; M, Marczewska-Rytko, Populizm. Teoria i praktyka polityczna, Lublin 1995; J. Dzwoczyk, Populistyczne tendencje w spoeczestwie postsocjalistycznym, Toru 2000: V. Tismaneanu, Wizje zbawienia. Warszawa 2000.

rol odgrywa niestabilno bd stabilno rodowiska midzynarodowego. YJsptczenie w nauce o stosunkach midzynarodowych - zwaszcza vi paradygmatach globalizmu i transnacjonalizmu - podkrela si zjawisko -wzrastajcej wspzalenoci midzy p. z. a polityk wewntrzn pastwa. W konsekwencji mona mwi o dwch nowych zjawiskach w tym obszarze: a) internacjonalizacji polityki wewntrznej (przez powikszanie skali, poziomu i typw wspzalenoci, b) do-mestyfikacji p.z. (przenoszenie problemw i priorytetw wewntrznych na poziom rozwiza midzynarodowych). Dzieje si tak gwnie dlatego, e p.z. jest przedmiotem staej zmiany podobnie jak rodowisko, w ktrym ona funkcjonuje (E.L. Morse). Pod wpywem zmian, jakie dokonuj si wspczenie, pastwo nie jest w stanie samodzielnie rozwizywa swych problemw wewntrznych i zewn trznych. Decyduj o tym dwie zasadnicze okolicznoci: a) istota nowych wyzwa przewyszaj mo liwoci nawet bardzo silnych pastw, b) presja polityki zagranicznej innych pastw i organizacji midzynarodowych w stopniu niespotykanym w przeszoci (R. Falki [T..-N.l L i t e r a t u r a : Polityka zagraniczna pastwa, opr. zbwr. pod red. J. Kukuki,
Warszawa L992; J.N. Rosenau, The Scientific Study of Foreign Policy, Slew York 1980: M. Dobraczyski, J. Stefanowicz, Polityko zagraniczna. Warszawa 1984. B. Buzan, E.L. Morse. J. Gatamgi in., [w:] Perspectives of World Policies, ed. by R. Little and M. SmiLh, London - New York 1990: M.S. Soroos. Beyond, Sovereignity, Tke Challenge of Globed Policy, South Carolina 1986.

PQPULiZIVl Qac..populiis - lud S - nazwa okrelajca pogldy polityczne oraz zwizane z nimi politycznospoeczne ruchy posugujce si hasami politycznymi, ekonomicznymi lub spoecznymi atwo trafiajcymi do przekonania, o emocjonalnym i antyracjonalnym charakterze, wyraajcych tsknot za prostymi rozwizaniami trudnych problemw oraz zgodnych z oczekiwaniami wikszo ci Lansowanie tych hase ma na celu uzyskanie poparcia spoeczestwa i osignicie przy jego pomocy wpyww lub wadzy. Nierzadko p. wyraa si w prostym utosamieniu -* demokracji z nieograniczon realizacj woli wikszoci; propagowane w ramach p.- cele polityczne s formuowane niezalenie od istniejcych partii politycznych i instytucji ycia publicznego. Wadca-populista. zabiegajc o sympati mas, czsto cieszy si powszechn popularnoci. Chtnie wykorzystuje nastroje spoecznego niezadowolenia, mienic si rzecznikiem interesw mas (ludu, wikszo ci). Pierwszym w historii ugrupowaniem politycznym posugujcym si ideami p. byli popularzy (populares), dziaajcy w staroytnym Rzymie i szukajcy oparcia w zgromadzeniu ludowym. W nastpnych okresach historycznych do p. sigao wielu wybitnych politykw, zyskujcych szerok aprobat ludu. W latach 1892-1896 w Stanach Zjednoczonych dziaaa Partia Populistyczna (znana take jako Partia Ludowa-People's Party), postulujca wprowadzenie bimetalizmu (tj. systemu pieninego opartego na zotej i srebrnej jednostce monetarnej), cis kontrol rzdu nad kolejnictwem, szerok pomoc rzdu dla rolnictwa oraz dokonanie wielu reform pohtycznych, w tym zwaszcza wprowadzenie bezporednich wyborw do senatu. W Rosji ruch populistyczny, dziaajcy w latach 1870-1881, dy do rozprzestrzenienia idei socjalistycznych wrd chopstwa oraz propagowa haso uczenia si'' od chopstwa podstawowych cnt wyrosych z wiejskiego, wsplnotowego ycia. Rne odmiany p. rozwin y si tak e w wielu innych krajach, w tym przede wszystkim we Francji (tzw. ruch poujadystw), Danii (Morgans Glistmp) i Argentynie (ruch polityczny kierowany przez J.D. Perona, tzw, peronizm). [KD.j
L i t e r a t u r a : G. loneseu, E. Gellner (red.), Populism: Us meanings and national characteristics, 1969; R. Tokarczyk, Wspczesne doktryny polityczne, Lublin 1984;

POSTAWA POLITYCZNA - wzgldnie trway stosunek jednostki do - polityki, systemu politycznego i jego poszczeglnych skadnikw, tj. grup. organizacji, elit. przywdcw, wartoci, zasad, decyzji, zjawisk, procesw politycznych itd stanowicy zasadniczy element -kultury politycznej danego spoecze stwa. P.p. s jedn z form - wiadomoci politycznej - s skonkretyzowanymi strukturami poznawczo-emocjonalno-behawioralnymi. Mechanizmem ich ksztatowania jest -* socjalizacja polityczna i - edukacja polityczna. Ep. zawiera trzy cile powizane komponenty a) po2nawezy (.intelektualny), oznaczajcy caoksztat prawdziwej i nieprawdziwej wiedzy dotyczcej przedmiotu (obiektu) p.p.; b) emoejonaiiio-oceniajcy, obejmujcy uczucia wobec danego obiektu oraz kryteria jego wartociowania, ktre stanowi zarazem motywacje zachowa politycznych; c) behawioralny, rozumiany jako gotowo do -- aktywnoci politycznej na podstawie utrwalonych wzorw zachowa politycznych. Ep. jest zjawiskiem psychicznym, indywidualnym i nieobserwowalnym bezporednio. O jej istnieniu i zawartoci wnioskuje si na podstawie: a) werbalnych informacji (wypowiedzi ), jakie przekazuje podmiot-nosicie) p.p., orazb) obserwacji jego zachowali politycznych. Sposb uzewntrzniania p.p. jest determinowany przez cztery oglne czynniki: a) wczeniej uksztatowane p.p., w rd ktrych mo na wyrni: postawy emocjonalne; postawy poznawcze, w ktrych wspwystpuje komponent emocjonalny i intelektualny; postawy behawioralne, w ktrych dominuj podbudowane emocjonalnie tendencje do zachowa; postawy pene, zawieraj ce wszystkie komponenty jednoczenie (S. Nowak, Teoria postaw. 1973); b) cechy wasne p.p.. czyli ich: tre przedmiotowa -jakiego obiektu dotyczy p., zakres - licz ba obiektw objtych p., kierunek - pozytywne ub negatywne oceny i uczucia wobec obiektu, intensywno - poziom natenia emocji wywo anych przez obiekt, zoono - liczba wystpujcych w p. komponenetw, zwarto - zgodno pomidzy komponentami, trwao - poziom odpornoci na zmiany; miejsce w systemie p. - centralne bd peryferyjne (S. Nowak, op. cii.; M, Marody Sens teoretyczny a sens empiryczny pojcia postawy, 1976); c) czynniki osobowociowe jednostki - jej temperament, nabyte dowiadczenia, sposb postrzegania i wartociowania otoczenia spoecznego, sia woli, poziom lku, ambiwalentno (brak spjnoci) wiedzy, ocen, emocji, motywacji i wzorw zachowa itd.; d) czynniki sytuacyjne, takie jak: presja otoczenia wymuszajca zachowania konforniistyczne, bezporednie lub porednie zagroenie przemoc, pragnienie uniknicia kary lub uzyskania korzyci, bezporedni przymus administracyjny itd. Analiza p.p. powinna zatem uwzgldnia relacje midzy osobowoci podmiotu, danymi p.p., czynnikami sytuacyjnymi oraz zachowaniami politycznymi. Wystpujce midzy nimi niezgodnoci obiektywizuj si w czsto obserwowanych i negatywnie ocenianych rozbienociach postaw publicznych i postaw prywatnych wielu podirriotw. W badaniach empirycznych nad p.p. koncentrowano si min. na stosunku jednostek do: a) -* liberalizmu i -* konserwatyzmu, b) zasad demokratycznych, c) wewntrznej polityki pastwa, d) postaw rasowych i etnicznych, e) postaw wobec spraw midzynarodowych, f) wrogoci wobec postaw narodowych, g! postaw wobec zagadnie -> spoecznoci lokalnych, h) informacji politycznej, i) uczestnictwa w polityce, j) postaw wobec -* procesu politycznego (J.J. Wiatr, Socjologia polityki, 1999) (zob. take partycypacja polityczna). IL.S.]

t-ostkomunizm

3S4

_______ Pozytywizm

POSTKOMUNIZM
- potoczna okrelenie tej fazy rozwoju politycznego, ktra rozpoczyna si wraz z upadkiem reimu komunistycznego. Uznaje si, e znajduj si w niej wszystkie bye kraje komunistyczne. E oznacza, e mimo wprowadzenia nowych instytucji i procedur w yciu politycznym istniej wci jeszcze pierwiastki dawnego systemu. Przymiotnik postkomunistyczny" odnosi si bd do spoeczestwa jako caoci, bd do -* pastwa, bd wreszcie do - partii politycznych, ktre powstay z dawnych, rzdzcych ugrupowa komunistycznych. W tym ostatnim kontekcie uywane jest to okrelenie zreszt najczciej . Pojcie partii postkomunistycznych nie zawiera w sobie charakterystyki programowej, wyraa natomiast odniesienie do ich genezy. W publicystyce politycznej pozwala to na ich odrnienie od prawdziwych" ugrupowa socjaldemokratycznych, ktre powstay w kocu XIX lub na pocztku XX w, i nigdy nie funkcjonoway jako samodzielne podmioty polityki w warunkach systemu komunistycznego (zob, -+ partie socjaldemokratyczne), nie umoliwia jednak wykazania rnic poniidzy partiami okrelanymi wsplnie mianem postkomunistycznych w Polsce, na Wgrzech, w Bugarii czy Rumunii, Pojcie p. jako fazy rozwoju politycznego dalekie jest od precyzji naukowej. Powstaje bowiem zasadnicze pytanie, w jakim momencie mona uzna j za zakoczon. Jednym z kryteriw, jakie si przyjmuje, jest znaczcy postp w zakresie uksztatowania gospodarki rynkowej. Niektrzy autorzy uznaj za czynnik decydujcy - konsolidacj demokracji. Jeszcze inni akcentuj znaczenie uformowania (odrodzenia) -* spoecze stwa obywatelskiego. Mo na te przyj, e spoeczestwo postkomunistyczne to takie, w ktrym nie zostaa rozwizana kwestia rozlicze przeszoci, w stosunku za do niektrych uczestnikw/ rywalizacji politycznej formuuje si zarzut braku legitymacji do ubiegania si o wadz. Wszystkie te kryteria nie s jednak wolne od wieloznacznoci, co powoduje, e termin p. ma ograniczone walory heurystyczne, [AA.]
L i t e r a t u r a: L. Holmes, Post-Communism. An Introduction, Cambridge 1997; V Tismaneami, Wizje zbawienia. Demokracja, nacjonalizm i mit w postkomunistycznej Europie, Warszawa 2000.

interesw politycznych w drodze wsppracy i walki, d) -* suwerennoci, e) odrbnoci ideowo-polityczn, i) tosamo ci narodow w otoczeniu midzynarodowym itp. Treci p.p. zwizana jest z obiektywnym spoeczno-ekonomicznym usytuowaniem oraz subiektywna wiadomoci poszczeglnych podmiotw, ktre na podstawie specyficznie rozumianego zbioru w asnych p. formuuj pewne hierarchie interesw i celw oraz strategie ich osigania. Midzy podmiotami polityki istniej naturalne relacje zgo dnoci i kortfliktowo ci ich p.p. Zaspokajanie p.p. przebiega wic w warunkach - kooperacji pozytywnej i negatywnej. Oznacza to, e poszczeglne podmioty maj zrnico wane szanse zaspokajania p.p., co prowadzi do konfliktw, negocjacji i wsppracy (kolejnych procesw integracji i dezintegracji sceny politycznej). Wedug kryterium podmiotowego mona wyrni: a) p. indywidualne - posiadania osobistej wadzy, wpywu, ochrony wasnego statusu, kariery, ekspresji politycznej itd,, b) p. grupowe - wadzy i wpywu, wizi midzyosobowych, dominacji w otoczeniu, spjnoci i to samoci, posiadania dbr wyznaczajcych status, -* afiliacji, odrbnoci politycznej, kulturowej, relignej itd., c) p. oglnospoeczne (spoecze stwa jako caoci) - integracji, suwerennoci, walki, sojuszy i koalicji z podmiotami w otoczeniu imedzynarodowym, autorytetu midzynarodowego, solidarnoci, odrbnoci i tosamoci itd. [L.S.] ___________________ '
L i t e r a t u r a : T. Kocowski, Potrzeby czowieka. Koncepcja systemowa, Wrocaw 1982.

POZYTYWIZM
(franc, positivisme, z lac. positivus -oparty uzasadniony) - jeden z gwnych nurtw filozofii XIX i XX w., pojmujcy nauk jako badanie faktw oparte na metodach nauk przyrodniczych, g oszcy hasa oczyszczenia wiedzy pozytywnej" z wszelkiej metafizyki, negujcy warto poznawcz ocen i norm: wskazywa na konieczno wartociowania poznania ludzkiego zgodnie z zasadami empiryzmu; sta na gruncie jednoci metodologicznej nauk oraz preferowania eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce. Wpyw p. zaznaczy si przede wszystkim w naukach zajmujcych si badaniem rnych aspektw funkcjonowania spoecze stwa (socjologii, etnologii, etnografii, teoriach konfliktu spoecznego itd.). Ten kierunek p. czy si gwnie z twrczoci Augusta Comte'a (1798-1857), twrcy pojcia socjologia", autora licznych dzie (gwne dzieo: Wykad filozofii pozytywnej w szeciu tomach, w latach 1830-1842). Wychodzc z zaoe swojej filozofii pozytywnej, Comte dowodzi, e nieodzowne jest przebudowanie spoecze stwa, ktre -jak twierdzi-przeywa gboki kryzys. Pocztkiem reorganizacji spoeczestwa miao by stworzenie systemu idei, ktry by odpowiada stanowi rozwoju umysu ludzkiego i nauk szczegowych. Epoka pozytywna miaa zmierza do zadouczynienia potrzebom ludzkoci. Ich realizacja wymagaa jednak nowego podejcia do - polityki, tj. przeniesienia problemu wasno ci z p aszczyzny teologicznej na p aszczyzn faktw. Temu m.in. miao suy uznanie socjologii za wiodc nauk, badajc ogln struktur spoeczestwa i prawa jego rozwoju. Do koncepcji filozoficznej Comte'a nawiza Emie Durkheim (1858-1917), twrca teorii wiadomoci zbiorowej. Spoeczestwo traktowa on jako byt samodzielny*, wyposaony w cechy, ktrych nie posiadaj poszczeglni czonkowie spoecze stwa. Na tej podstawie rozwija tez o solidarnoci spoecznej, ktra miaa wyraa jednolito myli i dziaa czonkw spoeczestwa, a tak e podzia pracy, rodzcy konieczno wsppracy <zob.-+ solidaryzm). Rwnolegle do teorii socjologicznych Comte'a i Durk-heima rozwin si nurt zwany -* darwinizmem spoecznym (ewolucjonizmem), opart}' na przyrodniczym empiryzmie. Jego gwnym teoretykiem by H. Spencer. Niektre

POTRZEBY POLITYCZNE
- wieloznaczne pojcie definiowane jako: a) subiektywnie odczuwany stan. niedoboru jakich dbr i warto ci niezbdnych do normalnego funkcjonowania podmiotu, b) zaleno czowieka od otoczenia. Potrzebajest rdem aktywnoci podmiotu (systemu) dcego do zachowania lub przywrcenia rwnowagi (homeostazy) przez osignicie pewnych dbr i wartoci. Klasyfikacja p.p. wedug A.H. Masowa obejmuje: p. biologiczne, bezpieczestwa, przynalenoci do grupy, szacunku, samorealizacji jednostki, wiedzy i rozumienia rzeczywistoci, estetyczne (A.H. Maslow, Motivation and Personality, 1954). E polityczne dotycz warunkw istnienia i dziaalnoci - podmiotw polityki, ich udziau w tworzeniu zasad - systemu politycznego, ~> partycypacji w procesach decyzyjnych o zasigu lokalnym, regionalnym, krajowym i midzynarodowym, sprawowaniu polityczno-prawnej -* kontroli nad instytucjami wadzy itd. Jednoczenie p.p. mona rozumie jako oczekiwania i wymagania stawiane przez jednostki i grupy spoeczne aparatowi wadzy pastwowej. W literaturze wyr nia si potrzeby elekcji, koalicji, reprezentacji, bezpieczestwa wewn trznego i midzynarodowego, ekspresji politycznej (K Biskupski, Problemy ustrojoznawstwa. 1968). Wi si one ze: a) zdobyciem, sprawowaniem, osabieniem, likwidacj wadzy pastwowej oraz wpywem na wadz, b) tworzeniem idei, -* norm, regu i ~* instytucji politycznych, c) uczestnictwem w yciu politycznym przez artykulacje, '-enrezentacj i realicie -

'n
Pozytywizm

.-.;;
PNOCNOAMERYKASKA STREFA WOLNEGO HANDLU (North American Free Trade Agreement - NAFTA) - porozumienie podpisane 2.12.1992 r. przez Stany Zjednoczone, Kanad i Meksyk. Jest to organizacja midzyrzdowa o charakterze gospodarczym i handlowym. Po ratyfikacji przez parlamenty trzech pastw czonkowskich ukad w sprawie NAFTA wszed w ycie w styczniu 1994 r. Pnocnoamerykaska Strefa Wolnego Handlu tworzy najwikszy na wiecie rynek, ktry moe by porwnywalny jedynie ze -> Wsplnota Europejsk , liczy bowiem 360 milionw konsumentw i osiga ponad 6 000 min dolarw rocznego obrotu. Celem NAFTA jest: a) usuwanie ce i barier pozacelnych [w cigu najbliszych 15 lat), b) podniesienie skutecznoci polityki handlowej pastw czonkowskich, c) okrelenie zasad polityki handlowej w przemyle samochodowym, tekstylnym, w usugach i inwestycjach zagranicznych, d) ochrona praw w asnoci intelektualnej, e) podniesienie standardw zdrowotnych na obszarze NAFTA, f) podniesienie standardw bezpieczestwa i ochrony rodowiska, g) otwarcie si na zewntrz, h) podniesienie konkurencyjnoci eksportu. W traktacie pozostawiono natomiast tzw. klauzule zabezpieczajce w odniesieniu do importu wraliwych" przemysw na okres przejciowy 15 lat. Zezwalaj one na przywrcenie ce w razie wyrzdzenia importem szkody". NAFTA jako organizacja o celach integracyjno-gospodarczych rni si w istotny sposb od innych tego typu ugrupowa (np. od - Wsplnoty Europejskiej). Rnice tkwi w celach i mechanizmach integracyjnych: a) NAFTA nie ogranicza si do usuwania wewntrznych przeszkd w rozwoju wymiany handlowej, ale uwzgldnia tak e inne bariery handlowe, w tym zwizane z inwestycjami, standardy techniczne ochrony rodowiska, b) charakter integracyjny pa stw NAFTA jest luniejszy w porwnaniu z innymi organizacjami tego typu, c) zakres midzyregionalnej wymiany handlowej ma by mniejszy ni np. w przypadku Wsplnoty Europejskiej. [T..-NJ L i t e r a t u r a : Wspczesna gospodarka wiatowa, Gdask 1994.

wtki darwinizmu spoecznego (gwnie teoria walki o byt) stay si podstaw znanej teorii podboju Ludwika Gumplowicza (1838-1909). Twierdzi on, e waka jest, podstawow i niezmienn relacj midzygrupow. Dowodzi, e walka ras, prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie, przeksztacia si z biegiem czasu w walk midzy pastwami, a wewntrz nich - w walk midzy stanami i klasami spoecznymi. Czoowym teoretykiem p. w Polsce i jego zwolennikiem w wersji Comte*'a i Spencera by Aleksander witochowski (1849-1938). Twierdzi,.e postp jest zdeterminowany przyrodniczo i wyraa si w ewolucji. Ewolucja w warunkach polskich miaa - jego zdaniem- prowadzi przez przezwycienie reliktw szlacheckiego mylenia, zerwanie z tradycj romantyczn do przebudowy intelektualnej i moralnej spoeczestwa. Twierdzi, e kady nard, ktry si rozwija, musi by zaborczy albo pod wzgldem militarnym, albo pod wzgldem poziomu rozwoju cywilizacyjnego. -> Nard traktowany by jako forma przedsibiorstwa wzorowanego na przedsibiorstwie kapitalistycznym, a jednoczenie mia on stanowi form wsplnoty przedsibiorcw i pracodawcw. E wywar ogromny wpyw na powstanie nowego modelu ustrojowego pastwa i systemu prawnego. Nowe podejcie do tych zagadnie charakteryzowao pojmowanie -* pastwa jako fenomenu prawnego", a take idea rwnowagi (balance of powers), ktra miaa obowizywa zarwno w skali midzynarodowej, jak i wewntrznej (rwnowaga pomidzy centralnymi organami wadzy). Charakterystyczne stao si nowe ujcie roli i funkcji administracji pastwowej oraz treci i charakteru -* norm prawnych (prawo pozytywne"). Wedug Johna Austina (1790-1850), twrcy pozytywizmu angielskiego, prawo pozytywne jest zbiorem regu postpowania ustanowionych przez suwerenn wadz. Suwerenno w adzy polega na tym, i nie podlega ona nakazom adnej innej wadzy suwerennej. przeto wszelkie uregulowania midzy jedn a drag wadz suwerenn nie mog by rozporzdzeniem. Podkrela, e z punktu widzenia nauki prawa pojcie suwerena nie moe by czone z okreleniem legalny bd nielegalny; Prawo suwerena do wydawania rozkazw popartych sankcj nadawao mu z definicji charakter wadzy legalnej. W drugiej poowie XIX w. i na pocztku XX w. p, prawniczy najbujniej rozwija si w Niemczech. Jego przedstawicielami byli Georg JeDinek (1851-1911), Rudolf von Jhering (1818-1892), Paul Laband (1838-1919), Karl Magnus Bergbohm (1849-1927), Adolf Merkel (1836-1896), Felix Somio (1873-1920), Ernst Rudolf Bierling (1841-1919). Odwoujc si do koncepcji pastwa prawnego (Rechtstaai) R. von Monia, rozwijano teori -* pastwa i * prawa jako poj nierozdzielnych (Ihering: [...] prawo to reguy stworzone przez przymus pastwa w celu zabezpieczenia warunkw yciowych spoeczestwa"). Dowodzono, i jedynym rdem prawa jest -> ustawa (Bergbohm, Merkel), ktra reguluje ycie jednostki; wskazywano, i iezbdnym warunkiem obowizywania prawajest wiadomo obowizywania ustaw (wano); podkrelano, i pastwo dziaa przez swe organy zwizane reguami prawa. Wedug Jellinka pa stwo skada si z trzech podstawowych elementw: 1) obszaru pastwowego, czyli przestrzennej podstawy dla rozwoju wadania na zewntrz i wewn trz", 2) spoeczestwapastwowego", czyli stowarzyszeniaczonkw pa stwa" i sumy poddanych" oraz 3) z wadzy pastwowej. W ramach pastwa jednostki byy poczone jednoci celw, z ktrych najwaniejsze to: a) roszczenia do wolnoci, b) roszczenia do pozytywnych wiadcze pa stwa, c) roszczenia ze strony pastwa, by wiadczy na jego rzecz (zasada do utdes). E przyczyni si do rozwoju logiki prawniczej, analityki prawniczej, metod dogmatyczno-formalnych analizy tekstw prawniczych, prawa pastwowego i prawa administracyjnego. [K.D. j

PRAKSEOLOGIA
(Tac. praksis - dziaanie, logos - nauka; nauka o dziaaniu) - nauka o charakterze interdyscyplinarnym zajmujca si wiadom i celow dziaalnoci czowieka z punktu widzenia jej sprawnoci. Poszukuje najszerszych uoglnie odnoszcych si do wszelkich form ludzkiego dziaania niezalenie od tego, na jakiej paszczynie si ono odbywa. E konstruuje system dyrektyw praktycznych dotyczcych podnoszenia sprawnoci i unikania niesprawnoci, prezentuje analityczny opis elementw dziaania oraz rnych jego form. Okrela zarwno pojcia suce do opisu technik dziaania (np. sprawca, czyn, cel, tworzywo, metoda, rodek, wytwr), jak te pojcia suce do oceny sprawnoci dziaania (np. skuteczno, ekonomiczno, racjonalno, spolegliwo. prostota, udatno, energiczno, dokadno, preparacja, solidno, pewno, niezawodno). Problematyka p. rozwijana jest w kilku podstawowych dziaach: teorii organizacji i zarzdzania, oglnej teorii walki i metodologii projektowania. Wiedz prakseologiczn wzbogaci rozwj teorii gier, teorii podejmowania decyzji oraz badania operacyjne, Dorobekp. wykorzystywanyjest m.in. w makro- i inikroekonomii, socjologii, -* politologii, -* socjotechnice. [L.S.] L i t e r a t u r a - T. Kotarbiski, Traktat o dobrej robocie, 1955; T. Pszczoowski, Zasady sprawnego dziaania, 1982; J. Kudniaski, Elementy prakseologicznej teorii walki, 1983.

pTmya

vzC'LiOGCi > O^ :5: ^skie ________

338

339 _________________ ....... _______________________________________________ prawo

- rodzaj praw podmiotowych przysugujcych jednostce i upowaniajcych j do domagania sie od pastwa podjcia ub powstrzymania sie od okrelonych dziaa. Upowanienie to obowizuje od momentu nabycia - obywatelstwa. Piw. o, wijednostk z -; systemem pobocznymi czyni z niej czonka - wsplnoty politycznej. Zagwarantowarne jednostce moliwoci realizacji swych interesw przez stworzenie konstrukcji p. obywatelskich jest jednym w standardw nowoytnej koncepcji ~> demokracji. W doktrynie uksztatowao "*ie kilka uzasadnie p. i w.o. Dwie z nich maja znaczenie szczeglne. Koncepcja prawa natury stoi na stanowiska, e uniwersalne w swej treci uprawnienia jednostek, takie ;akrip.*praw0 do ycia, wolnoci lub szczcia, istniej niezalenie od jakiejkolwiek vita&J^ Zadaniem pastwa jest ochrona wch oraw. sprowadzajca si do ich uznania w prawie stanowionym (zob. - prawo). Urzeczywistnieniem tego postulatu stay si P^'sze deklaracje traw czowieka i obywatela uchwalone w USA w 1776 i we Francji w i 789 r. Liberalizm w swej utylitarystyeznej wersji akcentowa konieczno zabezpieczenia praw jednostek jako czynnika zapewniajcego moliwo rozwoju. Gwnym zaoeniem pozytywistycznej koncepcji p. obywatelskich byo potraktowanie pastwa jako jedynego prawodawcy, od ktrego woli zaley tre i zakres uprawnie jednostek. Na uwag zasuguje zwaszcza stanowisko G. JeDinka (System der suhjektiven offentiiehen Reckie, 1892). ktry wyrni! cztery paszczyzny stosunku obywatela co pastwa (statusy jednostek). to: a) status pasywny -Wyraajcy podporzdkowanie jednostki pastwu, bj status negatywny - polegajcy na Istnieniu pewnej wolnej od ingerencji pastwa sfery wia jednostki, c) status pozytywny- oznaczajcy istnienie obowizku pa stwa do okrelonych wiadcze na rzecz*jednostki, oraz d) status aktywny- gwarantujcy udzia jednostki w yciu politycznymi jej wptyw na tre polityki. Wspczesna koncepcja p. i vi. o. opiera si na uznaniu wszystkich czterech wymienionych statusw, natomiast poszczeglne formacje ideologiczne traktuj odmiennie ich hierarchi. W dotoryme p. i w.o. wyrnia si: aj wolnoci osobiste - zabezpieczajce jednostk przed nadmiern osobist, prawo do wasnoci, wolno sumienia i wyznania, wolno wypowiedzi, swobod wyboru miejsca pobytu i poruszania si oraz tajemnic korespondencji; o) prawa polltyczne -gwarantujce jednostce nieskrpowany udzia w yciu politycznym [wyraaj one status aktywny jednostek), nale do nich przede wszystkim: czynne i bierne prawo wyborcze, prawo zrzeszania si, prawo do skargi na organy pastwa oraz prawo ao rzete mej informacji: c) prawa socjalne i ekonomiczne. Te ostatnie odnosz si do statusu pozytywnego jednostki i obejmuj m. in. prawo do pracy, nauki, ochrony zdrowia oraz do opieki socjalnej. S nazywane czsto prawami drugiej generacji, jako ze pojawiry si w dugi czas po wysuniciu postulatu zagwarantowania wolnoci osobistych i praw politycznych. W ostatnim okresie rozwina si dyskusja na temat tzw. praw trzecie]

PRAWA I WOLNOCI OBYWATELSKIE

konstytucyjnoci prawa. Po II wojnie wiatowej ochrona p. i w o. zyskaa gwarancje midzynarodowe przewidziane m.in. w Powszechnej deklaracji praw czowieka" (przyjtej przez ONZ 10.12.1948 r. i, -> Europejskiej karcie praw czowieka z i 950 r. oraz w przyjtym przez ONZ Midzynarodowym pakcie praw czowieka" z 1966 r. Oprcz aktw o charakterze oglnym podpisano wiele konwencji midzynarodowych dotyczcych zagadnie szczegowych, np. o prawach politycznych kobiet, o wolnoci zwizkowej, o prawach dziecka czy o ochronie mniejszoci narodowych, fAA ]

PRAWICA
- oglne, zbiorcze okrelenie ruchw i - partii politycznych, ktre opowiadaj si za gospodark rynkow oraz uznaj za obrocw tradycji politycznej. W zachodnioeuropejskiej politologii traktuje si p. jako jedn z dwch stron rywalizacji politycznej na arenie wyborczej (zob.-* lewica). W obrbie szeroko rozumianej p. naley wyrni partie centroprawicowe, do ktrych nale ugrupowania chadeckie, agrarne oraz radykalno-liberane; prawicowe - obejmujce partie konserwatywne i konser-watywnoliberalne oraz- utraprawicowe. Do tych ostatnich zalicza si przede wszystkim ugrapowania faszyzujce i ekstremalnie nacjonalistyczne !np. Narodowi Republikanie w Niemczech czy Front Narodw/ we Francji). W Polsce do grona partii prawicowych zalicza si zarwno te, ktre w swych programach opowiadaj si za szybk prywatyzacj i reprywatyzacj mienia pastwowego, jak i te. ktre podkrelaj wierno tradycjom narodowym i katolickim. Mimo wewn trznego zr nicowania p. da si wyodrbni kilka cech, ktre tworz tzw. syndrom prawicowoei". W ujciu modelowym nale, do nich: opowiadanie si za wolnym przedsibiorstwem" jako jedyn form gospodarowania, ograniczenie roli -* pa stwa w gospodarce wycznie do stwarzania systemu zacht (bodcw") do podejmowania aktywnoci ekonomicznej, negatywny stosunek do polityki socjalnej, ortodoksja" ekonomiczna wyraajca si w wierze w niewidzialn rk rynku", postulowanie maksymalnego obnienia podatkw, przywizanie do tradycji narodowych, niech tny stosunek dc - mniejszoci, negatywne nastawienie do imigrantw (zw aszcza kolorowych), niech do wchodzenia w midzynarodowe struktury gospodarcze, ochrona rodzimego rolnictwa przed midzynarodow konkurencj, przywizanie do idei ldu i porzdku publicznego, aprobata polityki surowego karania przestpcw, poparcie dla Kocio a, dezaprobata dla zjawisk wyraajcych odchodzenie od tradycyjnych wartoci chrzecijaskich oraz lekcewacy stosunek do postpu spoecznego. [AA]

PRAWO
-jeden z podstawowych instrumentw realizacji polityki. W sensie formalnym p. jest rozumiane jako og norm charakteiyzujcych si szczegUTyrni cechami (zob. -* norma prawna), obowizujcych na okrelonym terytorium. Stanowi ono jawny wyraz istnienia pastwa, ktrego jest wytworem. Podstawow funkcj prawa jest regulacja stosunkw spoecznych w sposb podany przez sprawujcych -wadz polityczn. Istot p. jest: a) wskazanie dozwolonych, zakazanych oraz nakazanych zachowa jednostkowych i grupowych oraz b) okrelenie sytuacji, w ktrych mona zastosowa legitymowany przymus polityczny. Ten ostatni oznacza u ycie rodkw przemocy, okrelonych reguami usankcjonowanymi autorytetem wadzy pa stwowej i podanymi do publicznej wiadomoci. E jest przedmiotem zainteresowania rnych dyscyplin naukowych. Jako zjawisko spoeczne wpywajce na stosunki midzy grapami spoecznymi jest badane przez socjologi. Oddziaywanie p. na psychik i posterowanie jednostki

kratyezne akcentuj znaczenie oraw socjalno-ekonomicznych. Partie - liberalne kad nacisk na wolnoci osobiste. Ugrupowania - konserwatywne i - chadeckie opowiadaj si natomiast za zaweniem swobody obywateli, zwaszcza w kwestiach budzcych kontrowersje moralne tnp. prawo do rozwodw czy aborcji). Ochrona p. i w.o. polega na ustanawianiu gwarancji instytucjonalnych w postaci skargi na postpowanie organw oastwowyeh, moliwo ci wszczynania postpowania sdowego oraz kontr od

Prawo

::-:(

341

stanowa przedmiot badawczy psychologii. P. jest rwnie zjawiskiem kulturowym, odzwier-ciemajcym osignity poziom rozwoju cywilizacyjnego. Jako instrument, realizacji -v polityki i regulator stosunkw wadzy jest przedmiotem zainteresowania politologii. Przede wszystkim jednak zajmuje si nim prawoznawstwo, traktujce je jako wyidealizowany system norm, ktry odznacza si swoistymi w aciwociami Nale do nich zwaszcza bierarchiezno - oznaczajca, e normy p. pozostaj wobec siebie w stosunku nadrzdnoci i podrzdnoci (zob. rda prawa), spjno (niesprzecz-no) oraz zupeno (brak tzw. luk prawnych). Przedmiotem bada prawoznawsuwa jest przede wszystkim tre norm p. i ich forma Szczeglnie wan rol spenia teoria p. formu ujca dyrektywy tworzenia p. (J. Wrblewski, Teoria racjonalnego tworzenia prawa, 1985), reguy --> wykadni (interpretacji) p. oraz zasady jego stosowania- obejmujce min. usuwanie kolizji norm prawnych oraz luk prawnych (K. Opaek. J. Wrblewski, Zagadnienia teoni prawa, 1969). W szerszym, systemowym ujciu p. traktowane jest jako swoisty subsystem spoeczny obejmujcy, oprcz samych norm, dziaania normo-twrcze, tzw. dziaania kontroli normatywnej oraz realne dziaania prawne" (K Paecki, Prawo, polityka, wadza, 1988). Podejcie tego typu jest szczeglnie przydatne w politologicznych analizach p. jako zjawiska dotyczcego sfery wadzy, a wic - ze swej natury -politycznego. W prawoznawstwie spotykamy si z rnymi systematyzacjami p. Do waniejszych naley rozr nienie midzy p. pozytywnym (uznanym lub ustanowionym przez pastwo i obowizujcym w danym czasie) a p. natury, obowizujcym uniwersalnie, tj. w kadym czasie i przestrzeni, niezalenie od tego. czy zyskao ono sankcj pastwa czy te nie. Mona spotka si z podziaem p. na stanowione i zwyczajowe. Rozr nia si te p. przedmiotowe (okrelenie ogu norm) i p. podmiotowe - oznaczajce mo no domagania si od organw pastwa okrelonych zachowa. Istotne znaczenie ma podzia p. na publiczne - regulujce stosunki, w ktrych stron jest organ pastwa, i prywatne regulujce stosunki midzy jednostkami. Wyrniamy rwnie p. wewntrzne obowizujce na terytorium jednego pa stwa, oraz p. midzynarodowe, Mwimy te o p. materialnym - regulujcym stosunki spoeczne, i p. proceduralnym (formalnym) odnoszcym si do sposobu postpowania przed organami pastwa (np. przed sdami). Najczciej spotykamy si z systematyzacj wedug dziedzin ycia spoecznego, ktre regulowane s przez p. (tzw. gazie p.). Na tej podstawie wyodrbnia si np. p. cywilne, karne, administracyjne, konstytucyjne, midzynarodowe, finansowe, p. pracy, rodzinne, prasowe, autorskie itp. Z punktu widzenia politologii najistotniejsze znaczenie maj trzy gazie p.: konstytucyjne (zwane te niekiedy politycznym), administracyjne - stanowice element -* reimu politycznego, oraz midzynarodowe. Efektem istnienia i dziaania p. jest uksztatowanie okrelonego adu spoecznego umoliwiajcego wspycie i - kooperacj jednostek oraz grup spoecznych. Mona wic stwierdzi, e p. jest odpowiedzi na zapotrzebowanie spoeczne i elementem integracji konkretnej zbiorowoci ludzkiej, ktra dziki niemu zmienia si we wsplnot spoeczn, zdoln do przetrwania i rozwoju. Brak p. lub nieprzestrzeganie tworzcych je norm (stan bezprawia) prowadzi do -> anarchii zagraajcej egzystencji wsplnoty. Z drugiej strony p. jest wyrazem zrnicowania interesw grupowych oraz instrumentem rozwizywania zachodzcych midzy nimi sprzecznoci (H. Groszyk, A. Korybski, Konflikt interesw i prawo, 1990). Rozstrzyga ono konflikty powstajce na tle dostpu do dbr materialnych i kulturowych, dostpu do wadzy, sposobu wyraania roszcze zbiorowych oraz. ciarw ponoszonych przez poszczeglne -* grupy spoeczne. Obecnie p. reguluje niemal wszystkie dziedziny ludzkiej aktywnoci, w tym zwaszcza aktywnoci zbiorowej, przewidujc potencjalne konflikty i umoliwiajc ich rozwizywanie.

.. ^j,. x u uteoe, peuii ono funkcj innowacyjn, polegajc na ksztatowaniu nowych, uznanych za podane wzorcw zachowa jednostkowych i grupowych, co prowadzi do wiadomego i planowego przeksztacania rzeczywisto ci spoecznej. Czwart funkcj mo na okreli mianem petryfikacyjnej. ych jej elementw, ktre zostay uznane za niepodane, hamujce dalszy rozwj lub zbdne. Wreszcie po szste, efektem dziaania p. jest okrelenie granic swobody jednostek oraz instytucji politycznych (funkcja delimitacyjna). O ile tre i forma p. stanowi przedmiot zainteresowania nauk prawnych, a spoeczne dziaanie p. - domen bada socjologicznych, o tyle dla politologii zagadnieniem centralnym jest stosunek p. i polityki. W Lang i A. Mrzek (Prawo i style polityki, 1972) wyrnili cztery modele takiego stosunku. W pierwszym z nich p. jest wycznie narzdziem polityki rzdzcych (model deeyzjonistyczny), co oznacza prymat doranych interesw politycznych nad wymogiem przestrzegania prawa. Prowadzi to do lekcewaenia przez rzdzcych deimitacyjnej funkcji p. W modelu drugim, zwanym przez autorw aiegalistycznym, wystpuje brak - ustaw, a reguy postpowania stanowione s przez urzdnikw na rnych poziomach -+ systemu politycznego. Sytuacja taka charakteryzuje si brakiem instytucjonalnych form kontroli legalnoci aktw normatywnych i prowadzi do uksztatowania si wyjtej spod kontroli spoecznej wadzy biurokracji. Model trzeci (legalizm luny") zakada wzgldn swobod dziaania instytucji politycznych, ktre mog czyni wszystko, co nie jest im wyranie zakazane. W modelu czwartym, okrelonym mianem legalizmu rygorystycznego", instytucje polityczne mog podejmowa jedynie te dziaania, ktre zostay im wyranie dozwolone. Brak dozwolenia w normie prawnej rwnoznaczny jest z zakazem dziaania. We wspczesnym pastwie demokratycznym praktyka zblia si do modelu trzeciego (legalizm luny). Model pierwszy (decyzjonistyczny) obrazuje natomiast niedemokratyczny -v reim polityczny, w szczeglnoci -totalitaryzm. [A.A.]

PRAWOMOCNO
1. Cecha -* decyzji politycznej polegajca na powstaniu obowizku jej realizacji po wyczerpaniu wszystkich moliwoci jej legalnego zakwestionowania. Pojcie to odnosi si gwnie do orzecze sdowych, ktre s uwaane za p., gd}r nie mog by ju zaskarone zwykymi rodkami odwoawczymi. Prawomocna decyzja polityczna to taka, ktra zostaa podjta zgodnie z obowizujc procedur - tzn. przez uprawniony do tego organ i przy zachowaniu przewidzianego trybu. Spenienie tych wymogw rodzi obowizek jej wykonania, niezalenie od oceny tych, ktrych interesu dotyczy. 2. Cecha w adzy politycznej - zob. -> legitymizacja wadzy. [A.Aj PRAWO RZD MO 1. W znaczeniu normatywnym to postulowany stan stosunkw spoecznych, ktry charakteryzuje si przestrzeganiem prawa przez obywateli oraz. przez -* instytucje

3 4'i

polityczne. w tym zw aszcza organy pastwowe. Postulat p. jest jednyrn ze sk adnikw normatywnych teorii - demokracji. E. czyli rzdy prawa", ma by zabezpieczeniem przed arbitralnoci rzdzcych i instrumentem ochrony obywateli przed naruszajc ich prawa podmiotowe ingerencj pastwa. W tym sensie p. rozumiana jest jako -* warto polityczna rzob. te aksjologia). Spenienie postulatu p. oznacza, e: a) podlego obywateli wadzy pastwowej jest okrelona przez normy prawne oraz b) na stray ich przestrzegania stoj specjalne zabezpieczenia instytucjonalne, zwane gwarancjami p. Do gwarancji ych nale m.in.: instytucja skargi, -y kontrola konstytucyjnoci prawa oraz sdowa kontrola administracji (zob. -* kontrolaj. Znowelizowana w 1989 r. polska konstytucja postanawiaa w art. 1.. e Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym pastwem prawa. Okrelenie to nakada na wadze pastwowe obowizek ustanawiania szczegowych regulacji prawnych odnoszcych si do relacji obywatel - wadza oraz doskonalenia mechanizmu egzekwowania -* odpowiedzialnoci prawnej i politycznej wobec funkcjonariuszy publicznych, ktrzy dopucili si dziaa na szkod obywatela. Naley jednak podkreli, e prawo nie zapewnia p. samo przez si. O p. przesdzaj bowiem inne czynniki, w rd ktrych szczegln rol odgrywa -* kultura polityczna i prawna spoeczestwa, a zwaszcza -' elit politycznych. W dyskusji nad pojciem p. w znaczeniu normatywnym zaznaczy si spr o uniwersaiizm obowizywania prawa. W zwizku z t kontrowersj uksztatoway si dwa rozumienia p. Zwolennicy tzw. p. formalnej stoj na stanowisku, e obowizek przestrzegania prawa istnieje niezalenie od tego, jakie zawiera ono treci. Wane jest to, e prawo zostao ustanowione zgodnie z obowizujcymi procedurami. Z kolei koncepcja p. materialnej podkrela fakt. e prawo moe by niezgodne z systemem norm i wartoci moralnych, moe godzi w interes obywateli lub przeciwstawia si normom prawa natury r-+ prawo). W takich przypadkach nie powinno si go przestrzega. Przykadem takiej sytuacji moe by ustanowienie prawa okupacyjnego. W doktrynie przewaa pogld, e materialne rozumienie p. w systemie demokratycznym moe pocign za sob zbyt daleko idc dowolno interpretacyjn i grozi powstaniem chaosu prawnego. Uznaje si, e nieaprobowanie treci prawa mo e by jedynie przesank wysunicia dania jego zmiany. 2. W znaczeniu empirycznym p. to rzeczywisty stan stosunkw spoecznych, wyraajcy si w fakcie przestrzegania prawa przez obywateli (rzdzonych) oraz organy pa stwowe i inne instytucje polityczne (rzdzcych). Ustanowienie zasady p. w konstytucji nie oznacza, e prawo jest rzeczywicie przestrzegane. Co wicej, stan, w ktrym wszyscy przestrzegaj prawa, jest idealizacja. Empiryczne ujecie p. pozwala na uzyskanie odpowiedzi na pytanie o to, do jakiego stopnia realizowany jest normatywny postulat p. W ujciu empirycznym p. jest bowiem stopniowalna: moe osiga wyszy lub niszy poziom. Z politycznego punktu widzenia wysoki poziom przestrzegania prawazwaszcza przez instytucje polityczne -jest czynnidem stabilizujcym system polityczny. Ujawnienie machinacji, w ktrych uczestnicz funkcjonariusze polityczni mo e sta si przyczyn kryzysw politycznych i spowodowa g bokie wstrzsy polityczne (Wochy w latach dziewidziesitych). Z kolei masowe naruszenia prawa przez obywateli mog by sygnaem zaniku poparcia dla systemu politycznego i wyrazem ksztatujcej si tendencji do jego odrzucenia (zob.-* legitymizacja w adzy). [A.A.] PRAWYBORY (ang. primary - zebranie przedwyborcze; - metoda stosowana zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, suca wyborowi kandydatw partyjnych na urzdy publiczne. Zwycizca w p. staje si oficjalnym kandydatem -* partii politycznej w rywalizacji o sta-

rTecederi

nowiska publiczne. Jest to - instytucja polityczna, ktra rozwina sie zwaszcza w Stanach Zjednoczonych w latach dwudziestych XX w., bya prba zerwania z metoda selekcjonowania kandydatw partyjnych w zaciszu gabinetw. Stosowanie p. nadao -> wyborom bardziej publiczny charakter. Do 1917 r. prawie wszystkie stany przyjy system p., a pierwsze regulacje prawne tego typu pojawiy si w LS66 r. w Kalifornii i Nowym Jorku. W latach czterdziestych Sd Najwy szv"uzna p. za element i integraln cz oficjalnej procedury wyborczej. W zasadzie mo na wyrni dwra podstawowe typy p.: tzw. otwarte oraz zamknite. Ten pierwszy dopuszcza do udziau kadego obywatela, bez wzgldu na to. czv wczeniej zadeklarowa akces do partii czy te nie. W p. zamknitych mog bra udzia osoby, ktre zarejestroway si jako zwolennicy partu ub mog w inny sposb potwierdzi fakt swej afiliacji organizacyjnej. Ten typ p. jest stosowany znacznie czciej, cho mog wystpowa tu znaczne modyfikacje proceduralne. Np. moe pojawi si tzw. challenge system. w ktrym nie przewiduje si wczeniejszej partyjnej rejestracji wyborcy i praktycznie kady moe otrzyma kart do gosowania. Jednali urzdnik wyborczy czuwajacv na przebiegiem gosowania moe poprosi wyborc, by ten zoy pod przysig owiadczenie, i wczeniej gosowa na t parti ub te zobowizuje si na ni g osowa w nastpnych wyborach. Biorc jednak pod uwag fakt, i gosowanie jest tajne, zobowizanie to ma jedynie moralny charakter, a system upodabnia si do typu p. zamknitych. Z kolei p. otwarte mog przybra form tzw: Jungle primary" (np. w Waszyngtonie), w ktrych wyborca ma cakowit swobod w doborze kandydatw na urzdy publiczne i moe ich dobiera ze wszystkich przedstawionych list wyborczych. Kandydat znaj dzie si na karcie wyborczej wwczas, gdy: sam zoy deklaracj o gotowoci kandydowania (wie si to jednak z koniecznoci wpacenia znacznej sumy pienidzy jako zabezpieczenia), zosta przedstawiony w petycji zgoszonej przez obywateli lub jest to decyzja konwencji stanowej partii. Z reguy w stanach pnocnych zwycizc zostaje ten kandydat, ktry uzyska najwicej gosw, w poudniowych za wymagana jest absolutna wikszo gosw (zob. -> wikszo gosw). W przypadku, gdy aden z nich nie osign tego progu, organizowana jest druga tura p. (run-offprimary). Od 1901 r. organizowane s rwnie p. prezydenckie (po raz pierwszy odwoaa si do tej metody Floryda;, ich znaczenie wzroso zwaszcza po II wojnie wiatowej. [R.H.j

PRECEDENS
Tac: praecedens - poprzedzajcy) - rozstrzygnicie czy te zdarzenie majce miejsce w przeszo ci, bdce podstaw do rozstrzygania w ten sam sposb analogicznych przypadkw, ktre wystpi w przyszo ci, lub te uzasadnieniem dla przykadania podobnego znaczenia do analogicznych zdarze przyszych. W prawie p. to decyzja sdu (p. sdowy) czy te -* parlamentu (p. konstytucyjny) nie znajdujca uzasadnienia w obowizujcych przepisach prawa czy zwyczajach, ktra jednak zostaje uznana i zaakceptowana jako podstawa do rozstrzygania przyszych podobnych przypadkw. Angielskie prawo zwyczajowe, tzw. common law, ma charakter systemu prawa precedensowego, a normy prawa tworz nie tyle ustawy (prawo stanowione), ile orzecznictwo - p. sdowe. W systemach prawa stanowionego (normy prawne tworzone przez organy pastwowe) p. uwaany jest za u yteczne narzdzie interpretacji prawa. Natomiast w Wielkiej Brytanii czy USA p. jest prawem (tworzy norm prawn o charakterze praktycznym). E konstytucyjny, stajc si podstaw i inspiracj do uksztatowania si pewnej praktyki postpowania, mo e przeksztaci si w tzw. konwenans konstytucyjny. Konwenanse s to zasady zwyczajowe stosowane przez podmioty uczest-

-'l .'-3

t'roces polityczny

niczce w procesie sprawowania wadzy pastwowej, nie majce podstawy prawnej i dlatego ich przestrzeganie nie moe by gwarantowane przez sdy. WWielkiej Brytanii np. dziaalno -> gabinetu, a w szczeglnoci doktryna odpowiedzialnoci -* ministra przed parlamentem, opiera si na konwenansie. [E.H.]

gabinetem, a jedynie formalne potwierdzenie konsensu istniejcego pomidzy partner i czuwanie nad jego przestrzeganiem w biece; polityce gabinetu. [E.H.] . __________ .-.-._, democracies, 1991; A. Anto szewski, R. Herbut. Sredj. Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich, Wrocaw L i t e r a t u r a : R. Rose, Prime Ministers in Parliamentary Be ki, R. Herbttt. Eredj, Svstemv 1992.

PREMIER
(fr. premier - pierwszy) - osoba stojca na czele ~* gabinetu (rzdu), kierujca jego pracami i odpowiedzialna za wypenianie jego funkcji rzdowych (wykonawczych). Osoba piastujca to stanowisko moe nosi r ne nazwy (np. premier we Francji, prime minister w Wielkiej Brytanii, kanclerz w Niemczech czy w Austrii, iaoiseach w Irlandii, prezes Rady Ministrw w Polsce), cho podstawowy zakres uprawnie pozostaje podobny W - parlamentarno-gabinetowych reimach opartych na istnieniu systemu dwupartyjnego (np. Wielka Brytania, Mowa Zelandia), dwuippartyjnego (np. Austria, Grecja) lub wielopartyjnego, w ktrym jedna z partii zdobywa absolutn wikszo mandatw (np. Portugalia po 1987 r.), o powoaniu p. przesdzaj automatycznie wyniki wyborw, natomiast w warunkach istnienia systemu wielopartyjnego sfragmentaryzowanego decydujc rol odgrywaj uzgodnienia midzypartyjne. Uzgodnienia te mog by dokonane przed wyborami (np. w Niemczech) lub dopiero po ich ogoszeniu (np. w Holandii, Danii). W reimach -+ semi-prezydenckieh konstytucja gwarantuje prezydentowi, przynajmniej formalnie, prawo do powoywania p. (np. art. 57. maej konstytucji w Polsce dotyczcy fazy wstpnej). W gabinetach koalicyjnych z reguy stanowisko p. otrzymuje partia najwiksza i dominujca. Jednak zdarzay si odstpstwa od tej zasady (np. Spadolini we Woszech w latach 1981-1982 sta na czele gabinetu tradycyjnie zdominowanego przez parti chadeck, a on sam pochodzi z maej partii republikaskiej). Zakres kompetencji premiera w poszczeglnych krajach pozostaje do zrnicowany, przy czym nie jest to tylko efekt regulacji prawnej. Np. w Holandii czy Niemczech ograniczenia te wynikaj przede wszystkim z uwarunkowa koalicyjnych. W Holandii p. nie ma np, uprawnienia do powoywania i odwoywania ministrw i nie moe nakaza ministrowi sposobu zachowania w dyskusji czy gosowaniu parlamentarnym. Czuj si oni odpowiedzialni przede wszystkim przed liderami partii, z ktrych si wywodz. Wyjtkowo siln pozycj ma natomiast premier w Wielkiej Brytanii. Stosujc dwa kryteria - istnienie gabinetu jednopartyjnego bd wielopartyjnego oraz poziom centralizacji wadzy w kraju - mona wyrni cztery typy rl, jakie spenia p.: a) jako lider wystpuje w krajach unitarnych o wysokim poziomie centrakzacji wadzy pastwowej i tradycji tworzenia gabinetw jednopartyjnych przez ugrupowania o scentralizowanej strukturze wewntrzpartyjnej (np. w Wielkiej Brytanii); b) jako negocjator pojawia si zw aszcza w systemach federalnych, w warunkach rozproszenia wadzy pastwowej, przy dominacji formuy gabinetw jednopartyjnych (np. premier w Kanadzie czy niekiedy w Australii); c) jako ongler wystpuje w krajach o znacznym poziomie centralizacji wadzy pastwowej i w warunkach tworzenia gabinetw wielopartyjnych (koalicyjnych). Jego gwnym priorytetem j est nie tyle narzucenie swej woli pozostaym ministrom, de raczej utrzymanie koalicji. Musi on wic jak ongler manipulowa argumentami i zachtami (czasem i gro bami), by osign ten cel (np. premier w Holandii, Danii, Polsce); d) p. jako symbol pojawiasi w krajach o rozproszonej wadzy pastwowej, w ktrych dominuje tradycja tworzenia gabinetw wielopartyjnych. Z reguy bdzie mia on jedynie symboliczne uprawnienia.Wyjtkiem jest Szwajcaria, w ktrej zadaniem p. nie jest wystpowanie w roli menedera kieruj cego ezteroparryinym
I

PREZYDENCKI REIM
(inaczej - prezydencjalizm) - w klasycznej formie wystpuje wspczenie w Stanach Zjednoczonych. Podstawowa idea. ktra legia u podstaw prezydencjazrnu dotyczy oparcia stosunkw midzy w adz ustawodawcz a wykonawcz na zasadzie organizacyjnej i funkcjonalnej separacji wadz (zob. -* podzia wadz). W paszczynie organizacyjnej oznacza to, i: a) w odrbnych wyborach zostaje powoany prezydent oraz -legislatywa; oba podmioty posiadaj odrbn" spoeczn legitymacj do sprawowania wadzy uzyskan w drodze wyborw powszechnych; b) istnieje zakaz czenia funkcji deputowanego i czonka -gabinetu; c) prezydent powouje ministrw kierujcych poszczeglnymi - resortami, ktrzy ponosz przed nim -* odpowiedzialno polityczn i speniaj raczej funkcje doradcze. Mamy wic do czynienia z monoli tyczn egzekutyw . Prezydent peni jednoczenie funkcj -gowy pastwa i szefa gabinetu. W p aszczynie funkcjonalnej separacja wadz oznacza, i: a) legislatywa posiada pen autonomi w zakresie stanowienia prawa (funkcja ustrojodawcza i ustawodawcza), za prezydent - w zakresie jego wykonywania; prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej i moe jedynie sugerowa podjcie przez -> parlament okrelonych dziaali legislacyjnych, np. w ordziu o stanie pa stwa, moe on zastosowa wobec projektw ustaw tylko tzw. -> weto zawieszajce, co oznacza, i moe zosta ono obalone ponown uchwa parlamentu (w Stanach Zjednoczonych wikszoci 2/3 uzyskan w kadej z izb); b) prezydent nie jest -> odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, cho mona zastosowa wobec niego form -> odpowiedzialnoci konstytucyjnej \.-* impeachment), dotyczy to rwnie ministrw; mechanizm ten przewiduje swoist odpowiedzialno prezydenta (urzdnikw publicznych) przed parlamentem, cho przedmiotem zarzutu nie mog by kwestie polityczne, dotyczce sposobu prowadzenia polityki pastwa; c) prezydentowi nie przysuguje prawo rozwi ani parlamentu przed upywem kadencji. [R.H.] L i t e r a t u r a : M. Sobolewski. Zasady demokracji buruazyjnej i ich zastosowanie. Warszawa 1969; A. Antoszewski, R. Herbut (red.!, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porwnawcza, Wrocaw 1997.

PREZYDEWT -* GOWA PASTWA PROCES POLITYCZNY

1, Jedna z podstawowych kategorii politologicznych pozwalajca na uchwycenie dynamicznego aspektu ycia politycznego. Ep. jest rozcignit w czasie sekwencj (cigiem) zachowa i zdarze, ktre powoduj zmian zakcajc lub przywracajc rwnowag -* systemu politycznego. Wliteraturze politologicznej mona wyrni cztery podejcia do problematyki p.p. Pierwsze z nich utosamia p. p. z -* systemem politycznym. W myl tego stanowiska w yciu politycznym mamy do czynienia z cigym procesem transformacji da pyncych od otoczenia systemu politycznego w decyzje polityczne (D. Easton). WedugG. Robertsa p.p. to droga, jak dania i poparcia formuowane przez

Prognostvka midzynarodowa

iv,

^lEi^L" -Tiidzyiarodow;

publiczno polityczn przekazywane s przez ogniwa poredniczce w postaci - partii politycznych i zwizkw zawodowych orodkom decyzyjnym, a take reakcja na nie. Istot relacji pomidzy publicznoci polityczn, instytucjami poredniczcymi oraz rzdem jest aprobata lub sprzeciw. Wyborcy udzielaj swej aprobaty (dezaprobaty) partiom: te ostatnie natomiast w analogiczny sposb komunikuj die i orodkami decyzyjnymi. Zdaniem T. Parsonsa p.p. obejmuje interakcyjn wymian wadzy na inne rodki" pienidze, wpyw, nagrody oraz zbiorow lojalno. Efektem tak rozumianego p.p. jest powstanie, umacnianie, osabianie lub rozpad - wsplnoty politycznej. Podejcie drugie akcentuje rol stosunkw politycznych miedz;/ wielkimi - grupami spoecznymi, stanowicymi czynnik dynarnizacji - polityki. P. p. w tyra rozumieniu to ciga zmiana charakteru tych stosunkw, ktre mog przybiera min. posta -v panowania politycznego, przewodzenia, wsppracy, solidarnoci, - konfliktu i walki b d porozumienia i A. Bod-nar). Podejcie trzecie koncentruje si na wymianie informacji i energii pomidzy jednostkami (grupami spoecznymi) a orodkami decyzyjnymi. W tym sensie mwimy np. o p. artykulacji interesw, p. rekrutacji bd -* mobilizacji politycznej. Podejcie czwarte, utosamiajce polityk z procesem decyzyjnym, ujmuje p.p. jako sekwencj wydarze prowadzc od konkretnej inicjatywy do konkretnego rozstrzygnicia (zob. decyzyjny proces), najczciej w postaci aktu normatywnego (S, Ehrlich), Wszystkie te podejcia przyjmuj zaoenie, e p.p. jest caoci zoon, o skomplikowanej strukturze wewntrznej. W politologii okrelenie p.p. wystpuje w rnych kontekstach. Najczciej spotykamy si z pojciem procesu -* decyzyjnego, ktry dla wielu autorw jest istot polityki. Mwimy te o p. wyborczym, majc na uwadze cig zdarze zachodzcych midzy decyzj o ogoszeniu wyborw a ogoszeniem ich wyniku. Analizujc komunikacj midzy wyborcami a ich przedstawicielami, uywamy teiToinu proces - reprezentacji politycznej. Koncentrujc si na jednostronnym przepywie informacji politycznej - od otoczenia do systemu politycznego - mwimy o p. artykulacji interesw. W obszarze stosunkw midzynarodowych wystpuj takie pojcia jak np. p. integracji lub p. rozbrojenia. Cech wspln tych okrele jest to. e obejmuj one zesp zachowa indywidualnych i zbiorowych, ktre stanowi pewne kontinuum: od fazy pocztkowej Jak jest zainicjowanie dziaania, do fazy kocowej, ktr stanowi zamierzona lub niezamierzona zmiana istniejcego stanu rzeczy (wynik p.p.). 2. Postpowanie karne prowadzone w sprawie o popenienie przestpstwa z pobudek politycznych. P. p. w tym rozumieniu jest jednym z wyrnikw systemw niedemokratycznych, w ktrych dziaalno polityczna wymierzona przeciwka sprawujcym wadz (np. denie do zmiany ekipy rzdzcej lub jej krytyka) oraz kwestionowanie zao e ideologicznych s zakazane. Przykadem p.p. mog by postpowania prowadzone wobec osb uczestniczcych w podziemnej dziaalnoci Solidarnoci" w okresie stanu wojennego. ;AA.] L i t e r a t u r a : A. Antoszewski, Proces i zmiana polityczna, [w:] Studia z teorii polityki, pod red A. Jaboskiego i L. Sobkowiaka, t.L, Wrocaw 1996.

PROGNOSTYKA MIDZYNARODOWA

- ga futurologu zajmujca si przyszymi, prawdopodobnymi kierunkami rozwoju spoleczno-ekonomicznego pastw, spoeczestw, trendami rozwojowymi i ich ewolucj. E ni, jako nauka, ktra jest w stanie wskaza mo liwie najbardziej prawdopodobny obraz przyszoci, jest dzisiaj jednym z najwaniejszych elementw procesu decyzyjnego

w -* polityce zagranicznej i wewntrznej pastwa. Pastwo, ktre precyzyjiiiej i wczeniej przewidzi przyszy ksztat stosunkw midzynarodowych, jego gwnych aktorw itp., atwiej i skuteczniej bdzie realizowao sw pa i ty k zagraniczn i zapewni sobie lepsz pozycj w systemie midzynarodowym. Jest to przy tym prognozowanie naukowe, z zastosowaniem okrelonej aparatury naukowej, wybranych metod badawczych, anie przepowiadanie" przyszoci, Em. pozwala pastwom atwiej porusza si w zawiej i dynamicznej strukturze stosunkw midzynarodowych, przyblia zamierzony ce lub redukuje jego negatywne skutki. Futurologia, ktrej czci jest p.m., zostaa rozwinita w USA w latach czterdziestych. Pionierem bada w tym obszarze jest amerykaski politolog Q. Wright. Bada on midzynarodowe dziaania i oddziaywania pastw na arenie midzynarodowej, wykorzystujc dwa zespoy zmiennych: narodowe moliwoci pastw oraz jego narodowe wartoci. Znajc te zmienne - twierdzi - mona przewidywa zachowania si pastw oraz proponowa alternatywne rozwizania, wartociujc je pod wzgldem skutecznoci. Prognozowanie w [Stosunkach midzynarodowych jest bardzo zoonym procesem, wymagajcym du ej wiedzy na dany temat oraz znajomoci metod i technik prognostycznych. Nie bez znaczenia jest take intuicja prognostykw Ma ona jednak warto uzupeniajc. W kwestii skutecznego prognozowania istniej przynajmniej dwie szkoy: optymistyczna, ktra zakada, e przyszo jest przewidywalna (ewolucjonizm cykliczny w stosunkach midzynarodowych - E. Gibbon i P. Kennedy) oraz pesymistyczna. Ta druga eksponuje niemono skutecznego prognozowania w stosunkach midzynarodowych, zgodnie ze starym india skim przysowiem: Przyszo zna tylko Bg. tylko prorok moe j przepowiedzie, ale tylko gupiec zechce przewidzie". Na temat prognozowania wypowiada si H. Morgenthau, dla ktrego - w tak skomplikowanej materii, jak jest, polityka midzynarodowa - prognozowanie "rzetelne, godne zaufania staje si niemoliwe". O mo liwoci ostronej antycypacji okrelonych zachowa pastw w polityce midzynarodowej mwi M.A. Kaplan. D. Singer uwaa, e kady analityczny model powinien dawa godne zaufania prognozy midzynarodowe. Zwolennikami prognozowania naukowego s przedstawiciele nurtu ewolucyjnego w teorii stosunkw midzynarodowych (E. Gilpin, G. Modelski, E. Gibbon;. Istot p.m. jest proces kreacji hipotetycznego modelu przyszych stosunkw midzynarodowych. Taki model winien obejmowa: a) hipotezy na temat przyszych struktur stosunkw midzynarodowych, b) hipotezy na temat ewolucji funkcji tych struktur, c) hipotezy na temat stanw przyszych stosunkw midzynarodowych, d) hipotezy na temat kierunkw i intensywnoci dziaa midzynarodowych gwnych uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Majc na uwadze skuteczno i uyteczno prognoz w odniesieniu do zagadnie midzynarodowych, wskaza naley na elementy przestrzeni historycznej oraz typu prognozowania. Mwimy o prognozach krtkoterniinowych, redniodystansowych i strategicznych (uwzgldnia-jcych okres od 10 do 15 lat). Te ostatnie nie wydaj si szczeglnie wartociowe ze wzgldu na due prawdopodobiestwo wystpowania w nich elementw przypadkowoci, niejasnoci i ywioowoci. Metody prognozownia najoglniej dzielimy na trzy podstawowe grupy: a) metody intuicyjne (w tym burza mzgw, metoda delficka), b) metody ekstrapolacyjne (w tym ekstrapolacja trendw, ekstrapolacja przez analogi), c) metody modelowania komputerowego. Niezalenie jednak od przyjtej metody prognozowania czy te czasu, jakiego p. dotyczy nie mona z ca pewnoci stwierdzi, e s absolutnie niezawodne prognozy Dlatego te czsto obok jednej p. przedstawia si inne, alternatywne. Nie oznacza to, e p.m. traci warto czy przydatno . Przeciwnie, wzrasta zapotrzebowanie na rzetelne, naukowe prognozy, i jest to ogromne wyzwanie take pod

Prognozowanie polityczne

,-

adresem nauki o stosunkach midzynarodowych, w ktrych jedn z waniejszych fankcji jest w anie funkcja prognostyczna zob. te - prognozowanie polityczne). [ L.-N.j
L i t e r a t u r a : J.L. Gaddis. International relations. Theory and the End of the Cold War Internationa! Security". Winter 1990/1991, vol. 17. No 33; R. J^"^ " Misperceptwn. m International Politics. Pxincenton University Press 19tb: U. binge.. Mode/s arcc/ Progress in World Politics: A Peace Research Odyssey, Westview PreSb 1990; G. Modeiski, Opbnng Lonf Qeto. Colorado 19S7; J.2. Pietras, ftefatoy town siosrmAdu.. .n^.-mcrocfcyck. Lublin L986; T. Los-Nowak, Funkcja predyktywna nauki o stosunkach midzynarodowych, 'Studia Polityczne' 1993, nr l 4.

polityki; braku wiedzy niektrych decydentw i ich cech osobowociowych; stereotypizacji mylenia: niewiary w przydatno nauk spoecznych skaonych'' subiektywizmem i uwikaniem w biece procesy polityczne itd. Wspczenie zwiksza si zapotrzebowanie na profesjonalne prognozy. Wie sie to min. z konsekwencjami kolejnych faz rewolucji naukowo-technicznej, potrzebami racjonalnego sterowania - systemami spoecznymi, coraz czstszym egzekwowaniem odpowiedzialnoci orodkw decyzyjnych za kondycje wspczesnych i przyszych pokole, narastajcymi globalnymi zagroeniami cywilizacyjnymi w postaci obszarw - konfliktw politycznych, ekonomicznych, ekologicznych, religijnych itd, [L.S.l

PROGNOZOWANIE POLITYCZNE
- tworzenie persrektywicziwch biootez o rnym poziomie oglnoci okrelajcych przysze - zjawiska poliryczne i - procesy polityczne w skali globalnej, kontynentabiej, krajowej bd regionalnej. Konkretyzujc - jest to [...i przewidywanie przyszych sytuacji politycznych, ukadu sil spoecznych oraz sposobw i form przejawiania si tego ukadu sil. ich preferencji, stosunkw w obrbie wadzy, ukadu sil midzynarodowych i wynikajcych stad moliwych wydarze, wpywu zmiany ekipy rzdzcej w danym sraju na sytuacje midzynarodow, wpywu stabilizacji lub jej braku w danym kraju l...I na sytuacj polityczna w okrelonym regionie lub w stosunkach midzy wielKimi mocarstwami""! A. Bodnar, Decyzje polityczne, 1985). P.p. polega na prbie wariantowego okrelenia: jaka bc^ajammo eby ijaka powinna bypnrj-szos-systemupohtycznego i jego krajowego oraz midzynarodowego otoczenia; jakie s stopnie prawdopodobiestwa wystpienia poszczeglnych wariantw; od jakich warunkw, metod i rodkw dziaania bdzie to zaleao. , En. stanw jedna z funkcji - politologii - wypenian na podstaw wiedzy metodologiczno-teoretyeznej oraz profesjonalnego warsztatu. Interdyscyplinarne badania empiryczne umo liwiaj diagnoz rzeczywisto ci spoeczno-politycznej, diagnoza zas jest niezbdn podstaw naukowego wyjaniania procesw politycznych. Hp jest tEwze istotn powinnoci - politykw (decydentw) traktujcych swoje publiczne role w sposb odpowiedzialny. Nie moe sie ono opiera -jak to czsto bywa-tylko na systemie waTtodideoiogicznych, praktycznym dowkd(aeniuimtuiqi.NiezlDdnyjeststa^wYSitK. im^kftiatoysamyipolityt^ towych symulacji stanw przyszoci, ich wzajemnego konfrontowania, planowania sekwencji dziaa wykonawczych w rnych okresach, staej analizyprzebiegu icb realizacji oraz -w zalenoci od oceny skutkw- modyfikacji wczeniej przyjtego planu Perspektywicznego rozwoju systemu politycznego i jego otoczenia. Konsekwencje - b dw oolityeznych zrodzonych min. z nieprzestrzegania powyszych zalece s bardzo rozlegle i trwae, obciajc czsto przysze pokolenia. Istnieje wiele obiektywnych i subiektywnych czynnikw ograniczajcych skuteczno p.p. oraz dziaa wykonawczych: a) rzeczywisto spoeczno-polityczna jest dynamiczna i zmienna, b) politologia i mne nauki spoeczne me dvsDonuia mezbecmvmi informacjami z praktyki politycznej, ci przysze stany - systemu oolitvcznego i jego otoczenia zawsze bvy, s i bd wyznaczane przez splot procesw (icn skutkw) zaplanowanych i ywioowych, przewidywanych i meprzewidywanycn, kontrolowanych i nie poddajcych sie kontroli orodkw - decyzji politycznych, d) na prognozy naukowe - jakkolwiek nie gwarantuj one przecie penej zgodnoci przewidywania z przyszymi stanami - i wynikajce z nich sugerowane cigi dziaa czsto wpyw maja czynniki pozanaukowe w postaci: biecych potrzeb i interesw oraz partykularnych i spolaryzowanych systemw wartoci poszczeglnych - podmiotw
itts

PROGRAM POLITYCZNY
-jako wyraz okrelonych interesw poEtycznych stanowi sposb komunikacji pomidzy -* podmiotami polityki. Pp. to zbir celw i zamierze partii i ruchw politycznych, organw wadzy i administracji pa stwowej oraz jednostek i grup politycznych, ktre chc zdoby wadz b d uzyska na m wpyw. To pewien system warunkujcych si i planowych dziaa. Na ogl przyjmuje form dokumentu (pisemna forma daje moliwo weryfikacji programu), w ktrym autorzy informuj: co zamierzaj zrobi, kiedy chc to zrealizowa, kto ma to zrobi, a tak e dlaczego. Pp. nie zawiera szczegowych danych dotyczcych np. dnia realizacji, nazwiska osoby (wykonawcy), a take konkretnej kwoty niezb dnej do wykonania zadania. Pisemna forma programu ogranicza wpyw czynnikw subiektywnych, takich jak: cechy charakteru, umysu, dowiadcze opracowujcych program czy uwarunkowania kulturowe, co pozwala unikn woluntarystycznych interpretacji p. ( E Ryszka, Nauka o polityce, 1984) i uniezalenia jego spenienie od zmian personalnych. Na og p.p. charakteryzuj pewne zalenoci z -* doktryn i -* ideologi. To p. przenosi ideologi i doktryn na grunt praktyki politycznej. Podobnie jak w przypadku ideologii i doktryny rwnie programy (zw aszcza wyborcze) zawieraj pewne deklaracje trudne do spenienia lub wrcz niemo liwe. [E.M. j

PROGRESYWfZWJ
- oglna nazy/a teorii goszcych, e postp w rnych dziedzinach ycia jest charakterystycznym skadnikiem dziejw ludzkoci i prowadzi do wyszych, bardziej rozwinitych i doskonaych stadiw rozwoju spoeczestw: Teorie progresywistyczne zakadaj, e nieuchronno postpu jest konsekwencj bd to obiektywnych praw rzdzcych rozwojem spoecznym (determinizm), bd te jest skutkiem staego rozwoju nauH, techniki, upowszechniania wiedzy, rozwoju gospodarczego itd. P. stanowi podbudow teoretyczn wielu doktryn i koncepcji filozoficznych, politycznych, spoecznych, etycznych i ekonomicznych. Pierwsz, wyranie sformuowan ide historycznego postpu przedstawili czoowi myliciele owiecenia (Wolter, A.R. Turgat, JA. Condorcet). Postp by dla nich starym i niekoczcym si procesem doskonalenia ludzkiego rozumu. Wierzono, e wyzwolony rozum zdoa urzeczywistni utopijne marzenia ludzkoci, przyczyni si do zwikszania sumy wartoci dodatnich, a wic dobra - kosztem wartoci ujemnych, a wic za (G. Seidier). Istot idei wiecznego postpu wyraaa myl Condorceta: [...1 nieustanny rozwj powszechnego nauczania wraz z postpem tych nauk gwarantuje nam coraz wiksz pomylno rodzaju lu dzkiego, pomylno rosnc w nieskoczono, bo nie majc innych p-anic jak granice samego postpu". Silny wpyw idei p. zaznaczy! si tak e w XIX w. teoriach socjalizmu utopijnego, ktrego najwybitniejszym przedstawicielem by H. Saint-Simon (saintsimonizm). Twierdzi, e siami napdowymi historii s materialne siy produkcji i wasnoci oraz intelektualne siy nauki, ktra odkrywa

Prokuratura

350

Propaganda poiitvezn;

prawa rzdzce rzeczywistoci. Saint-Simon traktowai rozwj nauki i przemysu jako gwne rdo postpu spoecznego. wiadectwem popularnoci idei p. w XIX w. i pocz, XX w. byy min. pozytywistyczna teoria trzech stadiw rozwoju ludzkoci"' A. Comte"a, koncepcje ewoiuejonizmu f darwinizmu spoecznego) H. Spencera oraz teorie goszone na gruncie scjentyzmu, naturalizmu, materializmu ekonomicznego (deternunizmu ekonomicznego), wulgarnego materializmu, ortodoksyjnego i popularnego marksizmu, Wiara w postp stanowi skadnik -liberalizmu, opozycyjnego wobec -* konserwatyzmu, akcentujcego warto tradycji. Wspczenie p. jest najsilniej eksponowany w teoriach spoeczestwa postindustrialnego fzob. ^ technokratyzmL Ich autorzy rozpatruj oostep w kategoriach determinizmu technologicznego (D. Beli, J.fL C-abraith). kulturowospoecznego (EA. Sorokini, modernizacji ekonomicznej i dobrobytu (WW Rostw), naukowo-technicznego (Z. Brzeziski, H. Sehesky). TK.D.I PROKURATURA - jedna z -* instytucji politycznych, za pomoc ktrych realizowane jest zadanie utrzymania porzdku publicznego, W sensie formalnym p, to zespl - organw pastwowych powoanych do cigania przestpstw, tj. czynw zabronionych prawem karnym. W sk ad p. zgodnie z ustaw z 20.06.1985 r. wchodz: prokurator generalny, jego zastpcy oraz prokuratorzy powszechnych (wojewdzkich i rejonowych) oraz wojskowych jednostek p. Funkcj prokuratora generalnego sprawuje minister sprawiedliwo ci. Do zada p. naley przede wszystkim prowadzenie i nadzorowanie postpowania przygotowawczego (ledztwa lub dochodzenia) w sprawach karnych, oskaranie sprawcw przestpstw przed sdami, koordynacja dziaa w zakresie stosowania prawa w postpowaniu sdowym i administracyjnym, nadzr nad wykonaniem wyrokw w sprawach karnych oraz dziaalno prewencyjna, polegajca na zapobieganiu przestpczoci. Organizacja p. charakteryzuje si swoistymi zasadami, do ktrych zaliczamy: a) centralizm - polegajcy na tym, e wszystkie jednostki p. podlegaj jednemu centrum decyzyjnemu, tj. prokuratorowi generalnemu, b) luerarehiczno - oznaczajc podlego jednostek p. jednostkom wyszych szczebli, c) jednolito i niepodzielno dziaania, d) substytucj -zakadajc mono przekazania uprawnie prokuratora przeoonego podwadnemu, oraz e) d wohicj - stwarzajc mono przejcia postpowania przez prokuratora przeo onego. Zasady te odrniaj p. od -* sdownictwa. W PRL p. stanowia jeden z instrumentw urzeczywistniania kierowniczej roli partii komunistycznej. Wizao si to z pen polityczn dyspozycyjnoci p. wobec instancji partyjnych oraz z traktowaniem przynalenoci partyjnej jako wymogu objcia stanowiska prokuratora. Zgodnie z obecnie obowizujcym ustawodawstwem prokuratorzy nie mog nalee do -> partii politycznych ani bra udziau w adnej dziaalnoci politycznej oprcz piastowania mandatu posa lub senatora. Rozwizanie to ma stanowi gwarancj rdeuwikania dziaali p. w spory ideologiczne. [A..A.] PROPAGANDA POLITYCZNA -celowe, realizowane metodami - perswazji i - manipulacji, emocjonalno-intelektualne odziaywania na wiadomo jednostek i -* grup spoecznych w celu modyfikacji i ewentualnej zmiany ich - postaw politycznych oraz - zachowa politycznych zgodnie z interesami -* podmiotw polityki i -* w adzy politycznej. Jest to take paszczyzna walki politycznej pomidzy podmiotami dcymi do opanowania lub uzyskania wpywu na - mass media oraz wywoania rzeczywistego poparcia spoecze stwa (jego krgw)

przy jednoczesnej dyskredytacji politycznych przeciwnikw, Kp. spenia dwie oglne funkcje: a) informacyjn , polegajc na przekazywaniu prawdziwych lub spreparowanych informacji o faktach. - zjawiskach politycznych i - procesach politycznych oraz narzucaniu ich ukierunkowanych interpretacji: b) mobilizacyjn, sprowadzajc si do ksztatowania okrelonego rodzaju emocji i - motywacji, wywoujcych zachowania polityczne podane przez orodek propagandowy (zob. mobilizacja polityczna). Realizacji tych funkcji podporzdkowana jest budowa komunikatu propagandowego. W modelowym ujciu komunikat sk ada si z dwch oglnych elementw informacji podajcej fakty i oceny tych faktw (funkcjapodbudowywania). Ta cz komunikatu ma przygotowa odbiorc do przyjcia apelu, ktry zawiera argumenty (funkcja przekonywania) i wezwanie (funkcja nakaniania) do jakiego zachowania 'M. Szuiezewski, Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej, 1972), Wrd przesanek skuteczno ci p.p. znajduj si min, zasady: a) prawdziwoci - naley operowa mformacjami zgodnymi z rzeczywistoci; kamstwo jest skuteczne jedyni? w krtkich okresach i wobec sabo wyksztaconych grup spoecznych. Ujawnienie nieprawdziwoci przekazu powoduje utrat wiarygodnoci nadawcy i przeniesienie uwagi adresata na konkurencyjne rda informacji: kamstwo przynosi zatem krtkotrwae zyski; b) masowoci i dugotrwaoci oddziaywania odbiorca jest skonny wierzy w informacje czsto powtarzane przez rne rda (prasa, radio, telewizja, przekaz osobisty) w du szym okresie, dlatego te naley wykorzystywa wszystkie dostpne sposoby oddziaywania na odbiorcw; c) informacji podanej odbiorca najchtniej przyjmuje przekaz: zgodny z jego dotychczasow wiedz, nie burzcy utrwalonych pogldw i postaw; naiey zatem pamita o konserwatywnym - w znacznej czci - charakterze natury czowieka oraz o mechanizmach obronnych, wypierajcych ze wiadomoci informacje niezgodne z posiadan wiedz: d) emocjonalnego pobudzenia przekaz jest skuteczniejszy; jeli odwouje si do uczu, emocji i pragnie danej zbiorowoci, e) zrozumiao ci - naley stosowa jasne pojcia i konstrukcje zda, ktre jednoczenie powinny nawizywa do istniejcych skojarze i symboli; nie oznacza to zarazem zgody na lekcewaenie regu gramatyki i prymitywizm jzykowy, 0 specjalizacji - odbiorcy posiadaj pewien - zr nicowany w poszczeglnych segmentach spoecze stwa - zakres wiedzy i poziom wyksztacenia, dlatego te przekaz musi nawizywa do funkcjonujcego wdanych zbiorowociach jzyka i sposobw wyjaniania zdarze. Lepiej unika nieznanych tematw albo te przyzna si do niewiedzy, ni kompromitowa si pozorn znajomoci danych zagadnie; g) niestawienia kropki nad i" - informacja nie powinna wyczerpywa danej kwestii, zostawiajc odbiorcy moliwo samodzielnego sformu owania kocowego wniosku, co zarazem wzmacnia jego samoocen i motywacje poznawcze; h) rzekomej oczywistoci - stosuje si tutaj zabieg meargumentowania tezy, ktr odbiorca powinien sobie przyswoi, natomiast tezy alternatywne przedstawia si jako zdecydowanie gorsze; i) stopniowania - wywoanie zmiany pogldw i zachowa wymaga stopniowego wprowadzenia nowych informacji, gdy w przeciwnym razie istnieje niebezpieczestwo ich odrzucenia przez odbiorc (J. Rossecki, Cybernetyka spoeczna, 1981). W praktyce stosowane aa take rnorakie metody manipulacji propagandowej. Wyrnia si m.in. metody: a) strukturowej organizacji komunikatu, polegajcej na ukrywaniu tendencyjnoci nadawcy w przedstawianiu informacji przez formalne oddzielenie faktw od ich ocen, gdy w rzeczywisto ci fakty s selekcjonowane i prezentowane w sposb odpowiadajcy celom nadawcy; b) indukcji informacyjno-propa-gandowej, opierajcej si na preparowaniu sekwencji informacji wedug zasady od pojedynczych prawd do oglnej nieprawdy", c! tworzenia mitw politycznych.

Protekcjonizm

o.V:'

polegajcej na celowym I dugotrwaym powtarzaniu pewnych pogldw do czasu ich utrwalenia w formie samoistnych, autonomicznych standardw: dl wersji wyprzedzajcej, kiedy dc do wyprzedzenia innych nadawcw podaje si czsto niezweryGkowane informacje w myl zasady i pierwsza informacja wywiera najsilniejszy wpyw na wiadomo odbiorcy; e) zrwnowaonej informacji, stosowanej vr sytuacji, gdy nie nionaukry czy pomin faktw korzystnych dla przeciwnika - aby osabi ich wymow jednoczenie podaje si pozytywne informacje o nadawcy; 0 emocjonalnej podpowiedzi, w ktrej oddziauje si na wiadomo i podwiadomo odbiorcw przez nasycenie komunikatu odpowiedni intonacj, mimik, sceneri, tem muzycznym itd.; g) wiadectwa, opart na prezentowaniu przez uznawane autorytety pewnych pogldw i zachowa jako godnych szacunku i powielania w yciu odbiorcw, h) faszywej dokumentacji, ktra stosowana jest przede wszystkim w materiaach filmowych uwaanych przez przecitnego odbiorc za obiektywne - i polega na cakowitym zafaszowaniu rzeczywistego przebiegu zdarze, zjawisk itd. (R. Borecki, Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania rodkw masowego przekazu w systemach spoeczno-politycznych, 1987). Manipulacja propagandowa spenia szczegln rol w systemach niedemokratycznych - przykadem jest ksztatowanie pejoratywnego wizerunku Solidarnoci" w latach osiemdziesitych. [L.S.]

PROTEKCJONIZM
(ac. protecto - przykrycie, obrona) - polityka ekonomiczna pa stwa su ca ochronie krajowej produkcji i handlu przed konkurencj firm i spek zagranicznych przez zastosowanie instrumentw zarwno o ekonomicznym, jak i administracyjnym charakterze, W gr moe wchodzi stosowanie np. ce przywozowych (ochronnych) na towary czy nawet surowce, ktrych produkcja krajowa ma stymulowa rozwj przemysu rodzimego z racji istniejcej recesji czy depresji gospodarczej. Ca okazuj si pomocne zw aszcza w przypadku krajw rozwijajcych si, ktre chroni w ten sposb mode" gazie przemysu niezdolne do konkurowania w ramach wolnego rynku ekonomicznego. Innym instrumentem polityki p. s subsydia rzdowe, ktre kierowane do okrelonych gazi produkcji czy wytwrstwa pozwalaj na utrzymanie niskich cen na produkty przez nie wytwarzane i czyni je konkurencyjnymi na rynku. Stosowane s rwnie tzw. kontyngenty importowe, w ktrych okrela si maksymalny poziom dbr importowanych z zagranicy. Skrajn form p. pozostaje tzw. prohibicjonizm, czyli zakaz wwozu czy te wywozu pewnych towarw (np. prohibicja alkoholowa w Stanach Zjednoczonych wiatach 1920-L933) (zob. te -* embargo). [R.H.J

rwnie w systemach demokratycznych form wyraania niezadowolenia spoecznego hib przekazania" rzdzcym informacji o istnieniu alternatywnej propozycji co do rozstrzygnicia konkretnej kwestii politycznej. Z reguy prosystemowy" p.p. pojawia sie wwczas, gdy zostay wyczerpane konwencjonalne, instytucjonalne kanay suce osigniciu porozumienia pomidzy rzdzcymi a rzdzonymi. W tym kontekcie w politologii pojawia si kategoria partii politycznych czy - ruchw spoecznopolitycznych dysponujcych tzw. potencjaem mobilizacyjnym, czyli wyraajcych niezadowolenie spoeczne (protest) poza konwencjonalnym ukadem rywalizacji politycznej. Zgaszajc okrelone propozycje rozwiza, wczaj si w proces negocjowania czy renegocjowania norm i zasad - gry politycznej. W -> reimach demokratycznych rnorodne formy p.p. speniaj wan funkcje systemow, a klasa rzdzca powinna postrzega dziaalno organizacji kumulujcych i artykuujcych stan niezadowolenia spoecznego jako swoistego rodzaju system wczesnego ostrzegania o nieprawidowociach istniejcych w ramach systemu politycznego lub o zmianach zachodzcych w spoeczestwie. Nowe idee czy kwestie problemowe ukryte" w p.p. mog zyska akceptacj czci elektoratu i stymulowa reakcj elity politycznej w kierunku ich uwzgldnienia w konwencjonalnym ukadzie rywalizacji. Taki scenariusz aktywnej adaptacji odgrywa istotn rol w procesie stabilizacji - systemu politycznego. Instytucjonalizacja mechanizmw su cych wyraaniu p.p. w postaci np. partii protestu"', uczestniczcych w spoecznym procesie negocjowania warunkw - konsensu politycznego, pozwala skanalizowa" nastroje protestu i niezadowolenia, su c jako metoda socjalizacji dysfunkcjonalnych grup spoecznych w ramach pocztkowo samej partii, a z czasem i systemu politycznego, [R.H.i - czna nazwa wyzna i grap chrzecijaiiskieh powstaych w wyniku reformacji (od protestu zwolennikw pogldu Lutra przeciwko dekretowi wydanemu w Spirze w 1529 r. przez cesarza i ksii katolickich) uznajcych Pismo Sw za jedyne rdo objawienia, odrzucajcych hierarchi kocieln , zw aszcza prymat papiea, kult Marii i witych, relikwii, odpusty, sakramenty (oprcz chrztu i komunii), celibat duchownych; cechuje si brakiem w adzy centralnej oraz udziaem wiernych w wyborze wadz kocielnych. Do najwaniejszych doktryn religijnych i moralnych oraz kociow protestanckich wyrosych z reformacji zalicza si: luteranizm, kalwinizm i anglikanizm. Luteranizm - system teologiczny oparty na doktrynie Marcina Lutra (1488- 1546), goszcy, e zbawienie nastpuje przez wiar w Boga, podporzdkowanie swojej woli Bogu; jest to laska Boa, ktra usprawiedliwia czowieka przez wiar w sowo Boe (predystynacja). Przeciwnie ni w katolicyzmie luteranie uwaaj, e czyny ludzkie nie maj aecydujcego wpywu na zbawienie. Pod wph/wem w. Augustyna Luter przyj ide ostrego przedziau midzy pastwem Boga, w ktrym wada Chrystus, i porzdkiem doczesnym. Prawdziwy koci mieci si w tej pierwszej sferze, jego gow jest sam Bg, a czonkami - wszyscy wierzcy (idea powszechnego kapastwa). Luter opowiada si za pen suwerennoci organizacji pastwowej. Wprawdzie pa stwo niewiele moe zrobi dla zbawienia czowieka, ma jednak ogromne moliwoci, by powstrzyma go od dalszego upadku. Po to. by pastwo mogo kara wystpnych poddanych, konieczne jest wyposaenie wadcy w peni praw do nieskrpowanego dziaania. Na tej podstawie Luter dowodzi, i najwysza wadza {Obrigkei) wvmacs nip tvllrn tJn^n ,. i v, pu mcvvtiz upr czynny rodzi w miejsce jednego tyrana tyrani motochu - niezliczon liczb tyranw. Luteranizm wywar ogromny wpyw

PROTESTANTYZM

PROTEST POLITYCZNY
(ac. protesta - zawiadcza) - przeciwstawienie si okrelonym dziaaniom podjtym w sferze lywalizacyjnych stosunkw politycznych, ktre postrzegane s z rnych wzgldw (np. formalnych, politycznych, moralnych, zasad wspycia) jako niesuszne. Pp. moe przybiera r ne formy, poczynajc od dziaa czy zachowa symbolicznych, wyraajcych stan ducha obywatela czy te uzewntrzniajcych skrywane emocje (np. noszenie czarnych ubiorw jako wyraz aoby, co miao miejsce w Krlestwie Polskim po upadku powstania listopadowego czy styczniowego, noszenie plakietki Solidarno ci" w okresie stanu wyjtkowego"), a koczc na kwalifikowanych", zorganizowanych formach takich, jak np. - strajki czy manifestacje. W p.p. mog znale wyraz antysystemowe, dysfunkcjonalne postawy obywateli czy organizacji politycznych wobec istniejcego - systemu politycznego (np. dziaalno "Sohdarnoci"), ale moe by on

Bz- i esLantyzm na wiadomo spoeczn Niemcw, szczeglnie w XVIII i XIX w., racjonalizujc posuszestwo wobec w adzy pastwowej, umacniajc prusko-protestanekie warto ci cementujca wsplnot gminn, narodowo-pastwow i podporzdkowujc tym wsplnotom wszelkie dziania jednostek. Ralwrnizm - system teologiczny stworzony przez szwajcarskiego teologa i prawnika Jeana CaMna (Kalwina,1509-564), Podstaw doktryny religijnej kalwinizmu, podobnie jak luteranizmu, jest wycznie sowo Boe zawarte w Biblii. Kwestionuje si katolick wiai'e w nieomylno Kocioa widzialnego, albowiem jest to sprzeczne z suwerenn wadz Chrystusa w Kociele i wolnoci Ducha. Kalwin wskazywa, e wadza nie pochodzi od ludu ani nie jest osobistym prawem monarchy, ale jest instrumentem Boga, ktry sam kieruje rk rzdzcych. Dyskutowanie nad legalnoci wadzy i jej decyzji jest witokradztwem: sam fakt, e wadza rzdzi, jest dostateczn racj, aby jej sucha bez dyskusji. Kalwin podporzdkowa wadz wieck kocioowi. Sklerykalizowane pastwo" miao utrzymywa wiar chrzecijask przez dobre prawa, statuty i kary. pilnowa czystoci wiary, tpi katolickie bawochwalstwo". W kwestiach spoeeznaekonomicznych kalwinizm torowa drog stosunkom wczesnokapitalistycznym. Rehabilitowa prac i zysk z kapitau, broni w asnoci prywatnej (potpianie jej byo blunierstwem, albowiem bogactwo pochodzi od Boga), kredytu i zasad pewnoci pieninego obrotu. Wystpowa przeciw zym bogaczom" wskazujc, e naley umie by bogatym: zapewnia prac i zapat potrzebujcym, wspiera chorych i starcw. Gosi zasad surowo ci, ale i jednolitoci norm prawa pastwowego. Wic moe praw pozytywnych z ich pochodzeniem od uprawnionej wadzy, kalwinizm stworzy podwaliny mieszcza skiego porzdku prawnego. Anglikanizm - doktryna i liturgia angielskiego ko cioa narodowego, zao onego w 1534 r. przez Henryka VIII. Zaoenia doktrynalne anglikanizmu s zblione do kalwinizmu; liturgia - do katolicyzmu; wadz zwierzchni kocioa jest krl. Od XIX w. w ramach anglikanizmu wystpuj trzy kierunki. Koci Wysoki {High Church), skupiajcy zwolennikw katolickiej formacji religijnej; Koci Niski (Low Church), obejmuj cy zwolennikw tradycyjnego protestantyzmu reformaeyjnego. oraz Koci Szeroki (Broad Church), jednoczcy zwolennikw modernistycznego protestantyzmu, odwoujcego si min. do teologii Karola Bart-ha. W XVII i XVIII w, pogbi! si proces zrnicowania wewntrz mchu protestanckiego, czego skutkiem byo powstanie nowych kociow i wyzna protestanckich (tzw. druga reformacja). Najwiksze znaczenie posiadaj purytanie (prezbiterianie), kongregacjoniei (independenci), unitarianie, baptyci, kwakrzy metodyci i ba. Zasady doktrynalne goszone przez niektre z tych odmian protestantyzmu odegray wielk rol w ksztatowaniu si i umacnianiu stosunkw spoeczno-ekonomicznych i politycznych pastw kapitalistycznych. Zdaniem M. Webera w etyce protestanckiej zawarty by duch" kapitalizmu, ktry poprzedza pojawienie si tego ustroju jako rzeczywistoci. Oprcz wskazanych wczeniej w literaturze przedmiotu zasad etycznych i spoecznych jako przykadw silnego oddziaywania protestantyzmu (g wnie anglikanizmu i purytanizrmi) podaje si system wartoci utrwalony w wiadomoci spoeczestwa amerykaskiego (umiarkowanie, powcigliwo, maomwno, porzdek, oszczdno, pracowito , stanowczo itp.). Wartoci te przeniesione na grunt doktryn spoecznopolitycznych tworzyy podstawy koncepcji self-made mana, bdcego uosobieniem indywidualnego sukcesu, a tak e wolnoci ekonomicznej, konkurencji, ewangelii bogactwa" (zob. -* konserwatyzm). [KD.] L i t e r a t u r a: M. Weber. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994

Prr.t

J.-3

J!i22!55jx> litycz na

PRYWATYZACJA
- sprzeda majtku pastwowego, firm b dcych w asnoci publiczn sektorowi prywatnemu, czyli prywatnym podmiotom gospodarczym. Poczynajc od lat osiemdziesitych, obserwujemy w wielu krajach Europy Zachodniej nasilanie si procesw prywatyzacyjnych, co wie si cile z reakcj - neoliberaln na zaamanie si dotychczas dominujcego stylu kierowania pa stwem, ktry opiera si na modelu J pastwa dobrobytu, mechanizmie mterwencjonistycznyin oraz rozbudowanym sektorze publicznym. Rjest wyrazem denia pa stwa do zmniejszenia wydatkw budetowych na podtrzymanie nierentownych arm oraz zwikszenia dochodw w wyniku ich sprzeday. Problem p. stal si jedn z centralnych kwestii o znaczeniu systemowym w pa stwach Europy Wschodniej i Centralnej. Wedug polskiej ustawy z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych polega ona na udostpnieniu osobom trzecim akcji lub udziaw w spce powstaej z przeksztacenia przedsibiorstwa albo aa udostpnieniu osobom trzecim mienia przedsibiorstwa, lub na sprzeday przedsibiorstwa. Mwimy wwczas o tzw. du ej prywatyzacji" w odrnieniu do maej prywatyzacji", czyli zbywaniu poszczeglnych skadnikw majtku przedsibiorstwa na rzecz osb fizycznych. Ustawa przewiduje dwa sposoby duej prywatyzacji": L Kapitaowy, ktry stosuje si w odniesieniu do przedsibiorstw pozostajcych w dobrej kondycji finansowej. W pierwszym etapie firma zostaje skomercjalizowana, czyli przeksztacona w spk akcyjn lub w spk z ograniczon odpowiedzialnoci, ktrej udziay (lub akcje) zostaj przekazane osobom trzecim. Bardzo korzystne dla tych firm jest pojawienie si inwestora zagranicznego, ktry zobowizuje si wyoy okrelon sum pienidzy na dalsze inwestycje. Pracownicy prywatyzowanej firmy staj si automatycznie pracownikami powstaej spki. Przysuguje im prawo zakupu udziaw na zasadach preferencyjnych. 2. Likwidacyjny. Nie nastpuje w tym wypadku bankructwo zakadu (cho mo e si zdarzy ), ale wykrelenie go z rejestru przedsibiorstw pastwowych, czyli likwidacja w sensie prawnym. Nastpnie jest ono w caoci lub czci sprzedawane, wnoszone do spki lub cz jego majtku zostaje oddana do odpatnego korzystania. W ramach procesu prywatyzacji mo e pojawi si operacja reprywatyzacji, czyli proces przekazywania w rce dawnych wacicieli lub ich spadkobiercw majtku zracjonalizowanego po II wojnie wiatowej (zob, - nacjonalizacja). Reprywatyzacja dotyczy w Polsce okoo 460 tys, przedsibiorstw, m ynw, browarw i innych drobnych zakadw. Podstawow form rekompensaty za utracone mienie b d zapewne bony kapitaowe - udziay w funduszach majtkowych tworzonj/cb z myl o powszechnej prywatyzacji - z czasem zamieniane na akcje wybranych firm. Nie przewiduje si raczej odszkodowa pieninych. Zwrot w naturze dotyczy tylko sporadycznych przypadkw - gwnie w odniesieniu do drobnej wasnoci (np. aptek, mynw, lasw, budynkw). [R,H. I PRZEMOC POLITYCZNA (inaczej - przemoc w polityce) - stanowi konstytutywn cech -+ wadzy politycznej. Wikszo definicji wadzy politycznej omija jednak problem przemocy bd traktuje go jako domniemany. Mo na spotka jednak okrelenia w adzy, ktre wiadomie eksponuj ten element. Autorem takiej definicji jest min. John Locke: Wadza polityczna jest to uprawnienie do tworzenia praw, wcznie z kar mierci i w konsekwencji z wszystkimi pomniejszymi karami" (Dwa traktaty o rzdzie, 1690, wyd. pol. Warszawa 1992). Odwoywanie si do przemocy wynika take z zasady legitymowanego normatywnie -panowania. Siganie do przemocy przez wadze polityczne moe mie charakter wewntrzny i zewntrzny (-* agresja bd obrona). O ile prawomocno obrony nie podlega dyskusji, o tyle agresja moe

Przemoc polityczna

!:><<

::;> 7

Przymi'

zawiera element prawomocnoci (np. na podstawie decyzji organizacji midzynarodowych] bd bdzie jej pozbawiona, chocia agresor stara si na ogl legitymizowa swoje dziaania w oczach opinii publicznej. Reimy polityczne, ktre zdobyy wadz przy uyciu przemocy (-* rewolucja, - pucz czy -+ zamach stanu), a nie wprowadziy mechanizmw demokratycznych, b d zawsze odwoyway si do bezporednich rodkw przymusu w walce politycznej. W tych systemach przemoc jest istotnym mechanizmem rozstrzygania -+ konfliktw, a take regulacji -> stosunkw politycznych, W systemach demokratycznych natomiast uznaje si odwoywanie do przemocy jako zo samo w sobie. Jednake w warunkach ekstremalnych, np. kiedy dochodzi do zagroenia bezpieczestwa wikszoci spoeczestwa lub w wyniku uycia przemocy w stosunku do pastwa lub obywateli, wadze posid monopol na legalne uycie przymusu. Czstotliwo sigania po ten rodek przez reimy demokratyeznejest zalena od: sprawnoci mechanizmw demokratycznych, stopnia industrializacji (likwidacji np. zjawiska ndzy), iloci i jakoci si porzdkowych (np. stopnia ich demoralizacji), poziomu konsensualnoci ukadu etnicznego i religijnego oraz poziomu i dominujcego typu -> kultury politycznej. W systemach demokratycznych wyrnia si przemoc instrumentaln i przemoc porywcz (BiB.ud,RazliOszedemokracji, 1995). Zjawisko p. instrumentalnej pojawia si jako wynik analizy (kalkulacji!, kiedy naley sign po p., by okazao si to skuteczne. Dotyczy to dziaa wadzy w obronie bezpieczestwa obywateli oraz instytucji ycia politycznego, a take prawnych regu funkcjonowania pastwa demokratycznego. Instrumentalne siganie do przemocy charakteryzuje take terrorystw, porywaczy i uczestnikw buntw. Natomiast zjawisko p. porywczej wie si ze stanem frustracji, izn. brakiem mo liwoci zdobycia okrelonego dobra. Mechanizm, ktry frustracja uruchamia, L. Berkowitz ujmuje w postaci sekwencji: gniew - identyfikacja celu - wymierzenie kary - zmniejszenie agresji - osabienie frustracji. Ten rodzaj przemocy pojawia si najczciej w wyniku istnienia znacznych dysproporcji: politycznych (prawnych), ekonomicznych czy kulturowych (subkulturowych). Innym obszarem takiej p. jest niemono pogodzenia si z amaniem zasad i wartoci politycznych. Systemy demokratyczne z rzadka dowiadczaj takich sytuacji, poniewa stany frustracji akumulowane s przez opozycj, a najskuteczniejsz broni objT.vat.eli pozostaje kartka wyborcza. B jest immanentn cech systemw autorytarnych i totalitarnych, a zwaszcza tych ostatnich. Zakres i zasig p. (tzn. ilo i jako rodkw stosowanych przez w adz) zalene s od stopnia represywnoci systemu. Niew tpliwie mamy do czynienia z bardzo zrnicowan ska stosowania p. w pastwach totalitarnych. Poczwszy od w miar agodnych form po sytuacje, w ktrych przemoc przeradza si w okrucie stwo (terror!. Przykadem niech bdzie faszyzm niemiecki, okres stalinizmu w ZSRR czy przypadek Rarnpuezy w okresie rzdw sprawowanych przez Czerwonych Khmerw. Okruciestwo niew tpliwie nie jest wynalazkiem dwudziestowiecznym. Historia polityczna odnotowuje wielu wadcw, a take procesw politycznych, ktre stay si synonimami i symbolami nie tylko p.p., ale i okruciestwa (Zwyczajne przywary, Krakw 1997). W socjologii krytycznej funkcjonuje take pojcie p. symbolicznej, polegajcej na narzucaniu sabszym uczestnikom ycia politycznego, ekonomicznego czy kulturowego okrelonych systemw wartoci. Proces ten uleg zdynamizowaniu w drugiej poowie XX w. w zwizku rozwojem min. rodkw komunikacji spoecznej. Narzucanie np. wzorcw kulturowych rodzi czsto agresj w spoeczestwach nie potraficych si tym procesom skutecznie przeciwstawi (Bernstein, Odtwarzanie kulturowe, Warszawa 19901W dziedzinie kulturowej prowadzi to do unifikacji, w systemie gospodarczym za do pogbiania si podziaw na biednych i bogatych, a w polityce - do ograniczania wasnej suwerennoci. Wewntrz systemw poEtycznych p. symboliczna moe utrwala podziay spoeczne, np. przez odtwarzanie struktury spoecznej. [E.M. 1

PRZESTPSTWO POLITYCZNE - pojcie znane tak w prawie midzynarodowym, jak i prawie wewntrznym. Rozrnienie midzy p.p. a przestpstwem pospolitym opiera si na kryterium przedmiotu zamachu (ochrony). Rozrnienie to jest istotne przy kwalifikacji czynu upowaniajcego do prawa do - azylu politycznego. Jako takie znane byo ju w systemie prawnym Grecji i Rzymu. W okresie Cesarstwa Rzymskiego uywano pojcia crimen maiestatis, ktre stanowio jedyny rodzaj przestpstwa przeciwko pastwu i oznaczao czyny skierowane przeciw majestatowi i bezpiecze stwu cesarza oraz narodu rzymskiego (tzw. -- zbrodnia stanu). W XVIII w, wraz z nurtem -+ humanizmu i ~* racjonalizmu zmieniao si

:ie podjtych prac pojawio si wiele definicji z ktrych adna nie uzyskaa akceptacji i penego potwierdzenia w praktyce prawnej pastw. Oto niektre z nich: zamachy na konstytucj, rzd i jego suwerenno" lub czyny naruszajce porzdek ustalony przez podstawowe prawa pastwa..." (G. Roszkowski, O azylach i ekstradycji, 1982). A, Grabi-Madsen traktuje p.p. jako czyn naruszajcy normy prawne, ktre chroni system rzdw i sam rzd (The Status of 'Refugees in International Law, 1966). Z uwagi na istot elementw skadowych determinujcych tre pojcia p.p. (polityczne i prawne), a tak e swego rodzaju nierwnorzdno elementw politycznych i prawnych w omawianym pojciu definicja tej kategorii nie moe mie charakteru uniwersalnego, polityczno mona bowiem stosowa do rnego rodzaju przestpstw. To, co jest w tej kategorii wane, to fakt, e polityczne" jest wszystko, co bez wzgldu na bezporednie lub perspektywiczne interesy okrelonego pastwa nie jest dla obojtne. Mona przyj, e o treci pojcia p.p. przesdza jego funkcja. W stosunkach midzynarodowych jest to zatem [...] kady taki czyn karalny, ktry z* wzgldu na interesy polityczne pastwa oceniajcego zasuguje na uprzywilejowane traktowanie" (B. Wierzbicki, Pojcie przestpstwa politycznego w prawie midzynarodowym, 1979). Z uwagi na motyw dziaania zmierzajcy do popenienia p.p. sytuacja prawna przestpcw politycznych jest bardziej uprzywilejowana w porwnaniu z przestpcami pospolitymi (np. wyjtkowa sytuacja w prawie ekstradycyjnym). Z punktu widzenia prawa wewntrznego -* azyl polityczny oraz niewydawanie przestpcw politycznych stanowi okrelone zasady prawne, ktrych tre odzwierciedla polityczne i spoeczne idee akceptowane przez pastwo. Jednoczenie azyl i zasada niewydawania przestpcw politycznych maj spenia sw funkcj w zewntrznych stosunkach pa stwa. Bp. dotyczy stosunkw wewntrzpastwowych, ale tre tego pojcia wie si z zewntrznym interesem pastwa do ktrego skierowano wniosek o azyl lub ekstradycj. [T..-N.] literatura: G. Roszkowski, 0 azylach i ekstradycji. Warszawa 1982; B. Wierzbicki, Pojcie przestpstwa politycznego w prawie midzynarodowym, Warszawa 1979; A. Grahl-Madsen. The Status of Refugees IT> International Law, Leyden 1988.

PRZYMUS
1. Podstawowa oprcz ~* autorytetu cecha -* polityki, -* wadzy politycznej i wadzy pastwowej. Stanowi istot i konsekwencj stosunku wadczego (relacji nadrzdnoci i podporzdkowania). Stosunek ten mo e opiera si na akceptacji przez strony takiego wanie podziau rl (jak np. w koncepcji umowy spoecznej) i/lub moe by wynikiem lku i strachu przed negatywnymi sankcjami podmiotu nadrzdnego. Tak rozumiany p, jest jednym z obiektywnych regulatorw ycia spoecznego, ktry ograniczajc wolno ludzi, zapewnia zarazem pewien poziom integracji, lad i porzdek publiczny niezbdny

K\;<

356

Przywdztwo polityczne

Przywdztwo polityczne ______

do -sprawnego funkcjonowania poszczeglnych grup oraz spoeczestwa jako cao ci. 2. Szczeglne rodki - dziaa politycznych. W ujciu szerokim s to wszelkie fizyczne i przemoc) i pozafizyczne rodki skaniania ludzi do posuszestwa. W ujciu wszym p. nie obejmuje przemocy, czn. stosowania siy fizycznej. W literaturze wyszczeglniane s nastpujce formy p.. I) p. fizyczny ( inaczej przemoc, naga sia", p, bezporedni, sia fizyczna), stosowany legalnie przez -* pa stwo oraz pozalegalnia przez inne - podmioty polityki, np. ugrupowania terrorystyczne, radykalne - partie polityczne funkcjonujce poza -* systemem politycznym; adresaci oddziaywa poddawani s represjom o zrnicowanej skali, do pozbawienia ycia w cznie; 21 terror fizyczny, rozumiany jako intencjonalne wzbudzanie i podtrzymywanie wysokiego poziomu lku i strachu w rd rzdzonych bd przeciwnikw politycznych w celu nakonienia ich do okrelonych zachowa (aktywnoci lub biernoci): 3) p. ekonomiczny, przejawiajcy si w postaci zagro enia dotychczasowego dostpu do materialnych rodkw zaspokajajcych nie tylko podstawowe potrzeby biologiczne, ale i wpywajcych na spoeczny status ludzi, 4) p. opinii publicznej, tzn. bardziej bd mniej skonkretyzowana presja skierowana na podjecie lub powstrzymanie si od pewnych zachowali, ktre s odpowiednio wartociowane przez dane rodowisko polityczne, dysponujce zwykle nieformalnymi sankcjami; 5) p. wewn trzny, bdcy rezultatem gbokiego zinternalizowania przez ludzi w procesie -- socjalizacji i edukacji; politycznej wiedz;/, wartoci, ccen i wzorw zachowa, ktre uznawane s i respektowane przez dan grup, organizacj, pastwo. Internalizacja powyszych elementw powoduje min. bezrefleksyjne podporzdkowanie si i uznanie niesprzecznoei w asnych interesw i celw dziaania z oczekiwaniami, bodcami i dziaaniami danego o rodka wadzy (wpywu) (S. Ossowski, Ku nowym formom ycia spoecznego, 19471; 6) p. organizacyjny, wynikajcy z penienia przez jednostk wielu rl spoecznych oraz jej przynalenoci do wielu sformalizowanych struktur. Orodki wadzy w organizacjach w mniejszym bd wikszym zakresie, jawnie lub niejawnie okrelaj, reglamentuj i kontroluj zachowania czonkw, posikujc si rnorakim normami, zawierajcymi nakazy i zakazy sankcje pozytywne i negatywne. fL.S.]
L i t e r a t u r a : M.K. Mlicki, Socjotechnika, Zagadnienia etyczne i prakseologiczne,l986, S. Mocek, Etyczne i polityczne aspekty przymusu i przemocy. "Studia Polityczne", 7, 1997.

PRZYWDZTWO POLITYCZNE - typ sprawowania - w adzy politycznej, relacja wystpujca pomidzy osob a -grup spoeczn , ktra polega na tym, i ta pierwsza, kierujc si okrelonymi ceiami czy motywami, odwouje si do potencjalnych zwolennikw, uaktywniajc ich i obiecujc zaspokojenie uzewn trznionych potrzeb przez wykorzystanie pozostajcych w jej dyspozycji zasobw, min, instytucjonalnych, politycznych i psychologicznych. Najwaniejszym celem przywdcy pozostaje umiejtne zjednanie sobie potencjalnych zwolennikw przez uaktywnienie ich oczekiwa i niejednokrotnie skrywanych motyww oraz przekonanie o moliwoci urzeczywistnienia ich celw. Lider odniesie sukces, gdy zdoa przekona swych zwolennikw o istnieniu wsplnoty celw, wystpowaniu wartoci i aspiracji wsplnych obu stronom relacji przywdca - zwolennicy Przywdca moe by aktywnym bd te potencjalnym wadc (sprawowa urzd publiczny). Jednak nie kady decydent polityczny moe zosta okrelony mianem przywdcy. Rp. jest to wic kwalifikowany typ sprawowania wadzy politycznej oparty na posiadanej przez okrelon osob umiejtno ci przekonania potencjalnych zwolennikw o moliwoci realizacji wsplnych zamierze. Sama osoba przywdcy.

a zwaszcza jej cechy i przymioty; odgrywa bez wtpienia pewn rol w procesie tworzenia tej dwustronnej relacji. Wydaje si jednak, i p.p. pozostaje przede wszystkim fenomenem sytuacyjnym. Warunki spoeczno-polityczne, w ktrych przyszo dziaa jednostce. ..czyni" j efektywnym przywdc i jednoczenie wyznaczaj charakter oraz okrelaj si" przywdztwa (np. silny lub saby przywdca). Sytuacja spoeczna i polityczna, a zwaszcza natenie -* kryzysu politycznego, charakter i zakres dziaali reformujcych, a przede wszystkim rozmiar poparcia wyborczego udzielonego przywdcy w systemach demokratycznych to czynniki decydujce o stopniu otwarcia okna dla reform", a wic wp ywajce na okrelenie siy"' przywdztwa i zakresu swobody dziaa tak legitymowanej jednostki. Przywdca nie dysponuje uniwersalnymi przymiotami, ktre czyni go niezb dnym w kadej fazie rozwoju instytucjonalnego spoeczestw, pastwa czy organizacji. Rne sytuacje wymagaj od przywdcy odmiennych umiejtnoci. W pastwach demokratyzujcych si potrzebny jest kreator'' (a nawet kaznodzieja",! potraficy nawiza bliskie stosunki ze spoecze stwem, jednostka kreatywna o cechach - charyzmatycznych. Po okresie szukania" w asnej tosamo ci pojawia si jednak w ramach grupy zapotrzebowanie na przywdc organizatora, a potem - stabilizatora. Wcale nie jest powiedziane, i ten sam przywdca podoa wyzwaniu i okae si jadnoczenie kreatorem" i np. dobrym organizatorem, twrc i architektem konsensu spoecznego. Moe zaistnie rwnie i taka sytuacja, gdy przywdc bd znamionoway cechy destruktora", genialnego grabarza, starego porzdku, ale b dzie pozbawiony umiejtnoci konstruktywnego dziaania. Uwzgldniajc trzy kryteria - styl uprawiania polityki, charakter powiza ze spoeczestwem oraz pa stwem - mo na wyodrbni cztery style przywdztwa: L Rutynowy, kiedy lider zachowuje si pasywnie, jedynie reaguje na zmieniajc si sytuacj, nie podejmuje natomiast prb przewidywania logiki wydarze. Pozostaje on cile zwizany z okrelonymi segmentami spoecze stwa i reprezentujcymi je organizacjami, przenoszc jedynie ich interesy na poziom przetargw politycznych. W rezultacie swoj pozycj polityczn zawdzicza miejscu, jakie zdoa zaj w formalnej strukturze -> aparatu pastwowego, a wymogi i logika biurokratycznego zaangaowania wyznaczaj takiemu liderowi granice aktywnoci. Rutynowy styl przywdztwa charakterystyczny jest dla okresu prosperity gospodarczej i spokoju spoecznego, gdy w ramach struktury -* systemu politycznego nie pojawiaj si powaniejsze konflikty. Celem lidera jest jedynie kontynuowanie dotychczasowej polityki i wykazanie si biec" sprawnoci organizacyjn. 2. Integrujcy, kiedy dder pozostaje cile powizany i uzaleniony" od otoczenia spoecznego i instytucjonalnego, przejawia jednak siln inklinacj do aktywnej adaptacji do zmieniajcych si warunkw, prbujc wpywa i kontrolowa proces zmiany politycznej. Taki lider posiada pewn wizj ewolucji stosunkw spoecznych i politycznych i do jasno okrela cele, ktre ma zamiar osign. Nie potrafi jednak, czsto nie chce i nie musi, wyj poza ramy wyznaczone normami" konsensu spoecznego i instytucjonalnego. Jest to innowacyjny styl dziaania, ktrego celem pozostaje osignicie okrelonych stabilizujcych rezultatw. Wielu autorw traktuje ten styl jako idealny w warunkach stabilnych demokracji Uberanych. 3. Katalityczny, ktry charakteryzuje aktywnego i kreatywnego przywdc, zajmujcego ponadto autonomiczn pozycj wobec spoecze stwa, dysponujcego znaczn swobod w tworzeniu zasad rzdzcych tym ukadem, Z tego wanie wzgldu niejednokrotnie inicjuje daleko idce reformy czy zmiany o systemowym charakterze, ale nie potrafi czy te nie chce zakwestionowa norm okrelajcych charakter funkcjonowania samego pastwa oraz sposb wykorzystania jego aparatu organizacyjnego. Taki przvwodca okrela kierunek reform spoecznych

Psychoioek. pcliiyki

''K,

361

Pi: a:.

i rxjlityeznyeh, sam nie jest jednak w stanie wprowadzi ich w ycie. 4. Trans*ormacyjny (kryzysowe! stvi charakreryzuie Drzywdce o pozycji autonomicznej zarwno wobec spoeczestwa (silna legitymacja spoeczna dla przeprowadzenia reform), jak i pastwa (potrafi zreformowa normy rzdzce aparatem pastwowym oraz jego structure;. Przywdca nie tylko okrela podstawowe kierunki oraz- charakter dziaa transiorimacjjnyci (systemowych), ale rwnie przystosowuje struktur pastwa do realizacji celw spoecznych. Do tego typu przywdcy naleeli np. Ch. de Gaulle, M. Thatcher, r.U. Eoosevelt. [R.H.]
ing Architecture of Politics, Sage, London; B u ms.

L i t e r a t u r a : E Ce my, The Chan Leadership, New York 1978.

PSYCHOLOGIA POLITYKI ... r - nauka zajmujca si badaniem procesw psychicznych i zachowa, ktre pojawiaj si wrekcjachporm dzyjednostkarmora lub podporzdkowane pozycje w - systemie politycznym. Kade - dziaanie polityczne zawiera w sobie aspekt, psychologiczny - jego skadnikami s psychika i osobowo ludzi. Prekursorami psychologicznych analiz polityki byli min. Cr. Le Bon, U larde, V Pareto, E. Fromm, H.D. Lasswell, F. Znaniecki, T. Adorno. W kilkudziesicioletni, okresie rozwoju p.p. badania objhy min. problematyk: a) autorytarnych i demokratycznych typw osobowoci politycznej; b) psychologicznych machanizmow udziaiu w polityce i ucieczki od polityki, w tym zachowa zbiorowych (np. psychologia * ttumul i indywidualnych, zachowa wyborczych, motywacji egocentrycznych i sccjocentrycznych; c) mechanizmw ksztatowania -* postaw politycznych i ich roli w -* zachowaniach politycznych; d) osobowociowych uwarunkowa procesw podejmowania - aecyzji politycznych; e) psychologicznych mechanizmw - socjalizacji politycznej i - edukacji politycznej, w tym zagadnie - komunikacji politycznej i - mass mediw; f) psycnol(3fflcznydiinterpretaqi-konfliktw politycznych, z wy korzystaniem wiedzy dotyczcej osobowoci i postaw uczestnikw konfliktw oraz roh - deprywaeji, frustracji i agresji; g) uwarunkowa wzajemnej percepcji - podmiotw polityki, w tym roli charakteru narodowego, wartoci, - stereotypw i - mitw politycznych, w prawdziwym b d faszywym postrzeganiu - zjawisk i -> procesw politycznych oraz jego wpywie na poziom konfliktw. [L.S.]
L i t e r a t u r a : J. Wiatr, Socjologia polityki. Warszawa 1999; Psychologia polityczna red. R. Skaryska, Pozna 1999; Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych, red. ts. Wojdszke, M. Jarymowiez. Warszawa 1999; F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozkazania metodologiczne, Warszawa 1984; J Reykowski, Logika walki, Warszawa 1984.

polityczne konkuruj programami, natomiast redystrybucja dochodw budetowych pastwa jest swoist form przetargu midzy rzdzcymi a popierajcymi ich grupami wyborcw. Za najwiksze zagroenie wolnoci jednostki uznaje si -interwencjonizm pastwowy (aob. -* rynek polityczny). Wskazuje si na wyran tendencj w pastwach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych do staego poszerzania ingerencji -* pastwa. Skutkiem takiej polityki jest powstawanie nowych warstw biurokratycznych oraz stae zwikszanie si wydatkw budetowych pa stwa. Zdaniem zwolennikw teorii p.w. w obecnych strukturach demokracji politycznej rzeczywiste wpywy (wadz) posiadaj elitarne ciaa publiczne, a nie podatnicy. Czonkowie tych cia odwouj si w swoich dziaaniach do kategorii interesu publicznego" lub interesu wsplnego", lecz jest to fikcja i forma oszukiwania, reszty spoeczestwa przez elity biurokratyczne. Twierdzi si, e wikszym problemem dla gospodarki rozwinitych pa stw jest niesprawno -* systemu politycznego ni mankamenty rynku. Std jako gwny postulat formu uje si haso reprywatyzacji pa stwa", co oznacza wprowadzenie mechanizmu konkurencji rwnie na najwy sze szczeble administracji pastwowej, ustanowienie mechanizmu motywacji indywidualnej analogicznej do mechanizmu opartego na kryterium zysku. Wnioski te s skierowane przeciwko teorii wyboru spoecznego, ktra opiera si na doktrynie ~* pastwa dobrobytu ('optymalne zharmonizowanie zasad funkcjonowania gospodarki z potrzebami spoeczestwa oraz okrelenie sposobw interwencji pa stwa w warunkach braku rwnowagi ekonomicznej). Do zao e teorii p.w. bezporednio nawizyway programy polityczne i spoeczno-gospodarcze R. Reagana (- reaganornika) i M. Thatcher (-+ thatcheryzm). [K.D.J
L i t e r a t u r a : A. Jamrz, Wok renesansu konserwatyzmu i neoliberalizmu,[w.} A. Jam-rz (red.), Przemiany wspczesnego kapitalizmu, Katowice 1987, s. 32-52: J. Buchanan, E.D. Tollison (eds). Theory of Public Choice, The University of Michigan Press, 1972.

PUCZ
(niem. putsch - uderzenie) - przewrt polityczny zorganizowany przez - politykw lub oficerw pozostajcych z reguy poza klas rzdzc. Niejednokrotnie okrela si ich mianem politycznych outsiderw lub ludzi znikd". Bezporednim celem spiskowcw jest obalenie rzdu i przejcie odpowiedzialnoci za kierowanie pastwem. Podobnie wic jak w przypadku - zamachu stanu chodzi o wymuszon " altemacj w adzy. Jednak p., jak si wydaje, jest przedsiwziciem mniej powanym" politycznie ni zamach stanu, a to z racji: charakteru spiskowcw (grupa spoza bezporedniego krgu rzdzcych), -* zasobw politycznych i materialnych pozostajcych w ich dyspozycji (std p. czsto pozostaje tylko nieudolnym usiowaniem) oraz zaproponowanego rozstrzygnicia istniejcego konfliktu (dziaanie podyktowane raczej motywami negatywnymi, bez jasnej wizji co do dalszych programowych i organizacyjnych rozwiza ). Wydaje si, i spiskowcy pozostaj jedynie narzdziem w rku silniejszych politycznych mocodawcw i przygotowuj im sprzyjajce warunki do przejciapo pewnym czasie wadzy pastwowej. Grapa spiskowcw w razie sukcesu instaluje wic co w rodzaju wadzy tymczasowej czy przejciowej. Przykadem p. mo e by wystpienie Kappa-Luttwitza w Niemczech w marcu 1920 r., prba obalenia rzdu bawarskiego podjta przez Hitlera i monachijskich monarchistw w listopadzie 1923 r., dziaania generaw francuskich, min. R. Salana w 1961 r. na rzecz utrzymania Algierii", komunistyczny pucz w Estonii w 1924 r nieudana prba przewrotu podjta przez generaw w Argentynie w 1955 r., czy tzw. p. Janajewa w Rosji w 1991 r. [RH,]

PUBLICZNEGO WYBORU TEORIA - ekonomiczna teoria decyzji politycznych, ktra rozwijaa si od koca lat czterdziestych, gwnie w Stanach Zjednoczonych. Jej twrcami s James Mc Grill Buchanan (TheUmitsofUbertv. Between Anarchy and Leviathan, 1975; Liberty, Market and State. Political Economy in the 1980,1986), Gordon Tullock i Robert Tollison. Gwnym przedmiotem teorii jest min. wp yw indywidualnych decyzji jednostek na procedury kolektywnego wvboru, mechanizmy dziaania rzdu, - partii politycznych i innych funkcjonujcycn w spoeczestwie organizacji, a take dziaania -* grup interesw. Podstawowym zaio-I enieni teoretycznym jest teza, e zjawiska polityczne mona opisywa przez : analogi do rynku: wyborcy ujawniaj swoje prefrencje na drodze gosowania, partie

Quango

.),';;

363

Quor

QUANGO - aki-oiiim stosowany na okrelenie kategorii instytucji (agencji i publicznych, tzw quasi autonomicznych pozarzdowych organizacji (aag. quasi-autonomous nongovernmental organisations). W Niemczech okrelane s one mianem offentlicheAnstalt, za we Francji autonteadministrative independante. Wypeniaj one r norodne funkcje rzdowe! wykonawcze, administracyjne) czy doradcze, a w ich skad wchodz z reguy czonkowie pochodzcy z nominacji, a nie politycy czy reprezentanci korpusu sub cywilnych. Rodzaj dziaalnoci przez nie podejmowany N. Luhmanrj okrela jako program zorientowany na osignicie celu" (wodrnieniu od programu zalenego od sytuacji"), co oznacza, i priorytet nad procedurami maj osigane rezultaty i wymierne efekty. Pojawienie si quango jako zjawiska na skal masow pozostaje efektem rozszerzania interwencyjnych i regulacyjnych funkcji pastwa i rozbudowy modelu - pa stwa dobrobytu. Z czasem okazao si. i wypenianie pewnych funkcji przez aparat biurokratyczny (zob. -* biurokracja) pastwa, a take okrelone formy jego aktywnoci wymagaj wikszej autonomii politycznej, czemu na przeszkodzie stany formalne procedury, ktre przewiduj bezporedni kontrol w ramach struktur zalenoci ministeriainej czy parlamentarnej. W ten sposb uksztatowaa si swoista pozadepartamentalna" struktura administracyjna, dysponujca znacznym poziomem autonomii wobec wadzy pa stwowej i konstytuujca cz tzw. nieobieralnego pastwa" inanelected state). Wydaje si, i fakt proliferacji agencji publicznych typu quango rodzi dwa pozytywne zjawiska. Po pierwsze, pojawia si moliwo szerokiego wykorzystania dowiadczenia i specjalistycznej wiedzy pozostajcej w dyspozycji podmiotw znajdujcych si poza oficjaln struktur administracji publicznej, a po drugie - odciaj one departamenty i agencje stanowice ogniwa struktury biurokratycznej. Wrd organizacji typu quango mona wyrni pewne kategorie, takie jaknp.; komercyjne i uas i -komercyjne instytucje i agencje publiczne, ktrych wacicielem jest pastwo (np. brytyjska British Broadcasting Corporation, czyli BBC) lub ma ono w nich udziay; agencje wypeniajce funkcje regulacyjne czy nadzorcze, z reguy o bardzo delikatnym charakterze, a zwizane przykadowo z gromadzeniem pewnego typu informacji czy prowadzeniem okrelonych dochodze inp. w Wielkiej Brytanii: Rada ds. Cywilnego Lotnictwa- Civil Aviation Authority czy Komisja ds. Rwnoci Rasowej - Commission for Racial Equality, a we Francji: Conseil de la Concurrence i Conseil Superieur de l'Audiovisual); agencje zajmujce si rozwizaniem konkretnego problemu (np. francuska DATAR, czyli Delegation a l'Amenagement du Territoire et a 1'Action Regionale, ktrej celem byo wyrwnanie poziomu industrializacji w biedniejszych regionach). [R.H.1 L i t e r a t u r a : A. Heywood, Polities, London 1.997; R Allum, State and Society in Western Europe, Polity Press, 1995.

wikszo osb uprawnionych do gosowania nie bierze w nim udziau, a mimo to decyzja zostaje podjta wikszoci gosw osb obecnych. Na og wysoko o. wynosi poow ustawowego I statutowego) sk adu danego organu. Spotykane s jednak i inne rozwizania. Tak np. q. do wyboru - burmistrza, prezydenta miasta lub -* wjta wynosio do 1995 r. 2/3 skadu rady gminy. Przepis ten zosta w 1994 r. wielokrotnie wykorzystany przez ugrupowania, ktre potrafiy skupi wok siebie 1/3 radnych niezadowolonych z ukadu sil wyonionego w wyborach b d w midzy-partyjnych negocjacjach. W kilkunastu przypadkach - m.in. w Warszawie - doprowadzio to do przeduajcego si paraliu w adz samorzdowych. Od listopada L995 r. decyzja c wyborze burmistrza (prezydenta, miasta, wjta) podejmowana jest bezwzgldn wikszoci gosw ustawowego skadu rady. [A.A. 1

QUORUM
(czyt. kworum) - liczba uczestnikw danego ciaa kolegialnego, ktrej obecno jest niezb dna do podjcia wicej decyzji. Jest ona okrelona przepisami prawa, jeli chodzi o organy pastwowe, oraz normami statutowymi - w przypadku organizacji spoecznych. Ustanowienie wymogu q. jako przesanki decyzji wynika z jej zbiorowego (kolegialnego! charakteru. Okrelenie q. ma na celu uniknicie sytuacji, w ktrej

Racia sianu 364

366 ___________________________ ........ ________________________ Rad^uropy nowski. Racja sianu - jak j dzi rozumie? (w:j Edukacja Poluyczaa 1983. vol. 3: Racja sianu - Historia - Teoria - Wspczesno, opr zmor., red E. Olszewski. Lublin 1989 RACJOMALNY MODEL PROCESU DECYZYJNEGO - zwany rwnie synoptycznym paradygmatem, model procesu decyzyjnego (zoh. -* decyzyjny proces) przedstawie}' po raz pierwszy w rozwinitej formie przez H.A. Simona. Zaoenia tego modelu opieraj si na koncepcji tzw. racjonalnego aktora (.-+ homo oeconomicus), ktry dysponuje wyranymi preferencjami i dy do maksymalizacji korzyci materialnych, zachowujc si w sposb egoistyczny. Racjonalny wybr oznacza proces selekcji moliwych alternatyw, ktre sprzyjaj osigniciu wczeniei sformuowanych celw. Dziaaniejest wic racjonalne, jeeli jest, zorientowane na konkretny cel. Proces decyzyjny opiera si na ukierunkowanej selekcji celw i rodkw -najpierw cele zostaj wyodrbnione, a po-tem dobierane s rodki su ce osigniciu tych pierwszych. Efektywny pi*oces decyzyjny to taki. ktry pozwala na wyselekcjonowanie najbardziej skutecznych rodkw pozwalajcych na osignicie pozytywnie wartociowanych celw. Racjonalny proces decyzyjny sk ada si z szeregu faz: (a) identyfikacji problemu i okrelenia jego natury; (b) selekcji (obiektywizacji) celw na podstawie indywidualnych preferencji; (c) selekcji rodkw majcych zapewni realizacj celw, biorc pod uwag min. ich efektywno, niezawodno oraz rachunek kosztw i strat, co oznacza: (cJ) selekcj alternatywnych strategii. (c2) okrelenie wszystkich konsekwencji, ktre ujawni si w wyniku zastosowania tych strategii, (c3) zbiorcz" ocen konsekwencji, (c4) selekcj najlepszej alternatywy; (d) podjcia optymalnej decyzji. Rzecznicy racjonalnego modelu procesu decyzyjnego z reguy zakadaj, inaczej ni inkrementalici (zob. -* inkrementalizm), i decyzje podejmowane s w warunkach penej informacji, a wic decydenci maj wyranie zdefiniowane cele i przeto s w stanie konsekwentnie dy do ich osignicia, kierujc si racjonalnymi przesankami (analiza celw i rodkw). Racjonalny pai-adygmat przedstawia, przynajmniej w pierwotnej wersji, idealistyczn wizj procesu decyzyjnego. Wielu zwolennikw modelu podjo jednak prby wprowadzenia w jego ramy elementw pragmatycznych ide-skryptywnych), co mogoby nada mu walor empiryczny. Np. H. Simon posuguje si kategori wymuszonej racjonalnoci" (bounded rationality), co ma oznacza, i decydenci s niejednokrotnie zmuszeni do wybrania alternatyw', ktra wcale nie pozwala na maksymalizacje korzvsci, ale jest jedynie satysfakcjonujca lub dostatecznie do-bra". [R.H.] L i t e r a t u r a : A. Heywood. Politics, London L997. RADA EUROPY -jedna z najwikszych i najstarszych organizacji politycznych Europy. Powstaa na mocy konwencji podpisanej przez 10 pastw zachodnioeuropejskich 5.05.1949 r. Konwencja wesza w ycie 3.08.1949 r. Winston Churchill - premier Wielkiej Brytanii w okresie II wojny wiatowej by pierwszym politykiem, ktry w przemwieniu radiowym z 22.03.1943 r. wezwa demokratyczne narody do utworzenia w przyszoci RE. Swj apel ponowi we wrzeniu 1946 r., podczas przemwienia na Uniwersytecie w Zurichu. Idea RE wyrosa na tle integracyjnych koncepcji lansowanych przez narodowe i midzynarodowe organizacje pozarzdowe wikszoci krajw Europy Zachodniej. RE odzwierciedla w rezultacie fonkejonaistyczny nurt integracyjny. Obok niego istnia nurt federalistyczny, ktrego celem byo utworzenie wielu wyspecjalizowanych organizacji europejski cli o ponad-

RACJA STANU - pojcie cile -zwizane z pastwem i wadz pastwow. Wielowymiarowo i wielowtkowo sprawia, e r.s. moe by rriie definiowana. Najczciej przedstawia si jjako -> warto polityczn {zob, -* aksjologia) lub interes polityczny. R.s. to wzgld na dobro pastwa", kibjaktookreslaJMachiavelli,piei^szestwoiniBreswpaBstwaprzedinriymi normami" Encyklopedia PWN definiuje r.s. w kategoriach ..trwaego i nadrzdnego interesu spoeczestwa i narodu, ktry tworzy dane pastwo, bez ktrego byoby niemoliwe osignicie innych celw", Ra, to wedug Z. J. Pietrasia historycznie zmienny system podsmwowych zewntrznych i wewntrznych interesw pastwa, realizowanych w sposb bezkompromisowy". Za pojciem tym kryje si system najwyszych wartoci, w imi ktrych pastwo podejmuje okrelone dziaania. Przyjmujc, e zasadniczym motywem i si motoryczn w procesie formuowania i realizacji polityki zagranicznej pastwa jest jego r.s. oraz e zawsze jest to system hierarchicznie najwaniejszych uzasadnie realizowanej polityki moemy mwi o kilku jej aspektach: egzystencjalnym, deklarowanym, rzeczywistym oraz transnarodowym (Z. J. Pietra), Ta ostatnia propozycja mo e by przydatna w kontekcie transnarodowych procesw i transnarodowych podmiotw stosunkw midiyrmrodowyeh. Moe te okaza si pomocna w formuowaniu programu budowy nowego -* adu midzynarodowego. Geneza i rozwj idei r.s. wie si z t faz stosunkw midzynarodowych, w ktrej zaczynaj si wyama pastwa i wadza pastwowa w ujciu nowoytnym, dystansujca si od racji i interesw Kocioa Termin ten zosta spopularyzowany przez autora traktatu Della Ragume di Siato z 1589 r. Botero Giovanni. W szybkim tempie temn r.s. upowszechni si w caej Europie, wchodzc na stae do skwmika polityki i rozwaa na temat pastwa. Powstanie pastwa nowoytnego -jak podkrela H. Groszy k -jest wic takim urzeczywistnieniem racji stanu, ktre kae w niej widzie nie rodek, ale cel a wic odrbn warto polityczn". Okrelajc istot i tre pojcia r.s. nie mona pominjego zakresu podmiotowego i przedmiotowego. Jest. to szczeglnie wane obecnie, w warunkach uaktywnienia si wewntrzpastwowych podziaw aa tle narodowociowym w republikach byej Jugosawii, w Federacji Rosyjskiej, w ktrej yje ok. 70 rnych grup narodowociowych, a nawet w ustabilizowanej wewntrznie Belgii (gdzie bardzo silnie daj o sobie zna antagonizmy midzy Walonami i Fkmandami). Przyjmuje si, e podmiotem reprezentatywnym dla pojcia r.s. jest pa stwo, wszelkie za - narody; warstwy spoeczne stanowi o jego istnieniu jako caoci. Ten prosty model zaczyna si jednak zaamywa, gdy obserwujemy d enia maych narodw w duych wielonarodowociowych pastwach (Federacja Rosyjska i walka Czeczena) do penej niezalenoci od centrum. Zakresem terytorialna, rozw] spoeczny. ien aspe&t, .a. K^ ^ wyznaczeniem na poszczeglnych etapach jego istnienia i rozwoju. Na ogl r.s. pozostaje w bezporedniej relacji z interesami integracyjnymi, cho ich wymiar moe zmienia si w czasie. Wyraa si to na og w -* polityce zagranicznej pastwa, jej kierunkach, dynamice i treci. Oznacza to, e r.s. odnosi si do nadrzdnego interesu pastwa, pojmowanego jako CTmnikmotywacjjnytaag\vmmitujcyThjegotn\-aoirozwj.[Tl.-N.l L i t e r a t u r a : Encyclopaedia Britannica; H. Groszyk, Teoretyczne problemy racji stanu [w:] wiat i Polska u progu XXI wieku, opr. zbir., red. M. Szczepaniak, Toru 1994; L. Mali-

Beca EH-

Sr\f

Kacia europy

*<irodowvm charakterze, z ktrych w przyszoci mona by powoa jedii organizacj o nazwie Stany Zjednoczone Europy. Ostatecznie zwyciyy tendencje mmcjonalistvcznc. Najwaznieiszvm wydarzeniem w tym procesie byo zwo anie do Hagi w diaeh 08-10. 05.194S"r. Kongresu Europejskiego, powiconego problemom auropeTskiej wsnoracY. Kongres wytvczyl kierunki polityki, ktra w przyszo ci rniaia doprowadz do penej integracji. Aktem kocowym kongresu byo uchwalenie Odezwy do Europejczykw" Ostateczne prace nad powoaniem RE zakoczyy si zvrafeniem w marcu 1949 r. spotkania przedstawicieli pa stw paktu brukselskiego oraz Danii, Irlandii. Norwegii. Szwecji i Woch, aby opracowa statut RE. Ostateczny tekst statutu podpisano 05.05.1949 r. RE jest jedn z tych organizacji regionalnych, o ktrych mwi an. 52 Karty NZ. Jej mottem i zasadniczym przesaniem byo Integrowanie wok siebie kraiw przestrzegajcych podstawowe -* prawa j wolnoci obvwatelskie, rozwizywanie problemw spoecznych i stworzenie wsplnej tosamoci Poza krgiem zainteresowa Radv pozostaway problemy militarne (zarezerwowane dla NATO). Pocztkowo Domylana jako organizacja otwarta dla wszystkich pa stw europejskich, RE stawaa si z biegiem czasu mechanizmem integrujcym kraje Europy Zachodniej. Nieprzestrzeganie przez pastwa bloku wschodniego zasad demokracji i amanie praw czowieka zanikny przed nimi na dugi czas dostp clo jej W powojennej historii RE mo na wyrni trzy okresy: pierwszy 11949-1957), drugi (1958-1989) oraz ostami, zapocztkowany w 1990 r, Okres pierwszy to taza upolitycznienia RE. Odgrywaa ona wwczas pierwszoplanow rol w tej czci kontynentu wraz z - NATO. Zajmowaa si sprawami gospodarki, odbudowy ze sniszcze wojennych i obrona sabych demokracji przed komunistyczn Europ. Od *957 r a mec od utworzenia EWG i przejcia przez ni czci uprawnie RE, jej rola zacza male. Aby jednak utrzyma sw pozycj, RE zacza odchodzi* od swych uBiwersaistycznych zainteresowa , podejmujc si rozwizywania bardziej szcze-oowveh zagadnie. Obecnie, gdy na arenie midzynarodowej dziaa wiele rnorakich organizacji. RE ujednolicia i ukierunkowaa sw dziaalno, stajc si stranikiem praworzdnoci i demokracji na kontynencie. Rok 198J zmieni jej rol i po-zycj. Okazaa si bowiem jedyn organizacj europejsk otwart na pa stwa Europy postkomunistycznej. Podstawowymi organami RE s: Komitet Ministrw i Zgromadzenie Parlamentarne. Te dwa organy; a take tworzone przez nie komisje i komitety, s obsugiwane przez Sekretariat Generalny. Komitet Ministrw jest najwaniejszym organem RE. Kady czonek ma w nim jednego przedstawiciela, ktry dysponuje jednym gosem. Komitet zbiera si obligatoryjnie dwa razy do roku oraz wwczas, gdv uzna to za konieczne. Zgromadzenie Parlamentarne, zwane do 1974 r. Zgromadzeniem Doradczym, jest organem przedstawiaelskim, grupujcym delegatw wszystkich pastw czonkowskich. Ich liczba nie jest jednakowa, zaley bowiem od liczby ludnoci danego pa stwa. Przedstawienie wybieram s przez parlamenty swych pastw z wasnego grona lub wyznaczani spord czonkw tveh parlamentw wedle procedury przez nie ustalonej, Kady z deputowanych posiada swego zastpc, ktry moe bra udzia w sesjach zgroma-dzenia za deputowanego. Wvmaea sie, by parlamentarzysta posiada obywatelstwo pastwa, ktre reprezentuje, i nie byt jednoczenie czonkiem Komitetu Ministrw. Zgromadzenie Parlamentarne odbywa swe sesje zwyczajne raz w roku, nie duej ni przez jeden miesic chyba ze obydwa organy RE postanowi wsplnie inaczej. Caoci prac RE kieruje Sekretariat. Poza obsug administracyjn i techniczn organw RE zajmuje si dziaalnoci

informacyjno-wydawnicz, przygotowuje uchway trafiajce pod obrady Komitetu Ministrowi Zgromadzenia Parlamentarnego, propaguje i przyblia dziaalno RE i jej cele. Instytucjami wanymi, cho formalnie nie b dcymi jej organami, s Europejski Trybuna Praw Czowieka izob. -' Europejska konwencja praw czowieka i obywatela) oraz Europejska Komisja Praw Czowieka. Przyczyn powoania tych instytucji byo zawarcie w 1050 r. Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci. Wizao si to z potrzeb stworzenia mechanizmw kontroli przestrzegania zasad tej konwencji. Zwizki komisji i trybunau z RE s widoczne przede wszystkim podczas procedury ich powoywania, O wyborze sdziw do trybunau decyduje Zgromadzenie Parlamentarne, wybierajc jednego z trzech proponowanych przez pastwa kandydatw. Natomiast czonka Europejskiej Komisji Praw Czowieka wybiera Komitet Ministrw z listy osb sporzdzonej przez Prezydium Zgromadzenia Parlamentarnego. Sdziowie trybunau s wybierani na 9 lat, za komisji na 6 lat. W pracy s niezawili i nie mog hyc wybrani powtrnie. Jeeli doszo do naruszenia jednego z gwa-rantowanych konwencj praw iub wolnoci, to zgodnie z ni przewiduje si nastpujc procedur. Obywatel pastwa, ktre ratyfikowao konwencj i zaakceptowao bezpo rednia jurysdykcj organw europejskich, moe zo y skarg do Europejskiej Komisji Praw Czowieka. Skargi oprcz obywateli mog skada tak e osoby prawne i poszczeglne pastwa. Gdy to nie przynosi efektw, a komisja uzna, e doszo do naruszenia postanowie konwencji, sprawa jest kierowana do Komitetu Ministrw albo, co jest od 20 lat regu, do Europejskiego Trybunatu Praw Czowieka. Ten po rozpatrzeniu sprawy wydaje wyrok, ktry ma charakter wicy dla obu stron. tj. zobowizujcy pastwo do podjcia dziaali w celu jego wykonania. Pastwa zaoycielskie (Belgia, Dania, Holandia, Francja, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania, Wochy) tworzc RE, dyy do nadania jej uniwersalnego charakteru. Chciano, by integrowaa ona wszystkie pastwa europejskie, o ile speni one warunki zawarte w art. 3. statutu RE. S to: przestrzeganie praworzdnoci przez pastwa czonkowskie oraz przestrzeganie podstawowych praw czowieka i podstawowych wolnoci To wanie ten artyku by zasadniczym ogranicznikiem" dla pastw Europy Wschodniej, ktre nie przestrzegay zasad demokratycznych oraz naruszay prawa jednostki. Ten stan zacz si zmienia po 1989 r. Zasadniczo da kadego pastwa czonkostwo w RE jest swego rodzaju wiadectwem moralno ci", dowodem na to, e zmiany wewntrzustrojowe pozwalaj traktowa dany kraj jako demokratyczny. Procedura przyjcia jest skomplikowana. Aby decyzja by a pozytywna, pastwo-kandydat musi speni przesania zawarte w art, 3. Musi take zobowiza si do wsppracy w deniu do osigania celw i zao e RE. Organy RE z kolei oceniaj te kwalifikacje. Pozytywna ocena oznacza przyjcie do klubu" demokratycznych krajw europejskich. Ponadto daje to moliwo uczestnictwa w wielu konwencjach midzynarodowych, a w przypadku pastw Europy rodkowej i Wschodniej do korzystania z wielu form pomocy prawnej oraz szkoleniowej. Czonkostwo mona utraci: aj gdy pastwo samodzielnie zdecyduje si na wystpienie ze struktur RE, b) gdy pastwo czonkowskie powanie naruszy postanowienia statutu, gwnie art. 3. Ten ostatni wariant mia zosta zastosowany wobec Grecji w latach 19671969, tj. w okresie rzdw -* junty wojskowej, naruszajcej zasady statutowe RE. Aby unikn midzynarodowej kompromitacji, pod koniec 1969 r. ,,rzd pukownikw" sam wystpi ze skadu RE. W 1974 r., po upadku junty

Rada Europejska

.';

3 fi!)

Rada

wojskowej Grecja ponownie zostaa przyjta do RE. Poza 10 pastwami zao ycielskimi do RE przystpiy kolejno: Turcja i Islandia (1950), RFN (1951), Austria (1955), Cypr (1961), Portugalia (1976), Hiszpania (1978), Szwajcaria (1963), Malta (1965), Lichtenstein (1979), San Marino (1988). W tyra okresie jako ostatnia do RE doczya Finlandia (1989). Rok 1989 otworzy nowy etap w historii RE. Jednoczenie RE poszerzy a si na kraje Europy rodkowej i "Wschodniej. Warunkiem byo dla tych krajw osignicie pewnego minimum - demokracji, co z reguy sprowadzao si do przeprowadzenia wolnych -* wyborw parlamentarnych. Jako pierwsze czon kowstwo wRE osigny Wgry (1990), w nastpnym roku Czechosowacja i Polska, a wiosn 1092 r. Bugaria. W 1993 r. do RE wstpiy Estonia, Litwa i Sowenia oraz po rozpadzie Czechosowacji niezalenie: Czechy i Sowacja (czerwiec 1993). Obecnie dalszych 9 pasi/ czeka na pozytywne rozpatrzenie ich wnioskw. Pomimo wysokich kosztw czonkostwa i szeregu zobowiza, jakie przyjmuj na siebie pastwa czonkowskie, kolejka do RE stale wzrasta. Jej czonkostwo bowiem nobilituje kraj w oczach -* spoecznoci midzynarodowej. RE poza staym czonkostwem prze widuje tak e inne formy uczestnictwa: a) czonkostwo stowarzyszone (art. 5 statutu), wwczas pa stwo-ezonek stowarzyszony musi podpisa i ratyfikowa statut RE oraz ma prawo do wysy ania swych przedstawicieli do Zgromadzenia Parla mentarnego (nie ma takiego prawa w stosunku do Rady Ministrw); b) status czonka-obserwatora; pa stwo o takim statusie ma prawo uczestniczy w pracach wszystkich organw RE, nie ma tylko prawa do gosowania (obecnie ze statusu tego korzystaj Watykan i Izrael). W nastpstwie zmian w Europie rodkowej i Wschod niej w 1989 r. RE ustanowia trzeci form uczestnictwa w swych pracach (c) status gocia specjalnego. Pozycja gocia specjalnego i jego kompetencje s bardzo podobne do statusu obserwatora. W takim charakterze w pracach RE uczestniczy y: Polska (1991 r.), Wgry, Czechosowacja, Estonia i inne pa stwa tego regionu. W okresie od 1949 r. do 1990 r. RE wypracowaa i przyja ok. 200 konwencji i porozumie, z ktrych najwaniejszymi s: -* Europejska konwencja praw czowieka i podstawowych wolnoci (1950-1952), deklaracje w sprawie jurysdykcji Euro pejskiego Trybunau Praw Czowieka (1952), Europejska konwencja o pokojowym zaatwianiu sporw (1957), Europejska konwencja w sprawie ekstradycji (1957), Europejskie porozumienie w sprawie ochrony transmisji telewizyjnych (1960), Konwencja o unifikacji prawa patentowego (1963), Europejska konwencja w sprawie adopcji dzieci (1967) oraz - Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego (1985). Siedzib RE jest miasto francusko-niemieckiego pojednania - Strasburg. Od 1955 r. RE posiada swoj flag . Jest ni kolicie u oonych 12 zotych gwiazd na bkitnym tle, symbolizujcych zjednoczenie narodw Europy. 2 lutego 1995 r. RE z powodu wojny w Czeczenii bezterminowo odroczya procedure przyjcia Rosji do RE. [T..-N.] _______________________ Literatura: Z. Klepacki, Rada Europy 1949-1991, Biaystok 1991: Rada Europy, organizacja paneuropejska, Strasburg 1992. RADA EUROPEJSKA (European Council) - instytucja Unii Europejskiej, ktr powoano do ycia w 1974 r, (na szczycie politycznym w Paryu), bdca w istocie form instytucjonalizacji tzw. konferencji na szczycie (konferencji szefw pastw i rzdw pastw czonkowskich), ktre organizowane byy poczwszy od 1961r. Pod nazw t dziaa od 1975 r. Inicjatorem nadania

konferencjom na szczycie bardziej zorganizowanej formy, a praktycznie statusu pozastatutowego organu Unii/Wsplnot, by prezydent Francji G. d'Estaing. Rada zostaa uznana przez postanowienia ~ Jednolitego Aktu Europejskiego (1986), ktry ustala; i tworz j szefowie pa stw i rzdw krajw czonkowskich, ktrym towarzysz ministrowie spraw zagranicznych oraz przewodniczcy -> Komisji Europejskiej (plus jeden jej czonek). Maj si oni spotyka przynajmniej dwa razy do roku, a funkcje przewodniczcego sprawuje gowa pastwa lub premier kraju, ktry aktualnie przewodniczy -* Radzie Unii. Formalnie jej zakres uprawnie, i to w sposb bardzo oglny, zosta okrelony dopiero w traktacie o Unii Europejskiej (zob. -* Unia Europejska). Art. D stanowi, i [...'J Rada Europejska inicjuje proces rozwoju Unii oraz okrela zasadnicze kierunki jej polityki". Trudno ten organ rozpatrywa w kontekcie formalnej struktury Unii (architektury" Unii). Pozostaje on w dalszym cigu raczej ciaem pozastatuto-wym, a jego decyzje maj czysto polityczny charakter. Skad Rady Europejskiej przesdza jednak ojej szczeglnym charakterze zw aszcza wwczas, gdy chodzi o polityczn rang uzgodnionych w jej ramach wytycznych dla organw Unii, ktre uczestnicz w europejskim"' procesie decyzyjnym. Rada postrzegana jest przez wielu obserwatorw ycia politycznego jako przejaw zasadniczego trendu w kierunku wzmacniania pozycji pastw w procesie integracji europejskiej (strategie porozumie midzyrzdowych) kosztem tych organw Unii, ktre raczej preferuj strategie transnarodowe (- Komisji Europejskiej oraz -+ Parlamentu Europejskiego). [R.H. i RADA UNII (Council of the Union - RU) - organ plenarny -+ Unii Europejskiej, noszcy t nazw od listopada 1993r., oparty na zasadzie terytorialnej reprezentacji i stanowicy forum midzyrzdowej kooperacji pastw czonkowskich, znany wczeniej, tj. od 1965 r., po podpisaniu traktatu dotyczcego stworzenia Wsplnot Europejskich (European Communities - EC), pod nazw Rady Ministrw (Council of Ministers). Zgodnie z art. 146 traktatu o Unii Europejskiej (zwanego rwnie traktatem z Maastricht) w skad Rady wchodz [...] reprezentanci pa stw czonkowskich na szczeblu ministerialnym, uprawomocnieni do dziaania w imieniu tych pastw czonkowskich". RU skada si z ministrw wchodzcych w skad ~* gabinetw narodowych, ktrzy s nominowani przez pitnacie pa stw czonkowskich (po jednym z kadego kraju). Czonkowie RU podlegaj rotacji czy te wymianie w zalenoci od tego, jaka kwestia programowa aktualnie jest dyskutowana. Np. jeeli przedmiotem sesji RU jest problem rolnictwa, to kade pastwo reprezentuje minister rolnictwa. Gdy maj by dyskutowane wyjtkowo istotne kwestie, udzia w sesji wezm ministrowie spraw zagranicznych czy nawet premierzy pastw czonkowskich (prezydent w przypadku Francji), Kade z pastw czonkowskich, a mwic bardziej precyzyjnie - minister je reprezentujcy, przez sze miesicy przewodniczy posiedzeniom Eady. Po upywie tego okresu funkcj t przejmuje kolejne pa stwo (kryterium rotacji oparte jest na porzdku alfabetycznym oryginalnych nazw kadego kraju). D ziaania RU opieraj si na pracach wyspecjalizowanych komisji i komitetw. Traktat rzymski (1957) ustanowi jedn Rad i ze wzgldu na bardzo ograniczony zakres kwestii programowych przez ni dyskutowanych funkcjonowaa prawie wycznie na podstawie generalnych posiedze , w ktrych udzia brali zazwyczaj ministrowie spraw zagranicznych. W miar jak zakres uprawnie RU si zwiksza i coraz- to nowe kwestie tworzy y jej agend programow, zaczto tworzy wyspecjalizowane komisje i komitety (proces funkcjonalnego rnicowania RU). Najwaniejsza spord nich jest Rada

Kacia U nu

370

Rspaclde^o uan

Spraw Generalnych (General Affairs Council), skadajca si z ministrw spraw zagranicznych wzgldnie ich zastpcw. Wrd pozostaych mo na wskaza na Rad Ministrw Finansw, zajmujc si koordynowaniem polityki monetarnej i fiskalnej oraz odpowiedzialn m.in, za nadzorowanie - Europejskiego Systemu Walutowego (EMS), oraz Rad Rolnictwa. Kada komisja skada si z branowych ministrw i jest wspomagana przez specjalistw i przedstawicieli korpusu sub cywilnych ('z reguy najwyszego szczebla), ktrych nominuj pa stwa czonkowskie. RU spotyka si przecitnie ponad 90 razy w roku. Propozycje -+ Komisji Europejskiej, ktre trafiaj do Rady, z reguy najpierw s analizowane w wyspecjalizowanych komisjach, i komitetach, a potem zostaj przekazane do organu pomocniczego RU, Komitetu Staych Przedstawicieli (Comite des Representants Permanents - Coreper), w ktrego skad wchodz ambasadorowie pastw czonkowskich ''szefowie staych przedstawicielstw pastw czonkowskich przy Unii Europejskiej), czyli tzw. Coreper U oraz ich zastpcy (tzw. Coreper I). Podstawowym zadaniem Coreper j est przygotowywanie prac RU, a cilej - wypracowanie przez negocjacje i konsultacje wsplnego stanowiska, zwaszcza w kwestiach szczegowych, ktre uwzgldnia opinie i postulaty zg aszane przez pastwa czonkowskie. Cho formalnie ma on status organu pomocniczego, to jednak bardzo czsto wystpuje w roli instytucji zastpujcej RU. Proponowane przez Coreper rozstrzygnicia, umieszczane z reguy na tzw. licie A", a wic co do ktrych panuje jednomylno, s en bloc przyjmowane przez RU, i to z reguy bez dodatkowej dyskusji. Decyduj o tym: z jednej strony czynnik czasu fministrowie nie maj go, by zapozna si z kad szczegow regulacj i std tak dalece posunita autonomia pozostawiona staym przedstawicielom), a z drugiej - fakt, i stali przedstawiciele podejmuj wstpn decyzj na podstawie informacji i zalece pochodzcych ze stolic pastw czonkowskich, a decyzja ta jest efektem zawartego kompromisu. Zasadniczym uprawnieniem RU jest nadzorowanie decyzji podjtych przez -* Komisj Europejsk w imieniu Unii Europejskiej oraz analizowanie treci projektw legislacyjnych, ktre inicjuje KE. Z jednej wic strony RU peni funkcje typowe dla organu wykonawczego (-* egzekutywy), nadzorujcego dziaalno innego organu wykonawczego, czyli KE (m.in. okrela procedury uzyskiwania przez ICE kompetencji wykonawczych), a z drugiej - nosi cechy organu legislacyjnego (m.in. ogbia kompetencja do podejmowania uchwa przewidzianych zarwno w traktacie o Unii Europejskiej, jak i tych, ktre s konieczne do jej funkcjonowania). Rada moe podejmowa uchway zarwno jednomylnie (unanimity), kwalifikowan wikszo ci gosw (qualified majority voting), jak i zwyk wikszoci {simple majority - z reguy sprawy proceduralne) (-+ zob. wikszo g osw). Dwie pierwsze procedury dotycz kwestii wanych dla struktury i funkcjonowania Unii Europejskiej. Jednolity Akt Europejski (1986) wprowadzi oprcz dotychczas obowizujcej zasady jednomylno ci form przyjmowania decyzji kwalifikowan wikszo ci. Ta druga zasada jest obecnie znacznie czciej stosowana ni pierwsza, cho w pewnych przypadkach wymagana jest jednomylno (np. decyzje dotyczce rozszerzenia skadu Unii, rewizji traktatw, mianowania czonkw Komisji Europejskiej czy polityki zagranicznej i bezpieczestwa, a wic kwestii o kluczowym znaczeniu). Decyzje musz rwnie zosta podjte jednomylnie, gdy chodzi np. o odrzucenie zmian proponowanych do tzw. wsplnego stanowiska (common position) RU przez -* Parlament Europejski, a popartych, przez - Komisj Europejsk , czy przyjcie w cigu 3 miesicy wsplnego stanowiska", odrzuconego przez Parlament Europejski, a popieranego przez KE. Kiedy decyzje podejmowane s wikszo ci kwalifikowan, kady minister dysponuje okrelon liczb gosw, ktra z grubsza jest

uzaleniona od potencjau ludnociowego kraju czonkowskiego. Oglna liczba gosw w RU wynosi 87, a wiec wikszo kwalifikowana to 62 gosy. W marcu 1994r. kraje czonkowskie ustaliy, i blokujcmniejszo" stanowi 26gosw (zob. tabela). Wprowadzenie formuy wikszo ci kwalifikowanej oznacza konieczno formowania przez kraje czonkowskie koalicji politycznych kadorazowo, gdy przychodzi do gosowania nad konkretn kwesti. Proces rozszerzania zakresu stosowania gosowania na podstawie wikszoci kwalifikowanej moe mie implikacje dla procesu podejmowania decyzji, gdy ogranicza role interesw ujawnianych za pomoc tzw. kanaw narodowych (pastwowych) jako sposobu oddziaywania na polityk Unii. Tabela. Liczba g osw w przypadku procedury gosowania na podstawie wikszoci kwalifikowanej kraj Francja Niemcy Wielka Brytania Wochy Hiszpania Belgia Grecja Holandia Portugalia Austria Szwecja Dania Irlandia Finlandia Luksemburg 0 golnie populacja 55 873 min 76 750 min 57 065 min 57 441 min 39 000 min 9 900 min 10 000 min \4 800 min 9 821 min 7 600 min 8 450 min 5 130 min 3 540 min 4 950 min 375 tys. 360 895 min liczba gosw 10 10 10 10 8 5 5 5 5 4 4 3 3 3 2 87

L i t e r a t u r a : L. Ciamaga, E. Latoszek, R. Michaowska-Gorywoda, L. Orziak, B. Teich-mann, Unia Europejska, Warszawa 1998; D. Haoeocck, D. Coaradt, G. Peters. W Safvan, R. Zariski, Politics in Western. Europe, London 1998. [R.H.]

RAPACKIEGO PLAN - plan utworzenia strefy bezatomowej w Europie rodkowej po raz pierwszy zasygnalizowany przez ministra spraw zagranicznych Polski 07.10.1957 r. podczas przemwienia w Zgromadzeniu Oglnym ONZ. Zaproponowana przez A. Rapackiego strefa miaa obejmowa obszar Polski, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz RFN. Jednoczenie minister Rapacki owiadczy, e Polska opracowuje szczegowy pan i w odpowiednim czasie przedstawi go do publicznej dyskusji. Proponowany plan strefy bezatomowej mieci si zasadniczo w atrakcyjnych w poowie lat 50.

Rapackiego_plan_

:</? polsk do zajcia si spraw strefy bezatomowej. Zachcajce byy take inne propozycje czciowego rozbrojenia jdrowego, jak np. plan Undena, ministra spraw zagranicznych Szwecji, zg oszony 17.11.1961 r., utworzenia klubu atomowego!'lub plan U, Kekkonena, dotyczcy stworzenia strefy bezatomowej w Europie Pnocnej. W tej sytuacji Polska przedoy a w Komitecie Rozbrojeniowym Osiemnastu Pa stw w Genewie Pian utworzenia w Europie rodkowej strefy bezatomowej i ograniczonych zbroje" (28.03.1982 r.). Wysuwajc t wersj - mwi w KROP minister A. Rapacki -w szczeglnoci dzielc realizacj planu na dwa etapy, pragnlimy usun obawy, bez wzgldu nawet na to. w jakim stopniu byyby one suszne, e utworzenie strefy bezatomowej mogoby by z punktu widzenia wojskowego niekorzystne dla pa stw zachodnich"". Nowa wersja planu bya w pewnym stopniu mutacj planu z 14.02.1958 r. i sugestii z listopada 1958 r. Przywieca jej ten sam ce, jeli chodzi o bezpieczestwo kraju, jak i bezpieczestwo w Europie. ER. zmierza tak e do zahamowania wycigu zbroje jdrowych, ktry mgby zagrozi stabilizacji na kontynencie. Projekt z marca 1962 r. stawia sobie ponadto cele bardziej uniwersalne. Strefa bezatomowa moga sta si ogniwem" w podejmowanych przez pastwa dziaaniach na rzecz nierozprzestrzeniania broni jdrowej. Nieproliferacyjny aspekt stref bezatomowych w wietle dyskusji nad gwatownie powikszajcym si gronem mocarstw atomowych wzmacnia dodatkowo atrakcyjno polskiego planu. RR. nie wyszed jednak poza faz dyskusji. [T..-N.j
L i t e r a t u r a : T, o-Nowak, Polskie inicjatywy w sprawie: broni nuklearnej w Europie rodkowej 1957-1964, Wrocaw 1989.

propozycjach rozbrojeniowych o cha-rakterze "disengagement" -rozproszenia zbroje, zwaszcza w zakresie broni masowej zag ady, na obszarach najbardziej konfliktogennych. Do takich niew tpliwie naleaa Europa rodkowa. Wrd innych przesanek inspirujcych polsk dyplomacj do opracowania takiej w anie propozycji wymieni naley ro,iii.: a) przemiany, jakie dokonyway si w obozie komunistycznym po XK Zjedzie KPZR, b') podjte przez niektre z krajw komunistycznych (w tym Polsk ) prby przemodelowania stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim, gwnie przywrcenia waciwego znaczenia takim wartociomjak: suwerenno pastwa, partnerska wsppraca, nieingerencja w sprawy wewntrzne, niezaleno w polityce zagranicznej, c) przesunicie punktu cikoci w formowaniu modelu bezpiecze stwa europejskiego z rozwiza oglnoeuropejskich na skromniejsze, jeli chodzi o zasig terytoinalny, d) nowi ludzie i nowe osobowoci w polskim MSZ. Najwaniejsz przesank planu bya jednak sytuacja militarno-strategiczna w Europie rodkowej, a zwaszcza denie RFN do zdobycia broni jdrowej. Propozycjabyia opracowana przez zesp, w ktrego skad wchodzili min. A, Rapacki, M. Naszkowski. J. Winiewicz oraz prof. M. Lacks, zwany inynierem planu". Po wystpieniu A. Rapackiego w Zgromadzeniu Oglnym ONZ swj akces clo propozycji zgosia Czechosowacja, przez co strefa poszerzya si o kolejne pastwo. W okresie od 02.10.1957 r. do 14. 03.1958 r. toczy y si rozmowy z zainteresowanymi planem stronami. 14.02.1958 r. minister A. Ra-packi wrczy przedstawicielom dyplomatycznym USA, ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji, Czechosowacji, Belgii, Danii, Kanady, NRD oraz za porednictwem neutralnej Szwecji rzdowi RFN noty dyplomatyczne oraz memorandum w sprawie utworzenia strefy bezatomowej w Europie rodkowej. Plan przewidywa: a) zaka2 produkowania, magazynowania broni jdrowej, rozmieszczania sprztu i urzdze niezbdnych do obsugi tej broni; b) zakaz uycia broni jdrowej przeciwko obszarowi strefy; c) pastwa strefy zobowizayby si do nie-produkowania, nieutrzymywania oraz niesprowadzania dla w asnych celw broni jdrowej. Mocarstwa atomowe ze swej strony byyby zobligowane do dziaa wykluczajcych jakikolwiek sposb umieszczania broni jdrowej w strefie bezatomowej; d) zakaz przekazywania w jakiej-kolwiek formie i pod jakimkolwiek pretekstem broni jdrowej i urzdze przeznaczonych do jej obsugi rzdom pastw strefy oraz innym organom sprawujcym wadz w tej strefie. Z uwagi na wymg bezpieczestwa krajw objtych ewentualnym planem, przewidywa on system szerokiej i skutecznej kontroli", ktrej poddayby si wszystkie bez wyjtku zainteresowane kraje. Proponowana strefa miaa rozciga si na obszarze 796 tys. km2, w tym po stronie NATO 249 tys. km*2, a po stronie Uk adu Warszawskiego - 574 tys. km2. Plan nie zosta odrzucony przez kraje zachodnie. Wychodzc naprzeciw obawom i zastrzeeniom zg aszanym pod adresem planu strefy bezatomowej, 04.11.1958 r. minister A. Rapacki w czasie konferencji prasowej zasugerowa moliwo modyfikacji planu, tj. rozoenia jego realizacji na 2 etapy: w pierwszym wprowadzono by zakaz produkcji broni atomowej w przewidywanej strefie oraz zaprzestano by zbroje jdrowych i wyposaania w urzdzenia do jej obsugi pastwa, ktre ich nie posiaday. To rozwizanie oznaczaoby swoiste zamroenie" zbroje jdrowych w proponowanej strefie. W drugim etapie dokonano by redukcji zbrojeii konwencjonalnych. Sugestia rozoenia p. R., podobnie jak jego pierwsza wersja, nie zostaa powszechnie zaakceptowana, zwaszcza przez kraje zachodnie. Jednak nowe elementy wniesione do pierwotnej formuy sprawiy, e dyskusja nad planem i jego rozwizaniami uatrakcyjnia ide disengagement". Zmiany w polityce wiatowej, a tak e poszukiwania atrakcyjnych form rozbrojeniowych ponownie zmobilizoway dyplomacj

RASIZM - teoria g oszca, i istnieje zwizek przyczynowy pomidzy cechami fizycznymi (somatycznymi, takimi jak np. budowa ciaa, kolor oczu czy skry ksztat gowy) a pewnymi cechami psychicznymi (cechy np. intelektu, osobowoci czy kultury), co oznacza, i pewne rasy dominuj nad innymi, a b dc bardziej penowartociowe przeznaczone" s do panowania nad rasami niszymi. Za intelektualnych ojcw r. uznaje si francuskiego ma stanu i etnologa J.A. Gobineau (1816-1882) oraz angielskiego filozofa mieszkajcego w Niemczech H.S. Chamberlaina (1855 - 1927). Gobineau w Eseju o nierwnoci ludzkich ras, napisanym w latach 1853-1855, deklarowa wyszo rasy biaej", awjej ramach-rasy aryjskiej". W swej koncepcji rasowego determinizmu sugerowa, i spoeczestwa aryjskie" b d si rozwijay tak dugo, jak dugo pozostan wolne od czarnych" czy tych" obcie. Tale wic mieszanie ras jest ze wszech miar szkodliwe i prowadzi do degeneracji ludzkoci, upadku kultur i cywilizacji. J. A. Gobineau by wic zwolennikiem zachowania czystoci rasy. H.S. Chamberlain, zwany antropologiem Kaizera", w pracy Podstawy XIX wieku (1899) wspomina o wyszoci Teutonw, ktrych cechy fizyczne (wysocy, jasnowosi i dugogowi") w jego przekonaniu koresponduj z typem nordyckim, ydw traktuje jako ras znacznie gorsz, cho przyznaje, i ma kopoty z odrnieniem ich odNiemew (idea typu nordyckiego) na podstawie jedynie cech fizycznych. Tezy H. S. Chamberlaina stay si podstaw propagandy hitlerowskiej, a r. - swoist technik suc zdobyciu kontroli nad spoecze stwem. R. dostarczy i zidentyfikowa wroga" (yd i Sowianin), przeciw ktremu miaa si zjednoczy wy sza rasa nordycka. W dodatku r. dostarcza argumentw uzasadniajcych ekonomiczny wyzysk ras niszych i traktowanie ich jak niewolnikw. Kolonializm, cho nie naley stawia go w jednym rzdzie z -nazizmem, rwnie znalaz w r. wygodny

Reaeanornika

ra

::.-5

n = ;e:-.

sposb racjonalizacji. Francuzi mwili o mission civilisatrice, czyli obowizku przenoszenia wyszej cywilizacji do ludw zacofanych, ras niej stojcych w rozwoju spoecznym. W Wielkiej Brytanii zrodzi si nich intelektualny propagujcy potrzeb szlachetnego" propagowania cywilizacji europejskiej wrd ras niszych. Przejawem r. bya polityka-'' apartheidu w RPA (do 1991 r.).Szcze^irirK>sted r.j.estanty-seinitjrzm. W latach 80. pojawi si tzw. nowy rasizm j ako sposb interpretacji tego zjawiska. Nastpuje zaakcentowanie kulturowych odmiennoci miedz;/ grupami udzi (my" a oni"). Rnice wynikaj min. z chci obrony tradycji i uwiconych zwyczajw, z denia do ochrony wasnego stylu ycia. Zwolennicy nowego rasizmu" uznaj prawo innych grap do autonomicznego rozwoju, ale winien on nastpowa tylko i wycznie w ramach wasnej kultur;/. Jest to zgodne z przekonaniem, i jednostka nie mo e rozwija si poza wasn kultur. Podstawowym wic kryterium odrniajcym jest kultura, a nie rasa. [R.H.J - zesp pogldw ekonomicznych Ronalda Reagana Sur. 1911), prezydenta Stanw Zjednoczonych w latach 1980-1988, stanowicych podstaw jego polityki gospodarczej i spoecznej. Zasadnicze cele programu byty oparte na teorii A. Laffera, ktrej gwna teza gosia, e spadek wpyww budetowych spowodowany redukcj stp podatkowych, moe by zrekompensowany przez oywienie gospodarcze Iwzrost produkcji) dziki rozszerzeniu si podstawy opodatkowania, tj. wzrostowi oglnej liczby osb osigajcych wysze dochody. W wielu kwestiach spoecznych i ekonomicznych pogldy R. Reagana byty zbiene z koncepcjami -* Ibertarianizmu (indywidualizmu ekonomicznego). Konsekwencjtych pogldw bya ostra krytyka zasad -> pa stwa dobrobytu" (gwnie systemu opieki spoecznej) oraz zapowied radykalnego ograniczenia -interwencjonizmu pastwowego. Celem dziaa gospodarczych miao by odrodzenie rynkowe", wzrost ducha konkurencji i walki" w spoeczestwie amerykaskim oraz. przywrcenie tradycyjnych ideaw amerykaskich (rwno szans", indywidualny wysiek i przedsibiorczo jako gwne rda sukcesu osobistego i dobrobytu). Szczegowe zasady programu R. Reagan przedstawi w przemwieniu z 24.09.1981 r. Zgodnie z nim uzdrowienie gospodarki amerykaskiej miao nastpi dziki zmniejszeniu o 12% wydatkw agencji rzdowych i wydatkw na wikszo programw rzdowych, obnieniu z 70% do 50% najwyszego progu podatkowego, przekazaniu w adzom poszczeglnych stanw programw opieki spoecznej, zlikwidowaniu dwch ministerstw (o wiaty i energetyki), zamro eniu p ac w niektrych dziedzinach, np. w administracji rzdowej. [K.D.] REALIZM POLITYCZNY - nurt poznawczo-anahtyczny w -> politologii nakazujcy badanie sfery -polityki przez obserwacj i opisywanie faktw, - zjawisk i procesw politycznych (historycznych i aktualnych). Na takiej podstawie uzasadnione jest dopiero wyciganie praktycznych wnioskw oraz poszukiwanie i formuowanie prawid owoci ycia politycznego, ich przyczynowo-skutkowego charakteru. Podstaw zarwno ~k dziaania politycznego, jak i empirycznej - teorii polityki jest zatem opis i wyjanienie realnych interesw, ich rzeczywistych motyww, metod i rodkw osigania -"- celw politycznych, a take rzeczywistych - konsensuamych i konfliktowych - relacji pomidzy podmiotami polityki. Przeszkod w poznaniu naukowym jest zastpowanie lub nasycanie analizy rzeczywistoci politycznej podejciem wartociujcym z etycznego punktu widzenia. Przede wszystkim obszar etyki nie jest obszarem polityki", a celami etycznymi nie mo na uzasadnia - dziaa politycznych, zw aszcza jeli realizacja tych ostatnich powoduje

czsto cierpienia i mier podczas walki politycznej (wojny rewolucje, zabjstwa polityczne, manipulowanie lkiem i strachem itd.). Me oznacza to braku jakichkolwiek zwizkw pomidzy polityk a etyk (zob. - etyka polityczna). Polityka, tak jak kada inna sfera ycia spoecznego, posiada rwnie etyczne podstawy czy podbudow. Wyjaniajc zatem genez i przebieg procesw politycznych badacz powinien uwzgldni jako jeden z wielu aspektw sytuacji take wpyw norm moralnych na dziaania polityczne. [L.S.]
Literatura: G. Sanori, Teoria demokracji, 1994; A. Wakiewicz. Interpretacja teorii politycznej, Warszawa 1998.

REALPOUTIK
- zwizana z -realizmem politycznym doktryna i praktyka uprawiania - polityki, ktre opisywali w swoich pracach min. Ibn Chaklun, N. Machiavelii. G. Mosca, V Pareto, R. Michels. R. polega na prowadzeniu polityki na podstawie empirycznych diagnoz ycia spoecznego. Decyzje polityczne i realizujce je dziaania wykonawcze nie mog wynika z mylenia yczeniowego. Musz uwzgldnia rzeczywisty ukad sil w - systemie politycznym i jego krajowym oraz midzynarodowym otoczeniu. W sytuacjach zagroenia w osiganiu celw niezbdnych do trwania i rozwoju danego pastwa (systemu politycznego! moliwa jest, a nawet konieczna potency alizaeja przemocy i/lub jej realne zastosowanie- o ile nie spowoduje to wyranie negatywnych konsekwencji dla podmiotu takich dziaa. Poczwszy od partykularnych motyww w -> grze politycznej i nierespe-ktowania norm: politycznych, prawnych, moralnych, religijnych itd.. a skoczywszy na stosowaniu siy - w wielu dziaaniach obowizuje zasada, i cel uwica rodki, osabiona niekiedy zasad wyboru mniejszego za. Oczywicie realizacja tych zasad nie jest bezwarunkowa- dany podmiot bierze pod uwag istniejce warunki, rang celu w hierarchii, posiadane zasoby przewidywane skutki min. w postaci reakcji innych podmiotw itd. Przykadw takiej praktyki dostarcza nie tylko historia, ale i wspczesna rzeczywisto polityczna. W podpowierzchniowej, publicznie nieobserwowalnej sferze dziaa politycznych r. - a zatem stosowanie przymusu, przemocy czystej" sity - jest penoprawnym i staym elementem. Prby rozwizania sprzecznoci pomidzy systemami normatywnymi (zw aszcza etycznymi i religijnymi) a praktyk polityczn przybieraj rne formy: od formuowania alternatywnych koncepcji etycznej poEtyki przez hipokryzj i moralizatorstwo politykw oraz osb obdarzonych publicznym autorytetem do uznania pemei rozcznoci etyki i polityki. [L.S.J L i t e r a t u r a : G.I. Seidler, Przedmarksowska myl polityczna, 1974; M. Orzechowski, Polityka, wadza, panowanie w teorii Maxa Webera, L984.

REAGANOM1KA

REFERENDUM
(gosowanie powszechne) -najbardziej rozpowszechniona forma-^ demokracji bezporedniej, ktra umoliwia obywatelom udzia' w podejmowaniu wicych decyzji. W literaturze prawniczej okrela si r. jako form ustrojow zapewniajc bezporednie decydowanie wyborcw w drodze glosowania o rnych sprawach ycia pastwowego (kraju lub okrelonego terytorium) b dcych przedmiotem g osowania (konstytucja, ustawy zwyke itp.) i ze skutecznoci wskazan w akcie gosowania" (E. Zieliski) bd jako sposb bezporedniego decydowania przez osoby uprawnione w drodze gosowania o wanych sprawach ycia pastwowego lub okrelonego terytorium, bdcych przedmiotem glosowania" (B. Banaszak, A. Preisner), Biorc pod uwag kryterium obowizku zarzdzenia r. rozr niamy: r. obligatoryjne - charakteryzujce si tym, e w okrelonej prawnie sytuacji uprawniony

376 Referendum _______________________________________________________

;y;~

Reforma politvczna

organ pastwowy ma obowizek poddania danej kwestii pod gosowanie, oraz fakultatywne- oznaczajce, e decyzja taka jest przedmiotem jego swobodnego uznania. Jeli idzie o czas przeprowadzenia, to wyodrbniamy r. ratyfikacyjne, przeprowadzane po podjciu stosownej decyzji przez parlament (np. zatwierdzenie konstytucji w 1978 r. w Hiszpanii) oraz konsultacyjne, przeprowadzane przed jej podjciem (np, referendum w Irlandii w 1992 r. w kwestii ratyfikacji traktatu z Maastricht). Stosujc kryterium mocy gosowania JeE idzie natomiast o zasig terytorialny - wyodrbniamy r. oglnokrajowe i lokalne. W -> politologii r. analizowane jest pod nieco innym ktem. Podkrela si przede wszystkim jego polityczne skutki. Pierwszym z nich jest modyfikacja klasycznego" parlamentarnego trybu decydowania prowadzca nie tylko do zwikszenia stopnia skomplikowania mechanizmu decyzyjnego, przeduenia procedury decyzyjnej, ale rwmcraemedo osabienia pozycji ~* parlamentu. Niekiedy traktuje si praktyk zwoywania r, jako zamach na suwerenno parlamentu i posiadany przeze monopol wadzy ustawodawczej. Pogld ten ma szczeglnie wielu zwolennikw w Wielkiej Brytanii. Potwierdzaj go rwnie dowiadczenia niektrych pastw postkomunistycznych - np. Rosji czy Biaorusi, gdzie r, traktowane jest jako instrument walki prezydentw z nierx)susmymiiehwoItkmentami. Jednoczenie za r. wpywaj rwnie na pozycj -* partii politycznych: ich spjno, legitymacj do sprawowania wadzy oraz sil, jak reprezentuj na arenie parlamentarnej. Znaczenie r. analizuje si take przez pryzmat stosunkw midzy rzdzcymi a opozycj. Z tego punktu widzenia wyrnia si r. kontrolowane (zarzdzane przez rzdzcych), niekontrolowane (zarzdzane przez opozycj), prohegemoniczne (skutkujce umocnieniem lub utrzymaniem pozycji przez rzdzcych) i antyhegemoniczne (powodujce przejcie wadzy przez opozycj). Analizujc zagadnienie funkcji r., podkrela si, e jest ono: a) narzdziem w rkach -* mniejszoci politycznych (tj. gwnie -opozycji), b) mechanizmem mediacji pozwalajcym na przezwycienie podziaw wewn trzpartyjnych oraz c) piorunochronem" dla spoecznej mejednomykioci. Niektrzy autorzy uwaaj, e r. spenia take - oprcz wymienionych - funkcj legitymowania opinii esta-blishmentu politycznego przez sceptyczny elektorat" (J. Detlef, A. Storsved). W innym ujciu r. moe by te wyrazem niemonoci rozwizania konfliktu przez -* elity polityczne i przerzuceniem ciaru odpowiedzialnoci za rozstrzygnicie kontrowersyjnej kwestii na og elektoratu. Pozwala to partiom politycznym nie tylko na uchylenie si od ciaru ctipowiedzialnoci, ale na ubycie wasnychsaboci wynikajcych z wewntrznych podziaw Instytucja r. zyskaa istotnie na znaczeniu po E wojnie wiatowej. Wzrosa liczba r. oraz rnorodno kwestii bdcych przedmiotem gosowania. Do krajw, w ktrych r. odbywa si najczciej, zaliczamySzwajcari, Wochy Francje. NowZelandi,DaniiHandi(clao
Frzedmiotemr, Dywajiiajcajta-Ky, tuumm^uu . ...........................

uprawnionych do gosowania. R. moe mie te charakter lokalny, co przewiduj przepisy ustawy z 8.03.1990 r. o samorzdzie terytorialnym, ustawy z 5.06.1998 r. o samorzdzie powiatowym oraz ustawy z 5.06.1998 r. o samorzdzie wojewdztwa. Wspln cech r. lokalnychjest to, e mog by one przeprowadzane w kadej sprawie nalecej do waciwoci danego poziomu samorzdnoci terytorialnej, e z inicjatyw przeprowadzenia r. moe wystpi albo waciwy organ samorzdu (rada gminy, rada powiatu ~* sejmik wojewdztwa), ub co najmniej jedna dziesita uprawnionych do gosowania mieszkacw, oraz to, e wynik r. jest wicy, gdy w gosowaniu wzio udzia co najmniej 30% uprawnionych. [AA] REFORMA POLITYCZNA - proces ewolucyjnego, stopniowego i zwyke dugotrwaego przeksztacania -* systemu politycznego (elementw), nie naruszajcy jego podstawowych regu i mechanizmw, przebiegajcy pod kontrol instytucji wadzy politycznej. R.p. stanowi swoist przeciwwag i zarazem uzupenienie zmian rewolucyjnych. Do przyczyn czy powodw r.p. nale min.: a) niska efektywno systemu politycznego i jego otoczenia, bdca podoem potencjalnych i/lub realnych konfliktw spoecznych; b) zgaszane przez rne -* grupy spoeczne dania zmiany sposobw i rozmiarw dystrybucji dbr; c) zwikszanie si liczby, natenia i gwatownoci konfliktw podwaajcych i negujcych istniejcy porzdek spoeczny; d) pojawienie si postulatw wprowadzenia zmian, ktre formu owane s wewntrz elity wadzy; e) przenikanie si (dyfuzja) wzorw i praktycznych regulacji ycia spoecznego istniejcych w otoczeniu midzynarodowym. Spord wielu klasyfikacji zaproponowanych przez W. Lamentowicza naley wyeksponowa podzia wedug kryterium rda i przyczyn pojawiania si impulsu zmian oraz kryterium skutkw. Kryterium pierwsze pozwala wyrni: a) r. prewencyjne, podjte odgrnie przez o rodek wadzy politycznej w celu niedopuszczenia do nieprzewidywanej i ewentualnej eskalacji niepodanych -+ sprzecznoci i konfliktw, ktre gro osabieniem bd destrukcj systemu politycznego; b) r. wymuszone, bdce rezultatem wczeniejszego wystpienia oddolnych dziaa podjtych przez sfrustrowane grupy spoeczne. Wedug kryterium skutkw przeksztace wyr nia si min: a) r. adaptacyjne (przystosowujce system polityczny i jego instytucje do dynamicznie zmieniajcego si otoczenia): regulacyjne (porzdkujce i ukierunkowywujce, tzn. stymulujce, harmonizujce lub hamujce procesy przemian o ywioowym charakterze) i innowacyjne (wprowadzajce do systemu nowe rozwizania majce zwikszy jego skuteczno); b) reformy wsteczne, stabilizujce i postpowe ze wzgldu na ich stosunek do przyjtych kryteriw postpu spoecznego"; c) reformy czciowo rozadowywujee napicie rewolucyjne, reformy przygotowujce rewolucj lub reformy umacniajce przesanki rewolucji" (W. Lamentowicz, Funkcje systemu politycznego a ywioowa dynamika makrostrukiur ycia spoecznego, 1978; J, Kowalski, W Lamentowicz, E Winczorek, Teoria pastwa i prawa, 1981). Analiza przebiegu r.p. pozwala na wskazanie ich konsekwencji dla systemu politycznego i zakresu wadzy posiadanej przez dany podmiot, orodek wadzy: a) zwiksza ten zakres, b) utrzymuje dotychczasowy stan posiadania, c) dokonuje dobrowolnej bd wymuszonej delegacji jedynie czci swoich uprawnie wadczych na rzecz innego podmiotu (podmiotw), d) zmuszony jest - w celu zachowania podstawowych zrbw porzdku spoecznego oraz w celu uniknicia rewolucji - do podziau kompetencji wadczych lub oddania wikszoci z nich, e) traci wadz w wynika nieprzewidzianych konsekwencji r.p. [L.S.]
Li t e rat u ra:W Lamentowicz, Kapitalizm i reformy spoeczne, Warszawa 1987; R. Cichocki, Spoeczne ramy reformy, (w:j Midzy przeszoci a przyszoci, red. J. Wodarek, pozna 1998.

rozwodw lub aborcji), przynaleno do wsplnot politycznych (np. EWG czy NATO) oraz - w przypadku b. republik radzieckich - samostanowienie. W Polsce r. zwoywane byo czterokrotnie: w 1946, 1987 i 1996 i 1997 r. R. z 1996 r. dotyczyo problematyki powszechnego uwaszczenia, natomiast w 1997 r. obywatele wypowiadali si w sprawie przyjcia nowej konstytucji. Kwestie zwizane z trybem zarzdzenia i przeprowadzenia r. oglnokrajowego reguluje ustawaz 29.06.1995 r. W myl jej postanowie prawo zarzdzenia r. przysuguje prezydentowi (za zgod Senatu RP) oraz Sejmowi RP (z inicjatywy wasnej, senatu lub obywatel). Wynik r. jest. wicy wwczas, gdy wzia w nim udzia poowa

rttiorirnzjo

379

Regionalizm

REFORMIZM
(ac. reformo - przeksztacam) - kierunek ideologiczno-polityczny w ruchu robotniczym goszcy teori ewolucyjnego, stopniowego przerastania" -* kapitalizmu w -socjalizm, odrzucajcy rewolucyjne metody walki o obalenie kapitalizmu. Jedn z podstawowych tez r. jest stwierdzenie, i droga do socjalizmu prowadzi przez stopniowe reformy spoeczne, ekonomiczne i polityczne. R. jest czsto utosamiany z rewizjonizmem, tj. kierunkiem w mchu robotniczym, ktry zakada rewizj zasad teoretycznych i praktycznych -* marksizmu-leninizmu, gwnie pogldu o nieuchronnoci rewolucji socjalistycznej, koniecznoci ustanowienia - dyktatury proletariatu, kierowniczej roli klasy robotniczej i jej partii. Okrelenie r. jest cile zwizane z programem II Midzynarodwki. Hasa r. stay si podstaw programw politycznych

ako teoretyczn podstaw socjalistycznej myli politycznej. Twierdzi, e zwycistwo

wzrost politycznych wpyww klasy robotniczej. Zdaniem Bernsteina rozwj kapitalizmu prowadzi do wzrostu zamono ci spoeczestwa, wskutek czego nastpuje oglna poprawa sytuacji materialnej samych robotnikw. Wzrost standardu yciowego i demokratyzacja ycia politycznego powoduj agodzenie walki klasowej oraz stopniowe wrastanie" kapitalizmu w socjalizm. W warunkach wyrwnywania si rnic klasowych ustanowienie dyktatury proletariatu staje si zb dne. Zamiast niej Bernstein proponowa ustanowienie wadzy demokratycznej, ktra miaa zapobiega -* wojnom, a z czasem wyeliminowa je z ycia narodw. Zapocztkowany przez Bernsteina kierunek rewizjonistyczno-reformistyczny rozwijali tak e twrcy tzw. austromarksizmu (II. Kautsky, V. Adler, O. Bauer, K. Renner, R. Hilferding) oraz powstaego w latach dwudfciestych i trzydziestych tzw. neomarksizmu (G. Lukaes, E.

leninizmem i rewolucyjnym nurtem ruchu robotniczego. :KJD.]

REGIONALIZM
1. Tendencja rozwoju politycznego wspczesnego pastwa, ktra polega na -* dekoncentracji i - decentralizacji w adzy pastwowej na nisze poziomy systemu politycznego. Wyrasta ona z nasilajcych si da zwikszenia samodzielnoci gospodarczej i politycznej okrelonych obszarw terytorialnych, charakteryzujcych si spjnoci gospodarcz i kulturow. R, ma szczeglne znaczenie w pastwach wielonarodowych. Mo e wiza si z tendencjami separatystycznymi (jak np. w kraju Baskw w Hiszpanii) lub presj na stworzenie - federacji (jak w Belgii). R. jest polityk nakierowan na rozwizanie konfliktw wynikajcych z nierwnomier-noci rozwoju gospodarczego poszczeglnych regionw oraz na zaspokojenie aspiracji spoeczno ci lokalnych do samorzdu. W wielu przypadkach oznacza uwzgldnienie de o charakterze narodowociowym. R. stanowi wyraz odejcia od koncepcji odgrnego wyrwnywania nierwnoci" charakterystycznej dla polityki iat pidziesitych, ktra zostaa uznana za nieskuteczn . R. mo e by te

rozpatrywany jako forma przestrzennej dystrybucji w adzy na r ne poziomy systemu politycznego. Oznacza to, e spoecznoci regionalne staj si - wsplnotami politycznymi. W wyniku decyzji rzdu uzyskuj one prawo do wyaniania w asnych organw stanowicych i wykonawczych, prowadzcych polityk regionaln (ochrona autonomii regionu, rozwj gospodarczy i zaspokajanie potrzeb mieszkacw regionu). Jest to nieuchronnie zwizane z ograniczaniem uprawnie rzdu centralnego i czciowym uwalnianiem go od zada o charakterze gospodarczym i spoecznym. W wietle dowiadcze rozwinitych demokracji mona stwierdzi, e r. stanowi charakterystyczn tendencj rozwoju wspczesnego pa stwa. 2. R. w stosunkach midzynarodowych okrelany bywa albo jako ruch zmierzajcy do organizowania wadzy politycznej w obrbie naturalnych regionw", albo jako ruch w kierunku budowy wsplnot regionalnych i subregionalnyeh, ktrych czonkowie s zczeni historycznymi wizami, wynikajcymi z przynalenoci do mniejszych grup powizanych wspln przestrzeni geograficzn ". Jest to definiowanie istoty r. przez pryzmat bliskoci geograficznej czonkw regionw. Jednak wedug van Kieffensa pojcie regionu niekoniecznie musi si czy z ssiadowaniem ze sob pastw. E. Smith i M. Russet twierdz, e r. to teoria, ktra zakada, i cele midzy-narodowej wsppracy mog by osignite najlepiej przez rzdowe organizacje zoone z pastw pooonych na obszarach mniejszych ni obszar wiata". Bardzo restryktywne stanowisko w tej sprawie prezentowa sekretarz generalny ONZ Boutros H. Gnali. Uwaa, e nie mona tworzy zwizkw regionalnych budowanych na przesankach strategicznych lub ekonomicznych z pomi-niciem lub lekcewaeniem regionu w sensie geograficznym. Oprcz bliskoci geograficznej wan rol odgrywaj wizi kulturowe, wsplny jzyk, dowiadczenia, wzajemna zaleno od siebie pastw oraz zbiene interesy polityczne. Na nowe zjawisko regionalizmu morskiego" wskazuje E. Haliak. Dowodzi on, e zaw anie pojcia regionu czy r. do obszarw ldowych jest dzisiaj nieadekwatne w obliczu procesw, jakie zachodz na morzach i oceanach oraz przylegych obszarach ldowych. Istota i charakter r, morskiego zale od przyjcia operacyjnej definicji regionu morskiego. Taka definicja musi czy w sobie wiele rnych kryteriw: geograficzne, funkcjonalne, prawnomidzynarodowe, organizacyjne i polityczno-wojskowe. W wymiarze fizyczno-geograficznym E. Haliak mwi o istnieniu 23 regionw morskich. S one przedmiotem regulacji prawnomidzynarodowych, obszarem rywalizacji oraz czynnikiem integrujcym pastwa przylege do regionw morskich. W odniesieniu do okresu po II wojnie wiatowej zjawisko r. stao si przedmiotem regulacji w Karcie NZ (rozdz. VH, Ukady regionalne") i wielu rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ. Karta NZ wprawdzie nie definiuje organizacji regionalnej, niemniej uwaa je za wane struktury, zw aszcza w aspekcie pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego. Uwidocznione bardzo silnie tendencje regionaistyczne w Europie Zachodniej, zw aszcza od koca lat siedemdziesitych, a take nowy r, europejski zdynamizowany po 1989 r. stay si przedmiotem regulacji prawnej w ramach Unii Europejskiej i w porozumieniach midzyrzdowych pastw tworzcych - euroregiony. [A.A., T..-N.1
L i t e r a t u r a : R. Bierzanek, Bezpieczestwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa 1976; E. Haliak, Regionalizm morski, Stosunki Midzynarodowe", Warszawa, nr 16/1992: G. Bernatowicz, Nowy europejski regionalizm, Sprawy Midzynarodowe", 1994, nr 3.

Reglamentacja

i so

3.J7

(fr. reglamentatiori) - pojcie funkcjonujce gwnie w sferze ekonomicznej, oznaczajce prawne wy czenie pewnych dbr z wolnego obrotu gospodarczego. Sposb dziaania incydentalnie uruchamiany w okresach kryzysowych (wojny czy klski ywioowe). Sta si gwnym mechanizmem dystrybucji dbr w pa stwach -+ socjalizmu realnego. W pastwach tych dystrybucja praktycznie wszystkich dbr odbywaa si drog pastwow, w zwizku z tym mechanizm reglamentacji mg si w peni rozY/in. System r. sta si przysowiow marchewk, ktr wadza wykorzystywaa do manipulacji jednostkami i grupami Istnia take system r. wewntrz centralnej -> nomenklatury (tzw. sklepy za tymi firankami}. Mechanizm r. wynika rwnie z faktu, e system socjalistyczny by systemem niedoboru". Ten fakt', wymusza na wadzy stosowanie r. Istnienie tego stanu, zwaszcza o charakterze permanentnym, byo rdem wielu zjawisk patologicznych, gwnie: -korupcji, zodziejstwa i biurokratyzmu. [E.M.J

REGLAMENTACJA

RELIGIA
(lac. religio) ~ pierwotnie termin ten oznacza dbao o zasady moralne, zwaszcza odnoszce si do Boga. Wedug w. Augustyna dziki r. [...] dusza rodzi si na nowo z Bogiem, od ktrego si poprzednio poniekd oderwaa". R. jest zespoem wierze dotyczcych ludzkoci i czowieka, zwizanych z nimi zagadnie oraz form organizacji spoecznych. R. jest zjawiskiem historycznym, tzn. pojawia si na pewnym etapie rozwoju spoeczestwa. Istniej ujcia, zwaszcza teologiczne, zak adajce wieczne istnienie r., abstrahujce od warunkw cywilizacyjnych. Podstawowym i wsplnym czynnikiem dla wszystkich religii jest stosunek do sacrum (wito ci). Sacrum ma charakter materialny bd niematerialny, osobowy lub rzeczowy. wito ma suy stworzeniu podlego ci wiernych. Na og jest przedmiotem zoonych postaw - mioci, fascynacji, oddania, strachu, rezerwy siy, saboci itd. Niektre teorie gosz, e w samej naturze czowieka tkwi rdo religijnoci", e religijno jest zakodowana genetycznie i wynika z godu psychicznego". Teorie te wychodz z zaoenia, i czowiekowi od pocztku ycia spoecznego towarzyszy}' jakie treci i formy religijne. W najwczeniejszych okresach ewolucji czowieka byy to r. okrelane mianem pierwotnych, takie jak fetyszyzm (kult pewnych rzeczy), anirnizm {wiara w duchy, zwaszcza przodkw], totemizm (wiara w duchy opiekucze), manizm (wiara w kult zmarych), manaizm (wiara w magiczno osb i rzeczy). Pakt pierwotnoci nie wiadczy o tym, i wspczenie te formy religijnoci s nieobecne. S one zwizane z okrelonym (na og dosy niskim) stadium rozwoju cywilizacyjnego. Chronologicznie rzecz ujmujc kolejnym etapem rozwoju relig by poiteizm (wielobstwo). Forma ta pojawia si np. w staroytnych kulturach basenu Morza rdziemnego (Egipt, Grecja, Rzym). Ze wzgldu na kategori boga religie mona by podziehe na trzy typy. Religie ateistyczne (np. totemizm, fetyszyzm), religie politeistyczne (w staro ytnym Rzymie, Grecji) i monoteistyczne (chrzecija stwo, islam, judaizm). W ramach religii monoteistycznych moemy wyrni: panteizm - bstwo utosamia si ze wiatem, a czowiek jest czci tego boga, oraz deizm, gdzie bg jest wartoci najwy sz i jednoczenie stwrc wszechrzeczy Jest on przedmiotem kultu, tzn. czynnoci, ktre s wyrazem najwikszej czci, jak wierni maj dla bstwa. Typowe dla kultu czynnoci to: ofiara, modlitwa, oczyszczenia, pielgrzymki, procesje. Ofiara jest najpowszechniej zwizana z obrzdem kultowym. Opiera si na zasadzie wymiemalnoci, chcc co uzyska od bstwa, naley zoy mu jak ofiar. Sama ofiara jest zalena od warunkw kulturowych, materialnych, jak i od zasad samej religii. R. powstaje w wyniku wielu procesw-tzw: czynnikw religiotwrczych. Zasadnicze to: a) stosunek czowiek przyroda; niemoliwo racjonalnego wytumaczenia natury i powstawania wielu zjawisk zachodzcych w przyrodzie (np. burze, widny, fenomen dnia i nocy, trzsienia ziemi) i w rezultacie bezradno wobec nich sk oniy czowieka do nadania im ponadczasowego wymiaru" i sygmatu boskoci; b) czynnik spoeczny, czyli kontekst, w jakim religia rodzi si i ewoluuje. Z punktu widzenia politologa wane jest, i r. w ten czy inny sposb bya wizana z -* wadz polityczn. Wadcy (politycy) traktowali religi jako czynnik stabilizujcy jej zdobycie. Z reguy istniak symbioza i koegzystencja pomidzy wadz wieck i religijn- niekiedy powstawaa swoista, jednohto" obu wadz. Wadcom wieckim pomagaa usankcjonowa wasn pozycj i utrzyma w posuszestwie poddanych. Std te teologiczna teoria pochodzenia wadzy, ktra zakada, i pochodzi ona od Boga. a wejcie w konflikt z wadz oznacza jednoczenie naruszenie praw wieckich i boskich. Wspczenie interpretacja zwizku w adza-religia przebiega na innej p aszczynie. Decyzjom i dziaaniom wadz nie nadaje si boskiej interpretacji. Rnice religijne traktowane s jako jeden z gwnych -* podziaw socjopolitycznych w Europie. Rewolucja

REGULAMIN SEJMU

- wewntrzny akt normatywny - parlamentu okrelajcy organizacj jego pracy. Z formalnego punktu widzenia r.s. jest uchwa sejmu. Aktualnie obowizujcy r.s. zosta uchwalony 30.07.1992 r. Ustanawia on wewntrzn struktur sejmu, zasady reprezentacji politycznej oraz procedur decyzyjn. W myl r, organami Sejmu RP s: marszaek, prezydium, Konwent Seniorw oraz komisje sejmowe. Do zada marszaka Sejmu RP naley przewodniczenie obradom parlamentu, kierowanie pracami prezydium oraz reprezentacja parlamentu na zewn trz. Prezydium Sejmu BP, obejmujce marszaka i wicemarszakw, kieruje pracami parlamentu, min. przez uchwalanie planw pracy ustalanie terminu i porzdku posiedze , nadawanie biegu inicjatywom ustawodawczym i uchwaodawczym oraz koordynowanie prac komisji. Pre2ydium prowadzi te sprawy z zakresu stosunkw z Senatem RE Konwent seniorw jest organem wewntrznym, reprezentujcym dziaajce w Sejmie RP siy- polityczne. W jego skad wchodz: marszaek, wicemarszakowie, przewodniczc}' lub wiceprzewodniczcy klubw oraz przedstawiciele liczcych ponad 15 posw porozumie klubw lub k. Konwent jest organem opiniodawczym przede wszystkim wobec projektw planw pracy parlamentu, projektw porzdku dziennego, wnioskw co do trybu, dyskusji ico do wyboru przez Sejm RP jego organw. Komisje sejmowe s podstawow organizacyjn form pracy parlamentu. Rozpatruj, przygotowuj i opiniuj sprawy stanowice przedmiot prac Sejmu RP R.s. przewiduje powoanie komisji staych, ktrych Eczba wynosi ataalnie 24, oraz komisji nadzwyczajnych. Struktura polityczna sejmu znajduje wyraz w funkcjonowaniu klubw i k poselskich. Klubem jest reprezentacja partii politycznej Uczca co najmniej 15 posw. Stanowi ona odpowiednik powoywanych w parlamentach zachodnioeuropejskich frakcji parlamentarnych. Po wyborach z 1991 r. powoana 8 klubw poselskich, w 1993 r. utworzono ich 6, a po elekcji z 1997 r. - 5 (zob. Aneks). Koa s reprezentacj si politycznych, ktre nie wprowadziy do parlamentu 15 posw, ale maj ich co najmniej 3. Mog one powstawa na skutek rozamu w istniejcych klubach. R.s. okrela rwnie procedur decyzyjn w takich sprawach, jak: wybr oraz powoywanie i odwoywanie organw pa stwowych (np. Trybunau Konstytucyjnego, Trybunau Stanu czy Rzecznika Praw Obywatelskich), uchwalanie -* ustaw i uchwa, uchwalanie -> wotum meufhori i wotum zaufania wobec -> Rady Ministrw, postpowanie w sprawach orzecze i informacji - Trybunau Konstytucyjnego oraz informacji innych organw sdowych lub kontrolnych, przebieg posiedze komisji oraz tok obrad i postpowania na posiedzeniach plenarnych Sejmu RP (zob. -* seim i -> ustawa). [A.A.l

Rep razem acj a

$'-.2

is.;

Rewolcci;

narodowa stworzya konflikt midzy interesami pastwa a korpoiacyjn.m, przvwik-ami Kocio a. Chodzio gwnie o kwesti Kontrolimad yscemem ed^aq . Religiinoi ommaleno do Kocioa staa siew wielu krajach mp. Ho landu Belgu, Austrii, Niemczech) istotnym czynnikiem determinujcym zachowanie - elektoratu. Jednak poczynajc odat siedemdziesitych obserwuje si wyran tendencj spadku znaczenia religijnoci jako czynnika wpywajcego na decyzj wyborcy tsabme tzw. religijny model gosowania). Nie oznacza to jednak, i me mona me docemac rob^ jato motywu decyzji wyborczej. W Niemczech. Holandii, Belgu czy Francji odsetek indywidualnych decyzji o sposobie partyjnego gosowania mona wj tumaczy ^O.J^ kryterium 'regularnego chodzenia do kocio a". Wci istmeje sine powizanie pomidzy partyjnoci a ukadem wartoci, przekona wierze oferowanym pmz koci, ktre definiuj i wyznaczaj rzeczywist roi natonHa cz^ piM^.^,i; Z jednej strony kolejna generacja dziedziczy religijny system wartoci po poprawniej i staje sie on na tyle trway, ii stanowi element struktury myslema wiodcej do uksztatowania sie-stabilnych form identyfikacji (np. scnemat iz aoory iaoiiknie gosuje na oartie lewicowe). 2 drugiej za strony, poczynajc od lat siedemdziesitych wzroso w'Europie zachodniej znaczenie zmienionej" religijnoci w ksztatowaniu indvwidualnvch decvzji wyborczych w obliczu narastajcego Konfliktu wartoci zwiazanego'ze stvlem ycia czy kwestiami moralnymi Inp. pojawienie si fundamentalizmu' religijnego w pastwach skandynawskich), lk.M., rt.ri.j REPREZENTACJA (z tac. renraesentaiio -przedstawienie) - kategoria polityczna o dosc zrnicowanym znaczeniu, ktra stosuje si do wyjanienia odmiennych niejednokrotnie " zjawisk L^zmczeniu technicznym" to system pozwalajcy na wyonienie niewielu", ktrzy bd wystpowa w imieniu wielu", przedstawia ich mteresy i przetonanm dba'o nie" w szerszym, zinstytucjonalizowanym rodowisKU. Jako kategoria techniczna" termin r. odnosi sie do konstytucyjnego systemu sucego wyonieniu obieralnych czonkw organw legislacyjnych (zob. - ordynacja wyoorcza, - by stem wyborczy oraz - wybory). Niektrzy autorzy uto samiaj pojecie r. z samym organem wyonionym w celu wystpowania w czyim imieniu. Ten techniczny' aspekt r. bardzo czsto uto samiany iest z tzw. reprezentacj terytorialn jako praktyczniejedynym kryterium stosowanym w procesie kreowania organw przedstawiaeskic Uftoozi mianowicie o wyonienie reorezentantw na podstawie kryterium zamieszkania. 2. W ujciu normatywnym to koncepcja pozwalajca na Pgdzeme poastawo^ ego kanonukonstytacjonalizmu liberalnego, zasady - suwerennoci podmiotu zbioiowego (ludu. narodu) z faktem, i w rzeczywisto ci nie mo e on dziaa w sposb bezPf earu poza raczej wyjtkowymi sytuacjami (zob. - demokracja bezporednia) i dlatego regu stao sie wyanianie w wyborach powszechnych przedstawicieli suwerena, ktrzy reprezentuj jego wol i interesy. V/spczesna - demokracja ma.zde^dff^ charakter reprezentacji, tzn. e najwaniejsze decyzje polityczne zostaj podjte pi ze-maa" grup przedstawicieli wyanianych w g osowaniu powszechnym. 3. W ujciu 'funkcjonalnym jest to model polityki oparty na przesance iz* uastwo-wym procesie decyzyjnym powinni uczestniczy reprezentanci^ominujcycn segmentw spoeczestwa oraz funkcjonalnych grup nacisku (r mteresow, w modelu tym pojawiaj sie jakby dwa odrbne aspekty. Aspekt tzw. ..oficjamej poWg reprezentacji" zosta zdominowany przez partie polityczne, ktre po u ywaniu

wyborczej inwestytury do rzdzenia przejmuj cakowit odpowiedzialno za proces wyonienia parlamentu, tworzenia gabinetu i tre polityki pa stwa. Aspefct pazaparlamentarny, czyli jakby ,,cig dalszy polityki", ktry toczy si poza sfer szeroko rozumianych powiza pai-lamentarno-gabinetowych. Chodzi mianowicie o polityk r. interesw socjalnych i ekonomicznych, w ktrej dominuj wielkie ekonomiczne -^ grupy interesu (np. zwizki zavrodowe, organizacje pracodawcw). W istocie rzecz;,r chodzi o okrelenie sposobu, w jaki grupy interesu rywalizuj 0 y/pywy na rynku politycznym, oraz charakteru powiza midzy nimi a pastwowym procesem decyzyinym. [R.H.] REPUBLIKA (ac. res publico - rzecz ogu.) - forma pastwa, w ktrym - gow pa stwa jest osoba iub grupa osb wybierana na okrelony czas lub/oraz na czele pa stwa stoi kadencyjny organ wyoniony w drodze wyborw powszechnych. Zazwyczaj na czele r. stoi prezydent (zob. - gowa pastwa), Jednak moe on dysponowa rnym zakresem uprawnie (prerogatywami) i z tego powodu dzielimy r. na: prezydenckie, z silnym prezydentem (zob. -* prezydencki reim ora?, ~* semiprezydeneki reim), dla ktrych pierwowzorem s Stany Zjednoczone, oraz parlamentarne, w ktrych gowa pastwa peni jedynie funkcje reprezentacyjne {- pa.rlamentarno-gabinetowy reim). [R.H.] - wyodrbniony dzia * administracji publicznej, ktrym kieruje -v minister przy pomocy sekretarzy i podsekretarzy stanu. Kierowanie r. oznacza formuowanie i realizacj -* polityki odnoszcej si do okrelonego zespou problemw spoecznych. Podstaw wyodrbnienia r. jest uchwalenie ustawy o powoaniu urzdu okrelonego ministra (np. ustawa z 13.07.1990 r. o utworzeniu urzdu ministra przeksztace wasnociowych). R. jest tworzony na podstawie kryterium branowego lub funkcjonalnego. W pierwszym przypadku r. obejmuje okrelon przedmiotowo dziedzin polityki i administracji, ktra zajmuje si zaspokojeniem konkretnych, wyrnionych potrzeb zbiorowych. Przykadem mo e by r. spraw wewntrznych, spraw zagranicznych, edukacji, ochrony zdrowia lub komunikacji. Powoanie r. na podstawie kryterium funkcjonalnego oznacza, e obejmuje on nie wyodrbnion dziedzin administracji, a specyficzny rodzaj dziaalnoci. Przykadem takiego r. jest r. finansw lub przeksztace wasnociowych. [AA,]

RESORT

REWOLUCJA SPOECZWA
1. W szerokim ujciu stanowi d ugotrway i dynamiczny proces jakociowej zmiany ltransformacji) -> systemu spo ecznego, rozumianej w kategoriach postpu spoecznego, czyli zwikszania rzeczywistego zakresu wolnoci, rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej. 2. W wszym ujciu mwimy o r. politycznej, czyli gwatownym przejciu wadzy w pastwie (systemie politycznym) przez podmiot dotychczas jej pozbawiony, ktre najczciej zachodzi w drodze walki zbrojnej i uruchamia gbokie zmiany w spotecznoekonomicznej strukturze danego spoecze stwa. Wedug S.Huntingtona: [...] rewolucja to szybka, fundamentalna i gwatowna zmiana dominujcych warto ci i mitw spoeczestwa, instytucji politycznych, struktury spoecznej, przywdztwa, a take dziaalnoci i poiityki rzdu. Rewolucje naley zatem odrni od insurekcji. rebelii, rewolt, zamachw i wojen o niepodlego " (S. Huntington. Political, Order in

Rewo Lug a spoeczna

384

385

Rozbrojenie

Changing Societies, 1968), Pojcie r.s. ma wieloznaczny cnaraKter - w uj ciu sprawozdawczym oznacza: a) zmian podmiotu sprawujcego w adz, zmiany w systemach- ekonomicznym, politycznym, socjalnym lub kulturowym, albo tez caociow zmian systemu oglnospoecznego; b) zmiany o gwatownym i jakociowym charakterze, czyli zrywajce dotychczasowe kierunki i mechanizmy : rozwoju spoecznego przez (c) naruszanie bd niszczenie istniejcego porzdku polityczno-prawnego (jako takie maja charakter nielegalny), przy czym (d) zmiany inicjowane s przez dotychczas upoledzone -* grupy spoeczne, ktre posuguj si najczciej metodami przemocy i ktrych dziaania (e) motywowane s poczuciem - deprywacji i wrogoci wobec istniejcego systemu, a zarazem pozytywn wizj nowego adu spoecznego (P Pacewicz, Pomidzy myl a rzeczywistoci. Rewolucja spoeczna jmo zjawisko psychologiczne, 1983). Analiza procesu r.s. obejmuje nastpujce elementy: przyczyny, sytuacje rewolucyjn, podmioty, przebieg i ostateczne wyniki. Wsrod przyczyn r.s. wyrnia si czynniki: a) obiektywne, czyli skumulowane sprzecznoci i konflikty spoeczne - zwizane z funkcjonowaniem systemu spoecznego, a zwaszcza ze sposobami i efektami sprawowania - w adzy politycznej w zakresie dystrybucji dbr materialnych i niematerialnych; b) subiektywne, czyli wiadomo grup upoledzonych, dotyczc niesprawiedliwego podziau dbr waz z wystpowaniem deprywacji w warunkach grocego bd rzeczywistego spadku poziomu zaspo kajania potrzeb ludzi. Sytuacja rewolucyjna mo e by okrelona jako wieiowadza, czyli utracenie przez dotychczasowy podmiot w adzy monopolu na podejmowanie i egzekwowanie decyzji. Przyczynami wielowadzy s nastpujce zjawiska: a) Ul pojawienie si konkurentw lub koalicji konkurentw, wysuwajcych alternatywne zadania wycznej kontroli nad rzdem"; b) [...] poparcie tych zdan przez znaczn cze ludnoci (zw aszcza gdy poparcie to jest pobudzane przez zafcazy czy przeciwstawne posunicia ze strony rzdu)"; c) [...] niezdolno lub niech przedstawicieli rzdu do zlikwidowannia alternatywnej koalicji i/lub poparcia je, da" (Ch. Tilly, Mobilization and Revolution, 1978). W literaturze wymieniane s, wedug kryteriw liczebnoci i spenianych funkcji, rne rodzaje podmiotw r.s.: - zbiorowoci spoeczne (masy" - tumy, - ruchy spoecznopolityczne), - grupy spoeczne (klasv, warstwy), -> partie polityczne (zw aszcza meiegame), ~* ei<-y rewolucyjne, rzdy rewolucyjne. Analiza dziaalnoci tych podmiotw wymaga uwzgldnienia zjawiska - wystpujcego we wszystkich konkretnych r.s. - ich obiektywnego, wewntrznego zr nicowania na tle odmiennych pogldw, koncepcji, programw, metod i rodkw przeprowadzenia rewolucyjnych przeksztace (mon. zakresu i zasigu stosowania przemocy, gbokoci i tempa przemian r.), personalnej obsady orodkw decyzyjnych, rozprzestrzeniania si r. poza granice kraju, sposobw utozenia stosunkw z midzynarodowym otoczeniem itd. Przebieg r.s. obejmuje dwie Sazy. Pierwsza faza to dziaania zmierzajce do zdobycia wadzy politycznej (r. polityczna, przez mniej czy bardziej krwaw walk militarn albo te przez zwycistwo wyborcze. Jej bezporednim celem jest wprowadzenie nowych mechanizmw i instytucji zmieniajcych system polityczny, w tym aparat pastwowy. W drugiej tazie podejmowane sa dziaania wprowadzajce i utrwalajce rewolucyjne zmiany w sterach: ekonomicznej (zmiany stosunkw wasnociowych), socjalnej (zmiany struktury spoecznej) i kulturowej (zmiany dotychczasowych systemw wartoci, idei pogldw itd. oraz instutycji edukacyjnych). Zmianom tym towarzyszy mniej mb bardziej rozbudowana, ywioowa lub zinstytucjonalizowana -* przemoc. Jej poziom

uzaleniony jest od dwch oglnych czynnikw - poziomu oporu poprzedniego podmiotu wadzy i jego zwolennikw oraz strategii i taktyki utrzymania wadzy przez zwyciski podmiot. Praktycznym rezultatem zderzenia tych czynnikw jest: a) eskalacja dziaa i - wynikajce z d enia do ostatecznego zwycistwa -przyspieszone, czsto wountarystyczne wprowadzanie rewolucyjnych przemian, przede wszystkim oparte na terrorze jako przejciowej albo d ugotrwaej metodzie zastraszania i/luh likwidacji prawdziwych i domniemanych wrogw r., po czym nastpuje zwykle (b) osabienie tempa i gbokoci rewolucyjnych przemian, bd ce wynikiem zarwno osignicia podstawowych celw r., walki wewntrz zwyciskiego obozu, jak i zuywania si zasobw i energii podmiotw r. w warunkach utrzymujcego si oporu poprzedniego podmiotu wadzy. R.s. mo e zakoczy si w trojaki sposb: aj zwycistwem, czyli ostatecznym utrwaleniem nowego porzdku spoeczno-politycznego, b) klsk , czyli zwycistwem kontrrewolucji, c) kompromisem pomidzy walczcymi stronami, wynikajcym z niemoliwo ci ostatecznego pokonania przeciwnika w warunkach wzgldnej rwnowagi si. co oznacza przyjcie pewnych wsplnych regu okrelajcych funkcjonowanie systemu politycznego i jego otoczenia. [L.S.]
L i t e r a t u r a : J. Baszkiewicz, Wolno, rwno, uiiosnosc, 19S1, H. Arendt, O rewolucji, 1991; Wadza i spoeczestwo. Antologio tekstw z zakresu socjologii polityki, wybr i opra. J. Szczupaczyski, t. 1, Warszawa 1995.

REIM POLITYCZNY
ac. regimen - kierownictwo) - ukad formalnych (prawnych) oraz nieformalnych zasad mechanizmw regulujcych funkcjonowanie centrum wadzy politycznej oraz sposb jego powizania ze spoecze stwem (otoczeniem spoecznym). Z charakteru r.p. mo na wywnioskowa, kto ma dostp do centrw decyzyjnych i przy wykorzystaniu jakich procedur oraz w jaki sposb decydenci polityczni staraj si uo y stosunki z reszt -> wsplnoty politycznej. R.p. jest wic specyficzn form organizacji politycznej, ktra odgrywa szczegln rol w procesie stabilizacji systemu politycznego (w tym rwnie i stabilizacji demokratycznej). Zasadniczo mona podzieli r.p, na demokratyczne oraz niedemokratyczne. Przykadem drugiego mo e by r.p. totalitarny czy autorytarny. Z kolei wrd demokratycznych r.p. wyodrbniamy: -> parlamentamo-gabinetowe, - prezydenckie oraz - semiprezydenckie. [R.H.J

ROZBROJENIE
-stan lub proces odwrotny do zbrojenia, [..,] ograniczenie lub likwidacja si zbrojnych i zbroje pa stw na podstavrie umowy midzynarodowej" (J. Gilas). Termin cen jest postrzegany tak e jako dziaanie w kierunku [... i zmniejszania potencjau wojskowego a do jego cakowitej likwidacji*1 (W. Gralczyk). W tym przypadku zasadniej byoby mwi o ograniczaniu zbroje, tj. ustalaniu puapu zbroje, ktrego pastwa zobowizuj si nie przekracza. Obok tego terminu istnieje tak e kategoria redukcji zbroje, oznaczajca dziaania podejmowane przez poszczeglne pastwa, aby przywrci przekroczony przez nie poziom ogranicze. W literaturze amerykaskiej czy angielskiej unika si w zasadzie pojcia rozbrojenie, proponujc kategori kontroli zbroje (arms control). Wychodzi si przy tym z zao enia, e r., zwaszcza powszechne i cakowite, jest raczej niemo liwe. Niektrzy za sdz, e zbrojenia we wspczesnym wiecie s nieuniknione, a nawet konieczne. Najbardziej reprezentatywne stanowisko w tej kwestii prezentuje J. E. Dougherty. Wedug niego

Rozbrojenie ________________________________________________________ gSS pojcie kontroli zbroje jest starsze od rozbrojenia i zawsze obecne w polityce zbroje i bezpieczestwa pastwa. H. Buli wprowadza natomiast rozrnienie midzy kategori r. i kontroli zbroje. Rozbrojenie to redukcja lub zaniechanie zbroje [...T', za [...] kontrola zbroje to ograniczenia naoone na polityk zbrojeniow pastwa w zakresie poziomu zbroje, ich charakteru, rozlokowania lub uycia". Przeciwstawianie pojcia r, i kontroli zbroje -wynikao bardziej z powodw politycznych, determinowanych filozofi rozbrojeniow Zachodu i Wschodu w warunkach dwubiegunowego wiata. Take obowizujce w powojennym okresie doktryny wojskowe, mwice o roli siy militarnej w > polityce zagranicznej pastwa, nie tworzyy klimatu do forsowania koncepcji i programw o charakterze rozbrojeniowym, dajc pierwszestwo kontroli. Pogld taki zawarty jest w pracach H. Bulla, J.E. Dougherty'ego.T.C. Seheliinga, R.R. Bowiego. Pojcie r. u ywane jest w wielu oficjalnych dokumentach ONZ. w tym Karcie NZ, ktra mwi o regulowaniu zbroje", ale i o mo liwym rozbrojeniu'' (art. 47). W rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ nr 715 zawarta jest definicja tej kategorii przez okrelenie etapw programu rozbrojeniowego. Stanowi je miay: regulacja, ograniczenie oraz rwnowaona redukcja wszystkich si zbrojnych i zbroje. O wadze zagadnienia wiadczy take ogromna liczba rezolucji rozbrojeniowych, w tym o powszechnym i cakowitym rozbrojeniu (rez. 20 ONZ z 1959 r.), uznanym za cel i rodek, jaki mgby uchroni ludzko przed grob nowej katastroficznej wojny". Znaczce miejsce w procesie r. zajmuje porozumienie ambasadorw ZSRR i Stanw Zjednoczonych: W. Zorina i J. MeCloya z wrzenia 1961 r., precyzujce zasady rokowa rozbrojeniowych: a) powszechno - objcie porozumieniem r. jak najwikszej liczby pastw; b) cakowito - oznaczajca denie do zupenego wyei minowania si zbrojnych i zbroje; c) rwno - zapewnienie bezpieczestwa wszystkim pastwom; d) kontrola procesu rozbrojeniowego; e) kompemeutarno - czyli wi zanie procesu i dziaa rozbrojeniowych z budow systemu bezpieczestwa zbiorowego. Idee rozbrojeniowe znane s spoecznoci midzynarodowej od bardzo dawna. Wiele projektw pokojowego urzdzenia wiata byo budowanych na zaoeniu realizacji programw rozbrojeniowych. Jednym, z pierwszych konkretnych planw zawierajcych postulat powszechnego r. byl projekt cara Rosji Aleksandra I z 1816 r., skierowany do brytyjskiego ministra spraw zagranicznych. Zagadnieniami r. zajmowano si tak e w czasie dwch konferencji haskich (1899,1907). Realizacja postulatw r. bya jednak niemoliwa do czasu, gdy prawo do wojny iius ad helium) byo prawem pastwa, a wojna legalnym instrumentem polityki zagranicznej. Wspczenie rokowania rozbrojeniowe, jaki zagadnienie rozbrojenia jest jednym z waniejszych celw i kierunkw dyplomacji, elementem zasadniczym rokowa nad systemem bezpieczestwa. Karta Narodw Zjednoczonych nie precyzuje co prawda expressis verbis obowizku rozbrojenia, niemniej jednak stanowi przesank do konstruowania planw i struktur r. Lata bezporednio po II wojnie wiatowej, znane jako zimna wojna, nie stanowiy odpowiednio korzystnego klimatu do rokowa r. Przeciwnie, w warunkach politycznej konfrontacji! rywalizacji zbrojenia stanowiy jeden z najwaniejszych elementw -v polityki zagranicznej pa stwa. Najbardziej niebezpiecznym i spektakularnym zjawiskiem w tym okresie byl rozkrcony na ogromn skal wycig zbroje. Zjawisko to wystpowao w historii wielokrotnie, nigdy jednak w takiej formie i z tak intensywnoci. Obejmowao praktycznie wszystkie pastwa, bloki wojskowe i kontynenty. Bardzo niebezpieczny stawa si wycig zbroje w zakresie broni maso-wego raenia, jdrowej, biologicznej i bakteriologicznej oraz chemicznej. W okresie od 1945 r. do 1967 r. uksztatowa si klub mocarstw

i i'.t / i'tozhr
atomowych, dysponujcych broni A (atomow ; i H (wodorowa) (USA: 1945 bro A oraz 1952 - bro H; ZSRR: 1949 - bro A oraz 1953 -"bro H: Wielka Brytania: 1952 - bro A oraz 1958 - bro H; Francja: od 1960 - bro A oraz 1972 - bro H; Chiny: 1964 - bro A oraz 1967 - bro H). W ten sposb rok 1967 zamyka okres tworzenia si klubu mocarstw atomowych. W 1963 r. zostaje przyjty Ukad o zakazie dowiadcze z broni jdrow w przestrzeni kosmicznej, atmosferze i pod wod, za w 1968 r. - Ukad o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej. Ich podpisanie zahamowao i ograniczyo tempo powikszania si grona pastw dysponujcych tymi rodzajami broni. Jednak e wiele pastw nie przystpio wwczas do ukadu z 1963 r. i 1968 r., co pozwalao im prowadzi nieskrpowane badania w tym zakresie. Poza tyra przeprowadzona przez Indie w 1974 r. tzw. eksplozja w celach pokojowych dowioda, e i ukad o nieproliferacji nie stanowi dostatecznie silnej bariery hamujcej dostp do brom A. Obecnie poza wymienionymi wczeniej tzw. starymi mocarstwami atomowymi do grona pastw, ktre mogyby wej w posiadanie broni jdrowej lub nieoficjalnie ni dysponuj, zalicza si: Argentyn, Brazyli, Indie, Irak, Iran, Izrael, Japoni, KRLD, Kore Poudniow. Pakistan, Republik Poudniowej Afryki, Tajwan. Niektre z nich wstrzymay prace nad produkcj broni jdrowej, ap. Brazylia, Korea PM., RPA. Natomiast Indie i Pakistan od 1998 r. dysponuj w asn broni jdrow i rodkami jej przenoszenia. Szczeglnie niebezpieczna w tym zakresie staa si sytuacja po rozpadzie ZSRR. Dostp do broni atomowej miay wwczas Federacja Rosyjska, Biaoru, Ukraina i Kazachstan. Obecnie z broni jdrowej zrezygnoway Ukraina i Biaoru. W niedalekiej przyszo ci klub atomowy mo e liczy ok. 20 pastw. Bro biologiczna (bakteriologiczna) oraz chemiczna stanowiobok broni jdrowej najgroniejszy rodzaj. Dlatego te postulat ich likwidacji by wanym elementem procesu i programw rozbrojeniowych po II wojnie wiatowej, Protok genewski z 16.06,1925 r. o zakazie broni CB (chemicznej i biologicznej) nie stanowi przeszkody w jej uyciu. Genewska konferencja rozbrojeniowa (1931-1935) tak e zajmowaa si tym problemem. Opracowany i przedstawiony we wrzeniu 1933 r. projekt traktatu rozbrojeniowego przewidywa zakaz prowadzenia i przygotowywania wojny chemicznej lub biologicznej. Nie doczeka si jednak realizacji. Po II wojnie wiatowej rokowania w tym zakresie rozpoczy si w poowie lat szedziesitych. Wie si je z uyciem broni CB w wojnie wietnamskiej. W rezultacie dugotrwaych rokowa 16.12.1971 r. przyjta zostaa jednomylnie w Zgromadzeniu Oglnym ONZ Konwencja o zakazie produkcji, prowadzeniu bada i gromadzenia zapasw broni bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu". Jednoczenie przyjto rezolucj dotyczc broni chemicznej, w ktrej wezwano do jak najszybszego przyjcia odpowiedniej konwencji. 10,04.1972 r. wesza w ycie Konwencja w sprawie zakazu produkcji broni biologicznej i toksyn ". Wanym porozumieniem jest ukad z 1970 r. o zakazie umieszczania broni jdrowej w przestrzeni kosmicznej oraz konwencja 0 zakazie stosowania technik modyfikujcych rodowisko naturalne w wojskowych lub innych wrogich celach z 1978 r. Pod koniec lat siedemdziesitych rozpoczyna si II etap rokowa rozbrojeniowych. Charakteryzowao go osignicie rwnowagi militarnej midzy blokami wschodnim i zachodnim oraz atmosfera odprenia politycznego. Do najwaniejszych osigni tego okresu zaliczj mona porozumienia radziecko-amerykaskie o ograniczeniu zbroje strategicznych SALT-I z 1972 r. i SALT-I1 z 1979 r. (nieratyfikowane) oraz porozumienie zawarte midzy tymi dwoma pastwami w sprawie rodkw zmiejszenia niebezpieczestwa wybuchu wojny jdrowej U971). W 1975 r. wszed w ycie dokument w

Rozbroienie

388

SS9

: '- --y'Azywa-BJe sporw midzynarodowych

sprawie rodkw budowy zaufania oraz niektrych aspektw bezpieczestwa i rozbrojenia (zob. -* KBWE). d 1973 r. rozpoczy si rokowania wiede skie w sprawie redukcji zbroje w Europie. Wejcie wojsk radzieckich do Afganistanu zakoczyo faz * detente w stosunkach midzynarodowych. W konsekwencji tak e rokowania rozbrojeniowe zostay zamroone. Stan ten trwa do poowy at osiemdziesitych. Po wyborze M. Gorbaczowa na sekretarza generalnego KC KPZR rozpocz si kolejny etap w rokowaniach rozbrojeniowych. Podjto rozmowy w sprawie redukcji zbroje strategicznych (START), wznowiono przerwane rokowania wiedeskie oraz zainaugurowano konferencj w sprawie rodkw budowy zaufania i rozbrojenia w Europie (Sztokholm -1984). Zawarto dwa bardzo wane porozumienia rozbrojeniowe: ukad o likwidacji rakiet redmego i mniejszego zasigu 11987) oraz traktat wyprawie zbroje konwencjonalnych w Europie CFE, ktry wszed w ycie 17.05.1992 r. (podczas szczytu w Helsinkach w 1992 r. podpisano zmodyfikowany ukad CFE-1A), Traktat ten stanowi bezprecedensowe porozumienie rozbrojeniowe. Jego sens zamyka sie w tym, e jest to jedyne po II wojnie wiatowej porozumienie rozbrojeniowe o zasigu regionalnym, ktre dotyczy piciu rodzajw uzbrojenia, ktre maj decydujcy wpyw na stopie ofensywnoci potencjau wojskowego pa stw-sygnatariuszy. Przyjte rozwizanie mo e by postrzegane jako wzr rokowa rozbrojeniowych (chocia ostatnio syszy si gosy w Rosji domagajce si rewizji traktatu). Wanym elementem jest fakt, i traktat zosta opracowany przy wspudziale wszystkich pastw KBWJS. Plan zmniejszenia zbroje i zwikszenia zaufania w Europie zosta rwnie przedstawiony w memorandum rzdu PRL z 8.05.1987 {plan Jaruzelskiego). W 1991 r. USA i ZSRR podpisay ukad o redukcji g owic jdrowych i strategicznych rodkw przenoszenia (START I). -Jest to pierwsze porozumienie o redukcji ofensywnej strategicznej broni jdrowej. W dwa lata pniej (1993 r.) USA i Federacja Rosyjska podpisay ukad START II, na ktrego mocy w cigu 10 lat USA zobowizay si zredukowa 60% g owic i bomb jdrowych, za Federacja Rosyjska 68,5%. Po rozpadzie ZSRR bye pastwa radzieckie, ktre weszy w posiadanie broni jdrowej (Ukraina. Biaoru , Kazachstan), podpisay protok potwierdzajcy uzgodnienia START I (1992 r.). W 1993'r. START I zosta ratyfikowany przez USA, FR, Biaoru i Kazachstan. Ukraina podpisaa ostatecznie ukad z 1968 r. oraz przekazaa sw bro jdrow Federacji Rosyjskiej. W zamian pastwa te uzyskay gwarancje bezpieczestwa ze strony USA, Rosji i Mk. Brytanii. Po zrealizowaniu postanowie START I i START II liczba gowic nuklearnych, jakimi dysponuj wielkie mocarstwa i tak byaby ogromna (USA- 3500, Rosja - 3000). W 1995 r. Rosja i Stany Zjednoczone kontynuoway rozmowy nad dalsz redukcj gowic nuklearnych w ramach START III. Senat USA ratyfikowa START II w 1996 r., w FR za do 1999 r, nie udao si doprowadzi do ratyfikacji tego porozumienia. Przeomem okaza si szczyt G-8 w Kolonii, podczas ktrego prezydenci B. Clinton i B. Jelcyn porozumieli si w tej kwestii. Dyskutowano nad moliwoci redukcji liczby gowic nuklearnych Rosji i USA do poziomu 2500. Powane kontrowersje w procesie rozbrojeniowym wywoywa podjty przez USA plan budowy systemu obrony antyrakietowej, co mogo prowadzi do modyfikacji ukadu ABM. W 1999 r. USA przystpiy do wstpnej realizacji przyszego Narodowego Systemu Obrony Przeciwrakietowej. Ten fakt wywoywa protesty FR, a nawet gro by zerwania rokowa rozbrojeniowych i nowego wy cigu zbroje. Rosja odrzucia take ofert pomocy amerykaskiej na Finansowanie budowy radaru koo Irkucka, za zgod na rewizj ABM, obstajc przy jego cisym przestrzeganiu. Jesieni 1999 r. Rosja dokonaa pierwszej od szeciu lat prby rakiety

antybalistycznej (sugerujc, i ma to zwizek z planami USA stworzenia wspomnianego NSOP). Take ONZ przyja rezolucj, w ktrej opowiedziano si za cisym przestrzeganiem ukadu. Aktualnie USA wycofay si z jego realizacji. Wanym osigniciem procesu rozbrojeniowego byo przygotowanie Traktatu o cakowitym zakazie dowiadcze z broni jdrow, zamykajc to, czego nie udao si doprowadzi w 1963 r., gdy podpisywano Ukad o czciowym zakazie dowiadcze z broni jdrow. Ukad wyoono do podpisu w Nowym Jorku. 24.09.1996 r. podpisao go 150 krajw, w tym wszystkie mocarstwa- stali czonkowie RB ONZ, dysponujcy broni jdrow. Ukad o cakowitym zakazie prb z broni jdrow do padziernika 1999 r. ratyfikowao 48 pastw, w tym 26 z tzw listy pastw "progowych", natomiast senat USA nie zgodzi si na jego ratyfikacj. 'Ten fakt moe utrudni przebieg procesu rozbrojeniowego. [T..-N.] ROZWIZYWANIE SPORW MIDZYNARODOWYCH - zasada prawa midzynarodowego nakazujca rozwizywanie -* konfliktw midzynarodowych w sposb pokojowy Poczynajc od uchwalenia paktu ->- BriandaKelloga oraz aktu generalnego w sprawie pokojowego zaatwiania sporw midzynarodowych z 26.09.1928 r., zasad nadrzdn obowizujc pa stwa w sytuacji zaistnienia midzy nimi sporu midzynarodowego jest zasada pokojowego rozwizywania sporw. Zasada ta, jako naczelna, wpisana zostaa do Karty NZ (art. I i 2), Deklaracji zasad prawa midzynarodowego w sprawie przyjaznych stosunkw i wsppracy midzy pa stwami z 24.10. 1970 r., Aktu kocowego KBWE i wielu innych dokumentw. Jest to norma o charakterze prawnie wicym ca spoeczno midzynarodow, a nie tylko te pastwa, ktre podpisay stosowne dokumenty. Obowizek pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych uzupenia prawo stron w sporze do swobodnego 'wyboru sposobu jego rozwizania. W wietle powszechnie obowizujcego prawa midzynarodowego wyksztaciy si rnorodne rodki i metody pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych. Najoglniej dzielimy je na: a) dyplomatyczne oraz b) sdowe. Sposoby dyplomatyczne to takie, ktre nie obejmuj postpowania przed niezalenymi sdami midzynarodowymi i nie kocz si -wydaniem wyroku wicego strony. Do takich sposobw zaliczamy: rokowania (dwu- lub wielostronne), dobre usugi, porednictwo (zwane mediacjami), komisje ledcze oraz komisje koncyliacyjne. Rokowania, tj. prowadzenie bezpo rednich rozmw midzy stronami sporu", ktrych celem jest rozstrzygnicie okrelonej kwestii, s jednym z najstarszych sposobw regulowania sporw midzynarodowych. Ich skuteczno jest w duym stopniu zalena od postawy pastw i celu, jaki chc osign. Dobre usugi, to sposb polegajcy na dziaalnoci strony trzeciej, ktra ma doprowadzi do rokowa bezporednich midzy zainteresowanymi stronami w sporze. W tym sposobie rola pastwa trzeciego sprowadza si do doprowadzenia stron do stou rokowa. Instytucja dobrych usug mo e przeksztaci si w porednictwo (mediacj). Przypadek taki zachodzi wwczas, gdy pastwo trzecie wcza si bezporednio w rokowania, stajc si czsto mediatorem midzy zwanionymi stronami. Jego zadaniem jest agodzenie napi, wyszukiwanie paszczyzn czcych strony w sporze oraz proponowanie sposobw rozwizania problemu. Dobre usugi zosta}' unormowane w konwencjach haskich z 1899 r. oraz 1907 r. Rol mediatora przejmuj czsto organizacje midzynarodowe lub wybitne osobisto ci ze wiata polityki czy nauki. Np. w konflikcie w pastwach byej Jugosawii mediatorem z ramienia NATO i QBWE by iord Owen. Komisje

Rozwizywanie sporw mifedzyi-arodowvcit

31*0

391

i-;-v

woj spoeczny

ledcze to powoywane przez zainteresowane strony ciaa, ktrych zadaniem jest zbadanie i wyjanienie stanu faktycznego, co do ktrego istnieje spr. W ich skad mog wchodzi przedstawiciele pastw trzecich. Ten sposb rozwizywania problemw jest stosowany stosunkowo rzadko. Zosta on przewidziany w konwencji, haskiej z 1907 r. Przykadem komisji ledczej mo e by powoana w 1947 r. przez Rad Bezpiecze stwa ONZ Specjalna Komisja ledcza do zbadania sytuacji na granicy midzy Grecj a jej pnocnymi ssiadami". Komisja koneyliacyjna oznacza kolejny krok w postpowaniu w procesie pokojowego rozwizywania sporw midzy-nard owych. Jest to komisja midzynarodowa, ktra po zbadaniu stanu rzeczywistego sporu ma prawo zaleci konkretne propozycje co do sposobu jego rozwizania. Komisja koneyliacyjna nie wyrokuje. Postpowanie koncyiiacyjne czy w sobie elementy bada i porednictwa. Po raz pierwszy zostao przewidziane w Akcie generalnym z 1928 r. Nakazuje on obowizkow koneyliaej jako warunek przekazania spora do rozjemstwa. Koncy liacj przewiduje Karta NZ, konwencja wiedeska w sprawie traktatw z 1963 r., Deklaracja zasad prawa midzynarodowego" i szereg umw wielostronnych. rodki sdowe rozwizywania sporw dzielimy na: a) arbitra (inaczej sdownictwo polubowne) oraz b) sdownictwo midzynarodowe (Midzynarodowy Trybunat Sprawiediiwocii. Sadowe rodki rozwizywania sporw to takie, ktre obejmuj postpowanie przed specjalnymi organami sdownictwa midzynarodowego (MTS) lub sdami polubownymi, ich decyzje za w sprawie spornej s dla stron wice. Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwo ci (stay sd midzynarodowy] spenia d-wie podstawowe funkcje: sdzenia i wydawania opinii doradczych. W swej pracy sdziowie trybunau musz zacbov/ac bezstronno wyrokowania. Wyrok w danej sprawie wie strony. Jest ostateczny i strony nie maj prawa apelacji. W pewnych okolicznociach sd mo e dokona rewizji wyroku. Od staego sadownictwa midzynarodowego naley odrni sdownictwo polubowne arbitra. Jest to stara instytucja, znana w stosunkach midzynarodowych od czasw staro ytnej Grecji. Szerzej forma ta rozwina si pod koniec XIX w. (konwencje haskie z 1899 r. oraz z 1907 r.). Ta ostatnia definiuje arbitra jako [...] sposb rozwizywania sporu midzynarodowego przez sdziw wybranych przez strony w sporze, na podstawie regu prawa midzynarodowego". Zasadnicza rnica midzy arbitraem a MTS tkwi w swobodzie wyboru skadu sdziowskiego oraz procedury rozwizania konkretnego sporu. Dlatego te czsto okrela si t form jako sd polubowny". Podobiestwa za wyraaj si w tym, e wyrok arbitrau i MTS jest dla pa stw wicy. Obok przedstawionych sposobw rozwizywania sporw midzynarodowych istnieje szczegowa procedura postpowania przed Narodami Zjednoczonymi. Karta NZ w art. 52 dopuszcza moliwo odwoania si do organizacji lub ukadw regionalnych celem rozwizania danego sporu. Szczegowy tryb postpowania w sporach zwykych i kwalifikowanych (zagraajcych pokojowi i bezpieczestwu midzynarodowemu! zawieraj rozdziay VI i VII Karty NZ. Zgodnie z jej postanowieniami pastwa maj obowizek korzystania z tradycyjnych sposobw rozwizywania sporw, ktre przewiduje rozdzia VI. Gdyby jednak one zawiody, wwczas Rada Bezpiecze stwa ONZ moe wezwa strony do rozwizania sporu i wskaza sposoby jego rozwizania. Zalecenie takie nie ma jednak mocy wicej. Dopiero gdy zawiod sposoby przewidziane w Karcie NZ, Rada Bezpiecze stwa mo e w sporach kwalifikowanych (rozdzia VII) albo zastosowa poprzednio wymienione zalecenia, albo sama okreli warunki zaatwienia spora, jakie uzna za stosowne i konieczne. Od wymienionych rodkw pokojowego zaatwiania sporw naley odrni tzw. rodki odwetowe (tzw. rodki

pokojowego naciskaj. S to: retorsje, represalia, - embargo. Retorsja to rodzaj odwetu podjtego przez pa stwo wobec innego za dziaania, ktre w jego ocenie s sprzeczne z jego interesami lub te wobec niego nieprzyjazne. Represalia s rodzajem odwetu stosowanego w odpowiedzi za bezprawne dziaanie jakiego pastwa. S dopuszczane przez prawo midzynarodowe. Musi jednak by w takim przypadku przestrzegana zasada stosunkowoci (proporcjonalnoci}. Embargo to zakaz wwozu lub wywozu okrelonych towarw z pastwa, ktre swym zachowaniem gwaci normy prawa midzynarodowego. [T..-N.j
L i t e r a t u r a : W. Gralczyk, prawo midzynarodowe prywatne. Warszawa 19S9.

ROZWJ SPOECZWY
- w historycznym ujciu jest to dynamiczny mechanizm globalnych i fragmentarycznych przemian ycia spoecznego, polegajcy na przeplataniu si procesw ywioowych, riekontrolowanych oraz procesw zaplanowanych i Merowanych przez ludzi. R.s. zawiera dwie sekwencje zjawisk i procesw bdcych rezultatem - w rnych proporcjach - sprzecznoci i ~~ konfliktw oraz zgodnoci i wsppracy pomidzy podmiotami spoecznymi. Podstawowymi obszarami analizy procesw r.s. s: a) sfera ekonomiki - ze wzgldu na znaczenie procesw wytwarzania dbr zaspokajajcych zbiorowe i indywidualne potrzeby spoeczne; b) sfera polityczna - z powodu roli mechanizmw - kooperacji pozytywnej i negatywnej w wytwarzaniu, chronieniu i zmianach zasad -* adu spoecznego wraz z wadcza regulacj dystrybucji dbr; c) sfera kultury - ze wzgldu na aktywn rol rnych form wiadomoci spoecznej wgobariym procesiecy^/ilizacjnnc-technologicznym. Wliteraturze wyrnia si dwa podstawowe kierunki r.s.: a) postp, rozumiany jako realizowanie czy przyblianie si do pewnych pozytywnie warto ciowanych - w rnych Ideologiach, doktrynach i programach - stanw ycia spoecznego, oraz b) regres, rozumiany jako proces oddalania si spoeczestw od ju uzyskanych i korzystnie ocenianych warunkw i poziomw zaspokajania rnorakich potrzeb i interesw spoecznych. W tym kontekcie gwne zagadnienie socjologii, - politologii i innych nauk spoecznych dotyczy odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu i przez jakie mechanizmy ludzie mog wiadomie wpywa na kierunki i skutki przeksztace ycia spoecznego. J. Turowski, analizujc histori myli socjologicznej, wymienia trzy rodzaje teorii r.s.: a) linearne, wedug ktrych [...] spoeczestwa ulegaj przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te nie maja charakteru przypadkowego, dowolnego, ale maj charakter linearny, kierunkowy i zdeterminowany, przechodz od fazy pierwotnej do fazy docelowej "(A. Comte, H, Spencer K Marks), bj cykliczne, w ktrych [..,] spoeczestwa przechodz od jednej fazy do drugiej w swych przemianach, nastpnie powracaj znowu do fazy wyjciowej" {G.Vico, V Pareta, K KeEes-Krauz, E Sorokin), c) dychotomiczne, [...] ktrych gwn tez jest pogld, e spoeczestwa w toku rozwoju historycznego przechodz od stnktury spoecznej opartej na elementarnych grupach pierwotnych do struktury spoecznej opartej na zoonych grupach umownych". Charakterystyczne dla przedindustrialnego spoecze stwa grupy naturalne (rodzina, grupy rwienicze, ssiedzkie ltd.) zostay wspczenie zmarginalizowane przez grapy sformalizowane (umowne, kontraktowe") w postaci pastwa, partii, zwizkw, stowarzysze, przedsibiorstw itd. (E Tonnies, Ch.H. Cooley, E, Durkhehn, J. Turowski. Socjologia.Wielkie struktuiy spoeczne, 1994). Gwnymi czynnikami r.s. s: a) postp techniczny i technologiczny b) dyfuzja (przemkariie si kultur) - [...] wikszo zmian zachodzcych w strukturze i kulturze danego spoeczestwa dokonuje si jako wynik wzajemnych kontaktw z kultur innych

Rozwj spoeczny

392

Ku eh spoeczno-polityczny

spoeczestw", c) ruchy spoeczne - [...] systemy zbiorowych dziaa i dnoci podporzdkowanych okrelonej ideologii i zmierzajcych -zgodnie z odpowiednim programem i odpowiednimi metodami - do zmian strukturalnych ycia spoeczne go ' (J. Turowski), We wspczesnej socjologii dominuj dwie teorie odmiennie charakteryzujce uwarunkowania i mechanizmy r.s. Z orientacji strukturalnofunkcjonalnej wywodzi si integracyjna teoria spoecze stwa oparta na nastpujcych zaoeniach: a) .,[..,] kade spoeczestwo jest wzgldnie trwa, stabiln struktur elementw", V) [...] kade spoecze stwo jest dobrze zintegrowan struktur elementw", ci [...] kady element spoecze stwa jest funkcjonalny, tzn. przyczynia si do utrzymania spoecze stwa jako systemu", d'! [...] kada istniejca struktura spoeczna opiera si na zgodnym podzielaniu przez jej czonkw wartoci'*. W rozwoju spoeczestwa dominuj zatem mechanizmy ewolucyjne, oparte na

RWNO SPOECZNA
-w filozofii spoecznej, myli spoeczno-politycznej, etyce: podstawowa 'warto wystpujca zazwyczaj jako kategoria opisowa wraz z pojciem -* sprawiedliwoci. W historii myli spoeczno-politycznej pojcie r.s. wystpowao zarwno w teoriach objaniajcych rzeczywisto , zwaszcza w koncepcjach goszcych naturaln rwno Ludzi, jak i w sferze ideaw, wizji ustrojowych i postulatw moralnych oraz w krytyce programw spoecznych. Jako warto polityczna lub cel dziaa politycznych rwno (czasami z dookreleniem: rwno spoeczna) wie si cile z pojciemegalitaryzmu. Pojcie rwnoci spoecznej odnosi si do naturalnego statusu ludzi (wszyscy ludzie s rwni z natury bez wzgldu na ras, narodowo, wyznanie) lub do dziaania prawa jiaostwowego (wszyscy ludzie s rwni wobec prawa- rwno formalna). Rwno spoeczna moe take dotyczy okrelenia stanu stosunkw spoeczno-efeonomicznych, w ktrym wszyscy czonkowie spoeczestwa maj rwne szanse yciowe. Teorie oparte na zasadzie rwnych szans" (np. - liberalizm. -* chrzecijaska demokracja, - socjaldemokracja) przyjmuj, i okrelony stopie spoecznej nierwnoci jest niezb dny w kadym spoeczestwie, albowiem staje si on rodkiem motywujcym jednostki do zwikszenia wasnej aktywnoci spoeczno- zawodowej lub te zapewnia spoeczestwu moliwo obsady najpowaniejszych pozycji przez najbardziej kwalifikowane osoby (kryterium merytokratyczne, zob. take - teehnokratyzm). W marksizmie problem nierwnoci spoecznych bj/ strukturalnie zwizany z istnieniem w asnoci prywatnej i klas. W ujciu marksistowskim postulat r.s. moe by w peni zrealizowany jedynie w warunkach spoeczestwa bezklasowego. W skrajnej wersji (- socjalizm utopijny, -* komunizm utopijny) postulat r.s. zakada bezwzgldn rwno, ktra obejmuje jednakowe materialne wanuikt ycia, dochody i prawa ludzi, a take jednakow moliwo zaspokajania potrzeb, bez wzgldu na rnice wystpujce midzy ludmi w zakresie posiadanych zdolnoci intelektualnych i fizycznych, wkadu pracy itd. [KD.j RUCH SPOECZNO-POLITYCZNY - zbiorowe i celowe dziaanie o okrelonym zasigu przestrzennym i czasowym, ktre zmierza do wprowadzenia zmian o charakterze strukturalnym, dotyczcym funkcjonowania szeroko rozumianej -> w adzy politycznej i ukadu powiza uksztatowanego w jej ramach. Dokategoriir.s.-p. mozmazahczycnp.ruchliberakic^burzuazyjnyprzelomuX^/TriiXIXw., ktrego osi centraln stal si konflikt wolno versus przywileje, czy ruch socjddemokrafycznyprzdomuXlXiJCiw.,ktiyzw socjalna, ekonomiczne bezpieczestwo versus wasno prywatna i wadza ekonomiczna, a opiera si na koncepcjach dotyczcych interwencjomstycznych i redystrybucyjnych uprawnie pastwa, ktre maj gwarantowa obywatelowi prawa ekonomiczne (kontrola zasobw ekonomicznych). E Sztompka uwaa i r,s.-p. (autor uywa terminu ruch spoecznostrukturalny) dy do zmodyfikowania lub wytworzenia struktur spoecznych w czterech paszczyznach: a) ideologicznej (np. zmiana przekona co do funkcji - pastwa, odmienna wizja rozwoju spoecznego, nowa koncepcja wroga i przyjaciela): b) normatywnej (np. zmiana katalogu warto ci uznawanych przez spoeczestwo czy regu zachowa); c) interakcyjnej (np. zmiana regu dotyczcych tworzenia - koalicji politycznych czy powiza rnidzygrupowych): d) interesw (np. kwestia prestiu politycznego, dystrybucja przywilejw, dostp do dbr politycznych, droga awansu politycznego) (E Sztompka, Ruchy spoeczno-strukturalne w procesie stawania si, Warszawa 1988). Zasadniczo w literaturze politologicznej pojawienie si r.s.-p. interpretuje si w trojaki sposb. Po pierwsze, cz autorw odwouje sie do modelu pozbawienia"

wedug ktrej: a) ,.[... 1 kade spoecze stwo w kadym momencie pooiega procesom zmiany- zmiana jest wszechobecna", b) [...] w kadym spoecze stwie w kadym momencie wystpuje niezgoda i konflikt - konflikt spoeczny jest wszechobecny", c) [...] kady element w spoecze stwie przyczynia si do jego integracji i zmiany , d) [.,.] kade spoeczestwo opiera si na przymusie stosowanym przez jednych jego czonkw w stosunku do innych", Do siatki pojciowej tej teorii nale take kategorie -> sprzecznoci, walki, -* rewolucji, przemocy, -* deprywacji, frustracji, agresji, wrogoci itd. (R. Dahrendorf, Class and Class Conflict in Industrial Society, 1959). Przykadem typowej teorii konfliktowej jest - marksizm, wed ug ktrego r.s. dokonuje si przez rozwizywanie reprodukujcych si stale sprzecznoci i konfliktw spoecznych. W literaturze politologicznej wan rol peni pojcie rozwoju politycznego, ktre obejmuje pozytywne przeksztacenia w obszarach: a) -> partycypacji politycznej, b) - pluralizmu politycznego, c) liberalizacji (decentralizacji wadzy), d) integracji spoecznej, e) zdolnoci adaptacyjnej (efektywnoci), f) autonomii zewntrznej (suwerennoci). Z politologicznego punktu widzenia rozwj polityczny jest najistotniejszym aspektem rozwoju spoecznego. Pojcie to oznacza zarwno kierunkowy - proces polityczny (cig zmian) prowadzcych do rezultatw uznanych za korzystne z punktu widzenia jakiej grupy spoecznej (spoecznoci midzynarodowej, narodu, klasy, wsplnoty wyznaniowej, mniejszoci narodowej, elity politycznej, itp.), jai i sam, pozytywnie oceniany, rezultat. W literaturze spotka mo na rne koncepcje i definicje rozwoju politycznego. Najczciej jest on traktowany jako polityczna przesanka rozwoju ekonomicznego", polityka typowa dla spoecze stw industrialnych (zob. - industrializacja) modernizacja polityczna", budowa realnego pastwa narodowego", rozwj' prawny i administracyjny", masowa partycypacja obywatelska", demokratyzacja" lub zwikszenie potencjau mobilizacyjnego systemu politycznego" (L. Pye, Aspects of Political Development, 1966). Wikszo autorw jest zgodna co do tego, e rozwj polityczny oznacza postpujc specjalizacj struktur politycznych, przejmowanie standardw politycznych rozwinitych demokracji i ze dokonuje si on na og rwnolegle z innymi procesami rozwojowymi) (wzrost gospodarczy, urbanizacja, upowszechnienie edukacji, itp.). [L.S., A.A.l L i t e r a t u r a : L. Pye. Aspects of Political Development, Boston 1966: A. W. Jaboski. Teorie politologiczne w nauce anglosaskiej, 1991.

Rynek

r,<;-i

396

ttywalizacja polityczna

(zob. -> deprywacja polityczna), wedug ktrego grupa niezadowolonych, sfrustrowanych lub czujcych si zagroonymi (np. z powodu braku bezpieczestwa ekonomicznego) inicjuje stworzenie r.s.-p. W tym duchu analizowano np. w latach siedemdziesitych ruchy klasy redniej czy rozpatruje si wspczenie ruchy anryeraigrancMe w Europie Zachodniej. Po drugie, funkcjonuje teoria tzw. racjonalnego wyboru. Nie tyle wiec psychologiczne przeywanie pozbawienia" dostpu do okrelonych dbr staje si czynnikiem sprawczym stworzenia ruchw spoeczno-politycznych, co raczej motyw indywidualnych zyskw, ktry pcha obywateli do politycznego zorganizowania. Oczekiwane wymierne korzyci (np. ekonomiczne czy polityczne) stoj za taktem partycypacji obywatelskiej. Po trzecie, sdzi si, i w kadym spoeczestwie uzewntrzniaj si konflikty ale nie zawsze prowadz one do stworzeniar.s.-p. Fala istnienia odrbnych, uwiadamianych interesw grupowych jeszcze nie decyduje o ich polityzacji. Dopiero stworzenie efektywnej organizacji (np. partii politycznej) mobilizuje ten potencja. Zwolennicy modelu politycznej mobilizacji zasobw" kad wic nacisk na mo liwo uformowania organizacyjnej infrastruktury, ktry to fakt sankcjonuje" dopiero narodziny r.s.-p. [RH.]

do elekcji. R. zamknity oznacza niewielk szans dla nowych ofert politycznych. Gdy r. wyborczy jest maiy i zamknity, strategie wyborcze partii politycznych nastawione s na podtrzymanie lojalnoci dotychczasowych zwolennikw (tzw. vote maximization, strategies). Gdy jest on duy i otwarty, zach ca partie do poszukiwania poparcia w r nych krgach spoecznych! produkowania poparcia" {voteproduction strategies) (E. Wellhofer. Contradictions m Market Models of Politics. 1993,). R. wyborczy w ustabilizowanych demokracjach charakteryzowa si po II wojnie wiatowej niewielkim rozmiarem i niewielk otwartoci. W kocu lat szedziesitych zapocztkowana zostaa tendencj a zwikszania obutych elementw. Jej efektem byo obnienie poparcia dla tradycyjnych partii politycznych, ktre wyraao zmian oczekiwa i postaw wyborcw. W powsta luk tynkow weszy partie nowe. W demokracjach nieustabilizowanych - przynajmniej w pierwszej fazie - tranzycji politycznej - r. wyborczy charakteryzuje si znacznym rozmiarem i wysokim poziomem otwartoci, co oznacza, e elektorat jest dostpny dla wielu ugrupowa politycznych. [AAJ L i t e r a t u r a : P. Mair, Electoral Markets and Stable States, {es). The Market and the Stale, London, 1991. M, Moran, M. Wright

RYSMEK
- wyodrbniona cz przestrzeni spoecznej, w ktrej nawizuje si komunikacja midzy dostawcami a odbiorcami dbr materialnych i niematerialnych oraz usug. W ekonomicznym sensie r, jest procesem interakcji, w wyniku ktrych [...) kupujcy i sprzedajcy okrelaj, co i r& jakich warunkach chc sprzeda ub kupi" (D. Kamersehen, R. McKenzie, C. NardineEi, Ekonomia, wyd. pol. 1991). R. powstaje i rozwija si na skutek d enia ludzi do podniesienia poziomu zaspokojenia swych potrzeb i stanowi zacht do podejmowania dziaalnoci nastawionej na realizacj tego celu. Istnienie r. zwizane jest ze zjawiskiem konkurencji, polegajcej na swobodzie przedstawiania i propagowania ofert konkretnych dbr bd usug oraz na monoci zmiany ich treci na skutek postawy konsumentw lub dziaali rywali. Jednym z przejaww konkurencji jest poszukiwanie luk rynkowych, tj. obszarw niezaspokojonych potrzeb. Rynkiem rzdzi prawo wzajemnej relacji midzy poda i popytem, ktre okrela zaleno midzy iloci dbr (usug) a cen, za ktr konsumenci skonni s je naby. Relacja ta powoduje. e r. jest mechanizmem dziaajcym na zasadzie samoreguacji. tj, moe funkcjonowa nawet w warunkach braku interwencji czynnika zewntrznego (np. pastwa). Zapoyczone od ekonomii pojcie r. oznacza w politologii mechanizm regulujcy ycie polityczne. R. polityczny jest uto samiany z procesem interakcji pomidzy partiami i liderami politycznymi, wystpujcymi w rob dostawcw dbr i oferentw, a wyborcami traktowanymi jako konsumenci. Zjawisko r. politycznego zwizane jest z - rywalizacj polityczn, umoliwiajc swobod przedstawienia i wyboru oferty politycznej. Miejscem, w ktrym nastpuje wymiana midzy dostawcami dbr a konsumentami s wybory, tote r. polityczny utosamiany jest czsto z r. wyborczym. Traktowanie polityki w kategoriach r. umoliwia wypracowywanie skutecznych strategii dziaania tym podmiotom polityki, ktrych byt zale}' od poparcia spoecznego zdobywanego wwarunkachiywalizacji. Dotyczy to w szczeglnoci -* partii politycznych, zmuszonych do uwzgldniania zjawiska zmiennoci oczekiwa i preferencji wyborcw w swych strategiach wyborczych. Okrela je zw aszcza rozmiar i charakter r. wyborczego. R. jest may wwczas, gdy lojalno wyborcw wobec partii politycznych jest wysoka, a poziom przepywu gosw od jednej partu do drugiej - niski. R. wielki charakteryzuje si niskim poziomem lojalnoci politycznej oraz wysokim poziomem transferu gosw. R. jest otwarty, gdy wyborcy skonni s do przebierania" w rnych ofertach, a ich preferencje zmieniaj si od elekcji

RYWALIZACJA POLITYCZNA
- proces -^ kooperacji partii politycznych w grze o wadz, rozgrywajcy si na arenie wyborczej oraz parlamentarno-gabinetowej. Gwnymi postaciami r.p, s: walka (charakterystyczna zwaszcza dla -* wyborw) oraz kooperacja pozytywna, cechujca proces tworzenia i utrzymywania koalicji gabinetowych. Zinstytucjonalizowana r.p. wystpuje wy cznie w demokratycznych systemach politycznych, w ktrych dostp do wadzy nie jest ograniczony, ale moliwy jedynie w wyniku zwycistwa w wyborach. Efektem r.p. staje si uzyskanie legitymacji do sprawowania w adzy bd do speniania rob -> opozycji politycznej. W wynikli dugotrwaej r.p. ksztatuj si i krzepn wzorce zachowa politycznych, ktre okrela si mianem wzorcw r.p. Pod pojciem tym rozumiemy utrwalone standardy zachowa kooperacyjnych -* partii politycznych, stanowice podstaw ich strategii, Wzorce te s uwarunkowane rozmiarem poparcia osiganego przez partie w wyborach, reprezentowanym przez nie potencjaem koalicyjnym oraz tradycj polityczn . W ustabilizowanych demokracjach r.p. toczy si pomidzy ->lewic i -^prawic, gwnym za obszarem konfrontacji ideologicznej s kwestie spoeczno-ekonomiczne. Fakt ten powoduje, e dosy czsto dochodzi do wsppracy (koalicji) ugrupowa centrolewicowych (socjaldemokracja) z centroprawicowymi (chadecja) oraz - partii konserwatywnych z -* partiami hberalnymi. Bardzo rzadkie s natomiast przypadki pozytywnej kooperacji ugrupowa konserwatywnych lub liberalnych z -partiami socjaldemokratycznymi. Poza ukadami koalicyjnymi pozostaj partie uznawane za radykalne bd antyystemowe (komunici oraz -* partie ultraprawieowe). Wzorce rywalizacji politycznej ujawniaj si przede wszystkim w procesie formowania rzdu. Irlandzki politolog R Mair wyr nia dwa typy r.p. na tym poziomie: otwart i zamknit. Podstaw tego rozr nienia s trzy kryteria- zakres alternaqi wadzy (wymiany partii wchodzcych w skad gabinetu), trwao standardw wsppracy midzypartyjnej oraz poziom dostpnoci gabinetu dla poszczeglnych partii. R.p. otwarta charakteryzuje si tym, e altemacja wadzy jest czciowa (niektre partie pozostaj w rzdzie, niektre odchodz do opozycji), standardy wsppracy s zmienne (partie wchodz w rne konfiguracje koalicyjne), a liczba partii, ktre mog wej w skad rzdu, jest stosunkowo wysoka. Przeciwiestwem tej sytuacji jest r.p. zamknita (w razie przegrania wyborw wszystkie partie rzdzce przechodz do
-iTpfaii*

Rzd -* Gabinet

:;>>;;

;;yr

:'- T .: ":.;i:!

opozycji, obowizuj utrwalone standardy wsppracy midzy partiami, dostp zas do wadzy maj tylko niektre ugrupowania). WEuropieZaciiodniejr.p. ma gwnie charakter zamknity (Wielka Brytania, Hiszpania, Grecja, Szwajcari, kraje skandynawskiej, cho w latach dziewidziesitych mona byo zaobserwowa zmian standardw tworzenia gabinetw w takich krajach, jak: Belgia, Holandia, Austria czy Wochy. Natomiast w Europie Wschodniej r.p. jest w znacznej mierze otwarta, co wynika gwnie ze zmian zachodzcy eh na scenie politycznej (czste rozamy i fuzje partii politycznych, powstawanie nowych partii) oraz ze znacznej fluktuacji poparcia wyborczego. R.p. w krajach postkomunistycznych przebiega gwnie wzdu osi "genetycznej". Dominujcym wzorcem r.p. jest nieczenie si w koalicje partii wywodzcych si ze starego reimu (tzw. partii postkomunistycznych) z ugrupowaniami reprezentujcymi antykomunistyczn opozycj. Jedynymi wyjtkami od tej regay s: utworzony na Wgrzech w 1994 r. gabinet G. Homa, obejmujcy socjalistw oraz liberaw ze Zwizku Wolnych Demokratw, oraz litewski gabinet A. Brazauskasa, powoany w lipcu 2001 r., w ktrego skad oprcz postkomunistycznej Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy weszli socjahiberaowie z Naujoji Sajunga.A.A] RZD GABINE1 - organ pastwowy o statusie konstytucyjnym, powoany do ochrony wolnoci i praw obywateli zagwarantowanych w konstytucji i innych aktach prawnych, a zagroonych czy te naruszanych bezprawnymi decyzjami organw pastwa, organizacji i instytucji. Jego dziaalno reguluje ustawa z 15 lipca L987 r. O Rzeczniku Praw Obywatelskich, znowelizowana nastpnie w 1991 r. W Konstytucji RP z 1997 r. regulacja tej instytucji zawarta jest w rozdziale IX (art. 208-212).Rz. powouje Sejm RP za zgod Senatu na wniosek marszaka Sejmu lub grapy 35 posw. Jego kadencja trwa 5 lat (art. 209, ust. 1. konstytucji) i ta sama osoba nie moe by rz. wicej ni przez dwie kadencje (art. 51. Jest on w swej dziaalnoci niezawisy i' nie moe by pocignity do odpowiedzialnoci karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody sejmu RE Rz. podejmuje czynnoci na wniosek obywateli lub ich organizacji, organw samorzdowych lub z wasnej inicjatywy. Moe on nie podj zgoszonej spraw;/, ale musi zawiadomi o tym wnioskodawc- oraz osob, ktrej sprawa dotyczy Moe on rwnie poprzesta na wskazaniu wnioskodawcy przysugujcych mu rodkw dziaaniaub przeac spraw innemu organowi. Jeeli podejmie on spraw i stwierdzi, i prawa i wolnoci obywatela zostay naruszone, moe min.: a) skierowa ''wystpienie do organu, organizacji lub instytucji, w ktrych dziaalnoci stwierdzi naruszenie praw i wolnoci obywatelskich, formuujc opinie i wnioski co do sposobu zaatwienia sprawy; b) zada wszczcia postpowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji subowych wobec winnych; c) wnie rewizj nadzwyczajn od kadego prawomocnego orzeczenia: d) wystpi do waciwych organw o podjcie inicjatywy ustawodawczej; e) wystpi do -> Trybunau Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodnoci aktu prawnego z konstytucj lub ustawami zwykymi. Rz. moe ustanawia swoich penomocnikw terenowych, cho jak na razie nie skorzysta on z tego uprawnienia. Funkcj r.p.o. penili dotd min.: Ewa towska, T. Zieliski i A. Zieliski. Podobna instytucja znana jest winnych krajach, a w aciwe akty prawne posuguj si terminem ombudsman. [R.H.]

SAMORZD
- forma zaspokajania potrzeb zbiorowych okrelonej spoecznoci przez ni sam lub wyonionych przez ni przedstawicieli W sensie formalno-prawnym s. oznacza powierzenie przez pa stwo wykonywania okrelonych zada z zakresu -* administracji publicznej zrzeszeniom osb, ktrych dotycz skutki realizacji tych zada. W tym znaczeniu s. jest form -> decentralizacji administracji. Najbardziej rozpowszechnion form s. jest s. terytorialny. S. moe mie take inny charakter, ap. zawodowy (np. adwokacki lub lekarski), pracowniczy, akademicki czy uczniowski. Wsplne wszystkim, formom s. cechy to: al istnienie wyodrbnionej grupy spoecznej poczonej potrzebami wizi (spoeczno samorzdowa): b) mono wyamania przez ni wasnej reprezentacji umocowanej do dziaania w je; imieniu: c) moliwo organizowania procesu zaspokajania pewnej czci potrzeb spoecznoci samorzdowej oraz d) nadzr organw administracji rzdowej. Cho s. jest przeciwie stwem (lub uzupenieniem) pa stwa, to stanowi on form wadzy publicznej (A. Piekara, Spoeczno lokalna i samorzd, 1986), ktra jest upowaniona do nakadania obowizkw na czonkw danej zbiorowoci oraz do regulowania ich zachowa. W teorii s. wyodrbniy si dwa nurty. Pierwszy z nich zwizany jest ze szko prawa natury i akcentuje pierwotno zwizkw powstaych na podstawie wizi spoecznych wobec wizi tworzonych przez pastwo. Dragi - wywodzcy si z - pozytywizmu prawniczego- uznaje, es. jest wyrazem ustanowionego przez -v pastwo podziau zada (J. Panejko, Geneza i istota samorzdu europejskiego, 1934) lub dobrowolnej rezygnacji pastwa z niektrych uprawnie w zakresie -* administracji publicznej CV. Bim,Zwizki publiczno-prawne w wietle ustawodawstwa polskiego, 1928). Wspczenie przewaa nurt drugi, podkrelajcy jednak fakt, e s. jest instytucj usankcjonowan aa skutek oddolnych naciskw formujcego si w XIX i XX w. - spoeczestwa obywatelskiego. Oznacza to, e rezygnacja z -koncentracji wadz;/ w rkach -* aparatu pastwowego ma charakter wymuszony, a nie dobrowolny Postulat s. wyraa zawsze ch ograniczenia wadzy pastwa. Pocztkowo by wyrazem opozycji wobec monarchii absolutnej. W XX w. stal si ide protestu wobec wadzy -> biurokracji. Po II wojnie wiatowej sformu owano, zw aszcza w nauce francuskiej i jugosowia skiej, wiele koncepcji s., ktry stanowiby alternatyw wobec - etatyzmu utosamiajcego system polityczny z pastwem (E Rossanvalon, N. Pasi, J. Djordjevic). Pewien rozgos zyskaa zwaszcza jugosowiaska koncepcja spoecze stwa samorzdowego traktowanego jako trzecia droga" midzy zachodnioeuropejsk demokracj parlamentarn a zbiurokratyzowanym systemem komunistycznym SE. Kardelj, Prauci razuojapalitiekog sistema socijalistikog samoupravlanija, 1977). Prby jej urzeczywistnienia nie powiody si i zostay stopniowo zaniechane po mierci J. Tito w 1980 r. Spord licznych form s. najistotniejsz rol odgrywa s. terytorialny. Jest on instytucj obecn we wszystkich systemach demokratycznych (a nieobecn lub fikcyjn w systemach niedemokratycznych). Stanowi rwnie przedmiot ochrony ze strony prawa midzynarodowego, zawierajcego zalecenia do stwarzania warunkw jego rozwoju. Zgodnie z Europejsk Kart Samorzdu Terytorialnego s. oznacza prawo i zdolno spoecznoci lokalnych do kierowania i zarzdzania - na ich wasn odpowiedzialno, w interesie mieszka cw oraz w granicach prawa- zasadnicz czci spraw publicznych. Wzrost znaczenia s. w okresie po II wojnie

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

iiiti

saaowmccwo

wiatowej wie si . rozwojem tender wycofywania sie" - a ostatnio - z icoxieepeis pasrwa. [AA..] SAMORZD POWIATU - wprowadzony ustawa z 5.06.1.998 r. , poredni midzy samorzdem ~> gmin}' a - samorzdem wojewdztwa poziom -* samorzdu terytorialnego. S.p. jest konsekwencj zmiany podziaa terytorialnego kraju z dwuszezebowego, jaki obowizywa w Polsce w latach 1975-1998, na trjszczeblowy. Podobnie jak w przypadku gminy i wojewdztwa mieszkacy powiatu tworz z mocy prawa -* wsplnot samorzdow. Powiat, ktrego zielno podlega ochronie sdowej, wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgrmnnym, me naruszajc jednak zakresu dziaania gmin. Do podstawowych zada powiatu nale min. sprawy edukacji publicznej, ochrony zdrowia, pomocy spoecznej, przeciwdziaania bezrobociu, ochrony rodowiska oraz transportu i drg publicznych. pow' pr S.p. tworzy rada powiatu, bdca organem stanowicym i kontrolnym, oraz zarzd powiatu jako jego organ wykonawczy, ze starost na czele. Rada powiatu liczy minimum 20 a maksimum 60 osb, w zalenoci od liczby mieszkacw. Radni wybierani s w wyborach powszechnych. Wybory s proporcjonalne, przy zastosowaniu formu y d'Hondta (zob. -* system wyborczy). Rada wybiera starost, a na jego wniosek pozostaych czonkw zarzdu (w "liczbie od 3 do 5 osb), w glosowaniu tajnym, bezwzgldn wikszoci ustawowego skadu rady Jeli tego nie dokona w cigu trzech miesicy ulega rozwizaniu z mocy prawa. Zarzd mo e by odwoany na skutek nieudzielenia absolutorium b d z innych przyczyn. W tym ostatnim przypadku wniosek musi by zgoszony przez 2/5 radnych, zaopiniowany przez komisj rewizyjn oraz poparty przez 3/5 ustawowego skadu, rady. W razie odwoania zarzdu i niedokonania wyboru nowego w cigu trzech miesicy radamega rozwizaniu. W pierwszych wyborach do s.p., jakie odbyy si 11.10,1998 r. najwicej mandatw obsadziy dwie gwne polskie formacje polityczne - AWS i SLD, Na 10 290 mandatw w radach powiatw uzyskay one odpowiednio 3130 oraz 2825. Trzeci si" okazay si koalicje lokalne, ktre zdobyy 2561 mandatw. [AA] SAMORZD WOJEWDZTWA - najwyszy poziom -* samorzdu terytorialnego, wprowadzony w wyniku reformy z 1998 r. Zgodnie z ustaw z 5.06.1998 r. mieszkacy wojewdztwa tworz z mocy prawa regionaln -> wsplnot samorzdow. Do zakresu dziaa s.w. naley wykonywanie zada publicznych o charakterze wojewdzkim, nie zastrzeonych ustawami na rzecz organw administracji rzdowej (zob. -+ administracja publiczna). S to min. sprawy edukacji publicznej (w tym szkolnictwa wyszego), promocji i ochrony zdrowia, kultury i ochrony jej dbr, pomocy spoecznej, modernizacji terenw wiejskich, zagospodarowania przestrzennego, ochrony rodowiska, obronnoci, bezpieczestwa publicznego i przeeiwdziaaniabezrobociu. S.w. wykonuje te zadania w imieniu wasnym i na wasn odpowiedzialno, dysponuj).', mieniem wojewdzkim, ktre stanowi wasno, i innymi prawami majtkowymi nabytymi przez wojewdztwo lub inne wojewdzkie osoby prawne. S.w. posiada osobowo prawn oraz korzysta z sdowej ochrony swej samodzielnoci. Wykonujc swoje zadania nie mo e narusza samodzielnoci gminy i powiatu. Ustawa postanawia rwnie, e organy s.w. nie stanowi wobec powiatu ani gminy organw nadzoru, kontroli ani te instancji odwoawczych w postpowaniu administracyjnym. Organami s.w. s - sejmik wojewdztwa oraz wyaniany przeze picioosobowy zarzd wojewdztwa, z marszakiem na czele. Zarzd jako organ wykonawczy wojewdztwa wykonuje uchwa/ sejmiku, gospodaruje mieniem wojewdzkim, przygotowuje projekty:
miOi

budetu wojewdztwa, strategii rozwoju wojewdztwa, piana zagospodarowania przestrzennego i programw 'wojewdzkich oraz zapewnia ich wykonanie. Marszaek wojewdztwa jest kierownikiem urzdu marszakowskiego, za ktrego pomoc zarzd wykonuje swoje zadania. System s.w. obejmuje take mo liwo bezporedniego decydowania o najwaniejszych sprawach wojewdztwa przez mieszkacw w trybie -* referendum. Moe by ono zwoane w kadej wanej dla wojewdztwa sprawie, z inicjatywy sejmiku wojewdzkiego lub 1/10 mieszkacw. Podobnie jak w przypadku gmin i powiatw wymogiem wanoci referendum jest co najmniej trzydziestoprocentowa frekwencja [A.A.1 SDOWNICTWO - ogl -> organw pastwowych sprawujcych w adz sdownicz, tj. stosowanie -* prawa w sytuacjach konfliktowych. Istot wymiaru sprawiedliwoci jsst rozstrzyganie sporw powstajcych na gruncie prawa cywilnego oraz wymierzanie kar za czyny uznane za przestpstwa. Wyodrbnienie w adzy sdowniczej wie si z teori - podziau w adz, w myl ktrej stosowanie prawa winno by oddzielone od jego uchwalania (zob.-* legislatywa) oraz wykonywania (zob. egzekutywa). Tym, co w pastwie demokratycznym odrnia wadz sdownicz od dwch pozostaych tj. ustawodawczej i wykonawczej), jest niezawiso, ktra rozumie si jako niezaleno od ukadu sit politycznych wyonionych w wyborach oraz jako niemo no wywierania na dziaalno powszechne i szczeglne (specjalne). Pierwss spraw z zakresu prawa karnego, cywilnego, rod; pracy i ubezpiecze spoecznych. Sdami takimi w Polsce, w myl ustawy z 20.06.1982 sadwr naciskw rjolitvcznvch. Rozrniamy dwa zasadnicze rodzaje sadw: e z nich rozstrzygaj w wikszoci innego i opiekuczego oraz prawa 5 r. s s. rejonowe, wojewdzkie i apelacyjne. Podstawow jednostk orzekajc jests, rejonowy. S. szczeglne to takie, ktre zostay powoane do rozpatrywania spraw dotyczcych pewnego krgu osb Cnp. wojskowe lub s. dla nieletnich) bd dla okrelonej kategorii spraw (np. s. pracy). Szczeglny charakter posiadaj take -Trybuna Konstytucyjny i -* Trybuna Stanu. Organem zwierzchnim w adzy sdowniczej jest w Polsce Sd Najwy szy, sprawujcy nadzr w zakresie orzekania nad wszystkimi s. gwnie przez rozpatrywanie rodkw odwoawczych i rewizji) od wydanych przez nie orzecze . Do zada SN naley te zapewnienie prawidowoci i jednolitoci wykadni (interpretacji) -* prawa oraz praktyki sdowej. Skada si on z piciu izb: administracyjnej, pracy i ubezpiecze spoecznych, cywilnej, karnej oraz wojskowej. Swoistym organem zwierzchnim wobec s. jest powoana w 1989 r. Krajowa Rada Sdownictwa, stojca na stray niezawisoci sdziowskiej i niezalenoci sdw, rozpatrujca kandydatury na stanowiska sdziowskie. Sdziowie wszystkich s. powszechnych oraz SN s powoywani i odwoywani przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sdownictwa. Dziaalno s. w Polsce jest podporzdkowana kilku zasadom okrelonym w konstytucji. Nale do nich przede wszystkim: a) niezawiso sdziowska polegajca na tym, e sdziowie podlegaj wycznie ustawom, kierujc si w orzekaniu przepisami prawa oraz wasnym sumieniem; b) jednolito -oznaczajca wykonywanie przez wszystkie sdy tego samego rodzaju zada - orzekania w imieniu pastwa; c) kolegialno orzekania; d,i udzia czynnika spoecznego w postaci wybieralnych przez rady gmin awnikw; ej jawno postpowania, 0 prawo oskaronego w sprawie karnej do obrony oraz g) nadzr S du Najwy szego. Dziaalno s. - cho niezalena od doranych ukadw si politycznych -jest w istocie dziaalnoci polityczn. Wie si bowiem ze stosowaniem legitymowanego przymusu pastwowego (zob. - pastwo. ->

prawo, ~> panowanie polityczne). Wychodzi

Seim RP

400

401

Sejmik wgjewdztwt

naprzeciw oczekiwaniom spoecznym w dziedzinie bezpieczestwa prawnego i stanowi widoczny przejaw efektywnoci lub nieefektywnoci systemu politycznego w tej dziedzinie. Sprawno funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci jest -wic istotnym czynnikiem stabilnoci politycznej. [AA.] SEJM RP -jeden z dwch organw Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie wadzy1 ustawodawczej. Jest reprezentacj polityczn narodu polskiego, ktry sprawuje wadz przede wszystkim przez swych przedstawicieli. S. skada si z 460 postw wybieranych w wyborach powszechnych, rwnych, bezpo rednich, proporcjonalnych i tajnych (zob. ~* ordynacja wyborcza). Kadencja s.-tj. maksymalny okres trwania penomocnictw posw -wynosi 4 lata. Zgodnie z konstytucj z 2.04.1997 r. mo e ona ulec skrceniu w nastpujcych przypadkach: a) na skutek uchway s. podjtej wikszoci 2/3 gosw, b) w wyniku decyzji prezydenta - na skutek nieuchw alenia ustawy budetowej w wymaganym terminie oraz niezdolnoci do powoania premiera w trybie przewidzianym w konstytucji (zob. konstruktywne wotum nieufnoci), G wn funkcj S. RP jest stanowienie -+ ustaw, Konstytucja nie ogranicza przy tyra materii ustawodawczej: w tej formie prawnej mo e by uregulowana kada kwestia. Niektrzy autorzy wyrniaj funkcj ustrojodaw-cz, sprowadzajc si do uchwalania konstytucji. Inn funkcj jest funkcja kreacyjna. S. uchwala wotum zaufania dla powoanej przez prezydenta Rady Ministrw i jej programu dziaania, uczestniczc tym samym w procesie kreacji -gabinetu. Wybiera czonkw -* Trybunau Konstytucyjnego, -+ Trybunau Stanu, -* rzecznika praw obywatelskich, prezesa -* NIK oraz czterech czonkw Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. S. sprawuje rwnie funkcj kontroln przez wysuchiwanie sprawozda i informacji Rady Ministrw i innych zobowizanych do ich przedkadania organw pa stwa (np. rzecznika praw obywatelskich, NIK czy Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji) oraz przez kierowanie - interpelacji i zapytali poselskich do ministrw. S. wspuczestniczy rwnie w funkcji egzekwowania -+ odpowiedzialnoci politycznej gabinetu, prezydenta oraz innych funkcjonariuszy publicznych. Uchwala wotum nieufnoci dla rzdu. Jest rwnie uprawniony do udzielania lub odmowy wotum zaufania. Wraz z Senatem RP (zob. - senat) rozpatruje wniosek o postawienie prezydenta oraz innych funkcjonariuszy publicznych przed Trybunaem Stanu. [A.A.] SEJMIK SAMORZDOWY - istniejca w RP do 1998 r. wsplna reprezentacja wszystkich gmin z obszaru wojewdztwa. Wyboru delegatw gmin do s.s. - w liczbie uzalenionej od Ucz by mieszkacw - dokonyway rady gmin w gosowaniu tajnym spord swych czonkw. Do zada s.s. naleay m.in.: ocena dziaalnoci gmin i instytucji komunalnych na obszarze wojewdztwa, upowszechnianie dowiadcze samorzdowych, prowadzenie mediacji midzy gminami, zwo ywanie nadzwyczajnej sesji rady gminy, wyraanie zgody na niektre uchway rad gmin w przypadku, gdy wojewoda zgosi wobec nich sprzeciw, podejmowanie uchwa w sprawie rozwizania zarzdu gminy w trybie nadzoru, ocena administracji rzdowej w wojewdztwie, opiniowanie kandydatw na wojewodw, wystpowanie z wnioskami o uchylenie zarzdze wojewody naruszajcych interesy lokalne oraz wyraania opinii w sprawach istotnych dla wojewdztwa. Aczkolwiek s.s. nie zosta wyposaony w liczne uprawnienia wadcze, to by on czym wicej ni tylko organem opiniodawczo-doradczym. W sytuacji, w ktrej na szczeblu wojewdzkim brak byo instytucji samorzdu terytorialnego, s.s. wystpowa jako

ogniwo koordynujce poczynania rad gminnych oraz. jako pomost midzy administracj samorzdow i rzdow. Mono wypowiadania opinii w kadej sprawie istotnej dla wojewdztwa oraz formuowanie opinii o kandydaturze wojewody stanowiy fakty, z ktrymi przedstawiciele administracji rzdowej musieli si liczy , zw aszcza gdy nie chcieli prowokowa konfliktu z samorzdami gminnymi. Praktyka lat dziewidziesitych potwierdzia ywotno instytucji s.s., ktra bya ustanowiona jako swego rodzaju prowizorium. Dowodem tej ywotnoci stao si m.in. powoanie Krajowego Sejmiku Samorzdowego stanowicego forum wymiany dowiadcze i koordynacji dziaa s. wojewdzkich. Z dniem 1.01.1999 r. s.s. zosta zastpiony przez * sejmik wo-jewdztwa. [A.A.J

SEJMIK WOJEWDZTWA
- nowa instytucja -* samorzdu terytorialnego, ktra zgodnie z ustaw z 5.06.1998 r. zastpia istniejcy dotychczas - sejmik wojewdzki. Zasadnicza zmiana w stosunku do uprzednio obowizujcych przepisw polega na okreleniu s.w. jako organu stanowicego i kontrolnego wojewdztwa oraz wprowadzeniu zasady wyaniania go w wyborach powszechnych (sejmik samorzdowy skada si z delegatw wyanianych przez rady gmin). Zgodnie z ordynacj wyborcz do rad gmin, rad powiatw i sejmikw wojewdztw z 16.07,1998 r. w sk ad s.w. wchodzi minimum 45 radnych w wojewdztwach liczcych do 2 min mieszkacw oraz po 5 radnych na kade kolejne rozpoczte 500 tys. mieszkacw, Prawo zgaszania kandydatw maj partie polityczne, organizacje spoeczne oraz wyborcy. Lista kandydatw musi liczy co najmniej 5 nazwisk i by poparta podpisami co najmniej 300 wyborcw. Podziau mandatw midzy listy dokonuje si proporcjonalnie do cznej liczby oddanych na nie gosw, metod d'Hondta (zob. -+ system wyborczy). Podobnie jak w przypadku wyborw do -+ Sejmu obowizuje 5% klauzula zaporowa, co oznacza, e w podziale mandatw uczestnicz tylko te listy, ktre uzyskay poparcie co najmniej 5% wyborcw, W myl przepisw ustawy o samorzdzie wojewdzkim do wycznej w aciwoci s.w. nale m.in.: stanowienie aktw prawa miejscowego, uchwalanie strategii rozwoju, planu przestrzennego zagospodarowania oraz -* budetu wojewdztwa, rozpatrywanie sprawozda z wykonania budetu i innych sprawozda finansowych, ustanawianie -+ podatkw i opat lokalnych, wybr i odwoywanie zarzdu wojewdztwa (zob. -+ samorzd wojewdzki), podejmowanie uchwa w sprawach majtkowych wojewdztwa oraz uchwalanie priorytetw wsppracy zagranicznej wojewdztwa. S.w. obraduje na sesjach zwoywanych nie rzadziej ni raz na kwarta. Na czele s.w. stoi przewodniczcy wybierany bezwzgldn wikszoci gosw w gosowaniu tajnym. Musi by on radnym sejmiku. Jego zastpcami s wiceprzewodniczcy w liczbie nie wikszej ni trzech, ktrzy rwnie musz wywodzi si z grona radnych. Jeli s.w. nie dokona wyboru zarzdu w cigu 3 miesicy, podlega rozwizaniu z mocy pra/a. S.w. jest organem zwierzchnim w stosunku do administracji samorzdowej wojewdztwa, ktr stanowi zarzd z marszakiem wojewdztwa na czele. W jego gestii mieci si prawo nieudzielenia zarzdowi ~+ absolutorium oraz odwoanie zarzdu lub poszczeglnych jego czonkw z innych przyczyn, Wniosek o odwoanie musi by zaopiniowany przez komisj rewizyjn i poparty przez co najmniej 3/5 ustawowego skadu s.w. W przypadku odwoania marszaka obowizuje ponadto - konstruktywne wotum nieufnoci, co oznacza wymg jednoczesnego powoania jego nastpcy. Biorc pod uwag zmniejszenie liczby wojewdztw oraz znaczny wzrost ich wielkoci, obsada s.w. staa w pierwszych przeprowadzonych do nich wyborach (11.10.1998) pod znakiem rywalizacji gwnych si politycznych. W 9 wojewdz-

Semipre-zydeneffl ream

402

(03

Sobr Watykaski []

twaeh zwyciy SLD, w 6 AWS, w jednym natomiast lskimi by i remis. Ogem na 855 mandatw w 16 s.w, AWS obsadzi 042. SLD - 329. Przymierze Spoeczne (obejmujce min. PSL i Uni Pracy) - 89, natomiast Unia Wolnoci - 76. [A.A. ] SEMIPRE2YDENCKI REIM - iseniiprezydenejalizm) ma charakter mieszany i wystpuj w jego ramach zarwno modelowe'' elementy - parlamentamo-gabinetowego, jak i - prezydenckiego reimu. Do jego zasadniczych cech mo na zaliczy: 1. Bezporedni z reguy sposb powoania prezydenta przez nard w wyborach powszechnych. W czterech zachodnioeuropejskich krajach, w ktrych funkcjonuje ukad semiprezydencki (w Finlandii, Francji, Islandii oraz Portugalii), oraz w Polsce, Bugarii, Rosji, Sowenii. Chorwacji wanie w ten sposb powoywana jest - gowa pa stwa. Najwczeniej, bo ju w L944 r procedur t przyjto w Islandii. W 1962 r. obywatele francuscy opowiedzieli si w referendum za zmian sposobu powoania prezydenta przez kolegium eektorskie na rzecz wyboru bezporedniego. W 1976 r. przepis taki znalaz si w konstytucji Portugalii, a w 1994 r. zastosowano po raz pierwszy w Finlandii bezalternatywny system wyborw bezporednich prezydenta, W Polsce maa konstytucja przewidywaa wybr prezydenta w gosowaniu powszechnym i bezporedni sposb (art. 29 ust. 1 i 2): 2. Odpowiedzialno konstytucyjn prezydenta przy jednoczesnym braku odpowiedzialnoci politycznej z wyjtkiem koniecznoci poddania si opinii wyborcw; 3. Moliwo powoania premiera, a na jego wniosek ministrw. Jednak inaczej ni w modelu prezydenckim ministrowie, w tym rwnie i premier, nie peni funkcji doradczych wobec prezydenta. Gabinet odpowiada politycznie przede wszystkim przed parlamentem, ktry moe zastosowa instytucj -- wotum nieufnoci. W ten sposb w s.r. mamy do czynienia z dualizmem egzekutywy prezydent jest -* gow pastwa a -* premier szefem -* gabinetu; 4. Moliwo przedterminowego rozwizania parlamentu (istnienie rzdu uzalenione jest jednak od zaufania parlamentu). Prezydent dysponuje instrumentami prawnymi gwarantujcymi mu szczegln pozycj w procesie decyzyjnym, jednak, jak uczy dowiadczenie pastw europejskich, moe utraci rzeczywist zdolno do kontrolowania przetargw politycznych. Rola prezydenta w r.s. nie jest wic determinowana tylko i wycznie normami konstytucyjnymi, ale istniej rwnie tzw. skadniki rjozakonstytucyjne (np. styl sprawowania wadzy, osobowo prezydenta, kontekst sytuacyjny, a wic m. in. ukad si politycznych w kraju i parlamencie). Pod rzdami tej samej konstytucji moe by realizowana koncepcja silnego s.r., ale zmiana np. ukadu politycznego w kraju czy te w regionie moe spowodowa wyksztacenie si mechanizmw typowych dla -* reimu parlamentarno-gabinetowego (por. np. Konstytucj V Republiki Francuskiej z 1958 r.i. Wie si to cile ze zjawiskiem wystpowania tzw. cohabitation. Uksztatowanie si zdyscyplinowanej wikszoci parlamentarnej kierowanej przez lidera partii dominujcej znacznie zaw a moliwoci odgrywania przez prezydenta roli aktywnego podmiotu polityki (np. sytuacja w Finlandii po wyborach w 1991 r. czy w Polsce po 1993 r.). [R.H.] L i t e r at u ra : A. Antoszewski, li Herbat Cred.3, Systemy polityczne demokracji sachndnioeuropejsktck Wodaw 1992.

pose- reprezentantem caego narodu izob, - mandat przedstawicielski). Chroru go immunitet (zob. - sejm). S. uczestniczy w postpowaniu ustawodawczym i zob. -* ustawa! na zasadach charakterystycznych dla wyszej izby - parlamentu. Posiada prawo inicjatywy ustawodawczej. Wyraa zgod na niektre decyzje personable sejmu (np. aa powoanie i odwoanie prezesa NIK oraz rzecznika praw obywatelskich). Wybiera dwch czonkw Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. S. obraduje na posiedzeniach. Obrady s. s jawne. Pracami s. kieruj marszaek i wicemarszakowie, tworzcy Prezydium S. Organem s. jest rwnie Konwent Seniorw, skadajcy si z czonkw Prezydium S. RP oraz przedstawicieli klubw parlamentarnych dziaajcych w &.. liczcych co najmniej 7 osb. Organami powoanymi do rozwaania i opracowywania spraw z wasnej inicjatywy oraz przekazanych im przez s, lub jego organy s komisje. Instytucja s. jako drugiej izby parlamentu wyrasta z polskich tradycji konstytucyjnych. Powrcono do niej w 1989 r. w wyniku ustale okrgego stou". By wwczas pomylany jako miejsce dla wczesnej opozycji politycznej, przewidziano bowiem jego wyonienie w rywalizacyjnych wyborach w odrnieniu od sejmu, w ktrym mandaty podzielono wedug wczeniejszej umowy, std tzw, sejm kontraktowy Dalsze zmiany polityczne doprowadziy do tego, e sta si klasyczn drug izb parlamentu, cho o uprawnieniach w szych ni Sejm RE W wyborach 1989 r. weszo do 99 reprezentantw Komitetw Obywatelskich reprezentujcych NSZZ ..Solidarno". W 1991 r. przewag wS. uzyskay ugrupowania prawicowe, co pozwolio m.in. przeforsowa kwestionowane przez lewic ustawy o karalnoci aborcji oraz o radiofonii i telewizji. W 1993 r. 39 mandatw uzyska Sojusz Lewicy Demokratycznej, a 36 - PSL. ktre wwczas tworzyy w sejmie koalicj rzdzc. W 1997 r. najwicej miejsc w s. zdobyli przedstawiciele Akcji Wyborczej Solidarno (51) oraz SLD (28). 2. Obiegowe okrelenie izby wy szej parlamentu dwuizbowego. Oficjalnie nazw tak nosi izba wysza m.in. w USA, Francji, Belgii i we Woszech. LA.A. 1
L i t e r a t u r a : Izby drugie parlamentu, red E Zwierzcriowski, Biaystok L996.

SENAT
1. Jeden z dwch organw Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie wadzy ustawodawczej. Skada si ze 100 senatorw wybieranych w wojewdztwach na okres kadencji Sejmu RP w wyborach wolnych, powszechnych, bezporednich i tajnych. Senator jest-podobnie jak

SOBR WATYKASKI Ii (Vamanum IF) -obradujce pomidzy Li.10.1962 a 08.12.1965 r. zgromadzenie biskupw Kocioa rzymsko-katolickiego zwoane przez papiea Jana XXIII, a zamknite przez jego nastpc-Pawa VI. Uwaany jest za przeomowe wydarzenie w historii Kociom z uwagi na nowatorski sposb ujckkwestnreligijryrii, spd 4 konstytucje, 9 dekretw i 3 owiadczenia. Z politycznego punktu widzenia najwiksze znaczenie maj: dekret o ekumenizmie (Uniiatis redintegratio) przyjty na sesji w dn. 21.11,19654 r., deklaracja o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich (Nostra aetate) uchwalona 28.10.1965 r. oraz konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym (Gaudium et Spes) przyjta 07.12.1965 r. S.W zaakcentowa- po raz pierwszy tak wyranie ide ekumenizmu, tj. dialogu midzy rnymi religiami. Podkrelono, e [._] sposb finnufowania wiary katolickiej adn miar nie powinien stawa si przeszkodwdialoguzbrami". Sformuowano postulat uszanowania odrbnoci innych kociow, zwaszcza kociow wschodnich, wzywajc rwnoczenie do .,[...] wstrzymania si od wszelkiej lekkomylnoci i gorliwoci ktre by mogy zaszkodzi prawdziwemu postpowi ku jednoci". Wyraono szaamekdlamahometan. Odrzucono niepisan zasad o wyszoci ehrzedjastwanad innymi religiami oraz zakwestionowano obowizujc dotd negatywn ocen wartoci religii niechrzecijaskich. W komentarzach podkrelano, e uznanie pluralizmu religijnego .jako zjawiska staego i zwyczajnego" oraz stwierdzenie koniecznoci zasadniczej zmiany postawy chrzecijastwa w jego stosunku do niechrzecijan" wyraa ch odwrotu od nietolerancji

Socjaldemokracja

404

i05

Socjaldemokracja

religijnej, charakteryzujcej wielowiekow dziaalno Kocioa i^rnsko-katolicldego (Sobir Watykaski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje)- Koci w czy si take aktywnie w promowanie polityki pokoju, uznajc -wojn za przeraajc zbrodni" i postiiiuic stworzenie dziaajcej dla dobra wszystkich wsplnoty midzynarodowej. Zasada tolerancji staa si nici przewodni konstytucji Gaudium et Spes, ktra podkrela, e obowizkiem cirzeojaninajest [...] powaa i kocha tych, ktrzy w sprawach, spoecznych, politycznych, a nawet religijnych myl i postpuj inaczej ni my", cho nie moe oznacza to obojtnoci na prawd i dobro". Konstytucja uznaje konieczno ochrony mniejszoci narodowych oraz wskazuje na potrzeb okazywania szacunku ludziom innych przekona i religii. Potpia te wszystkie formy ustroju politycznego, ktre krpuj swobod obywatelsk lub religijn". Odnosi si to zwaszcza do form totalitarnych i dyktatorskich, najbardziej drastycznie naruszajcych prawa jednostek lub zrzesze spoecznych". Po raz pierwszy Koci opowiedzia si wyranie za liberaln wizj ~+ demokracji, uznajc potrzeb odnowy porzdku prawno-politycznego, w ktrym znalazyby lepsz ochron prawa osoby w yciu publicznym, prawo do swobodnego zrzeszania si. stowarzyszania, wypowiadania wasnych pogldw oraz do prywatnego i publicznego wyznawania religi. Poszukujc miejsca dla Kocioa w yciu spoecznym, konstytucja Gaudium et Spes podkrelia, e Koci i wsplnota polityczna s wobec siebie niezalene i autonomiczne, cho [...] su powoaniu jednostkowemu i spoecznemu tych samych ludzi". Vaticanumlljestuwazane powszechnie za otwarcie Kocioa rzymsko-katolickiego na postpowe nurty myli politycznej XDCiXX w. S. W. II zapocztkowa dialog z innymi Kocioami i religiami, ktry jest kontynuowany (zwaszcza w okresie pontyfikatu Jana Pawa II), Odejcie od dziewitnastowiecznego potpienia -* liberalizmu, aprobata dla demokratycznych form sprawowania wadzy oraz krytyka dyktatur naday soborowi istotne znaczenie polityczne, wykraczajce poza wewntrzne sprawy Kocioa. Postanowienia Vaticanum Secundum nie spotkay si z jednoznacznie pozytywnyniprzyjciem wrodhia-arcM kocielnej. Do gwnych przeciwnikw zalkzynaley francuskiego arcybiskupa M. Lefebvre'a (1905-1991), ktry w 1987 r. opublikowa gon prac pt. Oni pozbawili Go korony, stanowic oskarenie soboru o przejcie na pozycje modernistyczne i zlekcewaenie chrzecijaskiej tradycji. Zdaniem M, Lefebvre'a S.W II oznacza dojcie do kresu zasady pastwa katolickiego" oraz zdrad narodw katolickich przez Stolic Apostolsk. Krytykujc liberalizm jako relatywizm moralny M. Lefebvre opowiada si za pastwem, ktrego gwnym obowizkiem jest obrona wartoci chrzecijaskich w yciu publicznym oraz zwalczanie pogldw i doktryn zagraajcych zbawieniu czowieka w tym zwaszcza religii niekatolicldch. Pomimo reakcji Watykanu (arcybiskup Lefebvre zosta ekskomumkowany w 1998 r.) w Kociele katolickim uksztatowa si nurt doktrynalny okrelany mianem lefebiyzmu, ktry zyska licznych zwolennikw, take w wiecie politycznym, zwaszcza w obozie radykalnej prawicy. [AA]

SOCJALDEMOKRACJA
- zjawisko spoeczne i polityczne, ktre mona okreli mianem tzw. ideologii sytuacyjnej, stanowicej konglomerat rnych koncepcji i idei, ktre pofflegaj przeksztaceniom czy te modyfikacjom bdcym reakcj na zmiany zachodzce w szeroko rozumianym otoczeniu spoecznym. Mieci si ona obok -+ marksizmu (zob. -+ marksizm-leninizm) i demokratycznego socjalizmu w ramach szeroko rozumianej tradycji europejskiej socjalistycznej -+ lewicy. Pojawienie si ideologii s. wizao si cile z procesem podziau ruchu socjalistycznego. Jedna cz aktywistw i propagatorw idei socjalistycznych (zob. -* socjalizm) dya do ich realizacji w ramach instytucji liberalnego spoeczestwa kapitalistycznego (socjaldemokraci), a druga zdecydowanie opowiedziaa si za pozostaniem

poza rarnami tego ukadu, postulujc obalenie go za pomcmrewoluc^rych metod i zastpienie ustrojem komunistycznym (komunici, zob. -komunizm). Marksizm wywartbardzo duy wpyw na ksztat ideologii s. w pocztkowej fazie jej ewolucji. Jednak bardzo szybko rzecznicy nowej koncepcji Interpretacji rzeczywistoci odrzucili postulat goszcy przeprowadzenie rewolucyjnych zmian, cile powizany z akcentowaniem koniecznoci uspoecznienia rodkw produkcji. Wyraali oni przekonanie, i nawet ten ostatni postulat mo na zrealizowa, stosujc demokratyczne i ewolucyjne metody, cho z reguy odrzucali tez o koniecznoci uspoecznienia rodkw produkcji] ako conditio sine qua non procesu budowy nowego porzdku. Socjaldemokraci stan si wic zwolennikami idei partycypacji i kultywowania formuy politycznej parlamentarnego socjalizmu ", a socjalizm definiowali w kategoriach redystrybucji dochodu narodowego i wikszej rwnoci socjalnej w ramach kanonu mieszanej ekonomii. W rozwoju ideologii s. mona wyrni Mika etapw. A. Faza narodzin (do wybuchu II wojny wiatowej). Pocztki s, w jej dzisiejszym reformistycznym" rozumieniu wi si z ideologicznym fermentem wok programu socjalistw ruemieckici (SPD). W Programie frankfurckim (1891) dominowaa jeszcze wizja Marksa odnonie do sposobu analizy spoecze stwa. Jednak w jego ramy zostao wczonych wiele rewizjonistycznych" postulatw, ktre wiadczyy, i cz socjalistw odrzuca idee walki Has i konfrontacji z liberalnym pastwem na rzecz stopniowych reform spoecznych i politycznych przeprowadzanych w jego ramach i za porednictwem kapita listycznych" liberalnych instytucji. Od 1914 r, w SPD dominowa ostrony pragmatyzm. Wybuch I wojny wiatowej, rewolucja w Pxjsji oraz powstanie III MdzynarodwM komuni stycznej to wydarzenia, ktre przyspieszyy proces krystalizacji ideologii s. Zwaszcza te dwa ostatnie przyczyniy si do stworzenia w ruchu robotniczym bardzo sztywnej i nie przekraczalnej bariery pomidzy opcj socjaldemokratyczn a opcj komunistyczn, opart na uznaniu wiodcej roli Moskwy. W nowych warunkach s. podja ryzyko stworzenia nowej tosamoci zwaszcza dlatego, i proces polaryzacji ruchu socjalistycznego spowodowa konieczno- dokonania fundamentalnych rozstrzygni, ktre wizay si z kwesti legity macji reimw demokratyczno-liberalnych. B. Powojenna rekonstrukcja i zakwestionowanie laissez-fairyzmu (zob. - leseferyzm). Wokresie tym uksztatowaa si klasyczna koncepcja ideologiczna s., stanowica o specyfice programowej -* partii socjaldemokratycznych i koiistytuujca jdro alterna tywnej wobec konserwatywnej wizji procesu przeobraania spoeczestw Europy Zachodniej. Po pierwsze, socjalizm zosta zdefiniowany w kategoriach wartoci (rwnoci i sprawied liwoci spoecznej oraz deklaracji budowy spoecze stwa dobrobytu). Po drugie, gros wczesnych partii socjaldemokratycznych opowiedziao si za uspoecznieniem rodkw produkcji, postulat ten nie mia jednak strategicznego znaczenia i znalaz si w ich programach przede wszystkim ze wzgldw formalnych. Odrbn kwesti pozostawaa gotowo jego realizacji. W istocie rzeczy chodzio o rozszerzenie sektora publicznego przez np. proces -> nacjonalizacji, ktry jednak mia funkcjonowa zgodnie z kapitalistycznymi zasadami, w tym i rynkowej efektywnoci Po trzecie, uznano zasad pastwowego planowania i kontroli ekonomii (zob. -* interwenq'onizm pastwowy). Miaa ona suy osigniciu celw mater ialnych i w rezultacie poprawie warunkw ycia spoeczestwa Jednak bardzo szybko przestano czy t zasad z ideami transformacji spoeczestwa kapitalistycznego. Po czwarte, pojawi si postulat stworzenia -> pastwa dobrobytu (welfare state). Zasady te "wywary duy wpyw na polityk rzdw socjaldemokratycznych. Ten okres w ewolucji ideologii s., trwajcy do koca lat pidziesitych, charakteryzowa si duymi wpywami kolektywistycznego ideau rekonstrukcji spoeczestw Europy Zachodniej. S. zaproponowaa nowy sposb postrzegania powiza i zalenoci pomidzy pastwem a spoeczestwem

Socjaldemokracja

406

t07

socjalizacja polityczna

oraz pastwem a ekonomi. Pierwsze miao sie sta gwarantem dobrobytu obywateli a wic natura i zakres jego uprawnie musiay zosta zmienione (rozszerzenie ronkeji kontrolnych i Interweniujcych) .Jednak przeobraenia te nastpoway w ramach spoeczestwa. w ktrym dominowa Tynkowy kapitalizm. C. Okres kontrolowanego wzrostu gospodai-czego (lata szedziesite i siedemdziesite). W okresie tym uksztatowaa si r.owa koncepcja s. czca rynkow, ekonomiczn ortodoksj z ide -> interwencjonizmu pastwowego Keynesa oraz zasad pastwowego kierowania procesem wzrostu gospodarczego. Po pierwsze, zostao odrzucone przekonanie, i zmiany typu socjalistycznego naley utosamia z koniecznoci uspoecznienia czy nacjonalizacji rodkw produkcji. Po drugie, zaakceptowano fata istnienia kapitalistycznej infrastruktuiy ekonomicznej, jednak przy jednoczesnym uznaniu za konieczne wykonywanie przez pastwo funkcji interwencyjnych (rynek i jego prawa powinny ulec modyfikacji, gdy w gre wchodz spoecznie podane cele). W dodatku pa stwo miao by gwarantem zrwnowaonego wzrostu ekonomicznego. Po trzecie, za zasadnicze cele polityki ekonomicznej uznano postulat penego zatrudnienia oraz utrzymania cig ego wzrostu gospodarczego. Miay one zosta osignite dziki zastosowaniu ekonomicznej koncepcji Keynesa, ktra opieraa si na dwch przesankach: stymulacji popytu (poszerzenie bazy konsumpcji przez bardziej sprawiedliw dystrybucj dochodw i bogactwa) oraz pastwowego kierowania i administrowania gospodark. Po czwarte, popierano zasad -'pa stwa aobrobvtu. Po pite, nastpia zmiana koncepcji programowej i organizacyjnej - partu socjaldemokratycznych w kierunku modelu partii catch-all (zob. - partia polityczna), co oznaczao agodzenie akcentw klasowych ze wzgldu na korzy ci wyborcze. Po szste, powstaway rozwinite -* korporatywistyczne ukady czce instytucje pastwa z ekonomicznymi grupami interesu (organizacjami pracodawcw i pracobiorcw). Nowy ukad przetargw politycznych oznacza wprowadzenie w ycie rozwinitego systemu negocjacji pacowych i cenowych oraz opiera si na recepcji idei wzajemnego powstrzymywania si zainteresowanych stron (kapitau oraz. pracy) od eskalacji da czy te na ich miarkowaniu. Nastpowa wic bardzo widoczny proces liberalizacji koncepcji s. w uropie Zachodniej (moe z wyjtkiem W Brytanii, Belgii. Francji oraz Woch). D. Okres niepewnoci (lata osiemdziesite i dziewidziesite). Zmiany w otoczeniu ekonomicznym spowodowa}! i koncepcja ekonomiczna Keynesa praestate speniacie funkcje. Okazao si, i utrzymanie pokoju socjalnego" na niezmienionych socjaldemokratycznych zasadach byo moliwe tylko i wycznie w warunkach cig ego i znacznego wzrostu ekonomicznego. RosnacaMacja, stagnacj wzrost bezrobocia, rosnce zaduenie to tylko niektre z przesanek majcych wpyw na reorientacj programow s. Priorytetem stao si utrzymanie fiskalna imonetarna Z wieujednakklasycznych hasestanowicychjctro konsensusacjaldemokratycznego partie socjaldemokratyczne nie mogy si w/cofa (np. idei -* pastwa dobrobytu czy postulatu penego zatrudnienia). Analiza programw wyborczych partu socjaldemokratycznych wskazuje, i: a) bez zastrzeenia akceptuj przywizanie do zasad rywalizacji rynkowej (np. Zasady pmgmrwwe SPD przyjte w 1989 r.) wzgldnie uznaj formu te-w. interwencjonizmu funkcjonalnego (zob. - interwencjonizm pastwowy); b) opowiadaj si za tzw. socjaldemokratycznym indywidualizmem, czyli wskazuj, i zasadniczym obowizkiem paf^wajest cdirom i rozszercem^ sio takich kategoriachjak wsplnotaczy solidaryzm grupowy (np. program PartiiPracy w Wlk. Brytanii zatytuowany Rewizja polityki); c) prywatna wasno rodkw produkcji oraz indywidualna przedsibiorczo zostay uznane za centralne wartoci spoeczne etosu parta

socjaldemokratycznej, zasadnicz za kwesti nie jest problem, kto pozostaje wacicielem rodkw produkcji, ate czy prywatny sektor gospodarki dziaa efektywnie i przynosi zyski (np. Prog>xnn partii 1990 r. przygotowanyprzez szw-edzldchsocjaldemokratovv); d) zadeklarowano konieczno utrzymania koncepcji -> pastwa dobrobytu, muszjednak zasta przeprowadzone daleko idce reformy sektora publicznego (np. decentralizacja sektora publicznego i przekazanie szeregu uprawnie jednostkom municypalnym, partycypacja konsumentw w procesie alokacji dbr w ramach programw socjalnych); e) w programach partii ujawniona zostaa silna orientacja proekologiczna, co widoczne jest zwaszcza w przypadku partii skandynawskich. (RH. j
L i t e r a t u r a : A Antoszewski. R Herbul, Socjaldemokracja w Wrocaw 1995 uropie Zachodniej.

SOCJALIZACJA POLITYCZNA
- proces permanentnego ksztatowania -- wiadomoci politycznej, -> postaw politycznych i - kultury politycznej jednostki przez przejmowanie informacji od innych podmiotw oraz wasn aktywno intelektualn i praktyczn , Jednostka przyswaja sobie i interpretuje istniejc w - systemie politycznym i jego rodowisku wiedz, wartoci, normy i WZ017 -* zachowa politycznych, podlegajc zarazem presji otoczenia skierowanej na podjcie zachowali zgodnych z obowizujcymi formalnie i/ lub nieformalnie standardami. Mechanizm s.p. w ujciu podmiotowym rozumiany bywa trojako: a) podejcie psychologiczne akcentuje podstawow rol jednostki, ktra nabywa wiedz i uczy si umiejtnoci praktycznego dziaania, rozwijajc jednoczenie swoj osobowo, h) podejcie socjologiczne przyjmuje, i - grupa spoeczna okrela i narzuca element;,' wiadomoci i zachowa, ktre jednostka powinna sobie przyswoi w celu funkcjonowania zgodnego z interesami i oczekiwaniami grupy, c) stanowisko soejopsychologiczne wskazuje na dualistyczny charakter procesu s.p., polegajcy na wsplwystpowaniu oddziaywali zewntrznych oraz samodzielnego i twrczego analizowania obszarw wiedzy i praktyki politycznej przez jednostk, wraz z eliminacj treci i dowiadcze sprzecznych z jej osobowoci, wiedz itd. Podmiotami s.p. s partie polityczne, instytucje pastwowe, - organizacje polityczne i spoeczne, rodzin szko krgi towarzyskie, jednostki, autorytety polityczneitd. Wyrnia si podmioty: a) polityczne i quasi -polityczne, b) formalne i nieformalne, c) legalne i nielegalne, d) przekazujce treci zgodne lub niezgodne z potrzebami i normami systemu politycznego, e) oddziakijce w sposb bezporedni lub poredni itp. Przebieg i skutki s.p. determinowane s czynnikami systemowymi, rodowiskowymi i osobowociowymi, W ramach uwarunkowa systemowych, szczeglne znaczenie maj trwae i spjne oddziaywania -> instytucji politycznych. Preferowane przez nie treci i metody socjalizacyjne obserwowane i oceniane s w spoeczestwie przez pryzmat zgodnoci deklarowanych celw 3 wartoci z praktycznymi dziaaniami tych instytucji. Uwarunkowania rodowiskowe obejmuj treci i metody oddziaywali podmiotw funkcjonujcych w bezporednim otoczeniu jednostki . Determinanty osobowociowe wi si z psychospoecznymi waciwociami jednostek - ich intelektem, pamici, zainteresowaniami, wartociami, emocjami, motywacjami, postawami itd. Proces s.p. przybiera dwie fazy: a) proces wzgldnie ywioowy - niekontrolowany, akcyjny, nasycony prawdziwymi i faszywymi treciami, b) -* edukacj polityczn, obejmujc oddziaywania celowe, zaplanowane, zgodne z reguami pedagogiki, prowadzone przez wyspecjalizowane agendy. Projektowanie procesu s.p. wymaga uwzgldnienia kilku zaoe. Po pierwsz -* wiadomo polityczna kadego spoeczestwa jest obiektywnie zrnicowana - poszczeglne podmioty posiadaj mniej czy bardziej oddalone od siebie orientacje ideowo-polityczne, filozoficzne, religijne, moralne

Socjalizm

408

t09

Sociaiizm realnv

Ltd. Po ararie, ze wzgldu aa preferowane cele i treci poamioty s.p. *f^^ w reiacjach~zgodneci, czciowej zgodnoci i sprzecznoci. Po trzecie, phm,rty ^p. charaktei^zuja m zr nicowanym poziomem podlego ! i W^f!t bd nika kontrol nad poszczeglnymi podmiotami i treciami s;p^Fo pus, Kierunki, treci i skutki s.p. wspzale od poziomu -* stabilnoci politycznej. I u.fa. ] U^T^nTTTo^^I^Sacjal^ja polityczna. Teoria, badania ^%^^ L992: K.J. Tihnanr, r sogaBzogi. Spoeczno, instytucja, upodraiotowmrae, Wsawa L996. SOCJALIZM . ,. - , 1. Ideologia sooecma iac. socialis - spoeczny) goszca program socjahzacj^m uspoecznienie wasnoci i sprawiedliwej dystrybucji dbr. Program s. ksztatw^ si w Europie w okresie industrializacji (XVIII i XIX w, na gruncie ^*J^T kamtaiiswcznego. Postulowa zniesienie stosunkw spoecznycn opartych n-TOej wasnoci rodkw produkcji oraz zbudowanie ustroju spo eczno-ekonomi W ktrym spoeczna wasno rodkw produkcji i przekazanie ich pod kontrol spota stanie si ekonomiczna podstaw likwidacji rnic klasowych i wyzysku a take doprowadzi do realizacji zasady sprawiedliwoci spoecznej. S. wystpowa v, postaci rnych nurtw i kierunkw. . . ;_, 2. W - marksizmiedeninizmie - ustrj spoeczno-ekonormcmy stanowicy pierwszy etap na drodze przejcia od kapitalizmu do komunizmu. jQ,ino~ 3. Ustrj spoeczny oparty na realizacji postulatw wysuwanych przez ideobgi socjalistyczn; w praktyce s. przybra rne formy rozwiza ustrojowych (politycznych, ekonomicznych, spoecznych), odzwierciedlajce rnice zao e ideologicznych dowiadcz* historycznych (tradycji, kultury, obyczajw itd. danego narodu, tomu stylw sprawowania wadzy itd. midzy pastwami, ktre okrelay si jak socja listyczne". W Europie rodkowej i Wschodniej ustrj ten by okrelany mianem reskiego socjalizmu" , , ., i_:; . 4. - Ruch spoeczno-polityczny stawiajcy sobie za cel realizacje zasad ideologu s rozwin sie w drugie] poowie XIX w., gwnie w ramach partii i orgamzac i robotniczych zrzeszonych w I i II Midzynarodwce (zob. -komunizm; - socjal demokracja). Twrca oojecia s. jest Robert Owen (1771-18o8), ktry ^ f.P^z pierwszy w artykule zamieszczonym w Co-operatiye Magazine' w listopadzie 1827 r. Uwaa, e kamtalizm winien ulec socjalizacji, natomiast przysze stosunk sooeczno-gospodarcze maj by oparte na zasadach - kooperacji. Zrodaiidei socjalistycznych (w rozumieniu goszenia postulatw rwnoci spoeczne], sptawieoliwoci, uspoecznienia w asnoci) sigaj staroytnoci. Niektre z nich Pm*aly myl spoeczn wczesnego chrzecija stwa (np. pisma apostow), kierujcego si zasada pozbywania sie dbr materialnych i dzielenia si mmi z ca wsplnot, zwasz cza z poo-zebujacymi. W okresie feudaizrnu i wczesnokapitahstycznyin ro^miy sie koncepcje s - utopijnego, ktrych najbardziej dojrza form stanowiy dziewitnastowieczne teorie spoeczno-polityczne g oszone przez H. Saintsimona, Ch. Fouriera, R. Owena, S, Worcellaun.Upowszechnienie tommu s., rozumianegojako kierunek ideologiczny i ustrj spofeczno-ekonomiczny, nastp w drugiej poowie XIX w. Jednoczenie w ramach mchu socjahstycznego nastpia krystalizacjadwch opozycyjnych nurtw; radykalnego (rewolucyjnego), opartegcn* marksizmie, i ^markowanego (reformistycznego), odrzucajcego koncepcj dyktatury

proletariatu, walki klas i rewolucji spoecznej. Zapocztkowany przez E, Bernsteina nurt reformistyGzny i - reformizm) by reprezentowany w nastpnych latach przez wielu przywdcw partii socjaldemokratycznych wchodzcych w skad D Midzynarodwki. Po I wojnie wiatowej oodziai ten pogbi si, czego wyrazem by o wyodrbnienie si nurtu rewolucyjno-internacjonalistycznego w postaci -* partii komunistycznych przyjmujcych model partii bolszewickiej, ktre opieray si na ideologii marksizmuleninizmu i tworzyy III Midzynarodwk. W odmiennym kierunku nastpi rozwj ideowo-organizacyjny ruchu socjaldemokratycznego [zoo. - socjaldemokracja). fiLD.j

SOCJALIZM DEMOKRATYCZNY -> SOCJALDEMOKRACJA SOCJALIZM ETYCZNY

- koncepcje spoeczne goszce, i socjalizm powstaje jako rezultat celu etycznego, nakazu etycznego aprobowanego przez ludzi. Zyrolennicy s.e. odrzucaj pojmowanie socjalizmu jako ustroju bd cego rezultatem obiektywnych (materialnych) przeobrae spoeczestwa. -Wolno , - sprawiedliwo oraz godno jednostki winny sta si podstaw i gwnym celem dziaania ruchu socjalistycznego; idee socjalizmu winny by upowszechniane przez perswazj, przekonywanie i apelowania do wiadomoci wszystkich grup spoecznych, nie za za pomoc walki klasowej, -* rewolucji, ~+ przemocy i siy. Na tre hase s.e. duy wpyw wywary zasady tzw. neokantowskiej etyki (kategoryczny imperatyw!, zgodnie z ktrymi moralno i etyk postpowania jednostki warunkuje nie tyle dowiadczenie, co niedostpne rozumowi zasady moralne zawarte w jej wiadomoci. Na przeomie XIX i XX w. idee s.e. propa gowali E. Bernstein (~v reformizm), H. Cohen (1842-1918), K. Vorlander (18601928), L. Blum (1872-1950), E. Carpentier (1848-1929), J.B. Glasier (1859-1920) i inni. Wspczenie do grupy czoowych reprezentantw s.e. zalicza si R. Lewenthaia, R. Renara, J. Macha, G. Lahrsa i in. Koncepcje s.e. stay si podstaw filozoficzn programu wielu -* partii socjaldemokratycznych, a zw aszcza socjaldemokracji niemieckiej, austriackiej, francuskiej i belgijskiej, [K.D.]

SOCJALIZM NARODOWY
(niem, naiionaler Sozialisrnus) - oficjalna nazwa doktryny politycznej i ruchu politycznego w Niemczech okresu midzywojennego, czyli faszyzmu niemieckiego (- nazizm). Autorem koncepcji s.n. by E. Stadlet, zao yciel Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (Nationalsoziaistische Deutsche Arbeiterpartei). Oprcz Hitlera gwnym ideologiem s.n. by A. Rosenberg (1893-1946), autor ksiki MitXX wieku, ktrej tytu nawizywa do dziea czoowego twrcy -* rasizmu H.S. Chamberlaina {Podstawy XIX wieku, 1899). [K.D.]

SOCJALIZM REALWY
- termin ten zosta zastosowany po raz pierwszy przez propagand radzieck. Miao to miejsce w latach siedemdziesitych, a dotyczyo pastw, w ktrych istnia tzw. system komunistyczny (socjalistyczny). Przeciwnicy polityczni pastw socjalistycznych oraz zwo lennicy idei socjalistycznych, ktrzy krytycznie odnosili si do sposobw ich realizacji w pastwach bloku komunistycznego, przede wszystkim tzw, ~+ eurokomunici, nega tywnie oceniali w s.r. przestrzeganie zasad wolnoci obywatelskich, sposoby rozwoju

:-,
Socjalizm atommv

ltv

411

bocjotechaiita

gospodarczego, funkcjonowanie tzw. demokracji socjalistycznej i partii marksistowskich w pastwach socjalistycznych. Szczeglnym obiektem potpienia staa si polityka zagraniczna tych pastw (gwnie ZSRR i Kuby). Krytyka dotyczya powrotu do koncepcji eksportu rewolucji" (Angolai Etiopia), a take konfliktw pomidzy pastwami socjalistycznymi (Chiny - Wietnam). Negatywny odbir s.r. wiza si take z niew tpliw manipulacj, jak byo podniesienie biecych programw politycznych i sposobw ich realizacji do rangi elementw wzbogacajcych marksizm. [E.M. I SOCJALIZM UTOPIJNY - jeden z nurtw my li socjalistycznej goszcy program przebudowy spoecze stwa zgodnie z tzw. prawami natury, postulujcy stworzenie ustroju opartego na sprawiedliwoci i rwnoci spoecznej oraz wolnoci wszystkich czonkw spoeczestwa. Rozwijany w XVI-XTX w., nawizywa do staro ytnych utopii spoecznych oraz utopii komunistycznych (zob. - komunizm utopijny). W okresie feudalizmu i wczesnokapitalistycznym koncepcje s.u. g osili Tomasz Morus (1478-1535) i Tomasso Campanela (1568-1639)."przeciwstawiali si oni kapitalistycznym stosunkom spoecznym i ekonomicznym oraz propagowali wizj spoeczestwa powszechnej sprawiedliwo ci i - rwnoci. W XVTJ i XVIII w. nastpi rozwj nurtw utopijnych; stay si one bardziej dojrzae teoretycznie i jednoczenie bardziej radykalne w swej spoecznej wymov.de. W koncepcjach czoowych przedstawicieli s.u. tego okresu, G. Winstanieya (1609 - ok. 1652), J. Mesiiera (1664-1729), MoreUy'ego, G. Mably'ego (17091785) i F;N. Babeufa (1760-1897), pojawiy si postulaty zlikwidowania stosunkw kapitalistycznych. S.u. najbardziej dojrza posta osign w pierwszej poowie XIX w. w twrczoci i dziaalno ci C.H. de Saint-Simona (1760-1825) i Cli. Fouriera (1772-1837) we Francji oraz R. Owena (1771-1858) w Anglii. Myliciele ci wystpili z ostr krytyk - kapitalizmu, wskazujc na jego wady i sprzecznoci. Wierzyli, i jest moliwe zbudowanie ustroju wolnego od wyzysku klasowego, opartego na demokracji politycznej ispoecznej. Apelowali do rnych warstw spoecznych wierzc, e uda sieje przekona o koniecznoci przemian socjalistycznych. Hasa s.u. krzewili w Polsce min. Stanisaw Worcell (1799-1857) i Tadeusz Krpowiecki (1798-1847) - dziaacze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, ora2 Bolesaw Limanowski (1835-1935), jeden z zaoycieli Stowarzyszenia Socjalistycznego Lud Polski" (1881, w Genewie). [K.D.] SOCJOLOGIA STOSUNKW POLITYCZNYCH -jednaz dyscyplin pomocniczych -* politologii, ktra zajmuje si badaniem wzajemnego wpywu mechanizmw walki o w adz , procesw sprawowania - wadzy politycznej oraz rozwoju stosunkw i struktur spoecznych. W oglnym ujciu zakres przedmiotowy s.s.p. obejmuje zagadnienia: -* partii politycznych i -< ruchw spoecznopolitycznych, -* pastwa, ~> wiadomoci polityczn i -* zachowa politycznych oraz midzynarodowych stosunkw politycznych. W wymienionych paszczyznach badania koncentruj si m.in. na: a) socjologicznych mechanizmach wadzy politycznej (wyjanianie jej uwikania w struktury i stosunki spoeczne, w ktrych pewne grupy maj zdolno okrelania i narzucania regu ycia spoecznego, dystrybucji dbr, kontrolowania zachowa politycznych itd.); b) wzajemnych oddziaywaniach polityki i ekonomiki (ich wpyw na przeksztacenia struktury spoecznej i struktury politycznej spoeczestwa); c) wzajemnych wpywach polityki i kultury (wyjanianie roli utrwalonych wartoci, norm i wzorw zachowa w politycznej sferze ycia spoecznego i odwrotnie -wpywu - systemu politycznego na poziom trwaoci i treci kultury; w tej paszczynie prowadzono m.in. badania nad charakterem

narodowym (cechami psychicznymi) oraz kultur polityczn spoecze stwa: d) psychologicznych mechanizmach wadzy politycznej: e) wiadomoci politycznej, w tym postawach politycznych i - opinii publicznej; f) zachowaniach politycznych. w tym -* socjalizacji politycznej, -* partycypacji politycznej, podejmowaniu decyzji politycznych; g) socjologicznych uwarunkowaniach, rozwoju i funkcjach ruchw spoecznopolitycznyeh, partii politycznych i pastwa: hi wzajemnym wpywie rnych spoeczestw i systemw politycznych na paszczy nie midzynarodowej, porwnaniach kultur politycznych i partycypacji politycznych. [L.S. 1
L i t e r a t u r a : J.J. Wiatr. Socjologia polnym. Warszawa 1999; Wadza t spoeczestwo Antologia tekstw z zakresu socjologu polityki, l. 1, wybr i opra -J. Szczupaczyski, Warszawa 1995

SOCJOTECHNIKA - inaczej inynieria spoeczna 1. W znaczeniu wszym to zbir dyrektyw okrelajcych warunki, metody i rodki skutecznego dziaania oraz dziaa praktycznych, ktre zmierzaj do wywoania podanych zachowa jednostek i grup spoecznych. Dyrektywa s. przybiera posta zdania wyjaniajcego iiiistruujcego, co naley zrobi, aby w okrelonych, warunkach spoecznych spowodowa oczekiwane zachowania ludzi. 2. W znaczeniu szerszym - iiiterdyscyplinarna nauka praktyczna, ktra bada warunki mechanizmy i reguy sprawnoci dziaa spoecznych w celu umoliwienia skutecznego sterowania zachowaniami ludzi i przeksztacania rzeczywistoci spoecznej. S. jako nauka korzysta min. z dorobku -* prakseologii, socjologii, psychologii spoecznej. -* politologii. W polskiej literaturze dominuje podejcie definiujces. jako [... ] zespl dyrektyw dotyczcych dokonywania racjonalnych przemian ycia spoecznego. Dyrektywy te okrelaj, jak za pomoc odpowiednich rodkw dokonywa celowych przemian spoecznych, opierajc si przy tym na ocenach i wartociach spoecznych". (MJR. Wieki, Socjotechnika. Zagadnienia etyczneO i prakseoogiezne, 1986). Z kolei dziaanie socjotechniczne to I... ] wicej ni dwupodmiotowe dziaanie, w ktrym podmiot (system sterujcy) skania przedmiot (system sterowany) do zachowa zgodnych z celem lub celami systemu stemjcego. Skanianie to odbywa si przez emocjonalne i/ub intelektualne oddziaywanie na postawy i zachowania" (M.K Micki). Ze wzgldu na stopie trwao ci i skutki oddziaywa wyrnia si: a) s. pierwszego (niszego) stopnia, obejmujc sterowanie ludmi przez formalne i/lub nieformalne okrelanie i stosowanie nagrd i kar za pewne zachowania; b) s. drugiego (wy szego) stopnia, zmierzajc do wywoania w ludziach procesu internalizacji prowadzcego do utrwalenia w nich pewnych cech osobowoci, motywacji, postaw, ideaw i wzorw zachowa korzystnych dla funkcjonowania ~* systemu spoecznego (T. Kocowski, Taktyka i strategia sterowania motywacj ludzk w skali masowej, 1972). Stosujc kryterium zakresu oddziaywa wskazuje si na: a) s. fragmentaryczn , d c do wywoania jedynie pewnych zachowa ub postaw; b) s. totaln , okrelan jako [.-.] wzgldnie stae oddziaywania centrum dyspozycyjnego na postawy i zachowania czonkw zespou w celu moliwie penej nad nimi kontroli". Kryterium charakteru skutkw pozwala wyrni: a) s. pozytywn, realizujc potrzeby i interesy systemu sterowanego, przy jednoczesnym respektowaniu norm moralnych, b) s. ne-gatywm, przynoszc sterowanym ludziom rnego rodzaju straty. Zastosowanie kryterium celu systemu sterujcego i kryterium rodkw dziaania pozwala wyrni typy idealne dziaa s., w ktrych system sterujcy: a) realizuje cele systemu sterowanego gwnie metodami emocjonalnymi", b) realizuje cele systemu sterowanego oddziaujc gwnie intelektualnie", c) nie uwzgldnia celw systemu sterowanego, oddziaujc gwnie

Solidaryzm

'':.:

413

_Sgigkowa teona dziejw

emocjor.aJ.nie", d) nie uwzgldnia celw systemu sterowanego, oddziaujc g wnie intelektualnie" (M.K. Mlicki). Dziaania s. znajduj zastosowanie przede wszystkim w obszarach sprawowania wadzy, walki politycznej, wytwarzania i rozwizywania konfliktw spoecznych, stosowania prawa, edukacji, - komunikacji spoecznej I zwaszcza rodkw masowego przekazu), integracji i dezintegracji - grup spoecznych, funkcjonowania instytucji publicznych itd. Do podstawowych metod dziaa socjotechnicznych nale: a) - perswazja. - manipulacja i sterowanie (rozumiane jako tworzenie przez system sterujcy warunkw zewntrznych - np. przepisw prawa sprzyjajcych samodzielnemu podjciu pewnych dziaa przez system sterowany); b) metody tworzenia sytuacji deprywacyjnych, potgowania potrzeb nieeementarnycb (ekspansji), kanalizacji ideaw, intensyfikacji lku (J. Rudniariski, Elementy prakseologicznj teorii walki, 1983): c) metody ostre i metody agodne, rnice si stosunkiem do aorai moralnych oraz poziomem stosowania manipulacji, kamstwa, kamuflau wadzy i przemocy (M.K. Mlicki). Czynnikami ograniczajcymi skuteczno dziaa s. s: a) poziom wiedzy socjotechnicznej i innych nauk spoecznych, ktry umoliwia rozpoznawanie mechanizmw regulujcych osobowo, postawy i zachowania ludzi; b) trudnoci w zaprojektowaniu optymalnych oddziaywa w dynamicznych i zmiennych warunkach spoecznych; c) wiedza o systemach sterowanych i zwizany z ni poziom opora wobec zabiegw socjotechnicznych, ktre nie przynosz korzyci; d) obecno w otoczeniu systemw sterowanych wielu nieto samych i sprzecznych oddziaywa socjotechnicznych, prowadzonych przez rywalizujce ze sob orodki decyzyjne (tzw. wichrowato socjotechniczna: A. Podgrecki, Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjologii, 1968; M.K, Mlicki, 1986). W literaturze zarysoway si dwa stanowiska rnie ujmujce relacje s. i etyki. Stanowisko neutralne, nawizujc do opisowej i wyjaniajcej funkcji nauki oraz do zaoe * realizmu politycznego, akcentuje przede wszystkim znaczenie prakseologicznej poprawnoci dyrektyw socjotechnicznych, S. jako nauka nie moe bra na siebie odpowiedzialnoci za praktyk spoeczn , w ktrej dominuj procesy - kooperacji negatywnej. Podejcie warto ciujce podkrela konieczno cznego stosowania prakseoiogicznych i etycznych kryteriw oceny celw, metod, rodkw i skutkw dziaania, aby w praktyce respektowa dobro jednostek i grap spoecznych poddanych oddziaywaniom socjotechnicznym. fL.S.] L i t e r a t u r a : A. Podgrecki, Socjotechnika, 1914; Socjotechnika. Kontrowersje, rozwj, perspektywy, red. J. Kubin, J. Kwaniewski, Warszawa 2000; P. Pawelczyk, Socjotechniczne aspekty gry politycznej, Pozna 2000, SOLIDARYZM - powstay w drugiej poowie XIX w. kierunek spoeczno-polityczny, ktry gosi naturaln wsplnot interesw rnych grup i warstw spoecznych w pastwie, niezalen od ich statusu ekonomicznego lub zawodowego. Idee s. pojawiay si wielokrotnie w koncepcjach spoeczno-politycznych okresw staroytnoci, redniowiecza, czasw nowoytnych. Za gwnych twrcw wspczesnych teorii s. uwaa si Emile'a Durkheima (1858-1915), Leona Duguita (1859-1928), Charlesa Gide'a (1847-1932) i Georgesa Gurvitcha (18941965). Podstawow kategori teorii s. - wedug Durkheima -jest koncepcja wiadomoci zbiorowej i spoeczestwa. Spoeczestwo traktowa on jako co wicej ni tylko zbir oddziaujcych wzajemnie nasiebiejednostek. Wyrazem solidarnoci spoecznej jest jedno myiiidziaa czonkw spoeczestwa Konieczno wsppracy jest konsekwencj podziau pracy. Zdaniem Durkheima ksztatowanie nowych form solidarnoci wymaga wiadomych

dziaa organizacyjnych, w ktrych decydujca rola przypada pastwu, oraz powstawania nowych ideaw spoecznych. Durfcheim wyrnia dwa rodzaje solidarnoci: mechaniczn, reprezentowan w szczeglnoci przez prawo karne i opart na represji, i organiczn , wyraon w postaci prawa rodzinnego, zobowizaniowego, handlowego, administracyjnego i konstytucyjnego oraz su c przede wszystkim przywrceniu stanu poprzedniego (sankcje restytutywne). Podstawowe prace Durkheima to: O podziale pracy w spoeczestwie (1893). Zasady metody socjologicznej (1895), Podstawowe formy ycia religijnego (1912) i Socjalizm (1928). Lio Durkheimowskiej teorii s. nawiza w latach dwudziestych L. Duguit, CL 'Eiai le droit objeetifei la loipositive, 1901; Suwerenno i wolno, 1922). Reprezentowa on idea s. w prawoznawstwie. G osi, e kade spoecze stwo kieruje si prawem, ktre aim rzdzi. Zasadnicza norma spoeczna zawiera nakaz postpowania solidarnego, ktre jest podstaw caego porzdku prawnego i organizacji pastwowej. Poczucie solidarnoci miao - zdaniem Duguita - rang absolutu. Twierdzi, e: Czowiek ma poczucie solidarnego ycia z innymi ludmi, poniewa jest istot spoeczn - oto wiadomo spoeczna". Duguit uwaa, e zasada solidarnoci ulega staej ewolucji, natomiast jej tre zaley od stopnia rozwoju spoeczestwa. Koncepcja s. lega u podstaw jego teorii pastwa. Duguit pojmowa pastwo jako rezultat wyszej organizacji pracy. form organicznej jednoci rzdzcych i rzdzonych. Zadaniem pastwa miao by odkrywanie i formuowanie norm, ktre ju uprzednio istniay w spoecze stwie. Rzdzcy nie tworz prawa, gdy jest ono norm postpowania narzucon przez solidarno spoeczn . Teoria Duguita wywara znaczny wpyw na zao enia ideowe syndykalizmu, myli chrzecijaskiej Szob. -* spoeczna nauka Kocioa! i -' korporatywizmu (Ch. Gide). Wspczenie liczne akcenty idei s. zawieraj teorie spoeczne formu owane na gruncie doktryny -* chadecji i chrzecijaskiej demokracji), -> socjaldemokracji, - konserwatyzmu {nurt organiczny). [K.D.]

SPISKOWA TEORIA DZIEJW

-w odrnieniu od spisku, czyli realnego czynu lub konkretnych dziaa zmierzajcych do przejcia wadzy, s.t.d. to koncepcja wystpujca jedynie w wyobraeniu okrelonych osb, wykorzystujca konspiracjonizm, oparta na przekonaniu, e istnieje czowiek lub zbiorowo - grupa, organizacja b d instytucja, ktrych ukryte dziaania s przyczyn okrelonych zdarze czy zdarzenia, wskazujcych na zamierzenia zdobycia dominujcej pozycji w obszarze polityki (wadzy, np. w pastwie, bd opanowanie wiata). Niekiedy czy si wszelkie negatywnie odbierane fakty ze zmow ,jakiej" siy. Wrd zwolennikw s.t.d. znajdujemy osoby, ktre j incydentalnie gosz, oraz takie, ktre skaniaj si ku niej bez specjalnego zaangaowania. Najbardziej podatne na tezy s.t.d, oraz skonne do jej tworzenia s osoby, ktre charakteryzuj si specyficzn konstrukcj psychiczn , okrelan mianem paranoidalnej (takm.in. przypisywano Stalinowi), s to ludzie postrzegajcy cay wiat przez pryzmat wszechogarniajcego spisku. Walka z s.t.d. jest niezwykle trudna zw aszcza na gruncie naukowym. Konstrukcja tych teorii charakteryzuje si spjnoci, wynikajc zarwno z podporzdkowania informacji. faktw i uzasadnie nadrzdnej tezie (przyjmowanej a priori i faszywej), jak te z nierzetelnoci w traktowaniu rde i konfabulowania (mieszania rzeczywistych faktw z fikcj). Std na gruncie naukowym walka z tego typu teoriami jest czsto bezproduktywna i trudna Mo na spotka take uczonych, ktrzy powouj si na badania, ktre prowadzili, zapominajc" jednak, e ich wyniki przystosowali do z gry przyjtej spiskowej tezy bd interpretowali oglnie znane fakty bez moliwoci ich weryfikacji.

Spoeczestwo obywateislae

414

-u s

_ Speteczenatwo obyvvale iakie

Prezentowany przez przeciwnika s.t.d. material dowodowy zostaje przez propagatorw s .t. d. na og z gry odrzucana akceptowane s za wszystkie informacje, ktre mog posuy potwierdzeniu teorii (D. Pipes, Potga spisku, 1998), Podstawowe zaoenia widoczne w s.t.d, to: wadz dominacja czy jej pokusa s nadrzdn motywacj dziaania Ize wzgldu na wielorakie korzyci), rwnie wanajest kontroialub sterowanie wadz; nie ma przypadkowoci w yciu politycznym, spiski s za motorem historii, sjej elementem sprawczym. Najbardziej znana s.Ld. to ta traktujca o zmowieydw, ktrzy d do przejedaopanov/ania nad wiatem, a tak e teori ktra mwi o panowaniu caego ycia politycznego i ekonomicznego przez mafi bd masoneri. Osobnym zjawiskiem politycznym jest spisek jako rzeczywisty fakt historyczny. W historii mona znale wiele przjddadw takich spiskw politycznych, np, synny pakt Ribbentrop - Mootow czy wspczesne spiski terrorystyczne. Wiele informacji dotyczcych spiskw i powiza terrorystw z konkretnymi rzdami ujawniono po upadku reimw komunistycznych S dowody na -spiskowe powizania pomidzy rzdami niektrych pastw arabskich a ugrupowaniami terrorystycznymi. [E M.'
L i t e r a t u r a : R.S. Robins, J.M. Post. Paranoja polityczna ipsychologia nienawici). Warszawa 1999; D, Pipes, Potga spisku. 1998; G.H. Kah, Ere Route to Global Occupation, Lafayette 199 L.

SPOECZESTWO OBYWATELSKIE - spoecze stwo, w ktrym zesp instytucji oraz r nego typu dobrowolnych, spontanicznych organizacji, zwizkw i stowarzysze jest podstaw samodzielnego, wolnego od ingerencji pastwa rozwoju obywateli, a zarazem stanowi wyraz ich wasnej aktywnoci, inicjatyw i potrzeb, W ujciu modelowym wyrnia si wiele wariantw s.o. Za prekursora idei s.o. uwaa si Arystotelesa, ktrego koncepcjapo/is zawieraa elementy tzw. modelu klasycznego s.o. Jego cech zasadnicz jest brak rozrnienia midzy s.o., spoecze stwem politycznym i pastwem, W tym ujciu s.o. lub spoeczestwo polityczne reprezentuje najwyszy etap rozwoju moralnego spoeczestwa i jest zaprzeczeniem stanu naturalnego (przedpa stwowego), ktry jest okrelany jako barbarzyski" lub niecywilizowany". Y/edug Arystotelesa cay rozwj spoeczny zmierza do stworzenia pa stwa. Etapami tego rozwoju s: powstanie rodziny (gospodarstwa domowego, oikia). gminy wiejskiej [korne), a w kocu pastwa jako przykadu wsplnoty doskonaej. Czowiek- istota pastwowa (mon politikon) pie moe y poza pastwem, albowiem tylko w nim najpeniej urzeczywistnia si jego spoeczna natura. Celem pa stwa jest stworzenie ludziom dobrego ycia, tzn. penego rozwoju materialnych i moralnych wartoci, ktrych ludziom potrzeba. Do Arystotelesowskiej koncepcji nawizywali m.in. Cicero (ciuitas i res publico,), 1. Kant (burgerlieke Cesellschafi),JJ. Rousseau (teoriasuwerennoci Luduiwoli powszechnej) oraz H. Arendt (polis jako forma organizacji spoecze stwa, ktra wyklucza stosowanie przemocy i przymusu). We wszystkich tych koncepcjach dominuje pogld, i ycie publiczne zapewnia jednostce wiksz moliwo samorealizacji ni ycie prywatne. Odmienny wariant s.o. przedstawiali twrcy doktryny spoeczno-politycznej -liberalizmu (A. Smith, D. Ferguson, J. Locke i in.). Punktem wyjcia liberalnego modelu s.o. bya teza, i podstaw procesu ksztatowania si s.o, by podzia pracy, ktry doprowadzi do wydzielania si sfery gospodarczej jako pierwszorzdnej i autonomicznej wobec sfery polityki. Ekonomia jest pierwotna wobec s.o,, a to z kolei jest pierwotne wobec rzdu (pastwa). Pastwo zatem nie moe zarzdza gospodark ani te regulowa stosunkw ekonomicznych i wasnociowych midzy obywatelami.

W tym rozumieniu s.o. jest form wsplnoty rynkowej'', zoonej z indywidualnych wacicieli, ktrych partykularne, egoistyczne interesy krzj'uj si, nadajc caemu ukadowi spoeczno-ekonomicznemu charakter spontanicznego ldu". Polityka jest pojmowana jako rodek, a nie cel dziaania na rzecz rozszerzania moliwo ci realizacji interesw prywatnych. Zgodnie z teori umowy spoecznej J. Locke'a zerwanie umowy z wadc nie niweczy samego spoeczestwa, ktre jest starsze anieli pastwo, podobnie jak starsza od pastwa i spoeczestwa jest jednostka. W %variancie Heglowskim s.o, iburgerlicke Gesellschaft) jest wytworem kapitalizmu. Hegel dokona wyranego rozr nienia midzy s.o, a pa stwem, lecz jednoczenie twierdzi, ii ma cno charakter przejciowy. W przeciwie stwie do A. Smitha Hegel uwaa, e obywatel nie kieruje si wycznie w skim, egoistycznym interesem, lecz take -przez zapo redniczanie celw oglnych - interesem oglnospoecznym. Interes w asny jednostki moe by realizowany tylko dziki obywatelskiej wsppracy, przyczyniajc si w ten sposb do realizacji interesw innych jednostek. Na tej podstawie Hegel okrela s.o. jako sfer mediacji interesw partykularnych, zjawisko" wystpujce porodku midzy rodzin a pa stwem. Dowodzi, e s.o. stanowi pewn anonimow cao, ktra stanowi dla jednostki punkt odniesienia, a ponadto -jako wypadkowa jednostkowych dziaa - cao ta nie ma ju arbitralnego, przypadkowego charakteru, ale podlega koniecznoci, rzdzi si wasnymi prawami. Hegel wczy do s.o. instytucje pastwa (sdy. policja), ktre chroni interesy obywatelskie i rwnoczenie urzeczywistniaj pierwiastek oglny zawarty w spoeczestwie. Oznacza to, e dziaania jednostek musz mieci si w granicach legalnoci, na ktrej stray stoi pa stwo, i musz uwzgldnia rwnie interesy innych osb, nawet jeli te osoby byy dla innych jedynie rodkami do osignicia wasn3'ch celw. Twrc tzw. socjologicznego wariantu s.o. jest A. de Tocqueville (1805-1859), zaliczany do grona klasykw nowoczesnej nauki o polityce" (S.M, Lipset). W swoim gwnym dziele zatytuowanym O demokracji w Ameryce (wyd. polskie 1976) Tocqueville rozr ni pojcie spoeczestwa politycznego'', czyli stosunkw istniejcych midzy rzdem centralnym i federalnym a obywatelami, od spoeczestwa obywatelskiego", ktre traktowa jako obszar wzajemnych relacji midzy samymi obywatelami. Podkrela, i cech charakterystyczn ycia pubhcznego w Ameryce jest dynamiczny rozwj rnego typu dobrowolnych organizacji i stowarzysze powoywanych do ycia przez samych obywateli. S one tworzone na podstawie prywatnych (gwnie ekonomicznych) interesw obywateli, w przeciwiestwie do organizacji politycznych, ktrych cele dziaania s wyznaczone zgodnie z zasadami okrelonej doktryny lub programu politycznego oraz powszechnie obowizujcymi reguami ycia politycznego. Tocqueville wskaza, e zarwno stowarzyszenia obywatelskie, jak i organizacje polityczne s szko demokracji". albowiem dziki nim obywatele maj moliwo swobodnej wymiany swoich pogldw, doskonal umiejtnoci samoorganizacji oraz wzmacniaj autonomi wobec instytucji pa stwowych. W tym rozumieniu ycie publiczne odnosi si do aktywnoci jednostek poza sfer prywatnoci" (gospodarstwa domowego) oraz cechuje si pluralistyczn struktur interesw i form organizacyjnych. Pojmowanie s.o. w aspekcie pluralizmu, rozumianego jako rozproszenie wadzy" ub fragmentaryzaeja spoeczestwa", zostao zaadaptowane na grunt wspczesnych teorii s.o. Do najbardziej znaiwch zalicza si teorie A, Lijpharta (The Politics of Accomodation. Pluralism in the Netherlands, 1968; Democracy in Plural Societes, 1977*, R. Dahla (Pluralistic Democracy in the United States: Conflict and Consent, 1967; Polyarchy: Participation and Opposition,

Spoeczestwo otwarte

416

4T:

Spoeczna doktr

197 3), WE. Connolly1 ego (The Bias of Pluralism, L969) i in. Kategoria s.o. zostaa rwnie wykorzystana w analizach dotyczcych rde, przebiegu i charakteru rozpadu systemu realnego socjalizmu ". W analizach tych zwracano przede wszystkim uwag na znaczenie powstania i rozwoju samodzielnych, niezalenych od pastwa komunistycznego organizacji spoecznych i zawodowych {Komitet Obrony Robotnikw i Solidarno" w Polsce, Karta 77" w Czechosowacji itp.) oraz ich rol w powstawaniu struktur organizacyjnych spoeczestwa obywatelskiego", ktre pozostaway w opozycji (lub byty alternatyw ) wobec oficjalnych instytucji partii/pastwa komunistycznego (J. Staniszkis, Z. Paczyski, T.G. Ash, G. Ekiert, A. Arato, G. di Palma i in.). [K.D.]
L i t e r a t u r a : P. Ogrodzrski, Spoeczestwo obywatelskie w brytyjskiej literaturze filozoficznej i j6s;C-'S'30,>, Studia Filozoficzne", nr 9, 1987, s. 25-50 i tame zbir artykuw na temat pojcia spoeczestwa obywatelskiego w myli politycznej G. Hegla. K. Marksa, A. Gramsciego'i; R Ogrodziski. Pi tekstw o spoeczestwie obywatelskim. Warszawa 1991: Ch,A. Bryant, Ciui! Society and Pluralism: A Conceptual Analysis, ,Sisyphus'", nr i iVTIIl, L992, s. 103-119; Europa i spoeczestwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo. przygotowa i przedmow opatrzy Krzysztof Michalski. Krakw 1994; J. Keane, Democracy and Civil Society, London - New York 1988,

SPOECZNA DOKTRYNA KOCIOA

- zesp oficjalnych pogldw Ko cioa katolickiego, ktre dotycz ogu problemw i zjawisk zwizanych z yciem spoecznym, zw aszcza ustroju spoeczno-ekonamicznego, traktowany jako integralna cz katolickiej doktryny filozoficzno-teologicznej (zob. katolicyzm.!. Rozwija si gwnie w drugiej poowie XIX w. - w warunkach rewolucji przemysowej, triumfu liberalizmu ekonomicznego, zaostrzajcych si konfliktw socjalnych oraz popularnoci ideologii rewolucyjnych. Filozoficzn podbudow doktryny stanowi! neotomizm, ktry stawia w centrum zainteresowania osobowo jednostki oraz gosi potrzeb podporzdkowania czowieka celowi najwy szemu, tj. zbawieniu i poznaniu Boga reprezentowanego przez Koci. Przeomowe znaczenie dla powstania s.d.k. mia pontyfikat Leona XIU f1878-1903), ktry zapocztkowa program tzw. aggiornamento (wl. -odnowa) w kociele katolickim, obejmujcy zarwno sprawy filozoficzno-doktrynalne, jak i organizacyjne. Najwaniejsz spord encyklik Leona XIII bya wydana w 1891 r. encyklika Rerum Notmrum. w ktrej sformuowano papieskie stanowisko w sprawach wasnoci oraz wobec palcych kwestii spoecznych. Wasno prywatna zostaa uznana za prawo natury i fundamentaln zasad spoeczestwa. Konsekwencj tego by pogld, i nierwnoci spoeczne maj charakter naturalny, gdy stanowi odzwierciedlenie naturalnych rnic w uzdolnieniach ludzkich, ich zdrowiu i zainteresowaniach. Przeciwstawiajc si - egalitaryzmowi, Leon XIII uzna, e ubstwo jest rezultatem niedostatkw moralnych. Ideaem organizacji spoeczestwa miaa by demokracja chrzecija ska. Jej podstawowymi zasadami byy: uznanie nienaruszalnoci prawa nabywania i posiadania wasnoci, nierwno stanw, uznanie boskich podstaw spoecze stwa i pa stwa, solidaryzm klas spoecznych oraz ograniczone zadania pastwa w dziedzinie socjalnej i ekonomicznej (np. filantropia, program uw aszczenia proletariatu przez nabywanie akcji przedsibiorstw). Encyklika udzielaa swego poparcia dla tej dziaalnoci aparatu pastwowego, ktra bya wymierzona przeciwko organizacjom niezgodnym z uczciwo ci, sprawiedliwo ci! doborem powszechnym". Ponadto zawieraa take postulaty dotyczce ograniczenia wyzysku, likwidacji bezrobocia, wprowadzema ustawodawstwa pracy a take wspierania chrzecijaskich zwizkw zawodowych, Do gwnych zao e encykliki Rerum Nouarum nawizywaa encyklika Piusa XI (1922-1939) zatytu owana Quadragesima Anno (1931). Papie opowiedzia si w niej za potrzeb poszukiwania ustroju poredniego" midzy -* indywidualizmem a -* kolektywizmem, podda krytyce zarwno klasyczne teorie - liberalizmu ekonomicznego, jak i socjalistyczne dania upastwowienia lub socjalizacji dbr. Podkrela, i obowizkiem pastwa jest organizowanie sprawiedliwego porzdku spoecznego zgodnie z zasad subsydiarnoci (pomocniczoci) pastwa w kwestiach spoecznych i gospodarczych. Oznaczao to, i -* pastwo nie powinno ingerowa w te sprawy, ktre miay by przedmiotem (w asnej) aktywnoci, inicjatywy i przedsibiorczoci jednostek lub -> spoecznoci lokalnych. Za naturalne formy organizowania si spoeczestwa Pius XI uzna korporacje, stany zawodowe, ktre cz ludzi na zasadzie wsplnego wykonywania pewnych usug lub wytwarzania pewnych dbr. Uwaa, e upowszechnienie si moralnoci chrzecija skiej bdzie stanowi gwarancj urzeczywistnienia sprawiedliwego ustroju spoecznego. Nadanie nowego oblicza s.d.k., a jednoczenie pogbienie programu aggiornamento wie si z pontyfikatem Jana XXIII (1958-1963) i zwo anym przez niego Soborem Powszechnym, Vatieanum Secundum, ktry odby si w latach 1963-1965 (zob. - Sobr Watykaski II). Odwoujc si do filozofii personalizmu chrzecijaskiego, Jan

SPOECZE STWO OTWARTE

- typ spoecze stwa, ktrego g wn zasad jest wolno jednostki i jej odpowiedzialno. Termin ten rozpropagowa K. Popper (Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, 1943, wyd. pol. 1993). Zdefiniowa on s.o. jako takie, w ktrym jednostka ma prawo do osobistych decyzji, uczestniczc w procesie wspzawodnictwa o status spoeczny. Przeciwiestwem s.o, jest spoeczestwo zamknite - tj, takie, w ktrym zakazy (.tabu )[...] sztywno reguluj i dominuj nad wszystkimi aspektami ycia spoecznego, nie pozwalajc na wiele dowolnoci". Wyrazem takiego zamknicia jest spoeczestwo plemienne lub kastowe - ze swymi nienaruszalnymi normami i utrwalonymi podziaami grupowymi. S.o. zakada mobilno spoeczn i dostpno wszystkich pozycji spoecznych ifl. Dahrendorf, Nowoczesny konflikt przemysowy, wyd. pol. 1.993). Koncepcja K. Poppera kadzie nacisk na -< indywidualizm i antropocentryzm w przeciwiestwie do teorii akcentujcych prymat wsplnoty nad jednostk, jej deniami i aspiracjami, ktre to teorie Popper wywodzi od Platona. S.o. umoliwia ludziom dokonywanie wyborw i przejmowanie za nie odpowiedzialnoci. Nie wystpuje w nim aden uniwersalny wiatopogld, adna Jedynie suszna ideologia" ani obowizujcy standard drogi yciowej czowieka, S.o, opiera si na zasadzie tolerancji dla odmiennoci drg poszukiwania szczcia w granicach obowizujcego prawa. Jego kulturow podstaw jest uznanie rnorodnoci (zob. -+ pluralizm) i akceptacja odrbnoci (narodowociowej, rasowej, religijnej, wiatopogldowej itp,). Podstaw polityczn stanowi natomiast -* prawa i wolno ci obywatelskie eliminujce legalnie wytyczone bariery uprzywilejowania" oraz likwidujce dyskryminacj spoeczn (R. Dahrendorf). Zdaniem K Poppera przejcie od spoeczestwa zamknitego do otwartego [...] jest najgbsz rewolucj, przez ktr ludzko dotychczas przesza", cho w 1941 r., gdy pisano te sowa, wci jeszcze bya w stadium pocztkowym. [A.A.]

Spoeczna doktryna Kocioa

JiiJ

H9

.neczii.: :v-:-;yocarfca rvasowa

XXIII w encyklice Pacern tn Tems ipoftoj na Ziem. 1963) akcentowa, i .,[...I kady czowiek jest osob, to znaczy istot obdarzon rozumem i woln wol, wskutek czego ma prawa i obowizki wypywajce bezporednio i rwnoczenie z w asnej jego natury" Twierdzi, i prawa te maja charakter powszechny i nienaruszalny, dlatego te nie mo na si ich wyrzec. Do Eiiena.ruszain.yeh praw czowieka papie zaliczy: prawo do ycia oraz do godnego czowieka poziomu ycia, prawo do oddawania czci Bogu zgodnie 2 wymaganiami prawego sumienia, do wolnego "wyboru stanu i swobody ycia rodzinnego, do zrzeszania si, do emigracji i imigracji, do udziau w yciu publicznym, do ochrony tych praw, a take prawa w sferze gospodarczej (prawo do pracy, do dziaalnoci gospodarczej i do w asnoci*. Jan XXIII opowiedzia si za -> interwencjonizmem pastwowym, programem sprawiedliwego podziau bogactw, wspuczestnictwem robotnikw w kierowaniu przedsibiorstwem, zagwarantowaniem godnej pacy roboczej oraz zapewnieniem podstawowych praw politycznych. Idea sprawiedliwo ci wewntrznej zostaa przeniesiona na stosunki midzynarodowe, czego wyrazem byy postulaty dekolonizacji, walki z nowymi postaciami kolonializmu, potpienie uzalenienia" narodw sabszych od narodw bogatych. Z zao e tych wyrasta program wsppracy narodw bez uycia przemocy, przewagi czy jakiegokolwiek uzalenienia. Zdaniem Jana XXIII pene urzeczywistnienie tego programu wymaga gbszego uwiadomienia sobie dobra caej rodziny ludzkiej", wsplnej ochrony dbr przyrody i zasobw naturalnych, szkodliwo ci zbroje czy d enia do egoistycznie pomylanej przewagi jednego narodu nad drugim. Dojrzao narodw sprowadzi si miaa do wsplnej ochrony podstawowych dbr czowieka. Pontyfikat Pawa VT (1963-1979) uwaa si za kontynuacj doktryny soborowej oraz nauki JanaXXHL Gwna encyklika Pawa VI zatytufowana.Popiionn progressio (Opopieraniu rozwoju ludw, 1967) zawieraa silne akcenty ekumenizmu, katolickiej filozofii pokoju oraz podkrelaa znaczenie praw jednostki. Do czynnikw oddziaujcych hamujco na rozwj czowieka papie zaliczy! nacjonalizm, rasizm i liberalizm gospodarczy". G osi pogld, i rozwj jednostki, a w konsekwencji spo eczestwa, opiera si na idei postpu", oznaczajcej pogbienie humanistycznych osigni czowieka. Podkreli konieczno powszechnoci o wiaty, poszanowania odrbnoci na-rodowoci. zagwarantowania pluralizmu w instytucjach naukowych, zawodowych i w wiecie kultury. W kwestii ustroju spoeczno-ekonomicznego Pawe VI stan na stanowisku, i wasno prywatna nie moe stanowi dla nikogo bezwarunkowego i absolutnego prawa. ycie gospodarcze winno by oparte na zasadzie, i dobra powinny su y zagwarantowaniu zabezpieczenia potrzeb narodu. B dc zagorzaym zwolennikiem metod pokojowych (teologia pokoju), papie nie wykluczy jednak prawa oporu'', dopuszczajc rewolucj (...] w przy-padku oczywistej i dugotrwaej tyranii, powanie naruszajcej prawa osoby i niebezpiecznie szkodliwej dla oglnego dobra kraju". Problematyka jednostki oraz problemy wspczesnego wiata zajmuj centralne miejsce rwnie w nauce Jana Pawa II. Wskazujc na trzy wymiary7 podmiotowoci czowieka" (przyrodniczy, psychologiczny i nadprzyrodzony), papie dowodzi, i spoeczny sens bytowania czowieka opiera si na koniecznoci utrzymywania wizi z otoczeniem, w tym z instytucjami pastwowymi. Krytykujc indywidualizm i totalitaryzm, Jan Pawe II postuluje wypracowanie wizji ycia spoecznego, w ramach ktrej nastpioby harmonijne poczenie jednostki z otoczeniem. Ze stanowiska personalistycznego wystpuje on przeciw zarwno koncepcjom liberalnym, w myl ktrych praca jest towarem jak kady inny, ajej warto okrela rynek, jak i koncepcjom

materializmu dialektycznego, ktre - zdaniem papiea - sprowadzaj czowieka do caoksztatu wizi spoecznych, ograniczajc jego podmiotowo, a pi'ace traktuj na rwni z innymi czynnikami wytwrczymi. W swoich encyklikach iLaborem exerxens, 1981. Centisimus annus, 1991) papie popiera rozwj inicjatywy jednostek i docenia funkcj 'wasnoci prywatnej, domaga si ujcia ich w ramy prawne i wprzgnicia w sub integralnej wolnoci ludzkiej, ktra ma przede wszystkim charakter etyczny i religijny. Przypominajc zasad pomocniczo ci i zasad powszechnego przeznaczenia dbr ziemskich, papie skrytykowa zachowania i cele jednostek w ramach spoeczestwa konsumpcyjnego i wolnorynkowego. Podobnie jak Paw-e) VI rwnie Jan Pawe fi rozszerzy zasady sprawiedliwo ci, zwaszcza zasad poszanowania wolnoci i godnoci osoby ludzkiej oraz powszechnego przeznaczenia dbr ziemskich na stosunki midzynarodowe i midzypastwowe. W odniesieniu do relacji pastwo - Koci papie stan na stanowisku, i winny by one oparte na trzech zasadach: zasadzie wolnoci religii i kocioa (wolno wyznania w aspekcie osobowym i instytucjonalnym), zasadzie suwerennoci kocioa i pa stwa we w aciwych im zakresach dziaania oraz zasadzie wsppracy kocio a i pa stwa opartej na dialogu. Skuteczno tej wsppracy jest zdaniem Jana Pawa II warunkowana mo liwoci przedstawiania pastwu przez Koci podstawowych potrzeb czowieka, zapewnianych nastpnie przez pastwo stosownie do posiadanych zasobw i rodkw. [R.D.]
L i t e r a t u r a : Cz. Strzeszewski, Katolicka nauka spoeczna. Warszawa 1985: E de Laubier, Myl spoeczna Kocioa katolickiego od Leona Kill do -lana Pawia U, Warszawa-Krakw 1988; Papie Jan XXIII. Encyklika Pacan in Terns" iw jeyku polskimi. Pary 1964. Papie -Jan Pawei II, Encyklika Solitudo rei sociaits'', Warszawa 1988; Papie2 Jan Pawe II, Encyklika Lo&ore/s ezercens'' iw j. polskim) Mediolan 1983; fi. Olszewski, M. Zmierczak. Historia doktryn politycznych 1 prawnych, wyd. II. Pozna 1994.

SPOECZNA GOSPODARKA RYNKOWA Iniem. soziale Marktwirtschaft) - koncepcja spoeczno-ekonomiczna powstaa na gruncie - ordoliberalizmu. majca w swym zaoeniu stanowi alternatyw (trzeci drog ") zarwno wobec lesefeiystycznego modelu pastwa i stosunkw spoecznogospodarczych, jak i goszonych przez teoretykw ,,pastwa dobrobytu" lub marksistw kolektywistyczno-centralistycznych" programw ustroju spoeczno-ekonomicznego pastwa. Rozwinit posta koncepcji s.g.r. przedstawi A. Muller-Armack (Varschlage zur Verwirklichiung der Sozialert Marfawirschaft, 1948; Stii una Ordmmg der Sozialert. Marktwirtschaft, 1952). Naczeln ide koncepcji s.g.r. byl projekt adu, w ktrym nastpioby pogodzenie wolnej przedsibiorczoci zrodzonej na bazie inicjatywy jednostek z zabezpieczeniami socjalnymi. Realizacja tego celu jest moliwa w warunkach gospodarki rynkowej, rozwijajcej si jednak nie w sposb chaotyczny, lecz poddanej zewntrznej kontroli. Teoretyczna konstrukcja koncepcji jest oparta na tezie, i wzajemna zaleno systemw (gospodarczego, prawnego, spoecznego, politycznego, religijnego itp.) wywouje konieczno dostosowania ich do siebie, aby kady mg funkcjonowa prawidowo. Za gwn przyczyn saboci funkcjonowania dotychczasowych systemw uwaa si ywioowy charakter ich powstawania, polegajcy na braku odpowiedniego udziau ksztatujcej wiadomej woli ludzkiej. (W Eucken). Wskutek tego pomidzy systemem gospodarczym a innymi systemami nie moga zaistnie konieczna harmonia wspdziaania (ordo"), wymagana dla prawid owego dziaania rynku. Zakada si, e rynek - dziki mechanizmowi swobodnie ksztatujcych si cen i odpowiedniej polityce monetarnej - jest zdolny

Spoeczno lokalne

420

-:>}

Spoeczno midzynarodowa

sterowa procesami ekonomicznymi. Ponadto moe on rwnie doprowadzi do skorelowania korzyci jednostkowych z korzyciami przypadajcymi spoeczestwu, pod warunkiem poddania aktywnoci przedsibiorcw kontroli odpowiedniej instytucji. Prawid owe funkcjonowanie rynku jest warunkowane wieloci podmiotw gospodarujcych (dotyczy to zarwno producentw, jak i konsumentw), zachowania regu umoliwiajcych ksztatowanie si wolnej ceny (przeciwdziaanie monopolizacji) oraz powszechnych i rwnych dla wszystkich zasad konkurencji. Porzdek, rynkowy wymaga jednak ingerencji pastwa, zgodnej z zasad wspomagania {subsydiarnoci Subsidiatatpnp). Pastwo powinno przede wszystkim dba o pene przestrzeganie regu wolnej konkurencji. Silne" i demokratyczne pa stwo jest warunkiem postpu spoecznego, ktry rozumie si jako zwikszanie si siy nabywczej ludnoci, zapewnienie penego zatrudnienia oraz wzrost pac i dochodw we wszystkich grupach ludnoci. W ramach s.g.r. pastwo powinno take troszczy si o popraw jakoci ycia obywateli przez odpowiedni podzia dochodov/ budetowych w taki sposb, aby mo liwe byo zapewnienie wiadcze spoecznych (np. renty emerytury, dodatki rodzinne, subwencje mieszkaniowe itp.). Uwaa si, e przesunicie dochodw w ramach pomocy socjalnej spowoduje zagodzenie napi i stabilizacj stosunkw spoecznych. Rezultatem tej polityki ma by nowy rodzaj integracji, cechujcej si samorealizacj i odpowiedzialnocijednostek na rynku. Koncepcja s.g.r. i pomocniczo ci pastwa jest uznawana 2a oficjaln doktryn rxAityczno-prawna i spoeczn CDU/CSU w Niemczech, jej zasady za zostay zaadaptowane na grunt ustawy zasadniczej Niemiec (1949). [KD.j L i t e r a t u r a : T. Pszczkowski, Ordoliberalizm. Spoeczno-polityczna i gospodarcza doktryna neoliberalizmu w RFN, Warszawa 1990; Doktryna, spoeczna Kocioa katolickiego i doktryny chadeckie. Wybr dokumentw do nauki o polityce, wybr i red, nauk. E. Olszewski, E. Payga, Lublin - Warszawa 1987; R. Skaryski, Pastwo i spoeczna gospodarka rynkowa. Gwne idee polityczne ordoliberalizmu,"Warszawa 1994. SPOECZNO LOKALNA - typ zbiorowoci spoecznej zajmujcej wyodrbnion cz terytorium pastwowego, zczonej wizi spoeczn wyrastajc ze wsplnoty potrzeb, charakteryzujcej si stycznoci przestrzenn , ktre umoliwiaj stae kontakty osobiste, oraz wytwarzajcej wasne instytucje spoeczne dziaajce na rzecz jej integracji (A. P iekara, Spoeczno lokalna i samorzd, 1986). Wielu autorw podkrela znaczenie wiadomoci grupowej i poczucia odrbnoci dla uksztatowania si s.l. Najbardziej widocznym przejawem istnienia s.l. sjednak instytucje spoeczne, ktre stwarzaj warunki do podejmowania zbiorowych dziaa. Najistotniejsz rol odgrywa w rd nich -* samorzd terytorialny. Powstanie s.l i jej denie do stania si - wsplnot polityczn stanowi spoeczne podoe samorzdu terytorialnego, na ktrym osadzone s rozwizania prawne. Skuteczno dziaania lokalnych instytucji spoecznych jest rwnoczenie czynnikiem warunkowanym istnieniem s.l. oraz wpywajcym na jej integracj. Prawo s.l. do zaspokajania swych potrzeb zbiorowych poprzez wy onione przez siebie instytucje uznane jest wspczenie za standard demokracji (zob. -* Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego). [A.A.J SPOECZNO MIDZYNARODOWA - og pastw utrzymujcych ze sob stosunki regulowane przez prawo midzynarodowe (J. Symonides). Termin s.m., jak twierdzi H. Lauterpacht, [,.,] odnosi si do grupy pastw przyjtych na czonkw rodziny narodw, wrd ktrych panuj rzdy prawa midzynaro-

dowego ". Szerzej pojcie to definiuje A. Thomas, wedug ktrego am.,,[...] to proces spoecznie waciwych interakcji, ktry prowadzi do intensyfikacji i rozszerzania podstawy i praktyki w zakresie wspzalenoci, kooperacji i unifikacji". Podobnie szerok definicj s.m. podaje W Kmitowski, mwic e jest to [...] heterogeniczny, otwarty i dynamicznie si rozwijajcy globalny system wsplnot o rnym charakterze i stopniu zorganizowania, ktrego struktur odzwierciedla i kreuje wzajemna wi podstawowych interesw i wartoci". Obok kategorii s.m. funkcjonuje take pojcie wsplnota midzynarodowa. Oznacza ona grup pastw poczonych ze sob cisymi zwizkami politycznymi, gospodarczymi czy ekonomicznymi, ponadto z okrelon struktur i stopniem zorganizowania. 'W tym sensie wsplnot midzynarodow jest np. - Wsplnota Europejska. Opisow definicj s.m. przedstawiaj K. Strupp i J. Sehiochauer, M. Dobraczyski, ktrzy sugeruj poszerzenie legalistycznej koncepcji o elementy -* adu midzynarodowego, wspdziaania i wspzalenoci. Mo na przyj, e wspczenie pojcie to oznacza og uczestnikw stosunkw midzynarodowych, ktrzy funkcjonuj w procesie wzajemnych politycznych interakcji, ktre nakierowane s na pogbienie i poszerzenie skali wsppracy i wsp-dziaania w zakresie pokoju, bezpieczestwa, nowego adu midzynarodowego, ksztatowania norm prawnych i zasad wspycia midzynarodowego. Wieloznaczno definicji s.m. wynika 7, faktu, i jest to kategoria dynamiczna, bd ca refleksem struktury systemu stosunkw midzynarodowych, ktry take cechuje dua dynamika, ogromna zoono i poliarchiczno. Zalkw s.m. naley/ szuka w redniowieczu w postaci spoecznoci pastw, ktra powstaa w procesie umacniania si wpyww chrzecijastwa. W pniejszym okresie owo zabarwienie religijne przestao odgrywa tak znaczc rol. Nowoytne znaczenie kategorii s.m. zostao sformuowane podczas kongresu westfalskiego w 1648 r., po ktrym nastpia fasa stosunkw midzynarodowych budowanych na zasadzie rwnoci jej uczestnikw. Ale w dalszym cigu kategori t obejmowano pastwa chrzecijaskiej Europy. Byy to Niemcy, Francja, Szwecja, Hiszpania i Wenecja. Dopiero w wieku XVIII wczono do Rosj i pierwsze pastwa pozaeuropejskie (w tym Stany Zjednoczone), za w XIX wieku - kraje baka skie i wyzwalajce si kolonie w Ameryce aciskiej. Kongres paryski z 1856 r. poszerzy pojcie s.m. o takie niechrzecijaskie pa stwa, jak Turcja, Japonia, Chiny. Okres midzywojenny to dalszy rozwj s.m. W momencie wybuchu II wojny wiatowej byo ponad 60 pastw. Gwatowny rozwj ilociowy s.m, przypada na lata po II wojnie wiatowej. Obecnie istniej na wiecie 193 suwerenne pastwa i one tworz s.m. Od czasu pojawienia si pierwszych suwerennych podmiotw prawa midzynarodowego jest to przyrost niespotykany dotd w historii. S.m. przeomu XX i XXI wieku mo e jeszcze ulec zwikszeniu, gwnie ze wzgldu na eksplozj nacjonalizmw w pastwach Europy postkomunistycznej. Uwaa si, e na obecnym etapie istnieje ot 3500 grup narodowociowych, z ktrych cz moe zechcie dochodzi swych praw jako nard i pastwo. Dla s.m. jest to due wyzwanie, bowiem jej struktura moe ulec znacznemu zr nicowaniu, a jej obraz sta si mniej czytelny ni dawniej. W rozwijajcych si intensywnie badaniach nad s.m. w drugiej poowie XX wieku pojawi si nurt sugerujcy nieuchronno przeksztacenia s.m. w kierunku federacji pa stw, wyrzeczenia si przez nie suwerennoci lub jej znacznego ograniczenia, czego rezultatem moe by powstanie pastwa wiatowego (H. Bull, Society and Anarchy in International Relations, 1969; H. Lauterpacht, The International Law and Human Rights, 1950). Ju w 1941 r. amerykaska Komisja ds. Bada Organizacji wiata opublikowaa projekt rzdu wiatowego", zbudowanego na ograniczeniu suwerennoci pa stw

bprawteanvjosc

423 i22

Stabilno polityczna

w dziedzinie politycznej i gospodarczej w ramach wiatowej organizacji, wyposaanej we wadz ustawodawcz, wykonawcz i polityczn . Na najwczeniejszym etapie dyskusji o przyszym ksztacie ONZ w USA i Wielkiej Brytanii idea ta bya do atrakcyjn formu. Jej zwolennikiem by pocztkowo W. Churchill. Tego rodzaju teorie o do idealistycznym i kosmopolitycznym rodowodzie kad y nacisk na warto ci uniwersalne, jednoczce pastwa i narody Pojawiay si pytania o organizacje midzynarodowe istniejce wspczenie, ktre mogyby peni rol zalka pastwa wiatowego. W pierwszych latach istnienia ONZ mwiono o istnieniu dwch spoecznoci: midzynarodowej, rzdzcej si oglnymi zasadami prawa midzynarodowego, oraz spoeczno ci NZ, rzdzcej si zasadami zawartymi w Karcie NZ. Podstawow kontrowersj w sprawie uznania ONZ za to sam z kategori s.m. wzbudza art. 2. p. 6 Karty NZ, dcy do zapewnienia ONZ w adzy nie dajcej si pogodzi z oglnymi zasadami prawa midzynarodowego, na ktrych ta organizacja jest zbudowana tchodzi o zasad suwerennoci). W obecnej interpretacji tego artykuu dominuj postawy pozwalajce identyfikowa ONZ coraz bardziej ze ..zorganizowan, zinstytucjonalizowan spoecznoci midzynarodow". Wyrazem tych de jest uniwersalizm ONZ w sensie funkcjonalnym, przedmiotowym i podmiotowym. fT.-N.i
L i t e r a t u r a : JAK Buram. Worid Society, Unhi Press of America, 1987: Ch. Brown, International Relations Theory, Hertfordshire Univ. of Kent, 1992: M, Banks. Conflict in World Society 'A New perspective on international relations!, London 1990; J. Kukuka, Problemy teorii stosunkw midzynarodowych, Warszawa 1978.

SPRAWIEDLIWO
- (ac. iusatiai, 1. W szerokim znaczeniu {jako warto spoeczna i polityczna) s, jest zwykle pojmowana jako waciwa dystrybucja dbr, bez wzgldu aa ich warto moraln (dobro ub zo). S. jest w tym rozumieniu mniej lub bardziej zorientowana spoecznie (sprawiedliwo spoeczna) i dotyczy trzech spraw: a) zasad, procedur i kryteriw podziau okrelonych dbr, b) zasad partycypacji jednostek lub grup spoecznych w procesach rzdzenia lub podejmowania wanych decyzji politycznych, c') charakteru struktury spoecznoekonomicznej spoeczestwa. 2. Jako kategoria normaiywna (aksjologiczna] s. to zasada polegajca na okrelonym stosowaniu idei rwnoci (zob. -v rwno spoeczna) traktowana jako idealna ub naturalna norma. W tym znaczeniu s. jest jednakowym sposobem traktowania lub oceniania jednostek nalecych do okrelonej kategorii, wobec ktrych stosuje si dan formu sprawiedliwoci. Od Arystotelesa przyjmuje si podzia s. na s. dystrybutywn (rozdzielcz) is. komutatywn (wyrwnawcz). S. dystrybutywn obejmuje podzia takich dbr. jak bogactwo, honory, urzdy Jest to zatem podzia dbr o charakterze publicznym", zwizanych z funkcjonowaniem spoeczestwa lub grupy jako caoci. Kluczow spraw w formuowaniu rnych koncepcji s, dystrybutywnej jest okrelenie, jakie przyjmuje si istotne kategorie podmiotw, pomidzy ktre maj by rozdzielane dobra, lub podmiotw, od ktrych da si okrelonych wiadcze. W zwizku z tym wyrnia si dwojakie rozumienie s. dystrybutywnej: 1) & formalna - zasada dziaania, zgodnie z ktr wszystkie osoby nalece do tej samej kategorii istotnej powinny by traktowane jednakowo; 2) s. konkretna-formua bdca uszczegowieniem s. formalnej przez okrelenie tego, co jest podstaw tworzenia kategorii istotnych, tzn. cech charakterystycznych, jakie naley bra pod uwag w stosowaniu s., bd te przez, okrelenie sposobu przynalenoci do tej samej kategorii. Wyrnia si sze najczciej stosowanych formu s. konkretnej (Ch. Perenian): kademu to samo, kademu wedug jego zasug, kademu wedug jego pracy,

kademu wedug jego potrzeb, kademu wedug jego pozycji, kademu wedug prawa Stosowanie tych formu jest podstaw okrelenia, i sprawiedliwe traktowanie (ocena) moe wystpowa w trzech rnych formach: pierwsza -jako jednakowe traktowanie wszystkich jednostek nalecych do danej kategorii (kademu to samo, kademu wedugprawa): draga -jako traktowanie proporcjonalne (kademu wedug potrzeb, zasug, pracy); trzecia -jako traktowanie zrnicowane (kademu wedug pozycji). S. komutatywn jest rodzajem s ktra jest domen prywatnych transakcji. Zakada rwnowarto wymienianych dbr i usug lub odszkodowania za wyrzdzon krzywd. Ideaem Arystoteiesowskiej s. komutatywnej byo przywrcenie status quo anie: przed dobrowoln wymian lub przed wyrzdzon bezprawnie krzywd. W literaturze przedmiotu podkrela si. e s. komutatywn jest albo cakowicie podporzdkowana kryterium s. rozdzielczej i w zwizku z tym nie odgrywa niezalenej roli w rozumowaniu moralnym, albo mona j sprowadzi wycznie do zasady przestrzegania umw (pacta sunt servanda) {W SaduioM; Z. Ziembiski). Innym, czsto spotykanym rozrnieniem jest podzia na s. formaln i s. materialn. S. formalna polega na prawidowym i bezstronnym przestrzeganiu ustalonych procedur 'regu gry), niezalenie od oceny przyjtych zasad (regu) procedury oraz rezultatw ich stosowania i sprawiedliwe bd niesprawiedliwe). Takie rozumienie s. jest gwnym sHadnikiem anglosaskich teorii -* praworzdnoci (klauzula: due process of law). W yciu codziennym przykadem stosowania regas. formalnej s gry hazardowe, loteria, losowanie (potocznie: regua na chybil-trafi"). S. materialna uwzgldnia natomiast take inne czynniki pozaprocedtoralne, jak np. jako" zasad s. (ich aspekt moralny spoeczny), skutki ich stosowania itd. Rezultatem teoretycznych rozwaa nad problemem s. s rozmaite jej teorie. Biorc pod uwag uzasadnienie, tre i funkcje wyrnia si nastpujce teorie sprawiedliwoci spoecznej: L, teorie prawa natury, pozytywistyczne i in., 2. teorie egalitarne i antyegaitarne, 3. teorie sprawiedliwoci rozdzielczej i wyrwnawczej, 4. teorie Liberalne, konserwatywne. reformistyczne itd. [K.D.]
L i t e r a t u r a : Ch. Perelman. O sprawiedliwoci. Warszawa 1959; A. Buchner-Jeziorska. O rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej, Studia Socjologiczne", nr 1 '92), 1984. s.l79-191. W SadurskL Teoria sprawiedliwoci Podstawowe zagadnienia. Warszawa 1988: Z. Ziembi ski, O pojmowaniu sprawiedliwoci. Lublin 1992.

STABiLrMOSC POLITYCZNA
- zdolno okrelonego podmiotu do przeciwstawienia si nieprzewidzianym sytuacjom, ktre stanowi potencjalne zagroenie dla jego dalszego istnienia. Dla politologa kluczowy pozostaje problem stabilnoci -> systemu politycznego. S.p. nie naley w adnym wypadku utosamia z brakiem zmian politycznych. Brak zmian i sabnicie zdolnoci adaptacyjnych systemu politycznego moe w konsekwencji wywoa zjawisko niestabilnoci. Brak zmian moe prowadzi wic do politycznej niestabilnoci, podczas gdy zmiana lub aktywny proces adaptacji mog oznacza w rezultacie stabilno. Jest to tzw. paradoks politycznej stabilnoci". Zmiana polityczna mo e wic by conditio sine qua non zachowania stabilnoci. Trudno z gry zak ada, i system polityczny jest stabilny. Naley raczej na podstawie analizy konkretnych warunkw spoeczno-politycznych orzec, jak du ma on szans przetrwania teraz i w przyszoci i czy w sytuacji pojawienia si nieprzewidzianych zagroe istnieje due prawdopodobiestwo, i pozostanie on stabilny (K. Dowding. R. Kimber, The Meaning and Use of Political Stability", 1983). Tak rozumiana s.p. jest kategori empiryczn, gdy jej operacjonalizowanie musi opiera si na wyodrbnieniu szeregu czynnikw (determinant) o systemowym charakterze, ktre decyduj o podniesieniu

Stalinizm

424

<V,:>

Stan wojenny

ub utrzymaniu poziomu odpornoci immunologicznej" systemu politycznego. Mona wic zaproponowa swoist semantyczn formu na stabilno polityczn: obiela. A pozostanie stabilny politycznie w okresie T, jeli zdoa speni okrelone wymagania zwizane z waciwociami zmiennych. P,, P2 itd. W przypadku systemu politycznego tymi zmiennymi, partyjnego i sposb, wiata rywauzuj jsuuc^uyu,,^, . styl przetargw koalicyjnych oraz charakter spoecze stwa i dominujcy typ - kultury politycznej. Wielu autorw podejmuje prby ucilenia, o jakie konkretne waciwoci wskazanych zmiennych chodzi. Z reguy wskazuje si na: a) nieobecno - przemocy, gwatu w systemie politycznym; b) brak zmian o charakterze systemowym w ramach reimu politycznego, zmian strukturalnych, ktre powodowayby odrzucenie dotychczasowych zasad gry politycznej; c) istnienie trwaego reimu politycznego majcego legitymacj konstytucyjn; d) trwao gabinetw koalicyjnych; e) brak w ramach spoeczestwa znaczcych grup, ktre dyyby do przeprowadzenia fundamentalnych zmian w systemie politycznym (zob. -* ekstrernizm polityczny). Kwestia s.p. jest wic wieloaspektowa i musi wiza si z ocen zdolnoci systemu politycznego do wypeniania pewnych rudymentarnych funkcji, a mianowicie ..utrzymania" systemu, zapewnienia mu efektywnoci, legitymacji do dziaania i oby-watelskdego" porzdku. [R.H.] STALINIZM 1. Koncepcja polityczna odnoszcasi do komunistycznego - systemu spoecznego, wywodzca si z ~l marksizmu i leriinizmu, stanowicego jego kontynuacj (zob. -marksizm -leninizm). Jest zwizana z nazwiskiem przywdcy partii -bolszewickiej J. Stalina (waciwe nazwisko Dugaszwili), ktry sta na jej czele w latach 1922-1953. Og pogldw J. Stalina na walk klas, spoeczestwo komunistyczne. -" dyktatur proletariatu, zasady sprawowania wadzy oraz na rol -terroru wyraa istot -* totalitaryzmu w wydaniu radzieckim. Jego gwnym zaoeniem byo zanegowanie kreatywnej roli czowieka i nadanie -pcdmiotowoci politycznej amorficznym masom spoecznym", ktrych interesy wyraa partia komunistyczna. Uzasadnieniem terroru stosowanego na niespotykanskalzapomoc aparatu bezpieczestwa i systemu obozw (agrw) staa si teza o zaostrzajcej si walce klasowej", wymagajcej podjcfe wszystkich daaazmie^ kategorii stalinowskiej myli politycznej stao si pojcie wroga ludu" (zob. -* totalitaryzm). Potpienie polityki ugody i harmonizowania niezbienych interesw, tak charakterystycznej dla buruazyjnego reformizmu", wizao si z promowaniem nieprzejednanej klasowo polityki proletariackiej". Wraz z pogard dla zasad -* demokracji ksztatowao si te zaoenie, e pastwo robotnicze to takie, w ktrym cao wadzy spoczywa w rku partii okrelajcej si jako komunistyczna Partia ta moe cakowicie wykluczy Bas robotnicz oraz inne grupy spoeczne z procesu rzdzenia. Zdaniem marksistowskich krytykw' s. (a kry tyka tego rodzaju pojawia si przede wszystkim w Jugosawii) pogldy Stalina w kwestii polityki stanowiy cakowite zaprzeczenie marksizmu i gloryfikoway wadz organizowan na ksztat wschodnich despocji (E Vranicki Marksman i socijalimm, 1979); zob. -* despotyzm. Koncepcja J.Stuumopail2bykiia<xtaueen^ Rozwj spoeczny przyporzdkowany jest kategorycznym prawom sformuowanym przez ideologi marksistowsk Jak zauwaa S. Rainko, by to, .marksizm skodyfikowany", usuwajcy z rozwaa doktrynalnych pytania i wtpliwoci (S. Ramko, wiadomo i determinism, 1981). Wedle J. Stalina -* komunizm jako system spoeczny jest zamierzonym tworem czowieka i rozwija si w sposb zaplanowany, wolny od elementw ywioowoci. Roi przywdcy politycznego jest odkrywanie prawdy o prawach rozwoju, ktra ma wysz warto

od ustale uczonych (charakterystyczny jest tu zwaszcza udzia J. Stalina w dyskusji o jzykoznawstwie, w ktrej zaora! gospraekrelajwwysiMlingwistw). Zasadnicz funkcj takksztatujcej si doktryny jest legitymowanie i gloryfikowanie systemu komunistycznego" SL. Koakowski, Gwne nurty marksizmu. 1976). W doktrynie s. nie ma miejsca na adn krytyk rzeczywisto ci spoecznej, z wyjtkiem identyfikowania i eliminacji zjawiska kontrrewolucji" - dziea wrogw ludu" Wanym elementem myli politycznej J. Stalina byia teza o monoci zbudowania komunizmu w jednym kraju. Narodzia si ona w polemice z L. Trockim i jego koncepcj - permanentnej rewolucji. Dla Stalina -* trocMzm" sta si jednym z gwnych zagroe ideologicznych, ktre energicznie zwalcza. Rezygnacja z tezy o koniecznoci zwycistwa rewolucji wiatowej jako przestanki utrzymania komunizmu, w ZSRR pozwolia Stalinowi na zbudowanie atmosfery oblonej twierdzy", co dawao si wykorzysta jako uzasadnienie polityki represji. Po mierci ). Stalina w 1953 r. partia bolszewicka podja prb odcicia si od jego pogldw i polityki. Cho w oficjalnych dokumentach nigdy nie uyto nazwy stalinizm", potpiono na XX Zjedzie KPZR kult jednostki",, jaskrawe pogwaceme praworzdnoci rewolucyjnej", koncepcj wrogw hidu", polityk represji oraz naruszanie norm ycia wewntrzpartyjnego. Uznano myl polityczn Stalina za wypaczenie leninizmu, ktry ogoszono zwyciskim sztandarem partii" (O kulcie jednostki i jego nastpstwach, referat N. Chruszezowra na XX Zjazd KPZR, 1956). Przyjto jednak, e partia komunistyczna nie ponosi odpowiedzialnoci za bdy i wypaczenia", jakich dopuci si Stalin, a jej pena wadza stanowi gwarancj ich przezwycienia 2. Typ -' reimu politycznego, jaki uksztatowa si w bolszewickiej Rosji po 1922 r., a nastpnie po II wojnie wiatowej w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej. Okres sprawowania w adzy przez J. Stalina sta si symbolem komunistycznej ^ dyktatury, cho nie zanikna ona po jego mierci. S, jako reim polityczny charakteryzowa si polityk masowego * terroru wobec jednostek i grup arbitralnie uznanych za wrogw ludu", wymuszon mobilizacj poparcia, eliminowaniem wszelkich form wewntrzpartyjnej opozycji poczonym z fizyczn likwidacj oponentw i wysok autonomi aparatu represji. Jednym z najbardziej swoistych przejaww s. byo rozbudowanie systemu obozw pracy, poddanych wadzy specjalnie powoanego aparatu administracji, na ktrego czele sta Gwny Zarzd Obozw (tzw. GU-ag), Reim stalinowski charakteryzowa si te instrumentalnym traktowaniem prawa, cile podporzdkowanego arbitralnym decyzjom umoliwiajcym eksterminacj wielkich -* grup spoecznych (czystka chopska w latach 1927-1928, masowe wysiedlanie grup narodowociowych z zamieszkiwanych przez nie terenw). Czystki i egzekucje obejmoway rwnie aparat wadzy, w tym zwaszcza dziaaczy partyjnych (spord 139 czonkw KC partii bolszewickiej, ktrych wybrano na XVII Zjedzie w 1934 r., zostao rozstrzelanych 98 osb). Z rozkazu Stalina mier poniosy czoowe postacie rewolucji bolszewickiej jak: N. Bucharin, M. Kirw, L. Kamieniew, A. Zinowiew i L. Trocki. Represjami objto rwnie kierownictwo armii (sprawa marszaka M. Tuchaczewskiego) i tajn policj (zabjstwo G. Jagody i N. Jeowa). Podobnymi zaoeniami charakteryzoway si reimy pastw demokracji ludowej", w ktrych po 1956 r. polityka represji zostaa wprawdzie ograniczona, ale nie wyeliminowana. [A.A.]

STAN WOJENNY
- instytucja polityczna przewidziana na wypadek interwencji zbrojnej innego pastwa, ustanawiajca nadzwyczajne reguy dziaania aparatu pastwowego w trakcie ogoszenia stanu wojny z innym pastwem. W niektrych konstytucjach znajduje swoje osobne okrelenie, np. w ustawie zasadniczej RFN jako stan obrony". W Polsce s.w. by

Stan wyjtkowy

4i'ti

t:>7

StereotYij po lityczny

przewidziany przepisami Konstytucji PRL jako reakcja na zagroenie obronnoci lub bezpieczestwa pastwa". To oglnikowe sformu owanie otwierao drog do r nych interpretacji, co zostao wykorzystane w dn. 13.12.1981 r. D c do wyeliminowania NSZZ Solidarno" z ycia politycznego, Rada Pa stwa wprowadzia na terenie caego krajus.w., naruszajc przy tym swe konstytucyjne uprawnienia przez uchwalenie dekretu z moc ustawy w trakcie trwania sesji sejmu. Wywoao to protesty spoeczne, na ktre w adza odpowiedziaa uyciem siy. 16 grudnia dokonano pacyfikacji kopalni Wujek" w Katowicach, podczas ktrej ponioso mier 9 osb. Decyzja o wprowadzeniu s.w. zostaa zatwierdzona przez sejm w styczniu 1982 r. W jej wyniku zawieszono prawo zwizkw zawodowych do dziaania, co stao si wstpem do delegalizacji Solidarno ci" w padzierniku 1982 r. S.w. zosta formalnie zawieszony w lipcu 1982 r. i zniesiony w rok pniej. W trakcie jego trwania cyklicznie dochodzio do demonstracji, m.in. we Wrocawiu, Nowej Hucie i Gdasku w dn. 13.06.1982 r., w Lubinie, Gdasku, Wrocawiu, Warszawie, Katowicach i Nowej Hucie 31.08.1982 r., w wielu miastach Polski w dniach 1 i 3. 05.1983 r. oraz w Nowej Hucie i we Wrocawiu 31.08.1983 r. W wyniku zaj ulicznych w dn. 31.08.1982 r. mier ponioso 5 osb. Po formalnym odwoaniu s.w. sytuacja polityczna w kraju nie imormalizowaa si. Wadze utrzymay wikszo uchwalonych w trakcie jego trwania regulacji prawnych - w tym surowe przepisy karne su ce do represjonowania opozycji. Przez cay czas zapaday surowe wyroki w sprawach o dziaalno polityczn. Funkcjonariusze su by bezpiecze stwa i policji dokonali zabjstw osb zwizanych z opozycj (m.in. ksidza J. Popieuszki). Mimo polityki represji nie udao si zlikwidowa struktury Solidarnoci" ani te innych organizacji opozycyjnych. Od wrzenia 1986 r. polityka egzekwowania odpowiedzialnoci karnej za dziaalno polityczn zostaa zaniechana, co umoliwio w pniejszym czasie podjcie rozmw -v okrgego stok;" i przynioso w rezultacie legakzacj Solidarnoci". W dn. 01.02.1992 r. sejm po burzliwej dyskusji uzna decyzj o wprowadzeniu s.w. za nielegaln oraz powoa komisj nadzwyczajn do zbadania mohwoci naprawienia krzywd wyrzdzonych jego ofiarom. Przed sejmow Komisj Odpowiedzialnoci Konstytucyjnej toczy si postpowanie wobec autorw stanu wojennego i wobec winnych tragedii w kopalni Wujek". [AA.]

naruszenie spokoju, adu i porzdku publicznego, ktre wymaga podjcia nadzwyczajnych rodkw ochrony podstawowych interesw pastwa i obywateli". S.w. mo e by wprowadzony na caym obszarze pastwa lub na jego czci. Decyzj o jego wprowadzeniu podejmuje prezydent. Ustawodawstwo polskie przewiduje rygorystyczne ograniczenia czasowe. S.w. moe by wprowadzony na okres 3 miesicy, a jego przeduenie - za zgoda - sejmu - moe nastpi tylko raz, na kolejne 3 miesice. W trakcie obowizywania s.w. nie moe by zmieniona - konstytucja ani -* ordynacje wyborcze. Nie moe by rwnie rozwdzany sejm. Jeli koniec kadencji sejmu b d rad gminnych upywa w trakcie obowizywania s.w. - kadencja zostaje przedhrona na okres 3 miesicy po zakoczeniu s.w. Ustawa z 05.12. 1983 r. przewiduje ponadto, w jaki sposb mog by ograniczone -y prawa i wolnoci obywatelskie. Zasadniczo wprowadzenie s.w. mo e pocign za sob naoenie na obywateli oraz pastwowe, spdzielcze, spoeczne i samorzdowe jednostki organizacyjne szczeglnych obowizkw, zmiany w zakresie prawa pracy oraz ustanowienie szczeglnej odpowiedzialnoci obywateli i funkcjonaiiuszy publicznych za nieprzestrzeganie porzdku prawnego i niesumienne wypenianie obowizkw wobec pastwa. Jeli przesank wprowadzenia s.w. jest zagro enie wewntrznego bezpieczestwa pastwa, to do ogranicze uprawnie politycznych obywateli zalicza si: zawieszenie prawa do strajku, ograniczenie swobody wypowiedzi, moliwo internowania, ograniczenie swobody poruszania si, zakaz odbywania zgromadze oraz zawieszenie dziaalnoci organw samorzdu pracowniczego. [A. A. ]

STAROSTA
- przewodniczcy zarzdu powiatu, stanowicego organ wykonawczy powiatu. S. jest szefem powiatowej administracji samorzdowej. Stanowisko to zostao utworzone w zwizku z powoaniem -* samorzdu powiatu (ustawa z 05.06.1998 r.). Funkcji s. nie mona czy z czonkostwem w radzie gminy lub -> sejmiku wojewdztwa, z zatrudnieniem w administracji rzdowej jakiegokolwiek szczebla oraz z mandatem posa lub senatora. S. mo e natomiast, cho nie musi, by czonkiem rady powiatu. Jest on wybierany przez rad powiatu bezwzgldn wikszoci gosw, w gosowaniu tajnym. Moe by odwoany na skutek nieudzielania zarzdowi -> absolutorium ub z innych przyczyn. W takim przypadku wymagany jest wniosek co najmniej 2/5 ustawowego skadu rady. Ustawa wprowadza ponadto obowizek pisemnej formy wniosku, jego uzasadnienia oraz opinii komisji rewizyjnej. Wymogi te zwizane s z utrudnieniem pochopnych decyzji o odwoaniu zarzdu. Odwoanie s. nastpuje wikszoci 3/5 ustawowego skadu rady, w gosowaniu tajnym. Zgodnie z ustaw s. organizuje prac zarzdu powiatu i starostwa powiatowego, kieruje biecymi sprawami powiatu oraz reprezentuje powiat na zewn trz. Jest su bowym zwierzchnikiem pracownikw starostwa i kierownikw jednostek organizacyjnych powiatu oraz zwierzchnikiem powiatowych sub, inspekcji i stray. Wydaje decyzje w indywidualnych sprawach z zakresu -* administracji publicznej. [AA.]

STAN WYJTKOWY
- instytucja polityczna stosowana w razie zewn trznego lub wewn trznego zagroenia pastwa. Jej istot jest wprowadzenie nadzwyczajnych regulacji prawnych, ktre wi si z zawieszeniem niektrych mechanizmw demokracji oraz z zaweniem praw obywatelskich. S.w. jest przewidziany w niektrych konstytucjach, np, we Francji i w RFN. Przesank wprowadzenia s.w. we Francji (co jest wycznym uprawnieniem prezydenta) stanowi zagroenie w sposb powany i bezporedni" instytucji Republiki, niepodlego ci pa stwa, integralnoci jego terytorium oraz wykonania zobowiza midzynarodowych. Warunkiem dodatkowym jest przerwanie prawidowego funkcjonowania konstytucyjnych w adz publicznych". S.w. zosta wprowadzony przez gen. de Gaulle'a w 1961 r. w odpowiedzi na tzw. pucz generaw w Algierii. Konstytucja zachodnioniemiecka przewiduje natomiast wprowadzenie s.w. w razie koniecznoci odparcia niebezpieczestwa grocego egzystencji lub wolnociowemu, demokratycznemu ustrojowi RFN albo jednemu z jej landw. W Polsce zagadnienie s.w. reguluje ustawa z 05.12.1983 r., ktr wprowadzono po dowiadczeniach -* stanu wojennego, oraz maa konstytucja". Przesankami decyzji o wprowadzeniu s.w. mog by: klska ywioowa oraz zagro enie wewn trznego bezpiecze stwa pa stwa, ktre zdefiniowano jako ,,[...] powane naraenie lub

STEREOTYP POLiTYCZNY
- termin zosta wprowadzony do nauk spoecznych przez W Lippmana {Public Opinion, 1922). Okreli on s. jako obrazy w gowie", ktre s jednostronne, czstkowe i schematyczne. Rozwinit i opisow definicj s. sformu owa A. Schaff {Stereotypy a dziaania ludzkie, 1981). Wedug niego [...] przez sowo stereotyp rozumiemy sd wartociujcy, negatywny lub pozytywny poczony z przekonaniem". S. wykazuje nastpujce cechy charakterystyczne: a) jego przedmiotem s grupy ludzi oraz stosunki

Stoiica Apostolska

428

Stctwarjy:-, ame STOSUNMi POLITYCZNE wMopiaszezwnowyiwieloaspeto -* podmiotw polityki, Podmioty te poczone s wielorakimi -* wiziami spoecznymi i d do zaspokajania swoich potrzeb i prowadzenia oraz ochrony interesw przez bezporedni lub poredni udzia w sprawowaniu - wadzy politycznej. S.p. przybieraj formy zwierzchnictwa, podporzdkowania, wsppracy, kompromisu, walki, sojuszy, koalicji itd, i maj wpyw na pozycj podmiotw w -+ systemie politycznym. S.p. maj dualistyczny charakter: a) obiektywny, gdy podmioty s wzajemnie uzalenione w swych dziaaniach bez wzgldu na ich poziom uwiadomienia przyczyn i skutkw tych zalenoci: b 5 subiektywny, gdy od jakoci uwiadomienia sobie relacji rmdzypodmiotowrych zaley zakres, tempo i rezultaty dziaa skierowanych na zdobycie dbr zaspakajajcych potrzeby i interesy S.p, w bezporedni i poredni sposb odzwierciediji zarazem warunkuj rne procesy ekonomiczne, polityczne, socjalne i kulturowe- w wymiarze oglnospoecznym, regionalnym, lokalnym i jednostkowym ijndywiduamym). W zalenoci od cech systemu politycznego s.p. kwalifikuje si jako mniej czy bardziej trwae, konsensualne i konfliktowe, ywioowe i zinstytucjonalizowane. Instytucjonalizacja s.p. polega na ujciu ich w normarywno-prawne i organizacyjne ramy W sferze s.p. wspistniej dwie sprzeczne tendencje: a) z punktu widzeniainstytucji wadzy politycznej warunkiem efektywnoci systemu jest wzgldna trwao i stabilno s.p., b) istniejce w systemie sprzecznoci powoduj niezadowolenie czci podmiotw z ich wasnego statusu i rozmiarw otrzymywanych dbr, co skaniaje do wszczynania konfliktw jako metody zmiany statusu - z wykorzystaniem instytucjonalnych ilub pozamslytucjonahiych sposobw a^iaania W rezultacie s.p. maj dynamiczny charakter i podlegaj staym przeksztaceniom, wywoujcym mniej czy bardziej gbokie zmiany w systemie politycznym oraz usytuowaniu i wzajemnych oddziaywaniach podmiotw polityki. [L.SJ

midzy nimi, b) jest nabywany w procesie socjalizacji i stanowi wyraz -* opinii publicznej, c) posiada adunek emocjonalny, d) jest albo cakowicie sprzeczny z faktami, albo tylko czciowo z nimi zgodny, e) jest dugotrway i odporny na zmiany, f) jest zawsze zwizany ze sowem (nazw). Mona zatem stwierdzi, e dwa gwne aktywne elementy s. to czynnik emocjonalny i behawioralny. One to powoduj uruchomienie umysu i serca" oraz wyzwalaj skonno do dziaania. Powszechno, d ugotrwao ich funkcjonowania oraz rola, jak s. odgrywaj w organizacji zachowa i ksztatowaniu wiedzy, wi si z funkcjami Jakie peni s. S to funkcje: a) adaptacyjna - powodujca poczucie przynalenoci do grupy, b) racjonalna oznaczajca ekonomizacj my lenia, c) poczucia bezpieczestwa -umoliwiajca identyfikacj -wrogw i przyjaci , d) komunikacyjna - uatwiajca porozumienie ze swoimi", e) manipulacyjna- umoliwiajca uywanie s. ze wzgldu na zawarto w nich czynnika emocjonalnego i jego wpyw na zachowania udzi (wybory, reklama itd.), 0 stymulacji agresji (Z. Chlewi ski, Stereotyp, struktura, 1992). Ze wzgldu na owe funkcje s. czsto u ywane s przy konstrukcji zao e ideologicznych, doktrynalnych czy programowych. Nadawcy posugujcy si s., wiedz, jaka jest ich wewntrzna konstrukcja, w ktrej czynnik intelektualny peni minimaln rol. S- s obecne prawie we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego, chocia ich udzia w nich bywa bardzo rny. Niewtpliwie jest on bardzo znaczny w ksztatowaniu opinii o stosunkach etnicznych czy wyznaniowych. S. wystpuje take w relacjach politycznych (s. wroga), spoecznych (wychowanie dzieci), funkcjonowaniu zawodowym (policjant, uczony), w upowszechnianiu rnych dziedzin wiedzy (geografia, historia) czy kultury (muzyka bd literatura). Problemem spornym w literaturze przedmiotu jest prawdziwo s. Powstaj one na og na podstawie pewnych faktw, dlatego twierdzi si, i w przypadku wikszoci stereotypw istnieje ich racjonalne jdro". Funkcjonuj tak e s. cakowicie faszywe, moliwe do wykreowania w sposb sztuczny jedynie w systemie - totalitarnym, w ktrym brak alternatywnych rde informacji. Warto i znaczenie w yciu spoecznym i polityce poszczeglnych s., ktrymi czowiek si posuguje, bywa r na. Istniej s. tzw centralne" i mniej wane". Do najpowszechniejszych nale np. s. polityczne (faszysty, komunisty), etniczne (dotyczce np. ydw, Niemcw, Polakw, Arabw, Serbw itp.) czy religijne (katolik, muzumanin), ktre potrafi determinowa cao osobowoci danej jednostki, i takie, ktrymi si ludzie posuguj okazjonalnie i na og bezwiednie. [E.M.] L i t e r a t u r a : C, N. Macrae, Ch. Stangor, M. Chawstone, Stereotypy i uprzedzenia, Gdask 1999; I. Kurcz, Zmienno i nieuchronno stereotypw, Warszawa 1994. STOLICA APOSTOLSKA . (ac. Sede Apostolica) - termin stosowany na okrelenie centrum wadzy papieto miejsca, w ktrym orzebywa gowa Kocioa katokckiego - papie podejmucy ostateczne decyzje w sprawach wiary z tytuu uznamajego prymatu w Koscte. I Sobr Watyka ski (1869-1870) przyj mianowicie dogmat nieomylnoci pap e a w sprawach wiary i moralno ci, ktry potwierdzony zosta w Pastor Artemu^w 1870 r. przez Piusa LX. Nazwa S.A. zawiera ide przyznajc dominacj Watykanu i papiea w kwestiach wiary, wyczno stolicy" (w aspekcie zarowno W: geograficznym, jak i moralnym) w rozstrzyganiu sporw dotyczcym prawd wiary moralnoci oraz czuwaniu nad ich przestrzeganiem. [R.H.J

STOWARZYSZENIE
- prawna forma zrzeszania si obywateli w celu zaspokajania i ochrony ich zbiorowych potrzeb (w tym take i politycznych). S. jest organizacj spoeczn dziaajc z nadania pastwa opart na dobrowolnym czonkostwie, posiadajc struktur organizacyjn okrelon w statucie i ukierunkowan na osiganie celw ustalonych przez czonkw. Swoboda zakadania stowarzysze jest traktowana jako jedno z podstawowych -* praw i wolnoci obywatelskich. Stanowi tak e prawno-organizacyjny wyraz ksztatowania si - spoeczestwa obywatelskiego. Jest przewidziana jako standard demokracji w midzynarodowych dokumentach okrelajcych prawa czowieka i obywatela (zob. -* prawa i wolnoci obywatelskie). W PRL, pomimo istnienia rozwiza prawnych gwarantujcych moliwo zakadania s., nie speniay one politycznej roli. Ten stan rzeczy wynika z dogmatu o tzw. pasach, transmisyjnych", wedle ktrego wszystkie organizacje spoeczne miay jedynie transmitowa" woi partii komunistycznej w rd mas. Szczeglnie niepomylny dla aktywnoci spoecznej by okres 1948-1956, w ktrym s. byy traktowane jako ciaa o charakterze pomocniczym, dziaajce na rzecz administracji pastwowej (E. Smoktunowicz, Prawo zrzeszania si w Polsce, 1992). Sytuacja ulega pewnej poprawie po 1956 r., gdy zezwolono w szerszym zakresie na organizowanie si obywateli (wyrazem tej tendencji byo min, utworzenie rad robotniczych czy przywrcenie samorzdu akademickiego). Nadal jednak zabroniona bya rzeczywista dziaalno polityczna, ktra nie pozostawaaby pod kontrol partii komunistycznej, a liberalizacja przepisw okazaa si krtkotrwaa. Dlatego te jednym z programowych hase wystpie spoecznych w 1970 i 1980 r. byo danie prawa do zakadania niezalenych zwizkw zawodowych. Zostao ono czciowo uznane przez wadz jesieni 1980 r. i cofnite w wyniku decyzji o wprowadzeniu -stanu wojennego.

Strajk

430

Stratesaa Douivczna

Przynis i utrzyma on regulacje niekorzystne z punktu widzenia samorzdnoci spoecznej i prawa do zrzeszania si. Jednake bariery prawne nie zdoay powstrzyma dziaalnoci politycznej wymierzonej przeciwko-wadzy PZPE. Dopiero rozmowy -* okrgego stou" doprowadziy do radykalnej zmiany obowizujcego prawa o stowarzyszeniach, sankcjonujcego rzeczywicie zarysowany -> p./uraiizra polityczny Zgodnie z ustaw z 07.04.1989 r, s. jest dobrowolnym, samorzdnym, trwaym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Samodzielnie okrela swoje cele, programy dziaania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewntrzne dotyczce jego dziaalnoci. Posiada osobowo prawn, tzn. moe nabywa prawa i zaciga zobowizania. Opiera sw dziaalno na spoecznej pracy swych czonkw. Utworzone s. jest rejestrowane w sdzie wojewdzkim. S d taki moe odmwi rejestracji s., jeli nie spenia warunkw przewidzianych w ustawie. Z wnioskiem o utworzenie s. mo e wystpi co najmniej 15 osb, z ktryeh kada ma pen zdolno do czynnoci prawnych i nie jest pozbawiona praw publicznych. Uproszczon form jest s. zwyke, nie posiadajce osobowoci prawnej, ktre mog zao y 3 osoby S. pozostaje pod nadzorem pastwa nie tylko w momencie jego utworzenia, ale przez cay czas funkcjonowania. Organem nadzoru jest wojewoda, natomiast sankcje za naruszenie prawa stosuje sd rejestrowy ktry moe udzieli wadzom s. upomnienia, uchyli niezgodn z prawem lub statutem uchwa s., zawiesi w czynnociach zarzd s. oraz rozwiza s., gdy jego dziaalno [...] wykazuje race lub uporczywe naruszanie prawa lub postanowie statutu i nie ma warunkw do przywrcenia dziaalnoci zgodnej z prawem lub statutem" lub nie spenia okrelonych ustaw wymogw organizacyjnych, Gho s. nie jest parti polityczn, to stanowi wan form ekspresji politycznej, umo liwiajc wypowiadanie si obywateli na tematy polityczne i publiczn ocen instytucji wadzy. Z tego punktu widzenia istotne znaczenie ma przepis gwarantujcy obywatelom prawo do wypowiadania si w sprawach publicznych (art. 1. ust. 3. ustawy). Zmiana w stosunku do rozwiza wczeniejszych polega rwnie na tym, e dziaidno s. moe by ograniczana tylko przez -* ustawy, e kontrola dziaalnoci s. moe by dokonana tylko pod ktem zgodnoci z prawem oraz e decyzje nadzorcze negatywne dla s. mog by podjte tylko przez niezawisy sd. [AA.]

triable stawiaj okrelone warunki, ktryeh spenienie daje prawo do zadeklarowania s. Istnieje kilka form aktywnoci strajkowej: aj tzw. walkout, wstrzymanie pracy do chwili rozstrzygnicia sporu; b) tzw. slowdown, pozostawanie w pracy i jej wykonywanie jednak w zwolnionym tempie, co rzutuje na wydajno i tempo pracy; c) tzw. s. siedzcy {sitdown $.), gdy pracownicy pozostaj na terenie zakadu i rozpoczynaj jego okupacj. W wikszoci krajw ta forma s. jest zabroniona przez prawo, gdy niejednokrotnie zostaje pogwacone prawo wasnoci pracodawcy; d) tzw. s. wspierajcy, b dcy wyrazem sympatii dla innych strajkujcych grup pracownikw; e! tzw, s. generalny, gdy obejmuje wszystkie gazie przemysu w danym regionie geograficznym (czy w caym kraju) lub przemysowym. [R.H.J STRATEGIA POLITYCZNA - subiektywny sposb interpretacji przez elity polityczne obiektywnych zmian zachodzcych zarwno w otoczeniu spoecznym -* systemu politycznego, jak i midzynarodowym. Zmiana spoeczna nie reprodukuje si samoistnie i w mechanistyczny sposb na poziomie systemu politycznego, Podlega ona swoistej filtracji" przez - elity polityczne, w ktrej wyniku wystpuje zjawisko subiektywnej percepcji tych zmian przez ~+ politykw. S.p. pozostaje wie pewn racjonaln" sugesti i hipotez co do ewolucji -* stosunkw politycznych w bliszej bd dalszej perspektywie czasu i na tej podstawie elity polityczne formu uj konkretne ju wytyczne co do charakteru oglnego kierunku postpowania oraz konkretnych ju rozstrzygni. S.p. jest niczym innym, jak prb wykorzystania przez okrelon grup decydentw dla w asnych potrzeb warunkw spoecznych i politycznych, ktre umoliwiaj osignicie zaoonych celw politycznych. Poniewa wspczesna polityka nosi silne pitno polityki partii", szczeglne znaczenie w procesie rywalizacji politycznej maj strategie partyjne. Mog one przybra charakter strategii wyborczej, gdy liderzy decyduj si na przedstawienie w trakcie -' kampanii wyborczej okrelonej koncepcji definiujcej (zwaszcza na potrzeby masowego wyborcy) ideologiczn i programow to samo partii. W tym przypadku chodzi o maksymalizacj poparcia wyborczego. S. wyborcze mog przybra charakter defensywny, gdy partii chodzi przede wszystkim o zachowanie istniejcego statusu i nie zamierza ona (wzgldnie nie jest w stanie) penetrowa nowych segmentw - elektoratu, bd ofensywny, nastawiony na zdobycie nowych wyborcw. Partie promuj rwnie strategie koalicyjne, czyli katalog zaoe dotyczcych zasad postpowania w stosunkach midzypartyjnych. Chodzi przede wszystkim o podjcie decyzji co do tego, czy partia zamierza kooperowa z innymi ugrupowaniami w procesie formowania koalicji gabinetowych (s. - konsensualne) lub te decyduje si na przyjcie postawy konfrontacyjnej (s. polaryzacyjne). Na ogl oba te aspekty procesu ksztatowania s. partii pozostaj ze sob powizane. Jednak w systemach wieiopartyjnych proces tworzenia - koalicji gabinetowych znajduje si poza zasigiem wpyww masowego wyborcy" i dlatego rzdzi si do pewnego stopnia autonomicznymi wobec ukadu wyborczego reguami gry. S. koalicyjne mog przybra charakter: a) minimalnie zwyciskich koalicji, gdy uczestnicy d do maksymalnego zredukowania kosztw politycznych zwizanych z uformowaniem koalicji; odejcie jednego z uczestnikw powoduje upadek koalisji, natomiast przyjcie koalicjanta nadwykowego" powoduje, i korzyci polityczne uczestnikw drastycznie zostaj pomniejszone (kolejny podmiot, z ktrym trzeba dzieli si kipami politycznymi"), dlatego strony preferuj utrzymanie minimalnego poziomu poparcia, ktry by zagwarantowa zwycistwo, i

STRAJK
(ang. strike) - uzgodniona i kolektywna decyzja pracownikw zaprzestania wykonywania pracy na warunkach dyktowanych przez pracodawc i wymuszenie w ten sposb zaakceptowania przez niego da pracowniczych. Najczciej przyczyn uycia tej formy -<- protestu industrialnego jest: a) wymuszenie przez pracownikw na pracodawcy da w kwestiach pacowych, warunkw pracy czy godzin pracy. Niejednokrotnie w gr wchodzi rwnie oczekiwanie uregulowania na przyszo wzajemnych stosunkw z pracodawc co do rozstrzygania sporw industrialnych i zawarcia ukadu o kolektywnych przetargach; b) zarzut, i pracodawca nie wywiza si z wczeniej przyjtych ustale i nie przestrzega warunkw zawartych w ukadzie o kolektywnych przetargach; c) danie zmiany warunkw wczeniej ustalonych w ukadzie o kolektywnych przetargach; d) wyraenie poparcia i sympatii ze strajkujcymi w innych gaziach przemysu lub regionach; e) przedstawienie da o charakterze politycznym (strajk polityczny). W reimach demokratycznych prawo do s. jest powszechne. Mog jednak istnie przepisy prawne wprowadzajce pewne ograniczenia, jeeli chodzi o korzystanie z niego, Np. mog by zabronione s. polityczne czy te urzdnikw sektora publicznego. Bardzo czsto ustawy czy te pakty indus-

Stratyfikacja spoeczna

__ ___________________________________________ 430

483

suwerenno

kwestionuj racjonalno przyjmowania dodatkowych pasaerw"; b) koalicji maksymalnych, gdy zainteresowane strony d do stworzenia jak najszerszej bazy poparcia dla tworzonej koalicji. Jest to s. zdecydowanie kosztowna", ale gwarantuje koalicji znaczny poziom trwaoci. Mieci si w niej co w rodzaju wbudowanego zabezpieczenia'' na wypadek, gdyby niektrzy uczestnicy zdecydowali si na opuszczenie koalicji. Ksztat s. partii wydaje si wypadkow dwch procesw: przetargw pomidzy frakcjami czy skrzydami istniejcymi w ramach partii oraz sposobu, w jaki zostan odebrane i przetworzone przez elity partyjne informacje dotyczce zmian zachodzcych na poziomie stosunkw stoecznych (problem racjonalnoci decyzji; zob. -* koalicja). [RH]

STRATYFIKACJA SPOECZNA
- inaczej uwarstwienie spoeczne; jedna z koncepcji podziau spoecze stwa, ktra polega na wyodrbnieniu warstw (klas w rozumieniu niemarksowskim, stanw, grup spolecznozawodowych) r nicych si midzy sob wystpowaniem i nateniem takich cech, jak presti, dochd, wyksztacenie, kwalifikacje, stanowiska i funkcje speniane w spoecznym podziale pracy itd. Im wy sza jest pozycja danej warstwy w hierarchii spoecznej, tym wikszym prestiem zostaje obdarzona. Tak wic s.s. opiera si na: a) obiektywnych wskanikach pozycji spoecznej poszczeglnych warstw oraz b) subiektywnie uznawanym w danym spoeczestwie (i jego krgach) systemie wartoci i ocen, wedug ktrych warstwom przypisywane jest okrelone miejsce na skali prestiu. J, Szczepaski wyrnia sze rodzajw stratyfikacji spoeczestwa: a) zrnicowania wewn trz poszczeglnych zawodw ze wzgldu na po ziom kwalifikacji; b) zrnicowania tytuw zawodowych i hierarchia wanoci zawodw, ktra wyraa si rnicami w pacach i pre-stiu; c) hierarchia stanowisk subowych w instytucjach i tworzenie si zbiorw czy zbiorowoci ludzi zajmujcych pewne stanowiska; d) hierarchia instytucji lokujca pracownikw na rnych pozycjach; e) hierarchie wanoci poszczeglnych dziaw twrczoci; 0 hierarchie wyrniane na podstawie kilku kryteriw, np. wyksztacenia poczonego z wysokim stanowiskiem w hierarchii w adzy i du ym dochodem (.Elementarne pojcia socjologii, 1972). Klasyczne badania nad s.s. przeprowadzi w latach trzydziestych W.L. Warner. W maomiasteczkowej spoecznoci ameryka skiej wyodrbni wedug kryteriw dochodu, wyksztacenia, zawodu itd. sze klas (warstw) posiadajcych nierwny presti: wyszwysz i wysz-nisz, redni -wysz i redni-nis2 , nisz-wysz i nisz-nisz. [L.S.] L i t e r a t u r a : W.L. Warner, ES. Lunt, The Social Lip, of a Modern Community, Yankee City Series I, 1959; D. Markowski, Uwarstwienie spoeczne, 1991; K. Davis, W. Moore, Some Principles of Stratification, 1945.

zostaa podniesiona do rangi normy konstytucyjnej w modelu federalizmu europejskiego (kontynentalnego), implikujc proces decentralizacji uprawnie wadzy publicznej i rozszerzenia partycypacyjnych moliwo ci dziaania obywateli. Spoeczna i polityczna aktywno winna wic zosta zarezerwowana" dla moliwie najmniejszych i najniej pooonych ogniw wadzy publicznej. Zasada subsydiarnoci zostaa rwnie uwzgld-nionajako polityczna i organizacyjna norma Unii Europejskiej, traktowanej w kategorii struktury federacyjnej (zob. -> federalizm i - federacja). Sposb interpretacji zapisu traktatowego, ktiy dotyczy tej zasady, rodzi przynajmniej dwie zasadnicze konsekwencje, jeeli chodzi o struktur i przebieg procesu decyzyjnego (zob. -* decyzyjny proces), Art. 3b. traktatu o Unii Europejskiej przyjmuje, i decyzje polityczne powinny by podejmowane na mo liwie najniszym poziomie organizacyjnym, moliwie jak najbliej obywateli". Oznacza to, i stosowanie tej zasady moe doprowadzi min. do wzmocnienia pozycji politycznej subnarodowych wadz (regionalnych, zob. -+ regionalizm i -* "EuropaRegionw") i, co wicej, do pozostawienia szerokiego zakresu decydowania prywatnym i dobrowolnym organizacjom kosztem ograniczenia aktywnoci wszelkiego rodzaju ogniw wadzy publicznej. Podejcie oparte na takiej interpretacji zasady subsydiarnoci daje wic Unii moliwo bezporedniego wspdziaania z wadzami regionw, grupami interesu i obywatelami, i to z pominiciem pastw. Art. 3b. wyposaa jednak UE w prawo do dziaania [,,.] tylko wtedy i o ile cele proponowanego dziaania nie mog zosta w sposb efektywny osignite przez pastwa czonkowskie i przeto z powodu skali i efektw proponowanego dziaania bd one lepiej zabezpieczone przez Unie [...]". Interpretacja z kolei tej czci zapisu traktatowego moe doprowadzi do przyjcia normy, i Unia Europejska winna podejmowa dziaania tylko wtedy, gdy w okrelony sposb wzbogac" one ju istniejce w ramach polityk pastw czonkowskich rozstrzygnicia. Antyfederalici odwouj si wic do zasady subsydiarnoci, dostrzegajc w niej zasad konstytucyjn , ograniczajc moliwo ingerencji organw Unii w polityk pastw czonkowskich i przejmowania nowych uprawnie w zakresie kreowania polityk sektoralnych (ochrona zasady suwerennoci pa stw czonkowskich) . Praktyczn konsekwencj tak interpretowanej zasady subsydiarnoci mo e sta si proces odzyskiwania" przez pastwa czonkowskie wielu uprawnie w zakresie podejmowania decyzji politycznych, [R.H.]

SUWERENNO
- dos. zwierzchnictwo, 1. Atrybut %v adzy pastwowej odrniajcy j od innych systemw w adzy publicznej i nie-publicznej. Pojcie s. w tym rozumieniu spopularyzowa J. Bodin (Sze ksig o Rzeczypospolitej, 1576, wyd. pol. 1958), ktry definiowa j jako absolutn i nieustajc wadz rzeczypospolitej". W klasycznym ujciu jest to wadza nieograniczona, ciga, niezbywalna, bezwarunkowa i nie-za-lena, ktrej tre wyraa si w uprawnieniu do stanowienia - prawomocnych rozkazw (G. Seidler, Przedmarksowska myl polityczna, 1974). S. wadzy pa stwowej przejawia si na dwch poziomach: zewntrznym, oznaczajcym jej niezaleno od w adzy innych pastw, oraz wewntrznym, wyraajcym jej zwierzchni, uprzywilejowan pozycj wobec wszystkich podmiotw politycznych dziaajcych w pastwie. W obu tych wymiarach nad wadz suwerenn nie ma ju nikogo, kto mgby j ograniczy . Idea s. bya zwizana z procesem ksztatowania si pa stwa narodowego. Wyraaa denie do wyzwolenia si z zalenoci od innych centrw wadzy politycznej, a take aprobat dla silnego organizmu pastwowego w postaci - monarchii absolutnej. Wspczenie stracia swj pierwotny sens. Mona spotka si z pogl-

SUBSYDIARNOCI ZASADA
(ac. subsidiaru - kontyngent dodatkowych oddziaw, ang. subsidiary - pomocniczy, uzupeniajcy) - oglna zasada przewidujca przekazanie uprawnie do podejmowania decyzji z poziomu centralnego na nisze poziomy organizacyjne. Termin ten pojawi si po raz pierwszy w encyklice Piusa XI Quadrogesimo Anno (1931) (zob. ~* spoeczna doktryna Kocioa) i ozna-cza, i wadza centralna winna spenia subsy-diarn funkcj", wypeniajc jedynie te zadania, ktre nie mog by wykonywane efektywnie na porednich i najniszym (lokalnym) poziomach organizacyjnych. Zasada ta

Suwerenno

wt"S

buwerennos

dem, e w wyniku wzrastajcej globalizacji problemw spoecznych oraz midzynarodowego podziau pracy pojcie s. przestaje by uytecznym narzdziem opisu rzeczywisto ci. Jednym z przejaww tego sposobu mylenia byy wysunite po II wojnie wiatowej koncepcje integracji europejskiej Czob. -* integracja midzynarodowa). Rwnie wspczenie na skutek wzmocnienia wizi midzy krajami Unii Europejskiej pojawia si koncepcja odchodzenia od klasycznie rozumianej s. pa stwa. Opr, jaki wzbudzia integracja zachodnioeuropejska po podpisaniu traktatu w Maastricht, dowodzi jednak, e warto pa stwa narodowego jest nadal ceniona. 2. "Wadza okrelonego zbiorowego lub indywidualnego -> podmiotu polityki wewntrz okrelonego terytorium pastwa. Pierwsi teoretycy suwerennoci przyznawali prawo rozkazodawstwa monarsze. Krytyka monarchii absolutnej doprowadzia do powstania teorii suwerennoci narodu, ktry traktowano jako konkretn zbiorowo obywateli (J. Rousseau) lub jako abstrakcyjny i niezdolny do rzeczywistego dziaania politycznego byt idealny (E. Burk). Wiek XIX to wyrana przewaga drugiej koncepcji, ktra opieraa si na przyznaniu praw wyborczych szerszym grupom obywateli, rezerwujc prawo rzdzenia dla wybra cw (M. Sobolewski, Zasady demokracji huruazyjnej i ich zastosowanie, 1969). Wiek XX przynosi upowszechnienie praw wyborczych i masowe ruchy polityczne zdolne do przejcia w adzy w ramach mechanizmw demokracji. Od tego momentu uznaje si, e urzeczywistnianie s. wadzy narodu obejmuje mono podejmowania decyzji w drodze - referendum, mo no wyaniania przedstawicieli i prawo do egzekwowania ich - odpowiedzialnoci politycznej w razie niezgodnoci ich decyzji z oczekiwaniami wyborczymi. Tak rozumiana s. utosamiana jest z ludowadztwem i stanowi dla niektrych autorw istot -> demokracji w sensie normatywnym. 3. Jedna z podstawowych i najwaniejszych zasad prawa midzynarodowego, powszechnie akceptowana przez pastwa, nauk prawa midzynarodowego i stosunkw midzynarodowych. Jest niezbywalnym atrybutem pastwowoci i podstawowym kryterium odr niajcym pastwo od innych uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Tak rozumiana s. zakada domniemanie, i wadza pastwowa jest wadz najwy sz,' ktrej obce s jakiekolwiek ograniczenia. Zatem s. ipso iure jest okrelana jako samow adno i caowadno pastwa (-wadzy pastwowej). Z istoty prawnego pojmowania s. wynika, e wszystkie pa stwa s rwne wobec prawa. Std te kategoria ta bywa niekiedy uywana cznie jako suwerenna rwno" i suwerenna niezaleno ", co moe a contrario implikowa istnienie semisuwerennych pastw. Zasad suwerennej rwnoci wprowadzono do Karty NZ jako jedn z jej zasad naczelnych. Mwi take o niej Deklaracja zasad prawa midzynarodowego" z padziernika 1970 r., Deklaracja krajw Azji i Afryki" z Bati-dungu (1955) i wiele innych deklaracji oraz aktw prawnomidzynarodowych. Gdy wic mwimy o suwerennoci jako zasadzie prawa, to czymy j z niezalenoci midzynarodow, zwierzchnoci w adzy nad terytorium pastwowym, jej niepodzielnoci, rwnoci praw i rwnoci wobec prawa. Jednake egzemplifikowana przez prawo midzynarodowe zasada s. (bez wzgldu na to, kto jest nosicielem s.) nie oznacza, e w praktyce we wzajemnych stosunkach ekonomicznych, gospodarczych, technicznych czy najoglniej cywilizacyjnych pastwa mog postpowa zupenie dowolnie, niezalenie od faktu istnienia innych pastw, ich interesw, oczekiwa, obaw. Na tym poziomie zagadnienie s. i jej istoty zaczyna si komplikowa. Absolutyzowanie formalno-prawnego aspektu suwerennoci pastwa jako wadzy nieograniczonej, o cakowitej swobodzie dziaania prowadzi do uproszcze i wnioskw nie-

prawdziwych, czsto szkodliwych dla praktyki wzajemnych stosunkw, ktre pozostaj pod duym cinieniem wertykalnej i horyzontalnej wspzalenoci oraz umidzynarodowlania rnych aspektw ycia -wewn trznego pastwa. Pojawia si wic jak gdyby konieczno rozgraniczenia s. de iure od s, de facto, suwerennoci w realnym wiecie. Postrzeganie s. w kategoriach ogranicze, jakie nakada na pastwo fakt istnienia innych suwerennych podmiotw prawa midzynarodowego, nie dotyczy istoty s., a jedynie zakresu wykonywanych praw, ktre wanie s konsekwencj istnienia tego atrybutu "wadzy pastwowej, Nie mona bowiem traktowa jako ograniczenia s. ogranicze" wynikajcych z przyjtego prawa midzynarodowego, umw midzynarodowych i traktatw. S one prostym nastpstwem uczestnictwa pastwa w yciu midzynarodowym. Deklaracja zasad prawa midzynarodowego" jest przykadem takiego spojrzenia na s. ipso facio. Stwierdza ona wyranie, e kade pastwo ma obowizek szanowania osobowoci innych pa stw" oraz obowizek wypenia cakowicie i w dobrej wierze swoje zobowizania midzynarodowe oraz wspy w pokoju z innymi pastwami". Taka koncepcja s. opiera si na zao eniu, e we wspczesnym wiecie nie istniej warunki ka temu, aby pastwa byy w peni nieograniczone w przejawach swej zwierzchniej wadzy. Pojcie s. niew tpliwe ewoluuje, Zmiany, jakie w systemie midzynarodowym dokonuj si, zwaszcza w ostatnich dwudziestu czy trzydziestu latach, znaczne ograniczenie roli pastwa jako uczestnika stosunkw midzynarodowych, a jednoczenie renesans pa stwowoci w krajach Europy rodkowej i Wschodniej sprawiaj, e ponownie powraca pytanie o moliwo ci racjonalnej i sensownej percepcji klasycznych definicji s. Czsto jawi si ona albo jako anachronizm nie istniejcy w realnym wiecie, albo warto, bez ktrej pa stwowo traci swj waciwy wymiar. W nauce o stosunkach midzynarodowych, w zalenoci od przyjtego modelu analitycznego, s. jest albo najwaniejsz i niezbywaln cech pastwowoci (realizm) lub jednym z wielu elementw okrelajcych istot wspczesnego pastwa (paradygmat globalizmu i transnacjonaiizmu). W transnacjon.aIizm.ie pastwo postrzega si jako jednego z wielu uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Wartoci w systemie midzynarodowym jest wsplnota ludzkoci (the cosmopolitan community0, a nie pastwo. Globalizm natomiast sugeruje, e wiat to spoeczno pastw (the international society of States). Transnaejonaizm nie przywizuje wikszej wagi do s. pastwa i jej zewntrznych wyznacznikw. Akcentuje natomiast zacieranie si rnic pomidzy polityk wewn trzn i zewn trzn. Waniejsze od formalnych atrybutw s. - podkrelaj przedstawiciele tej szkoy - s skutki sprze midzy sfer stosunkw wewntrzpastwowych i midzynarodowych. Dziki nim pastwa cz si w cao na poziomie funkcjonalnym. W paradygmacie globalistycznym s, jest wan cech pastwowoci, niezbywaln, z tym e wkomponowuje si j w struktur szybko zmieniajcej si rzeczywisto ci midzynarodowej, nadajc jej nowy wymiar. Postpujce procesy pogbiania wspzalenoci pastw, gwnie w wymiarze horyzontalnym (s. ekologiczna, surowcowa, gospodarcza, bezpiecze stwa pastwa), sprawiaj, e s. pojmowana w kategoriach formalno-prawnych staje si zagadnieniem bardziej interesujcym poznawczo. Przy takim podejciu do zagadnienia s. i rozgraniczenia tych dwu jej paszczyzn sama istota s. nie ulega zmianie praktycznie od czasw Bodinusa i pozostaje niezbywalnym atrybutem pastwowoci. Zmieni si natomiast zakres wykonywania praw wynikajcych z suwerennoci pa stwowej i pole autonomicznych decyzji wadz zwierzchnich (suwerena). W dalszym cigu kompetencje pa stwa w polityce wewntrznej i zewn trznej s cakowite i dyskrecjonalne, w praktyce jednak s one zmuszane do ich wiadomego ograniczania. Takim najbardziej

Sj22HS.

;5*i

43'

System partyjny

spokaliularnymprzyldadem moe by orzeczenie Tiybunaiu Wsplnot Europejskich z 1963 r., w ktrym stwierdza si: Wsplnota stanowi nowy porzdek prawny prawa midzynarodowego, na rzecz ktrego pastwa ograniczy y, cho w niektrych tylko materiach, swe prawa suwerenne i ktrego podmiotami s nie tylko pastwa czonkowskie, lecz rwnie ich obywatele". Podobne orzeczenie wydal TWE w rok pniej. Procesy integracyjne w ramach WE, zdaniem specjalistw z zakresu prawa midzynarodowego, wpyny [,..] decydujco na sposb rozumienia zasady s. wprawie konstytucyjnym pastw czonkowskich". Przede wszystkim nie jest ona ju ujmowanawkategoriach absolutnych jako ..w adza cakowicie niezalena, niezbywalna i niepodzielna". Zmiana, jaka w obszarze wycznoci wadzy suwerena dokonaa si, dotyczy [...] prawa suwerena do ostatecznego decydowania (bezporednio w referendum lub porednio przez parlament) o tym, w jaM sposb pochodzca ode wadza jest w jego interesie wykonywana" 'K Wojtowicz). To on w ostatecznym rachunku decyduje o skali i stopniu autonomicznoci decyzji nota. Dzisiaj, jak nigdy w przesaosci, ruuta MC W icv f j <^.^. zakres ogranicze w wykonywaniu wadzy pastwowej lub o granice suwerennoci w dziaaniu pastwa T jest [...] poszanowanie suwerennoci innych pastw, a w szczeglnoci zobowiza midzynarodowych przyjtych przez dane pastwo" (W. Gralczyk). Gdyby
""AvrntianrawK Wa!t.za.nrzedstawicieaszkolyneorealislycznejjalOBsymooiwyicziiubcijijaitiijyyi^o^^,,^*- ... ,:aniu

1897 r. odby si I Kongres Syjonistyczny w Bazylei, na ktrym s. zosta ujty w ramy organizacyjne jako program polityczny powstaej wwczas wiatowej Organizacji Syjonistycznej. Twrc jednolitej ideologii ruchu syjonistycznego by Theodor HerzI (1860-1904). Do jego waniejszych prac powiconych kwestii ydowskiej zalicza si; Francuscy antysemici (1892), Das Neue Ghetto (Nowe Getto, 1894), Der Judenstaat (Pastwo ydowskie,1896; wyd. polskie 1934). Naczeln tez Herzla byo, i antysemityzm jest zjawiskiem wiecznym. Proponowa w zwizku z tym utworzenie pastwa ydowskiego po uzyskaniu terytorium i przy poparciu midzynarodowym. Pocztkowo wskazywa na Argentyn, potem - Palestyn . Zakada, e bdzie to pastwo demokratyczne, pozbawione klasowego wyzysku, neutralne, z siedmiogodzinnym dniem pracy, szerokich zabezpiecze socjalnych dla niezdolnych do pracy. Opowiada si za republik arystokratyczn. [KD.]

SYNDYKALIZM AIMA SYSTEM PARTYJWY

SYNDYKALISTYCZNY

jego wewntrznych i zewntrznych problemw suwerennoci i jego szans zaistnienia w realnym wiecie wspzalenych pastw". [AA, Ti.-R]

L i t e r a t u r a: K. Wojtowicz, Prawo Wsplnot Europejskich, [w:] Wsplnoty Europejskie, J. Kolasa (red.), Wrocaw 1994; W Gralczyk, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1979; A. Giddens, The Nation-State and Violence, "Youraal of International Studies" 1990, vol. 19, (2>; S. E Huntington, Transnational Organizations in World Politics, [w:| Perspectives on World Politics, E. "Little, M. Smith (eds), London, 1990; T. o-Nowak, Suwerenno wspczesnego pastwa - recepcja czy rewizja idei, Iw;], Historia -Polityka Stosunki Midzynarodowe, B. Mrozek (red.), Warszawa, 1994.

SYJONIZM
- nacjonalistyczny ruch polityczny i nacjonalistyczna ideologia ydowska uksztatowane w XX w. na gruncie wyrosej z religii judaistycznej koncepcji narodu wybranego". Pocztkowo celem s. byo denie do stworzenia, a pniej do umoc nienia odrbnego pastwa ydowskiego. Termin s. pochodzi od nazwy wzgrza Syjon w Jerozolimie, na ktrym, wedug tradycji ydowskiej, znajduje si grb krla Dawida - twrcy silnego, zjednoczonego pa stwa ydowskiego z XI-XT1 w. p.n.e. Termin s." wprowadzi w 1890 r. Natan Birnbaum, autor broszury Die Nationak Wiedergeburt desjudischen Volkes in sanem Laude ais Mittel zwr Lsung der Judenfrage (Odrodzenie narodowe ludu ydowskiego w jego ojczynie jako rodek rozwizania kwestii ydowskiej). S. odwouje si do solidarnoci wszystkich ydw rozproszonych po wiecie oraz gosi ich jedno z celami i interesami pastwa ydowskiego (Izrael). Powstanie s. jest zwizane ze wzrostem antysemityzmu - wzmo onej wrogoci do ydw w niektrych krajach Europy u schyku XIX. w. Na tym tle pojawiy si r ne prby rozwizania tzw. problemu ydowskiego, Jedn z nich bya koncepcja skupienia ydw na wybranym terytorium, rozwijana w pismach Davida Gordona, Eliezera Ben Yehuda, Leona Piskera i in. W1882 r. w Rosji powstaa organizacja Mionicy Syjonu (Hoveue Zio), stawiajca sobie za ce o ywienie emigracji ydowskiej do Palestyny W

-z jednej strony to konfiguracja partii politycznych w ramach konkretnego narodowego * systemu politycznego, a z drugiej - ukad wzajemnych powiza midzy partiami politycznymi (ukad schematw zachowa). Jest on wynikiem midzypartyjnej rywalizacji, zdeterminowanym przede wszystkim faktem walki o gosy wyborcze oraz koniecznoci poszukiwania w przypadku ukadu wielopartyjnego, uniemoliwiajcego jednej z partii zdobycie pozycji dominujcej w parlamencie ewentualnych partnerw gotowych do wzicia udziau w procesie tworzenia gabinetu koalicyjnego. Charakterystyka s.p. opiera si wic na zdefiniowaniu dwch kategorii - formatu oraz mechanizmu. Format to liczba partii uczestniczcych w rywalizacji, a jednoczenie ich rozmiar okrelany zazwyczaj przez wskazanie na procent uzyskanych gosw wyborczych lub/i procent kontrolowanych miejsc parlamentarnych. Mechanizm to sposb, w jaki partie ze sob rywalizuj, obierajc konfrontacyjny bd kooperacyjny styl dziaania. W procesie rywalizacji midzypartyjnej przebiegajcej w ramach s.p. mona wyr ni dwa podstawowe poziomy: wyborczy, charakteryzujcy si deniem partii do przechwycenia jak najwikszej liczby gosw elektoratu (maksymalizacja zyskw wyborczych) przy wykorzystaniu niejednokrotnie konfrontacyjnych -* strategii wyborczych, oraz koalicyjny, w ktrym szczeglne znaczenie odgrywaj umiejtnoci liderw partyjnych zwizane z przygotowaniem skutecznych strategii kooperacyjnych, ktre u atwiaj realizacj misji zmierzajcej do sformowania gabinetu koalicyjnego. Wielu politologw, wyodrbniajc oba poziomy, zwraca uwag na fakt wystpowania dwch jakby odrbnych subsystemw partyjnych - wyborczego oraz parlamentarnego. Ten pierwszy tworz -* partie polityczne, ktre decyduj si na wzicie udziau w rywalizacji wyborczej i zg aszaj wasne listy kandydatw. Natomiast drugi, niejednokrotnie o znacznie mniejszym formacie, tworz partie polityczne, ktrym udao si wprowadzi swych kandydatw do parlamentu. S.p. mona podzieli na dwie podstawowe kategorie: systemy rywalizacyjne, oparte na uznaniu zasady alternacji wadzy (zmiana ekipy rzdzcej) przez wybory powszechne, oraz systemy nierywalizacyjne, w ktrych istnieje tylko jedna partia polityczna (system monopartyjny) wzgldnie jest ich wicej, ale ze wzgldw ideologicznych i systemowych moliwo alternacji w adzy zostaa wykluczona (np. hegemoniczny s.p. w pastwach realnego socjalizmu, uznajcy zasad kierowniczej

System partyjny

439

System po lityczny

roli partii komunistycznej). Systemy rywalizacyjne wystpuj w demokratycznych - reimach politycznych. W literaturze zachodniej pojawio si szereg propozycji typologii rywalizacyjnych s.p. J. Blondel, uwzgldniajc dwie zmienne - "liczb partii oraz ich relatywny rozmiar, wyrni cztery typy s.p.: a'! system dwupartyirry, w ktrym wystpuj dwie partie polityczne, dominujce w procesie przetargw politycznych i dysponujce wycznoci, jeeli chodzi o tworzenie gabinetw; z reguy powstaj czysto jednopartyjne gabinety, majce oparcie w wikszo ci parlamentarnej (np. w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych); b) system dwuippartyjny. w ktrym oprcz dwch duych partii wystpuje trzecia, mniejsza i znacznie sabsza. Ma ona jednak spory wpyw na proces przetargw koalicyjnych, gdy dopenia" jedn z- duych partii i w ten sposb umoliwia jej stworzenie gabinetu. Szczeglna pozycja tego trzeciego ugrupowania wynika z faktu, i adna z duych partii nie zdobywa absolutnej wikszoci w parlamencie, a w kraju tym nie istnieje tradycja tworzenia gabinetw mniejszociowych (nie majcych oparcia w stabilnej wikszo ci parlamentarnej) oraz zajmuje ona pozycj centrow, usytuowana jest pomidzy obu duymi, i dlatego moe tworzy koalicje z kadym z ssiadw (system taki wystpuje np. w Niemczech, a w latach 1983-1986 funkcjonowa w Austrii); c) system wielo-partyjny oparty na dominacji jednej partii, ktra zajmuje szczegln pozycj w ramach s.p., a wynika to z jej siy wyborczej (parlamentarnej), przy czym niekoniecznie musi dysponowa absolutn wikszoci gosw w parlamencie, a jedynie znacznie wikszym stanem posiadania ni druga partia w kolejno ci, w zwizku z czym jest niezbdna do stworzenia wikszo ciowej koalicji gabinetowej; mo e jednak zaistnie sytuacja, i stworzy ona gabinet jednopartyjny (niekoniecznie wikszo ciowy) znajdujcy oparcie w -* koalicji parlamentarnej (przykadem mog by s.p. pastw skandynawskich, z wyjtkiem fiskiego, w ktrych dominuj - partie socjaldemokratyczne, czy system woski do pocztkw lat dziewidziesitych, w ktrym dominowaa partia chadecka); d) system wielopartyjny bez partii dominujcej, w ktrym zdobycze wyborcze wikszych partii politycznych s zblione i adna z nich nie dysponuje znaczc (nie mwic o absolutnej) wikszoci w parlamencie - w tych warunkach powstaj gabinety koalicyjne o do zrnicowanej konfiguracji partyjnej, gdy ukad powiza midzypartyjnych jest do pynny (np. s.p. w Finlandii, Belgii). Typologia J. Blondela bya jedn z pierwszych prb zerwania z dominujcym jeszcze w latach szedziesitych schematem klasyfikacyjnym opartym jedynie na kryterium liczby partii - tradycyjny podzia rywalizacyjnych s.p. na dwupartyjne (anglosaskie) oraz wielopartyjne (w Europie kontynentalnej). Jedn z najczciej stosowanych w politologii europejskiej jest typologia G. Sartoriego. Uwzgldni on rwnie dwa kryteria: liczb partii oraz dystans ideologiczny midzy partiami (czy wystpuj midzy nimi znaczce rnice, jeeli chodzi o charakter opcji ideologicznej, i w konsekwencji, czy mo liwa jest kooperacja midzy partiami w procesie tworzenia koalicji gabinetowych czy te niektre 2 nich zostan wykluczone z tego procesu). W ramach rywalizacyjnego s.p. wyodrbni on cztery kategorie. System partii predominujcej, w ktrym jedna partia w kolejnych czterech elekcjach zdobywa absolutn wikszo gosw (np. w Wielkiej Brytanii Partia Konserwatywna w latach 1979-1997) lub te wygodn" wikszo gosw, w przypadku krajw, w ktrych istnieje tradycja tworzenia gabinetw mniejszo ciowych (np. Partia Socjaldemokratyczna w Norwegii w latach szedziesitych czy Fianna Fail w Irlandii w latach 1957-1973), i tworzy samodzielnie gabinet. System dwupartyjny (zob. klasyfikacj J. Blondela). System wielopartyjny umiarkowanie spolaryzowany

- wystpuje w nim mniej ni pi partii politycznych, a rnice ideologiczne i programowe pomidzy nimi s umiarkowane, co decyduje o moliwoci wypracowania konsensu spoecznego oraz stosowania negocjacyjnego stylu uprawiania polityki. G. Sartori podkrela w tym kontekcie zwaszcza fakt nieistnienia tzw. partii antysystemowycb, -* ekstremistycznych, ktre dyyby do podwaenia legitymacji systemu politycznego. W systemie tym istniej tylko dwa pola rywalizacji politycznej (-* lewica oraz -> prawica), a partie prbuj opanowa centrum s.p. i w konsekwencji nastpuje programowe upodobnienie reprezentantw obu opcji ideologicznych. Wszystkie wspczesne systemy wielopartyjne Europy Zachodniej mona zaliczy do tej kategorii- System wielopartyjny ekstremalnie spolaryzowany, w ktrym wystpuje wicej ni pi partu i rywalizuj one w ramach rozcignitej" przestrzeni politycznej, co oznacza, i opinia publiczna jest bardzo zrnicowana ideologicznie i obecne s opcje ekstremalnie lewicowa i prawicowa. Ponad dwa pola rywalizacji pojawi; si midzy partiami i funkcjonuje dodatkowo silny blok partii zajmujcych centrum s.p. Powoduje to w konsekwencji przesuwanie si partii skrajnych jeszcze bardziej na lewo czy prawo (centrum zostao fizycznie" zajte) i do gosu zaczynaj dochodzi ekstremalne opcje polityczne. Bardzo wan cech tego typu systemu - wg G. Sartoriego -jest obecno partii antysystemo-wych, ktre w dodatku zdobywaj znaczn cz gosw wyborczych (due partie antysystemowe). Obecnie w Europie Zachodniej nie wystpuje s.p. o takich cechach i jest to raczej kategoria historyczna. Ukad ekstremalnie spolaryzowany funkcjonowa np. w Republice Weimarskiej, w IV Republice we Francji, we Woszech do lat siedemdziesitych, a pewne jego cechy widoczne byy w Grecji w latach siedemdziesitych oraz w Danii w pierwszej poowie lat osiemdziesitych. [R.H.j
L i t e r a t u r a : J. Blondel, Party Systems and Patterns of Gouernment in Western Demacraciess, Canadian Journal of Political Science", vol. L (2), 1968; G. Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge 1978; R, Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej - cigo i zmiana, /racaw 1996.

SYSTEM POLITYCZNY -jedna 2 podstawowych kategorii politologicznych oznaczajca podstawow struktur, w ktrej ramach toczy si ycie polityczne. W teorii brak jest powszechnie przyjtej definicji s.p. Mona wyrni kilka sposobw uywania tego pojcia. W ujciu instytucjonalnym, charakterystycznym zwaszcza dla prawoznawstwa, s.p. oznacza og - instytucji, za ktrych porednictwem podejmowane s - decyzje polityczne. W tym sensie, wywodzcym si z tradycji zapocztkowanej przez G. Jelinka i kontynuowanej przez M. Webera, s.p. mona uto sami z -* ustrojem pa stwowym. Nowsze koncepcje instytucjonalne podkrelaj w wikszym stopniu, ni czyni to prawnicy, rol - partii politycznych i -+ systemu partyjnego (M. Duverger, J. Blondel, G. Smith). Wujciu reacjonalnym s.p. to og zaleno ci, jakie powstaj w procesie walki o wadz lub jej utrzymanie (R. Dahl, F. Ryszka), Tak rozumiany s.p, jest systemem konstrukcyjnym, tworzonym w g owie badacza" i obejmuje odkrywane oraz uporzdkowywane przeze relacje podporzdkowania, wsppracy, rywalizacji, walki itp. Ten sposb definiowania s.p. prowadzi do zwracania mniejszej uwagi na jego aspekt normatywny, wikszej za na jego funkcjonowanie (aspekt opisowy). W ujciu funkcjonalnym s.p. opisywany jest jako struktura integrujca--* wsplnot polityczn. Przedstawicielami tego kierunku s przede wszystkim T. Parsons (Politics and Social Structure. 1969) oraz G. Almond i G.B. Powell (Comparative Politics:

System policvczav

NO

44 1

Systems, Process and Policy, 1978). Dla T. Parsousa s.p. jest struktur, ktra suy [.-] mobilizacji przez prz>rwdcw politycznych zasobw niezb dnych dla osigania celw zbiorowych". Tyra odr nia si od innych podsystemw spoecznych - gospodarki penicej funkcj adaptacji, kultury, ktra integruje spoeczestwo, oraz rodziny, ktrej zadaniem jest min. utrzymywanie wzorw dziaania spoecznego. G. Almond identyfikuje natomiast s.p. z produkcj" dbr (wartoci) politycznych, czemu su dziaania polityczne charakteryzujce si ,,[...] monoci u ycia legitymowanego przymusu fizycznego". Stosunkowo najwikszy rozgos uzyskaa cybernetyczna koncepcja s.p. zg oszona przez D. Eastona iA Systems Analysis of Political Life, 1965). czy ona podejcie funkcjonalne z opisowym. Traktujc polityk jako wyodrbnion funkcj spoeczn , ktra polega na wicej alokacji dbr i ciarw" oraz na wymuszaniu akceptacji tego podziau, D, Easton rozpatruje s.p. jako proces dwustronnego przepywu informacji i energii pomidzy otoczeniem spoecznym i instytucjami wadczymi. Informacyjno-energetycznym wejciem" do s.p. s tzw, dania, ktre dostarczaj systemowi wiedzy o oczekiwaniach spoecznych, oraz poparcie, uruchamiajce system do dziaa (zob. - legitymizacja). Podjcie decyzji politycznej nastpuje w wyniku przetworzenia (konwersji) da w owiadczenia lub dokonania wadzy. Maj one charakter praw, deklaracji, kar lub nagrd i ujawniaj si na wyjciach" s.p. Tre decyzji politycznych oddziauje na zasadzie sprzenia zwrotnego na dania i poparcie, zapewniajc (lub nie) podan rwnowag polityczn. Wzrost liczby da lub spadek poparcia jest sygnaem stresu, w ktrym znajduje si s.p. Wymaga to podjcia dziaa prowadzcych do przywrcenia rwnowagi. S.p. jest, wedug Eastona, struktur zoon, ktra obejmuje trzy elementy: -* wsplnot polityczn, -> reim polityczny oraz - instytucje polityczne. Dopasowanie tych elementw do siebie odbywa si przez zapewnienie zgodnoci rnych system%v normatywnych (moralnoci, religii, prawa ftp.), Jest to jeden z warunkw osignicia stanu rwnowagi. Drugi stanowi zgodno dziaa politycznych ze stanem otoczenia s.p., na ktre wpywa on przez adaptacj (uwzgldnianie zachodzcych zmian) oraz przez ich wywoywanie. Nieco inaczej ujmuje zagadnienie zoonoci struktury s.p.' G. Almond. Wedug niego polityka dziaa" na trzech poziomach: poziomie oglnosystemowym, na ktrym przez -* socjalizacj i -* komunikacj spoeczn spenia si funkcja utrzymania i adaptacji s, p.; na poziomie - procesu politycznego, gdy przez wyraanie interesw, ich agregacj, podejmowanie decyzji oraz ich wykonanie nastpuje konwersja da i popar w decyzje; na poziomie dziaania politycznego, przez ktre instytucje wadcze wpywaj na zachowania i stany otoczenia. S.p. mona potraktowa rwnie jako typ przestrzeni spoecznej o swoistej strukturze. Wyr nia si w niej areny polityczne (wyborcz, parlamentarn, rzdow, administracyjn oraz korporacyjn) i poziomy (centralny, regionalny, lokalny) (R. Luther, Dimensions of Party System Change, 1989). Wiele sporw budzi kwestia typologu s.p. (H. Wieseman, Political Systems. Some Sociological Approaches, 1966), Brane s tu bowiem pod uwag rne kryteria. Zaliczymy do nich form rzdu (Arystoteles), osignity poziom rozwoju gospodarczego (podzia na s. agrarne i industrialne - T. Sutton), stopie osignitej specjalizacji rl politycznych (podzia na s. prymitywne, tradycyjne, nowoczesne i penetracyjne - G. Almond), typ -* reimu politycznego (A. Lijphart), typ -+ legitymizacji w adzy (M. Weber) oraz propozycje oparte na zespole kryteriw (Jt. Dahl). Niezalenie od rnic w definiowaniu i klasyfikowaniu s.p. wikszo autorw jest zgodna co do kilku kwestii. Naley do nich zaoenie, e s.p. jest struktur zoon, spenia wiele funkcji, nadaje yciu poli-

tycznemu zorganizowany wyraz i obejmuje wszystkie zachowania (role) zwizane z wadz (dystrybucj dbr). Jego sk adnikami s formalne i nieformalne instytucje polityczne oraz specyficzne zachowania wice si z kreacj orodkw wadzy publicznej, podejmowaniem przez nie wicych decyzji oraz egzekwowaniem odpowiedzialnoci rzdzcych. Tak rozumiane pojcie s.p. jest szersze zarwno w stosunku do terminu pa stwo, ~* ustrj polityczny oraz -*- reim polityczny. [A.A.l L i t e r a t u r a ; A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, [w:] Studia z teorii polityki, t.j., pod red. A. Jaboskiego, L. Sobkowiafca, Wrocaw 1996.

SYSTEM SPOECZNY
- caoksztat wzgldnie trwaych stosunkw i wzajemnych oddziaywa pomidzy podmiotami (grupami, organizacjami, instytucjami, jednostkami), ktre d - na podstawie uznawanych wartoci i norm - do zaspokojenia swoich potrzeb i ochrony interesw za porednictwem wsppracy i walki. S.s. jako wyodrbniona i zorganizowana cao, ktra posiada wasne cechy, reguy dziaania oraz dynamik , obiektywizujc si w zmiennoci elementw, relacji midzy nimi i relacji z oto czeniem spoecznym. Pojcie s.s. obejmuje wiele rnych desygnatw: jest nim zarwno caociowo ujte spoecze stwo, jak i wyodrbnione z niego i funkcjonujce w specyficzny sposb czci (podsystemy): partie polityczne, organizacje spoeczne, aparat pastwowy, wojsko, koci itd. Mianem s.s. okrela si tak e pewne obszary czy sfery dziaa spoecznych, takie jak -* polityka, ekonomika, kultura, -* socjalizacja, -> komunikacja polityczna itd. We wspczesnej socjologii istniej dwa podstawowe nurty teoretyczne, odmiennie okrelajce mechanizmy i funkcje s.s. Wedug podejcia funkcjonalnego s.s. jest zintegrowan i wzgldnie stabiln caoci, w ktrej dominuj procesy uzgadniania interesw podmiotw - czci skadowych s., a ich realizacja przyczynia si do przywrcenia, utrzymania b d zwikszenia rwnowagi i efektywnoci s. KonfJkty i inne czynniki, ktre powoduj zaburzenia rwnowag s. traktowane s jako przejawy patologii spoecznej (w ujciu tradycyjnego funkcjooalizmu) albo te jako mechanizmy pozytywnie wpywajce na poziom integracji I skuteczno ci s.s. (pod warunkiem ich instytucjonalizacji, czyli poddania kontroli s.s.). Podejcie konfliktowe definiuje s.s. w kategoriach obiektywnych mechanizmw zmiany, dezintegracji, przymusu itd. To, czy s.s, bdzie wzgldnie zintegrowany czy te ulegnie dezintegracji, zaley m.in. od charakteru stosunkw pomidzy podmiotami oraz od podejmowanych przez nie dziaa. Sprzecznoci i konflikty interesw rozwizywane s nie tylko w instytucjonalnych ramach s. (chronionych przymusem), ale i poza nimi -w drodze spontanicznych bd zorganizowanych dziaa podmiotw kontestujcych oraz negujcych mechanizmy i reguy s.s. Istotnym elementem s.s. jest -* system polityczny. [L.S.]

SYSTEM WYBORCZY
- zbir regu okrelajcych charakter i przebieg procesu, w ktrym indywidualne preferencje obywateli zostaj przeksztacone w gosy, a nastpnie przetworzone w decyzje dotyczce wyboru reprezentantw - uczestnikw pastwowego procesu decyzyjnego -piastujcych funkcje w organach obieralnych. Istot s.w. stanowi wic proces umoliwiajcy wyraanie preferencji wyborczych w postaci gosw oraz transformacj gosw oddanych na poszczeglne partie w uzyskane przez nie mandaty. Mona wyrni pi elementw s.w. (tzw. zmienne systemu wyborczego): I.

Svstem wvborczv

442

443

Formula wyborcza. Wyodrbnia si dwie podstawowe formuy - wikszo ciow oraz proporcjonaln. W systemach wikszociowych mandat zdobywa ten spord kandydatw, ktry otrzyma wikszo gosw w okrgu, przy czym moe to by wikszo wzgldna (najwicej gosw), jak to ma miejsce w Stanach Zjednoczonych i W Brytanii, lub te absolutna, np, we Francji w I turze wyborw do Zgromadzenia Narodowego. W syste-mach proporcjonalnych dy si do zagwarantowania, aby rezultatem procesu przekszta-eania gosw w mandaty staa si sytuacja, w ktrej procent tych drugich jak najwierniej odzwierciedla odsetek zgromadzonych przez parti gosw (jeeli zdobdzie np. 20% gosw, to zgodnie z ide proporcjonalnoci winna otrzyma okoo 20% miejsc w parlamencie). W praktyce jednak adna z wersji tego typu s.w. nie gwarantuje osignicia takiego idealnego stanu i zawieraj one mniej lub wicej elementw wpywajcych na ich dysproporcjonalno . W wikszoci krajw Europy funkcjonuj proporcjonalne s.w., wykorzystujce jedn z dwch podstawowych grup formu wyborczych: metody najwikszych reszt hib metody najwikszych rednich. W pierwszym przypadku punktem wyjcia do procesu przeksztacania gosw w mandaty jest kalkulacja tzw. udziau partii (quota), czyli ilorazu wyborczego, ktry jest wynikiem podzielenia liczby mandatw w danym okrgu wyborczym przez liczb wanie oddanych gosw (liczba gosw - V przez liczb mandatw - S). Kada z partii otrzymuje tyle mandatw, ile razy udzia (iloraz wyborczy) mieci si bez reszty w liczbie zgromadzonych przez ni gosw. Moe si zdarzy , i nie wszystkie mandaty zostan obsadzone. Otrzymuj je te spord partii, ktre dysponuj najwikszymi resztami, czyli gosami niewykorzystanymi przy alokacji mandatw. W Europie wystpuj trzy metody najwikszych reszt w zalenoci od sposobu kalkulacji ilorazu wyborczego: formu a Hare (V/S), Droopa (V/S + i) oraz Imperial! (V/S + 2), W przypadku metody najwikszych rednich stosowana jest formua matematyczna, ktra polega na dzieleniu oglnej liczby gosw zdobytych przez parti przez okrelone liczby naturalne ustawione w pewnej, z gry okrelonej, sekwencji. Najczciej stosowane s trzy metody: d'Hondta (np, w Austrii, Holandii, Finlandii), w ktrej ukad dzielnikw przybra sekwencj 1, 2. 3, 4, 5 itd., Sainte-Lague'a z sekwencj liczb nieparzystych 1, 3, 5, 7, 9 itd. oraz tzw. zmodyfikowany system Sainte-Lague'a (np. w Szwecji, Norwegii, Danii) - sekwencja 1,4,3,5, 7, 9 itd. lub 1, 4, 7, 10 itd. Metoda d'Hondta uprzywilejowuje partie wiksze kosztem mniejszych, natomiast pozostae daj bardziej proporcjonalne rezultaty. 2. Rozmiar okrgu - liczba mandatw, ktre rozdziela terytorialnie zorganizowana grupa wyborcw W systemach wikszociowych z reguy wystpuj okrgi jednomandatowe. Zdarzaj si jednak przypadki powizania formuy wikszo ciowej z okrgami wielomandatowymi (np. w Polsce przy wyborach do senatu w 1991 i 1993 roku). W systemach proporcjonalnych wystpuj okrgi wielomandatowe, poczynajc od dwumandatowych, a koczc na sytuacji, gdy cay kraj stanowi jeden okrg wyborczy (np. w Holandii, Izraelu). 3. Charakter struktury socjoekonomicznej wyborcw w darnin okrgu i sposoby manipulowania granicami okrgu (geografia wyborcza) w celu uprzywilejowania jednej grupy spoecznej kosztem innej. W wyniku zmiany granic okrgu okrelona grupa spoeczna (np. elektorat wiejski) staje si nadreprezentowana, a inna (np. elektorat miejski) - podreprezentowana. Manipulowanie granicami okrgu moe doprowadzi do naruszenia zasady rwnoci -* prawa wyborczego. Podobny wynik moe wystpi, gdy utrzymane zostan dotychczasowe granice okrgw, i to pomimo znacznych przesuni w terytorialnej dystrybucji elektoratu.

4, Przecitny koszt uzyskania jednego mandatu. Zostanie on okreli jako stosunek: ony
Lt ~ -

L=V-1 M+P-l

gdzie: Lto liczba g osw potrzebnych do zdobycia mandatu, to liczba V gosw wanie oddanych w okrgu, to liczba mandatw, to M-P- liczba partii. Koszt uzyskania mandatu spada, gdy zwiksza si rozmiar okrgu lub/i zwiksza si liczba partii rywalizujcych w okrgu, a wzrasta wraz z przyrostem liczby wanie oddanych gosw. Zasadniczo w systemach wikszo ciowych opartych z reguy na dwupartyjnym ukadzie rywalizacji przecitny koszt uzyskania mandatu jest wikszy ni w systemach proporcjonalnych. W systemach proporcjonalnych, ktre stosuj mae okrgi wyborcze, koszt uzyskania mandatu bdzie "wikszy ni w systemach tego samego typu, ale posugujcych si okrgami wielkimi, 5. Uprawnienia wyborcy w akcie gosowania. Wyborca moe dysponowa jednym gosem, ktry musi odda na jednego kandydata bd na jedn list partyjn (np. w Hiszpanii, Niemczech, Polsce). Ten typ gosowania nazywa si kategorycznym. Niektre s.w. dopuszczaj moliwo okrelenia przez wyborc kolejnoci kandydatw w ramach jednej listy, jej przestawienia oraz skumulowania kilku gosw w przypadku jednego bd wikszej liczby kandydatw. Z kolei ten typ gosowania nazywamy porzdkujcym (np. w Belgii, Woszech czy Finlandii). W Szwajcarii i Luksemburgu wyborca nie tylko ma moliwo skumulowania gosw, ale rwnie moe stworzy wasn list, zestawiajc kandydatw z kuku rnych list partyjnych (systempanachage, czyli zestawienia). Niektre rodzaje systemw wyborczych kad nacisk na konieczno wyraenia preferencji wyborczych wobec mdywiduakiych kandydatw, a nie list partyjnych (np. tzw. STV w Irlandii). Naley rwnie wspomnie o dwch instytucjach charakterystycznych dla proporcjonalnych systemw wyborczych: -* klauzuli zaporowej oraz tzw. drugim (wyszym) poziomie alokacji mandatw. Ta druga instytucja ma suy zagodzeniu zjawiska dysproporcjonanoci reprezentacji parlamentarnej (partia zdobywa wikszy odsetek gosw ni mandatw). W niektrych krajach z gry zostaje ustalony pewien procent mandatw (tzw. narodowa rezerwa") przeznaczony na rozdysponowanie pomidzy be partie, ktre z rnych wzgldw (np. reprezentuj mniejszoci etniczne) zostay poszkodowane w pierwszej fazie alokacji miejsc w parlamencie i ich stan posiadania nie odzwierciedla oglnego poziomu udzielonego im poparcia wyborczego. Np. w Danii, Islandii ta rezerwa" wynosi 20% oglnej liczby mandatw, w Szwecji - 11%, a w Norwegii - 5%. Taka lista pastwowa" istniaa rwnie w polskiej ordynacji wyborczej z 1993 r. (69 mandatw). Jednak w procesie dystrybucji tych mandatw uczestnicz tylko te partie, ktre zdobyy przynajmniej 7% gosw wyborczych w skali caego kraju. Jest to rozwizanie nie stosowane obecnie w adnym z europejskich systemw wyborczych. Mona wyodrbni trzy podstawowe typy systemw wyborczych: i. Systemy wikszociowe oparte na wikszoci wzgldnej (plurality systems) - np. w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Nowej Zelandii. Rywalizacja przebiega w jednomandatowych okrgach wyborczych, a do zdobycia mandatu wystarczy uzyskanie wzgldnej wikszoci gosw. Taki system zastosowano w wyborach

szowinizm samorzdowych w Polsce w maju 1990 r. 2, Systemy wikszo ciowe oparte na wikszoci absolutnej [majority systems) - up. w Australii, Francji, Wybory odbywaj si w okrgach jednomandatowych, a zwyciski kandydat musi uzyska poparcie ponad 50% gosujcych w danym okrgu. Wystpuj one w dwch wersjach -tzw, systemu alternatywnego gosowania (Australia) oraz systemu powtrnego gosowania (np. we Francji w wyborach do Zgromadzenia Narodowego oraz wyborach prezydenckich). W tym pierwszym przypadku wyborca jest zobowizany do okrelenia swych preferencji wobec kandydatw (ranking preferencji) i wskaza, ktrego z nich preferuje w kolejnoci pierwszej, drugiej itd. Jeeli aden s kandydatw nie uzyska przewaajcej liczby pierwszych miejsc"', ktra pozwalaaby przyzna mu mandat, odbywa si druga tura oblicze, ale ju bez kandydata z najmniejsz liczb ^pierwszych miejsc". Jego gosy zostaj rozdzielone pomidzy pozostaych zgodnie z drugimi preferencjami. Obliczenia oparte na cyklach kaladacyjnych trwaj tak dugo, a jeden z kandydatw uzyska wymagan absolutn wikszo gosw i.a raczej kolejnych preferencji). Tzw. system powtrnego gosowania (dwuturowy) przewiduje konieczno uzyskania przez kandydata absolutnej wikszoci g osw. Jeeli aden z kandydatw nie speni tego warunku, to z reguy dwaj spord nich, ktrzy uzyskali najwicej gosw, przechodz do drugiej tury. Tym razem zwycizc zostaje kandydat, ktry uzyska najwicej gosw, Procedura ta obowizuje rwnie przy wyborze prezydenta w Polsce. 3. Systemy proporcjonalne. Wystpuj one w dwch podstawowych wersjach - tzw. single transferable vote (STV) oraz list partyjnych. Ten pierwszy s. stosowany jest min. w Irlandii, oraz na Malcie. Funkcjonuje w warunkach istnienia relatywnie maych okrgw wyborczych (od 3 do 5 mandatw). Podobnie jak w przypadku systemu alternatywnego gosowania wyborca musi uszeregowa poszczeglnych kandydatw w kolejnoci od najbardziej do najmniej preferowanego. Jeeli aden z kandydatw nie uzyska wicej gosw wyborczych, ni przewiduje to iloraz wyborczy (formua Droopa), nastpuje proces transferu preferencji wyborczych. W kadej turze oblicze zostaje wyeliminowany kandydat z najmniejsz liczb gosw, a jego gosy zostaj rozdzielone pomidzy pozostaych zgodnie z kolejnymi preferencjami., G osy nadwy kowe" kandydata, ktry otrzyma mandat (gosy ponad iloraz wyborczy), zostaj rwnie rozdzielone pomidzy pozostaych wed ug kolejnych preferencji. System list partyjnych opiera si na zao eniu, i g osujcy musi dokona wyboru pomidzy listami kandydatw zgoszonymi przez partie polityczne lub pomidzy kandydatami w ramach jednej bd te kilku list. W kadym jednak przypadku oferta" wyborcza pochodzi od partii politycznej, a kandydaci pozostaj jej reprezentantami. System list partyjnych dominuje na kontynencie europejskim i charakteryzuje zarwno ustabilizowane, jak i mode demokracje. [E.H.l L i t e r a t u r a : A. Antoszewskie R. Herbut, Systemy pollityczne demokracji
zachodnioeuropejskich, Wrocaw 1992; R. Albersfei, Systemy wyborcze, Wrocaw 1993; A. Antoszewski, E, Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porwnawcza, Wrocaw 1997,

445

wiatopogld

SZOWINIZM (franc, chauvinisme, od nazwiska Chauvin, jednej z postaci komedii E. Scribe!a, onierza napoleoskiego penego bezkrytycznego uwielbienia dla cesarza) - ideologia i postawa spoeczno-polityczna stanowica skrajn posta ~^ nacjonalizmu, wyraajca si w bezkrytycznym stosunku do wasnego narodu oraz w pogardzie do innych narodw. W praktyce 32. cile wie si z polityk dyskryminacji, wyzysku i ucisku innych narodw, deniami zaborczymi. [K.D.]

WIADOMO POLITYCZNA - caoksztat pogldw, wiedzy, ocen. wartoci, wzorw- zachowa i postaw spoeczestwa, ktre s rezultatem wzajemnych oddziaywa informacyjnych jednostek i -* grup spoecznych {-+ komunikacja spoeczna). S.p. odnosi si do faktw, zjawisk i procesw ycia politycznego oraz pozwala poszczeglnym podmiotom na orientacj w rzeczywisto ci politycznej (funkcja poznawcza) i na regulacj stosunkw z otoczeniem (funkcja praktyczna). Zbiorowe -v podmioty polityki, a zwaszcza ich orodki decyzyjne, d do uksztatowania w spoecze stwie .p. funkcjonalnej wobec ich ideologii, programw i interesw przez bezporednie lub porednie sterowanie i wp ywanie na procesy -* socjalizacji politycznej i - edukacji politycznej. Efektywno takich oddziaywa uwarunkowana jest min. poziomem zgodnoci przekazywanych informacji z dotychczasow wiedz odbiorcw oraz rol penion przez nadawc w procesie sprawowania w adzy. Analiza s.p. wymaga uwzgldnienia czterech jej elementw; rde, przedmiotu, struktury i poziomw (L. Sobkowiak, Instytucje wadzy politycznej i wiadomoci spoecznej, 1989). rdami .p. s: a) praktyka spoeczno-polityczna, w ktrej uczestnicz i ktr wsptworz poszcze glne podmioty; b) praktyczne dowiadczenie polityczne grap i jednostek uzyskane podczas socjalizacji, a przejawiajce si w postaci postaw i -* zachowa politycznych; c) wasna intelektualna aktywno podmiotw skierowana na poznanie teoretycznych i praktycznych aspektw wiedzy o polityce. Przedmiotem (treci) .p. s trzy oglne zespoy zjawisk i procesw-: a) potrzeby i interesy^ grup spoecznych i jednostek, b) formy zbiorowej i indy-widualnej dziaalnoci politycznej ludzi, prowadzonej w celu zaspokojenia tych potrzeb i interesw (s to mim -* partie politycznej ~* zwizki zawodowe, nieformalne grupy, -* samorzd terytorialny, formacje -* opo zycyjne), c) mechanizmy i zasady ksztatowania oraz zaspokajania potrzeb, ochrony interesw i prowadzenia form organizacyjnych dziaalno ci (np. zasady demo kratycznego i niedemokratycznego sprawowania wadzy, mechanizmy walki i wsp pracy w procesach decyzyjnych i kampaniach wyborczych, drogi oraz metody wpywania i kontrolowania instytucji w adzy publicznej przez obywateli). Struktura .p. obejmuje trzy czynniki: a) wiedz polityczn, na ktr skadaj si informacje o wspomnianych wyej potrzebach, interesach, formach dziaalno ci, mechanizmach i zasadach ycia politycznego, b) emocje, oceny i -* warto ci polityczne, ktre hierarchizuj poszczeglne zjawiska i procesy oraz pozytywnie lub negatywnie motywuj ludzi do dziaalnoci politycznej, c) wzory ~> zachowa politycznych, ktrych zasb i odpowiedni dobr warunkuj sprawno osignicia celw. Poziomy .p. wskazuj na zrnicowany stopie wiedzy o polityce. Wyrnia si: a) wiedz potoczn (empiryczn, zdroworozsdkow), zawierajc pogldy i postawy nasycone uproszczonym, nieusystematyzowanym i czsto intuicyjnym obrazem rzeczywistoci politycznej, wraz z bezrefleksyjnie przyjtymi stereotypami, wartociami i ocenami podbudowanymi silnymi emocjami; b) wiedz naukow (teoretyczn* refleksyjn), wynikajc z poznania zgodnego z prawami nauki, w ktrego wyniku zjawiska i procesy polityczne poddane s racjonalnemu opisowi i wyjanieniu; c) wiedz mieszan", charakteryzujc si wspwystpowaniem w rnych proporcjach elementw wyej opisanych poziomw. Szczegln form wyrazu .p. s -* postawy polityczne, [L.S.] WIATOPOGLD - caociowy system wiedzy, pogldw ekonomicznych, politycznych, historycznych, estetycznych, opinii i przekona, odnoszcych si do powstania ycia, przyrody,

wiatowa Organizacja Hag-dk^- ______ __

__________ 446 "

wiatowa Organizacja Handlu...

spoeczestwa, czowieka, miejsca jednostki w wiecie, Boga ^^0^JS sie do wartoci, okrelajc to, co jest n jcemmgsze toa^^uorm^^v^ indywidualny bd grupowy. Nie musi byc prawdziwy legoony * aT1/losiczIlo N.e musi go te cechowa am wewntrzna koherentnose JjW^gg^ Wynika to miedzy innymi z faktu, i . jest wynikiem mcywmuaiu^h ^ ziob^ych przez jednostk w wyniku procesw socjahzacyjnycn i odzwieraedla, pewnego stopnia, osobiste przeycia zwizane cxasoprzest-i. -zeTxru=,0CiaIiKacii, .jest nabywany przezjednostk dwojak drog: spontamcz^^J^^il bd w sposb Rafinowany. W tym ostatnim przypadku ^^S^, domego wyboru. W danym okresie i miejscu przy podobnych'^^^^J^ ekonomicznych, kulturowych jednostkowe . (mimo, iz ^J^f^XSm integracji, tworzc systemy ^^^^^i^-Brupaim^^^^^ szczeglnie wanym jest okrelenie relacji pomidzy 8. a - ^^J^SJ dana zoEi. W wielu przypadkach peni one podobn fankf >/^e wS to co ideologia lub reli/a zamierza w sposb ^^?^SS^^^ w jest przedmiotem . Dlatego te czsto u ywa si tych ^^^Saai czy religii mowie potocznej. Dokonanie delimitacji (rozdzielenia) ^^^'^S^ofiS jest trudne do przeprowadzeni. atwiej mona ^S^SS^S^^^ Ta ostatnia na og winna cechowa si ^^l^^tlt^edms^ wysublimowania intelektualnego. Jest ona poddana ^,^nl;f ^ ni^warunkw na podstawie kryterium speniania (b d napeniania}P " ste. naukowoci. W przypadku . w gr wchodz nuty C? nut polnycm. > *g**^ reotypy ( > stereotyp polityczny) b d iluzje. Inn rnic <*& **g , cile zwizana z dan klas, grup spoeczn, natomiast s - ?J^> { 0. macjami, cywilizacjami. S. spenia r norodne ^^g_*^S^ tecznym. Wyrnia sie funkcj: poznawcz, ldeolffS "8r Lio^uiC2T, aksjologiczna i socjalizacyjno-regulatywn {Leksyko niW~^ 1988). Ze wzgldu na wartoci centralne wyrnia si s. te~^fJ^ ;a^t njwyszwiiWjestBgi.^ czowiek. Rnice wiatopogldowe s jedna z przyczyn konfliktw poutyczn. [E.M; duym stopniu natenia i gwatowno ;a. WIATOWA ORGANIZACJA HAWDLU ^^.^JomraATT) ZATIOM) - UKAD OGLMY W SPRAW CE _^%g*TT) W1994 r. GATT zosta przeksztacony w wiatow %^^^l^e 135 dziaalno rozpocza w 1995 r. Siedzib jest Genewa. P^^^^ppracy czonkw. WTOV jednym z elementw struktura^gSS*sw?A gospodarczej. Podobnie jak jej poprzednika (GATT) W i U^^ncentruj opracowywaniu mechanizmw h^alizaqigpspotola^^-P^^^, postrzegana jest jako jeden z g wnych ^t^ ^S^^numi turbokapitalizmu. Od 1995 r. odbyy si cztery to^wi idauzul liberalizacji wymiany midzynarodow,, opracowywaniu^^dzvnarodoWym ochronnych, rodkw polityki inwestycyjnej zwizanej z handtemima w itp. Pierwsza konferencja odbya si w Singapurze (w^ gminu193^ , S Genewie Iw maju 1998 r.), trzecia w beatte (w f^^9 ^ H, w Singapurze stolicy Kataru (w listopadzie 2001 r.). Podczas konferencji imm ter^aLn ^ e P wypracowano Dorozumienie w sprawie sprowadzenia do poziomu zerowego

celnych na sprzt i podzespoy techniki cznoci oraz podjto takie problemy, jak: handel, konkurencja i przejrzysto przy zakupach rzdowych. Druga konferencja zakoczya si sukcesem min. ze wzgldu na sfinalizowanie negocjacji w sprawie telekomunikacji, usug finansowych, handlu produktami technologii informatycznych SITA). -Jej konkretnym rezultatem byo formalne uruchomienie procesu przygotowa i dyskusji na temat przyszych negocjacji (tzw. rundy milenijnej). Trzecia konferencja ministerialna zakoczya si zawieszeniem obrad, nie doprowadzia do adnych ostatecznych ustale. W szczeglnoci nie ustalono zakresu kolejnej rundy WTO oraz podstawowych zasad negocjacji. Nowa runda, zwana potocznie milenijn, bdzie jednym z waniejszych wyzwa kilka najbliszych lat. Czwarta i ostatnia konferencja z Doha odbywaa si w cieniu silnych postaw antyglobalistycznych, protestw przeciwnikw globalizacji. Na konferencji poruszono m.in. kwesti stosowania niedozwolonych barier w handlu midzynarodowym przez kraje rozwijajce si w celu osony wasnych rynkw oraz postpowania antydumpingowego. [T..-N.]

<-i'.i

T echnokratyzm ________________________________ _-______ _________ 448

TechiKissruktura

Lii
TECHNOKRATYZM
(gr. techno + kraieo - wadam) - oglna nazwa koncepcji zakadajcych powstanie nowego typu -wadzy ekonomicznej i politycznej (ustroju spoeczno-politycznego), w ktrym decydujc rol odgrywalihy wybitni specjalici [technicy, ekonomici, socjologowie, mened erowie). Tytuem do sprawowania w adzy miaoby by nie pochodzenie lub w asno, lecz wiedza specjalistyczna w poczeniu z zajmowaniem stanowisk, w ktrych znajduje ona zastosowanie. Powstanie teorii technokratycznych jest zwizane z postpem naukowotechnicznym i orga-nizacyinym, zmianami struktury spoeczno-zawodowej, pojawianiem si nowych form w asnoci (gwnie akcyjna forma kapitau) itd. W znaczeniu koncepcji goszcych cisy zwizek midzy skadem, funkcjami i cechami elity wadzy a szeroko rozumian nauk i technik do prekursorw t. zalicza si Platona, Kaliklesa i F! Bacona. Ten ostatni w pracy Mowa Atlantyda (1627) kreli obraz spoecznoci, w ktrej najwy szym autorytetem moralnym bd dysponowali uczeni skupieni w instytucji naukowej pod nazw Dom Salomona. Wedug Bacona nauka i technika bd posiaday najwaniejsze znaczenie w Ben-saiem (nazwa pastwa idealnego), dziki czemu mdrcy zdobd decydujcy wpyw na wadz pastwow, nie uczestniczc przy tym bezporednio w rzdzeniu. W podobnym tonie wypo-wiadali si znani my liciele XIX i pocz. XX w., w tym min. H. Saint-Simon, A. Comte/Th.Veblen, EW. Taylor, E. Durkhemi, M. Weber i inni. Twrc nazwy technokraci a" oraz autorem wspczesnej wersji t. (tzw. wersji in ynierskiej) by W H. Smyth. W1919 r. 'wystpi on z ostr krytyk wielkiej buruazji, zarzucajc jej pasoytnictwo, marnotrawienie potencjau wytwrczego przedsibiorstw oraz powodowanie kryzysw gospodarczych. Wnioskiem z tej krytyki byo stwierdzenie, i rodkiem naprawy winno by zastpienie rzdw buruazji przez rzdy technokracji, przez co Smyth rozumia rzdy ludu, realizowane za porednictwem jego sug: naukowcw i inynierw". Zbliony pogld prezentowa Th. Veblen (1857-1929), twrca instytucjonalizmu (zob.-> neoinstytucjonalizm), autor Teorii klasy prniaczej (1899) i Abstentee Ownership and Business Enterprise in Recent Times (1928). Yeblen traktowa przemys i biznes jako wzajemnie sprzeczne zjawiska. Interesy przemysu (in ynierw, technikw, organizatorw produkcji, administratorw) s cile zwizane z rozwojem nauki i techniki oraz zaspokojeniem potrzeb caego spoeczestwa. W przeciwiestwie do nich celem biznesu jest przede wszystkim wykorzystanie przemysu do osobistego bogacenia si. Uwaa, e dla naprawy tego, co ze, wystarczy odsunicie kapitalistw od wpywu na dziaalno przedsibiorstw i przekazanie w adzy w rce rad technikw", ktrych zadaniem miao by sterowanie konsekwentnym, racjonalnym i proporcjonalnym wykorzystaniem potencj au urzdze produkcyjnych i siy roboczej. Kolejny okres ewoiucji teorii t. wie si z pracami Adolfa Barle'a i Gardinera Meansa (The Modern Corporation and Private Property, 1932) oraz Jamesa Burnhama (The Managerial Revolution, 1941). Obydwie koncepcje opieray si na podobnych przesankach, tzn. procesie oddzielania si w adzy od wasno ci (demokratyzacja wasnoci", akcjonariat), emancypacji profesjonalnych zarzdcw/menederw, zanikania klasy wacicieli prywatnych, powstawania nowego typu ustroju zwanego -kapitalizmem ludowym. Zasadnicze r nice dotyczyy jednak

skutkw tych procesw. Zdaniem Berle'a i Meansa obejmowanie wadzy przez zarzdcw jest zjawiskiem pozytywnym, gdy prowadzi do podporzdkowania aktywnoci gospodarczej interesom spoecznym. Natomiast w opinii Burnhama mened eryzacja gospodarki" rodzi szereg negatywnych skutkw, takich jak: niekontrolowany wyzysk ze strony nowej klasy panujcej (menederw), postpujc kontrol menederw nad wszystkimi sferami ycia spoecznego, politycznego i ekonomicznego, wyobcowanie wadzy. Wspomniane koncepcje stay si baz teoretyczn do powstania w poowie lat pidziesitych wspczesnych wersji t., okrelanych czsto mianem teorii nowego spoeczestwa przemysowego" Termin ten obejmuje wiele rnego rodzaju koncepcji politycznych i spoeczno-gospodarczych. w rd ktrych najbardziej znane to: spoeczestwo postindustrialne" (D. Bell), nowe pa stwo przemysowe" (J.E. Galbraith), spoeczestwo technotroniczne" (Z. Brzeziski), poprzemysowe spoeczestwo programowane" (A.Touraine), spoecze stwo masowej konsumpcji" (WW. Rostov/), spoecze stwo unaukowione" (H. Schelsky). spoeczestwo postkapitalistyczne" (R. Dahrendorf), spoeczestwo aktywne, postmodernistyczne" (A. Etzioni) i spoeczestwo roku 2000" (H. Kahn i A.J. Wiener). Teorie te w rnym stopniu akcentuj rol determinizmu technologicznego w yciu spoecznym i politycznym wspczesnych, najbardziej rozwinitych spoeczestw Zachodu, zmiany skadu siy roboczej, coraz wiksze powizanie produkcji i techniki z wiedz teoretyczn, zanikanie konfliktw ideologicznych (temat rozwinity przez R. Arona w pracy Koniec ideologu, 1960) oraz przeksztacanie si gospodarki prywatnokapitalistycznej w postkapitalistyczni postrynkow. Niemal powszechnie przyjmuje si zao enie, e decydujc rol w ksztatowaniu struktur spoecznych odgrywaj takie czynniki, jak rnice wynikajce z miejsca w organizacji pracy, wyksztacenia, dostpu do informacji, cech psychicznych danej jednostki itd. Zwraca si tak e uwag na wzrost znaczenia pastwa w spoecze stwach postindustrialnych. Staje si ono nieodcznym elementem + iechnostraktury, speniajc istotne funkcje w zakresie utrzymania skutecznej kontroli i spoecznej zgody (A. Etzioni), zagwarantowania bezpieczestwa, dobrobytu i konstytucyjnego porzdku (W.W. Rostw) lub realizowania celw wynikajcych z utrzymania rwnowagi spoeczno-gospodarczej (J.K. Galbraith). [ELD.J

TECHNGSTRUKTURA
- jedno z kluczowych poj teorii technokratycznych (zob. ~* technokratyzm), okrelajce nowy typ organizacji spoecznej i struktury wadzy (ustroju spoecznego i politycznego) uksztatowanych w ramach spoecze stwa postindustrialnego". Zrby koncepcji t. przedstawi H. Saint-Simon w pracach Du systeme Industrie!, (O systemie industrialnym, 1821) iCatechismedesindust els (Katechizm indusirialistw, 1823-1824). Dowodzi, i w przyszym ustroju spoeczno-politycznym (systemie industrialnym) najwysz w adz bdzie sprawowa warstwa uczonych, inynierw i przemysowcw, czyli ludzie industrii". Uwaa, e ich rzdy przyczyni si do wyeliminowania arbitralnej wadzy ludzi i praw na rzecz obiektywnych kanonw nauki, doprowadz do zaniku konfliktw spoecznych oraz likwidacji wyzysku czowieka przez czowieka. Najpeniejszy wykad koncepcji t. sformuowa J.K, Galbraith (Spoeczestwo dobrobytu, Nowe pastwo przemysowe, wyd. polskie 19735. Zgodnie z jego teori t. tworz ludzie powizani ze sob przymusem technologicznym (imperatywami technologii i organizacji). Skada si ona ze specjalistw, in ynierw, technologw i technikw, pracownikw naukowo-badawczych oraz organizatorw

Teokracja _________________________ _ __________________________

__ _^Q

Teoria oolitvki

produkcji, sprzeday i informacji. T. jest organizacj zhierarchizowan i dziaajc kolektywnie. Jej podstawowym celem jest stabilizacja warunkw dziaalnoci gospodarczej, rodowiska ekonomicznego, w ktrym dziaa. W przeciwiestwie do tradycyjnych, kapitalistycznych przedsibiorstw, t. nie d y do maksymalizacji zysku, lecz do wzrostu firmy. Jej dziaanie cechuje dbao o jako produkcji, mylenie w kategoriach interesu publicznego", planowanie ekonomiczne. Do prawidowego funkcjonowania t. niezb dne jest wspdziaanie z ~ administracj publiczn pa stwa (t. instytucji publicznych i pastwa) oraz grup naukowcw i wychowawcw (tzw. trjkt si spoecznych, bd cych podstaw nowego spoeczestwa przemysowego"). [K.D.] TEOKRACJA (gr. them -bg, kra os - w adza - wadza kap anw) - charaktery uje niektre staro ytne formy rzdw, np. despotie wschodnie. T. oznacza swoiste uzasadnienie wadzy konkretnych jednostek, ktre z racji powoania kapa skiego wypeniaj w yciu doczesnym wol Boga. Taki charakter miaa np. wadza Hammurabiego, wadcy Babilonu, ktrego Prawo XII Tablic byo wyrazem woli bogw AmiiEnlila. (G. Seider. Pnsedmarksowska myl polityczna, 1974). Teokratyczna doktryna Babilonu kadzie rwnie nacisk na boskie pochodzenie instytucji wadzy pastwowej i samego wadcy. Ten sam element pojawia si w myli politycznej Izraelitw, w ktrej od VIII w. p.n.e. coraz wiksze powaanie zyskuje gos prorokw goszcych wol Jahwe i tworzcych doktryn mesjankmu. WTadcanubogamibyli rwnie faraonowie egipscy. Konsekwencj przyjcia koncepcji t. byo utosamienie w adzy wieckiej z duchown. Wspczenie przykadem pastwa t. jest Iran po obaleniu szacha M, Rezy-Pahlaviegp w grudniu 1979 r., kiedy to rozpoczta zostaa islanmacja kraju i powstao pastwo wyznaniowe. [AA.]

latynoamerykaskiego w Medellin (28.08-7.09.1968). Wychodzc z programem zastosowania nauk Soboru Watykaskiego EL uczestnicy konferencji wystpili w obronie praw czowieka, uznali zacofanie, przemoc i nierwnoci spoeczno-ekonomiczne za sytuacj grzechu", a tym samym za gwnego przeciwnika, ktrego zwalczy i obali przyszed Jezus Chrystus OB. Moiidin, Teologowie wyzwolenia, Warszawa 1988, s. 34.) Jednym z waniejszych postanowie konferencji byo zaakceptowanie prawa do samoobrony ze strony ucinionych, wyzyskiwanych i przeladowanych. Twrc i czoowym teoretykiem t.w. by Gustavo Gutierrez (ur. 1928). Jego gwnym dzieem jest Teologia de la liberation, (Teologia wyzwolenia, wyd. polskie 1976). Odwoujc si do marksizmu Gutierrez stwierdzi, e punktem wyjcia wszelkiej refleksji powinna by praktyka (praxis), nie za spekulatywna filozofia. Uwaa, e urzeczywistnienie chrzecijaskiego zbawienia jest nierozerwalnie zwizane ze zniszczeniem zinstytucjonalizowanej przemocy" oraz walk z niesprawiedliwoci i ndz. Wskazywa, e pierwszym zadaniem teologa wyzwolenia jest zdobycie wiedzy o sytuacji historycznej (doczesnych warunkach spoeczno-ekonomicznych i kulturowych czowieka), a take bezporednie uczestnictwo w konkretnej dziaalnoci wyzwole czej. Znaczny wkad w rozwj teoretyczny t.w. wnieli rwnie H. Assmann, L. Boffj J. L. Segundo, J.M. Bonina i H. Ca-mara, T.w. spotkaa si z ostr krytyk ze strony najwyszych wadz Kocioa rzymsko-katolickiego. W licznych dokumentach, wydanych gwnie przez Kongregacj Doktryny Wiary, krytyce poddano przede wszystkim marksistowskie zapoyczenia niektrych idei t.w., jej klasowy charakter oraz radykalizm hase spoeczno-politycznych. [K.D.]
L i t e r a t u r a : G. Gutierrez, Teologia wyzwolenia, Warszawa 1976; L. Boff, Teologia wyzwolenia, wybr tekstw pod red. J, Guranowskiego i M. Sosrycha, Warszawa 1987; B. Mondin, Teologowie wyzwolenia, Warszawa 1988; J. RoJlei, Spoeczne to teologii wyzwolenia, Warszawa 1989; J. Krzyanowski, O filozoficznych treciach w teologii wyzwolenia, Studia Filozoficzne" nr 12, 1987.

TEOLOGIA WYZWOLENIA
- kierunek wspczesnej teologii chrzecijaskiej, wystpujcy w postaci krytycznej refleksji teologicznej, powstay pod koniec lat szedziesitych w Ameryce aci skiej. Inspirujc rol w powstanru t.w. odegray idee - * Soboru Watykaskiego II (ruch modernizacji - aggiornaniento i znakw czasu") oraz prace teologiczne J.B. Metza, L. Dewarta, H. Coxa (teologia polityczna), J. Moltmanna (teologia nadziei) oraz E. Schaulla, J. Comhlina, A. Alvesa (teologia rewolucji). Podstawowe tezy t.w. opieraj si na nowej interpretacji posannictwa Chrystusa i historii zbawienia. Zakada si, e ordzie chrzecijaskie i sama posta Chrystusa maj charakter spoeczny, publiczny i interpersonalny. Wiar traktuje si jako zjawisko publiczne, ktre wymaga wyranego angaowania si obywateli w ycie polityczne. Zbawienie polega na sprawiedliwo ci i pokoju dla wszystkich ludzi, a zatem d enie do zbawienia jest nakazem przeksztacenia wiata zgodnie z celami zbawienia (teologia polityczna). Pojcie wyzwolenia czy si nie tylko z kwestiami moralnymi i duchowymi (grzech, zo moralne), lecz obejmuje tak e szeroki zakres problemw spoecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturalnych. Wyzwolenie" dotyczy wszelkich form ucisku spoecznego, niesprawiedliwo ci spoecznej, dyskryminacji i eksploatacji czowieka przez czowieka. Std formuowany jest zasadniczy postulat czynnego udziau chrzecijan w ruchach spoeczno-politycznych, zmierzajcych do poprawy rzeczywistoci. W niektrych postaciach t.w., na podstawie Biblii, dowodzi si, i rewolucja jest niezbitym przejawem samoobjawienia si Boga w dziejach (teologia rewolucji). Za przeomowy moment w powstaniu t.w. uwaa si konferencj episkopatu

TEORIA POLITYKI - dziedzina - politologii speniajca trzy oglne funkcje: a) wyjaniania oglnych prawid owoci (praw) rozwoju politycznej sfery ycia spoecznego (-* polityki), b) porzdkowania i integrowania w rednim i wysokim stopniu uoglnienia teoretycznego dorobku poszczeglnych dyscyplin wsptworzcych politologi oraz c) okrelania teoretyczno-metodologicznych zwizkw politologii z innymi naukami spoecznymi. Aktualny stan rozwoju teoretycznej refleksji nad polityk nie upowania do stwierdzenia faktu istnienia w peni uksztatowanej - zgodnie z reguami poznania naukowego oglnej t.p. Jest to raczej teoria znajdujca si in statu nascendi. Mo na natomiast mwi o istnieniu wielu - mniej lub bardziej dojrzaych i prawomocnych - teorii polityki redniego zasigu, ktre maj empiryczny lub normatywny charakter. S to teorie, ktrych moc wyjaniania obejmuje poszczeglne obszary (aspekty) polityki. Ich twrcy d do zbudowania systemu hipotez i twierdze dotyczcych -* zjawisk i - procesw politycznych, wok wybranych kategorii politologicznych, np. - wadzy politycznej, - interesu politycznego, -* pastwa, -* konfliktu politycznego, - decyzji politycznej, -> zachowa politycznych itp. Do podstawowych t.p. nale min.: a) teorie zachowa politycznych (w tym teorie determinizmu psychologicznego i teorie celowociowe), b) teorie racjonalnoci decyzji politycznych w orga-mzacjach, c) teorie rozdziau wadzy w - systemach politycznych (w tym pluralistyczne, elitystyczne i totalitarne teorie procesu

T error

452

451

Terroryzm mied z ynarodw1

politycznego), d) teorie rozwoju, zmiany i stabilnoci systemw politycznych (w tym teorie modernizacji, teorie uzalenienia, systemowe teorie stabilnoci i zmiany politycznej). tli.S.] ___ _____ L i t e r a t u r a : A..W. Jaboski, Teorie politologiczne w nauce anglosaskiej, 1991; A. Wakiawicz, Interpretacja teorii politycznej, Warszawa 1998. TERROR (ac. terror- strach, groza) - sposb dziaania pa stwa, okrelona praktyka polityczna oparta na wykorzystaniu przez -* aparat pa stwowy rnorodnych form i metod stosowania przemocy, wcznie z fizyczn eliminacj przeciwnika, ktrej celem jest szerzenie grozy czy te strachu w rd czonkw spoecze stwa i wywoanie w rezultacie psychozy niepewnoci i zagubienia. Wydaje si jednali, i cele te s instrumentalne wobec innego zasadniczego, a mianowicie utrzymania si przy wadzy grupy stosujcej t. Niejednokrotnie t. identyfikuje si z przemoc i gwatem silnych", czyli kontrolujcych aparat pastwowy, wobec sabszych1' (obywateli) (A. Pawowski, Typologia terroryzmu politycznego, 1981). T. stosuj midzy innymi pa stwa totalitarne jako cz strategii zastraszenia, likwidacji oporu oraz zmuszenia spoeczestwa do bezwzgldnego posuszestwa (zob. -* stalinizm i -* totalitaryzm). W literaturze spotykany jest rwnie inny termin na okrelenie tego fenomenu politycznego - terroryzm, legalny. Terminowi temu towarzysz niejednokrotnie okrelenia tnp. biay czy czerwony) charakteryzujce siy polityczne stosujce t. T. biay wie si z powrotem ugrupowa monarchistycznych do wadzy i ma na celu likwidacj dotychczasowych reform oraz ludzi z nimi zwizanych inp. w okresie restauracji Burbonw we Francji po 18141). T. czerwony (rewolucyjny) jako swoista metoda rzdzenia nie krpowana adnymi zasadami czy normami z wyjtkiem jednej - konieczno ci realizacji zasady ludowadztwa jako legitymacji i uzasadnienia dla podjtych dziaa inp, reim stalinowski). T. brunatny kojarzony z funkcjonowaniem III Rzeszy. [RH.]

dzypastwowe i ogln sytuacj midzynarodow. T.m. mona lasze ujitsm; jako akty - przemocy wkraczajce poza przyjte normy zwyczajowe i prawne. Innymi sowy t.m. to przemoc stosowana wobec osb obronionych, przez prawo midzynarodowe (dyplomatw, przywdcw pastw, rzdw) i miejsc podlegajcych takiej ochronie (ambasady), wrobec lotnictwa cywilnego, rodkw komunikacji masowej (metra, pocigi). T.m. jest uwaany przez zwolennikw tej formy za skuteczny, bo: a) zwraca uwag opinii publicznej na spraw , o ktr walcz terroryci; b) stwarza stan potencjalnego i rzeczywistego zagroenia przeciwnika, nieograniczonego ani miejscem, ani czasem; stan niepewnoci i duego ryzyka; c) umoliwia korzystne rozwizanie problemu, o jaki organizacja terrorystyczna walczy, w zamian za zaniechanie t. Wspczesny t.m. nie jest zjawiskiem jednorodnym. Mona mwi o czterech g wnych nurtach t.m. Pierwszy przypada na ostatnie wierwiecze XIX wieku i lata dwudzieste wieku XX. Charakteryzowa si istnieniem licznych tajnych organizacji walczcych o wyzwolenie narodowe i spoeczne. Drugi to terroryzm skrajnej lewicy, od narodowych socjalistw do nacjonalistw, nasilajcy si przed E wojn wiatow . Nurt trzeci przypada na lata szedziesite i siedemdziesite XX w.

Czwarta fala obejmuje okres po roku 1980. Nasila si wwczas dziaalno organizacji mniejszoci etnicznych walczcych o swoje prawa (np. Kurdw w Turcji, Ormian na poudniu Federacji Rosyjskiej czy Sikhw w Indiach). Jednoczenie w tym okresie ksztatuje si praktyka wspdziaania organizacji terrorystycznych Europy Zachodniej. Przykadem moe by sojusz zawarty pomidzy hiszpa sk organizacj Akcja Bezporednia i niemieck Frakcj Czerwonej Armii (1985) pod hasem partyzanci wszystkich krajw czcie si". W opublikowanym wsplnie komunikacie mwi si o koniecznoci powoania midzynarodowej organizacji terrorystycznej o proletariackim rodowodzie. Do najbardziej znanych organizacji terrorystycznych o midzynarodowym zasigu dziaania mona zaliczy: RAF (Rote Armee Fraktion - Frakcja Armii Czerwonej). dziaajc w Niemczech od 1970 r. Jej g wnymi postaciami byli Andreas Baader, Ulrike Meinchof i Horst Mehler. Do najbardziej spektakularnych dziaa RAF zaliczy naley zabicie prezesa Deutsche Bank A. Herrausena oraz opanowanie ambasady RFN w Sztokholmie w 1975 r. ETA (Euzkadi Ta Askatasuna - Kraj Baskw i Wolno). Dziaa w Hiszpanii od 1959 r. W 1974 r. ETA podzielia si wewntrznie na dwie frakcje (jedn, opowiadajc si za walk pokojow - ETA-Politico-Milis, oraz drag, ktra postawia na dziaalno terrorystyczn - ETA-Miia). Obecnie siy ETA ocenia si na ok. 100-200 osb. IRA (Irish Republican Army - Irlandzka Armia Republikaska). Jest jedn z najstarszych organizacji terrorystycznych (1916). Aktywizacja dziaalnoci IRA przypada na 1969 rok, tj. moment rozpoczcia otwartego konfliktu zbrojnego midzy Irlandi Pnocn i Wielk Brytani. Frakcja IJRATymczasowe Skrzydo (Provisional IRA) - posuguje si terroryzmem od 1979 r. Jej dziaalno spowodowaa mier ok. 3000 osb. Ostatnich zamachw IRA dokonaa jesieni 1991 i 1992 r. Ogromn rol w umidzynarodowieniu zjawiska t. odegray organizacje dziaajce poza Europ, zwaszcza np. Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny G. Habasza, organizacja Czarny Wrzesie, urugwajscy Tnpamaros, terrory ci libijscy inspirowani przez M. Kadanego czy Japoska Armia Czerwona. W miar utrwalania si dziaalnoci terrorystycznej w wiecie i tworzenia midzynarodowych sojuszy grup terrorystycznych uksztatoway si regiony szczeglnego nasilenia dziaa t.m. Mwi si w zwizku z tym o swego rodzaju geografii t.m. Obecnie istniej trzy znaczce centra t.m,: a) zachodnioeuropejskie, b) bliskowschodnie, c) poudniowoamerykaskie. W Europie organizacje terrorystyczne dziaaj przede wszystkim w Irlandii Pnocnej (IRA), w Hiszpanii (ETA), we Woszech (Czerwone Brygady, Front Ludowy, Nowy ad). Na Bliskim Wschodzie do najbardziej znanych nale dziaajce w onie Organizacji Wyzwolenia Palestyny: Czarny Wrzesie (akcja wymierzona przeciwko izraelskim sportowcom podczas Olimpiady w Monachium w 1972) czy organizacja Abu-Nidala, uznawana za nabardziej nie bezpieczn organizacj t., popieran przez Libi, Syri i Irak. Jedn z fundamentalistycznych organizacji dziaajcych na terenie Palestyny jest Hamas. G osi on haso witej wojny (dihadu), za pomoc ktrej chce wyzwoli Palestyn od obcych niewiernych izraelskich okupantw". O finansowanie Hamasu oskara si Iran, a tak e emigracj palestysk w USA i Europie Zachodniej. W tym regionie dziaa tak e organizacja Hezbollah (Partia Boga) -ugrupowanie powstae w 1983 r. Celem jego dziaania jest ustanowienie w Libanie pastwa islamskiego na ksztat Iranu. Hezbollah, nazywany Parti Boga", nie jest ruchem palesty skim, nie wsppracuje z Hamasem. Jest organizacj fundamentalistw liba skich. Na rodkowym Wschodzie dziaa take organizacja

434 Terroryzm midzynarodowy

Terroryzm polityczny

terrorystyczna Al Kaida, z liderem Osam ben Ladenem. Organizacja ta jest odpowiedzialna za najtragiczniejszy w historii zamach terrorystyczny dokonany 11.09.2001 r. na World Trade Center. W Ameryce Poudniowej dziaaj przede wszystkim Tupamaros (urugwajska partyzantka miejska) i maoistowski, peruwiaski wietlisty Szlak". W Argentynie dziaa Argentyski Zwizek Antykomunistyczny oraz jego tzw. Szwadrony mierci". Zwalczanie ton, przez regulacje prawnomidzynarodowe znalazo swj wyraz w pracach -* Ligi Narodw. Opracowany z jej inicjatywy raport o t. m. (19351 sta si podstaw Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu t." (1937). Konwencja ta nie wesza jednak w ycie. Problem t. pozostawa nieuregulowany do lat szedziesitych. Szybki rozwj stosunkw midzynarodowych, rozwj komunikacji lotniczej, atwo nawizywania kontaktw z organizacjami terorystycznymi rozrzuconymi po caym wiecie oraz nasilenie si dziaalnoci terrorystycznej i jej brutalizacja sprawiy, e konieczno regu-lacji tego zjawiska stawaa si rzecz nieodzown. Prawne rodki walki z t.m. wyraziy si przede wszystkim w kodyfikacji prawa midzynarodowego, tworzeniu norm uznajcych to zjawisko za przestpstwo i dajcych podstaw karania terrorystw midzynarodowych. Prace w tym zakresie prowadzone byy gwnie pod auspicjami ONZ. Obowizujce konwencje regulujce te zagadnienia to: konwencja tokijska z 14.09,1963 r, o przestpstwach i niektrych czynach popenionych na pokadzie statkw powietrznych, konwencja haska z 1970 r. o zwalczaniu bezprawnego zawadnicia statkami powietrznymi, konwencja montrealska z 1971 r. na temat zwalczania bezprawnych czynw przeciwko bezpieczestwu lotnictwa cywilnego, konwencja nowojorska z 1973 r. w sprawie atakw terrorystyczn3"ch skierowanych przeciwko yciu, zdrowiu lub wolnoci osb korzystajcych z ochrony midzynarodowej Igowy pa stw, dyplomaci i ich rodziny) oraz siedzibom i rodkom komunikacji przez nich u ywany, Konwencja o zwalczaniu terroryzmu" podpisana w Strasburgu w 1976 r., umowa dotyczca stosowania Konwencji europejskiej o zwalczaniu terroryzmu" podpisana w Dublinie w 1979 r., Konwencja o fizycznym zabezpieczeniu materiaw nuklearnych" z 1980 r,' zawarta pod auspicjami Midzynarodowej Agencji Energii ----- ^ ,aiem t.m. jesr laize CJLUJ^U. ^^.. ... przykadw istnienia t. pa stwowego dostarcza Ameryka Poudniowa. Rozwin si on tam jako forma walki przeciwko ugrupowaniom partyzanckim o charakterze wiejskim i miejskim (np. w Brazylii, Argentynie, Salwadorze, Gwatemali). T. pastwowy to stosowanie przemocy przez organy pastwowe (funkcjonariuszy aparatu pastwowego lub osoby z nim zwizane) z pogwaceniem obowizujcych norm prawa wewntrznego lub midzynarodowego. -Jest on z reguy niejawny i wie si z wykorzystaniem sub specjalnych danego pa stwa. Z t. pa stwowym o znamionach midzynarodowych mamy do czynienia wwczas, gdy akcje terrorystyczne skierowane s przeciwko innym pastwom i ich obywatelom lub organizacjom midzynarodowym. Przykadem takich dziaa moe by zbombardowanie przez lotnictwo amerykaskie libijskich obiektw wojskowych w odwecie za popieranie przez Libi atakw terrorystycznych skierowanych przeciwko obywatelom Stanw Zjednoczonych (1986) lub atak lotnictwa izraelskiego na siedzib OWP w Tunezji w 1985 r. oraz terrorystyczny zamach na budynki World Trade Center w Nowym Jorku, dokonany przez terrorystw z Ai Kaidy 11.09.2001 r, Zamach na WTC skonsolidowa spoeczno midzynarodow i wyzwoli w niej wol walki z terroryzmem rrudzynarodowym. Bardzo niebezpieczn form t.m. s akcje sub specjalnych i oddziaw wojskowych, ktre prowadzi si

poza granicami kraju. Mona je potraktowa jako akty -> agresji na mniejsz skal, mogce w konsekwencji doprowadzi do wybuchu konfliktu zbrojnego. [T..- .]
L i t e r a t u r a : C. Sterling, Sie terroru. Prawda o midzynarodowym terroryzmie. Warszawa 1990: 3. Pawlak, Terroryzm midzynarodowy - aspekty polityczne i l ivipj.'t_:es.is prbieprawne, Sprawy Midzynarodowe" 19S8, nr 9; Z. Cesarz, Terroryzm midzynarodowy, [w my polityczne wiata, Wroclaw 1993.

TERRORYZM POLITYCZNY -metoda waki politycznej, strategia i taktyka, ktra uznaje stosowanie -* przemocy (np, porwania, zamachy bombowe) za najbardziej skuteczny sposb i zarazem rodek sucy osigniciu okrelonych celw politycznych. T.p. moe pojawi si w ruchu narodowowyzwoleczym, gdy chodzi o uzyskanie niepodlegoci przez oderwanie czci terytorium danego pastwa. Taki cel stawiaj (lub stawiay) sobie rne organizacje terrorystyczne, m.in. baskijska Euzkadi Ta Askatasuna (ETA), ekstremici palestyscy spod znaku Czarnego Wrzenia, Hezbollah oraz Irlandzka Republikaska Armia w Irlandii Pin. Podobne denia miaa ydowska organizacja wojskowa Irgun Zwai Leumi, kierowana przez M. Begina, a stawiajca sobie za cel stworzenie pastwa ydowskiego w Palestynie. Niektre organizacje, zwaszcza lewicowe, posuguj si hasami anarchistycznymi, goszc idee rewolucji wiatowej" czy zburzenia pastwa buruazyjnego" i stworzenia na to miejsce jakiego bliej niesprecyzowanego porzdku " (np. Czerwone Brygady we Woszech, Rote Armee Fraktion w Niemczech, Tupamaros w Urugwaju, Monteneros w Argentynie). Istnieje wiele typologii t.p. (np. na podstawie taktyki dziaania czy obiektw, celw ataku). Szczeglnie interesujca i warta przedstawienia wydaje si typologia wedug kryterium zobiektywizowanej oceny zamierze strategicznych". Wyr nia ona; Terroryzm sprawczy bezporedni, gdy grupa dy do obalenia -> systemu politycznego, dysponujc okrelonymi zasobami materialnymi i ludzkimi, ktre uprawdopodobniaj osignicie tego celu. Przykadem moe by Front Wyzwolenia Narodowego (FLN) w Algierii (1954-1962), bolszewicy cicy do obalenia rzdu tymczasowego w Rosji (1917) czy Front Wyzwolenia Narodowego im. Sandino w Nikaragui. Terroryzm sprawczy poredni, gdy grupa nie ma zamiaru przej wadzy, a jedynie prbuje wymusi okrelone zmiany. Do czsto jej liderzy wykorzystuj rnorodne metody oddziaywania na opini publiczn oraz decydentw, i to niekoniecznie oparte na stosowaniu przymusu (np. akcje propagandowe, wykorzystanie porednictwa legalnie funkcjonujcych organizacji). Mo e w tym przypadku chodzi o kwesti samostanowienia grup etnicznych czy terytoriw wzgldnie pchnicia reimu politycznego w kierunku rozstrzygni bardziej lewicowych czy prawicowych (przykadem mog by organizacje autonomistw, np. baskijskich czy flamandzkich, ale rwnie palestyska OWP i OAS we Francji). Hodowanie zasadzie propagandy przez czyn". Ugrupowania maj minimalne szanse na zmian ukadu politycznego i chodzi im jedynie o swoisty przekaz informacji czy te zaprezentowanie przesania, e istnieje okrelona opcja ideowa i podobnie my lcy mog si przyczy czy wyrazi swe poparcie (np. grupy anarchistyczne). [R.H.] L i t e r a t u r a : . ! . Muszyski [red.), Terroryzm polityczny, Warszawa 1981.

T hatchery zm

458

TotaliSaryzm

THATCHERYZWI -czna nazwa pogld%v politycznych i spoeczno-gospodarczyci Margaret Thatcher (ur. 1925), lidera Partii Konserwatywnej, premiera Wielkiej Brytanii w latach 1979-1990, stanowicych podstaw jej polityki wewn trznej i zagraniczn. W sensie ideologicznym t. stanowi poczenie zasad i koncepcji -* konserwatyzmu, -* neoliberaiizmu i -* monetaryzmu. Do naczelnych -* warto ci politycznych t, nale: wasno prywatna, wolno ekonomiczna w powizaniu z odpowiedzialnoci jednostki za swoje dziaania, rynek jako gwny mechanizm rozdziau bogactwa i stratyfikacji spoecznej, lad, prawo, hierarchiczny porzdek spoeczny, ktrego podstaw jest rodzina, jedno narodowa oraz patriotyzm. Punktem wyjcia t. jest stwierdzenie, i w asno prywatna jest .jednym z gwnych bastionw wolnoci osobistej". Jest ona podstaw istniejcych w pastwie stosunkw spoecznych i politycznych. Gwnym zagroeniem wasnoci jest ~> interwencjonizm pastwowy, ktry powoduje demoralizacj jednostek, zanik w asnej przedsibiorczoci i inicjatyw;/, uzalenienie od wiadcze pastwowych oraz znaczne ograniczenie wolnoci (wolnego wyboru). Gwnym zadaniem, pastwa powinno by stwarzanie optymalnych warunkw rozwoju gospodarki wolnorynkowej, walka z inflacj, utrzymanie rwnowagi pieninej, dziaania w sferze porzdku publicznego i prowadzenie polityki zagranicznej umacniajcej pozycj midzynarodow pastwa. Koncepcja pastwa minimalnego" wie si take z postulatem znacznego ograniczenia wpyww i siy innych form monopolu wadzy, w tym przede wszystkim zwizkw zawodowych. Przykadem tego byty ustawy uchwalone w latach 1980, 1982 i 1983, nakadajce na zwizki zawodowe odpowiedzialno prawn i materialn za organizowanie strajkw oraz wprowadzajce szereg ogranicze formalno-prawnych w zakresie korzystania z prawa do strajku. Wedug t. porzdek spoeczny winien by oparty na cisych wizach i poczuciu solidarnoci midzy podstawowymi komrkami spoeczestwa, tj. rodzin, parafi, wsplnot ssiedzk , lokaln itp. Si tych naturalnych wsplnot ma wzmacnia ich przywizanie do tradycyjnych wartoci moralnych i spoecznych konserwatyzmu, co w skali caego narodu ma zapewma narodow solidarno", naro-dow harmoni" itp. W opinii M. Thatcher by to warunek budowy silnego" (w wymiarze autorytetu i potgi militarne-gospodarczej) i demokratycznego pa stwa. W kwestiach midzynarodowych M. Thatcher opowiadaa si za utrzymaniem specjalnych" stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi i -* Common-wealthem, zachowaniem pewnej niezalenoci Wielkiej Brytanii we Wsplnocie Euro-pejskiej, stworzeniem jednej wielkiej ponadnarodowej strefy wolnego handlu od Atlantyku i USA po Ural oraz zachowaniem mocarstwowej pozycji Wielkiej Brytanii (konflikt fal-klandzki w 1982 r,). [K.D.] L i t e r a t u r a : R. Behrens, The Conservative Party from Heath to Thatcher. Policies and politics. 1974-1979, Saxon House,1980; W Keegan, Mrs Thatcher's economic experiment, London 1984; E Jenkins, Mrs Thatcher's revolution: the ending of the socialist era, London 1987; A. Ziba, Wspczesna doktryna brytyjskiej Partii Konserwatywnej, Stadia Nauk Politycznych", nr 6, 1984.

z ludzi przypadkowo obecnych w danym miejscu, b) skad personalny t. jest mniej lub bardziej pynny, c) nie istnieje w nim zwykle struktura organizacyjna i trwae przywdztwo, d) zachowania jednostek w t. nie s regulowane akceptowanymi w co-dziennycb warunkach normami spoecznymi, ej ludzie stanowicy t. przestaj posugiwa si racjonalnymi layteriami analizy sytuacji i wyboru sposobu dziaania, f) ludzie zapominaj o uznawanych i szanowanych dyrektywach postpowania oraz. o odpowiedzialnoci i sankcjach za amanie tych norm i dyrektyw, g) nowa psychika" i zachowania t. charakteryzuj si min.: my leniem opartym na nutach i stereotypach (-> mit polityczny, - stereotyp polityczny); poczuciem siy i bezkarnoci; bardzo du podatnoci na bodce wytwarzane przez L; zbudowan na podou silnych emocji gotowoci - czsto jedynie werbaln - do powice w imi hase przyjtych przez t; skrajnymi emocjami i podwiadomymi instynktami uruchamiajcymi nawet najbardziej brutalne zachowania destrukcyjne; silnie rozwinitym poczuciem wasnej mocy oraz koniecznoci spenienia misji czy te zadania rozwizujcego jakie problemy, -* konflikty, - deprywacje (zob. te -* ochlokracja). [L.S.]
L i t e r a t u r a : G. Le Bon, Psychologia tumu. 1988.

TOTALiTARYZW!
1. Koncepcja polityczna stanowica ideologiczne i doktrynalne uzasadnienie pa stwa -* faszystowskiego i -* nazistowskiego. Pojcie t. zostao uyte przez G. Gentile (Ori-gini e dottrina del fasdsmo, 1934) na oznaczenie pastwa, ktremu przysuguje pena wadza nad obywatelami. W tym sensie t. by odrzuceniem idei ~* spoecze stwa obywatelskiego, postulujc zarwno rozszerzenie dziedzin wadzy pastwowej, jak i jej zakresu (F. Ryszka, Nauka o polityce, 1984). Pastwo t. to takie, w ktrym nic nie jest obojtne w adzy pa stwow ; i w ktrym nic nie powinno si dzia bez jej wiedzy i oddziaywania. T. odrzuca idee demokracji parlamentarnej, rywalizacj midzypartyjn oraz wszelkie przejawy -* pluralizmu. Rwnoczenie - w wydaniu woskim i niemieckim - przeciwstawia si -* komunizmowi, formuujc wasn odrbn wizj porzdku spoecznego. U jej podoa le nastpujce zaoenia: a) pastwo jest pierwotne wobec spoecze stwa, ktre nie istnieje poza jego granicami; b) sia pastwa jest funkcj zespolenia spoecznej aktywnoci w ramach struktur pastwowych, czyli przezwycienia podziau midzy tym, co pastwowe, a tym, co spoeczne (C. Schmitt), to za prowadzi do zaniku niepa stwowego ycia politycznego (A. Tasca); c) prawo nie wie wadzy pastwowej, ktra ma moliwo i obowizek podejmowania arbitralnych decyzji (E. Fraenkel); zadaniem pastwa jest upowszechnienie ideologii t. i egzekwowanie dla niej aktywnego poparcia spoecznego. Teoretycy badajcy fenomen t. nie s zgodni co do tego, czy jest to koncepcja dwudziestowieczna czy te jej korzeni naley szuka wczeniej, m. in. ju w staro ytnej myli politycznej. Zwolennicy tego drugiego pogldu CK Popper, B Hayes, R. Nisbet) doszukuj si genezy t. w refleksji Platona, Machiavellego, Rousseau, Hegla i Marksa. Ten punkt widzenia zosta szeroko rozwinity w gonym studium K. Poppera (Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, 1943, wyd. pol. 1993), w ktrym autor analizowa totalitarne wtki myli Platona, Hegla i Marksa. Nie istnieje te zgoda co do wyjanienia pojawienia si koncepcji t. w konkretnym czasie i miejscu Europy. Niektrzy autorzy akcentuj rol czynnikw ekonomicznych (E, Weber); inni - spoecznych (H. Arendt), jeszcze inni - psychologicznych (E. Fromm). 2. Oznaczenie -> reimu politycznego, ktry charakteryzuje si swoistymi cechami, pozwalajcymi na odrnienie od innych typw - dyktatur. O ile t. jako koncepcja

TUM
- zazwyczaj nietrwaa i powstajca spontanicznie -* zbiorowo spoeczna, zoona z co najmniej kilkudziesiciu osb bezporedniej stycznoci przestrzennej i poczonych siln wizi emocjonaln, wyranie wartociujca (pozytywnie lub negatywnie) swj stosunek do jakiego zdarzenia, decyzji czy osoby i podejmujca w zwizku z tym zachowania o konstruktywnym bd destruktywnym charakterze. Przewidywanie i okrelanie sposobu oraz skutkw zachowania t. jest bardzo trudne, gdy: a) t. czsto skada si

(58 Tradycjonalizm polityczny

159

Transnarodowe korporacje

polityczna rozwin! si we Woszech i Niemczech, o tyle powszechnie uznaje si. e reim polityczny faszystowskich Woch nie mia charakteru totalitarnego. Za egzem-plifikacj t. uwaa si reim hitlerowskich Niemiec (zob, -* nazizm), - stalinizm w ZSRR i pa stwach Europy Wschodniej (przynajmniej do L956 r.) oraz pa stwo Czerwonych Khmerw w Kampuczy. Jedn z bardziej znanych koncepcji opisu reimu i, jest ujcie C. Friedricha i Z. Brzeziskiego {Totalitarian Dictatorship and Autocracy, 1956). Autorzy postrzegaj t. jako syndrom szeciu elementw; a) monopolu oficjalnej ideologii, h! monopolu jednej masowej partii. c> terrorystycznej kontroh policyjnej, d) monopolu rodkw komunikacji spoecznej, e) monopolu wszelkich rodkw przemocy oraz 0 monopolu centralnie sterowanej gospodarki. W doktrynie zwraca si uwag, e model ten nie przystaje do obu najbardziej znanych wersji t. iw Niemczech nie by speniony ostatni warunek) i nie uwzgldnia zmian, jakie nastpiy w ZSRR po 1956. Zarzut ten stara si uwzgldni L. Schapiro i Totalitaryzm. 1972, wyd. pol, 1989), Rozrni on kontury" (zarysy! reimu t. oraz instrumenty (podpory) sprawowania wadzy. Do pierwszych zaliczy: przywdc, podporzdkowanie polityce porzdku prawnego, kontrol nad prywatn moralnoci, nieustann mobilizacj oraz uzasadnienie wadzy przez masowe poparcie. Do instrumentw t. zaliczy ideologi, partie i aparai pastwa. Bardziej finezyjn koncepcj, cho opart rwnie na podejciu instytucjonalnym, przedstawia H. Arendt (Korzenie totalitaryzmu, 195i, wyd. po. 1993). Rozrnia ona ruch t. od pa stwa t. Pierwszy charakteryzuj: szczeglna rola propagandy posugujcej si przede wszystkim proroctwami, sposb kontaktowania si ze wiatem zewn trznym przez tzw. organizacje osaniajce, masowa organizacja oraz zasada, e wola wodza jest najwyszym prawem. Cechami pastwa t. s natomiast: al wspistnienie dwch, rde w adzy (partii i pastwa) prowadzce do ukonstytuowania si dwch rzdw: pozornego i rzeczywistego, b) dublowanie stanowisk, c5 bezksztatno" systemu, d') posugiwanie si terrorem jako codzienn metod rzdzenia, e) rola tajnej policji oraz szczeglny sposb funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci, posugujcego si kategori wroga obiektywnego" i przestpstwa potencjalnego", f) ideologia dca do przeksztacenia samej natury czowieka". W literaturze polskiej wyjanienia natury t. poszukiwano w szczeglnych cechach partii i w charakterze przywdztwa (A. Hertz) oraz w szczeglnych w aciwo ciach systemu prawnego (F. Ryszka). Wspln cech wikszoci koncepcji wyjaniajcych istot reimu t. jest to, e charakteryzuj go jako cakowite przeciwiestwo ->- demokracji. W atach siedemdziesitych pojawi si nurt kad cy nacisk na przeciwstawienie t. innym wspczesnym formom dyktatury (zob. -* automatyzm). J, Linz, autor trjwymiarowej koncepcji t., podkrela wag monistycznego centrum wadzy, bdcego rdem -* legitymizacji innych grup lub instytucji politycznych, rol ideologii oraz wag mobilizacji politycznej. Zdaniem G. Sartoriego reim t. odrnia si od autorytaryzmu totaln rol ideologii", upastwowieniem spoeczestwa obywatelskiego, nieograniczon arbitralnoci wadzy oraz centraln rol partii rzdzcej. G. Sartori uznaje wag zarzutw, z jakimi spotkay si wczeniejsze koncepcje t. - zw aszcza ujcie Friedricha i Brzeziskiego. Nie zgadza si natomiast z sugesti zrezygnowania z uywania pojcia t., ktre traktuje jako biegunowy typ dyktatury (G. Sartori, Teoria demokracji, 1987, wyd. pol. 1994). [AA] TRADYCJONALIZM POLITOLOGICZNY - dominujcy w XK w. i pierwszej poowie XX w. kierunek badawczy w - politologii. Nie jest jednolity. Zdaniem A. Isaaka (Scope and Methods of Political Science, 1985) przewijaj si w nim trzy g wne nurty: historyczny, prawny i instytucjo-

nalny. Pierwszy obejmuje gwnie histori polityczn i formuuje zalecenie gbokiej penetracji historycznej kadego - zjawiska czy - procesu politycznego, niezbdnej do zrozumienia ich istoty. Przykadem takiego podejcia s studia S. Rokkana i S. Lipseta nad rewolucj narodow i industrialn czy te w literaturze polskiej prace J. Baszkiewicza, Wpyw G. Jeilinka i M. Webera na politologi wyrazi si w normatywnym podejciu do ycia politycznego, zawierajcym si w pytaniu, jakie powinno ono by. Odpowiedzi na to pytanie poszukuje si gwnie w rdach prawa. Natomiast kontynuacj tradycji wywodzcej si od Arystotelesa jest nurt trzeci, utosamiajcy polityk z w adz pastwow i jej instytucjami. Ujcie takie reprezentuj min. studia nad -* systemem politycznym M. Duvergera czy analizy - demokracji A. Lijpharta. W Europie t.p. odgrywa do dzisii znaczc rot (zw aszcza w Niemczech. Wielkiej Brytanii i Francji), podczas- gdy w USA i w tych krajach europejskich, w ktrych zaznaczy! si wpyw nauki ameryka skiej (Skandynawia, Holandia, Wochy) po l wojnie wiatowej przewag uzyska -* behawioralizm. [AA.]

TRANSNARODOWE KORPORACJE
- szczeglny rodzaj przedsibiorstw, ktre prowadz dziaalno gospodarcz, usugow lub finansow w co najmniej dwch krajach lub posiadaj - rwnie co najmniej w dwch krajach - swoje filie lub udziay. Uwaa si, e t.k. s obecnie najbardziej dynamicznym zjawiskiem wspczesnych stosunkw midzynarodowych. Uznawane s za zjawisko chara-kterystyczne dla procesw zachodzcych we wspczesnej gospodarce i systemie tnidzyna-rodowym, W nauce o stosunkach midzynarodowych jeden z nowszych modeli eksplanacyjnych nosi nazw paradygmatu transnarodowego. Jest on swego rodzaju protestem wobec paradygmatw pastwowocentry-cznych. Zaproponowany przez zwolenni-kw tego podejcia (R. Kaehane, J. Nye, S.P. Huntington) sposb poznania polityki i me-chanizmw ni rzdzcych koncentruje si na dwch podstawowych zaoeniach: a) w sy-stemie midzynarodowym oprcz pastw pojawili si nowi, niepastwowi uczestnicy stosunkw midzynarodowych oraz b) pojawiy si rne pola ich zachowa i celw. W formule tej podkrela si, e pastwo w jego realistycznym modelu nie jest ju dominujcym aktorem stosunkw midzynarodowych, a sia, jako element zasadniczy i cel polityki zagranicznej pa stwa, nie odgrywa ju swej dawnej roli. Dzieje si tak dlatego, e pastwa s coraz bardziej wspzalene, a grupy transnarodowe maj coraz wikszy wpyw na bieg wydarze midzynarodowych. Nie oznacza to dewaluaeji znaczenia i rob pastwa w wiecie. Procesy transnarodowe bardziej uzupeniaj, anieli zastpuj pastwo. Akcent na polityk transnarodow sugeruje nieadekwatno zaoe realizmu, gwnie w czci dotyczcej miejsca i roli pastwa w wiecie. Wrd autorw, ktrzy wnieli wkad w badania procesw transnarodowych, wymieni naley tak e J. Burtona z jego modelem sprze i zalenoci, ktre oplataj i cz wspczesne pastwa. Przedstawiony przez Burtona ,,mode pajczyny" (cobweb model) pokazuje wiat, w ktrym znaczenie maj krzyujce si wspzalenoci i wzajemne oddziaywanie, a nie geograficzne granice pastw, poza i ponad ktrymi si one dokonuj. fT..-N.]
L i t e r a t u r a : S.1R Huntington. Transnational Organization m World Politics, I w:] Perspectives on World Politics, ed. by R. Lraie and M. Smith. London - New York 1990; R. Koehane, j. Nye i.Jrl, Transnational Relations and World Politics. Cambridge -Massachusetts London I9S1, A. Dumaa. Dynamika procesw transnarodowych, [w:] Mechanizmy adaptacji politycznej pastwa. Lublin 1990, Wspczesna gospodar ka wiatowa. Gdansk 1994.

460

467

j rarizveii polity;

TRANSPARENCY f TERNATiOMA^^ ^^ ^ Organizacja walczca z - korupcja w ^-^ powstay do walki z nasr-Je* jedn, najmodszych organizacji P^^Sei to2aoci handlow. TI po-lajacymi si przejawami patologu w in^dzynaroA^ ^X,ana na; WSF6prae z wstaa w maju 1993 r. w Berlinie. Programowo jest ^**\ rrogranrw anty-pastwanwzwalczamukorap^^ lm^ychora.uPowszrmisn^

qinaiEni^bpojuuwiwau^aJ^--*-j-. *

VnninovinvchiGst sporzdzany

nych itp. Wanym narzdziem w ujawnianiu P^^^di stopnia podatooa aapatologw korupcji List otwieraj kraje najmunejjoW Finlandia. Do najr Ujmujcym 85 pastw, list ^szych J**^ , tym ranklngu bardziej skorumpowanych zancsa a J^W^^L Czvnnvch Czonkw, Rada plasuje si na 40 miejscu. Ti tworz; R^jOT^aradW Do najwaniejszych Doradcw, Sekretariat^^ osiaerae Tl zahray naley zorganizowaraeLdz^ajoamj a cwS w Limie w 1997 Uczestniczy o w mej ^d JJ*^*^ [T...R] Konferencja zakoczy a si pTzyjciemantykorjpcyjneji.B.^ .
rodowe: istota, mechanizm dziaania, zasig, T. ojowa* ,re TRANSNARODOWO nrlnhnieiak-^wspzaleTransnarodowychartto^^^ -- :-..i ____.i,,i ^rWni i wieloci uczestnikw stos^nJuw ^ * . g, rje^ i--------, _ s bardziej zoone na pup nam,,.,, . .

chodzce pozagranice pastwa z zamiarem ominicia go jako bezporedniego i najwaniejszego ich uczestnika. Swymi dziaaniami obejmuj one kontakty na ska, jakiej nie byo w przeszoci i jak trudno byo sobie wyobrazi. Preferujc kooperatywny eharak ter zachowa w sferze gospodarki, handlu i finansw, byy przejawem zmian o charakterze ilo ciowym i fimk jonanym, obejmujcym coraz to nowe obszary i dziedziny stosunkw midzynarodowych. Ich nonikami staway si organizacje transnarodowe, ktre zmierzay do ksztatowania zewntrznej i wewn trznej polityki pastw przez wpywanie na elementy ich rodowiska wewn trznego i zewn trznego. Zaoeniem i punktem wyjciowym transnacjonalizmu jest teza o osabianiu stosunkw midzynarodowych budowanych na tradycyjnej rwnowadze si na rzecz stosunkw i interakcji, ktre opieraj si na zalenociach i wspzalenociach gospodarczych, finansowych, cywilizacyjnych, a ktrych aktorami staj si take liczne organizacje transnarodowe. Zjawisko transnacjonalizmu wie si na og z ameryka sk eksplozj gospodarcz po drugiej wojnie wiatowej i ofensywnym wchodzeniem na rynki europejskie kapitau amerykaskiego, by sta si jednym z najwaniejszych, jeli nie najwaniejszym aktorem wspczesnego systemu midzynarodowego. Taka interpretacja rde procesw transnarodowych zwizana jest w istocie z imperialn polityk gospodarcz, handlow i przemysow USA i odzwierciedla ekonomiczn ekspansj kapitau zachodniego na zuboone rynki wiatowe. W istocie jednak wiele organizacji transnarodowych wkracza na tzw. obszary drugiego planu" polityki wiatowej. S to prawa czowieka czy bezpieczestwo ekologiczne. Tworz one wspczesne tnultiplay issues areas", podobnie jak w latach 50. i 60. handel, wymiana, przemys. Organizacje dziaajce na tym polu s wic nowym typem aktora midzynarodowego, reprezentujcego nie-pa stwowe interesy" i dziaajcego niejednokrotnie wbrew woli suwerennych pastw (protesty Greenpeace przeciwko francuskim prbom nuklearnym na Pacyfiku czy Amnesty international przeciw amaniu praw czowieka w Chinach). Czasem tego typu organizacje maj daleko wiksze moliwoci i instrumentarium dziaania anieli klasyczna dyplomacja, ktra zawsze bierze pod uwag suwerenno pastwa, w ktrego imieniu wystpuje, [T..-N,]
L i t e r a t u r a: A. Dumaa, Uczestnicy iransrtarodowi - podmioty niezalene czy kontrolowane przez pastwo?, fw:] Pastwo we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, E. Halizak i I. Popiuk-Rysiska (.red.), Warszawa 1995; O. Young, The Actors in World Politics, lw:] J. . Rosenau i M.A, East (eds), The Analysis of International Politics, New York; T. o-Nowak, Geneza i historia powstawania organizacji midzynarodowych, [w:] Organizacje midzynarodowe: istota, mechanizmy dziaania, zasig, T. o-Nowak (red.), Wrocaw 1999.

trudniejsze do regulacji, 'W systemie stosunkw midzynarodowych, pojawi si nowy rodzaj interakcj i, tzw. interakcje transnarodowe, wykraczajce poza klasyczne modele stosunkw midzynarodowych, obejmujce swym zasigiem podmioty niepa stwowe. W rezultacie narastania nacisku zewn trznego na pastwa przez niepastwowych uczestnikw stosunkw midzynarodowych i wymykania si spod kontroli pa stw wanych sektorw wewn trznej i zewntrznej aktywnoci pojawi si nowy rodzaj stosunkw i nowy rodzaj dziaa zachodzcych poza oficjalnymi stosunkami midzypastwowymi. Przybiera on rnorodne formy przepywu ludzi, rzeczy, idei, informacji, kapitau, myli technologicznej itp. Tym samym zmieniao si znaczenie stosunkw midzypastwowych. Ich wyczno ulegaa relatywizacji na rzecz tych nowych podmiotw, takich jak korporacje transnarodowe, etniczne grupy narodowociowe, struktury ponadrzdowe, biurokracja itp. Na przemian wsppracuj ze sob, rywalizuj i walcz, oddziaywujc tym samym na pa stwa, czasem je osabiajc. Oznaczao to, e pastwowocentryczny wiat ewoluowa w kierunku wiata multicentiycznego, znacznie bardziej zr nicowanego pod wzgldem liczby aktorw wzgldnie niezalenych, penego nowych mechanizmw decyzyjnych i regu zachowa. Ten typ stosunkw zaczto okrela jako stosunki transnarodowe, to znaczy rozprzestrzeniajce si lub wy-

TfSftNZYCJA POLITYCZWA - okres przejciowy, ktry dzieli dwa wyodrbnione momenty: pocztek rozmontowywania okrelonego -> reimu politycznego oraz osignicie stanu konsolidacji nowego reimu. Jego treci jest intensywna zmiana polityczna. Termin ten zosta spopularyzowany przez D. Rustowa {Transition to Democracy. Toward a Dynamie Model, 1970), za ktrym poczto go odnosi do procesu ksztatowania si demokracji. Zaoeniem koncepcji demokratycznej t. jest to, e demokracja powstaje w wyniku sekwencji mniej lub bardziej gwatownych zdarze politycznych, a jej konsolidacj poprzedza okres charakteryzujcy si niepewnoci tego, co si wydarzy. T. jest wic okresem pomidzy tym, co si skoczyo, a tym, co si jeszcze w peni nie uksztatowao, co oznacza, e wynik zmiany stanowi niewiadom. Zmiana moe bowiem prowadzi do konsolidacji reimu

Trockizm tmmjirv7nra bd do rewolucji (,G.

-;<-:: :

4K:

Trvbunai Konscvtucvjnv

demokratycznego, powrotu do innej formy Z^SZTide 1986). Analizujct. ku demokracji, naley oznaczy moment P0CZ0^'^"Sl^aracii o prze-kocowy. Za pocztek t przyjmuje si moment f7^*SS^, 1390). prowadzeidurywalizacyjnycfawybo^^ Efektem kocowym jest zainstalowani ^^^^S CG. Morfino), rniane jest z odbyciem pierwszych rywahzae^nycfiL -wyD Q ud ja>> dem0. pie alternacja w adzy (D. Share) luD ciej-z >^ ^ krajnych regu gry (G. Pridmam). Pomidzy"T^te^SS^ decyzji kocowym D. Rustow wyrni: a) faz P^^D'Swfi0i oraz c) faz politycznych dotyczcych ukonstytuowania reimu demo^ajcz^ w ^maiizacjipolibyczn^ demokratyiacyjnychjest zrnicowany a poszczeglne ,azy ^^: ^ namiar czasowy. W literaturze przyjmuje si, ze wff ^^^^gSn), cha orzede wszystkim: sposb wszczcia d^^^f^^^^^bg enia rakter przemian (J. Linz), stosunek do PJ-g^g ^^"Seria typologii po pierwszych realizacyjnych wyboracn <G. * f^'V^^, Naog podkrela t pozwalajce na wysuwanie wnioskw co clojej wymku-**&^ J?w \ konsen sie, e szanse na szybkie ustabilizowanie demokracp ^t ociowa legisualnym stylem dziaa w czasie L, ^^^abzacja eleme^taodwe^cz ^ tymizacj przeszo ci oraz cykhczn altemacj wadzy midzy ruewieU^cz . partii politycznych. [A.A.] _______^^
L i t e r a t u r a : A. Antoszewski, R. Herbat, WJednaka, Parne i faza przejcia ku demokracji., Wrocaw M. - -------------- = -------- ----- - - w Polsce. Pierwsza ystemy

obiektywne przesanki rewolucji socjalistycznej, a przeszkod uniemoliwiajc wybuch, rewolucji jesiopoTtunistycznycliarakter kierownictwa proletariatu'', w tym przede wszystkim przy-wdcw partii komunistyczny eh (zdradzona rewolucja"). Nowy etap rozwoju organi-zacyjnego i ideowo-polityeznego t. (neotrockizmi jest zwizany z okresem lat. pidzie-sitych i szedziesitych. W tym okresie nastpi rozam IV Midzynarodwki, w wyniku ktrego powstay cztery organizacje: i. Zjednoczony Sekretariat IVMidzynarodwki (na czele z E Frankiem), 2. Midzynarodowy Komitet IVMidzynarodwki (przywdca: P. Lambert), 3. Tendencja marksistowskorewolucyjna IV Midzynarodwki {przywdcy: M. Pablo, G. Healy), 4. Latynoamerykaski Komitet IV Midzynarodwki i na czeie z J. Posadosem). Oprcz kwestii ideowych jedn -z przyczyn rozbicia by stosunek do koncepcji entryzmu, zakadajcej przenikanie zwolennikw t. do partii komunistycznych I socjaldemokratycznych w celu zdobycia zwolennikw. Pod wpywem idei t. znalazo si tak e wiele partii i ruchw politycznych, jak np. Socjalistyczna Liga Pracy (w Anglii), Liga Komunistyczna (we Francji), Socjalistyczna Partia Robotnicza (w Stanach Zjednoczonych). Wszystkie nurty neotrockizmu opieraj si na gwnych zaoeniach teorii permanentnej rewolucji, rewolucji wiatowej i zdradzonej rewolucji". Ideowymi elementami programu s: koncepcja rewolucjonizaeji klasy robotniczej (dojrzewania proletariatu") przez przygotowanie psychologicznych, politycznych i technicznych przesanek zdobycia wadzy, wysu-wanie maksymalistycznych da spoecznych i ekonomicznych przez robotnikw, zastpie-nie ruchw masowych maymi, operatywnymi" grupami inicjujcymi bunty i rewolty. [K.D.]
L i t e r a t u r a : L. Trocki, Moje ycie, reprint wydania z 1930 r., Warszawal990; L. Trocki, Zdradzona rewolucja, Wrocaw L989; C.Siaughter fed.). Trochyism versus Revisionism, A Documentary History,vol.1-4, London 1974.

TROCKIZM Wpnlooicznvch.. politycznych i - polityka i zesp pogldw ^fezn^ spoecznych Lwa Dawidqwicza Trockiego U879-194U,wtascJ Trockiby zwolennikw, skupionych od 1938 r. w ramacn tzw. ^^f ^Sernikowej (1917) bliskim wsppracownikiem Lenina; po wybuchu re^c"^c Spiciwia pemiwieewaLychfunkcjiwparthbolszemck ejirzaz^^ upastwowienie zwizkw zawodowych, polegajce>nag^^^e upnepastwowe zajmujce si kierowaniem fJ^J gospodarki. By mysowieme Rosji Radzieckiej kosztem rolnictwa "^^^TOJennego (zob zwolennikiem przedu enia ^l^^^^Z^^W^f komunizm), militaryzacji wieuoziedzmzyciapanstN^^e| sowieckiego bya pastwowego. Wed ug Trockiego ^C^^S^kapieaJistycznfigo do koniecznym warunkiem jego przetrwania w otoczemu system i' zaloeme t. chwili wybuchu wiatowej rewolucji 1q^^^^ala utworzona stanowia teoria - permanentnej rewohiem ^inicjatywy. ^istowska przeciwIV Midzynarodwka, zwana take I ^dzynarodowka ^^-mo^)i zakla. stawiajca si polityce i programowi Dl Miedzy^rf^S^Tokurnentexn dajca integracje mchu robotniczego wok hase^ista - fl teplto,izmli i programowym zawierajcym cele tej organizacji bya P*-^ dokumentu Ldcn,:a IV Midzynarodwki. Program przeje Gwna^tez stwierdzaa, e we wszystkich rozwinitych krajach kapitanstyczr..

TRUMANA DOKTRYfMA
- zadeklarowana przez prezydenta Stanw Zjednoczonych H. Trumana w przemwieniu do Kongresu w dniu 12.03.1947 r. gotowo do udzielenia pomocy ekonomicznej i militarnej krajom zagro onym ekspansj ZSRR i komunizmem. Stany Zjednoczone po raz pierwszy w tak otwarty sposb wyraziy gotowo do przeciw dziaania ekspansywnym planom Moskwy, a jednoczenie - zainteresowanie w zagwarantowaniu sobie sfery wpyww politycznych, pocztkowo w Europie, a potem i w innych regionach wiata. Pierwszym wyrazem realizacji d.T. byo udzielenie przez Kongres pomocy w wysokoci 400 min dolarw Grecji (wojna domowa z komunistami) i Turcji. Wynikiem wprowadzenia jej w ycie by rwnie -* plan Marshalla oraz wojna w Korei. [R.H.]

TRYBUNA KONSTYTUCYJNY
- instytucja wadzy sdowniczej powoana do kontroli dziaa politycznych, ktre po dejmuj rzdzcy, pod ktem ich zgodnoci z prawem. Z formalnoprawnego punktu widzenia TK jest sdem szczeglnym - powoanym do -+ kontroli konstytucyjnoci prawa oraz do formuowania jego wykadni. Dziaalno trybunau stanowi jedn z formalnych gwarancji - praworzdnoci. Po II wojnie wiatowej trybunay tego typu stay si wyznacznildem europejskiego modelu sdowej ochrony konstytucji, cho spo sb ich powoywania oraz zakres kompetencji jest zrnicowany (L. Garlicki, Sdow nictwo konstytucyjne w Europie Zachodniej, 1987). W pastwach Europy Wschodniej przez dugi czas nie uznawano potrzeby tworzenia formalnych gwarancji ochrony kon-

464 tvvhunai Startu_ 1Qrn nnwnano Trybuna KonstySt^ucji.WyjtekstanowifeJugosaw1a>wktore]Wl%3^ tucjjny.Zajmowasion gwnie ^^

(05

t'vrama

czonka jugosowMs^-;,^^h^^^^^iefo^,

TK w Polsce, co nastpio 29.04.1985 r. i by.o ^^ siennym Rozpoczcie dziaatyzowaniaprzez wadze ^1*^^25^noci decyzji rzdu, noci TK w 1986 r. oznaczao praktyczne ^"toal sta si jedn ktry pierwsze sprawy przed TK przegra. * ,^f^Smoki-atycznego, cho z^rvszyehmstytuejipoltyeznye^^ v, iedemokrawcznym otoczeniu. Po 1989 ,. f^fP h el*otje spoeczne (np. cieniu. WMe z ;ego orzecze dotyczyo sPf^^ fne miedzy prezylegalno prowadzenia religii do szk). ^^^. , ', lkwna 1995 r.). Stal sie w zwi zku z tym przedmiotem politycznej krytyu pic> konstytuC3iz onsceay Po%czne, Aktualny J^^^^^ffiT*^ wybiera-02.04.1997 r. oraz w ustawie z 01 08.199, i.W ff^ TK owo-taje prezydent aych przez Sejm RP na dziewic ]. ^ff^S^gJsdziw TK. ZgodZ pord kandydatur przedstawionych przez ^~f^^dowydi z konstytucj, ^ o s iezustaw TKomkao zgodno , ustawi umw rr^d^arooowy Q m godnoci ustaw z ratyfikowanym! umowami (^^^konstytuq, raJ^ pfzepisw prawa wydawanych przez f^^^%Tko^ten4 TK naley Skowanymi umowami midzynarodowym ^^^^ucyinej, rozstrzyganie rwnie orzecznictwo w sprawach obywatelsKiej skarp ^gtucy cew tab dziaal-sporw kompetencyjnych oraz orzeczenie f ^^iSulazB 04.1997 r. orzeczenia noscipartnpohlycznycbzkon^ 1K ^powszechnie obowizujce i ^^^-^f^^wieLzo ci 2/3 gosw syjny przepis ustawy z 1985 r., na mocy Ktrego Sejm Kr" moBt w odrzuci orzeczenie TK. [A.A.] TRYBUNA STANU ^rca 1982 r o Trybunale Stanu, . organ dziaajcy w Polsce na podstawie ustawy z marca 1^. >ekwowanie znowelizowanej w 1993 i 1996 r..^ym zad^a^ ^skf pastwowe za odpowiedzialnoci konstytucyjnej osoD f^f7ionkwRadYMinistrw, prezesa namszenie konstytucji i ustaw (m.m.prez>:dentacztor^o ^^ mo NIK, prezesa NBP, kierownikw nrzeaow ^^^^tytucji bab ustaw, pocignite do odpowiedzialnoci za czyny bdce n^e^sSemylubJw zakresie a popenione w zwizku z zajmowanym przez ^"e r6wTlie przesurzdowama (odpowiedzialno konstytucyjna). ^f^Sef i karnej. TS zostaje tep two, to TS moe orzec o odpowiedzialno! konsty^J J ^ obrany na pierwszym posiedzeniu an^^2^&-^onB wchodzaprzewodniczcy (pierwszy prezes S^^S senatorw. Istnieje zakaz 16 czonkw wybieranych przez sejm spoza gi ona poste"^ a zastPcy czenia czonkostwa w TS z P^towaniem man^ ^rto , -^^ do przewodniczcego i co najmniej poowa czlonkoJW stan oskareraa zajmowania stanowiska sdziego. Prawo ^Si - Sejmowi RP W przystaguje - Zgromadzeniu Narodowemu za pozosbgcn oso J^ marszaka Uie Przypadku wstpny wniosek^^^^drugm-pnez przez jedn czwart oglnej u hczby czonkw Sejmu. ^ f>^w lub%stw (co prezydenta, komisj sejmow wikszoci 2lo gosw jej czion

najmniej 115) (art. 6 ust, 112). Uchwa o postawieniu prezydenta w stan oskarenia podejmuje Zgromadzenie Narodowe (wikszoci co najmniej 2/3 gosw oglnej liczby czonkw), a pozostaych osb - Sejm RP (bezwzgldn wikszoci gosw w obecnoci co najmniej poowy oglnej hczby posw). Postpowanie przed TS jest poprzedzone postpowaniem przed sejmow Komisj Odpowiedzialnoci Konstytucyjnej, ktra za czyny nie majce znamion przestpstwa mo e wymierzy nastpujce kary: a) utrat czynnego i biernego prawa wyborczego lub/i b) zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych lub penienia funkcji zwizanych ze szczegln odpowiedzialnoci w organach pastwowych i organizacjach spoecznych, lub/i c) utrat orderw, odznacze i tytuw honorowych, a rwnie zdolnoci do ich uzyskania. TS w uzasadnionych przypadkach moe poprzesta na stwierdzeniu winy oskaronego. W przypadku, gdy TS uznaje win popenionych czynw, orzeka on w przypadku prezydenta o zoeniu go z urzdu, a wobec pozostaych osb - o utracie zajmowanego stanowiska. [R.H.S

TYRANIA
- z gr. tyrannia - w adza jednostki. 1. Forma rzdw wystpujca w staro ytnej Grecji, gwnie w VII i VI w. p.n.e,, majca przejciowy charakter, polegajca na tym, i ambitna jednostka, zwana tyranem, przejmowaa w adz z rk arystokracji i sprawowaa rzdy samodzielnie. T. jako forma rzdw najwczeniej pojawia si w Milecie oraz na wyspach M, Egejskiego (Samos, Naksos). Bardzo silnie rozwina si na poudniu Italii, a zwaszcza na Sycylii. Okoo roku 500 p.n.e w adz w Grecji ponownie przeja -* arystokracja. 2. Potoczne okrelenie rzdw ~* despotycznych, samowolnych, okrutnych, posugujcych si r norodnymi formami przymusu, a zwaszcza - fizycznym. W okreleniu tym akcentuje si zwaszcza fakt, i s to rzdy pozbawione jakiejkolwiek formalnej legitymacji, rzdy uzurpatora. [R.H.]

iski - Wsplnota Europejsk^ Ukad europBjs

466

Ukad Warszawski (UW) pastw czonkowskich de facto. Polska jest penoprawnym czonkiem od 1967 r. W" prawie pidziesicioletniej dziaalnoci GATT odegra wan rol jako organizacja handlu midzynarodowego. G wne obszary dziaania to: redukcja i konsolidacja ce, agodzenie protekcji pozataryfowej, regulacja midzynarodowych stosunkw ekonomicznych, w tym midzynarodowych obrotw handlowych itp. Gwn metod dziaania GATT s rokowania handlowe. Prowadzone s one zazwyczaj na konferencjach midzynarodowych zwanych rundami, zwoywanych co kilka at. Do 1993 r. w GATT odbyo si 8 takich rand: w Genewie (1947). w Annecy (1949), w Torquay (1950-51), w Genewie (1956). tzw, runda Biliona (1960-62), tzw. runda Kennedyego (1963-67), tzw. runda tokijska (1973-79) i ostatnia runda urugwajska (1986-1994). 15 kwietnia 1994 r. w Marakeszu akt kocowy rundy urugwajskiej podpisao 117 ministrw handlu zagranicznego. Ostatnia runda zakoczya si decyzj o przeksztaceniu GATT w WTO (wiatow Organizacj Handlu - World Trade Organization). Jej czonkiem zaoycielem, jest take Polska. fT..-N".] L i t e r a t u r a : T. Bartoszewicz. GATT a midzynarodowa polityka handlowa, Warszawa 1988.

UKAD EUROPEJSKI ~> WSPLNOTA EUROPEJSKA UK AD OGLNY W SPRAW!E CE I HANDLU ~> WTO (World Trade Organization) (General Agreement on Tarrifs and Trade - GATT) - organizacja midzynarodowa utworzona w ramach prac nad powoaniem wiatowej Organizacji Handlowej (WTO) w padzierniku 1947 r., podczas II sesji Komitetu Przygotowawczego Konferencji Narodw Zjednoczonych w ds. Handlu i Zatrudnienia w Genewie. Utworzenie GATT byo zwizane z trudnociami, jakie wizay si z ratyfikacj tzw, karty hawa skiej, statutu przyszej WTO. Ukad oglny, do ktrego wprowadzono zasady polityki handlowej uzgodnione w trakcie prac przygotowawczych do konferencji hawaskiej, podpisay pierwotnie 23 pa stwa. W zaoeniach by to ukad o charakterze przejciowym, obowizujcy do czasu sfinalizowania prac nad WIO. Faktycznie ukad oglny istnieje do dzisiaj (cho pod zmienion od 1994 r. nazw-WTO) i jest jedn z najwaniejszych midzynarodowych organizacji gospodarczych i handlowych (protok w sprawie GATT wszed w ycie 1.01.1948 r.). Celem GATT jest liberalizacja handlu midzynarodowego przez obnianie cel oraz znoszenie r nego rodzaju ogranicze handlowych a do cakowitej eliminacji dyskryminacji w handlu wiatowym. Idea nieskrpowanego, wolnego handlu stanowi o istocie GATT: Podstawowe zasady jakimi kieruj si czonkowie ukadu, to: a) zasada rwnoci wszystkich czonkw GATT oraz b) zakaz dyskryminacji w przyznawaniu tzw. klauzul najwy szego uprzywilejowania. Dopuszcza si jednak wyjtki na rzecz unii celnych, stref preferencyjnych i stref wolnego handlu. Ma to zapewni stabilne i mocne podstawy rozwoju handlu wiatowego i wzrostu gospodarczego, a przez to sprzyja podnoszeniu dobrobytu poszczeglnych czonkw oraz penemu wykorzystaniu zasobw wiatowych. Celem GATT jest ponadto maksymalna redukcja taryf celnych. Z uwagi na specyficzn form powstania GATT, a take jego tymczasowo nie przewidziano pocztkowo dla niego adnej struktury organizacyjnej. Dopiero drog praktyki pozastatutowej, na podstawie uchwa konferencji stron ukadu, stopniowo powoywano do ycia stae organy, ktre tworz obecnie struktur tej organizacji. Najwy szym organem GATT jest Konferencja Ukadajcych si Stron, organ o charakterze plenarnym, odbywajcy swe spotkania 1-2 razy w roku. Jako organ midzysesyjny dziaa utworzona w 1961 r. Rada Przedstawicieli, Jest to ciao o uprawnieniach wykonawczych. Cao obsuguje Sekretariat, z siedzib w Genewie. Na jego czele stoi dyrektor generalny. Pocztkowo GATT funkcjonowa jako organizacja pastw wiata zachodniego, do ktrego nie miay dostpu pa stwa socjalistyczne z ich gospodark pianow. Czechosowacja jako czonek pierwotny ukadu bya wielokrotnie dyskryminowana w handlu z innymi krajami czonkowskimi, W 1951 r. zawieszono wobec niej stosowanie -* klauzuli najwyszego uprzywilejowania w handlu z USA, co oznaczao pogwacenie jednej z fundamentalnych zasad GATT. Stan ten trwa do poowy lat pidziesitych. Pod wpywem zmian w wiecie (powstanie EWG. - EFTA) ukad musia dostosowa si do nowej rzeczywistoci. Zasadniczej zmianie ulega liczba czonkw. Wedug stanu na grudzie 1991 r w GATT zrzeszone byy 103 pa stwa o statusie czonkw zwyczajnych oraz 29

UKAD WARSZAWSKI (UW)

~ organizacja Ukadu Warszawskiego utworzona zostaa w maju 1955 r. Jej podstaw by podpisany przez Albani, Bu gari, Wgry, NRD, Polsk , Rumuni, Czechosowacj i ZSRR "Ukad o przyjani, wsppracy i pomocy wzajemnej". Po zoeniu rzdowi Polski dokumentw ratyfikacyjnych przez wszystkich jego sygnatariuszy UW wszed w ycie 04.06.1955 r. UW zosta podpisany na 20 lat z moliwoci jego automatycznego przeduenia na kolejne 10 lat (dotyczyo to tylko tych sygnatariuszy UW, ktrzy wczeniej nie zrezygnowali z uczestnictwa w nim). Uczynia to w 1968 r. Albania na znak protestu wobec wkroczenia wojsk pa stw UW do Czechosowacji (zob. -* Breniewa doktryna). W myl zaGe UW gwarantowa, i w przypadku napaci zbrojnej na jakiekolwiek pastwo lub grup pastw czonkowskich zostanie udzielona wszelka niezbdna pomoc, z zastosowaniem siy zbrojnej w cznie (art. 4 UW). UW by organizacj otwart dla wszystkich zainteresowanych pastw, o ile zaakceptuj zasady jego dziaania i organizacj. Podkrela si tak e, e UW by ukadem regionalnym w rozumieniu Karty N2; uwzgldniajcym zasad pokojowego wspistnienia pastw o odmiennych systemach spoeczno-politycznych, zasad suwerennoci i rwnoci wszystkich jej czonkw. Inwazja na Czechosowacj te zaoenia podwaya. UW mia rozbudowan struktur organizacyjn. Najwaniejszym organem politycznym by Doradczy Komitet Polityczny, za najwy szym organem wojskowym Komitet Ministrw Obrony pastw-stron UW Przyjmuje si, e powoanie UW byo reakcj na militaryzacj RFN oraz przyjcie jej do NATO. W latach dziewidziesitych w warunkach zasadniczych zmian, jakie dokonyway si w krajach Europy rodkowej i Wschodniej, a tak e w warunkach pogbiajcego si kryzysu w samym ZSRR. idea UW zostaa zakwestionowana przez jej czonkw. Pierwsze uczyniy to Wgry, deklarujc wol opuszczenia struktur politycznych t wojskowych sojuszu. W tych warunkach ZSRR zaakceptowa konieczno zreformowania jego struktury i zasad dziaania. Powoani zostali nawet specjalni penomocnicy, ktrzy po serii spotka uzgodnili likwidacj wikszo ci politycznych i wojskowych struktur UW, pozostawiajc jedynie organy konsultacyjne. Rozwizanie UW - pomimo wysikw ZSRR - wydawao si spraw czasu. 24.10.1990 r. z UW wystpia NRD, Ostatecznie struktury wojskowe UW zostay rozwizane 01.04.1991 r. i to z inicjatywy ZSRR, ktry w ten sposb chcia utrudni poszczeglnym pastwom czonkowskim (lub uniemoliwi) indywidualne wystpowanie z UW Nie

powid siejednakam ten z^ stwa czonkowskie, ktre swoj uwag skoncentrowa ^^^ akcjach wobec NATO, bd proponujc dwustronne ukaay ^^p^g^i podczas spotkania w Pradze 01.07.1990 r. doszo do ^^J^^^ porozumienie uniewaniao "Ukad o przyjani, ^^S^SS^^ z 14.051955 r. oraz przedu ajcy jego trwanie protok z kwietnia^au tenzcstarat^ikow^^ tokoem zostao opublikowane wsplne owiadcze DM^.JStoi^ nowego ksztatu stosunkw europejskich na zasadach z*^ KBWE. Wobec rozwizania UW bezprzedmiotowen ^.^^^^te^yszly 7 wojsk radzieckich na terytorium innych krajw. Z Czech^^J^^n 27.06.1991 r, z Wgier 19.06.1991 r.f za Polsk opuciy 28.10.1992 r. U- -J UiVlOyVA SPOECZNA .*ma z tradycj -teoria, ktra pojawia siewepo^^ szukania legitymacji dla systemu politycznego w racjach ^^^ J^u T. Boga) czy w tradycji. Znalaza ona najpeniejszy wyraz w P^^6s. Hobbesa i J. Locke'a. Interesowa ich mianowiae P^^-^^SSn twozpa stwemiuzasadrfaktistniemategodrugiego.Z formu - konsensu spoecznego i odrzucili^^^B^^^^!S^ tyczne dla feudalnego sposobu mylenia. Uznali om zb jidnuot wszelkiej gdy nie istniaa adna w adza, Jednak r m si om, jezeh eh^ cen^ego ^pastwowego" (stanu natury"). Np. Hoboes uJ ^^SiSSal anarchii i czonek dla w asnego dobra musia *^P^^g^ przez poddania si wadzy - absolutnej. Z kolei ocena natury ,^^2X1^ WaaiLocWanfe^ rowaw!3starenatury.Wkonse]^^ miao 4 wyoni raczej sabe i liberalne pastwo, a ci P^g^S Sadsa ograniczonyzakressprawowaniakontrohpohtycznej,przez dl^^^^wardfi pastwowa poniy si wic z woli zbiorowoci, ktra^^* ^ Ja w U.S. (kontraktu) z rzdzcym i zrzeka si czci swej niezaleno C1 ^.^ d ]udu irai dobra powszechnego. Z teorii u.s. wy onia si ^^^^^^ (naLu),prze^^ Rousseau sigaa jakby najdalej, jeeE chodzi ?.^^^fSSS^S^ zastrzeon w u.s. By on rzecznym demokracji bezporedmejc^ udziau obwwateiwprocesie ustawodawczym oraz w wyananm organw w, feo czych i odwoywaniu zasiadajcych w nich przedstawicieli, [RH., UNIA EUROPEJSKA c^**r-zonkowskich, (EuropeanUnion-EU)-termin symbolizujcy ^^^^^^S^^ ktre czy wsplny system wartoci, akceptowany P^^^gSSkrionuje kratyczny s^tem pastwowy. Obok pojcia ^^^^^^^ termin Wsplnoty Europejskie, obejmujcy 15 pan^^^ (EWWiS); Wsplnotach organizacyjnych Europe^iej ^^^^B Energii Europejskiej Wsplnocie Gospodarczej (EWG) oraz ^^J^ wSDlne Atomowej (Euroatom). Te trzy organizacje s kierowane i zarzdzane prze j

jce pastwa: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Wochy UE obejmuje 367 min ludzi oraz 3,13 min km2. Zanim jednak UE staa si symbolem integrujcych si demokracji zachodnioeuropejskich, musiaa przej dug drog najeon trudnociami. Zawsze jednak procesowi temu towarzyszyo marzenie o wsplnej Europie, nawet jeli wydawao si ono nierealne. W okresie 1945-1950 powstay dwie wane organizacje. W 1948 r, utworzono Organizacj Europejskiej Wsppracy Gospodarczej dla zarzdzania Ameryka skim Funduszem Marshalla (zob. plan Marshalla), przeksztacon pniej w Organizacj Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). W 1949 r. powstaa Rada Europy Najwaniejszym jednak momentem w procesie powstawania Wsplnoty byo pojawienie si 09.05.1950 r. planu Schumanna, a wraz z nim utworzenie wsplnej organizacji nadzorujcej produkcj wgla i stali we Francji i Niemczech (otwartej dia innych pastw). 19.04,1951 r. sze pastw Europy Zachodniej (Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy Wochy) podpisay traktat o utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali (tzw. traktat paryski). 10.08.1952 r. powstaa EWWiS oraz jej Zgromadzenie Parlamentarne. Pierwszym przewodniczcym zgromadzenia by Jean Monnet (inicjator nowej formuy integracyjnej). 29,05.1956 r. dokona: si kolej- krok w kierunku dalszego pogbiania integracji szstki". Zatwierdzony zosta raport H. Spaaka, belgijskiego ministra spraw zagranicznych w sprawie oglnej unii gospodarczej i unii w zakresie pokojowego uycia energii atomowej. Ten fakt doprowadzi do podpisania 25.03.1957 r. traktatw o utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej (EWG) oraz Europejskiej Wsplnoty Energii Atomowej (Euroatom), tzw. traktatw rzymskich. Czonkami pierwotnymi, ktrzy podpisali w Rzymie ukady o EWG i Euroatomie byty pastwa, ktre wczeniej podpisay traktat o EWWiS. W kolejno ci do Wsplnoty Europejskiej przystpoway: 1973 - Dania, Irlandia, Wielka Brytania; 1981 - Grecja; 1986 - Hiszpania, Portugalia; 1994 -Austria, Finlandia, Szwecja. Traktaty rzymskie, zwane te europejskimi, day pocztek UE. We wstpnej fazie EWWiS, EWG i Euroatom miay oddzielne instytucje i struktury. W 1967 r. organizacje te poczyy si, stwarzajc ramy instytucjonalne dzisiejszej Wsplnoty. Stao si tak gwnie ze wzgldu na wsplne cele. S one sformuowane we wstpach do kadego z trzech traktatw jako: a) stworzenie zorganizowanej Europy", b) ustalenie podstaw coraz cilejszej unii narodw Europy", c) poczenie wysikw dla poprawienia warunkw pracy i ycia swoich narodw". Dlatego w anie 18.02.1978 r. czonkowie Parlamentu Europejskiego zaproponowali, aby te trzy wymienione wsplnoty okreli mianem Wsplnoty Europejskiej" (byo to zaakceptowanie faktu, bowiem termin ten ju od dawna funkcjonowa w rodkach masowego przekazu). Obecnie fundamentami prawnymi UE s: a) traktaty rzymskie, b) Jednolity Akt Europejski oraz c) traktat z Maastricht. 28.02, 1986 r. podpisany zosta Jednolity Akt Europejski, kolejny wany element ewolucji EWG. Postanowiono w nim, e do koca 1992 r. utworzony zostanie jednolity rynek wewntrzny wsplnoty. Wjego ramach bd mogy swobodnie porusza si osoby i dobra, wymienia mona bdzie usugi oraz kapita. Jednolity Akt Europejski po raz pierwszy zaakcentowa konieczno wsplnych dziaa politycznych. Art, 30 przewidywa wspprac polityczn UE, tak w zakresie bezpieczestwa pastw czonkowskich, jak i zagwarantowania -* pokoju i -* bezpieczestwa midzynarodowego oraz ochrony wsplnych warto ci, podstawowych interesw oraz niepodlegoci Unii, Deklarowano poparcie dla rozwoju i umocnienia -*

470

Unia Europejska Traktat z Maastricht poszerzy dziaalno UE o dziedziny, ktre nie zostay wyranie wymienione w traktacie rzymskim i Jednolitym Akcie Europejskim. Dotyczy to gwnie polityki obronnej i zagranicznej. Dlatego te pa stwa czonkowskie Wsplnoty przystay na traktat z Maastricht o Unii Politycznej i Walutowej. Zmiany, jakie wprowadzi, dotyczyy: unii gospodarczej i walutowej, obywatelstwa Unii. ^ polityki zagranicznej i bezpieczestwa oraz Parlamentu Europejskiego. Zmianie uleg y take uprawnienia Wsplnoty w dziedzinie polityki ochrony konsumenta, edukacji i ochrony zdrowia. Szczyt w Maastricht zakoczy etap konsolidacji gospodarczej EU oraz przypiecztowa wprowadzenie jednolitej jednostki walutowej -* ECU. Drugi etap integracji rozpocz si 01.01,1994 r. By to etap przejciowy, w czasie ktrego intensyfikowano proces ujednolicania systemw gospodarczych Wsplnoty Europejskiej zwikszano koordynacj polityki walutowej, promowanie ECU oraz prace nad zao eniem Gwnego Banku Europejskiego (przewidzianego w trzecim etapie). Etap trzeci rozpocz si 01.01.1999 r. Traktatem z Maastricht ustanawiono Uni Europejsk w [...'i oparciu o Wsplnoty Europejskie, uzupeniajc je polityk i formami wsppracy ustanowionymi niniejszym traktatem" (art. AK Oznacza to, e procedury wsplnotowe oraz midzyrzdowe maj wspistnie w ramach jednej instytucjonalnej caoci. W okresie przejciowym, tj. do 2000 r., w tym zakresie maj przewaa procedury midzyrzdowe. Do traktatu z Maastricht zosta ponadto doczony dodatkowy protok: Deklaracja w sprawie roli -* Unii Zachodnioeuropejskiej i jej stosunkw z Uni Europejsk i - MATO". Ide deklaracji byo zacienienie wizw midzy UE i Uni Zachodnioeuropejsk , traktowan jako cz obronna Unii Europejskiej", wypracowanie form wsppracy w zakresie obronnoci i polityki bezpieczestwa (art. A) oraz przeksztacenie i rozwj Unii Zachodnioeuropejskiej w europejsk podpor Paktu Atlantyckiego" (art. B), Poniewa w 1998 r. wygasa traktat brukselski, ktry ustanawia Uni Zachodnioeuropejsk, Komisja Europejska zastrzega sobie (1996 r.) moliwo pogbiania wizw z Uni Zachodnioeuropejsk. Jedno polityczna UE obejmuje ponadto takie zagadnienia, jak: wsplna polityka zagraniczna, -* rozbrojenie, nierozprzestrzenianie zbroje w Europie, ekonomiczne aspekty zbroje i bezpieczestwa. Postanowiono utworzy biuro policji europejskiej (Europol) do zorganizowania informacji o problemach narkotykw w pastwach czonkowskich. Konwencja o utworzeniu Europejskiego Urzdu Policyjnego (Europolu) zostaa podpisana 2 6.06.1995 r. Traktat o Unii Europej skiej ustanawia ponadto obywatelstwo UE. Oznaczao, e kady obywatel UE (obywatele pastw czonkowskich) ma prawo do: a) swobodnego poruszania si i przebywania na obszarze pastw czonkowskich, b) gosowania i kandydowania w wyborach lokalnych i do Parlamentu Europejskiego w tym pastwie czonkowskim, w ktrym przebywa, c) ochrony przez wadze dyplomatyczne i konsularne wszystkich pa stw czonkowskich oraz d) zgaszania petycji do Parlamentu Europejskiego i Rzecznika Praw Obywatelskich. Najwaniejszymi instytucjami politycznymi UE s: Komisja Europejska, Jest to organ wykonawczy Wsplnoty W jej skad wchodzi 17 czonkw - przedstawicieli wszystkich krajw-sygnatariuszy - wybieranych co cztery lata, Do jej podstawowych zada naley: zgaszanie projektw nowych ustaw i kontrola nac wprowadzaniem ich w ycie oraz propozycje nowych kierunkw polityki UE. Siedziba KE znajduje si w Brukseli. Rada Ministrw (RUE). Jest to najwyszy organ UE. Skada si z ministrw wszystkich krajw" (po jednjmi z kadego kraju czonkowskiego). Podejmuje decyzje napodstawiepropozycjiprzedkadanychjej przez Komisie Europejsk i po konsultacji

,,a EugSSfcplanowanie praw czowieka i jego zasadniczych f^^^Z, QemtSaemne doradztwo oraz koordynacj dziaamidzyrzdoycn. Jednna^ rfCo? ki i tworzone przeze mechanizmy pozwol'na g^^^r ^S* na forom orgamzacu auedzynarodowyInotv na toriuri organizacji ruieuzvi<i..tauJw ^ , nrocesu ch (ONZ, ^^ pun, *^^w_ra *_: .TednoliwAk Europejski jest iym elementem pi.cesu P-^czejipolitycmej. Przebieg ratyfikacji przedstawi tabela. Daaia referendum | 02/06/1993^

Grecja

parlament parlament parlament i parlament

| 31/07/1992 r i 25/U/1992r.

tHiszDania
[Holandia r----- ; Irlandia Iriandia Luksemburg Niemcv Portugalia Szwecja W Brytania IWlochv

16/10/1994 r, 20/09/1992 r. ] pjrjarn^ Tp^OT^rJ parlament "^Po2mm92r. 10/12/1992 r. parlament referendum 13/11/1994 r. j parlament 02/08/1993 r.

473
472

Unia Europejska

Unia Europejska z Parlamentem Europejska. Rada Ministrw obraduje w Brukseli lub LuksembU U S 'i +w rwisW T \c-7v 51 8 Bosw wybieranych na pi lat w powszech-. Parlament Europejski. Liczy 518 postw ^ /^ owie reprezentuj nych i bezporednich wyborach. W Fariamea e aa y J * Brukseli. Sesje rne frakcje polityczne. Cztonkowie PEpf ^^J^ent i 14 wiceprezydentw, odbywaj sie w Strasburgu. P^^^Ste^S zatwierdlue budetu Do podstawowych upravraimP^lammtaEur<^t^MJy* ^^^^ Wsplnoty, kontrola prac komisji, podejmowame inicjatyw ^^^ddada sie Trybuna Sprawiedliwoci. Najwy szy organ sdowy ^J^Tf^T^rl z 13 sdziw i 16 obrocw generalnych^^*3SwSS5S prawne i kontroluje wprowadzanie decyzj! w ^ *^ffijJffiSkiii. kra-dhwoarozcigasienarozstr^ jami czonkowskimi a instytucjami Wsplnoty, W^J^. Trybuna oraz pomidzy osobami fizycznym! i przedsibiorstwami a Wspomc i Sprawiedliwoci ma sw siedzib w Luksemburgu. Powstaa w wyRada Europejska. Tworz j przywdcy pa stw oraz l^^Zlu^ niku stosowaneod imr.^Bt^re^^egozbi^^^^^^l^^ Wsplnota, Jednolity Akt Europejski nadal tej Pra^r"^^Jg,^3wd^ cza^BaiEuTopyzbierasip^ biecymi polityki.^^^gS^autworzemaEuropeaskiego ObszaPodstaw UE jest integracja gospodarcza. urea UO ^ M,__rn; w~ Wsnlnocie oraz ru Gospodarczego (EEA) pomidzy P^^SSSS spraw - EFTA pojawia si po raz pierwszy we I^ ^^^^uksendLgu zagranicznych pa stw czonkowskich Wsplnoty i EFTA^Jnymw J^ 09.04. 1984 r. Do wykonam.^^IS^SSS^^J?^^ a! powolne wtaczanie pastw & 1A ao procesu uuuu j j wsomotowych poszerzonych o udzia pastw Et 1 A, c azeme QU u y handlowego. S) rozszerzenie zakresu doradztwa w dziedzinie ^"|~sHeg0 Obszaru O^r.rozpoczdy^^^ Gospodarczego. W grudniu11990 E;^ Pn W^Seh negocjacjach ostateczny spotkaniu ministerialnym EWG-EFTA. Po fa^Pf^g^ |splnoty podpisaa tekst porozumienia o EEA zosta podpisany, a Rada ^trow wspo y, P go 02.05.1992 r. Traktat o UE ^^%^^J^^7oU U a jej
SW

ekonomicznej, szraeguuuc w ^~ r; f _> r ~ pastwa. Rozpoczty w styczniu 1999 r. trzeci etap ^^^^Copt walutowej symbolizuj: a) powstanie Europejskiego Banki C^nego ^ aP^ kiego Systemu Banitw, c) pocztek ^P^^^^PI^^f^^^^integraln eurojestdwanasciefaajowPozan^pozostajaDamaWkBryt^ czci UE jest tzw. obszar Schengen. Idea P0,^ "fim f czerwcu 1984 r. niowego zacierania granic midzy pastwami lonkowskimL^J^ w Bbntainebleau Rada Europejska uchwaha ^^^^^ggTpraJcia, cyjnych dla osb poruszajcych si po obszarze ^^hemel Zmierza RFN, Belgia, Holandia i Luksemburg podpisay PUv^^^rowadza si w nim do stopniowego znoszenia ^f^^I^t^^ pTzostaych zasad swobodnego przepywu osb-obywateh pa stw sygnatariuszy, p

pastw czonkowskich oraz pastw trzecich. 27.11.1990 r. porozumienie z Schengen podpisay Wochy, a w rok pniej Hiszpania i Portugalia. W polityce UE lat dziewidziesitych, oprcz wsppracy z EFTA w ramach ukadu o EEA, wane miejsce zajmuje Europa rodkowa i Wschodnia oraz wsppraca z pastwami tego regionu. EEA tworzy przestrze geoekonomiczn budowan na zasadzie wzajemnej liberalizacji w handlu, znoszeniu ogranicze w wymianie itp. W odniesieniu do pa stw Europy rodkowej i Wschodniej zagadnienia te reguluje ukad o stowarzyszeniu (zwany te ukadem europejskim) Polaki, Wgier i Czechosowacji z UE, podpisany 16.12.1991 r. Polska i Wgry ratyfikoway ukad w 1992 r. Czechosowacja renegocjowaa warunki ukadu po rozpadzie na dwa pastwa: Czechy i Sowacj. Ukad europejski ustanawia podstawy traktatowe do rozwoju wzajemnych stosunkw politycznych, gospodarczych oraz naukowo-technicznych. Jego celem jest stowarzyszenie" (stopniowa integracja) krajw Europy rodkowej ze Wsplnot. W odniesieniu do Polski ukad stowarzyszeniowy zakada, e w okresie przejciowym (10 at) powstanie strefa wolnego handlu towarami przemysowymi midzy Polsk a Uni Europejsk (podobnie jak midzy Czechami, Sowacj, Wgrami, Bu gari czy Rumuni) oraz nastpi liberalizacja handlu towarami rolnymi. Od marca 1992 r, a wic zanim ukad zosta ratyfikowany przez parlamenty pastw Wsplnoty oraz Europy rodkowej, weszy w ycie tzw. umowy przejciowe. Zakadaj one wspprac we wszystkich sektorach gospodarki, wzajemno oiwarcie rynkw ola wszelkich wyrobw przemysowych i produktw rolnych. Obowizuje tutaj zasada subsydiarnoci", oznaczajca, e UE zniesie ca i ograniczenia dla towarw (np. z Polski), a ta ze swej strony bdzie znosia je stopniowo w obrocie z pa stwami zachodnioeuropejskimi. Ukad stowarzyszeniowy uznaje kraje, ktre go podpisay i ratyfikoway, za pa stwa stowarzyszone z UE. Oznacza to, e: a) nie pac one skadek czonkowskich, b) mog korzysta z funduszy wsplnoty, jeli przyzna im pomoc, c) mog by zapraszane do pracy organw wsplnoty w charakterze obserwatorw, d) wchodz w skad Rady Stowarzyszonych, e) bior udzia w negocjacjach w kwestii strefy wolnego handlu. Zakoczony w Kopenhadze 22.06.1993 r, szczyt Dwunastki'3 oficjalnie potwierdzi, e Polska, Wgry, Czechy, Sowacja. Bugaria i Rumunia mog formalnie sta si czonkami Wsplnoty, gdy obie strony bd do tego odpowiednio przygotowrane ekonomicznie i politycznie. Status pa stw stowarzyszonych posiadaj ponadto Cypr, Malta i Turcja, ktre mimo zgoszonych formalnie wnioskw o czonkostwo wci czekaj na ostateczne rozstrzygnicia. Od 1992 r. Albania, Litwa, otwa i Estonia podpisay z EWG umowy o wsppracy gospodarczej, co jest pierwszym etapem w procesie ewentualnego ich przyjcia do EWG. UE ma te swoje symbole. Jest ni wieniec 12 gwiazd w kolorze chromowej ci na bkitnym tle. Hymnem Wsplnoty jest preludium Ody do radoci" z IX symfonii L. van Bethovena. Traktat z Maastricht z 1992 r. nie koczy procesu ksztatowania UE, a zaledwie jego pierwszy etap, zapowiadajc pogbianie integracji. Zobowizanie to zostao zawarte w treci traktatu, gdzie mwio si o weryfikacji traktatu podczas planowanej na 1996 r, konferencji midzyrzdowej. Podczas szczytu -* Rady Europejskiej na Kortu 24-25.06.1994 r. zapada decyzja o rozpoczciu przygotowa do tej konferencji. W tym celu powoana zostaa grupa refleksyjna, ktra miaa wyznaczy najwaniejsze dla UE i jej przyszo ci zadania. Opublikowany w grudniu 1995 r. raport grupy zawiera dwie zasadnicze czci: Strategia dla Europy" (okrelajca obszary dziaania wymagajce zreformowania) oraz Rozwinity porzdek dzienny", obejmujcy konkretne zagadnienia, ktre konferencja midzyrzdowa powinna rozstrzygn. Postulowano

474 UniaEwoggsk

475

Unia Zachodnioeuropejska

ponadto ujednolicenie zewntrznych dziaa UE, nadanie jej osobowoci prawnej, aby moga zawiera urnowy midzynarodowe, podobnie jak Wsplnota Europejska. ograniczenie stosowania zasady jednomylnoci przy podejmowaniu decyzji tylko do zagadnie najwaniejszych, dotyczcych istotnych interesw pastw czonkowskich. utworzenia jednoosobowej reprezentacji Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa, uregulowania stosunkw pomidzy UE a Uni Zachodnioeuropejsk (WEU) oraz dalszy rozwj wsppracy midzy nimi w sprawach obronnych. 29 marca 1996 r. w Turynie odbya si planowana konferencja przedstawicieli rzdw pastw czonkowskich UE l Konferencja midzyrzdowa - IGC 96). Jej celem bya zapowiadana rewizja traktatu z Maastricht. Podstaw prac konferencji stanowi wymieniony wczeniej raport grupy refleksyjnej. Konferencja turyska zakoczya si przyjciem dokumentu kocowego, w ktrym uzasadniono konieczno zwikszenia zdolnoci UE do dziaa zewntrznych oraz umocnienia wasnej tosamo ci na scenie midzynarodowej. Na spotkaniu w Dublinie w grudniu 1996 r. Rada Europejska przyja dokument Oglny zarys projektu rewizji traktatw", ktry sta si podstaw prac Konferencji Midzyrzdowej w jej ostatniej fazie, tj. do szczytu w Amsterdamie. Istotne fragmenty dokumentu dotyczyy wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa UE oraz roli UE i jej relacji z NATO, o czym mwi traktat z 1992 r. Wsplna polityka ma obejmowa: ochron wsplnych wartoci, podstawowych interesw i niezalenoci UE, umacnianie bezpieczestwa Unii i wszystkich jej krajw czonkowskich, obron pokoju i umacnianie bezpiecze stwa midzynarodowego, popieranie wsppracy midzynarodowej, rozwj demokracji oraz poszanowanie podstawowych prac i wolnoci czowieka, a take wspln polityk obronn pa stw UE. 17 czerwca 1997 r. Rada Europejska przyja dokument znany jako traktat amsterdamski, b dcy wynikiem prac Konferencji Midzyrzdowej UE z 1996 r. Okrela sze najwaniejszych kierunkw dziaania Unii, ktre sprzyjaj jej dalszej integracji. S to: wolno, bezpiecze stwo i sprawiedliwo" jako wartoci realizowane przez Uni, Unia i obywatel", skuteczna i spjna polityka zewn trzna","instytucje Unii", cilejsza wsppraca", uproszczenie i konsolidacja traktatw". Traktat amsterdamski nie speni wszystkich oczekiwa, zw aszcza zwolennikw radykalnego wzmocnienia wsplnej polityki zagranicznej i bezpiecze stwa oraz nadania UE osobowoci prawnej. Niewiele take zrobiono w zakresie przy pieszonego odejcia od zasady jednomylnoci, reform instytucjonalnych Unii. Sprzeciw wielu krajw czonkowskich wyranie sugeruje ostrono w dziaaniach zmierzajcych do penej integracji politycznej UE. Mona powiedzie, e wsppraca w ramach Wsplnoty Europejskiej (.filar II ma charakter integracyjny (ponadnarodowy w swym charakterze), w filarze II i III (polityka zagraniczna, bezpieczestwo, wymiar sprawiedliwo ci i sprawy wewn trznej ma za charakter koordynacyjny (midzyrzdowy). 07-11.12.2000 r. w Nicei odby si kolejny szczyt UE. ktry utorowa drog ku dalszemu poszerzeniu o kraje Europy rodkowej i Wschodniej. W Nicei wypracowano mechanizmy, ktre miay uatwi przyjcie krajw aspirujcych do czonkostwa w UE oraz dokonano reformy instytucjonalnej, niezbdnej ze wzgldu na rozszerzajc si o kolejne kraje UE. Reforma miaa na celu: a) doprowadzi do zmniejszenia nadreprezentatywnoci" maychkrajw, obecnie posiadajcych uprzywilejowan pozycj; b) zreformowa gwne instytucje UE, przede wszystkim Parlament Europejski i Komisj Europejsk ; c) rozwin zasady wsppracy pastw czonkowskich (gwnie zasady wzmocnionej wsppracy"); d) wyraniejsze okrelenie zakresu dziaa objtych wspln polityk zagraniczn i bezpiecze stwa, w szczeglnoci szybkie osignicie zdolnoci

operacyjnej UE w tej dziedzinie. Podczas szczytu w Nicei przyjto take Kart praw podstawowych, okrelajc w 54 artykuach spoeczne, polityczne i ekonomiczne prawra obywateli UE, Karta obejmuje prawa sformuowane po raz pierwszy, jak np. zakaz klonowania ludzi. Dokument-ten nie zosta jednak wczony do traktatu z Nicei, co znaczy, e ma charakter deklaracji politycznej. Do traktatu doczono natomiast deklaracj w sprawie przyszo ci UE. Kolejny szczyt UE w Laeken (Belgia) w grudniu 2001 r. by przeomowy dla jej rozwoju. Ostateczne decyzje tam podjte dotyczyy: a) dalszej reformy UE; b) gotowoci operacyjnej si szybkiego reagowania; c) powstania koncepcji wsplnego europejskiego obszaru gospodarczego midzy Rosj a UE; d) przyjcia kandydujcych 10 krajw do UE- w 2004 r. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : European Union, Publications Unit, Brussels 1992; The Institutions of the European Community, Publications Unit, Brussels 1993; The European Community and its Eastern Neighbours, ECSC-EEC-EAEC, Brussels 1990; Wsplnoty Europejskie. Wybrane problemy prawne, C2. I i II, opr. zb. pod red, J. Kolasa,, Wrocaw 1994.

UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE)

(West European Union - WEU) - organizacja midzynarodowa, ktrej celem jest zapewnienie wspdziaania i wsppracy jej czonkw w kwestii bezpiecze stwa. Tworzy j 10 pastw: Belgia, Grecja, Holandia, Francja, Hiszpania, Luksemburg, Niemcy, Wiochy, Portugalia, W Brytania. Swymi korzeniami UZE siga procesu integracyjnego krajw zachodnio-europejskich w sferze bezpiecze stwa, wsppracy ekonomicznej, spoecznej i kulturalnej, ktry rozpoczto po 1945 r. Pierwszym krokiem w tym kierunku by traktat z Dunkierki zawarty 04.03.1947 r. midzy Francj, Wielk Brytani, Belgi, Holandi i Luksemburgiem. W rok pniej te same kraje podpisay ukady brukselskie, poszerzajce zao enia traktatu z Dunkierki o sprawy bezpieczestwa. Zawieray one klauzul bezpieczestwa, ktra przewidywaa pomoc wzajemn na wypadek agresji przeciwko jednemu z pastw. We wrzeniu 1948 r. ukady brukselskie zostay przeksztacone w Uni Zachodni (Western Union), zwan te Organizacj Paktu Brukselskiego. Powstaniu UZ towarzyszyy prace nad stworzeniem Wsplnej Przestrzeni Bezpieczestwa (Collective Security Peace), poszerzonej o USA i Kanad. Rwnolegle z tym procesem tworzy si -* NATO. 23.10.1953 r., po modyfikacji ukadw brukselskich, Unia Zachodnia zostaje przeksztacona w Uni Zachodnioeuropejsk (UZE), poszerzono dwa nowe pastwa, tj. Wochy iNiemcy. Sygnatariusze traktatw paryskich kreujcych UZE zgodnie owiadczyli, e jej celem jest; a) stworzenie warunkw ekonomicznej odbudowy Europy Zachodniej, b) utrwalanie jednoci i procesw integracyjnych w Europie oraz c) tworzenie systemu pomocy wzajemnej w wypadku zagroenia dla bezpieczestwa ktregokolwiek z sygnatariuszy traktatw. UZE po latach zapomnienia i maej skutecznoci przeywa swj wielki renesans. Jeeli w okresie 1954-1985 istniaa jedynie jako forma dialogu politycznego krajw zachodnioeuropejskich, to obecnie staje si jednym z waniejszych instrumentw bezpieczestwa na kontynencie europejskim. Wedug formuy jej byego sekretarza generalnego Alfreda Cahena WEU [...] znalaza si w samym centrum procesu integracyjnego w Europie, na skrzy owaniu drg midzy Uni Zachodni i sojuszem atlantyckim". Oznacza to, e UZE staje si wraz z NATO i OBWE (zob. ~* KBWE) najwaniejsz czci procesu integracji europejskiej jako przysze zbrojne rami Unii Europejskiej". Zmiana roli i znaczenia UZE w europejskiej strukturze bezpieczestwa jest cile zwizana z procesami przemian polityczno-ustrojowych w Europie Wschodniej i rodkowej po 1986 r. Idea

;., 2achodrjujeuropgsk.

_ 476

jJ;ii:i Za che d: lioeiiropejsa

Atonia zaakcentowana zreXw^1^^^ti^ vmi^n^aceg e^iropqBki ptoses, polanej Europy, P rzefws f>^tdarno NATO. Deklaracj ' ; bezpiecze stwa oraz utrwalajcej jedno i soucuuuu=*. WEU T SSTui* si za kuimmaeyjny moment wewat J^^g^ES NITO" f',!nwm przestaniem bya wola wzmocnienia europejsKiegu -* S UZB oraz wskazanie niepodzielnoci bezpiecze stwa pastw czon kowskich NATO". _ kontynencie europejskim jest. szczyt

roli Unii Zachodnioeuropejskiej u ej st osmmo'\z,^^cJci^UmBtcU,ktry ^^Pr^stewic^le 12 pastw^J^SjgSS^tooatidiUZEijaj Stropejskiej i rodkiem wx^^^C^dffii Atlantyckiego" oraz e UZE ma do ^Xony eurooelsliej'* , a take wikszej Autentycznej tosamoci bezpieczestwa i obrony europjwuty , eklaracji;j. Dla JfJedzialnoci europejskiej w kwestiach obronnych (art. U1deklem j j Sliwienia wykonania tych f^^^S CeleSowL podczas eniesisnie siedziby Rady i Sekretariatu Utiu do Brukseii. ^~ / tersberskiej z pr J , " u w Maastricht zostay nastpnie potwierdzone w deklaiaqi P^so a 0?1992 r.. przyjtej na'spotkaniu ministrw spraw zagrameznych i oto onnosci f czonkowskich UZE w Bonn. Deklaracja peters^ska wy|e^a owne gS* ******* Unii, przede wszystkim ^^l^^SltL Sldziaania z Rad Bezpieczestwa ONZ oraz OBW'g^ *tz do uczestnictwa w operacjach polowych MZ. Podesli* P Seresowanie rozwojem traiu^^^"^^ ^opSkiej i rfnwarzyszonych). Owiadczenie to miara SZCSBBUUK *^~-..o - . Si Europy rodkowej i Wschodniej drog do penego <^^V^ &kremoPwszrolt^ kwarto zaproszenie skierowane do Dann, G^c^\sSfNonegii i Turcji. Z4C0pniej podobne zaproszenie zostao skierowane-.do^^'g^Ji^o Pastwom tym zaproponowano status czonkw ^^^^2im zostao Spego czonkostwa w przyszoci. Rozrnienie w statusie *^T0 Unii SSerminowane przynaleno^ wymienionych ^^^leM Buropejstej.Czonek^bserwato^ UZE jest zapraszany do pracy grup roboczycn. LztoneK ^f^f i raw0 do ^wszystkich przedsiwziciach rady oraz grup roboczycn. Majc peta. pre

udziau w pracach rady, nie moe jednak blokowa decyzji wymagajcych jednomylnoci jej czonkw rzeczywistych. W zakresie jego uprawnie ley take moliwo uczestnictwa w operacjach zbrojnych prowadzonych przez UZE, jeeli zachodzi taka potrzeba. Po podpisanra przez Grecj w listopadzie 1992 r. protokou o przystpieniu do UZE oraz po akceptacji przez Rade Ministerialn deklaracji statusu obserwatora Danii, Man dii, Islandii, Norwegii i Turcji (ostatnie trzy kraje nie s czonkami Unii Europejskiej) UZE mo e by uznana za struktur bdc europejskim filarem NATO". Poszerzenie UZE o kolejne kraje zachodnioeuropejskie to tylko jeden element procesu adaptacji tej organizacji do zmieniajcej si struktury bezpieczestwa europejskiego. Otwarty bowiem pozostaje problem penego w niej czonkostwa pastw Europy rodkowej i Wschodniej. Po czci zosta on rozwizany decyzjami podjtymi podczas spotkania w Petersbergu, gdzie obok przedstawicieli pa stw czonkowskich UZE znaleli si tak e delegaci z Bugarii, Czechosowacji, Estonii, Wgier, Litwy, otwy, Polski i Rumunii. Deklarujc wol wzmocnienia wzajemnych stosunkw, postanowiono utworzy Forum Konsultacyjne Unii (19.06.1992 r.), w ktrym bior udzia tak e wymienione pastwa Europy rodkowej i Wschodniej. Spotkania forum odbywaj si raz w roku. Obecnie trwaj intensywne prace nad znalezieniem formuy umoliwiajcej krajom tej czci kontynentu prawo penego uczestnictwa w strukturach UZE. 09.05.1994 r. Polska i pozostae osiem pastw Europy rodkowej i Wschodniej uzyskay status partnera stowarzyszonego" (uprzednio uczestniczyy jako partner do konsultacji"), co daje im prawo do udziau w posiedzeniach Staej Rady Unii (na szczeblu ambasadorw), z wyjtkiem tych, ktre dotycz wewntrznych spraw Unii. W przeszo ci pastwa czonkowskie UZE nie widziay potrzeby cisej wsppracy Unii z * NATO, zw aszcza w operacjach pokojowych w Europie. Na spotkaniu w Noordwijk (Holandia) w czerwcu 1993 r. ministrowie obrony pastw czonkowskich omwili zasady wsppracy wojskowej z NATO oraz drogi osignicia przez organizacj penej zdolnoci operacyjnej, zwaszcza w obliczu wyzwa, jakie pojawiy si w Europie po 1990 r. Od 1985 r. pastwa UZE uczestniczyy w operacjach pokojowych na Adriatyku, na Dunaju i w Mosta-rze. Wyzwaniem dla UZE w nowej rzeczywisto ci politycznej jest jej rola w dzia aniach na rzecz bezpiecze stwa na kontynencie i udzia w ewentualnych konfliktach zbrojnych. Zgodnie z procesem transformacji -+ Unii Europejskiej moc postanowie traktatu z Maastricht pastwa czonkowskie prowadzi bd wspln polityk zagraniczn i bezpieczestwa (Tytu V* art. J 1-4). Do traktatu doczono dwie deklaracje czonkw UZE z 10 grudnia 1991 r., ktre okrelaj sposb realizacji przez UZE zada, jakie nakada na ni traktat z Maastricht. Pierwsza dotyczy roli UZE i jej stosunkw z Uni i NATO. Tutaj UZE uznana zostaa za komponent obronny Unii i jednoczenie europejski filar NATO. Druga dotyczy wsppracy UZE z pastwami europejskimi. Zdaniem Rady Europejskiej WPZiB obejmowa miaa midzy innymi umacnianie bezpieczestwa Unii i jej pastw czonkowskich, zachowanie pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego zgodnie z zasadami Karty NZ, postanowieniami Aktu Kocowego KBWE oraz celami karty paryskiej. W polityce bezpieczestwa UE niepoledni rol do odegrania ma UZE, mimo i cigle nie ma jednoznacznej koncepcji w tej kwestii (rnice stanowisk gwnie Francji. Niemiec i W. Brytanii co do niezalenoci Europy w dziedzinie bezpieczestwa od NATO), Francja dy do rozwijania europejskiego systemu bezpieczestwa przy niezmienionej roli UZE, RFN za opowiada si za skuteczniejsz integracj wok NATO, cis wspprac ze Stanami Zjednoczonymi i ich obecno ci militarn

Unia Zachodnioeuropejska

___

______

-rg

4 7:)

Ustawa

w Europie, przypisujc UZE podwjn rol": zbrojnego ramienia UE i zarazem europejskiego filaru NATO. Wielka Brytania z kolei opowiada si raczej za oddzieleniem UZE od Unii Europejskiej, widzc w tej pierwszej organizacj europejskiei czonkw NATO. W zwizku z tym UZE powinna by struktur skuteczn i samodzieln , zdoln do balansowania midzy Uni i NATO". 22.11.1993 r. deklaracja Rad}' UZE z Luksemburga ujawnia saboci organizacji, sygnalizujc potrzeb sigania do zasobw NATO w prowadzonych operacjach pokojowych, takich jak tip. Sharp Guard". Prowadzona na mocy porozumienia pomidzy NATO i UZE z lipca 1992 r. operacja Sharp Guard" (patrolowanie Adriatyku w celu egzekwowania embarga na dostawy broni dla walczcych stron baka skiego konfliktu) bya pierwsz akcj UZE i NATO w Europie. 18.11.1992 r. pastwa NATO zgodziy si pomc nieprzygotowanej technicznie do tego rodzaju akcji UZE w kontroli Adriatyku. Poniewa UZE nie dysponuje wasn armi ani adnymi rodkami do wykonywania zada wynikajcych z postanowie traktatu z Maastricht, misji petersberskich i innych, pa stwa czonkowskie podczas szczytu w Brukseli w styczniu 1994 r. zaproponoway powoanie Poczonych Wielonarodowych Si do Zada Specjalnych (CJTF - Combined Joint Task Forces), ktre tworzyyby jednostki europejskie czonkw NATO. CJTF mog w przyszo ci sta si niezalen si Unii Europejskiej. Obecnie jednak siy te maj wielonarodowy system dowodzenia, z udziaem dowdztwa NATO oraz si spoza sojuszu. Celem za byo stworzenie mo liwoci prowadzenia dziaa militarnych z "wyposaeniem NATO-wskim przez Europejczykw. W wyniku sporw ostateczny ksztat CJTF pozostaje wci niejasny. Poza CJTF istniej inne struktury LTZE, takie jak Eurokorpus (utworzony z si zbrojnych Francji i RFN, Belgii, Hiszpanii i Luksemburga), Eurofor (Portugalia, Hiszpania. Francja, Wochy) oraz Euromafor (skad jak poprzednio). Jesieni 1997 r. Hiszpania i Wochy utworzyy wsplne siy amfibijne (SLAF) i zapowiedziay oddanie ich do dyspozycji UZE. Na szczycie w Kirchbergu (09.05,1994 r.) Rada Ministrw UZE opowiedziaa si za aktywnym uczestnictwem w wykonywaniu zada dotyczcych bezpieczestwa, take pastw stowarzyszonych. Nadzieje na usprawnienie funkcjonowania UZE oraz okrelenie jej relacjizUni Euro-pejsk wizano ze szczytem pastw czonkowskich Unii w Amsterdamie w czerwcu 1997 r. Francja, Niemcy oraz pastwa Beneluksu tradycyjnie dyy do zwikszenia roli UZE w tworzeniu europejskiej architektury bezpieczestwa. Nowy traktat o Unii Europejskiej wprowadzi jednak bardzo niewielkie zmiany w funkcjonowaniu UZE. Przede wszystkim nie zostaa przesdzona sprawa jej wczenia do Unii Europejskiej, W listopadzie 1997 r. Rada Ministerialna UZE podja decyzj o utworzeniu Komitetu Wojskowego. Zadecydowano take, e UE i UZE bdzie przewodniczy zawsze ten sam kraj. Ma to usprawni lepsz koordynacj prac obu organizacji. Pojawiy si take g osy za rozwizaniem UZE (szef dyplomacji hiszpaskiej Abel Matuses). Stanowisko to popara Holandia. Brak jasnego stanowiska pastw czonkowskich tej organizacji co do jej przyszego ksztatu - europejski filar NATO" czy zbrojne rami NATO" - sprawia, e przyszo UZE rysowaa si raczej zbyt wyranie. W 1998 r. nastpi przeom w rozwizaniu problemu usytuowania UZE w systemie bezpieczestwa europejskiego. Wczeniej, w 1996 r. na nadzwyczajnej sesji Zgromadzenia UZE w Londynie (22-23.02.) poparto propozycj, wczenia UZE do konstrukcji wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa UE oraz na posiedzeniu Rady Ministerialnej UZE w Birmingham (07.05.1996 r.) uznano, e kluczow rol w procesie budowy eropejskiej tosamoci bezpiecze stwa i obrony powinna odgrywa UZE, ktra [...] b dzie dziaa zarwno jako komponent obrony UE. jak i rodek wzmae-

aijcy europejski filar NATO [...]" Wanym wydarzeniem dla przyszoci UZE by szczyt francusko-brytyjski w Saint-Malo (03-04.12.1998 r.). Opublikowana tam deklaracja o obronie europejskiej sygnalizowaa potrzeb wzmocnienia roli UE na arenie midzynarodowej, zwaszcza w poktyce zagranicznej i bezpieczestwa. Zgodzono si co do celowoci budowy wiarygodnych si zbrojnych, ktre byyby zdolne autonomicznie dziaa w sytuacjach kryzysowych. UZE miaa zosta wczona do UE. Za takim rozwizaniem opowiadao si Zgromadzenie UZE na posiedzeniu 16.03.1999 r. UZE miaa zosta w czona w taki sposb, aby UE staa si rzeczywicie autonomicznym instrumentem bezpieczestwa i obrony europejskiej". Zaproponowano take, aby proces integrowania UZE i UE dokona si na zasadzie wsppracy midzyrzdowej i aby doprowadzi do utworzenia IV filaru Unii Europejskiej, albo te UZE wczy do systemu Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa i Obrony. [T..-NJ
Literatura: West European Union: History, Structures, Prospects, Brussels 1994; R. Ziba. Europejska tosamo bezpieczestwa i obrony. Warszawa 2000.

URZD WOJEWDZKI
- wyodrbniony zespl pracownikw administracji rzdowej stanowicy aparat pomocniczy -' wojewody. Skada si z wydziaw oraz rwnorzdnych komrek organizacyjnych powoywanych do usprawnienia dziaalnoci u.w. Na czele urzdu stoi dyrektor u.w., natomiast na czele wydziaw - dyrektorzy wydziaw. Tworz oni wraz z wicewojewod kolegium dziaajce przy wojewodzie. Pracownicy u.w. mog zosta upowanieni przez wojewod do zaatwiania w jego imieniu okrelonych spraw, w szczeglnoci do wydawania decyzji administracyjnych, [AA.]

USTAWA
- akt prawny o charakterze oglnym uchwalony przez parlament. Wyrniamy u. zasadnicze, noszce nazw - konstytucji, u. konstytucyjne (podejmowane kwalifikowan wikszoci gosw i dotyczce zmiany konstytucji) oraz u. zwyke. U. zwyka zajmuje pierwsze miejsce po konstytucji (i u. konstytucyjnej) w hierarchii -> rde prawa. Moe by uchwalana w kadej sprawie, zgodnie z wol wikszo ci parlamentarnej. Do rzadkoci nale rozwizania ograniczajce zakres materii ustawodawczej, jak np. we Francji. Czciej wystpuj natomiast sytuacje, w ktrych konstytucja wymienia kwestie, ktre mog by regulowane wycznie w formie ustawy (np. zmiana konstytucji, uchwalenie budetu, regulacja praw i wolnoci obywatelskich, tworzenie instytucji wyposaanych w kompetencje wadztwa publicznego itp.). U. s uchwalane w szczeglnym trybie, ktry w pastwie demokratycznym uwzgldnia zasad -* podziau wadz. Sekwencj czynnoci prowadzcych do uchwalenia u. nazywamy procesem ustawodawczym. Rozpoczyna go wykorzystanie prawa inicjatywy ustawodawczej, ktra przysuguje okrelonemu krgowi podmiotw polityki. W Polsce, zgodnie z konstytucj z 1997 r, s to posowie, senatorowie, prezydent i Rada Ministrw albo grupa 100 000 obywateli posiadajcych czynne prawo wyborcze, W przypadku -* budetu inicjatywa przysuguje wycznie rzdowi. Rozpatrywanie projektw u, odbywa si w trzech czytaniach. Pierwsze przeprowadza si na posiedzeniu komisji, nie wczeniej ni w 7 dni po wniesieniu projektu, lub na posiedzeniu sejmu. Drugie, obejmujce przedstawienie sprawozdania waciwych komisji - odbywa si w Sejmie RP nie wczeniej ni 7 dni po dorczeniu sprawozdania. Trzecie czytanie mo e odby si niezwocznie po drugim i obejmuje przedstawienie poprawek zgoszonych podczas drugiego czytania oraz goso-

430

ustrj polityczny

tfu

Utylitaryzrn

wanie. Jest to zwyky tryb postpowania, od ktrego naley odrni postpowanie skrcone oraz postpowanie z projektami Rady Ministrw jako pilne. Po uchwaleniu a. przez sejm jest ona przekazywana do senatu, ktry mo e j w cigu 30 dni przyj, wprowadzi do jej tekstu poprawki lub odrzuci. W tych dwch ostatnich przypadkach uznaje si stanowisko senatu za przyjte, jeli sejm nie odrzuci go bezwzgldn wikszoci gosw. U. przyjt przez Sejm i Senat RP przekazuje si do podpisu prezydentowi, ktry mo e j podpisa lub odmwi podpisu (zob. -* weto). Sejm z kolei mo e sprzeciw taki przegosowa wikszoci 3/5 gosw (do 1997 r. - 2/8 gosw). Przed podpisaniem tekstu u. prezydent moe wystpi do -* Trybunau Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodnoci ustawy z konstytucj. Wystpienie takie wstrzymuje wejcie u. w ycie, orzeczenie TE. o zgodnoci u. z konstytucj stwarza natomiast obowizek podpisania u. przez prezydenta Przedstawiony tryb postpowania umoliwia ujawnienie woli wielu podmiotw i stwarza warunki zarwno do uzyskania kompromisu, jak i do walki politycznej. [AA] USTRJ POLITYCZNY i.dos. urzdzenie) - pojcie prawnicze, ktre oznacza struktur organizacyjn , kompetencje i okrelone prawem wzajemne zalenoci organw pastwa. Termin ten wywodzi si z myli politycznej Arystotelesa, dla ktrego znaczy [...] ujcie w pewien porzdek wadz w ogle, a przede wszystkim naczelnej z nich, tj. rzdu". (Polityka, wyd. pol. 1964). We wspczesnej politologii pojcie u.p, zostao wyparte przez -* system i -reim polityczny. W doktrynie prawa konstytucyjnego podkrela si, e u.p. jest kategori zoon , oznaczajc podstawowe zasady struktury w adz pastwowych oraz g wne instytucje polityczne i prawne (Z. Jarosz, S. Zawadzki, Prawo konstytucyjne, 1980). W tym sensie jest zbiene z instytucjonalnym ujciem -* systemu politycznego. [AA.] UTOPIA - moment pojawienia si tego terminu w naukach spoecznych mona okreli dosy precyzyjnie. Utopia bya wysp, ktr opisa Th. More (Morus), angielski filozof i polityk, w niewielkiej ksieczce zatytuowanej Ksieczka zaiste zota i nie mniej poyteczna, jak przyjemna o najlepszym ustroju pastwa i nieznanej dotd wyspie Utopii", opublikowanej w 1516 r. Zrdosw i znaczenie nazwy wyspy opisanej przez More'a budzi do dzisiaj szereg kontrowersji. Rdze tego sowa - topos - jest pochodzenia greckiego i oznacza miejsce. Natomiast ou" peni funkcj zaprzeczenia. Dlatego Utopi mona tumaczy jako miejsce, ktrego nie ma" (J. Szacki), .jest nigdzie" (B. Baczko), dobre miejsce" (J. Szacki) lub kraj najlepszy" (B. Baczko). Od czasw Th. More' a z u. jest kojarzony model systemu pastwa, krainy, o nieokrelonej lokalizacji i czasie historycznym, w ktrym ludzie yj w penej harmonii, dostatku, pielgnujc wartoci moralne i kulturalne. Utopia'' More'a i u. powstajce w p niejszych czasach byy intelektualnymi konstrukcjami, w ktrych autorzy starali si przedstawi idealny system spoeczny. Amerykanin George Kateb wyr nia cztery typy kreacji u. 1) Opis wyimaginowanego spoeczestwa na og prezentowany w rnych okresach. 2) Stworzenie idealnego systemu politycznego. 3) Wykreowanie idealnego spoeczestwa lub te tylko jednostki. 4) Proroctwa mwice o transformacji indywidualnej i zbiorowej (G. Kateb, Utopia, [w:] International Encyklopedia of Social Sciences, New York 1968). U. zawieraj pewne cechy, ktre dotycz: wiecznego pokoju, szczliwej pracy i satysfakcjonujcego odpoczynku, maksymalnego zaspokojenia potrzeb, penej rwnoci bd zracjonalizowanej nierwnoci, oparcia systemu politycznego na braku wadzy, wsplnych rzdach

bd powierzeniu jej najlepszym oraz cnotliwo (porzdno) obywateli. U. kreowane w umysach intelektualistw s wyrazem tsknoty za ideaem, a take aktywizmu -mo liwoci kreacji przyszoci na podstawie idealnego modelu, ktry w pewnym sensie jest wynikiem analizy przeszoci i dowiadczenia spoecznego. Wanie dlatego niektrzy prbuj wywodzi genetycznie utopi z - mitu. Niew tpliwie wsplna w tych pojciach jest irracjonalno. Bywaj jednak koncepcje, ktre nie tylko genetycznie, ale i merytorycznie prbuj poczy te pojcia. U. jest czsto czona z mitem nie tyle semantycznie, ile merytorycznie. Jest to pewnym bdem. Wynika to z faktu, i jedno i drugie pojcie silnie oddziaywuje na obszar polityki, zawiera duy adunek emocjonalny, powoduje, i ludzie podporzdkowuj czsto swoje realne ycie utopii bd mitowi. R nica polega jednak na tym, i mit ma swoje rda w historii, rodzi si na og w sposb spontaniczny, majc odniesienie do faktw historycznych (rnie interpretowanych). U. jest skierowana w przyszo, jest dzieem wyrafinowanego umysu. Niektre utopijne koncepcje nie miay charakteru iylko literackiego, ale prbowano je take zrealizowa. Czyniono to rnymi drogami.Tak np. socjalista utopijny R. Owen (obok Saint-Simona i Fouriera) tworzy dwukrotnie idealne spoecznoci". Miay one si swojego przykadu, przez apel do rozumu imoralnoci przekona innych do socjalizmu (zob, -* socjalizm utopijny). Inn drog bya przemoc, za pomoc ktrej w systemach -* totalitarnych starano si stworzy idealne spoeczestwo, ktre odpowiadaoby teoretycznym czy wyspekulowanym zao eniom (-+ nazizm, ~* stalinizm). Na to, jak niebezpieczne i paradoksalne mog by rezultaty praktycznego wcielania ideaw, ale take na powaniejsz jeszcze refleksj o istocie rozwoju procesw historycznych, politycznych wskazuje prowokacyjna wierszowana konstatacjaM. Abensoura: To z winy Platona wiat tak le si krci Z winy Tomasza More'a Byty obozy mierci. [E.M.]
L i t e r a t u r a : M. Abensoux Les proses des Maitres-Reueurs, Libre" 1978, nr 4, [za:] B, Baczko, Wyobraenia spoeczne, Warszawa 1994; A. Kowalska, Od utopii do aniy-utopii, Warszawa 1987; L. Kleszcz, Filozofia i utopia. Platon, Biblia, Nietzsche, Wro-cawl997; J. Szacki, Spotkanie z utopi. Warszawa 1980.

UTYL1TARYZM (ac, uiilitas - korzy , poytek, wygoda) - doktryna bd postawa moralna, rozpowszech-niona w XVIII i XIX w., goszca, e najwyszym dobrem (celem moralnym) jest poytek jednostki lub spoecze stwa, a podstawowym kryterium dziaania ludzi i oceny tego dziaania jest uyteczno. Ponadto u. zak ada, e d enie do dobra wasnego sprzyja pomnoeniu dobra spoecznego, natomiast celem wszelkiego dziaania moralnego, spoecznego, politycznego powinno by najwiksze szczcie najwikszej liczby ludzi". Doktryna u. stanowia filozoficzno-moraln podbudow klasycznego liberalizmu i teorii - leseferyzmu. Najwybitniejszym przedstawicielem u. by Jeremy Bentham (1748-1832). Najwiksze znaczenie maj nastpujce jego prace: Fragment o rzdzie (1776), Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa (1789) oraz Kodeks konstytucyjny (1830). Jego pogldy ksztatoway si pod wyranym wpywem teorii Helwecjusza i j. Locke'a. W ujciu Benthama u. oznacza przyjcie aksjomatu, e czowiek aprobuje to, co jest dla niego poyteczne, poyteczne za jest to, co mu sprawia przyjemno ihedonizm etyczny). Twierdzi, e nie ma dobra spoecznego, ktre byoby niezalene od dobra poszcze-o-lnwh iednosfek Tntprps ;r>r>-pp7T>riei iest suma interesw rwszeze.ffhweh

[Utyli taryzm

-/.;?
np

jednostek, ktre si na ni skadaj (teoria atoraizrnu spoecznego]. Gwny nacisk fcadt na rozwag i dowodzi, e czysto rozumowy rachunek i trzewo intelektualna nabewniei wskazuj czowiekowi, jakie zachowanie przyniesie mu przyjemno lub na paszczyzn : nienieiaknajwikszego szczcia dla jak najwikszej liczby ludzi. rodkiem prowadzcym do urzeczywistnienia tej zasady byo racjonalne ustawodawstwo, zapewniajce wszystkim obywatelom bezpieczestwo, rwno oraz ruesb^powaneposiadaiiiewasiMci.Wsferze gospodarczej rdem dostatku, pomylnoci i szczcia jednostek! spoeczestwa bya wolna konkurencja. Doktryn u. rozwija:! w nastpnych latach Mili i J.S. Mili. Za wspoieze5n posta u, uwaa si pragmatyzm (zob. -* instrurnentalizra). Czoowym propagatorem u, jest take Milton Friedman (Capitalism and Freedom, I9625 Free to Choose, 1980), ktrego pogldy spoeczno-ekonomiczne okrela si jako leseferyzm utylitarYstyczny" (R. Legutko, Spory o kapi-lalizrn. .Krakw 1994) (20b. le -> neoliberalizm). [K.D.]

VIP
pojcie stosowane potocznie na okrelenie osoby szczeglnie wanej z. racji penionej przez ni funkcji czy te zajmowanego stanowiska. Termin powsta w wyniku poczenia pierwszych liter trzech angielskich sw very important person, co w polskim tumaczeniu oznacza bardzo wan osob". fBJi.]

:^-^Val;

485

Wartoci polityczne

kontrowersyjn polityk (np. pojawiaj si kwestie programowe mogce rozbi poparcie wikszoci parlamentarnej) i chce si zorientowa, cz)' dysponuje wystarczajcym marginesem" poparcia w parlamencie. [R.H.]

VJALKA - KOOPERACJA WETO

idos sprzeciw) - instrument prawny umoliwiajcy konkretnemu organowi pastwowemu wyraenie negatywnego stanowiska wobec decyzji innego organu, ktry wstrzymuje lub uniemo liwia jej wejcie w ycie. Rozrniamy w, absolutne, ktrego uycie '.iiaiacw. uzaleniajce wejcie decyzj ,, _ igosowarua, najczsucj a^ici^u Przykadem w, zawieszajcego jest uprawnienie gowy pastwa do kwestionowania decyzji parlamentu. Jest ono wyrazem -* podziau wadz. Prototyp tego rozwizania zawiera Konstytucja USA, dajca prezydentowi prawo sprzeciwu wobec kadej ustawy przyjtej przez kongres. W. mo e by przegosowane przez, obie izby parlamentu Ori. przez Izb Reprezentantw i Senat) wikszoci 2/3 gosw i po spenieniu tego warunku ustawa wchodzi w ycie. Podobne uprawnienie przysuguje prezydentowi Francji. Moe on zwrci si o ponowne rozpatrzenie ustawy, ktrego nie moe parlament odmwi. Polska maa konstytucja", regulujc sposb realizacji zasady podziau wadz, przyja, e prezydent moe sprzeciwi si kadej ustawie, ktra zostaa uchwalona przez sejm i senat. Odmowa podpisania ustawy wie si z przekazaniem sejmowi umotywowanego wniosku o jej ponowne rozpatrzenie. Ponowne gosowanie odbywa si tylko w sejmie (nie w senacie) i w razie uzyskania wikszoci 2/3 gosw w, prezydenta zostaje obalone. Ten tryb postpowania uzalenia skuteczno sprzeciwu gowy pastwa od ukadu si w sejmie. Konstytucja z 1997 r. wprowadzia natomiast istotn zmian, ktra polega na odmiennym okreleniu wikszoci parlamentarnej wymaganej do obalenia sprzeciwu prezydenta. Wynosi ona obecnie 3/5 i jest wyrazem wzmocnienia pozycji parlamentu wobec gowy pastwa. Od w. gowy pastwa naley odrni w. ludowe, ktre jest jedn z form demokracji bezporedniej. Przewiduje je m.in. konstytucja Woch i Szwajcarii. Polega ono na tym, e na danie okrelonej liczby obywateli, domagajcych si przyjcia lub zniesienia jakiego przepisu, ogasza si - referendum. W takim przypadku zwo anie referendum spenia funkcj w. zawieszajcego. [A.Al WARTOCI POLITYCZNE -jedna z podstawowych kategorii analitycznych -* aksjologii, -+ teorii polityki, -* ideologii i doktryn pohtycznych, - kultury politycznej, -+ wiadomoci politycznej; czsto rozpatrywana jako przedmiot analiz opisowych wybranych kategoriipolitycznych (np. -* pastwo, - demokracja, -* wolno). Moe suy jako zasada wartociujca w ocenie porwnawczej podobnych zjawisk i procesw politycznych (np. ustrojw niedemokratycznych, transformacji ustrojowej itd,). Najczciej w.p. s stosowane w dwojakim rozumieniu: a) jako zobiektywizowane wzorce normatywne pozytywnie ocenianego porzdku pohtyczno-instytiicjo-nanego. W rym ujciu w.p. stanowi integraln cz funkcjonujcych norm w systemach spoeczno-politycznych; b) jako kryterium lub zasada wyboru potrzeb, interesw i de jednostki lub grup spoecznych w sferze polityki. Taide rozumienie w.p. wie si z pojciami celw i ich hierarchii, ktrych osignicie i ustalenie wymaga ocen i.S. Ehrlich). Stosujc kryterium zasigu w.p., wyr nia si: wartoci oglnospoeczne (makro) stanowice wzorce istniejcego rx>rzdikunonriatywno-uTstytucjon^mego(np. w.p. zawarte bd wynikajce z konstytucji, przepisw prawa, a take wchodzce w skad kultury politycznej systemu); wartoci na poziomie iuezo, bd ce determinant zachowa politycznych rnych -grup spoecznych lub politycznych, ->- partii i -* ruchw politycznych, organizacji, zwizkw itd. W niektrych przypadkach wartoci te mog sta w kolizji z wartociami oficjalnie uznawanymi i lansowanymi (makro), co moe prowadzi do powstania dwuwadzy, opozycji pozaparlamentarnej lub partii antysystemowych (zob.-* partie polityczne); wartoci indywidualne (mikro) penice rol kryterium wyboru de jednostkowych (subiektywnie pojmowanego dobra), a wskutek tego wpywajcych w istotny sposb na procesy motywacyjne i zachowania jednostek. Zasadnicz rol na tym poziomie odgrywa proces -+ internalizacji wartoci przez jednostk, ktry prowadzi do ksztatowania si okrelonych -* postaw politycznych, odpowiadajcych wartociom internalizowanym, bdcych odbiciem pogldw i przekona politycznych jednostki. Przedstawiane w literaturze przedmiotu typologie wartoci zawieraj take podzia na wartoci: antote!i< - * b dce celem samymi w sobie (warto ci-cele), i instrumentalne, stanowice -uuaeK dc :.:b osignicia (wartoci-rodki); deklarowane i realizowan* centralne (usytuowane najwyej w hierarchii wartoci) i wtrne (wynikajce z wartoci centralnych lub im podporzdkowane); trwae (ponadczasowe, wzgldnie autonomiczne, majce walor midzypokoleniowy i budzce powszechn akceptacj) i efemeryczne (aktualne, majce charakter przejciowy); racjonalne (moliwe do realizacji w danych warunkach politycznych, spoeczno-ekonomicznych bd kulturowych) i irracjonalne (oderwane od realiw spoeczno-pohtycznych, nierzadko stanowice rdo rnego rodzaju fikcji i zudze , - utopii, -* mitw itp.); abstrakcyjne i konkretne. W formie mniej lub bardziej uporzdkowanej w.p. tworz system (ukad) wartoci. System wartoci nie jeststruktur monolityczn czy stabiln, lecz ulegajc cigym przeobraeniom. W sferze polityki proces ten obejmuje zarwno zmian treci, jak i funkcji wp. Na og wskazuje si, i w.p. (systemy wartoci) peni w systemie politycznym funkcj: integracyjn (s podstaw do tworzenia rozmaitych instytucji i organizacji), motywacyjn (inspiruj ludzi do rnych dziaa pohtycznych, stymuluj ich zachowanie, stopie aktywnoci) oraz stabilizujc - sankcjonuj istniejcy porzdek instytucjonalny, wa-

WOTUM NIEUFNOCI
- instytucja stosowana w -> parlamentarno-gabinetowych oraz - semiprezydenckich reimach, ktra suy realizacji odpowiedzialnoci politycznej -> egzekutywy przed -" legislatyw . Umoliwia ona usunicie -> gabinetu wwczas, gdy wikszo w parlamencie bdzie tego sobie yczya. Powszechnie akceptowana jest zasada, i rzd musi poda si do dymisji, jeeli przegra parlamentarne gosowanie nad wnioskiem o w.n. Dotyczy to nawet i tych krajw, w ktrych konstytucji nie ma wyranego przepisu dotyczcego tej instytucji (np. w Wielkiej Brytanii i Finlandii). W tym drugim przypadku obowizuje zasada, i gowa pastwa moe" zaakceptowa rezygnacj gabinetu w przypadku uchwalenia wniosku o w.n. Spord krajw Europy tylko w Szwajcarii nie ma moliwo ci obalenia gabinetu w drodze w.n. W niektrych krajach stosowana jest tz w. kwalifikowana wersja w.n.. czyli -* konstruktywne wotum nieufnoci. Wystpuje rwnie forma w. zaufania Jest to instytucja stosowana przez gabinet jako swoistego rodzaju test poparcia", jakim cieszy si on w parlamencie. Wniosek o w. zaufania stawa premier, a parlament przeprowadza nad nim gosowanie. Z reguy premier korzysta z tej instytucji, gdy zamierza prowadzi do

486

487 _________.__ ___________________________________________ _ ______

-rr^ne^.

W cele i d enia jednostek lub grup. stanowi podstaw -- legitymizacji danego runkuja caei. , a taMe zabezpieczaj jego stabilno. ^"LtS: Kade spoeczestwo wytwarza okrelony system rt Wedug J-^J^gjonowanie, tote mo na ^wiedzie, e w kadym spoeJ przeimany w ramach tego systemu, zapewnic sobie spoK j npmuupadkowi^|E5i _______________ -------------"T~rW Neumann JWiy_u i spoeczne uwarunkowania wyobrae, o sy*mu L i t e r a t u r -. "* *%*?% $* (redJ Wniany wartoci a system potoycw?. *arwa"a1tob 3^ "sztmS Sp0iLriS^c i-*-** Katowice 1992; S. Ehrhch. S? ,?'^, rachowania. Rzecz o _M_ci systemu, norm, Warszawa 1995. , r hSSJotypraa dziennikarzy Washington Post", a zwizany ze stosowaniem -^SS Partu Republika skiej przestpczych metod tap^zakiadame przez fui^^^;^vprzechwycemuirfoiTnacjidotryczaeychstrategn^yboraejParta ^wlZ^bLch 1972 r. Kolejne postpowania wyjce ujawniy Demok > f feteiiw^cym'zednKyBialegoDomuCPartiaRepubi.toiskavwgrala 0 p^ * nt -N ^ Ich prfestp|wo polegao przede wszysttom na tym. ^SSS winowajcw oraz utrudmah' i blokowali dziaania sdw 12FJ"5 Wch Prezydent odmwi SZ ujawnienia dokumentw, ktrymi dysponowa, rt StoSspenieniu przestpstwa, zasaniajc si doktryna przywileju a ktre sw^v ,-.,fcj xijJT^ ,**-,* twn armiment a IS Jednak Sad Najwyszy odmici ten argument SSoby i konstytucyjnej (zob. zastosowania procedury - odpowieazialnosci k W obliczu groby zastosowania, pruwuu-i j - u^.^., v impeachment) prezydent Nixon poda si do dymisji i zastpi go wiceprezydent Q ponj[ ^U^ po objciu urzdu zastosowa on wobec byego prezydenta akt aski. Skandal zachwia zaufanie obywateli do instytucji prezydenta i spowodowa podjcie przez Kongres ^iala majcych na celu ograniczenie, niejednokrotnie dyskrecjonalnych, uprawnie szefa egzekutywy. 'Skandal okrelono mianem '"Watergate" od nazwy hotelu *v Waszyngtonie, w ktrym miecia si w 1972 r. gwna kwatera wyborcza demokratw. Fakt ujawnienia wamania do pokojw zajmowanych przez urzdnikw wyborczych tej oartii wywoa reakcj acuchow , ktra zakoczya si dymisj prezydenta. [RH,]

WIZI SPOECZNE
1. W ujciu psychologii to subiektywnie odczuwane poczucie wsplnoty i cznoci pomidzy jednostkami, oparte na akceptacji przynalenoci do grupy, przestrzeganiu wartoci, norm i wzorw zachowa grupowych, wiadomoci wsplnych interesw oraz podporzdkowaniu wasnych celw interesom grupowym. 2. Wa w rozuinieniu socjologicznym to obiektywnie istniejcy system stosunkw, instytucji, rodkw kontroli spoecznej, ktry skupia jednostki, podgrupy i inne elementy skadowe zbiorowoci w cao zdoln do trwania i rozwoju (J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii ,1912). W.s. stanowi czynnik konstytuujcy zbiorowoci i grupy spoeczne, istniej niezalenie od uwiadomienia ich przez poszczeglne podmioty Rozrnia si nastpujce typy w.s. ;a) obiektywne i subiektywne, b) formalne i nieformalne, c) naturalne (powstae spontanicznie) i stanowione (jako rezultat dobrowolnej umowy albo oparte na przymusie, narzucone), d) bezporednie (wynikajce z osobistych kontaktw) i porednie (powstae w warunkach braku przestrzennej stycznoci 1 duej liczebnoci czonkw grupy, bezosobowe), e) trwae i incydentalne, 0 cakowite (obejmujce i ograniczajce wszystkie stosunki i zalenoci podmiotu do ram jednej zbiorowoci) i czciowe istniejce w sytuacji, gdy podmiot jednoczenie zwizany jest z wieloma zhiorowociarni ktre wytwarzaj odrbne, specyficzne w.s.) (J. Kulpiska, Czowiek jako istota spoeczna, 1991). 3. W praktyce politycznej najwaniejsze sprzesanMi mechanizmy powodujce trwao i tuiilccjonalno w.s. i w. politycznych oraz ich -> anomi (dezintegracj). -> Rozwj spoeczny zawiera dwie przeciwstawne tendencje: a) d enie do zapewnienia integracji danego spoeczestwa przez wytwarzanie i wzmacnianie funkcjonalnych w.s. i politycznych, b) procesy destrukcji zachodzce w wyniku przemian cywilizacyjnych, innowacji. -* konfliktw spoecznych itd. Dezintegracja ws. i politycznych moe przyj posta radykaln (np. rewolucji politycznej, kulturalnej, obyczajowej, technologicznej) albo posta ewolucyjn (jest wtedy rezultatem stopniowych przeksztace ekonomicznych, socjalnych, industrialnych, mbanizacyjnych, migracyjnych itd.). Zadaniem instytucji wadzy jest zatem staa obserwacja i wnioskowanie o przeksztaceniach w.s. i politycznych w zbiorowociaci, wewntrz poszczeglnych -* podmiotw polityki, grupach formalnych i nieformalnych. Kierunki tych przemian pozwalaj okreli perspektyw rozwoju spoecze stwa i -* systemu politycznego. Na podstawie takich informacji instytucje wadzy mog zaprojektowa odpowiednie dziaania wytwarzajce podane w.s. i polityczne oraz ograniczajce b d likwidujce niepodane. Jednoczenie dynamika tych zmian moe zaskoczy obserwatorw ycia politycznego i rzdzcych, czego przykadem jest szybkie zorganizowanie si i wewn trzna integracja mchu Solidarno". [L.S.]

WIKSZO GOSW
__ Dr0CerLt (odsetek) gosw wymaganych do wanego podejmowania uchwa przez organy kolegialne lub niezbdnych dla - prawomocnoci okrelonej decyzji prawnopolitycznej (np procent gosw gwarantujcych otrzymanie mandatu w wyborach powszechnych). -+ systemie wyborczym januyua,b awujwa u**v, a~j wikszo gosw, czyli najwiksz liczb gosw. Do podjcia uchway moe by wymagana tzw bezwzgldna wikszo gosw (wicej ni poowa) obecnych, czonkw organu kolegialnego. Mo e pojawi si wymg tzw. absolutnej wikszoci gosw ustawowo okrelonego skadu organu. Kwalifikowana wikszo gosw jest zawsze dokadnie okrelona i moe zosta wyznaczona np. na poziomie 2/3 lub 3/4 wanie oddanych gosw. jest w Liczby czonkw; art, 145 ust. 2). [R.H.] stan oskarenia (2/3 gosw ustawowe.

WIZERUNEK
{image polityczny) - obraz, ksztat, wyobraenie sylwetki politycznej jednostki, grupy, organizacji bd instytucji powstajce w wiadomoci odbiorcw. \Y zawiera elementy wartociujce, ktre wpywaj na decyzje i dziaania podejmowane przez inne podmioty. Dbao o pozytywny w, wadzy przez ni sam i tworzenie negatywnego obrazu przez jej przeciwnikw wydaj si schematem tak starym, jak sama wadza. Tym zabiegom, w przeszoci towarzyszyo np. nadawanie boskiego charakteru wadcy, podkrelanie dystansu dzielcego wadz od posplstwa (np. rozmiary siedzib wadcy czy te eksponowanie bogactwa). Temu te celowi suyo tworzenie nimbu tajemniczoci wok wadcy i przewiadczenia wrd poddanych o jego nieomylnoci i dobroci i mit dobrego cara i zych urzdnikw). Niektre z tych elementw (np. bosko wadcy") ulegy modyfikacji bd cakowitej zmianie. Wraz z rozwojem parlamentaryzmu i demokracji zaczy si pojawia wok'

Wadza polityczna

politykw grupy agitaeyjno-propagandowe. Celem uzyskania poparcia na sejmikach, monarcha oddziaywa przez swoich zaufanych, ktrzy jednoczenie cieszyli si szacunkiem miejscowej spoecznoci" (Bystro, Dzieje obyczj w w dawnej Polsce, t. II, I960), Take dwudziestowieczne systemy totalitarne dbay, w pewnym sensie, o wizerunek swoich politykw i go ksztatoway. By to jednak sposb bardziej zbliony do tych stosowanych w monarchiach ni w spoecze stwach demokratycznych. Wspczenie tworzeniem wizerunku politycznego zajmuj si zespoy specjalistw, gwnie dlatego, aby maksymalnie ograniczy przypadkowo czy kompromitacj kandydata. Tworz one obraz przy wykorzystaniu w tym celu technik manipulacyjnych. Ten sposb zosta przejty od specjalistw zajmujcych si sprzeda towarw. Obszar polityki potraktowano jak rynek, a podmioty polityczne jak towary. Przyjmuje si, e przeomowe znaczenie zwizane z przeniesieniem wzorw reklamowania produktw przemysowych do polityki miaa kampania prezydencka R. Nixona w 1968 r. Cay proces tworzenia wizerunku politycznego kandydata przeksztaci si w widowisko reklamowe. Startujc w wyborach, polityk staje si towarem", ktry dane ugrupowanie polityczne stara si jak, najlepiej sprzeda". Psychologowie dostarczajcy informacji dostrzegli znaczenie schematyzaeji odbioru (zob. -+ stereotyp polityczny). Teoretyczna znajomo mechanizmw kreacji jednostki pozwala na dziaania, ktre z reguy przynosz kandydatom sukces polityczny chocia prawd jest, i zemu kandydatowi nie pomoe nawet najlepsza kampania, natomiast le przeprowadzona kampania mo e pogrzeba szans nawet bardzo dobrego kandydata. Nad wizerunkiem dzisiejszych politykw w kampaniach wyborczych czuwaj-* sztaby wyborcze, ktre skadaj si z: psychologw, wiza-ystw, socjologw, politologw, kosmetykw, scenografw, ktrzy staraj si sprosta wspczesnym wymaganiom kampanii wyborczej. Na og politycy nie zdaj sobie sprawy z faktu, e ich image kreuje w 55% ich wygld i zachowanie, w 3&% to, jak mwi, a tylko w 7% to, co mwi (Bruce, Images of Power: How the image Makers Shape Our Leaders, London, 1992). Wielu politykw przegrywao, kiedy prbowali zastpi form treci. Na inne ujcie problemu w. wskazuje K.E. Bouding, mwic o szerszym aspekcie wizerunku rzeczywisto ci, Pierwszy stanowi tzw. systemy progowe {threshold systems ), kiedy to niewielkie zdarzenia powoduj daleko idce konsekwencje. Drugi przypadek to system, ktry jest stymulowany (kierowany) wyobraeniami (image-directed). Pozytywne b d negatywne wyobraenia spoeczne o przyszo ci systemu mog sta si przyczyn postpu bd dezorganizacji, apatii czy zachowa destrukcyjnych. Zjawisko co moe wystpi w sferach politycznej, gospodarczej, a take w wielu innych, Wiedza, jak posiada S3rstem o sobie", staje si istotnym elementem wasnej dynamiki. Std te istotnym czynnikiem nie tylko informacyjnym, ale i kreacyjnym s nastroje opinii publicznej. [E.M.] L i t e r a t u r a : E. Axonsoa, Czowiek isiola spoeczna. Warszawa 1995; K.E. Bouding, The Place of the Image in the Dynamics of Society, [w:], Explorations in Social Change, London 1964; W. Lippman, Public opinion, New York 1922: T. Lis, Jak to si robi w Ameryce, Warszawa 1994; Z.J. Pietra, Decydowanie polityczne, Warszawa 1998. WADZA POLITYCZNA 1. Wieloznaczne pojcie definiowane w kategoriach; a) behawioralnych -jako szczeglne rachowania modyfikujce zachowania innych ludzi; b) teleologieznyeh -jako realizacja przyjtych celw i wytwarzanie oczekiwanych skutkw; c) instrumentalnych - jako moliwo stosowania szczeglnych rodkw, zw aszcza przemocy; d) strukturalnych jako szczeglny stosunek pomidzy rzdzcymi a rzdzonymi; e! + wpywu - jako

488

.-Sit

W'adza polityczna

moliwo oddziaywania na ludzi w celu spowodowania podanych zachowa; f) konfliktu - jako [...] moliwo podejmowania decyzji regulujcych rozdzia dbr w sytuacjach konfliktowych" {J.J. Wiatr, Socjologia polityki, 1999). 2, We wspczesnej literaturze politologicznej wystpuj dwa oglne sposoby definiowania w.p.; a) substancjalny (atrybutywny), okrelajcy w.p. jako instrument (zbir rodkw), z wyeksponowaniem - przymusu, przez ktry dany podmiot narzuca i egzekwuje swoj wol wobec innych podmiotw, b) relacjonalny, ujmujcy w.p. jako specyficzny stosunek spoeczny, ktry opiera si na strukturalnych konfliktach interesw ekonomicznych, politycznych, socjalnych i kulturowych pomidzy nierwnorzdnymi podmiotami polityki; stosunek ten uwarunkowany jest normami politycznymi i -* normami prawnymi okrelajcymi relacje nadrzdnoci i podrzeanoci, w ktrych podmiot nadrzdny posiada sta i zinstytucjonalizowan kompetencj regulowania - kooperacji pozytywnej i negatywnej, wcznie ze stosowaniem sankcji przymusu (E Bachrach, H.S. Baratz, Power and Poverty. Theory and Practice, 1970), W ramach ujcia wp. jako stosunku spoecznego, K- Paecki wskazuje na normatywny oraz realny aspekt wadzy, i wyrnia jej trzy rodzaje; a) ,,[...] wadza sprawowana to przedmiotowy i podmiotowy zakres podjtych przez okrelony podmiot wadczy decyzji w okrelonym czasie, Uczc od momentu inicjacji wadzy"; b) [...] wadza kontrolowana to zakres, w jakim decyzje, podjte przez podmiot wadczy w okrelonym czasie, poddane zostay szeroko rozumianym rodkom kontroli (zarwno przed ich realizacj - np. naciski indoktrynacyjne; w trakcie ich realizacji - np. nadzr; jak i po ich wykonaniu lub niewykonaniu - np. stosowanie pozytywnych i negatywnych sankcji"; c) [...] wadza realna to zakres (stopie) wykonania (respektowania) decyzji politycznych" (K Paleeki, Prawo, polityka, wadza, 1988). D.H. Wrongwyrnia cztery aspekty (formy) w.p.: a) przemoc jako legalne stosowanie rodkw fizycznych wymuszajcych realizacj decyzji wadczych; b) -* manipulacj, c) -> perswazj, d) autorytet jako zdolno podmiotu w.p. - oparta na jego kompetencjach formalnych i/lub walorach osobistych - do egzekwowania decyzji bez stosowania przemocy (D.H.Wrong, Power. Its Forms, Bases and Uses, 1988; A.M. Faliski, Polityka i wadza, 1991). Do podstawowych funkcji w.p. zaiiczasi: a) f. integracyjn -scalania i koordynowania konfliktowych dziaa -* podmiotw polityki wok nadrzdnych wartoci i interesw warunkujcych trwao - systemu politycznego (w tym pozycj podmiotu w.p.) i systemu oglnospoecznego; b) f. dystrybucyjn - narzucania kryteriw i regulacji rozmiarw podziau dbr materialnych i niematerialnych pomidzy podmioty; c) f, ochronn - zapewniania zewntrznego bezpieczestwa - systemu spoecznego (w otoczeniu midzynarodowym) oraz bezpieczestwa wewn trznego, tzn. trwao ci systemowych regu i mechanizmw gwarantujcych min. stabilno pozycji podmiotu w.p.; d) strukturotwrcz wytwarzania socjopolitycznych podziaw w spoeczestwie oraz form organizacyjnych umoliwiajcych innym podmiotom udzia w yciu politycznym przez bezporednie lub porednie wpywanie na procesy decyzyjne w systemie politycznym (E Winczorek, Wadza polityczna, 1981). Wrd rodkw sprawowania w.p. wyrnia si: a) przymus fizyczny, stosowany w sytuacjach zagroenia b d rzeczywistego amania norm regulujcych funkcjonowanie systemu politycznego i systemu oglnospoecznego; b) bodce materialne i moralne regulujce zachowania jednostek i -> grup spoecznych przez mechanizmy potencjalizacji i realnego stosowania kar i nagrd, tzn. zaspokajania lub uniemoliwiania zaspokajania potrzeb i interesw poszczeglnych podmiotw; c) zabiegi perswazyjno-ideologiczne, uzasadniajce prawdziw lub pozorn [...] zgodno interesw, systemw warto ci, celw dzierycieia w adzy [...] z interesami, wartociami i celami podmiotw podporzdkowanych"; d) regulacj i kontrol informacji

Wojewoda__________________________________________________________ 490 w systemie politycznym i jego otoczeniu, ktre zapewniaj ukierunkowane ksztatowanie wiadomoci i postaw udzi oraz manipulowanie ich zachowaniami w postaci dostarczania zr nicowanych - w sensie iloci i jakoci- informacji, uatwiajcych hibutradruajcych podjcie racjonalnych zachowa (EWmczorek). Wyjanienie mechanizmu sprawowania w.p. wymaga zastosowania w analizie takich poj, jak: polityczne - poteeby, -interesy, sprzeczno, -1- konflikt, - kooperacja pozytywna i negatywna, polityczne -* decyzje, -* zachowania, -* dziaania, -* partycypacj - centralizacja, -* decentralizacja, - koncentracja, - dekoncentracja, -* podmiot, - podmiotowo, ~> pastwo, - partia, -+ organizacja, - biurokracja, -* reim, stosunki, -* system polityczny itd. [L.S.] Literatura: J. Baszkiewicz, Wadza, Wrocaw 1999; B, Hindess, Filozofie wadzy. Od Hobbesa do Poucaulia, Warszawa - Wroclaw 1999-, A. Riklin, Niccolo Maciiiaveilego nauka o rzdzeniu, Pozna 2000.

491

'Wojna

Z trybem powoywania koresponduje okrelenie podlegoci w. Za sw dziaalno, ocenian pod wzgldem zgodnoci z prawem oraz z polityka rzdu, a take rzetelnoci i gospodarnoci, w. ponosi odpowiedzialno wycznie przed prezesem Rady Ministrw Samorzd wojewdzki (zob. -* sejmik wojewdztwa) utraci prawo oceny dziaalnoci administracji rzdowej, ktre przewidywaa wersja ustawy z 08.03.1990 r. Rozwizanie to ma na celu uniezalenienie w. od ukadw lokalnych. [A.A.]

WOJNA
- pojcie obejmujce do rnorodne zjawiska, rnie pojmowane przez wspczesnych badaczy oraz klasykw myli spoeczno-politycznej i doktryn politycznych. Dzieje si tak gwnie dlatego, e w. jako zjawisko polityczne ulega w historii znaczcym przemianom. Historyczn apologetyk w. znajdziemy w pracach T. Hobbesa, N. Machiavellego, H. Grocjusza, F. Nietzschego, M. Schillera, C. von Ciausevitza. E Proudhona czy M, Bakunina. W ujciu tych autorw w. to zjawisko cenne, przynoszce saw , bogactwo, przestrze yciow, stymulujce rozwj spoeczny Dla Machiavellego wojna jest swoistym stanem dziaania politycznego", rodkiem usprawiedliwiajcym naruszanie sprawiedliwo ci, gwat, bezprawie. Zaprzeczeniem tych postaw w ocenie wojny t siy jako rodka realizacji polityki zagranicznej pa stwa s pogldy m.in.; E. Kanta, J. Blocha, M. Ghandhiego. W ich odczuciu w. bya zawsze zjawiskiem w najwy szym stopniu niemoralnym oraz bardzo kosztownym. W sposb bardziej zo ony i wielowarstwowy zjawisko w. ujmuje A. J. Toynbee. Neguje on j przede wszystkim ze wzgldu na zgubne skutki dla czowieka i cywilizacji ludzkiej. Potpienie moralne kieruje przy tym nie tylko na zjawisko w., ale na militaryzm, czyli uprawianie polityki wojny dla samej wojny". Instrumentalizacj w. obserwujemy u C, von Clausevitza, dla ktrego wojna wynika z dziaa politycznych, jest ich nastpstwem realizowanym w formie zbrojnej, jest nie tyiko politycznym, lecz i prawdziwym narzdziem polityki, cigiem skutkw politycznych przeprowadzanych innymi rodkami", W. to wedug L. Oppenheimera: spr midzy dwoma lub wicej pa stwami przy uyciu si zbrojnych". J.B. Moore definiuje w. jako istnienie prawnego stanu rzeczy, w ktrym mona dochodzi praw przy uyciu siy". Instytut Sztokholmski Bada nad Pokojem - SIPRI - okrela w. jako wikszy konflikt, zbrojny, w ktrym przez du szy okres walcz ze sob oddziay wojskowe podlege dwm albo wicej rzdom lub te jednemu rzdowi, i co najmniej jednej, zorganizowanej oraz uzbrojonej organizacji". SIPRI kwalifikuje ponadto dany konflikt jako w., jeeli w wyniku dziaa zbrojnych zgino co najmniej 1000 osb. Definicja ta jest obecnie powszechnie stosowana do oceny rozmiarw konfliktw i wojen. Wedug tego kryterium pod koniec 1992 r. toczyo sie 30 wojen, w kocu 1991 r. - tak e 30, w 1989 r. - 33, w 1988 r. - 36 i w 1987 r. - 36. Wedug szacunkowych danych SIPRI w konfliktach zbrojnych po 1975 r. zgino ok. 5 min ludzi, z czego najwicej w Kambody (.ponad 2 min) i Afganistanie (ponad 1 min). Ta liczba zwiksza si dramatycznie, gdy zostan uwzgldnione konflikty m.in. w byej Jugosawii, w Czeczenii, Haiti, Tadykistanie (dane za SIPRI, rocznik 1993). E Wallensteen i K. Axel obliczyli, e w okresie 1989-1992 w wiecie wybuchy 82 konflikty zbrojne, w tym 35 zostao potraktowanych jako w., za 25 uznano za konflikty redniej intensywnoci (kryterium stanowa mier do 1 tys. ludzi w walce w czasie 1 roku i nie mniej ni 25 osb). Pozostae 22 to konflikty maej intensywnoci, w ktrych ginie mniej anieli 1 tys. osb. Wnioski z tego raportu sprowadzaj si do stwierdzenia, e w czasie ostatnich czterech lat wiat znalaz si w stanie wysokiego nasycenia konfliktami zbrojnymi o duym stopniu ryzyka" (E Wallensteen, K. Axel, Armed

WOJEUyODA

- terenowy organ - administracji publicznej. W sensie formalno-prawnym w. jest jednoosobowym, terenowym organem rzdowej administracji oglnej. Zgodnie z ustaw z 05.06.1998 r. w. jest: 1. przedstawicielem Rady Ministrw w wojewdztwie, 2. zwierzchnikiem zespolonej administracji rzdowej, 3. organem nadzoru nad jednostkami samorzdu terytorialnego, 4. organem wy szego stopnia w rozumieniu przepisw o postpowaniu adrnimstraeyjnym oraz 5. reprezentantem Skarbu Pastwa. Jako przedstawiciel rzdu dostosowuje szczegowe cele jego polityki do warunkw lokalnych oraz kontroluje wykonywanie zada przez organy zespolonej administracji rzdowej (wojewdzkich su b, inspekcji i stray), zapewnia wspdziaanie wszystkich jednostek administracji rzdowej i samorzdowej, ktre dziaaj na obszarze wojewdztwa, kontroluje wykonywanie przez organy samorzdu terytorialnego zada z zakresu administracji rzdowej, przedstawia Radzie Ministrw projekty dokumentw rzdowych w sprawach wojewdztwa oraz reprezentuje rzd na uroczysto ciach pastwowych. Jako zwierzchnik administracji zespolonej kieruje ni i koordynuje jej dziaalno, zapewnia warunki do jej skutecznego dziaania oraz ponosi odpowiedzialno za rezultaty jej dziaania. Powouje i odwouje kierownikw zespolonych sub, inspekcji i stray wojewdzkich (z wyjtkiem komendanta wojewdzkiego policji oraz komendanta wojewdzkiego Pastwowej Stray Poarnej, ktrzy s powoywani za jego zgod, a odwoywani pn zasigniciu jego opinii). Istotn funkcj w. jest nadzr nad -* samorzdem terytorialnym. W jego ramach w. kontroluje uchway rad gmin pod ktem ich zgodnoci z prawem, mogc orzec o ich niewanoci lub wstrzymaniu ich wykonania. Moe rwnie - w razie powtarzajcego si naruszenia -> konstytucji ub -ustaw przez zarzd gminy - wezwa rad gminy do zastosowania niezbdnych rodkw, a jeli nie odniesie to skutku, wystpi z wnioskiem do sejmiku samorzdowego o rozwizanie zarzdu. Uprawnienie to moe mie istotne znaczenie polityczne wwczas, gdy w, i zarzd gminy reprezentuj odmienne i niech tne do wsppracy siy polityczne. Od 1990 do 1998 r. w. by powoywany i odwoywany przez prezesa Rady Ministrw na wniosek ministra waciwego do spraw administracji i po zasigniciu opinii sejmiku samorzdowego. W wyniku reformy samorzdu terytorialnego dokonanej w 1998 r. tryb powoywania w. uleg zmianie przez zniesienie obowizku zasigania opinii sejmiku. Ustawa z 05.06.1998 r. o administracji rzdowej w wojewdztwie postanawia, e w, mianowany jest przez premiera na wniosek ministra waciwego do spraw administracji publicznej.

Wojna

_____

492

49:;

Wolno

Conflict at the End of the Cold War, 1993). Wielu teoretykw dowodzi, e pojmowanie w. jako kontynuacji polityki traci sens: a) z po-wodu konsekwencji, jakie niesie za sob w. jdrowa lub termojdrowa oraz b) na skutek anachronicznoci w. we wspczesnym wspzalenym wiecie. Ten aspekt jest szczeglnie mocno eksponowany w transnarodowym paradygmacie stosunkw midzynarodowych. Przedstawiciele globalizmu i transnacjonalizmu twierdz, e percepcja w. jako jednego z instrumentw polityki zagranicznej jest przestarzaa i bezskuteczna. Dzieje si tak g wnie ze wzgldu na pogbiajce si - wspzalenoci oraz powikszajce si znaczenie i rol niemilitarnycb rodkw gwarantujcych bezpieczestwo pa stwa. W ostatnich, latach w nauce o stosunkach midzynarodowych prowadzone s badania nad relacjami, jakie wystpuj pomidzy prowojenn polityk pastwa a jego systemem politycznym. W najwikszym skrcie stanowisko to mona wyrazi dwiema tezami: a) demokratyczne pastwa nie prowadziy midzy sob wojen od ponad 200 lat, b) demokratyczne systemy preferuj pokojowe rodki rozwizywania sporw w stopniu daleko wikszym ni inne formy ustrojowe. Zwolennikami tego pogldu s min. D. van Babast. M. Doyle, E. Weede. Badania prowadzone przez Z. Maoza i B. Russeta przypuszczenia te potwierdzaj. Czynnikiem spajajcym ten punkt widzenia jest teza, i kraje demokratyczne cz wsplne systemy wartoci, wsplne powizania w organizacjach gospodarczych, politycznych i militarnych, co sprawia, e demokracje nie walcz midzy sob". Zagadnieniem spornym w tej koncepcji s tzw. cover actions", wojny w obronie i w imi wartoci demokratycznych" (np. zaangaowanie si USA w konflikt w Gwatemali w 1954 r. czy w Chile w 1973 r.). Wedug danych J.L. Ilaya z Florida State University w okresie od 1780 r. do 1990 r. (bez konfliktw w Boni, Hercegowinie i Chorwacji) mona wskaza na 19 sytuacji, ktre podwaaj zasad, ii .,demokracje nie wacz midzy sob". Za takowe uwaa on np. wojn Anglii przeciw Francji w czasie francuskiej rewolucji, Belgii z Holandi (1830), Indii z Pakistanem (1948), Turcji z Cyprem (1974) (J.L. Ray, Wars between Democracies: Rare or Nonexistent?, 1992-1993). Kwestia ta dotyczy relatywizmu w ocenie wojny i jej ceiw. W filozofii i literaturze marksistowskiej mwio si'o tzw. w. sprawiedliwych, prowadzonych dla zniesienia wyzysku, niewoli i niegodziwoci spoecznych. Sytuacje te stwarzaj potrzeb okrelonych dziaa, ktre mo na ocenia jako w. sprawiedliwe b d nie; moralne bd niemoralne; uzasadnione b d nie. Rozrnienie to jest konsekwencj potraktowania w. jako zjawiska spoecznego. Ma ono jednoznacznie klasowy charakter. Relatywizacja w. jest jednak w kadym przypadku zabiegiem wywoujcym kontrowersje. Absolutna negacja w. odwouje si przede wszystkim do warto ci ycia indywidualnego. Tylko na tej podstawie mona radykalnie przeciwstawi si w. Relatywizujca ocena w., jej generalna negacja czy dopuszczenie okrelonych rodzajw w. odwouje si gwnie do wartoci oglnospoecznych. One to pozwalaj najatwiej przeciwstawi si w. lub te w konkretnych warunkach wyrazi na ni zgod. W. jako instrument -* polityki zagranicznej pastwa zostaa po raz pierwszy zakazana w 1928 r. w pakcie -Brianda-Kelloga. Do tego czasu prawo midzynarodowe traktowao ius ad helium jako podstawowe i pierwotne prawo pa stwa. Prawo dotyczce wojen (ius belli) dzieli si na prawo do wojny (ius ad bellum), zastpowane obecnie prawem antywojennym (im contra bellum), oraz prawo stosowane w czasie wojny (ius in bellum). Ius in bellum. jest jedn z najstarszych gazi prawa midzynarodowego. Pod pojciem tym rozumiemy ograniczenia, jakie prawo midzynarodowe nakada na strony walczce. Dotycz one rodkw wojennych, rozpoczcia i zakoczenia wojny, je cw wojennych, personelu sanitarnego, obiektw chronionych, rannych itp. Wspczesne

prawo wojenne jest efektem prawa zwyczajowego, ksztatowanego przez pokolenia, a nastpnie kodyfikowanego w postaci regu prawnych. Pierwsze prby w tym zakresie podjto w po-owie XIX w. W 1864 r. zostaa zawarta w Genewie konwencja o polepszeniu losu rannych onierzy w armiach w polu. Deklaracja brukselska z 1874 r. jest natomiast pierwsz prb kodyfikacji prawa wojny ldowej. Na szersz skal problemem tym zajy si konferencje haskie (1899, 1907). Ich rezultatem byo skodyfikowanie i uporzdkowanie prawa wojennego. Konwencje genewskie z 1949 r., zmierzajce do zapewnienia skuteczniejszej ochrony ofiarom wojny, zawieray wiele unormowa bdcych odstpstwem od tradycyjnych zasad midzynarodowego prawa wojennego. Konwencja z 1980 r. (ge-newska) dotyczya zakazu lub ograniczania stosowania pewnych broni konwencjonalnych, ktre mona uwaa za wywoujce skutki nadmiernie szkodrwelub za rodki masowego raenia. P rawo wojenne odwouje si take do regu postpowania o charakterze humanitarnym. Dotyczy to zw aszcza spraw nie objtych obowizujcymi przepisami. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : H. Bierzanek, Wojna a prawo midzynarodowe, Warszawa 1982; M. Micialiri, Moralno a wojna. Warszawa 1972; H. Stan; Democrat?/ a)id War: Learning an-d Security Communities, Journal of Peace Research", vol 29. No 2. 1992; D. P Forsythe, Democracy, War and Cover Action, Journal of Peace Research", vol. 29, No 4, 1992; E. Weede, Some Simple Calculations on Democracy and War Involvement, Journal of Peace Research.", vol. 29, No 4. 1992.

WOLNO
1. W znaczeniu oglnym jest to uprawnienie (prawo) jednostki do podejmowania decyzji i postpowania zgodnego z wasn wol. W tym rozumieniu pojcie w. jest cile zwizane z przyjtym systemem wartoci i wiatopogldem, zwyke te wystpuje z dodatkowymi okreleniami: w. sowa, w. sumienia, w. pogldw, w. wyznania, w. praw itp. 2. W znaczeniu prawnym: uprawnienie do czynienia rab nieczynienia czego ze wzgldu na normy prawne. W. obywatelska jest pewnym rodzajem w. dziaania w granicach zakrelonych prawem cywilnym, ktre zapewnia mono np. zmiany miejsca zamieszkania, pracy, zawierania umw. 3. W praktyce politycznej w. pa stwowa, w. polityczna jest synonimem niezalenoci, niezawisoci, suwerennoci. 4. W myli politycznej i filozofii: jedna z podstawowych kategorii uywana w opisach lub rozwaaniach teoretycznych dotyczcych np. natury jednostki (wolno woli, aktywno zgodna z wol podmiotu), jej relacji z otoczeniem spoecznym (- grapa spoeczna, wsplnoty religijne, kulturalne, etniczne, itd.), ekonomicznym (typ stosunkw ekonomicznych, ukad pracy, wolna inicjatywa) i politycznym (instytucje politycznoprawne, system prawa, prawne i polityczne gwarancje wolnoci). Od M. Lutra bierze pocztek- rozwinite przez G.WF Hegla - rozr nienie midzy wolnoci od czego" (tzw. wolno negatywna) a wolnoci do czego" (tzw. wolno pozytywna). W negatywna jest szczeglnie eksponowana w doktrynie klasycznego -* liberalizmu politycznego i ekonomicznego oraz jego wspczesnych odmianach (-* neoliberalizm, ~* libertarianizm, niektre nurty -> konserwatyzmu). Zwykle definiuje si j jako brak przymusu" rozumianego jako kade arbitralne dziaanie innych jednostek, grup lub pastwa. W. jednostki nie jest jednak rwnoznaczna z jej samowol, albowiem tym, co reguluje zakres korzystania z w, jest wolno drugiej osoby" oraz prawo, ktremu w tym ujciu z reguy nadaje si charakter norm oglnych, zwyczajowych (np. common law), powszechnie znanych i aprobowanych. Takie rozumienie w. jest czsto punktem wyjcia koncepcji

4S<i

;v5

_^3''' 2.' ''''/'podlegych pe.^r-y

" ekonomicznej jednos bmdm ny^rto i P Bjonowskiej ducha kto ^^n;4 czv aie z minoc do czego jes ; ^^J^^itw jej prawa. Na empir/zmu, zgodnie z katalogiem uprawnie

5S rys:^^aan,;

^^jysssss ^

- nie podlega -legitymizacji. Jego sia uwarunkowana jest talami czynnikami, jak np. autorytet, zasoby ekonomiczne lub potga militarna. Charakterystyczne jest rwnie to, e w.p. moe by wywierany w sposb meintencjonalny, tj. bez zamiaru spowodowania okrelonych skutkw (np. lu no wypowiedziana uwaga osoby cieszcej si wysokim autorytetem moralnym moe skoni suchajcego j decydenta do modyfikacji planowanej przeze decyzji). Najczciej jednak w.p. wie si z podejmowaniem wielu dziaa, wykorzystujcych rne metody -* socjotechniczne (w tym -* manipulacj), ktre maj oddziaywa na podmiot podejmujcy decyzj, aby utrzyma go przy podjtym zamiarze lub odwie go od niego. Cho dziaania podejmowane w ramach w.p. nie maj charakteru decyzji wicych, w rzeczywistoci sia w.p. mo e rwna si sile wadzy politycznej. [A.A.]

WSPLNOTA EUROPEJSKA - UNIA EUROPEJSKA

JaS"na?nSSych"?sPontanLnych i dobrowolnych organizacjach (zob. ^ ~^Z^r^E^A, Konstytucja wolnoci, Wa^awa-^roca*.198 / S. Benn. hliVnofiLbm, Cambridge UH, 1988; D Miller Ced.), a^ Osror. u.E, ,991, 1 Berlin, foterv eseje o i-oinoci,
Warszawa 199%.

'dotyczce - burmistrza. [AA.]

XSSiSkelubgrxip^ajczesc,^ nie niejednoznaczna, jak zblione do mej pojcie - w adzy po^n. w z v t^wiutorwbad^^^^ rvmieuznaw.p.Za,,Sabsz'>^ js^mid^nostW,^ enta-pi-zez podmioty formalnie pozbawione UP^^S poste|owania o okrelonej treci. Podkrela sl> ze w.p. wyraa * w WW .^^

Su^

WSPLNOTA NIEPODLEGYCH PASTW (WNP) - zwizek byych republik radzieckich. 08.12.1991 r. w Puszczy Biaowieskiej przywdcy trzech republik zwizkowych: B. Jelcyn (Federacja Rosyjska), L. Krawczuk (Ukraina) oraz S. Szuszkiewicz (Biaoru) zadecydowali o utworzeniu republiki WNP oraz o natychmiastowej likwidacji ZSRR. Decyzj t przerwano tzw. proces ogariewski, tj. podjt przez M. Gorbaczowa prb przeksztacenia ZSRR w Zwizek Suwerennych Pastw. Ten ostatni mia by -* konfederacj pa stw. Decyzj o utworzeniu WNP postanowiono, e ZSRR, jako podmiot prawa midzynarodowego i rzeczywisto geopolityczna przestaje istnie". Uznano tak e, e dziaalno organw byego ZSRR na terytoriach pa stw czonkowskich Wsplnoty ustaje". W ten sposb zosta dokonany demonta pastwa radzieckiego. Na jego miejscu pojawia si organizacja o bardzo lunej strukturze organizacyjnej i nieokrelonych kompetencjach. Podpisane przez Rosj, Ukrain i Biaoru porozumienie o utworzeniu WNP nie zawiera adnych konkretnych i wicych strony sformuowa na temat instytucji wsplnotowych, zasad wspdziaania oraz mechanizmw realizacji zada i celw WNE Nie okrelono take zakresu podmiotowego nowej Wsplnoty, pozostawiajc problem otwarty dla wikszoci republik byego ZSRR. 21.12. 1991 r. na spotkaniu w Ama-Acie osiem republik zwizkowych zgosio wol przystpienia do WNP (Armenia, Azerbejdan, Kazachstan, Kirgizja, Modawia, Tadykistan, Turkmenia i Uzbekistan). Poza struktur Wsplnoty pozostay Litwa, otwa i Estonia, ktre wczeniej zerway wizy instytucjonalne z ZSRR, ogaszajc si pastwami suwerennymi (Estonia - 16.11,1988, Litwa -18.05.1989, otwa - 28.07.1989), oraz Gruzja, wstrzsana silnymi konfliktami wewn trznymi. Dokument z Ama-Aty oznacza definitywny kres ZSRR. 25.12.1991 r. ostatni prezydent ZSRR M. Gorbaczow oficjalnie zo y swj urzd, a 26.12.1991 r. Rada Republiki Rady Najwyszej ZSRR podja decyzj o samorozwizaniu. Czerwon flag ZSRR zastpiono trjkolorow flag demokratycznej Rosji. Upadek ZSRR otwiera jednoczenie cakiem now kart w historii pastw tego regionu. WNP jest lunym ugrupowaniem pa stw" o sabo uksztatowanej strukturze organizacyjnej i braku jakichkolwiek uprawnie w adczych wzgldem swych czonkw. Wszelkie dotychczas powoane organy maj wycznie konsultacyjny charakter. Z punktu widzenia prawa midzynarodowego WNP jest postrzegana jako midzynarodowa organizacja o charakterze midzyrzdowym. Niejest

Wsplnota Niepodlegych Pastw

i9ti

487 __________________________________Wsplnota polityczna systemu bezpieczestwa zbiorowego i obronnego o charakterze intencyjnym. Mowa tu o: deklaracji o kolektywnym bezpieczestwie; memorandum o wsppracy w obronie granic Rosji, Ukrainy i Biaorusi oraz memorandum Gwne kierunki rozwoju integracyjnego WNP", W 1994 r. Rosja doprowadzia do rozmw w rd czonkw na temat projektw unii celnej oraz unii patniczej WNE Od samego pocztku gwnym przeciwnikiem przeksztacania WNP w kierunku konfederacji bya Ukraina. Dla niej WNP miaa mie charakter jedynie lunego tworu, w ktrym czonkowie mieli posiada naprawd rwne prawa. W zwizku z tym Ukraina sprzeciwiaa si wszelkim prbom ,,[..,] przeksztacenia Wsplnoty w polityczn federacj pod egid Rosji". Rwnie obecnie w adze ukraiskie nie s zainteresowane, aby umacnia status WNE Dla nich WNP jest,,wygodnym mechanizmem" dwustronnych oraz wielostronnych konsultacji. Ukraina nie jest jedynym przeciwnikiem wzmacniania statusu WNE W ostatnich latach mo na zauway wyrane obnienie autorytetu Wsplnoty wrd jej niektiyeh czonkw. Przykadem jest podpisana w styczniu 1998 r. przez szefw pa stw Kazachstanu, Kirgistanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu oraz Tadykistanu wsplna deklaracja, w ktrej podkrelono, e Wsplnota jest przez nie akceptowana jedynie jako pewna [...] forma wsppracy pastw", ale tylko w okresie przejciowym, gdy ich celem jest denie do wzmacniania politycznej i gospodarczej niezalenoci. Sygnatariusze porozumienia biaowieskiego nie powoali adnych organw, zaznaczajc jedynie, e wsppraca midzy czonkami bdzie przebiega za porednictwem bliej nieokrelonych organw koordynacyjnych. Dopiero na spotkaniu w Ama-Arie podpisano porozumienie w sprawie powoania organw koordynacyjnych WNE w ktrym przewidziano utworzenie Rady Szefw Pa stw oraz Rady Szefw Rzdw. Poczwszy od stycznia 1992 r, nastpi rzeczywisty rozwj struktur WNE Wwczas na pierwszym spotkaniu szefw pastw czonkowskich powoano dwa gwne organy: Rad Szefw Pa stw i Rad Szefw Rzdw z siedzib w stolicy Biaorusi. Misku, Momentem przeomowym (przynajmniej teoretycznie) w procesie ksztatowania organw byo uchwa-lenie w 1993 r. Statutu Wsplnoty. Wymieniano w nim szereg organw koordynacyjnych oraz doradczych o charakterze staym i tymczasowym. Do organw WNP (w wietle dokumentw) zalicza si ponadto: Rad Ministrw Spraw Zagranicznych, Komitet Koordynacyjno-Konsuitacyjny, Rad Ministrw Obrony, Poczony Sztab ds. Koordynacji i Wsppracy Krajw WNP, Rad Dowdcw Wojsk Ochrony Pogranicza, Trybuna Gospodarczy, Komisj Praw Czowieka, Zgromadzenie Midzyparlamentarne, Rad Bezpieczestwa Zbiorowego oraz Midzypastwowy Komitet Ekonomiczny. [T..-NJ L i t e r a t u r a : B. Rychowslc, Rosja i WNP - midzy przeszoci a przyszoci, Studia i Materia)'", 1993, r.r 69; Rosja. Kontynuacja czy punkt zwrotny, opr. zbir., Rzeszw 1993. WSPLNOTA POLITYCZNA

wic ani struktur ponadnarodow, ani te zwizkiem pastw. Jej czonkami s suwerenne kraje, ktre zawary midzy sob porozumienia dajce podstaw prawn istnienia Wsplnoty, 24.03.1994 r. WNF otrzymaa status obserwatora w ONZ. Pod pewnymi wzgldami WNP przypomina formu konfederacyjn Cm.in. przepuszczalno granic, zjednoczone siy zbrojne). Nie jest kontynuatorem ZSRR ani te jego sukcesorem. Ma natomiast zapewni nieprzygotowanym do samodzielnego istnienia suwerennym pa stwom, ktre powstay w wyniku rozpadu ZSRR, szanse umocnienia si jako sprawne organizmy pa stwowe, ma podtrzyma wizi gospodarcze przerwane po rozpadzie ZSRR oraz ustabilizowa sytuacj narodowociow w ramach poszczeglnych jej czonkw i Wsp noty jako caoci. WNP- zdaniem B. Jelcyna - powinna przeksztaci si w ,,[...] midzypa stwow uni rwnoprawnych i suwerennych partnerw, opierajc si na wsplnocie interesw i dobrowolnym udziale w rnych formach wsppracy". Osi integracyjn WNP jest Federacja Rosyjska wraz z Kazachstanem oraz Biaoru (.05.09.1994 r. prezydent, Biaorusi ukaszenko opowiedzia si za zjednoczeniem kraju z Rosj) - pastwa uczestniczce we wszystkich wsplnotowych strukturach oraz dziaajce aktywnie na rzecz jej umocnienia. Blisko nich znajduj si Uzbekistan, Tad ykistan, Kirgizja, Armenia (tzw. drugi krg uczestnikw). Pozostae pastwa WNP to Ukraina, Modawia, Azerbejdan, Turkmenistan. Tworz one trzeci krg jej uczestnikw. Ich status przypomina bardziej status pa stwa stowarzyszonego anieli czonka rzeczywistego. Zwaszcza przywdcy Ukrainy traktuj WNP jako zjawisko przejciowe, pozwalajce w spokojnym trybie osign Ukrainie peni niezalenoci. Dlatego te sprzeciwia si ona zbyt daleko idcemu umacnianiu WNP ktre pozwolioby j wpisa na trwae w pejza polityczny tego regionu. Inaczej postrzegaj WNP takie pa stwa, jak Kazachstan (18.06.1994 r. prezydent Kazachstanu w licie do WNP zawar propozycj utworzenia Unii Euroazjatyckiej w formie konfederacji suwerennych pastw; ta nowa organizacja miaaby w przyszoci zastpi WNP) czy Kirgizja, ktre opowiadaj si za rwnoprawnymi stosunkami midzy czonkami WNP, rezygnacj Rosji z jej roszcze do speniania nadrzdnych funkcji wobec caej Wsp bioty i jej poszczeglnych czonkw. Jeszcze inny wariant rozwoju WNP proponuje Rosja, Jej ide jest taki model wsplnoty, ktry zapewniby jej pozycj pastwa dominujcego, sprowadzajc status pozostaych czonkw do pozycji krajw satelitw. To, ktry z przedstawionych wariantw rozwoju WNP si urzeczywistni, w duym stopniu bdzie zaleao od wyboru, jakiego dokona Rosja. Wydaje si, e w obecnej postaci WNP jest struktur przejciow, z ktr kady z wymienionych zespow pastw wie rne nadzieje i oczekiwania. Sygnaem wiadczcym o stabilizacji w ramach WNP jest przyjte podczas szczytu WNP w Moskwie w kwietniu 1994 r. porozumienie o utworzeniu strefy wolnego handlu, memorandum o wsplnej ochronie granic WN konwencji o poszanowaniu praw mniejszoci narodowych oraz deklaracj o poszanowaniu suwerennoci i integralnoci terytorialnej pastw WNE Jedynie Ukraina przystpia do unii ekonomicznej na prawach czonka stowarzyszonego. Poczwszy od 1993 r. w oficjalnej rosyjskiej polityce zagranicznej mona wyr ni wyrane d enie do zachowania pozycji lidera na terenie byego ZSRR, co argumentowano czsto potrzeb ochrony ywotnych interesw rosyjskich oraz utrzymania pokoju w tej strefie. Instrumentem sucym realizacji tego celu miao by w anie denie do zacieniania wizi w onie WNP i narzucenie jej czonkom w przyszoci wasnej wizji tworzenia uniiobronno-gospodarezej. Federacja Rosyjska bya jednoczenie inicjatorem podpisania rok pniej, na szczytach WNP, dokumentw dotyczcych

akceptowane. E. Haas (The Uniting Europe, 1969) definiuje w.p. jako spoeczno, w ktrej lojalno wobec wasnych centralnych instytucji politycznych jest wysza ni wobec jakiegokolwiek autorytetu w danym czasie i przestrzeni. Wedug D. Eastona (A Systems Analysis of Political Life, 1965) w.p. jest podstawowym skadnikiem -> systemu politycznego. Sens w.p. sprowadza si do podejmowania wsplnych przedsiwzi politycznych, do zbiorowej aprobaty politycznego podziau pracy oraz do

- wuja iLAUJi-Uj

aJ ________

-wu. yutjc jJUUE^WUS ZDlOrOWO

Wsozaleno

49S

iOV

Wybory

wytwarzania niezbdnego potencjau poparcia dla sprawujcych wadz. Zdaniem D. Eastona, nie jest natomiast istotne to, jakimi motywami kieruj si ludzie tworzcy w.p. Istnieje ona dopty, dopki ludzie angauj si we wsplne przedsiwzicia i nie kwestionuj zasad politycznego podziau pracy Wp. wystpuje na rnych poziomach ycia politycznego, Tak wic mona mwi o w. midzynarodowej, opartej na akceptacji podziau pracy midzy rzdami 1 organizacjami pozarzdowymi grupy pastw. Najczciej analizowanym typem w.p. jest w. narodowa, obejmujca ludno danego pastwa. W jej przestrzeni Worz si w. niszego zasigu. Mog by one wyodrbnione na zasadzie terytorialnej (np. w. regionalne czy lokalne) ub n&kulurowej (w, narodowociowa, etniczna, wyznaniowa). Wyrajem ich. istnienia jest tworzenie i popieranie wasnych instytucji politycznych (partii, organw samorzdu itp.). [AA.]

polityczne, ekonomiczne, kulturowe, naukowo-techniczne i inne. Tworzy to w sumie system bardzo zoony w ktrym wystpuj niezliczone powizania wzajemne, a niektre zalenoci s trudne do uchwycenia. [T..-N. 1
L i t e r a t u r a : R.O. Koehane. Cooperation and international Regimes, [w;| Perspectives on World Politics* ed. by R. Little and M. Smith, London 1990: 3. Rosenau, Turbulence in World Politics. A Theory of Change and Continuity, Princetown 1990.

WYBORY
-metoda smca wyonieniu spord kandydatw osb, ktre maj piastowa okrelone obieralne stanowiska lub urzdy publiczne. Metoda ta staa si jednym z najbardziej skutecznych narzdzi soicych okresowemu egzekwowaniu przez suwe-rena - odpowiedzialnoci politycznej osb penicych funkcje publiczne. W drodze demokratycznych wyborw okrelona ekipa polityczna zdobywa tymczasow inwestytur do rzdzenia pastwem, b dc wynikiem wyraenia przez spoeczestwo w indywidualnym akcie gosowania swoistego wotum zaufania dla grupy liderw politycznych, W praktyce w. s niczym innym, jak form zbiorowej decyzji podjtej przez okrelon-* wsplnot polityczn co do ukadu rywalizacyjnych powiza midzy - partiami tworzcymi parlamentarny -* system partyjny, zdeterminowan min. samym faktem zaistnienia partii na arenie parlamentarnej oraz jej si polityczn, ktra uwarunkowana jest w znacznym stopniu przez rozmiar zdobytej reprezentacji. Z reguy w. jako akt polityczny, tworzcy okrelon polityk pastwa i selekcjonujcy osoby odpowiedzialne za jej prowadzenie, zostay zdominowane przez -* partie polityczne, i to one decyduj o wstpnej selekcji kandydatw, charakterze ~* kampanii wyborczej i -* strategiach politycznych. Partyjni kandydaci s rwnie gwnymi beneficjentami w tej rywalizacji politycznej. Ta partyjna" orientacja w. mo e przybiera rne formy i zakres, a decyduje o tymi ustawodawca, adaptujc okrelone instytucje w ramy -* ordynacji wyborczej. W procesie rywalizacji wyborczej uczestnicz wiec partie polityczne oraz wyborcy (-* elektorat) i w ostatecznym rozrachunku wynik tej rywalizacji pozostaje produktem wzajemnych oddziaywa pomidzy tymi podmiotami. Sukces partii politycznej uzaleniony jest od moliwoci kontrolowania okrelonego segmentu elektoratu, na tyle du ego, by jego gosy pozwoliy na odniesienie zwycistwa wyborczego. Partie polityczne rywalizuj wic na rynku wyborczym i dla wasnego bezpieczestwa staraj si go kontrolowa, czyli zaw zi (zob. -* rynek polityczny). Oznacza to, i przy u yciu rnych metod d do stworzenia relatywnie silnych powiza z czci -* elektoratu i zapewnienia sobie w ten sposb stabilnej klienteli wyborczej (zob.-* elektorat ustrukturyzowany), W zalenoci od tego, jak ukadaj si wzajemne pomazania pomidzy partiami a elektoratem w ramach rynku wyborczego (zob, -+ rynek), mona wyodrbni trzy typy zachowa wyborczych; 1. Stabilne zachowania wyborcze, gdy wyborca regularnie gosuje na t sam parti i wybory staj si rzeczywistym potwierdzeniem istnienia silnego przywizania partyjnego wyborcy. Tylko maa cz elektoratu zmienia swe przywizanie partyjne w ko-lejnych elekcjach. Stabilne zachowania wyborcze (lojalno wyborcza) mog mie rne rda. Wyr nia si zatem np. identyfikacj psychologiczn, czyli przejmowanie przez kolejne generacje rodzinnych" czy te ssiedzkich" tradycji politycznych. Wzmacniaj" one postrzeganie otoczenia spoecznego przez samego wyborc. Punktem odniesienia lojalnoci wyborczej staje si te sama partia. Identyfikacja spoecznostrukturaina jest cile zwizana z miejscem wyborcy w strukturze

WSPZALENO
- wzajemna zaleno pastw, ich bliszego i dalszego otoczenia oraz caego rodowiska midzynarodowego. Kategoria ta wesza do sownictwa politycznego wraz z pojawieniem si zjawisk i problemw globalnych, a wic w latach szedziesitych (.zob. ~* globalizm). Jej wszechobecno w r nego rodzaju aspektach ycia midzynarodowego i r norodnych obszarach, stosunkw midzynarodowych sprawia, e zostaa ona uznana za jedn z cech charakterystycznych wspczesnych stosunkw midzynarodowych. Ze wzgldu na intensywno zjawiska mwi si czsto o lawinowej lub kaskadowej wspzalenoci (W Anio). I tak np. kwestie demograficzne cile wi si ze zjawiskiem godu, a co si z tym wie, z problemem dysproporcji rozwojowych i cywilizacyjnego zacofania niektrych obszarw wiata. Podobne w. wystpuj w odniesieniu do rodowiska naturalnego oraz zdolnoci i moliwoci jego ochrony w procesie wydobycia i wykorzystywania bogactw naturalnych, surowcw itp. Wodmesieniu do tego obszaru w. jest wielopaszczyznowa i wieopodmiotowa, dotyczy podstawowych ukadw oraz standardw spoecznoekonomicznych pastw i wiata w takich problemach, jak: ludno, gospodarka, zasoby suroweowo-energetyczne, poziom rozwoju itp. W. jest tu konsekwencj kurczenia si wiata'5 i pogbiajcej si internacjonalizacji -' polityki zagranicznej poszczeglnych pastw. Po II wojnie wiatowej pojawio si wiele koncepcji, ktre prboway wyjani zjawisko w i globalizacji okrelonych kwestii, ktre uznawano dotd za nalece do wewntrznych problemw poszczeglnych pa stw. Wymieni tu mona M. Mc Luhana teori globalnej wioski" czy Q. Wrighta wsplnej kultury". W (w zalenoci od przyjtych kryteriw) dotyczy relacji midzypastwowych (wspzaleno podmiotowa), jak i powiza w obszarze bezpieczestwa ekologicznego, militarnego, socjalnego itp. Te ostatnie okrelamy mianem tzw. wspzalenoci przedmiotowej. Ten aspekt wspczesnych stosunkw midzynarodowych szczeglnie mocno akcentuj zwolennicy transnarodowego modelu stosunkw midzynarodowych i teorii transnacjonalizmu (R. Koehane, J. Nye). Przedstawiaj oni polityk midzynarodow i polityk zagranicznpa stw jako gr o sumie niezerowej" w odrnieniu od przedstawicieli teorii realizmu czy neorealizmu, ktrzy widz j jako ?,gre o sumie zerowej" (zob, -* gra polityczna). Mona mwi o rnego rodzaju p aszczyznach w: surowcowo-energetycznej, ekologicznej, pokoju i bezpiecze stwa oraz cywilizacyjno-kulturowej. Skala i stopie zalenoci, jakie wystpuj na przeciciu si relacji pa stwo - jego rodowisko midzynarodowe pogbia si coraz bardziej. Na relacje podmiotowe midzypastwowe nakada si skomplikowana sie powiza branowych/', w obrbie ktrych przenikaj si nawzajem globalne wizi

Wykadma_prawa_

BOO

SOI

Zachowania polityczne

i reprezentuje ona interesy -* grupy spoecznej, do-ktrej naley i z ktr si identyfikuje. Zwizek wyborcy z parti jest wic poredni przez identyfikacj z grup spoeczn. Identyfikacja programowa oznacza, ze wyborca popiera konkretn parti polityczn, gdy odpowiadaj mu prezentowane przez ni cele oraz szczegowe rozwizania programowe. Wybr partii zostaje zwizany z konkretnymi kwestiami programowymi wysuwanymi w trakcie -+ kampanii wyborczej i ma may zwizek ze spoecznymi cechami wyborcy. 2, Przesunicie poparcia wyborczego (volatility), gdy wyborcy decyduj si w kolejnych wyborach odda gos na inn parti polityczn . Jeeli zjawisko to nabiera do powszechnego charakteru, znajduje potwierdzenie w nastpnych wyborach i jest ukierunkowane (np. partia A traci, a partia B zyskuje), to mo na oczekiwa znacznych, zmian na parlamentarnym poziomie rywalizacji politycznej. Tworzy si nowy ukad stabilnych lojalnoci partyjnych. Moe jednak okaza si, i w kolejnych wyborach nastpi proces odwrotny, a zatem okae si wwczas, e zmiany miay tylko charakter uuktuacyjny. Zjawisko zmiany poparcia wyborczego wie si najczciej ze zmian charakteru dominujcej formy identyfikacji partyjnej wyborcy (lojalnoci partyjnej). 3. Zanik lojalno ci partyjnej (dealignment) wyborcy polega na tym, i wyborca kwestionuje przydatno ~> partii politycznej jako instytucji w procesie agregacji i artykulacji interesw spoecznych. Najczciej zostaje zakwestionowana jej zdolno do -i_;,..,; <-,~ii,rTjinwVi ..snoecznych" funkcji (np. mobilizacja i reprezentacja interesw). Widomym znakiem tego procesu wumu^o^ * ----------------lizacji wyborczej partii politycznych przez inne alternatywne" organizacje polityczne (np. -+ grupy interesu, inicjatywne grupy obywateli czy organizacje ekologiczne). W Europie Zachodniej dynamika tego procesu jednak do szybko ulega wyczerpaniu, a organizacje alternatywne" przeksztaciy siew partie polityczne (np. lewicowo-ibertariarne) bd te w typowe grupy interesu tworzce ich klientel". Jedynie w Stanach Zjednoczonych zaobserwowano zjawisko wzrostu roli grup interesu w rywalizacji wyborczej. Ewentualnym symptomem wiadczcym o zjawisku zaniku lojalnoci partyjnych moe by np. spadek frekwencji wyborczej, cho w demokracjach ustabilizowanych taka interpretacja jest co najmniej dyskusyjna. [E.H.] WYKADNIA PBAWA - zabieg majcy na celu ustalenie sensu przepisw prawnych (zob.-* norma prawna), ktry umoliwia ich stosowanie. Rozrniamy.wykadni: a) jzykow (semantyczn) - polegajc na ustalaniu znaczenia przepisw p. zgodnie z reguami jzykoznawstwa; b) systemow - akcentujc potrzeb uwzgldnienia postulatu bierarchicznoci, spjnoci i zupenoci prawa oraz c) funkcjonaln - nakazitjc bra pod uwag cel, jaki dany przepis ma realizowa, oraz rol spoeczn, jak ma odgrywa. Tzw. statyczne teorie wykadni, zorientowane na porzdkujc rol prawa, przywizuj szczegln rol do dyrektyw jzykowych i systemowych, podczas gdy teorie dynamiczne, uwzgldniajce innowacyjno prawa, akcentuj prymat dyrektyw funkcjonalnych. Z uwagi na to, kto dokonuje w.p., wyrniamy: a) w. autentyczn - dokonan przez organ, ktry wyda dany przepis; b) w. legaln - sporzdzon przez organ uprawniony do tego na mocy przepisw prawnych (w Polsce jest nim -* Trybuna Konstytucyjny) oraz c) w, doktrynaln, ktra zawiera si w opracowaniach naukowych z zakresu prawoznawstwa. [AA. j

ZACHOWANIA POLITYCZNE - wszelkie wiadome i niewiadome (mimowolne) reakcje (czynnoci) ludzi na bodce wywodzce si ze - zjawisk politycznych i -> procesw politycznych, ktrych istot jest wadz a cilej - denie do jej zdobycia, sprawowania bd wpywania na ni. Wrd z.p. wyrnia si: a) z. czynne, ktre polegaj na podjciu przez podmiot aktywnoci dowiadczanej przez innych (inaczej - z. obserwowanie); b) z. bierne, polegajce na wiadomym lub niewiadomym powstrzymaniu si podmiotu od pewnych czynnoci (inaczej - z. nieobserwowalne); c) z. kontrolowane, przebiegajce zgodnie z zaplanowanymi fazami i sposobami osigania celw politycznych; d) z. niekontrolowane, ktre s wynikiem reakcji emocjonalnych, bezwarunkowych, mimowolnych, nierefleksyjnych; e) z. racjonalne, czyli wiadome i celowe czynnoci, ktre przynosz korzyci w danych warunkach politycznych i podyktowane s deniem podmiotu do maksymalizacji zyskw bd minimalizacji strat i niepowodze ; f) z. irracjonalne, oparte najczciej na silnych emocjach i braku lub faszywoci wiedzy o polityce, nieadekwatnej diagnozie warunkw zewn trznych, nietrafnoci decyzji o celach oraz metodach i rodkach ich osignicia, nieznajomoci procesw zachodzcych w spoecznym otoczeniu Ltd.; g) z. indywidualne, w ktrych czynnoci podejmowane s przez jednostk; h) z. zbiorowe, w ktrych czynnoci podejmowane s przez formaln ub nieformaln grup ludzi; i) z, konsensuane, czyli czynnoci skierowane na osignicie celu przez wspprac (-* kooperacj pozytywn) dwch lub wicej podmiotw, ktra przynosi im korzyci; j) z. konfliktowe, czyli czynnoci zmierzajce do pozbawienia przeciwstawnego podmiotu czci bd caoci dbr, o ktre toczy si walka (-* kooperacja negatywna); k) z. -* konformistyczne, obejmujce postpowanie zunifbrmizowane, czyli zgodne z wartociami i normami obowizujcymi w danej - grupie spoecznej; l) z. nonkonformistyczne, ktre polegaj na kontestowaniu, odrzucaniu lub czynnym zwalczaniu wartoci i norm istniejcych w grupie; ) zinstytucjonalizowane, ktre przebiegaj w ramach organizacji (grupy formalnej), a zarazem zgodne z przyjtymi w niej zasadami i normami; m) niezinstytucjo-nalizowane, zachodzce wewntrz bd na zewntrz organizacji, przy nierespektowaniu obowizujcych regu i norm; n) dobrowolne (swobodne), czyli suwerennie inicjowane przez dany podmiot w warunkach sprzyjajcych realizacji jego interesw; o) przymusowe, bd ce reakcj podmiotu na presj bodcw zewntrznych, zagraajcych jego statusowi; p) jawne, czyli podlegajce obserwacji i zarazem pewnej kontroli podmiotw otoczenia; q) niejawne (zakamuflowane), gdy podmiot prbuje ukry swoje sprawstwo, cel, sposb i skutki dziaania.; r) etyczne, realizowane zgodnie z obowizujcym w pewnej przestrzeni spoecznej systemem norm moralnych; s) nieetyczne, ktrych cel, przebiegi rezultaty naruszaj czy lami owe normy. Z.p. uwarunkowane s czterema oglnymi czynnikami: a) systemowymi (normatywna i behawioralna strona systemu oglnospoecznego, w tym - systemu politycznego); b) rodowiskowymi (jednostki, grupy i organizacje funkcjonujce w bezporeonim otoczeniu danego podmiotu oraz. wszelkie waciwoci tego otoczenia); c) osobowociowymi (wszelkie psychospoeczne cechy czowieka warunkujce jego procesy poznawcze i wykonawcze; typ osobowoci, emocje, temperament, intelekt, pami, sia woli, odporno na sytuacje trudne itp.); d) sytuacyjnymi (wszelde towarzyszce czy biorce udzia w konkretnym zachowaniu stae elementy otoczenia czynniki pojawiajce si ad hoc oraz konkretne stany i procesy zachodzce w biologicznej i psychicznej strukturze

Zamach stanu__

podmiotu - sprzyjajce lub przeszkadzajce podmiotowi). Siln determinant z.p. jest system wzorw zachowa utrwalonych i upowszechnionych w tradycjach i -* kulturze politycznej spoeczestwa i jego krgw. Wzory te wynikaj z akceptowanych norm moralnych, norm obyczajowych, -* norm politycznych, -* norm prawnych. Szczegln form z.p. s -* dziaania polityczne, ktre rozumie si jako racjonalne, celowe (zaplanowane), kontrolowane i dowolne (w znaczeniu moliwoci wiadomego i samodzielnego wyboru czasu, miejsca i sposobu postpowania) czynnoci podmiotu zaspokajajcego swoje potrzeby i interesy. Przykadami z.p. s min.: publiczne manifestowanie poparcia dla przywdcy, polemika kandydatw do - parlamentu podczas spotkania przedwyborczego, powstrzymanie si od glosowania w wyborach, wywarcie bezporedniego bd poredniego wpywu na o rodek decyzji politycznych, zorganizowanie -> strajku solidarno ciowego, rywalizacja o funkcje lidera partii, upowszechnianie informacji politycznych w -< mass mediach, niekontrolowana -wynikajca z bardzo silnego pobudzenia emocjonalnego - agresja fizyczna w czasie dyskusji politycznych itd. [L.S.] i teorii i praktyce red. AM Jaboski, L. Sobkowiak, Literatura: Marketing polityczny
Wrocaw 2002.

;;<):

iK

Zdrada stanu

ZAMACH STAWU (fr. coup d 'Etat - uderzenie pastwowe) - przewrt polityczny dokonany z reguy przez osoby wywodzce si z w skiego krgu elity rzdzcej, ktrego celem jest obalenie legalnie wyonionych wadz. Inaczej ni w przypadku -* puczu organizatorw z.s. trudno nazwa awanturnikami czy spiskowcami, niejednokrotnie przeceniajcymi swoje moliwoci. Celem z.s. pozostaje jedynie zastpienie jednej ekipy rzdzcej inn, czsto ^.omrtahMi ipvpli chodzi o nziom stosunkw spoecznych (zob, -* rewolucja). Z.s. ma z reguy prawicowy uuu<mi, j^&~ odwouj si do argumentu pojawienia si zagro enia porzdku politycznego czy te bezpieczestwa obywateli (destabilizacja stosunkw spoecznych i politycznych). W sytuacjach, gdy chodzi o utrzymanie zagroonego adu i porzdku", konieczne staje si zamanifestowanie przez organizatorw zamachu poparcia udzielonego im przez armi, ktra dysponuje monopolem, jeeli chodzi o stosowanie przymusu bezporedniego. Wanie dlatego tak czsto z.s. jest tworem generaw (zob. -* junta). Jest to do czsty scenariusz altemacji" (wymiany) w adzy np. w krajach Ameryki rodkowej i Poudniowej. Jednak z reguy po pewnym czasie wojskowi zwracaj" wadz cywilnym politykom argumentujc, i zosta osignity cel - przywrcono ad i porzdek" oraz stabilizacj systemu politycznego (np. w Grecji po okresie rzdw czarnych generaw", w Peru pod koniec lat osiemdziesitych czy w Urugwaju w latach 1982-1985). W drodze z.s. zostay obalone konstytucyjne wadze min. w Peru w 1968 r. (reim Velasco), w Urugwaju w 1973 r., w Chile w 1973 r. (reim Pinochets), Argentynie w 1976 r. Mianem tym mona rwnie okreli przewroty polityczne dokonane np. w Hiszpanii w 1923 r. (z.s. de Rivery y Orbaneja), w Polsce w 1926 r. (tzw. przewrt majowy" Pisudskiego). [R.H.] ZASOBY POLITYCZNE - rodki umoliwiajce efektywne -* dziaanie polityczne. Z.p. jest wszystko to, czym powinien dysponowa uczestnik ycia politycznego, chcc wpywa na zachowanie innych uczestnikw. Do najczciej wymienianych z.p. nale pienidze, dobra materialne, kwalifikacje, informacje, wiedza, umiejtnoci, presti, uprawnienia, zdolno uycia

siy, czas, poparcie itp. Bez dostpu do z.p. dziaalno polityczna jest niemo liwa lub nieskuteczna. Zdaniem R. Nuttaila, E. Scheneha i Ch. Gordona (On the Structure of Influence, 1968) z.p. jest wszystko to, co pozwala aktorowi politycznemu podejmowa dziaania oceniane przez innych aktorw jako poyteczne (nagradzajce) lub szkodliwe (karzce). Takie dziaania mog podejmowa zarwno rzdzcy, jak i rzdzeni, cho rozmiar i charakter posiadanych przez nich z.p. jest nierwny. Zdaniem R. Dahla (Modern Political Analysis. 1963) jedn z podstawowych cech kadego -* systemu politycznego jest nierwno kontroli nad z.p. Wynika ona z faktu istnienia podziau pracy i wzrostu specjalizacji funkcji wystpowania rnorodnych podziaw spoecznych, zrnicowania ceiw yciowych jednostek oraz odmiennoci ich ocen co do szkodliwoci bd poytecznoci danych zjawisk. G wn przyczyn nierwnoci dostpu do z.p. jest jednak to, e nie wszyscy chc czynnie uczestniczy w yciu politycznym - tj. wico wpywa na zachowania innych ludzi. Dlatego te tylko niektrzy staj si rzdzcymi, wikszo za godzi si z rol rzdzonych. Ma tle tego podziau rodz si odmiennoci w zakresie zapotrzebowania na konkretne z.p. Najoglniej rzecz biorc, z.p. rzdzcych niezbdne do sprawowania wadzy politycznej dziel si na trzy kategorie. Pierwsz z nich jest wszystko to, co zapewnia si. Do z.p. tego typu nale rodki materialne i niematerialne (np. regulacje prawne) dajce mono zastosowania zorganizowanego przymusu fizycznego. Drug - czynniki zapewniajce poparcie dla rzdzcych (zob. - legitymizacja wadzy). W ramach tej kategorii najistotniejszy jest poziom ich - autorytetu politycznego. Do kategorii trzeciej nale z.p. umoliwiajce -* kooperacj z innymi -> aktorami polityki (np. z -* opozycj) i pozwalajce na rozwizywanie sytuacji konfliktowych grocych egzystencji -* systemu politycznego. Podstawowymi z.p. rzdzonych s natomiast albo uprawnienie do partycypacji w yciu politycznym (np. mono uczestnictwa w -* wyborach), albo wszystkie rodki umoliwiajce odmow danego poparcia bd zastosowanie bezporedniej siy. Posugiwanie si kategori z.p. w opisie ycia politycznego pozwala na uchwycenie jednej z zasadniczych rnic midzy systemami demokratycznymi i niedemokratycznymi. W tych pierwszych dostp do z.p. jest otwarty, co zapewnia przede wszystkim powszechne prawo wyborcze i stworzenie warunkw do -* rywalizacji politycznej. Konsekwencj tego stanu rzeczy jest - dekoncentracja z. p. Ponadto sprawowanie wadzy jest oparte gwnie na z.p. zapewniajcych jej legitymizacj. W systemach niedemokratycznych dostp do z.p. jest ograniczony i kontrolowany przez wsk grup rzdzc. Wystpuje wysoki poziom koncentracji z.p. Natomiast sprawowanie wadzy jest oparte na z.p. zapewniajcych si (rozbudowany aparat represji, kontrola rodkw przymusu, zakaz dziaania opozycji itp.). [AA]

ZDRADA STANU
- przestpstwo popenione przeciwko podstawowym interesom -* pastwa, narodu, stanowice race naruszenie - konstytucji. Jest uywane zamiennie z takimi okreleniami, jak zdrada, zdrada gwna lub zdrada kraju. Wspczenie w pastwie demokratycznym z.s. stanowi podstaw - odpowiedzialnoci politycznej i prawnej najwyszych funkcjonariuszy publicznych. Jest odnoszona zwaszcza do obieralnej -' gowy pastwa (prezydenta). Jednak z uwagi na wieloznaczno wymienionych poj rzadko dochodzi do jej stosowania w praktyce. Odpowiedzialno za z.s. przewiduj min. konstytucje USA i Francji. W USA pojcie to jest utosamione z naruszeniem konstytucji lub naduyciem wadzy, we Francji- z naduyciem uprawnie przez dziaania sprzeczne z konstytucj (M. Pietrzak, Odpowiedzialno konstytucyjna w Polsce, 1992). Pojcie zdrady kraju znaa te konstytucja marcowa, ustanawiajca odpowiedzialno

Zgroroadzen^fiSCS^ ______________________ --------------__ --------

504

MKi

Zimna wojna

prezydenta BE W adnym z tych krajw nie doszo do oskarenia prezydenta z tego Szs fedrady gwnej ub zdrady baju) moebyete przesank odpowied-ziainoa ;S sanozebyinte^etowanabar-dzoszerokozwto rStonvch bd do nich zblionych. Np. w mysi ustawodawstwa ni Rzeszy m Sowa nie tylko przepisy prawne, ale i zasadnicze urzdzema po^ne IZZummn bezpieczestwu (F. Ryszka, Pastwo stanu wyj tkowego, 19,41 ^teUSegozl969r.,ktiyuznajezdradojczy2ny(spovVodowarue zagrowniadla iSglb integralnoci terytorialnej, ch obalenia przemoc ustroju omz pSSme si do osabiema mocy obronnej) za najcisz zDrodm , Ktrej moe dopuci si obywatel. [AA]

ZGROMADZENIE NARODOWE

....................

tZcja Polityczna, ktr stanowi- Sejm i - Senat RP, o^inw^pom,^

2S pozycjliKomisji Konstytucyjnej Z.N., w skad ktrej weszo 46posow wyto Sch przez sejm i 10 senatorw wybranych przez senat. Na czele tej kom^i, b hcej ltL omanem roboczym dla przygotowania jednohtego tekstu^$^& Satkowr X Kwaniewski, a po objciu przeze stanowiska prezydenta, kto^e ^debaSiddoonyndwokrelonym prawem trybie PJek^koS^ ^0 itdujaf^fich odrzuce lub skierowaniu do Komisji Konsty^cjnnej. Odbydosxe ono w dn 21-23.09.1994 r. Drugie czytanie objo przedstawienie V\Ko^lf*lt ^aasprawozdaniazawierajcegoprojefekons^cjiwfonmetekstaje^ob^ P^J Twadaemedebatyizg aszaniepoprawekoraz gosowanie. Po uchwalemu tekstu zosta

nicznych (Association of European Border Regions), powstaego w 1971 r. i skupiajcego stowarzyszenia oraz wadze terytorialne prowadzce wspprac transgraniczn (zob. -* euroregion), Konferencji Peryferyjnych Regionw Nadmorskich (Conference of Peripheral Maritime Regions) czy Unii Stoecznych Regionw Wsplnoty Europejskiej (Union of Capital Regions of European Communitj'). Zgromadzenie skupia blisko 300 subnarodowych jednostek (regiony i wadze lokalne) z 23 krajw Europy, w tym z Polski, Siedzib AER (ZRE) jest Strasburg. Zasadniczym jego celem jest promowanie form wsppracy midzy regionami i wspieranie idei -* regionalizmu oraz federai-zmu w Europie, w tym rwnie na forum Unii Europejskiej. ZRE jest postrzegane jako najsilniejsza organizacja zajmujca si lobbingiem (zob. -* lobby) na rzecz regionalizacji. W 1992 r. zostay przeprowadzone znaczce zmiany w strukturze organizacyjnej ZRE, m. in. powoano do ycia Zgromadzenie Generalne (coroczne spotkania), biuro wykonawcze, w ktrego sk ad wchodzi 40 czonkw (spotkania przynajmniej cztery razy w roku) oraz 6 roboczych komisji. Do chwili stworzenia -* Komitetu Regionw (KR) ZRE wypeniao semiinstytacjonan rol wobec - Komisji Europejskiej, przygotowujc wiele propozycji i fachowych ekspertyz odnonie do projektw aktw prawnych, ktre dotyczyy szeroko pojmowanej polityki regionalnej. Pojawienie si nowej struktury organizacyjnej, czyli KR, zreszt z inicjatywy ZRE, rodzi konieczno wypracowania nowych form wsppracy i podziau uprawnie midzy tymi stowarzyszeniami sfederalizowanego" typu. [R.H.]

ZIMNA WOJNA
- kategoria historyczna odnoszc si do stosunkw midzy dwoma przeciwstawnymi systemami spoeczno-politycznymi, jakie uksztatoway si po II wojnie wiatowej. Z. w. jest zwizana z tworzeniem si systemu komunistycznego, z ksztatowaniem si nowego, dwubiegunowego modelu stosunkw midzynarodowych w skali globalnej. W nauce istnieje spr co do genezy z.w. Najczciej jej pocztek sytuuje si bezporednio po zakoczeniu II wojny, po rozpadzie koalicji antyhitlerowskiej. Historycy zasadniczo s zgodni co do tego, e z.w. miaa swe rda w odmiennoci pogldw co do przyszo ci Europy po 1945 r. i w konflikcie interesw ZSRR i USA. W ten sposb genezy z.w. doszukuje si w mocarstwowych i hegemonis-tycznych aspiracjach obu zwyciskich mocarstw. Wikszo autorw zachodnich przyczyn z.w. upatruje w komunistycznej ekspansji ZSRR, pocztkowo wobec Europy Wschodniej. W historiografii najnowszej pocztki z.w. wynikaj z faktu powstania pierwszego pa stwa komunistycznego - Rosji komunistycznej - po rev/ohicji 1917 r. Zatem ideologia i waka ideologiczna jest take postrzegana jako rdo z.w. Zwracaj na ten fakt uwag G. Kennan, D.F. Fleming podkrelajc, e rdem konfnktu byo Ideologiczne zaangaowanie si przywdcw bolszewicko-komunistycznyeh" w umacnianie nowego systemu wartoci w skali wiatowej. Czynnikiem, ktry ten proces uatwi, by chaos zimnowojenny", bez ktrego maa grupka ekstremistw socjalistycznych nie mogaby zapanowa nad krajem" (D,F, Fleming). Strategia bolszewicka, wykluczajca w pocztkowym okresie wspistnienie Rosji Radzieckiej z pa stwami kapitalistycznymi, jak te popularno idei -> permanentnej rewolucji" sformuowanej przez L. Trockiego (zob. -* troetizm) uzasadniay w pewnym sensie zachodni polityk zamro enia stosunkw z Rosj i zablokowania postulatu realizacji idei utworzenia midzynarodowej republiki proletariatu w Europie", Pojcie z.w. budzi wiele kontrowersji. R, Bierzanek wskazuje, e po raz pierwszy termin ten zosta u yty w pnym redniowieczu przez Juana Manuela, wnuka krla

rnprzeSydoJZydenta,ktryw
SSS<Ansi trzecie czyfemie sejmujce dyskusje nad zgoszonynupropozy^ uz prezydenta za trwale niezdolnego do sprawowania swej funkcji z uwagi nasta XSrazpniwoposmwiemapre^ Kw bd za dnienie prz^pstwa. Z.n. jest zwo ywane takdo odebrana przysigi przez nowo wybranego prezydenta. Obejmuj e on swj urzd po dokonaniu tego aktu. [A.A.]

ZGROMADZENIE REGIONW EUROPY

fAssembly of the European Regions) - najwiksze europejskie stowarzyszenie transreSte stworzone w 1985 f pod nazwa Rady Regionw ^f^%^^ Furooean Regions). W 1987 r. organizacja przyja obecn nazw . ZRE (RhE; zostao Son jako forma stowaxzyslenia(orgaiuzacja typu "parasol^ 9organizacjo^ Sterze midzyregionalnym, min. Stowarzyszenia Europach Regionw Nadera-

Zimna wojna ___________ _ _ _ _ _ 506 Kastylii Ferdynanda III. W ten sposb scharakteryzowa on istot stosunkw midzy Hiszpani a pastwami islamu, midzy ktrymi nie toczya si - wojna na mier i aycie, ale zimna wojna", nie przynoszca chwaty temu, kto j prowadzi. Przyjmuje si, e po II wojnie wiatowej po raz pierwszy termin ten zosta uyty przez B. Banacha, amerykaskiego doradc i finansist, przewodniczcego Komisji Energii Atomowej ONZ, w kwietniu 1947 r. w przemwieniu w Columbii (Poudniowa Karolina). Autorem za terminu jest H.B. Swope, ktry przemwienie napisa. Termin z.w. u yty przez B. Barucha zosta nastpnie spopularyzowany przez W, Lippmana, czoowego : ; o trnmip wszed do sownika jzyka politycznego XX w Z.w. najczciej definiuje si jako co posrecmegu uu^j . antytez i zaprzeczenie wojny gorcej", oznaczajcej otwarty konflikt zbrojny. Nie jest to jednak definicja precyzyjna. Termin ten by od pocztku odmiennie definiowany w pastwach socjalistycznych oraz krajach. Zachodu. W ZSRR mianem z/w. okrelano polityk, jak imperialistyczne krgi pastw zachodnich'' prowadziy przeciwko niemu. Bardzo czsto motywem eksponowanym bya ,,polityka z pozycji siy*% prowadzona przeciwko krajom socjalistycznym. G. Arbatow w swych pracach na ten temat odrzuca ideologiczny motyw z.w. Wed ug niego by to stan napicia we wzajemnych stosunkach midzy ZSRR i USA, ktremu towarzyszy wy cig zbroje, starcia polityczne, czasami ekonomiczne, a nierzadko militarne. Polityka z.w, jest zorientowana na ekspansj, zdobywanie rynkw i sfer wpyww w rnych regionach wiata, W swej istocie podkrela Arbatow -jest ona bardziej namiastk wojny ni pokoju, gdy opiera si na sile militarnej, obejmuje nieodzowne elementy szantau i stawia sobie cele wojenne". W polskiej literaturze interesujc definicj z ,w. prezentuje Janusz Stefanowicz, okrelajc j jako strategi walki na punkty1', ktra w odrnieniu od wojny gorcej" nie zmierza do zniszczenia przeciwnika. Spord autorw zachodnich najpeniejsz definicj z.w. przedstawia P Seabury, dla ktrego z.w. jest ,/t-.l stanem stosunkw midzy pa stwami lub systemami spoecznymi, charakteryzujcym si sta polityk wzajemnej wrogoci, w ktrej jednak nie stosuje si siy militarnej". Autorem okrelajcym z.w. jako twardy i gorzki pokj" by J, F, Kennedy prezydent Stanw Zjednoczonych. Wedug Hytera z.w. to taki stan, w ktrym pastwa wyrzekaj si wzgldem siebie wojny gorcej" jako sposobu rozstrzygania sporw, - -. .;* YvOitvlcp ot.wartei wzgldem siebie wrogoci. Przypomina to w ufnych definicjach z.w. eksponuje si wic, iz jesi, tu o^ Wwo~~ _______ narodowych waciwy dla pa stw o rnych i przeciwstawnych systemach politycznych, ktrego wyznacznikami jest negacja strony przeciwnej, jej systemu wartoci politycznych, kulturowych i spoecznych. Pojawienie si stanu z.w. czy si z nastpujcymi faktami: przemwieniem W. Churchilla w Fulton z 05.03. 1946 (zob* -+ elazna kurtyna), wystpieniem sekretarza stanu USA J. Byrnesaw Stuttgarcie (1946), przemwieniem prezydenta H. Trumana (1947) oraz z planem odbudowy Europy zwanym tak e planem -* Marshalla. Wrd wielu wydarze inicjujcych polityk z.w. wskazuje si take na zamanie monopolu atomowego USA przez ZSRR we wrzeniu 1949 r. W tym momencie - twierdzi si - wiat podzieli si na dwa bieguny, a w ich centi*um usadowiy si dwa atomowe mocarstwa - USA i ZSRR. R. Axon wskazuje na wybuch wojny w Korei w czerwcu 1950 r. jako bezporedni przyczyn z.w. Za spektakularne i wysoce polityczne mona uzna stwierdzenie prezydenta G. Busha podczas jego wizyty w Polsce, w ktrym zaakcentowa, i wanie [.,.] w Polsce zacza si zimna wojna".

Zjawisko poktyczne

Przytoczone zdarzenia historyczne i fakty pozwalaj na pewne uoglnienie odnonie do pocztkw z.w., jak to czyni W. Malendowski, stwierdzajc, e: Zimna wojna to zoony o wielu stadiach rozwojowych, dugotrway proces, wykazujcy okrelon dynamik., rozwijajcy si w wielu sferach, ksztatujcy si od jednego do drugiego punktu kulminacyjnego pod wpywem rnych czynnikw warunkujcych i realizujcych". Przyjmujc, e pocztek z.w. przypada aa pierwsze lata po zakoczeniu II wojny wiatowej, naley wskaza take na moment zakoczenia stanu stosunkw midzynarodowych charakteryzowanych jako zimnowojenne. Zasadniczo jest to zwizane ze zmianami, jakie dokonyway sie w krajach Europy rodkowej i Wschodniej oraz samym ZSRR (lata 1985-L989). Rozpad ZSRR w grudniu 1991 r. izob. - Wsplnota Niepodleg ych Pastw) ora2 cakowita zaamanie si systemu komunistycznego zamykaj trwajcy ponad 40 lat okres w historii stosunkw midzynarodowych zwany z.w. Fazy rozwojowe z.w. mo na uszeregowa wedle nastpujcego schematu '.za Z. Brzeziskim): a) ksztatowanie si konfrontacji (1945-1947). b) radzieckie prby dominacji (1948-1952), c) ofensywna retoryka mocarstw (1953-1957), d) przedwczesny globalizm radziecki (1958-1983), e) amerykaski globalizm (1963-1968). f) ksztatowanie si pynnych stosunkw f po 1969 r.), Charakterystyczn cech z.w. jest take zmieniajcy si w caym okresie powojennym horyzont przestrzenny. Niew tpliwie z,w. rozpocza si w Europie i o wpywy w Europie. Tutaj znajdowa si obszar wielkiej politycznej pr ni" (G.E Kennan), ktry szybko stawa si obiektem rywalizacji dwch zwyciskich w II wojnie wiatowej mocarstw: Stanw Zjednoczonych i ZSRR. W bardzo krtkim jednak czasie rywalizacja o wpywy przeniosa si do Eurazji i Afryki, nadajc zimnowojennej rywalizacji globalny wymiar. Dopki geostrategiczna koncepcja radziecka tworzenia pasa bezpiecze stwa" z przyjaznych sobie krajw nie wychodzia poza Europ , Zachd jak gdyby milczco zgadza si5 na polityk faktw dokonanych. Jednak gdy wysza poza kontynent, w kierunku Azji Ptnocno-Wschodniej i Afryki, napotkaa na jego sprzeciw. Przyczyn bya obawa Stanw Zjednoczonych o utrat pozycji hegemonicznej w systemie wiatowym oraz groba zaw enia dotychczasowej strefy wpyww w wyniku radzieckiej ekspansywnoci politycznej, geostrategicznej i ideologicznej. [T..-N.]
L i t e r a t u r a : R. Biei-zanek, Zasady prawne pokojowego wspistnienia i ich kodyfikacja, Warszawa 1988, s. 52; J, Stefanowicz, Europa powojenna 1945-1975, Warszawa 1975. s. 69; R Seabury, The Rise and Decline of the Cold War, N.Y. 1967, s. 10; W Hayter, The Cold War and The Future, London L967, s. XIII; W. Malendowski, Zimna wojna, Pozna 1994, s. 21; D.E Fleming, The Cold War and its Origins 1917-1960, London 1961; EA. Koodziej, R.E, Canet, The Cold War as Cooperation, Baltimore 1991,

ZJAWiSSCO FOL1TYCZME - podmiot (jednostka, grupa, organizacja), jego -~* zachowania oraz zobiektywizowane, dajce si wyodrbni z rzeczywistoci politycznej i poddajce si hadaniom empirycznym wytwory tych zachowa , tzn. fady zdarzenia, stany interakcje. 2.p. wsptworz sfer ~+ polityki, nadaj jej dynamik i same podlegaj modyfikacjom bd zmianom. Wspwyznaczaj tre, przebieg i rezultaty zachowali i -> dziaa podmiotw realizujcych swoje -+ potrzeby i -* interesy, bezporednio i/lub porednio zwizane ze sprawowaniem -* wadzy politycznej i wpywaniem na ni (zob, -^wpyw polityczny). Z.p, s zarwno elementami wsptworzcymi - we wzajemnym oddziaywaniu oraz w rnych konfiguracjach ilociowych i przestrzennych- r norakie + procesy polityczne, jak i ich rezultatami, ktre uruchamiaj kolejne fazy procesw bd nowe procesy. Z.p- stanowi pewn cao zoon z nastpujcych elementw

Zwizki zawodowe

dOc;

m;
RDA PRAWA

roda prawa

ycia politycznego: L. W paszczynie instytucjonalno-normatywnej sniini poszczeglne -* podmioty polityki, - instytucje polityczne oraz reguy i -"normy polityczne, okrelajce sposoby ich funkcjonowania i wzajemne stosunki. 2. W paszczynie wiadomociowej s nimi manifestowane w rny sposb postawy polityczne rnych podmiotw, czyli ich psychologiczne struktury poznawcze, emocjonalno-, oceniajeomotywacyjne i beha-wierabie. 3, W paszczynie behawioralnej z.p. s publiczne zachowania i dziaania poszczeglnych podmiotw, w ktrych przejawiaj si ich cele, emocje, warto ci, idee, oceny i motywacje; zachowania te wywieraj realny wpyw na sposb Funkcjonowania innych podmiotw i powoduj okrelone zmiany w otoczeniu spoecznym. [L.S.]

ZWIZKI ZAWODOWE
- stowarzyszenia pracownikw zatrudnionych przede wszystkim w organizacjach przemysowych i handlowych, ktrych zasadniczym celem jest oddziaywanie za porednictwem kolektywnych dziaa na popraw m.in. warunkw pacowych, warunkw zatrudnienia i pracy czy te w kierunku osignicia okrelonych -* celw politycznych. Pocztkowo powstaway z.z. skupiajce przedstawicieli klasy robotniczej i to one dominowa^'- w przetargach politycznych z pastwem oraz organizacjami pracodawcw. Jednak wraz z dynamicznym rozwojem sektora usugowego i nowej klasy redniej mona zaobserwowa proces unionizacji" (uzwizkowienia") tej grupy spoecznej. Najwczeniej organizacje zwizkowe powstay w W. Brytanii, Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych (pod koniec XIX wieku). Mo na wyodrbni trzy modelowe typy z.z biorc pod uwag ich si, a przede wszystkim sposb uwikania w przebieg procesu politycznego i rol, jak maj do spenienia: a) z.z., ktre cz dziaania industrialne i ekonomiczne z szerszymi celami politycznymi i spoecznymi; z reguy s one cile zwizane z -* socjaldemokratycznymi partiami, sponsorujc" ich dziaalno i w zamian oczekujc, i partie te przyczyni si do realizacji oczekiwa i postulatw zwizkowych, gdy przejm odpowiedzialno za polityk pastwa (np. w Szwecji, Norwegii, Niemczech); b) z.z., ktre podporzdkowyway postulaty ekonomiczne i industrialne celom i oczekiwaniom politycznym; historycznie ten typ z.z. zawdzicza swe istnienie partiom politycznym; wspczenie model ten raczej ju nie runkcjonuje w krajach Europy Zachodniej (charakterystyczny by dla ukadw zwizkowych np. we Francji i Woszech); c) s,z., ktre koncentruj sw dziaalno na osigniciu celw ekonomicznych i industrialnych, odsuwajc si od podejmowania dziaa politycznych (np. AFL-CIO w Stanach Zjednoczonych czy Force Ouvriere we Francji). Niejednokrotnie miernikiem siy przetargowej i politycznej z.z. jest wskanik unionizacji, czyli okrelenie, jaki procent wszystkich zatrudnionych (poza sektorem farmerskim) stanowi czonkowie z.z. Wskanik ten jest zdecydowanie najwyszy w krajach skandynawskich i waha si od 86% w Finlandii do 95% w Szwecji. W dodatku w krajach tych z.z. speniaj quasipubliczne funkcje, uczestniczc w korporacyjnym procesie decyzyjnym {-y korporatywizmJ. W konsekwencji utrwalia si tradycja udziau z.z. w scentrali-zowanym systemie przetargw pacowych, dotyczcych polity ki podatkowej i cenowej oraz niekiedy pewnych kwestii polityki sogalnej (np. zasiki, emerytury). Np, w Szwecji proces tworzenia scentralizowanej polityki dochodowej zosta zapocztkowany w 1938 r. tzw. ukadem Saltsjobaden (i praktycznie nigdy nie zosta poddany kontroli pa stwa), za w Norwegii w 1962 r. Umiarkowany poziom .,unionizacjiM wystpuje np. w Belgii (78%), Austrii (61%) i Irlandii (.54%). a najniszy - w St. Zjednoczonych (20%), Francji (26%) i Szwajcarii (35%). [RH.]

1. W znaczeniu materialnym zesp czynnikw majcych wpyw na tre - norm praw nych. Do .p. wtym sensie zalicza si: poziom rozwoju gospodarczego, stosunki spoeczne, interesy grupowe, poziom kulturowy spoeczestwa, stan doktryny prawa, obowizujce zwyczaje, system norm moralnych, wol prawodawcy itp. 2. W znaczeniu formalnym - forma prawna, jak przybiera decyzja polityczna podjta przez upowaniony do jej wydania organ pa stwa lub samorzdu terytorialnego. .p. w tym rozumieniu wystpuj w okrelonym porzdku, ktry odzwierciedla jedn z cech -+ prawa, jak jest hierarchiczno. Porzdek ten oraz forma aktw prawnych (a take ich nazwa) charakteryzuje narodow swoisto prawa i mo e si w poszczeglnych pastwach rni. W aktualnym polskim systemie prawnym do .p. w znaczeniu for malnym zaliczamy: ) akty ustawodawcze, ktre obejmuj: a) -> konstytucj, b) -* ustaw, c) rozporzdzenie Rady Ministrw z moc ustawy oraz 2) akty wykonaw cze, do ktrych nale: a) rozporzdzenia i zarzdzenia prezydenta, b) rozporzdzenia Rady Ministrw, c) rozporzdzenia i zarzdzenia ministrw, d) akty normatywne na czelnych organw administracji specjalnej, e) akty normatywne wojewody f) uchway samorzdu terytorialnego. Dwie ostatnie kategorie to rwnoczenie akty prawa lokalnego o mocy obowizywania ograniczonej do okrelonego teiytorium. Kryte rium podziau na akty ustawodawcze i wykonawcze stanowi ich samoistno. Akty ustawodawcze s samoistne w tym sensie, e podstaw do ich wydania jest upowanie nie konstytucyjne, a ich tre wynika z woli podmiotu podejmujcego decyzj. Akty wykonawcze s natomiast wydawane. Wydaje sieje z wyranego upowanienia zawar tego w ustawie, w jej ramach i w celu jej wykonania. Podmiot podejmujcy decyzj jest wic ograniczony treci ustawy oraz; zakresem udzielonego upowa nienia. Niektre akty wykonawcze podlegaj jeszcze innym ograniczeniom, Tak np. rozporzdzenia i zarzdzenia wymagaj dla swej wanoci podpisu premiera lub mini stra (tzw. kontrasygnaty). W ten sposb premier lub minister przejmuj na siebie odpowiedzialno za podjt decyzj. Tre kadego aktu normatywnego winna by podana do publicznej wiadomoci. Jest to zgodne z elementarn zasad prawa, ktra gosi, e nieznajomo prawa nie chroni przed odpowiedzialnoci (ignoraniia iuris nocei). Ogoszenie treci aktu normatywnego okrela si mianem promulgaeji. Nieopublikowanie powszechnie obowizujcych przepisw moe by istotnym rdem naruszenia -* praworzdnoci. Dlatego te w kadym pa stwie istniej specjalne orga ny promugacyjne, w ktrych drukuje si tre wydawanych aktw normatywnych. W Polsce akt}/ ustawodawcze publikowane s w Dzienniku Ustaw", natomiast akty wy konawcze w Dzienniku Ustaw", Monitorze Polskim" i w dziennikach urzdowych poszczeglnych ministerstw. Przepisy prawa miejscowego ogaszane s w wojewdz kich dziennikach urzdowych, w rodkach masowego przekazu lub w inny zwyczajowo przyjty sposb. Konstytucja z 1997 r. zalicza do .p. powszechnie obowizujcych rwnie ratyfikowane umowy midzynarodowe. Zgodnie z art, 90 ustawy zasadniczej Rzeczpospolita Polska moe na podstawie umowy midzynarodowej przekaza organizacji midz)maro-dowej lub organowi midzynarodowemu kompetencje organw wadzy pastwowej w niektrych sprawach. Przepis ten by przedmiotem ostrej krytyki ze strony opozycji pozaparlamentarnej, traktujcej go jako przejaw autoograniczenia suwerennoci Polski. Trzeba jednak podkreli, e jego zastosowanie zostao obwarowane licznymi ograniczeniami (zgoda wikszoci 2\3 w Sejmie i w Senacie RP oraz moliwo zwoania oglnokrajowego referendum). [AA j

elazna kurtyna

i Hi

ELA2MA KURTYNA - okrelenie, ktre pojawio si po raz pierwszy w przemwieniu W. Churchilla wygoszonym w marcu 1946 r. na Uniwersytecie Fulton, w stanie Missouri (USA), Mow t traktuje si jako symboliczny pocztek tzw. -+ zimnej wojny pomidzy ZSKR a mocarstwami zachodnimi i deklaracj stwierdzajc podzia Europy na dwie strefy wpyww. W wystpieniu W Churchilla znalazo si bardzo symptomatyczne zdanie: Od Szczecina nad Batykiem po Triest nad Adriatykiem kontynent zosta rozcity elazn kurtyn5'. Z kolei upadek muru berliskiego w L989 r. sta si symbolicznym wyrazem likwidacji .k. w Europie. [H.H-1

Aneks
(opra. Wiesawa Jednaka)

1. Reforma samorzdowa w Polsce Cl.01.1999 r) ............................. 512 2. Wybory do sejmu: uczestnicy, wyniki, struktura sejmu ................ 521 3. Pozaparlamentarne i parlamentarne bloki prawicowe/centroprawicowe w Polsce tworzone po 1989 r. ...................................... 530 4. Gabinety rzdowe w Polsce w okresie od 4.06.1989 r. do koca 2001 r.................................................................................540 5. Wybory prezydenckie w Polsce .......................................................556

6' V

SIS __________________________________________________________________ rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budetu oraz podejmowanie uchway w spraw udzielenia lub nieudziefenia absolutorium dla zarzdu z tego tytuu; podejmowanie uchwa w sprawie wysokoci podaifanv i opat w granicach okrelonych ustawami; podejmowanie uchwa w sprawach majtkowych dotyczcych powiatu; zasad nabycia, zbycia i obciania nieruchomoci oraz ich dzierawienia lub wynajmowania na okres duszy ni trzy lata, o ile ustawy szczeglne nie stanowi inaczej; emitowanie obligacji oraz okrelanie zasad ich nabywania, zbywania i zakupu zaciganie dugoterminowych poyczek i kredytw, wspdziaanie z innymi powiatami i z gminami, jeeli zwizane jest to z koniecznoci wydzielenia majtku; ustalania maksymalnej wysokoci poyczek i kredytw krtkoterminowych zaciganych przez zarzd oraz maksymalnej wysokoci poyczek i porcze udzielanych przez zarzd w roku budetowym; okrelanie wysokoci sumy. do ktrej zarzd moe samodzielnie zaciga zobowizania; podejmowanie uchwa w sprawach herbu powiatu i flagi powiatu. Zarzd powiatu jest organem wykonawczym rady powiatu i w jego skad wchodzi od 3 do 5 osb. Na czele zarzdu stoi starosta. Do zada zarzdu powiatu nale w szczeglnoci: przygotowywanie projektw uchwa rady powiatu; wykonywanie uchwa rady; gospodarowanie mieniem powiatu; wykonywanie budetu powiatu; zatrudnianie i zwalnianie kierownikw jednostek organizacyjnych powiatu. Starosta jest kierownikiem starostwa powiatowego oraz zwierzchnikiem subowym pracownikw starostwa i kierownikw jednostek organizacyjnych powiatu oraz zwierzctmi-kiem powiatowych sub, inspekcji i stray (zob. -* administracja zespolona). Do kompetencji starosty nale: powolywan ie i odwoywanie kierownikw jednostek powiatu, w uzgodnieniu z wojewod; zatwierdzanie programu ich dziaania; uzgadnianie wsplnych dziaa tych jednostek na obszarze powiatu; w sytuacjach szczeglnych kierowania dziaaniami tych jednostek; zlecanie w uzasadnionych przypadkach przeprowadzenia kontroli; reprezentowanie powiatu na zewntrz; w sytuacji, gdy zagroony jest interes publiczny, mienie, zdrowie i ycie, starosta podejmuje czynnoci nalece do zarzdu powiatu. Powiat zajmuje si tymi dziedzinami, ktre przekraczaj moliwoci jednej gminy, czyli: owiat ponadgimnazajaln. leczeniem szpitalnym, drogami i komunikacj w skali powiatu, walk z bezrobociem i zagroeniami nadzwyczajnymi. zagwarantowaniem bezpieczestwa publicznego, nadzorem sanitamo-epidemioiogicznym. budowlanym, weterynaryjnym, ochron praw konsumenckich.

1. REFORMA SAMORZDOWA
W POLSCE (1.01.1999 FU
o f -,morzadowa ktra wesza w ycie z dniem l stycznia 1999 r.. zmienia struktur SSnTpSSa wprowadzia tronowy podzia kraju oraz -=- Sy wadzy lokalnej, okrelajc ich kompetencje.Od 1 styczni. 1999 .. w Polsce istnieje 16 wojewdztw.

Trjstopniowy podzia terytorialny kraju

Gmina p i oodsowrwi jednostka podziau mtorialmgo w Pote. W atolach tep^j*

no 5 radnych Radnych nie moe byjednak wicej mz 100. Rada gminy wybiera zarzd, na ktrego czele stoi: wjt -w gminach wiejskich; itmiaiT7- w aminach z siedzib w miastach.: SS-I tach wojewdzkich i w gminach powyej 100 tys. rmeszkancow. Gmina zajmuje si podstawowymi problemami obywateli, czyi, zapewnia: podstawowe usugi edukacyjne, zdrowotne i kulturalne, pomoc spoeczn, , zarZadzanie droaami i lokaln komunikacj zbiorow, . dostarczanie wody pitnej, prdu, energii cieplnej oraz gazu. W przypadku miasta na prawach powiatu rada gmmy nos. nazw Rada Miast.. Powiat Powiat jest jednostk terytorialn drugiego stopnia. Ogem powstao 308 powiatw ziemskich i 65 grodzkich. ^teachpow'zechnych rady powiatu, ktre licz od 20 do 60 radnych. S t r u k t u r a i u p r a w n i e n i a w a d z y w p o w i e c i e : Rada powiatu jest organem stanowicym i kontrolnym. Do wycznej waciwoci rady P Tt?nSenie aktw prawa miejscowego, w rym statutu powiatu; : 5S~e^^knawniosekstaroStv,sekretarzaPowiatuiskarbnil-i nowiatu ktorv jest gwnym ksigowym budetu powiatu, . stanow o kierunkach dziaania zarzdu powiatu oraz rozpatrywane sprawozda z dziaalnoci zarzdu, w tym z dziaalnoci finansowej; uchwalanie budetu powiatu;

_____________________________________________________________________ . __ 514

Wojewdztwo Wojewdztwo jest najwiksz jednostk struktury terytorialnej kraju. cznie jest ich 16 (zob, tabela 1). Wadze wojewdztwa podejmuj decyzje dotyczce caego regionu oraz zajmuj si pozyskiwaniem inwestorw, w ich gestii pozostaje -zarzdzanie wiadczeniem wysoko kwalifikowanych usug publicznych (szkolnictwo wysze, suba zdrowia, kultura, itp). S t r u k t u r a w a d z y w w o j e w d z t w i e Wvstepuja dwa szczeble administracji: rzdowa i samorzdowa, std struktura wadzy jest zoona. Oznacza to zatem, iz decyzje bd zapada w urzdzie marszakowskim (administracja samorzdowa) lub w urzdzie wojewdzkim (administracja rzdowa). Wadz wojewdztwa na szczeblu samorzdowym Worz: sejmik wojewdzki w liczbie od 45 radnych (w woj. do 2 mhi mieszkacw) plus 5 radnych na kade kolejne 500 tys, mieszka cw; zarzd wojewdztwa z marszakie m na czele. Organem stanowicym i kontrolnym samorzdu wojewdzkiego jest sejmik wojewdzki (wyaniany w wyborach powszechnych na czteroletni kadencj), ktrym kieruje przewodniczcy. Ciaem wykonawczym sejmiku jest zarzd (wybierany przez sejmik). Sejmik wybiera ze swego grona marszaka, ktry kieruje pracami zarzdu. Waniejszymi uprawnieniami sejmiku s: stanowienie aktw prawa miejscowego, uchwalanie strategii rozwoju wojewdzkiego, powoywanie i odwoywanie zarzdu woj ewdztwa, uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego, uchwalanie budetu, udzielanie absolutorium zarzdowi, podejmowanie decyzji w sprawie uczestnictwa w midzynarodowych zrzeszeniach regionalnych i w innych formach wsppracy regionalnej, uchwalanie, w granicach okrelonych ustawami, przepisw dotyczcych podatkw i opat lokalnych, powoywanie na wniosek marszaka skarbnika wojewdztwa. Zarzd wojewdztwa jest organem wykonawczym sejmiku wojewdzkiego. Liczy 5 osb. Naczele zarzdu stoi marszaek. Do zada zarzdu wojewdztwa naley wiele kwestii analogicznych do tych, ktrymi kieruje zarzd powiatu, z t jednak rnic, i odnosz si one do caego wojewdztwa. Do kompetencji zarzdu wojewdztwa nale: wykonywanie uchwa sejmiku wojewdztwa, gospodarowanie mieniem wojewdztwa, w tym wykonywanie praw z akcji i udziaw posiadanych przez wojewdztwo, przygotowywanie projektu i wykonywanie budetu wojewdztwa. przygotowywanie projektw strategii rozwoju wojewdztwa, planu zagospodarowania przestrzennego i programw wojewdzkich oraz ich wykonywanie, organizowanie si ze strukturami samorzdu regionalnego w innych krajach i z midzynarodowymi zrzeszeniami regionalnymi. Marszaek jest reprezentantem wojewdztwa na zewn trz, kieruje pracami zarzdu wojewdztwa i urzdu marszakowskiego oraz kieruje biecymi sprawami wojewdztwa. Ponadto jest zwierzchnikiem pracownikw urzdu marszakowskiego i kierownikw wojewdzluch samorzdowych jednostekorganizacyjnych. Administracja rzdowa podlega wojewodzie, ktry jest przedstawicielem rzdu w wo-

al 3 ___________________________________________________________________________

jewdzmde. Wojewoda jestprzedstawieieiem Rady Ministrw w wojewdztwie, zwierzchnikiem zespolonej administracji rzdowej, reprezentantem Skarbu Pastwa. Moe wydawa polecenia wice wszystkie organa administracji rzdowej, a w sytuacjach nadzwyczajnych (czyli: zagroenie ycia,zdrowia, mienia, rodowiska, bezpieczestwapastwai utrzymaniaporzdku publicznego, kieski ywioowe) take organy samorzdu terytorialnego. Wojewoda moe uchyli wadliwe uchway samorzdw gminnych, powiatowych i wojewdzkich oraz kontroluje wykonywanie zada zleconych samorzdom. Jest on rwnie, jak ju zostao wspomniane, zwierzchnikiem zespolonej administracji rzdowej, ktrej celem jest wykonywanie funkcji policyjnc-mspekcyjnej. W skad administracji zespolonej (czyli funkcjonujcej w jednym urzdzie) wchodzi 12 sub i inspekcji, z ktrych cz podlega wojewodzie, a cz starocie. Wojewodzie podlega siedem sub i inspekcji administracji zespolonej (administracja rzdowa): Inspekcja Handlowa Suba Ochrony Zabytkw Inspekcja Skupu i Przetwrstwa Artykuw Rolnych Inspekcja Ochrony rodowiska Inspekcja Farmaceutyczna Inspekcja Ochrony Rolin Inspekcja Nasienna. Staro cie podlega pi zespolonych z administracj samorzdow inspekcji i stray: Policja Pastwowa Stra Poarna Inspekcja Sanitarna Inspekcja Budowlana Inspekcja Weterynaryjna. W wojewdztwie (lecz nie w kadym) istnie mog rwnie organy administracji niezespolonej, ktre nie podlegaj ani wojewodzie, ani starocie, lecz bezporednio ministerstwu lub generalnemu inspektorowi. Organy administracji niezespolonej to; Dowdcy okrgw wojskowych, szefowie wojewdzkich sztabw wojskowych, wojskowi komendanci uzupenie Dyrektorzy izb skarbowych, naczelnicy urzdw skarbowych inspektorzy kontroli skarbowej Dyrektorzy urzdw grniczych Dyrektorzy okrgowych i naczelnicy obwodowych urzdw miar Dyrektorzy okrgowych i naczelnicy obwodowych urzdw probieniiczych Dyrektorzy regionalnych dyrekcji Lasw Pastwowych Dyrektorzy regionalnych zarzdw gospodarki wodnej Dyrektorzy urzdw celnych Dyrektorzy urzdw statystycznych Gwny inspektor i inspektorzy dozoru technicznego eglugi morskiej Kierownicy inspektoratw eglugi rdldowej Komendanci oddziaw Stray Granicznej, komendanci stranic oraz komendanci granicznych placwek kontrolnych 1 dywizjonw Stray Granicznej Prezes Agencji Rynku Rolnego Regionalni inspektorzy celni

..^jrf*:,U

_ 516 Tabela 1. Wojewdztwa oraz powiaty grodzkie w Polsce

817
Piekary Slasjae Rada Slaska

WOJEWDZTWO
Dolnolskie

STOLICA WOJEWDZTWA
Wroclaw

MIASTA NA PRAWACH POWTATU (POWIATY GRODZKIE)

Jelenia Gra Legnica Wabrzych vVrocfaw Bydgoszcz Grudzidz tarun Wocawek Bida Podlaska Chem LubUa Zamo Gorsw Wielkopolski Zielona Gra

Siemianowice lskie Sosnowiec witochowic? Tychy Zabrze Zo<-y

Kujawsko-Pomorskie

Bydgoszcz

LuMsbe

Zielona Gra

Udz Piotrkw Trybunalski Skierniewice

Ma o pola be

"la b el a 2._ ProbJ emy spoeczne

storymi zajmuje si gmina.

powiat, wojewdzt wo

Krakw

Krakw Nowy Scz Tarnw Ostroka

P ock

Mazowieckie

Warszawa

Radom Siedlce Opolskie Podkarpackie Opole Rzeszw Przemyl Opole Krosno Rzeszw Tarnobrzeg Biaystok oma Suwak: Gdansk Gdask Gdynia Stupsk

Podlaskie

Biaystok

Pomorskie

l skie

Katowice Bielsko-Biaa Bytom Chorzw Czstochowa Dbrowa Grnicza

Gliwice

Jastrzbie Zdrj Jaworzno Katowice Mysiowice

karty osobowe mieszkaca prowadzi biuro ewidencji ludnoci, ktre dopilnuje tego, aby byty one przekazywane odpowiednim organom wraz ze zmian staego miejsca pobytu obywatela. (Karta osobowa mieszkaca zawiera dane o: nazwisku rodowym, i z wczeniejszego maestwa, o stanie cywilnym, imiona, nazwiska, daty J miejsce urodzenia dzieci i innych osb bdcych pod prawna opusk; - o wyksztaceniu I wykonywanym zawockie, miejscu pracy, stosunku do suby wojskowa i stopniu wojskowym; czasowe wyjazdy na okres duszy ni dwa miesice, poprzedni adres, uprawnienia de przebywania w zajmowanym lokalu. sameldoWania i wymeldowania, ctrsymanie dowodu osobistego {z numerem PE3EL), zawiadczenie o jego zagubieniu. waciciele oras najemcy lokalu musz zgosi w gminie pobyt w nun ornych osb (gmina moe wyda de cyzje o wymeldowaniu niektrych osb) rejestracja poborowych, do wojska, udzielanie lubu cywilnego, z koki parom, ktre zawary jedynie czw, lub konkordatowa-, wyda musz akt lubu, wydaje akty urodzenia i akty zgonu, potwierdzenie podpisu : daty na dokuaiencie (rwnoznaczne & potwierdzeniem u notariusza), sporzdzenie testamentu. zaoenie lub rozszerzenie cmen* tarza komunalnego

GMINA

zmiana imienia lub nazwiska. w sytuacjach wtpliwych rozstrzyganie zasad pisowni jak tez bramienia iimerna i nazwiska po zmianie danych osobowych, starosta zameJduje pierwszy raz, nadawanie lub zmiana obywatelstwa; potwierdzenie podpisu i dary na dokumencie [rwnoznaczne z potwierdzeniem u notariusza), sporzdzenie testamentu, wydawanie zwok sskooni wy szym do celw naukowych agoda na sprowadzenie zwok z ;agranicy oras zgoda na przewd zwok na odlego powyej 60 km zaoenie lub rozszerzenie cmeni&rza komunalnego

decyzja o uznaniu za obywatela polskiego <np repetnantaj. wydawanie cudzoziemcom karty pobyli:. wydawanie wi.z, wis & prawem do pracy udzielanie, odmawianie, cofanie zezwole na osiedlanie si, decyzja o wydaleniu z Foteki, wojewoda w terenowej delegaturze Urzdu Wojewdzkiego wydaje paszport. Sporzdzenie testamentu

519 _
5J.3
Rucham drogowym na drogach powiatowych ^^r2sd>.:: star-wia koordynowania rozkadw jazdy finn gaimuja^eh ss transportem zhiorffA-ym. podjcse decyzji przez atarost o wy ciciu drzew i krzeww rosncych przy torach kolsjowychi obcienie k^sztaRa wycinkw zarzdc koler prowadzenie poszukiwai akcji ratowniesej w razio zaginicia samo tok tubj^o pi"Kymi^wym ladowamu pou\ lotniskiem;

_ zgoda na zbirko publiczn' w zasigu g^^y kierowanie akcj apoecsn podczas klsk! ywioowej

. S.V.H& na zbirk publiczna* w zasigu wojewdztwa ... kierowanie tgooa a zbirk publiczn" w za sigu u>c^. .:po'.-..-czna ,-..-- czas kieski ywioowej powiatu, zakazani przeprowadzenia imprezy maaowoj mx srewe calsgo powiabj lub jego eseci, jeli przewiduje sie w niej udzia ponad 1000 osb, lec nie s spebiione warunki bezpieczestwa i por^dlcu publirai our,. kierowanie akcja spoeeac podctas klski ywioowej, aadzor riad dziaalnoci stwa* odpowiedzialno za opiek zdrowotn oraz ushugi opiekucze dla kombatantw i osb represjono wanych;

prowadzenie szk o znaczeniu rsgicralnym lub oglnopolskim, placwki resocjalizacyjne, kolegia nauczyaelslde i obchcdw historycznych rocznic oraz biblioteki pedagogiorie, iira-zystoti ku czci ofiar wojny i okresu zaoenie za wasne pienidze p pastwowej Wyszej Uczelni Zawodowej, organizacja szk i gimnazjw o mo liwo zawierania lokalnych specjalnych, szkoy ponadgimiia-zjaine, w y o praniu sportowym i artyukadw biorowycri pracy z nauczyszko o cieiami atyeznym, poradnie psycholodotacji niepublicznym ;'j placwki opie- udzielanie 3iL'.,;ni.v-:>i.:d;:i.L;f5gi.cj;rie, przedszkolom oraz sidsoiora, ku czo* wychowawcze i resodalizacyjne oraz e orodki adopcyjno-wychou n ego kontrola obowiaku szkolnego (i nauki zawodu) dzieci i modziey do lat 18 naoona na dyrektorw szkl ktrzy bd informowanie przez wadze gminy o zmianach w ewidencji dzieci i modziey w wieku od 3 do 1& lat. prowadzenie publicznych przedszkoli i szkol (ustalenie granie obwodw i sieci szk) oraz prowadzenie remontw-, ogrzewania szk, zaopa-b-jssniaw sprzt i pomoce dydaktyczne zakadanie i prowadzenie publicznych przeszkoli <w tym spe~ cjainych>, 6-letnich szk podstawo-.vych, 3-ietrdon gimnazjw, szk przy zakiadach poprawczych i schro-niskach dla nietetnich - przejcie orodkw zdrowia wiadczcych podstawowe nsugi medyczne, \vaB^zd>iHX>bra2ak^crmig^flSL? OCHRONA ZDROWIA prowadze :c szczepie ochronnych orss. badaii okresowych, ustalanie przejcie szpitali i pogotowia raliczby punktw sprzeday oraz zasad cunkowego, wydawania jak i cofania ses\wlermspiaEdjaKijapojw alko- prowadzenie s&kkwiw i-w^rus-ovs odwykowego, zakadw gracy chronionej holowych, or^arjia>\vaiiie pomocy terapeu- orasdoirswpomocy spoecznej dla osb tycznej i rehabiUtacyjsej dla osb uza- uzalenionych od alkoholu oraz z psychicznymi, izby Lemonych cd rdkohokt oraa pomoc zabairxeniami prawna i psychospoeczna dla rodzin wytrzewie w razie zachorowania na dotknitych problemami alkoho- grulic, starosta podejmij daecyzj o umieszczeniu w szpitalu lub sanatorium lowymi, dziaalno wychowawcza z zakresu praeeiwgnilicaysi przeciw dsiaenia alkoholizmowi i narkomanii wydawanie indywidualnych zez-'Am i\e- tpmw mka i konopi wlkwokmnaiiprass Rochem drogowym ns drogach gmmnych zartdaa starosta; koordynowanie rozkadw j^idy mm zajmujcych a tean^ertem zbiorowym; moe ustala ceny urzdowa zs usugi gminnego transportu sbiorowego oraz za przewozy takswkami prowadzenie poszukiwa i &k\ ra&ownJczq w razie zaginicia samo'

przejcie wyspecjalizowanych placwek opieki zdrowotnej, m.in.: wojewdzki orodek medycyny pracy, zakad psych if i.iy KU ej opieki zdrowotnej, wojewdzka kolumna transportu sanitarnego, caodobowe lecznictwo odwykowe, orodek terapii uzalenie; rekompensata Lekarzom zarobkw utraconych *-v swigkn 2 prac w komisjach poborowych, Sejmik ustala bdzie wysoko opat w senator i ach na terenie wojewdztwa okrelenie powierzchni gruntw przeznaczonych pod upraw maku i konopi wknistych oraa rejonizacj tych upraw.

Huchani dro^5wynx na drouth wojewdzkich zarzdza marszaek wojskoordynowanie i-ozkadw jaxdy nrm ^ajmnjcyck ^ transportem zbiewqewsda wydaje koracege na sarzadzrmie lunami kolejowymi i wykonywars.e przewozw^ prowadzenie possakiwaB lakcp raes-wmczejw razie zanicia.saraoiocu lub jego praymuiowyi: bdirwainu poxs

DBOGI-

POJAZDY, PRAWA JAZDY

starocta prowadzi rejestracj pojazdw, wydaje upowanienia do przeprowadzenia bada technicznych nadaje i cofa uprawnienia diagnostom, nadmrajestacne kontroli pojazdw, wydaje, zatrzymuje i cofa kierowcom prawa jazdy, kieruj ich na badania lekarskie oraz dodatkowe sprawdzanie kwalifikacji, wydaje zezwolenia na prowadzenie szkolenia kierowcw, prowadzi ewidencj ! insturktorw jazdy i nadzoruje orodki szkolenia kierowcw marszaek wojewdzewa ma stworo 1 nadzorowa wojewdzki orodek ruchu drogowego, w ktrym bd organizowane paaistwowe egzaminy na kierowcw, prowadzone przez egzaminatorw powoywanych przez wojewod.

KULTURA*
7- prowadzenie instytucji kultury dziaajcych na ich Lcreme i wpisane do rejestru prowadzonego dotych- ; czas przez wojewod; kady powiat winien ?orgaEiisowa co najmniej jedna bibliotek powiatow samorzd v. ojew-.i'di-c'j-.^.'i przejmie wojewdzkie instytucie kultury; kade wojewdztwo winno zorga nizowa bibliotek wojewdzk

SPOBT
poTioazenie odpowiedzialnoci za bezpieczestwo osb pywajcych. zaywajcych ;;;;pie:i w miejscachoznaczonynh ^kiinie);sk?.), i uprawiajcych aporty wodne - przejcie od wojewodw bazy sportowo-rekreacyjnej pooonej najego terenia; nadzr nad stowarzyszeniami kultury fizycznej i zwizkami sporto-wymi oraz prowadzenie ewidencji szkolnych klubw sportowych przejcie bazy sportowo-rekreacyjnej od ministrw i kierownikw urzdw centralnych;

POMOC SPOECZNA !
f obowizek ndziekniaschronierda, 1 posiku i ubi-aniaosoboin tego pozbawionym; prowadzenie domw pomocy spoecznej o zasiga lokalnym; udzielanie zasikw cebwych, pomocy rzeczowej, biletw kredymwanyca, a czar sami poyczek oa ekonomiczna 'osamodzielnieme; dbanie o fce&doiuaych; - ustalanie uprawnie do zasikw rr-dainnych i pielgnacyjnych, ktre z kolei wypacane bd pr^ez powiatowe urzdy pracy; powstawanie powiatowych centrw pomocy rodzinie, kt rych zadania sprowadzaj si do: gwarantowania, schronienia, posi kw, niezbdnego ubrania, organi zowania pogrzebw osobom be-zdorn nym, ktre w sposb trway zer way zwizki z gmin, w ktrej stay si bezdomne, prowadzenia spe cjalistycznego poradnictwa, reha bilitacji osb niepenospraw nych. Kierownik centrum bdzie mg wytacza powdztwo o alimencv i do niego naley kierowa wniosek o ustalenie stopnia niepenospraw noci. Centra uzyskay Coprcz gmi) prawo do ustalania uprawnie do zasikw rodzinnych i pielgna cyjnych, ktre wypacane bd przez powiatowe urzdy pracy: istnienie i funkcjonowanie orod kw interwencji kryzysowej ,catodobowe usiugi psychologiczne. prawne, hotelowe dla osb i rodzin - ofiar przemocy); sdzielame pomocy nchodicom; obowizek organizowania pe mocy w rodzinach zastpczych, do kt rych dz leci trafia bd na podstawie decyzji sadu opiekuczego iub umowy za^vaixe} midzy staii>s^a a rodzina zastpcz ''konieczna jmi jednak zgoda rodzicw dziecka; sporzdzanie bilansu potrzeb i rodkw na oomoc spoeczn oras kszta-cenie stuh spoecznych; wojewoda nadzoruje placwki pomocy spoecznej i opieloiczi^-wyehowaw^ej oras kontroluje przestrzeganie standardu wiadczonych przez nie usug.

" Zgod na zbirk na pomoc dla zagarn-, po konsul tacji z ministrem spraw zagranicznych i ministrem finansw. wydaje minister spraw wewntrznych i administracji; '* Minister edukacji prowadzi szkoy przy placwkach dyplomatycznych, oglnokrajowe orodki dosko-nalema nauczycielu szioiy eksperymentalne, a waciwi ministrowie nadal prowadzi bd szkoy przy zakadach karnych, szkoy wojskowe oraz poarnicze:

_________ ^____________________ . 520

o;::

Z^ZZZZ^^dndevo na czterv kategorie: krajowe, wojewdzkie, powiatowe oraz gminne. Pierwsze Dro SSSaisWa.aDoistaenale do samorzdw. Drogaimkmjo^w zaradza generaMj f T4 aSSfad*^zt drg zarzadv grin, powiatw i wojewdztw. Do nich naley prowadze* ^*ZfS"idrgTiych im urSt (np. mosty, odnieanie itp.). Ruchem drogowym na f^TSSi ^oLLicb zarzdza marszaek wojewdztwa, a na drogach powiatowych , gminnych ^^So^ii komendanta gwnego policji (w przypadku droS krajowej) lub komendanta Spiatnie lini kolejow, na ktrej zawieszono transport. "Zgrona organizatorw kultury wyczono wojewod. rdiai . , _ Ustawa kompetencyjna z z4 lipca 1W8 i. Ustawa z 5 czerwca L998 r. o samorzdzie powiatowym _ Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o administracji rzdowej w wojewdztwie 'krawa z 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie wojewdztwa tmrJrich 19%, W gestii powiatu [w:] BztczpospcB* - w/ewodztwa, povnay, gminy Spiich Z.! 1998, B4*' rfiWe niczsfene Mmte^ge f*] /&p*jwtai... Wprost", nr 24, 14 czerwca 1998 Sf ^SrSSS T, ** i** - nov^ ,** Dodatek specjalny, "POlSil!SSte^ ft*** * u^; Polityka" nr 41, 10 padziernika 1998

2, WYBORY DO SEJW1U; UCZESTNICY, WYNIKI, STRUKTURA SEJMU

Wybory parlamentarne 27.10.1391 r.
Wybory przeprowadzono na podstawie systemu proporcjonalnego z zastosowaniem formuy Hare-NIemeyera. Kraj podzielono na 37 okrgw wyborczych (od dwu- do siedemnastornandatowych).Wwyborach parlamentarnych udzia wzio 85 korni tetw wyborczych reprezentujcych 111 ugrupowa, ktre wystpoway samodzieinie albo tworzyy listy zblokowane, lub sojusze wyborcze. Oglnopolskie listy zblokowane byy dwie, a koalicji wyborczych sze. Frekwencja wyborcza wyniosa 43,2%. Oglnopolskie komitety wyborcze zdobyy ogem 9755% gosw. Krajowe komitety wyborcze (tj, takie, ktre nie nabyy uprawnie do rejestrowania list kandydatw we wszystkich okrgach wyborczych) zdobyy z kolei 1,89%, pozostae za 0,56% gosw wyborczych oddano na listy lokalne (tzn. zarejestrowane w jednym okrgu). Komitetw oglnopolskich byo w sumie 29, komitetw krajowych - 18, a lokalnych - 64. W aneksie zostay przedstawione zdobycze wyborcze wszystkich oglnopolskich komitetw wyborczych, natomiast wodniesieniu do komitetw krajowych oraz lokalnych zaprezentowano tylko te, ktrym udao si zdoby mandaty do sejmu. Pomijamy zatem 77 list komitetw wyborczych krajowych oraz lokalnych. W sejmie 1 kadencji obecne byy 24 ugrupowania. Samodzielnie startoway: Unia Demokratyczna, Unia Polityki Realnej, Polska Partia Przyjaci Piwa, NSZZ Solidarno". Mniejszo Niemiecka, Solidarno Pracy (w niektrych okrgach wystpowaa razem z PPS), Partia X (faszerstwa na listach wyborczych usuniy t parti z rywalizacji wyborczej), Partia Chrzecijaskich Demokratw (na czci jej list znaleli si dziaacze Koalicji Republika skiej). Listy zblokowane utworzyy m.in.: -Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD). Na jego listach znaleli si take dziaacze Unii Wielkopolan, Zwizku Grnolskiego, Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Niezalenego Zwizku Studenckiego); - Konfederacja Polski Niepodlegej (KPN). Blokowaa listy z Polsk Parti Ekologiczn Zieloni", Polskim Zwizkiem Zachodnim, Blokiem Ludowo-Chrzecijaskim; Koalicje wyborcze: - Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD), Utworzony w lipca 1991 r. Zrzesza 13 ugrupowa, m.in.: SdRP, OPZZ, ZSMP, Demokratyczn Uni Kobiet, Zwizek Komunistw Polskich Proletariat"; - Wyborcza Akcja Katolicka (WAK). Powstaa w sierpniu 1991 r. z inicjatywy: Zjednoczenia Chrzecija sko-Narodowego, Chrzecijaskiego Ruchu Obywatelskiego, Unii Laikatu Katolickiego, Federacji Organizacji Kresowych; - Polskie Stronnictwo Ludowe-Sojusz Programowy (PSL-SP). Utworzony w lipcu 1991 r. Zrzesza min.: Polskie Stronnictwo Ludowe, Zwizek Modziey Wiejskiej, Koa Gospody Wiejskich, Zwizek Kek i Organizacji Rolniczych: - Polskie Stronnictwo Ludowe-Porozumienie Ludowe (PSL-PL). Sojusz utworzony w kwietniu 1991 r. przez: PSL Solidarno", PSL Mikolajczykowskie", NSZZ RI Solidarno';

v
- Porozumienie Obywatelskie Centrum iPOO. Powstao w lipcu 1991 r. W jego skad weszy: Porozumienie Centrum, Polskie Forum Ludowo-Chrzeeijaskie ..Ojcowizno'- oraz Komitety Obywatelskie: - Chrzecijaska Demokracja {ChB). Koalicja PAX i PZKS. Struktura sejmu i kadencji

Nadzieja" 22. Akcja Polska 23. Partia X" 124. Niezrzeszeni * SLCh pnyjo t nazw w maju 1992 r.. uprzednio wystpujc pod szyldem PSL ..Solidarno'". Posowie tego ugrupowania wybrani zostali z 1st PL, lecz po wyborach nie przystpili do klubu parlamentarnego sja", starajc si PL i umorzyli odiebny klub polsefeki.ktry jesieni1992 r. wszed w skad klubu parlamentarnego KonwencjaPolska. ** W L9Br.kcfc PPPP przestao istnie Pizefeztateio si w ^ *-. przedstawi jako reprezentacja emerytw i rencistw.

L. Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) 2. Unia Demokratyczna (UD) 3. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) 4. Polski Program Liberalny (PPL) i 5. Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD) 6. Polski Program Gospodarczy (PPG) 7. Konfederacja Polski Niepodlegej (KPN) 6. Zjednoczenie Chrzecijansko-Narodowe iZUiNj 9. Konwencja Polska (KP) _________ 10. Stronnictwo Ludowo-Chrzecijaskie (SLCh) U. Partia Chrzecijaskich Demokratw (PChD) i 12. Solidarno" j 13. Porozumienie Centrum (PC) 14. Porozumienie Ludowe (PL) 15. Ruch dla Rzeczypospolitej (RdR 16. MrejszojjlejnieckaJMNi 17. Unia Pracy (UP) 18. Chrzecijaska Demokracja (ChD) 19. Unia Polityki Realnej (UPR) 20. Polska Partia Przyjaci Piwa (PPPP)"

kluby: Poiski Program Liberalny: KLD. PPG, 5 posw PC. klub Konwencja Polska: PK, SLCh. PChD. klub Ruch dla Rzeczypospolitej: parlamentarna reprezentacja KdR klub Polski Program Gospodarczy (tzw. .,Du e Piwo"). Powsta w wyniku rozamu w PPPP kola: ..Nadzieja" (wczeniej ..Spoiegliwo"). 3 posw pozostaych po rozpadzie PPPP koo Akcja Polska (wczeniej Akcja Katolicka) posowie wykluczeni z ZChN po ,,aferze teczkowej" A. Macierewicza. koo Unia Pracy: SP, RDS, cze dziaaczy PPS.

Wybory parlamentarne 19.03.1993 r.

Wybory przeprowadzono na podstawie systemu proporcjonalnego z zastosowaniem formuy d'Hondta. Wprowadzono trzy klauzule zaporowe: picioprocentow w skali kraju dla partii politycznych, omioprocentow w skali kraju dla koalicji wyborczych oraz siedmioprocentow w skali kraju dla uzyskania mandatw z listy krajowej. Kraj podzielono na 52 okrgi wyborcze (od dwu- no siedemnastomartdatowych). Do wyborw przystpio 25 komitetw wyborczych (por. w 1991 r. - 85). Sze ugrupowa obecnych w sejmie zdobyo ogem 50,86% gosw. Dziewi ugrupowa prawicowych zdobyto cznie 33,45%. nie zdoay jednak przekroczy klauzuli zaporowej. Ponadto 18 ugrupowa, z ktrych kade otrzymao po mniej ni 1 %. zdobyy cznie 1,07% wszystkich gosw wanych. Oglnopolskich komitetw wyborczych byo 11, list zblokowanych dwie, a koalicji wyborczych trzy. Frekwencja wyborcza wyniosa 52,08% i bya o 9% wysza ni w 1991 r. W sejmie II kadencji obecnych byo 6 ugrupowa. Listy zblokowane utworzyy: - PC-Zjednoczenie Polskie (na listach PC znaleli si rwnie dziaacze: RTR, ChDSP oraz Porozumienia Regionalnego RdR (czyli cz dziaaczy, ktrzy opucili RdR). - Koalicja dla Rzeczypospolitej blokowaa listy nastpujcych ugrupowa: RdR, Partii Wolnoci, Stronnictwa Demokracji Polskiej oraz ..Solidarnoci '80". Koalicje wyborcze: - Sojusz Lewicy Demokratycznej utworzyo 28 ugrupowa (poprzednio 13). Oprcz ju obecnych od 1991 r.: SdRP, jako trzonu koalicji. OPZZ, ZSMP, Demokratycznej Unii Kobiet i innych doszy min.: Ruch Ludzi Pracy (partia A. Miodowicza), PPS - grupa ?, Ikonowicza (w PPS nastpi rozam wobec przystpienia socjalistw do Sojuszu; pozostaa cz, czyli biisko 1/5 okrgw partii, przyczya si do PSL). - Katolicki Komitet Wyborczy Ojczyzna" stworzony zosta przez: ZChJN, PChD, SLCh, PK. - Ojczyzna-Lista Polska" (zarejestrowana w 14 okrgach wyborczych). W jej skad weszy: Polska Partia Emerytw i Rencistw, Stronnictwo Narodowe ,,Qjczyzna"\ Mikoajczykowskie Stronnictwo Ludowe ywi i Broni".

J&4

525 Koalicje: Krajowy Komitet Wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej Organizacje; PoilPp^WarZySZenia StoWiaMaq Mni*ZOCi Naro*^ R-czypospoHtej Mniejszo Niemiecka Wojewdztwa Olsztyskiego Zarzd Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego Niemcw na lsku Opolskim Prezydium Niemieckiej Wsplnoty Roboczej Pojednanie i Przvszfole" Zwizek Stowarzysze Mniejszoci Niemieckiej Woj. Elblskiego Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne Niemcw Wojewdztwa Katowickiego CZstochoisk5oWd2fa TWalZyStWa SPotecz-KUituralnego Niemcw Wojewdztwa Zarzd Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego Niemcw Wojewdztwa Katowickiego Partie polityczne; Unia Wolnoci Polskie Stronnictwo Ludowe Krajowa Partia Emerytw i Rencistw Przymierze Samoobrona Krajowe Porozumienie Ememw i Rencistw RP Ruch Odbudowy Polski Polska Wsplnota Narodowa Polskiego Stronnictwa Narodowego Porozumienie Prawicy Polskiej (zrezygnowali z udziau w wyborach 17.09,1997 ze wzgldu na wyniki badan sondaowych, ktre wskazyway, i PPP nie przekroczy progu wyborczego) Komitety wyborcw: Komitet Wyborczy Narodowo-Chrzecijasko-Demokratyczny - Blok dla Polski Komitet Wyborczy Obywateli Unii Prawicy Rzeczypospolitej Komitet Wyborczy Akcja Wyborcza ..Solidarno'1 Komitet Wyborczy Niezalena i Bezpartyjna" Komitet Wyborczy Sojuszu Ludzi - Poiska-Praca-Sprawiedliwo Polskie Porozumienie Prawicy Komitet stworzony przez KPN L. Moczulskiego. Wycofa si z wyborww dniu 17 091997 r me widzc szans na przekroczenie progu 5%, ' ' '
D

Struktura sejmu II kadencji

i

Kluby (koa) poselskie: 1. Sojusz Lewicy Demokratycznej fSLD) 2. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) 3. Unia Demokratyczna (UD) / Unia Wolnoci (UW)* 4. Unia Pracy (UP) 5. Konfederacja Polski Niepodlegej (KPN)** 6. Bezpartviny Blok Wspierania Reform (BBWR) 7. Parlamentarne Koo Republikanie (PKR)** S. Parlamentarne Koo Nowa Demokracja (PKND)4"*** 9. Polska Partia Socjalistyczna (PPS) 10. Mniejszo Niemiecka (MN) 11. Niezaleni

Maod aty w 1993 r. ! w 1997 r. 171 132 74 41 22 167 131 74

" _

__K_______ i .___J6______ J
14 6 i
3

3
4

4
5

1 1

* UniaDemotarycznawkwietniu1994 r, zjednoczya sie z KLD, tworzc now parti-Uni "Wolnoci i w zwizku z tym zmienia rwnie nazw klubu parlamentarnego. '* lider KPN L Moczulski po wyborach 1993 r. wykluczy! z partii 6 posw. Trzech przeszo do BBWR, dwch byio niezalenych, a jeden przeszed do PKR. *** Parlamentarne Koo Republikanie (PKR lub R) powstao w iutym 1995 r. z inicjatywy posw i senatorw wywodzcych si z BBWR. W skad kola Republikanie'' weszo czterech posw z BBWR, jeden z SLD i jeden'z KPN. *"* Parlamentarne Koo Nowa Demokracja (PKND lub ND) powstao jesieni1994 r, z inicjatywy trzech posw z klubu Unii Pracy.

Wybory parlamentarne 21.09.1997 r.

Przeprowadzono je na podstawie tej samej ordynacji wyborczej, ktra obowizywaa w 1993 r.Do wyborw przystpiy 22 komitety wyborcze. Pi ugrupowa, ktre otrzymay mandaty do sejmu, zdobyo cznie 87,23% gosw. Wybrano 460 posw, w tym 391 spord 6 433 kandydatw zgoszonych na 559 okrgowych listach kandydatw na posw oraz 69 posw spord 1 042 zgoszonych na oglnopolskich Ustach kandydatw na posw. Liczba uprawnionych do gosowania wynosia 28 409 054 osb. W gosowaniu udzia wzio (oddao gosw wanych i niewanych) 13 616 378 osb. frekwencja wyborcza wyniosa 47,93%, Gosw niewanych oddano 528 147, co stanowi 3,88% oglnej liczby gosw. Gosw wanych oddano 13 088 231, co stanowi 96,12% ogtaej liczby gosw. Wyniki piciu ugrupowa, ktre zdobyy wikszo gosw
Nazwa ugrupowania i Akcja Wyborcza Solidarno" Sojusz Lewicy Demokratycznej Unia Wolnoci Polskie Stronnictwo Ludowe Ruch Odbudowy Polski j j Liczba gosw 4 427 373 3 551224 1 749 518 956 184 727 072 | % gosw 33,83 27,13 13,37 7,31 5,56 Liczba mandatw 201 164 60

Unia Prawicy Rzeczypospolitej ^^.H"!^3^^602^03?01^ wchodziy: Unia Polityki Realnej (J.Korwin-Mikke)

Blok dla Polski Zrzesza Bezpartyjny Blok Wspierania Reform, Stronnictwo Narodowe, Polska Partie Ojcowizna'oraz niektrych byych sportowcw. *

27

2C

527

Skad AWS z dnia 21JX.1997 r.: i. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. NSZZ Solidarno Chrzecija ska Demokracja-Strormictwo Pracy Instytut L. Wasy Koalicja Konserwatywna konfederacja Polski Niepodlegej - Obz Patriotyczny Konfederacja Republikanw Krajowa Konfederacja Komitetw Obywatelskich Liga Krajowa Modzieowy Komitet AWS Niezalene Zrzeszenie Studentw Nowa Polska Partia Chrzecijaskich Demokratw Partia Przymierza Narodowego Partia Victoria Polska Federacja Stowarzysze Rodzin Katolickich Polska Partia Ekologiczna Zielonych Polski Ruch Patriotyczny Polski Zwizek Zachodni Polski Zwizek Patriotyczny Polskie Stronnictwo Kresowe Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe Porozumienie Centrum Porozumienie na rzecz AWS Solidarno " RI Prawica Narodowa Ruch dla Rzeczypospolitej - Obz Patriotyczny Ruch Opcji Ludowo-Agrarnych ROLA Ruch STU Ruch Solidarni w Wyborach Stronnictwo Demokracji Polskiej Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe Stronnictwo Polityki Realnej Unia Laikatu Katolickiego Zjednoczenie Chrzecijasko-Narodowe Zjednoczenie Polskie Zwizek Zawodowy Kontra Skad Sojuszu Lewicy Demokratycznej 121.10,199? r.): 1. Biaoruskie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne w Polsce 2. Demokratyczna Unia Kobiet 3. Federacja Zakadowych Organizacji Zwizkowych Przemysu Metalowego, Elektrycznego, Maszynowego Metalowcy" 4. Federacja ZNP Szkl Wyszych i Nauki 5. Federacja Zwizkw Zawodowych Pracownikw Ochrony Zdrowia 6. Federacja Zwizkw Zawodowych Pracownikw PKP 7. Federacja Zwizkw Zawodowych Pracownikw Przemylu Lekkiego 8. Krajowa Rada Weteranw Lewicy 9. Krajowe Przedstawicielstwo Emerytw i Rencistw, Zwizek Stowarzysze

10. Naczelna Rada Spdzielcza 11. Nowa Demokracja 12. Oglnopolskie Porozumienie Zwizkw Zawodowych 13. Partia Pracy (przew. Jan Ciuru ) 14. Polska Partia Socjalistyczna (przew. Jan Mulak) 15. Polska Partia Zielonych (przew. Wiesaw Kossakowski) 16. Polski Zwizek Emerytw, Rencistw i Inwalidw (przew. Elbieta Arciszewska) 17. Ruch Ludzi Pracy (przew. Lech Szymaczyk) 18. Ruch Niezalena Inicjatywa Europejska NIE" (przew. Piotr Gadzinowski) 19. Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej" 20. Stowarzyszenie POKOLENIA" (przew. Jerzy Szmajdziski) 21Stowarzyszenie Polakw Poszkodowanych przez 111 Rzesz 21. Stowarzyszenie Stranica - Dom Polski" (przew. Ryszard Ulicki) 22. Towarzystwo Kultury wieckiej (przew. Maria Szyszkowska) 23. Towarzystwo Przyjaci Nauk Spoecznych (przew. Bolesaw Przywara) 24. Unia Chrzecijasko-Spoeczna 25. Zrzeszenie Studentw Polskich 26. Zwizek Nauczycielstwa Polskiego (przew. Jan Zaciura) 27. Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej 28. Zwizek Zawodowy Budowlani" 29. Zwizek Zawodowy Grnikw w Polsce 30. Zwizek Zawodowy Pracownikw Przemysu Miedziowego 31. Zwizek Zawodowy Pracownikw Rolnictwa w RP 32. Zwizek onierzy Ludowego Wojska Polskiego Struktura sejmu \t\ kadencji mandaty i po kwiecie wyborach 1999 r. (padziernik 1997 r.) 201 164 60 27 6 2

Kluby (koa) poselskie

czerwiec 2001 r.

Akcja "Wyborcza Solidarno' (AWS) Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) Unia Wolnoci (UW) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) Ruch Odbudowy Polski1 Mniejszo Niemiecka Nasze Koo (NK)2 Konfederacja Polski Niepodlegej l Obz Patriotyczny (KPN-OP) Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe (SKLf Alternatywa3 Porozumienie Polskie (PP)3 Niezaleni-

i ----------187 164 59 26 4 ; I ;
1

156 162 47 25 5*

_ _ _ -

7 6 17 6 5 37

.
i

28 'Ruch Odbudw Polski-Porozumienie Centrum (ROP-PC)-koto to powstao w wyniku poczenia jsi posw z obu formacji politycznych. 7 Koo parlamentarne Nasze Koo powstao z inicjatywy piciu posw ze Zjednoczenia Chrzci) asko Narodowego (ZChN) oraz jednego posa ze Stowarzyszenia Rodzina Polska" i jednej posanki ze ^Stowarzyszenia Rodzin Katolickich. J Koa te powstay w wyniku opuszczenia przez posw klubu parlamentarnego AWS ' W 1999 r. w skad koa parlamentarnego Niezaleni wchodzio dwch posw Mniejszoci I Niemieckiej (MN), dwch postw z Ruchu Odbudowy Polski (ROP), jeden pose z Porozumienia CenI rrurn (AWS/PC), jeden pose z Unii Wolnoci (UW) i jeden pose z Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Z kolei w 2001 r. w skad klubu parlamentarnego niezalenych weszo szesnastu posw AWS, i trzynastu deputowanych z UW, trzech z ROP, dwch zSLD, jeden z PSL oraz dwch z MN.

529________ , _______________________________________________________________

jWybory parlamentarne 23.09,2001 r.

ostro krytykowaa dziaalno rzdu J. Buzka. Opowiadaa si za przystpieniem Polski do UE, ale na warunkach dyktowanych przez Polsk, a nie Bruksel. W zwizku z tym proponowaa przerwa negocjacje z UE, za ukad stowarzyszeniowy z Bruksel winien by renegocjowany, a w razie sprzeciwu UE - zerwany. Samoobrona jako zwizek zawodowy rolnikw zaoony zosta! w 1991 r. przez grupi zadu onych rolnikw indywidualnych niezadowolonych z reform gospodarczych wprowadzonych w Polsce w pierwszych latach reformy systemowej. Liderem by od pocztku A. Lepper, ktry w 1992 r. zaoy parti Przymierze Samoobrona", ktra od2000 r., zmienia] nazw na Samoobrona RP. Na pocztku swej dziaalnoci Samoobrona stawaa w obronie interesw rolnikw, aby pniej stawa w obrotne wszystkich niezadowolonych grup spoecznych (miast oraz wsi), emerytw i bezrobotnych. Partia postuluje odduenie gospodarki przekazywanie likwidowanych zakadw pracy spkom pracowniczym, zaniechanie prywatyzacji oraz sceptycyzm wobec przystpienia do UE. Samoobronajest socjalno-chrzecijaskim ruchem ludowo-narodowym. W sejmie III kadencji AWSP miaa stu trzydziestu czterech posw, PiS - osiemnastu, LPR - omiu, RS Alternatywa - szeciu, a ROP - dwch. Do sejmu weszo tylko sze formacji. Rozkad gosw i mandatw przedstawia si nastpujco: Struktura sejmu IV kadencji
Nazwa formacji SLD-UP Platforma Obywatelska Samoobrona Prawo i Sprawiedliwo Polskie Stronnictwo Ludowe Liga Polskich Rodzin Liczba gosw 5 342 519 1651 099 1 327 624 1 236 787 1168 659 1 025 148 Procent gosw 41,04 12,68 10,20 9,50 L_ 8' 98 7,87 Liczba mandatw 216 65 53 44 42 38

Wyborom parlamentarnym z dnia 23 wrzenia 2001 r. towarzyszya zmiana ordynacji wyborczej, ktra wprowadzia trzy istotne zmiany w porwnaniu do poprzedniej ustaw o prawie wyborczym. Po pierwsze-zamieniono system rozdziau mandatw, formu d'Hondta zamieniono na formu Sainte-Lague (wersja zmodyfikowana), po drugie-zniesionolist krajow i po trzecie - dokonano nowego podziau kraju na okrgi wyborcze. Polsk podzielono na 41 okrgw wyborczych od siedmio- do dziewitnastomandatowycJi. Do wyborw przystpio 15 komitetw wyborczych. Sojusze wyborcze: LD - UP oraz AWSP, ktre zgodnie z ordynacj wyborcz z 2001 r. musiay uzyska minimum 8%, aby otrzyma mandaty do parlamentu. Samodzielnie za startoway: Unia Wolnoci (UW), Samoobrona (S), Prawo i Sprawiedliwo (PiS), Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Platforma Obywatelska (PO), Alternatywa - Ruch Spoeczny (A), Polska Wsplnota Narodowa (PWN), Liga Polskich Rodzin (LPR), Mniejszo Niemiecka (MN), Polska Unia Gospodarcza (PUG), Niemiecka Mniejszo Grnego lska". AWSP powsta w maju 2001 r. Utworzyy j partie, ktre pozostay w AWS po odejciu SKL. czyli: ZChN, RS AWS i Porozumienie Polskich Chrzecijaskich Demokratw (PPChD) oraz RO ktry jednak w lipcu 2001 r. opuci AWSP. Hasem wyborczym AWSP byo: Prawo, porzdek, praca". Komitet wyborczy skupi si na dokonaniach AWS w okresie 1997-2001. Prawo i Sprawiedliwo powstaa w maju 2001r. Pierwsze komitety PiS na terenie kraju powstaway jednak ju w marcu zinicjatywy Jarosawa Kaczyskiego (brata ministra sprawiedliwoci). Czoow rol w lokalnych komitetach PiS odgrywali dziaacze PC. W maju 2001r. dziaacze PiS poczyli si z powstaym d^a miesice wczeniej Przymierzem Prawicy, ktre utworzyli dziaacze SKL i czci ZChN oraz Ligi Republikaskiej. PiS za jedno z istotniejszych hase programowych uwaa przejrzysto finansowaniayciapublicznegow' Polsce oraz zaostrzenie kar dla przestpcw. Formacja ta bya do krytyczna wobec osigni gabinetu J. Buzka. Popiera przystpienie Polski do UE, ale na korzystnych warunkach Liga Polskich Rodzinzostaa sformowana i zarejestrowana jako partia polityczna w czerwcu 2001r. Uzyskaa poparcie organizacji katolicko-narodowych, jak np. Ruchu KatolickoNarodowego A. Macierewicza. Stronnictwa Narodowego R. Giertycha, Stowarzyszenia Uwaszczeniowego A. Bieli. Pod koniec lipca 2001 r. do LPR przystpio Przymierze dla Polski G. Janowskiego. Penomocnikiem list LPRzostaa reprezentantka Radia Maryja, ktre udzielio silnego wsparcia LPR. LPR stanowczo sprzeciwia si dyktatowi UE, opowiada si za wymwieniem niekorzystnych dla Polski punktw ukadu stowarzyszeniowego, rozpoczciem rozmw z NAFTA, poszanowaniemmoralnoci chrzecijaskiej oraz ostro krytykuje gabinet I. Buzka, zw aszcza za polityk prywatyzacyjn. Ruch Spoeczny Alternatywa zosta utworzony w marcu 2001 r. z inicjatywy dziaaczy KPNOP oraz czci dziaaczy rodowisk katolicko-narodowych z J. opuszaskim na czele. Alternatywa

Do parlamentu nie weszy dwa ugrupowania, ktre sprawoway wadz w sejmie III kadenqi, czyli Unia Wolnoci, ktra zdobya 3,1% gosw, oraz AWSP, ktrej udao si zebra tylko 5,6% poparcia wyborczego. Frekwencja wyniosa 46,29%. Oznacza to, i ju po raz trzeci, poczwszy od 1993 r., udzia obywateli w wyborach parlamentarnych ulega obnieniu. Jednak w 2001 r. uczestni-czyo w elekcji wicej wyborcw ni w 1991 r. Dane szczegowe przedstawia zestawienie. Frekwencja wyborcza w wyborach parlamentarnych w Polsce w latach 1989-2001
Rok wyborw 1989 1991 1993 1997 2001 Frekwencja (w %) I tura II tura 62,35 25.11 43,20 52,08 47,93 46,29

.;;;<r;

3, POZAPARLAMENTARNE i PARAMEPJTARWE BLOKI RAWICOWE/CENTROPRAWICOWE f POLSCE TWORZOWE PO 1983 r.

Po wyborach parlamentarnych I993 r. powstao kilka blokw centroprawicowych. S to kolejno: Przymierze dla Polski (PdP), Porozumienie 11 listopada (PJL lub P ii L), Sekretariat Ugrupowa Centroprawicowych (SUC), Konwent witej Katarzyny, Koordynacyjna Rada Polityczna Obozu Patriotycznego (KRPOP) oraz w lipcu 1996 r. Akcja Wyborcza Solidarno". Dwa pierwsze bloki, czyli PdP orazP 11L powstay przed wyborami municypakymi, czyli wiosn 1994 r.; SUC za na przeomie lata/jesieni 1994 roku. Z kolei w listopadzie 1994 roku na plebanii kocioa w. Katarzyny zebrali si - za wiedz i zgod biskupa Warszawy - liderzy kilkunastu prawicowych partii politycznych i NSZZ Solidarno77. Od miejsca spotka uyczonego przez proboszcza parafii w. Katarzyny, ks. praata J. Maja przyjto nazw Konwentu w. Katarzyny (17 sierpnia 1995 r, na zalecenie prymasa J. Glempa konwent rozwizano), Zkoleiw III dekadzie lipca 1995 roku powoano Koordynacyjn Rad Polityczn Obozu Patriotycznego. Latem 1996 r. powsta blok centroprawicowy - Akcja Wyborcza Solidarno" (AWS). Do Porozumienia 11 Listopada weszy ugrupowania ideowego umiaru i gospodarczego liberalizmu. Natomiast Przymierze dla Polski byo bardziej wyraziste ideowo, a mniej gospodarczo. Prba poczenia obu blokw zakoczya si fiaskiem. 15 stycznia 1995 partie obu blokw podpisay wspln deklaracj programow. Tydzie pniej zawarte porozumienie ju nie istniao. Konwent witej Katarzyny powoany zosta w celu wyonienia jednego kandydata prawicy na stanowisko prezydenta RP. Okazao si to niemoliwe, gdy reprezentanci prawicy, goszc haso wsplnego kandydata do fotela prezydenckiego, wystawili ich kilku; A. Strzembosza, H. Gronkiewicz-Waltz, J. Olszewskiego, L. Moczulskiego. Z kolei L.Wasa postanowi ubiega si o ponowny wybr na stanowiska gowy pastwa. Konwent nie rozwiza problemu. Nie by w stanie wybra jednego spord kilku kandydatw. Ostatecznie L.Wasa wybory przegra, natomiastwzmocnionyzkampanii prezydenckiej 1995 roku wyszed Jan Olszewski. W obawie przed kolejn porak prawicy w nadchodzcych wyborach parlamentarnych w 1997 roku zdecydowano si utworzy Akcj Wyborcz Solidarno. Tym razem zwizkowi zawodowemu udao si sformowa blok prawicowy, ktry przystpi do elekcji odnoszc zwycistwo. S k a d bl o k w PRZYMIERZE DLA POLSKI (PdP) Koalicja Konserwatywna (K.M. Ujazdowski) Porozumienie Centrum (J. Kaczyski) Porozumienie Ludowe (G. Janowski) Ruch dla Rzeczypospolitej (R. Szeremietiew) Zjednoczenie Chrzecijasko-Narodowe (R. Czarnecki)

POROZUMIENIE (1 LISTOPADA (PUL) Partia Chrzecijaskich Demokratw (P. czkowski) Partia Konserwatywna (A. Hall) Stronnictwo LudowoChrzecijaskie (A. Balazs) Stronnictwo Narodowo Demokratyczne ('J. Zamoyski) Unia Polityki Reainej (J, Korwin - Miidce) SEKRETARIAT UGRUPOWA CENTROPRAWICOWYCH (SUC) Akcja Polska (A. Macierewicz) Chrzecijasko - Demokratyczne Stronnictwo Pracy (T. Jackowski) Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej (J. Parys) Stronnictwo Wiernoci Rzeczypospolitej (W Ziembiski) Zjednoczenie Polskie (A. Anusz) KONWENT WITEJ KATARZYNY NSZZ Solidarno" (M. Krzaklewski, J, Tomaszewski) NSZZ Solidarno" Rolnikw Indywidualnych (R. Wierzbicki) Chrzecijaska Demokracja - Stronnictwo Pracy (T Jackowski) Konfederacja Polski Niepodlegej (K. Krl) Konfederacja Republikanw (Z. Wrzesiski) Partia Chrzecijaskich Demokratw (P czkowski) Polskie Forum Patriotyczne (J. Gozdawa - Gobiowski) Polskie Stronnictwo Ludowe - Mikoajczykowskie (H. Bk) Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe (G. Janowski) Ruch Chrzecijasko Narodowy - Akcja. Polska (A. Macierewicz Ruch dla Rzeczypospolitej (L. Jczmyk) Ruch dla Rzeczypospolitej (J. Olszewski, S. Wgowski) Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej (J. Parys) Stronnictwo Demokracji Polskiej [J. Stryski) Stronnictwo Narodowo-Demokraryczne (B. Kowalski) Stronnictwo Wiernoci Rzeczypospolitej (W. Ziembiski) Zjednoczenie Chrzecijasko-Narodowe (R. Czarnecki) Zjednoczenie Polskie (A. Anusz) Czonkami byy rwnie organizacje spoeczne i stowarzyszenia, midzy innymi: Akademickie Stowarzyszenia Katolickie Soli Deo!f Federacja Modziey Walczcej Federacja Organizacji Kresowych Niezalene Zrzeszenie Studentw Polskie Towarzystwo Ziemiaskie Porozumienie Kombatanckich Organizacji Niepodlegociowych Sejmik Polskich Kombatantw i Ofiar Wojny Stowarzyszenia Pracodawcw Stowarzyszenie Rodzin Polskich KOORDYNACYJNA RADA POLITYCZNA OBOZU PATRIOTYCZNEGO (KRPOP) Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (J. Owid) Konfederacja Polski Niepodlegej (L. Moczulski) Partia Chrzecijaskich Demokratw (P. czkowski) Polskie Stronnictwo Ludowe Mikoajczykowskie (H. Bk) Porozumienie Centrum - Inicjatywa Integracyjna (W Dobrzyski) Stronnictwo NarodowoDemokratyczne (B. Kowalski) Ruch dla Rzeczypospolitej (R. Szeremietiew)

533

Programy blokw prawicowych Porozumienie 11 Listopada

Ustrj s p o e c z n o - p o l i t y c z n y : zadaniem pastwa jest udzielenie gwarancji wolnoci i bezpieczestwa obozu pozostajcego w jego zasigu, pastwo osiga te cele poprzez: - ustanowienie konstytucji i systemu prawnego respektujcego prawa naturalne czowieka, jak ycie, wolno i wasno - ustanowienie niezawisej wadzy sdowniczej i wykonawczej przy rozgraniczeniu ich kompetencji w myl zasady podziau wadz; opowiadamy si za systemem prezydencko-parlamentarnym, z prezydentem wybieranym w wyborach powszechnych - decentralizacja wadzy, dziki zwikszeniu uprawnie samorzdu terytorialnego - ustanowienie si zbrojnych, ktrych zadaniem jest obrona suwerennoci oraz niepodlegoci i caoci pastwa - ustanowienie si policyjnych, ktrych zadaniem jest egzekwowanie prawa i decyzji wadzy sdowniczej - ustanowienie sub specjalnych, chroniaq/ch pastwo przed penetracj obcej agentury i przeciwdziaajcych prbom zdrady stanu. U s t r j g o s p o d a r c z y : uznajc, i obok systemu prawnego wasno prywatna stanowi gwarancj autonomii jednostki, dobrobytu spoecznego i stabilnoci pastwa, uwaamy za niezbdne upowszechnienie wasnoci poprzez: - reprywatyzacje, obejmujc przywrcenie wasnoci osobom pozbawionym jej w przeszoci w nastpstwie dziaa wadzy podyktowanych klasowymi przesadami - szerok prywatyzacj sektora publicznego z wyjtkiem elementw koniecznych dla prawidowego sprawowania wadzy w pastwie o gospodarce rynkowej. W dziedzinie polityki pieninej uwaa si za konieczne: - uregulowanie emisji pienidza poprzez dostosowanie jej do rozmiarw wzrostu gospodarczego - trwae wyeliminowanie deficytu budetowego - ustanowienie zakazu ustalania przez jakkolwiek wadz kursu walutowego oraz cen stwierdzajc, e dochd jest przedmiotem wasnoci, uwaamy, i: - podatki winny by obracane wcznie na cee w jednakowy sposb uyteczne dla kadego - nakadanie podatkw powinno nastpowa wycznie w drodze ustawy - system podatkowy musi by stabilny - wraz z obnieniem obcie fiskalnych naley redukowa progresje podatkow a do jej eliminacji - wielokrotne opodatkowanie jest sprzeczne z zasad ochrony wasnoci, wobec czego naley bezzwocznie znie podatek od spadkw i darowizn oraz nabycia praw majtkowych -rolnictwo jako strategiczna ga gospodarki, a zarazem wolniej dostosowujca si do wymaga rynkowych w okresie transformacji, musi mie warunki gwarantujce zachowanie konkurencyjnoci pozbawienie lub ograniczenie wasnoci moe nastpi wycznie na podstawie lub w wykonaniu orzeczenia sdu wydanego z powodu popenienia przez waciciela przestpstwa albo niewyko nania zobowizania umownego lub wynikajcego z ustawy. S t o s u n e k da t r a d y c j i : stwierdzajc chrzecijaski charakter naszej cywilizacji, ktrej istotn cech jest tolerancja, uznajemy potrzeb uwzgldnienia w yciu publicznym dobra rodziny, obrony ycia ludzkiego i adu moralnego uznajc, i Ojczyzna stanowi dziedzictwo, ktrego jestemy depozytariuszami i z tego tytuu ciy na nas obowizek przekazania go przyszym pokoleniom, podkrelamy potrzeb osobistego pomnaania dorobku naszego i narodu, w szczeglnoci podniesienia jego prestiu wrd narodw wiata, poprzez przyczynienie si do wzrostu jego siy i tworzenie gospodarczych fundamentw niepodlegoci polskiej. Racj a s t a n u opowiadamy si za wspprac opart na swobodnym przepywie ludzi, kapitaw i towarw ponad granicami suwerennych pastw konkurujcych ze sob systemami podatkowymi i walutami narodowymi. Deklarujemy nasze poparcie dla si politycznych w Europie i na wiecie, opowiadajcych si za wolnym

handlem midzynarodowym, oraz gotowo wspdziaania z nimi dla osignicia tego celu uznajc w pierwszym rzdzie konieczno opierania si. na siach wasnych, dostrzegamy potrzeb poszukiwania gwarancji bezpieczestwa ze strony istniejcych i bronicych zasad naszej cywilizacji struktur wojskowych pragniemy rozwija przyjazne stosunki ze wszystkimi ssiadami Rzeczypospolitej Polskiej na zasadzie wzajemnego poszanowania interesw pastwowych w przekonaniu, i taka przyjazna wsppraca stanowi wan przesank rozwoju naszych krajw i dobrobytu naszych narodw. (Warszawa, 17.12.1993 r.)

Sekretariat Ugrupowa Centroprawicowych Nowy lad gospodarczy

Powszechne uwaszczenie obywateli Nowy ad Gospodarczy" jest propozycj alternatywnej polityki gospodarczej dla Polski w stosunku do polityki realizowanej od 1990 roku przez kolejne ekipy rzdowe, a w szczeglnoci do ostatnio zaprezentowanego przez obecn koalicj rzdow programu gospodarczego Strategia dla Polski". Opracowanie uwzgldnia efekty powzitych decyzji o wymiarze makroekonomicznym oraz wyniki i skutki dziaa poszczeglnych rzdw w obszarze gospodarki i na podstawie tej wiedzy formuuje tez, e reformy gospodarcze zapocztkowane w Polsce w 1990 roku nie dokonay dostatecznej transformacji ustrojowej pastwa, bowiem nie spowodowa;/ wystarczajcego urynkowienia wasnoci pastwowej, dominanty polskiej gospodarki. Przedsibiorstwa pastwowe lub skomercjalizowane Przedsibiorstwa Pastwowe przyjmujce form prawna Jednoosobowej Spki Skarbu Pastwa w dalszym cigu nie maj prawidowej struktury wasnoci, czyli przewagi w przedsibiorstwie wasnoci prywatnej nad spoeczn. Fundamentem opracowania NOWY ad Gosnndnmw" m Wn -_.. -;- -.-.v ,... rUvujiK wdtuiiKiem Koniecznym dla dokonania w zgodzie z oczekiwaniami spoeczestwa procesu transformacji ustrojowej pastwa polskiego. Dopiero jej pene zrealizowanie umoliwi efektywne odejcie od gospodarki pozostaej po gospodarce centralnie sterowanej, nastpnie szybkie przejcie przez faz formowania si gospodarki rynkowej i na koniec dojcie do celu, czyli gospodarki wolnorynkowej. 2 tez fundamentaln w sposb naturalny sprzgnite s dwie tezy pomocnicze: -pierwsza - o koniecznoci zreformowania struktur naczelnych organw wadzy wykonawczej pastwa - dmga - o koniecznoci reformy finansw pastwa. Teza fundamentalna rozwinita jest w odrbnym opracowaniu pod nazw Program Powszechnego Uwaszczenia Obywateli" (zostanie przedstawiony w dalszej czci aneksu). Teza p i e r w s z a - R e f o r m a w a d z y w y k o n a w c z e j Wanym elementem wadzy wykonawczej jest zmiana sposobu zarzdzania majtkiem narodowym. W pierwszym rzdzie odniesiemy si do powoania, zgodnie z art. 108 Projektu Obywatelskiego Konstytucji RP instytucji Skarbu Pastwa, w konsekwencji do likwidaqi Agencji Rolnej Skarbu Pastwa, Agencji Rozwoju Gospodarczego i Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych oraz powoania Ministerstwa Gospodarki. Skarb Pastwa przejmie funkcje waciciela wszystkich dbr materialnych znajdujcych si na terenie Rzeczypospolitej, ktre nie s wasnoci prywatn. Do zada instytucji Skarbu Pastwa naleaoby midzy innymi; - inwentaryzacja majtku narodowego, w tym przeznaczonego do uwaszczenia i reprywatyzacji, oraz wystpowanie o zaoenie hipoteki dla wszystkich obiektw, - przeprowadzenie procesu powszechnego uwaszczenia obywateli oraz reprywatyzacji, - przejcie funkcji poboru podatkw poprzez wczenie w swe struktury izb oraz urzdw skarbowych, - gromadzenie zasobw finansowych pastwa w wyniku poboru podatkw, przejmowania wpywu z ce i innych nalenoci. Skarb Pastwa jako waciciel majtku oglnonarodowego z jednej strony i osoba prawna gromadzca zasoby finansowe pastwa z drugiej strony mgby rzetelnie i szybko, przy wykorzystaniu metod

______________ 534 tynkowych zaprezentowanych w Programie Powszechnego uwaszczenia Obywateli przeprowadzi uwaszczenie i reprywatyzacj wykorzystujc do tego celu baz materialn i kadrow izb i urzdw skarbowym organizujc na terenie ich dziaania przetargi regionalne. Przetargi te mogyby obsugiwa obywateli kupujcych za bony uwaszczeniowe mae i rednie przedsibiorstwa pastwowe i inne dobra nie funkcjonuj ce na Giedzie Centralnej w Warszawie. W ter; spGSb dokonywaby si proces precyzyjnej rejestracji uwaszczonych zasobw majtkowych oraz ich wartoci rynkowej. Historia zawieranych transakcji byaby centralnie zapamitana i przechowywana do koca PPUO dla celw kontrolnych. Due przedsibiorstwa, notowane na Centralnej Giedzie w Warszawie, mogyby by kupowane przez obywateli na zasadzie wymiany bonw uwaszczeniowych na akcje przedsibiorstw. Informacje a transakcjach zawartych na Giedzie Centralnej w Warszawie oraz na przetargach regionalnych byyby rejestrowane i zapamitywane centralnie, W ten sposb zbierane by byty pene i aktualne dane o iloci pobranych bonw uwaszczeniowych i o faktycznym stanie uwaszczenia obywateli. Tak wiec w zaproponowanym systemie Skarb Pastwa w kadej chwili przebiegu procesu uwaszczenia posiadaby dokadna Informacj o wartoci przekazanego za bony uwaszczeniowe obywatelom majtku narodowego. Ministerstwo Finansw pozbawione izb i urzdw skarbowych ograniczyoby sw dziaalno do wypracowania rzdowej propozycji ustawy budetowej oraz tworzenia polityki podatkowej pastwa. Nastpioby zatem instytucjonalne rozdzielenie funkcji zbierania i gromadzenia rodkw finansowych pastwa od funkcji podziau i ustalenia kryteriw ich pozyskiwania. Nowe Ministerstwo Gospodarki mogoby syntetyzowa dziaania kilku obecnych ministerstw dziaajcych w sferze gospodarka . Jego trzonem byoby obecne Ministerstwo Przemyski i Handlu. W nowej sytuacji, pozbawione obcie z tytuu sprawowania funkcji wacicielskich w stosunku do czci przedsibiorstw pastwowych, nowe Ministerstwo Gospodarki mogoby w peni zaj si kreowaniem polityki gospodarczej pastwa przy uyciu narzdzi makroekonomicznych stosowanych w gospodarkach rynkowych. Teza d r u g a - Reforma f i n a n s w p a s t w a Omwimy tu gwny problem budetu rzutujcy na efektywno i konkurencyjno gospodarki polskiej w rywalizacji na arenie midzynarodowej, problem, jakim jest finansowanie ubezpiecze spoecznych i zdrowotnych. Problem finansowania ubezpiecze spoecznych i zdrowotnych powsta gwnie naskutek bezprawnej dziaalnoci w rym zakresie wadz w systemie komunistycznym. Zasoby finansowe gromadzone ze skadek obywateli na ubezpieczenia spoeczne i zdrowotne dysponowane byy przez wadze komunistyczne samowolnie na zupenie inne cele, gwnie na budow socjalistycznych gigantw przemysowych sucych polityce mocarstwowej bloku komunistycznego. Pienidze zostay wydane, przemys socjalistyczny zosta zbudowany w duej mierze z tych wanie pienidzy (rwnie z pienidzy zaoszczdzonych przez pastwo przez nie dopacanie do pracy), powsta gigantyczny garb finansowania ubezpiecze finansowych i zdrowotnych, obciajcych bezporednio budet pastwa, a porednio gospodark. Problemu tego nie da si rozwiza skutecznie bez zrealizowania programu Powszechnego Uwaszczenia Obywateli. Jednake nie jest to dziaanie wystarczajce dla rozwizania tego problemu. Warunkiem rozwizania problemu finansowania ubezpiecze spoecznych zdrowotnych jest uznanie, e warto sprzedanego za walut uwaszczeniow przez Skarb Pastwa obywatelom majtku oglnonarodowego, ktry w ten sposb wszed na rynek w postaci nowego towaru, stanowi ekwiwalentny przyrost dochodu narodowego. Uzyskane przez Skarb Pastwa z tego tytuu od Narodowego Banku Polskiego pienidze stayby si kapitaem zaoycielskim Funduszy Ubezpiecze Spoecznych oraz Funduszy Ubezpiecze Zdrowotnych. Wacicielem tych funduszy w pierwszej fazie byby Skarb Pastwa. Fundusze Ubezpiecze Spoecznych i Zdrowotnych byyby to instytucje finansowe zasilajce ubezpieczenia spoeczne i zdrowotne nie bezporednio z pienidzy uzyskanych od Skarbu Pastwa, lecz w sposb poredni, z irzyskanych dochodw ze sprzeday tych pienidzy. Pienidze uzyskane z powszechnego uwaszczenia obywateli i gromadzone w Funduszach Ubezpiecze Spoecznych i Zdrowotnych mogyby by lokowane przez nie w funkcjonujcych Funduszach Powierniczych i Inwestycyjnych, bezporednio na giedzie, lokowane w barrkach, bonach skarbowych i obligacjach na oglnych zasadach. P r o g r a m P o w s z e c h n e g o U w a s z c z e n i a O b y w a t e l i (PPUO) Najwaniejszymi cechami PPUO s; 1. Powszechno 2. Parametryczny charakter 3. Parcie na mechanizmach wolnorynkowych 4. Poczenie z reprywatyzacj 5. Udzia kapitau zagranicznego na zasadach rynkowych (wybrane tezy) [...] Uwaszczenie winno by prowadzone metodami wolnorynkowymi, a nie etatystycznymi. PPUO musi by cile skorelowana z rozwojem rynku kapitaowego i stymulowa ten rozwj. Kady obywatel otrzymaby Bony Uwaszczeniowe (BU), ktre nie byyby wydawane w postaci materialnej, lecz byyby wpisem w centralnym rejestrze prowadzonym przez Gied Papierw Wartociowych (GPW). nadzorowanym przez Skarb Pastwa. Bony Uwaszczeniowe mog zosta: - przekazane na wybrany Fundusz Emerytalny / Pomocy Medycznej - przekazane na wybrany Fundusz Powierniczy / Inwestycyjny wykorzystane na bezporedni zakup akcji na giedzie -wykorzystane na zakup poza gied maych i rednich przedsibiorstw lub ich czci oraz innych dbr przeznaczonych do prywatyzacji. [.] Proces uwaszczenia naleaoby poczy w sposb harmonijny z reprywatyzacj, pozwalajc na wybr zwrotu w naturze lub odszkodowania. Uwaszczenie bez reprywatyzacji jest niemoralne, wypacza sens prowadzonych zmian i stawia pytanie, czy budowane pastwo jest pastwem prawa [...]

Koordynacyjna Rada Polityczna Obozu Patriotycznego

D e k l a r a c j a p o d p i s a n a w d n i u 26 lipca 1995 roku Podstawowymi wartociami, ktre chcemy realizowa, s interes Narodu Polskiego i racja stanu pastwa polskiego. Odwoujemy si do zasady solidaryzmu narodowego, dziki ktremu Polacy przetrwali lata niewoli i ktry sta si podstaw wielkiego ruchu Solidarnoci" w latach osiemdziesitych. Mimo obalenia w Polsce systemu komunistycznego ugrupowania obozu patriotycznego nie uzyskay wpywu na najwaniejsze procesy i mechanizmy pastwa, w tym gospodarcze i finansowe. Dlatego tez nadal widzimy konieczno budowy pastwowoci, ktra bdzie dobrem Polakw i w ktrej kady obywatel uzyska szanse tworzenia osobistej pomylnoci stosownie do aspiracji, zdolnoci i pracy. Inspiracj nasz s wyznawane przez nas wartoci podstawowe: nard, pastwo, niepodlego, katolicyzm, rodzina, wasno. Bdziemy dziaali na rzecz zjednoczenia obozu patriotycznego, by wsplnie budowa siln i niepodleg Rzeczpospolit. Uznajc rzdy lewicy za zagroenie ywotnych interesw Polski i Polakw, dymy do wystawienia jednego kandydata w wyborach prezydenckich, wywodzcego si z naszego nurtu ideowego oraz stworzenia wyborczej koalicji parlamentarnej mogcej ostatecznie odsun siy postkomunistyczne od wpywu na ycie narodu. 1. Bezpieczestwo pastwa gwarancj rozwoju Spoeczestwo moe rozwija si wycznie w warunkach stabilnego bezpieczestwa zewntrznego i wewntrznego. Reforma i unowoczenienie sil zbrojnych RP jest zadaniem priorytetowym. Niezbdne jest wczenie Polski do zachodniego systemu obronnego oraz nawizywanie strategicznej wsppracy z niepodlegociowymi ssiadami Polski na wschodzie. Polska winna dy do budowy Europy Ojczyzn" i skutecznie przeciwdziaa przekazywaniu suwerennych decyzji pastwowych na rzecz jakichkolwiek zewntrznych struktur midzynarodowych. 2. Gospodark podstaw pomylnoci obywateli Celem, ku ktremu ma zmierza rozwj gospodarki narodowej, jest wzrost poziomu ycia obywateli. Samo gospodarowanie, aby maksymalizowa produkcj materialn, jest dla nowoczesnego pastwa niewystarczajce. Zasada pomocniczoci uzupeniajca reguy gospodarki rynkowej winna doprowadza do realizacji powszechnego uwaszczenia obywateli, prorodzinnej polityki podatkowej i reformy ubezpiecze zdrowotnych i spoecznych. Budet pastwa zamiast obecnej roli orodka organizujcego gospodark winien sta si narodowa skadk na cele, w ktrych organizacyjna rola pastwa jest konieczna. Niedopuszczalne jest, aby w sytuacji ubstwa spoecznego wzrost gospodarczy nie przekada si na wzrost poziomu ycia obywateli. Promowany przez pastwo patriotyzm gospodarczy winien dotyczy wspierania polskiego rynku, polskiej przedsibiorczoci oraz susznych interesw polskich rolnikw i wszystkich zatrudnionych. 3. Przestrzeganie prawa warunkiem istnienia sprawnego pastwa Naley przywrci szacunek prawu i doprowadzi do jego powszechnego przestrzegania. Niewane i nieobowizujce winny by porozumienia okrgego stou" dajce postkomunistom uprzywilejowan pozycj w gospodarce. Mechanizmy stosowania prawa musz by przejrzyste i jasne. Surowo systemu prawnego musi by dostosowana do poziomu przestpczoci, za zasady podatkowe i mechanizmy

___________________________________________________ , ____________________ 336 organizacyjne gospodarki musz odwodzi obywateli od naruszania prawa. Osdzone i ukarane rausza zosta wszystkie przestpstwa popenione w przeszoci przeciwko narodowi polskiemu. 4, Zadaniem pastwa jest obrona podstawowych wartoci Koci katolicki przez wieki sta si ostoj polskiej pastwowoci, dlatego te ataki na niego naley traktowa jako napa na filary tosamoci narodowej i pastwowoci. Rodzina jest gwn instytucj ksztatujc wiadomo swych praw i obowizkw czonkw wsplnoty narodowej. Polityka pastwa w celu powstrzymania demoralizacji spoecznej winna sprzyja umacnianiu rodziny. Szkota i uczelnie winny zapewni zarwno wysoki poziom wiedzy, jak i wychowania. Ochronie winny podlega tradycyjne wartoci polskie, ktre naley przeciwstawi faszywie pojmowanym swobodom, liberalizmowi i wynaradawianiu.

Konwent witej Katarzyny

D o k u m e n t y p o l i t y c z n e , ktre uchwali Konwent witej Katarzyny: - wsplna deklaracja programowa - deklaracja dotyczca wystawienia jednej listy w nadchodzcych wyborach parlamentarnych - wypracowanie wsplnego stanowiska w sprawie referendum konstytucyjnego- deklaracja o potrzebie przezwycienia umw okrgego stou" - stanowisko dotyczce stosunkw Pastwo-Koci - decyzja o utworzeniu wojewdzkich zespow koordynujcych wspprac rodowisk eentroprawicowych, stowarzysze i Regionw "Solidarnoci" - owiadczenie w sprawie wyonienia wsplnego kandydata na urzd Prezydenta RP tryb wyaniania kandydatw na urzd Prezydenta RP - kryteria oceny kandydatw na urzd Prezydenta RP

537 U g r u p o w a n i a k t r e p o d p i s a y D e k l a r a c j , ale jej nie ratyfikoway: Blofc Modych - M. Dutkiewicz Polski Zwizek Zachodni K. Popenda (naley do OP - Obz Patriotyczny) U g r u p o w a n i a , k t r e nie p o d j y d e c y z j i o p r z y s t p i e n i u do lipca 1996 r.: Partia Victoria" (naley do OP) - A. Grdecki Zwizek zawodowy Kontra" (naley do OP) - R. Burski Polska Partia Ekologiczna Zieloni (nale;/ do OP) - G. Kaczmarczyk Partia Przymierza Narodowego (naley do OP) - K. Magierski Partia Konserwatywna - A. Hall Ruch Stu - Cz. Bielecki Fundacja Bezpieczna Polska - R. Opara L i s t a cz! on k w AWS z d n i a 10 p a d z i e r n i k a 1996 r. 1, Zjednoczenie Chrzecijasko Narodowe 2. Konfederacja Polski Niepodlegej 3. Solidami w WyboTach 4. Ruch Stu 5. Porozumienie Centrum 6. Konfederacja Polski Niepodlegej - OP 7. NZS i inne organiz. modzieowe 8. Polska Federcja Stowarzyszenia Rodzin Katolickich i inne org. katolickie 9. Ruch dla Rzeczypospolitej - OP 10. Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe 11. Partia Chrzecijaskich Demokratw 12. Liga Krajowa i dziaacze samorzdowi 13. Partia Konserwatywna 14. Stronnictwo Narodowo Demokratyczne 15. Bezpartyjny Blok Wspierania Reform 16. Stronnictwo Demokracji Polskiej 17. Stronnictwo Polityki Realnej 18. Chrzecijaska Demokracja Stronnictwo Pracy 19. Instytut LWasy 20. Koalicja Konserwatywna 21. Prawica Narodowa 22. Nowa Polska 23. Polski Zwizek Zachodni 24. Ruch dla Rzeczypospolitej 25. Zwizek Zawodowy Kontra" 26. Zjednoczenie Polskie 27. Forum Polskie 28. Konfederacja Republikanw 29. Polska Partia Ekologiczna - Zieloni 30. Inicjatywa Integracyjna 31. Partia Victoria 32. Polskie Forum Patriotyczne 33. Ruch Wspierania AWS 34. Ruch Opcja Ludowo-Agrarna (ROLA) 35. Fundacja Bezpieczna Polska 36. Blok Modych 37. Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno" AWS jest porozumieniem zawartym pomidzy NSZZ S" a ugrupowaniami politycznymi dla wsplnego przeprowadzenia kampanii wyborczej do sejmu, utworzenia klubu parlamentarnego oraz ewentualnego tworzenia (wsptworzenia) rzdu. AWS jest nowym ugrupowaniem politycznym,

Akcja Wyborcza Solidarno"

11 lipca 1996 roku powstaa Akcja Wyborcza Solidarno", Jej sygnatariuszami staiy si ugrupowania polityczne, ktre ratyfikoway deklaracj z 8 czerwca I996r. Ko a l i c j e ; - Solidarni w Wyborach - J. Gwid, (BBWR J.Gwid, SND - J. Zamoyski) - Koalicja Ludowo - Niepodlegociowa - Z. Wrzesiski (Konfederacj a Republikanw - Z. Wrzesiski, Polskie Forum Patriotyczne - Z, Zakrzewski, PSLM"-M. Pawlak) - Porozumienie ChadeckoLudowe Chadecja" - G. Janowski, (Koalicja Konserwatywna K.M. Ujazdowski, PChD - P. czkowski, P-SL - PL G. Janowski) - Obz Patriotyczny - R. Szeremietiew, (KPN - L. Moczulski, PC - Inicjatywa Integracyjna - W. Dobrzyski, Prawica Narodowa - K. Kawecki, RdR - R. Szeremietiew, Stronnictwo Demokracji Polskiej - J. Stryski) Partie polityczne: Chrzecijaska Demokracja Stronnictwo Pracy - A.Owsiski Konfederacja Polski Niepodlegej - A. Somka Porozumienie Centrum - J. Kaczyski Ruch dla Rzeczypospolitej - S. Wgowski Stronnictwo Polityki Realnej - M, Dzierawski Zjednoczenie Chrzecijasko Narodowe - M. Pika Zjednoczenie Polskie - K. Barczyk Inne u g r u p o w a n i a : NSZZ S" - M. Krzaklewski Fundacja Instytut Lecha Wasy" - M. Gumowski Liga Krajowa - Liga Miejska, Liga Wiejska T. Wrona Niezalene Zrzeszenie Studentw - A, Bielan Polska Federacja Stowarzysze Rodzin Katolickich fPFSRK) - K. Kaoera (obserwator)

ktre nie chce by postrzegane jako kontynuacja zwizku zawodowego Solidarno5' kib ktrej z partii wchodzcych w jej skad. Postanowiono, i organizacje zwizkowe nie mog prowadzi dziaalnoci wyborczej oraz e czonkowie NSZZ S'\ ktrzy jednoczenie nale do partii politycznych znajdujcych si poza Akcj (np. ROP, UP, UW), nie mog uczestniczy w strukturach kierowniczych AWS, by kandydatami na posw lub senatorw. O r g a n i z a c j a AWS: - udzia mog zgosi ugrupowania polityczne, zwizki zawodowe, fundacje, ktre maj znany statut, program, a wadze pochodz z wyborw zgodnie ze statutem i ktre wpac wpisowe w wysokoci 2500 z; - czonkostwo ustaje na skutek decyzji wadz statutowych danej organizacji lub po uchwale Rady Krajowej; - czonkami Rady Krajowej mog by czonkowie Akcji, ktrzy przystpili do niej przed 23.08.96r. Rada akceptuje udzia w AWS ugrupowa, ktre zgosiy swj akces po 23.08 i moe by decyzj wasn poszerzona o przedstawicieli tych ugrupowa. W skad RKwchodzi 5-7 przedstawicieli NSZZ S" i po jednym upenomocnionym przedstawicielu spord pozostaych czonkw Akcji. Przewodniczcym RK jest przewodniczcy Komisji Krajowej NSZZ S". Zastpcami przewodniczcego Rady s trzej wiceprzewodniczcy, w tym jeden z NSZZ S". - RK gosuje udziaami; poowa udziaw naley do przedstawicieli NSZZ S'*, druga poowa za do pozostaych czonkw Akcji, ktrzy dziel udziay miedzy siebie. Zasada parytetu ma gwarantowa skuteczno dziaania i nie ma zwizku ze skadem na listach wyborczych. - RK podejmuje decyzje wikszoci 3/4 przy obecnoci dysponentw 2/3 udziaw. R e g u l a m i n t w o r z e n i a listy k a n d y d a t w AWS do p a r l a m e n t u : Zasada i - Kandydat musi akceptowa program i zasady przyjte przez AWS. Kandydat musi przedstawi swj yciorys prywatny, polityczny, spoeczny i zawodowy, wskazujc swoje osignicia w kadej z tych dziedzin. - Kandydat musi wyrazi zgod na podpisanie weksla oraz rezygnacje z mandatu przed wpisaniem go na list kandydatw AWS. Przy zgaszaniu kandydatw zostan uwzgldnione nastpujce walory kandydatw: - kwalifikacje i kultura polityczna - umiejtno publicznych wystpie oraz nawizywania kontaktw z ludmi - poziom etyczny - wyksztacenie - dziaalno publiczna w okresach do 1980 r., od 1980 do 1989 r. oraz po roku 1989. Zasada 2 - aden z czonkw AWS nie ma gwarantowanej liczby miejsc na licie ani gwarantowanej po zycji na Ucie. Zasada 3 - Czonkowie AWS zgaszajc kandydatw na kandydatw kierowa si bd wycznie poziomem, etycznym i profesjonalnym kandydatw wg przyjtych wsplnie regu, nad ktrych stosowaniem czuwa Krajowy Zespl Elekcyjny powoany ze skadu Krajowego Zespou Koordynacyjnego AWS w rwnej liczbie przedstawicieli NSZZ Solidarno" oraz partii i organizacji przez Przewodniczcego Rady Krajowej AWS, a take przez niego kierowany; Zasada 4 List krajowa liczc 100 miejsc okrela Krajowy Zesp Elekcyjny, a zatwierdza Rada Krajowa AWS. Etap I - Czonkowie AWS zgaszaj kandydatw do przewodniczcego Regionalnej AWS. Zgoszenia kandydatw przedstawiaj statutowe regionalne (wojewdzkie) ciaa decyzyjne AWS w formie uchway oraz Krajowy Zesp Elekcyjny.

539 Etap II

Ust. a moe by zwemlkowana przez KZE przed etapem III. ^% tap(U rtv^lt^S R f !ral fJ A WS ,w y fa nia Z6 lonych kandydatur list osb w liczbie

!aK

*&*

K ?f Wie or8anEa<5> bdcych czonkami AWS w danym okiem InSSfa^ {d, 23 stycznia 1997 roku)

540

5J:

4. GABINETY TWORZOJME W POLSCE

W OKRESIE OD 4.08.1989 R. DO tiGCA 2001 R.

Gabinet Tadeusza Mazowieckiego

Powoany 12 wrzenia 1989 r. 14 grudnia Odwoany 1990 r. Gabinet T Mazowieckiego nie opiera si na strukturze partyjnej, gdy poza PZPR, ZSL i SD partii politycznych praktycznie jeszcze w Polsce nie byo. Gabinet T Mazowieckiego zosta sformowany przy poparciu i udziale w rzdzie ZSL i SD po nieudanej prbie stworzenia rzdu przez gen. Cz. Kiszczaka (2-17 sierpnia 1989 r,). Trzy tzw. kluczowe" resorty, czyli MSZ, MON, MSW w momencie, formowania gabinetu przez T. Mazowieckiego byy w dyspozycji PZPR. Polityczny sk ad gabinetu T. Mazowieckiego: 12 wrzenia 1989 r. ..Solidarno" -12 ZSL SD PZPR niezaleny -_ 4
o _

_ 1

50 % stanowisk 16,7 % stanowisk 12,5 % stanowisk 16,7 % stanowisk 4,1 % stanowisk

Poiitycany sk ad gabinetu T. Mazowieckiego: -14 wrzenia 1990 r, Solidarno" 12 PZPR niezaleni 54,5 % stanowisk - 3 - 3 - 1 - 3 13,6 % stanowisk 13,6 % stanowisk 4,7 % stanowisk 13,6 % stanowisk

Ministrowie; minister - szef Urzdu Rady Ministrw: J. Ambroziak, niezal. Solidarno" Ministerstwo Edukacji Narodowej: H. Samsonowicz, niezal. Solidarno" Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa: A. Paszyski, niezal. Solidarno" Ministerstwo Kultury i Sztuki: I. Cywiska, niezal. Solidarno" Ministerstwo Obrony Narodowej: F. Siwicki, PZPR Ministerstwo Ochrony rodowiska Zasobw Naturalnych: B. Kami ski, ZSL; Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: J. Kuro, niezal. Solidarno" T Ministerstwo Przemysu: Syryjczyk, niezal. Solidarno" A. Ministerstwo Rynku Wewntrznego: Mackiewicz, SD K. Skubiszewski, Ministerstwo Spraw Zagranicznych: niezal, A. Bentkowski, ZSL EA. Ministerstwo Sprawiedliwoci: Wieldek, PZPR Ministerstwo Transportu, eglugi i cznoci Ministerstwo Wsppracy Gospodarczej M. wicicki, PZPR z Zagranic: A. Kosiniak-Kamysz, ZSL Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: J. Osiatyski, niezal. Solidarno" kierownik Centralnego Urzdu Planowania czonek RM d/s socjalnych A. Balazs, niezal. Solidarno" i cywilizacyjnych wsi: czonek RM d/s wsppracy z organizacjami A. Hall, niezal. Solidarno" politycznymi i stowarzyszeniami: M. Kucharski, SD czonek RM d/s organizacji resortu cznoci: W. Trzeciakowski, niezal. czonek RM, przewd. Rady Ekonomicznej: Solidarno" Zmiany w strukturze Rady Ministrw: 1 grudnia 1989 r. zniesiono urzd ministra transportu, eglugi i cznoci; utworzono urzd ministra cznoci; utworzono urzd ministra transportu i gospodarki morskiej; 20 grudnia 1989 r. powoano na stanowisko ministra cznoci M. Kucharskiego, SD; 20 grudnia 1989 r, zniesiono urzdy: ministra ochrony rodowiska i zasobw naturalnych; ministra rolnictwa, lenictwa i gospodarki ywnociowej; utworzono urzd ministra ochrony rodowiska, zasobw naturalnych i lenictwa; utworzono urzd ministra rolnictwa i gospodarki ywnociowej. 20 grudnia 1989 r. powoano ministra ochrony rodowiska i zasobw naturalnych i lenictwa: B. Kamiski, ZSL; ministra rolnictwa i gospodarki ywnociowej: Cz. Janicki, ZSL;

Skad Rady Ministrw: prezes RM: Tadeusz Mazowiecki, niezal, Solidarno" wiceprezes RM i minister finansw, kier. KERM: Leszek Balcerowicz, niezal. Solidarno" Cz. wiceprezes RM i minister rolnictwa, lenictwa i gospodarki ywnociowej: Janicki, ZSL wiceprezes RM i minister - kier. Urzdu Postpu Naukowo-Technicznego i Wdroe: J. Janowski, SD; Cz. wiceprezes RM i minister spraw wewntrznych: Kiszczak, PZPR

542

~)4H

6 ipca 1990 r. odwoani zostali: Cz, Jarricki-ze stanowiska wiceprezesa RM i ministra rolnictwa i gospodarki ywno-ciowej, ktre zajmowa od 12 wrzenia 1989 r.; Cz. Kiszczak-ze stanowiska wiceprezesa RM i ministra spraw wewntrznych, ktre zajmowa odpowiednio od 12 wrzenia 1989 r. i od 31 lipca 1981 r.; F, Siwicki - ze stanowiska ministra obrony narodowej, ktre zajmowa od 22 listopada [983 r.; F.A. Wieldek - ze stanowiska ministra transportu i gospodarki morskiej, ktre zajmowa od 12 wrzenia 1989 r. (do 20 grudnia 1989 r. jako minister transportu, eglugi i cznoci). Powoani zostali; P. Koodziejczyk, niezal. minister obrony narodowej K. Kozowski, niezal.; minister spraw wewntrznych minister transportu i gospodarki morskiej E, Waligrski, niezal Solidarno"; Stanowisko ministra rolnictwa i gospodarki ywnociowej nie zostao obsadzone (przedstawiona przez prezesa RM kandydatura A. Balazsa nie zostaa przyjta przez sejm); w zwizku z tym prezes RM powoa kierownika ministerstwa: A. Stelmacha niezal. ^Solidarno". 13 lipca 1990 r. utworzono urzd ministra przeksztace wasnociowych. 14 wrzenia 1990 r. M. Kucharski odwoany zosta ze stanowiska ministra cznoci, ktre zajmowa od 20 grudnia 1989 r. Powoani zostali; minister cznoci: J. lzak, SD; minister przeksztace wasnociowych; W. Kuczy ski, niezal Solidarno". U padziernika 1990 r. A, Hail zosta odwoany ze stanowiska ministra - czonka RM, ktre zajmowa od 12 wrzenia 1989 r.

Polityczny skad gabinetu J.K. Bieleckiego 1 padziernika 1991 r.

Gabinet J.K. Bieleckiego

Powoany 12 stycznia 1991 r. Odwoany 5 grudnia 1991 r. Rzd J.K. Bieleckiego nie opiera si na formalnej koalicji ugrupowa politycznych reprezentowanych w sejmie X kadencji. Urzdy ministra rynku wewntrznego oraz ministra-kierownika Urzdu Postpu Naukowo-Technicznego i Wdroe w zwizku z planowanym ich zniesieniem nie zostay obsadzone. Prezes RM powoa natomiast kierownikw tych urzdw. Polityczny skad gabinetu J.K. Bieleckiego
12 stycznia 199 lr

J.K. Bielecki, KLD L.Baicerowicz, niezal K. abiski, PC K. Ministrowie: Skubiszewski, niezal P minister - szef Urzdu Rady Ministrw Koodziejczyk, niezal H. Ministerstwo Spraw Zagranicznych; Majewski, niezal. Ministerstwo Obrony Narodowej: L.Balcerowicz, niezal Ministerstwo Spraw Wewntrznych: D, Ledworowski, niezal Ministerstwo Finansw: R, Gbocki, niezal W. Ministerstwo Wsppracy Gospodarczej Sidorowicz, niezal M. z Zagranic: Boni, niezal M. Ministerstwo Edukacji Narodowej: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: Rostworowski, niezal Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: A. Glapiski, PC/KLD Ministerstwo Kultury i Sztuki: Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej
i Budownictwa: , L. ^i^juaw, x WJVJUU

prezes RM wiceprezes RM i minister finansw

KLD _ PC ~~ 0 ZChN . 3 SD ROAD 1 Niezal 1 4

14,3 % stanowisk 9,5 % stanowisk 4,7 % stanowisk 4,7 % stanowisk 457 % stanowisk 66,7 % stanowisk
Skad Bady Ministrw:

KLD PC ZChN SD ROAD 1 NiezaL 13 -

_ 4 _ i ] 1

stanowisk stanowisk 4,7% stanowisk 4,7% stanowisk 4,6 % stanowisk 62,1 % stanowisk

19% 4.7%

Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych: J. Lewandowski, KLD Ministerstwo Przemysu i Handlu: J. Zawilak, KLD zrezygnowa we wrzeniu 1991 r>, H. Bochniarz, niezal, powoana we wrzeniu L991 L iyfinisterstwo Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej: A. Ta ski, niezal Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej: E, Waligrski, niezal Ministerstwo Rynku Wewntrznego (p.o.): Cz. Skowronek, niezal Ministerstwo Sprawiedliwoci: W. Chrzanowski, ZChN, (p.o.) A. Marcinkowski, niezal, powoany na stanowisko kierownika MS w listopadzie 1991 r. L lzak, Ministerstwo cznoci: SD Ministerstwo Ochrony rodowiska Zasobw Naturalnych i Lenictwa: ML Nowicki, ROAD/UD kierownik Urzdu Postpu Naukowo-Technicznego i Wdroe: S. Amsterdamski niezal

54

Gabinet J. Olszewskiego
Powoany 6 grudnia 1991 r. Odwoany 5 czerwca 1992 r. Kompozycja partyjna gabinetu J. Olszewskiego PC ZChN PChD PL niezal. - 5 3 _i - 2 -10 23,9 % stanowisk 14,2 % stanowisk 4,8 % stanowisk 9,5 % stanowisk 47,6 % stanowisk Skad Rady Mirtistrfw;

kierownik Ministerstwa cznoci: minister bez reki:

M. Rusin, niezai. A. Balazs, PL

Gabinet H. Suchockiej"
Powoany 11 lipca 1992 r. Odwoany 25 maja 1993 r. Kompozycja partyjna gabinetu H. Suchockiej 11 lipca 1992 r. UD -5 ZChN - 5 KLD -4 PL -4 PChD -1 SLCh - 1 PPG -1 niezal -A 20% 20% 16% 16% 4% 4% 4% 16 % stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk

K. Skubiszewski, niezal. prezes RM J. Olszewski, PC A. Macierewicz, ZChN. A. Glapiski, PC Ministerstwo Spraw Ministrowie; K, Lutkowski, niezal.; Zagranicznych: Ministerstwo zrezygnowa 28 lutego Spraw Wewntrznych: Wsppracy 1992 r.: Gospodarczej z Zagranic: Ministerstwo A. Olechowski, niezal.,nominowany Finansw: 28 lutego 1992 r., zrezygnowa 7 maja 1992 r.; zdymisjonowany przez Sejm 5 czerwca 1992 r. W. Wodarczyk, PC J. Eyssymont, PC J. Parys, niezal., zdymisjonowany minister - szef Urzdu Rady Ministrw kierownik Centralnego Urzdu Planowania 23 maja 1992 r.; Ministerstwo Obrony Narodowej: Z. Dyka, ZChN A. Ministerstwo Sprawiedliwoci i prokurator Stelmachowski, niezal. M. Mikiewicz, niezal. J. generalny: Kropiwnicki, ZChN A. Ministerstwo Edukacji Narodowej: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: Siciski, niezal. Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: G. Janowski, PL Ministerstwo Kultury i Sztuki: Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki E. Waligrski, niezal. ywnociowej: Ministerstwo Transportu i Gospodarki S. Kozowski, niezal. Morskiej: Ministerstwo rodowiska Zasobw A. Diakonw, PC Naturalnych i Lenictwa: kierownik Ministerstwa Gospodarki T. Gruszecki, niezal. Przestrzennej i Budownictwa A. Lipko, PChD kierownik Ministerstwa Przeksztace Wasnociowych: kierownik Ministerstwa Przemysu i Handlu:

Kompozycja partyjna gabinetu H. Suchockiej 31 grudnia 1992 UD ZChN PL PPL PK niezal. -5 -5 -4 -5 -2 _4 20% 20% 16% 20% 8% 16% stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk stanowisk

Stanowiska ministrw w trzech ministerstwach: Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Spraw Wewntrznych oraz Ministerstwa Obrony Narodowej byy rekomendowane przez UD. Skad Rady Ministrw prezes RM H. Suchocka, UD wiceprezes RM i przewd. KERM H. Goryszewski, ZChN wiceprezes RM i przewd. KSRM R czkowski, PChD Ministrowie: Ministerstwo Spraw Zagranicznych: Ministerstwo Spraw Wewntrznych: Ministerstwo Obrony Narodowej: Ministerstwo Sprawiedliwoci i prokurator generalny:

K. Skubiszewski, niezal. A. Milczanowski, niezal. J. Onyszkiewicz, niezal. Z. Dyka, ZChN (zdymisjonowany w marcu 1993 r.), J. Pitkowski, ZChN fpowoanv 10 marca 1993 n

546

[Ministerstwo Finansw: Ministerstwo Wsppracy Gospodarczej z Zagranic: Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej: Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej: Ministerstwo Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa: Ministerstwo Przemysu i Handlu: Ministerstwo cznoci: ; Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej | i Budownictwa: Ministerstwo Edukacji Narodowej: Ministerstwo Kultury i Sztuki: Ministerstwo Zdrowia i Opito Spoecznej: Ministerstwo Ptacy i Polityki Socjalnej: minister - szef Urzdu Rady Ministrw kierownik Centralnego Urzdu Planowania Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych minister d/s integracji z EWG minister d/s promocji przedsibiorczo, minister d/s kontaktw z paiiamentem i partiami politycznymi

j. Osiatyski, UD A. Arendarski, PPL/KLD G. Janowski, PL Z. Jaworski, ZChN Z. Hortmanowicz, PL W, Niewiarowski, PL K. Kilian, PPL/KLD A.Bratkowski, niezal. Z. Flisowski, ZChN vacat; J. Gral, ZChN {powoany 17 lutego 1993 r.) A. Wojtya, KP/SLCh J.Kuro, UD J.M.Rokita, UD J. Kropiwnicki, ZChN J. I^ewandowski, PPL/KLD J.K. Bielecki, PPL/KLD Z. Eyssymont, PPL/PPG

Skad Rady Ministrw: rezes RM: W. Pawlak. PSL wiceprezes RM. minister finansw. kier. KERM:

M. Borowski, SLD (dymisja w lutym 1994); G. Koodko, niezal. (z rekomendacji SLD), powoany w maju 1994 r.

wiceprezes RM, minister sprawiedliwoci. prokurator generalny i kier. KSRM: W. Cimoszewicz, SLD wiceprezes RM, minister edukacji narodowej: A. uczak, PSL Ministrowie: Ministerstwo Spraw Zagranicznych: A. Olechowski, niezal. (dymisja 13.01.1995) Ministerstwo Obrony Narodowej: P. Koodziejczyk,niezal. (odwoany 10 listopada 1994 r.); od listopada 1994 vacat Ministerstwo Spraw Wewntrznych: A. Milczanowski, niezal. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: J. Zochowski, SLD Ministerstwo Kultury i Sztuki: K. Dejmek, niezal. Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: L. Miller, SLD Ministerstwo Wsppracy Gospodarczej z Zagranic: L. Podkaski, PSL Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa: B. Blida, SLD Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych: W, Kaczmarek, SLD Ministerstwo Przemysu i Handlu: M. Poi, niezal. Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej: A. mietanko, PSL Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej: B. Liberadzki, niezal. minister-szef Urzdu Rady Ministrw M. Strk, PSL CUP: M. Pietrewicz, PSL KBN: W. Karczewski, niezal.

J.Kami ski, PL

Gabinet W. Pawlaka
Powoany 26 padziernika 1993 r. Odwoany 4 marca 1995 r, Kompozycja partyjna gabinetu W. Pawlaka SLD -6 35,2 % stanowisk PSL -5 29,6 % stanowisk niezal. - 6 35,2 % stanowisk Kompozycja partyjna gabinetu OT. Pawlaka maj 1334 r. SLD -5 29,6 % stanowisk PSL - 5 29,6 % stanowisk niezal. - 7 40,8 % stanowisk

Gabinet J. Oleksego
Powoany 4 marca 1995 r. Odwoany 26 stycznia 1996 r. Kompozycja partyjna gabinety J. Oleksego SLD - 9 47,30 % stanowisk PSL - 4 21,10 % stanowisk riezal. - 6 31.70 % stanowisk

548

649

Kompozycja partyjna gabinetu J. Oleksego 5 stycznia 1936 W. Bartoszewski, niezal.(dymisja 22,12.1995), D. Rosati, niezal. (nominowany 29.12.1995, 47,3 % stanowisk z rekomendacji SLD) Skad Rady Ministrw: J. Oleksy, SLD G. Koodko, niezai. (z rekomendacji SLD) R. Jagieliski, PSL Ministrowie: Z. Okoski, niezal. (dymisja 22.121995), S. Dobrzaski, niezal. (nominowany 5.01.1996, z rekomendacji PSL) A, Milczanowski, niezal.(dymisja 22.12.1995), J. Konieczny niezal.(nominowany 29.12.1995, z rekomendacji SLD) .1. Buchacz, PSL J. Jaskiernia, SLD R. Czarny, SLD J. Zochowski, SLD L. Miller, SLD K. Dejmek, niezal. (z rekomendacji PSL) B. Blida,SLD W. Kaczmarek, SLD K. cierski, SLD B; Liberadzki, niezal. A. Zieliski,.niezal. (z rekomendacji PSL) S. elichowski, PSL M. Pietrewicz. PSL M. Borowski, SLD

Gabinet W, Cimoszewicza
Powoany 2 lutego 1996 r. Odwoany 17 padziernika 1997 r. Kompozycja partyjna gabinetu W. Cimoszewicza - 7 33,3% stanowisk - 8 38,1% stanowisk - 6 28,6% stanowisk BW-ad Bady Ministrw: SLD PSL niezal. prezes RM wiceprezes RM, minister finansw W. Cimoszewicz, SLD G. Koodko, niezal. (z rekomendacji SLD), poda si do dymisji 21.01.1997 r. R. Jagieli ski, PSL M. Pietrewicz, PSL

SLD -9

prezes RM wiceprezes RM, minister finansw, przew. KERM wiceprezes RM, Minister Rolnictwa 26,3 % stanowisk PSL -5 niezal -5 26,3 % stanowisk . Ministerstwo Spraw Zagranicznych:

Ministerstwo Obrony Narodowej:

Ministerstwo Spraw Wewntrznych:

Ministerstwo Wsppracy Gospodarczej z Zagranic: ' Ministerstwo Sprawiedliwoci, prokurator generalny: Ministerstwo Edukacji Narodowej: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: Ministerstwo Kultury i Sztuki: Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa: Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych: Ministerstwo Przemysu: MinistersrwoTransportu i Gospodarki Morskiej; Ministerstwo cznoci: Ministerstwo Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa: kierownik Centralnego U rzdu Planowania: ministerszef Urzdu Rady Ministrw

wiceprezes RM, minister rolnictwa Ministrowie: wiceprezes RM, kier. Centralnego D.Rosati, niezal. (z rekomendacji SLD) S. Urzdu Planowania Dobrza ski, PSL : Z. Siemitkowski, SLD Ministerstwo Ministerstwo Spraw Zagranicznych J. Buchacz, PSL (odwoany we wrzeniu 1996 r.) G. Koodko, niezal.(z rekomendacji SLD. poda Ministerstwo Obrony Narodowej: Wewntrznych. si do dymisji 21.01.1997) Ministerstwo Spraw Yll Xl -----Gopodarczej Wsppracy J. Zochowski, SLD Ministerstwo z Zagranic: A. Bczkowski, niezal. (zmar 7.11.1996 r.) Finansw: L. Kubicki, niezal L Wiatr, SLD Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: Z, Podkaski, PSL Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: Ministerstwo Sprawiedliwoci, B. Blida, SLD prokurator generalny: Ministerstwo Edukacji Narodowej: Ministerstwo W. Kaczmarek, SLD K. Kultury i Sztuki: Ministerstwo cierski, PSL R. Gospodarki Przestrzennej i Jagieliski, PSL Budownictwa: Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych: B. Liberadzki, niezal. A. Ministerstwo Przemysu: Zieliski, niezal. Ministerstwo Rolnictwa: Selichowski, PSL M. Ministerstwo Transportu i Gosp. Morskiej: Pietrewicz, PSL A.uczak. PSL L. Ministerstwo cznoci: Ministerstwo Ochrony rodowiska, Miller, SLD Zasobw Naturalnych i Lenictwa: kier. Centralnego Urzdu Planowania: przewodniczcy KBN minister - szef URM

5-5-;

iJl

Reforma Centrum Administracji Pastwowej Reforma centrum administracji pa stwowej polegaa na likwidacji siedmiu dotychczas dziaaj acych ministerstw i powoaniu trzech nowych ministerstw oraz trzech urzdw administracji centralnej, ktre nie peni jednak funkcji ministerstw. Celem reformy byo usprawnienie dziaania gabinetu. W ramach reformy zlikwidowano; Ministerstwo Przeksztace Wasnociowych (LIQ.1996) Ministerstwo Wsppracy Gospodarczej z Zagranic (31.12.1996) Ministerstwo Budownictwa i Gospodarki Przestrzennej (31.12.1996} Ministerstwo Przemysu i Handlu (31.12.1996) Ministerstwo Spraw Wewntrznych w ksztacie sprzed (31.12.1996) reformy (31.12.1996) (31.12.1996) Urzd Rady Ministrw Centralny Urzd Planowania Powoane zostay: (1.10.1996) Ministerstwo Skarbu Pa stwa (1.01.1997) Ministerstwo Gospodarki (1.01.1997) Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji (1.01.1997) Kancelaria Prezesa Rady Ministrw (1.01.1997) Rzdowe Centrum Studiw Strategicznych (1.01.1997) Centrum Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miasta (1.01.1997) Komitet Integracji Europejskiej W nastpnym etapie Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Ministerstwo cznoci poczone zostan w Ministerstwo Infrastruktury. Ministerstwo Gospodarki powstao w wyniku fuzji Ministerstwa Przemysu i Handlu, Wsppracy Gospodarczej z Zagranic oraz Przeksztace Wasnociowych. Rzdowe Centrum Studiw Strategicznych zastpio Centralny Urzd Planowania, Kancelaria Prezesa Rady Ministrw zastpia Urzd Rady Ministrw. Centrum Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miasta zastpio Ministerstwo Budownictwa i Gospodarki Przestrzennej. Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji zastpio dotychczasowe MSW, lecz jego kompetencje s znacznie rozieglejsze ni byego MSW. Przez MSWiA nadzorowane s: policja, Stra Graniczna, Nadwilaskie Jednostki Wojskowe, Pastwowa Stra Poarna, Biuro Ochrony Rzdu, IW 2305-Grom, firmy ochroniarskie. Natomiast Urzd Ochrony Pastwa podlegajcy dotychczas MSW przeszed pod nadzr premiera.

wiceprezes RM, minister rolnictwa wiceprezes RM, minister skarbu pastwa (od dnia 1.10.1997 r.)

(z rekomendacji SLD), poda sie do dymisji 21.01,1997 r.; Marek Belka, niezal, Powoany 5.02.1997 r. R. Jagieli ski, PSL (poda sie do dymisji 31.03.1997 r.) M. Pietrewicz, PSL

Ministrowie: Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ministerstwo Obrony Narodowej: Ministerstwo Finansw: D. Rosati. niezal. (z rekomendacji SLD) S. Dobrzaski, PSL G. Koodko. niezal. (z rekomendacji SLD), poda sie do dymisji 21.01.1997 r.; M.Belka. niezal. (z rekomendacji SLD), powoany 5.02.1997 r.
L Mil]er SLD

Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji: minister-czonek RM, penomocnik premiera d/s sub specjalnych: Ministerstwo Skarbu Pastwa: Ministerstwo Gospodarki: Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spoecznej: Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej: Ministerstwo Sprawiedliwoci, prokurator generalny: Ministerstwo Edukacji Narodowej: Ministerstwo -cznoci: Ministerstwo Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa: Ministerstwo Kultury i Sztuki: Ministerstwo Rolnictwa: Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej: prezes Centrum Bada Strategicznych prezes Centrum Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miasta minister - przewodn. KBN szef Kancelarii Prezesa Rady Ministrw G. Rydlewski, SLD

Z. Siemitkowski SLD M Pietrewicz PSL W. Kaczmarek SLD J.ochowski SLD T. Zieliski, niezal Powoany 7.01.1997 r. L. Kubicki, niezal. J. Wiatr, SLD A. Zieliski, niezal. S. elichowski, PSL Z. Podkaski. PSL R. Jagieliski, PSL, poda sie do dymisji 31.03.1997 r. B. Liberadzki, niezal. Z. Kunik, PSL B.Blida, SLD A.uczak, PSL

Gabinet Wodzimierza Cimoszewicza 5.02.1397 r.

Kompozycja partyjna gabinetu: - 10
7

43,5% stanowisk
30,4% stanowisk

- 6 PSL niezal.

26,1% stanowisk

S L D

Skad Rady Ministrw: prezes RM wiceorezes RM. minister finansw W. Cimoszewicz, SLD G. Koodko, niezal.

562

let J. Buzka
koalicja gabinetowa AWS - UW gabinet mniejszociowy, w ktrego skad wchodzi tylko AWS Jerzv Buzek. AWS wiceprezes Rady Ministrw: (31.10.1997-19.10.2001) Longin Komotowski, AWS wiceprezes Rady Ministrw: (31.10.1997-19.10.2001) Janusz Steinhoff wiceprezes Rady Ministrw: (12.06.2000-19.10.2001) Leszek Balcerowicz.UW wiceprezes Rady Ministrw: (31.10.1997-8.06.2000) Janusz Tomaszewski, AWS minister prac/ i polityki spoecznej: (31.10.1997-3.09.1999) Longin Komotowski, AWS (31.10.1997-19.10.2001) minister gospodarki: Janusz Steinhoff. AWS (31.10.1997-19.10.2001) minister rolnictwa i rozwoju wsi: Artur Balazs, AWS (19.10.1999-19.10.2001) minister rolnictwa Artur Balazs, AWS i gospodarki ywnociowej: (26.03.1999-19.10.1999) Jacek Janiszewski, AWS (31.10.1997-26.03.1999) minister spraw zagranicznych: Wadysaw Bartoszewski, niezal. (30.06.2000-19.10.2001) Bronisaw Geremek, UW (31.10.1997-30.06.2000) minister finansw: Halina Wasilewska-Trenkner niezal. 28.08.2001-19.10.2001) Jarosaw Bauc, niezal. (12.06.2000-28.08.2001) Leszek Balcerowicz, UW (31.10.1997-8.06.2000) minister spraw wewntrznych i administracji: Marek Biernacki. AWS (7.10.1999-19.10.2001) Janusz Tomaszewski, AW (2.11.200019.10.2001) Franciszka Cegielska, AWS (19.10.1999-23.10.2000) minister zdrowia i opieki spoecznej: Franciszka Cegielska, AWS (26.03.1999-19.10.1999) Wojciech Maksymowicz. AWS (31.10.1997-26.03.1999), minister skarbu pastwa: Aldona Kamela-Sowiska. niezal. (28.02.2001-19.10.2001) Andrzej Chronowski, AWS (16.08.200028.02.2001) 31.10.1997-6.06.2000'7.06.2000 - 19.10.2001 prezes Rady Ministrw; minister sprawiedliwoci:

minister obrony narodowe

p.o. ministra cznoci: minister cznoci;

Emil Wasacz, AWS (31.10.1997-16.08.2000) Stanisaw Iwanicki. AWS (5.07.2001-19.10.2001) Lech Kaczyski, AWS (12.06.20004.07.2001) Hanna Suchocka, UW (3U0.1997-8.06.2000) Bronisaw Komorowski, AWS (16.06.2000-19.10.2001) Janusz Onyszkiewicz, UW (31.10.199716.06.2000) Janusz Steinhoff, AWS (18.07.2001-19.10.2001) Tomasz Szyszko, AWS (16.03.2000-18.07.2001) Maciej Srebro, AWS (26.03.199916.03.2000) Marek Zdrojewski, AWS (31.10.1997-26.03.1999) Jerzv Kropiwnicki, AWS, (16.06.2000-19.10.2001) Antoni Tokarczuk, AWS, (19.10.1999-19.10.2001) Jan Szyszko, AWS (31.10.1997-19.10.1999) .Andrzej Zieliski. AWS (12.07.2001-19.10.2001) Kazimierz M. Ujazdowski. AWS (16.03.2000-12.07.2001) Andrzej Zakrzewski, AWS (19.10.199910.02.2000) Andrzej Zakrzewski, AWS (26.03.199719.10.1999) Joanna WoukNazarowa, UW (31.10.199726.03.1997) Jerzy Widzvk, AWS (12.06.2001-19.10.2001) Tadeusz Syrvjczvk, UW (8.12.1998-8,06.2000) Eugeniusz Morawski, UW (31.10.1997-8.12.1998) Edmund Wittbrodt, AWS (20.07.2000-19.10.2001) Mirosaw Handke, AWS, (31.10.1997-20.07.2000) Andrzej Wiszniewski, AWS (19.10.1999-19.10.2001)

minister rozwoju regionalnego i budownictwa: minister rodowiska: minister ochrony rodowiska, zasobw naturalnych i lenictwa: minister kultury i dziedzictwa narodowego:

minister kultury i sztuki:

minister transportu i gospodarki morskiej

minister edukacji narodowej:

minister nauki:

554

minister, czonek Rady Ministrw, koordynator sub specjalnyc: minister, czonek Rady Ministrw; minister, czonek Rady Ministrw; minister, czonek Rady Ministrw: minister, czonek Rady Ministrw: minister, czonek Rady Ministrw: przewodniczcy Komitetu Integracji Europejskiej:

555

Janusz Paubicki, AWS (31,10.1997-19.10.2001) Jerzy Kropiwnicki, AWS (31.10.1997-16.06.2000) Teresa Kamiska, AWS (31.10.1997-26.03.1999) Wiesaw Walendziak, AWS (31.10,1997-26.03.1999) Jerzy Widzyt, AWS (31.10.1997-26.03.1999) Ryszard Czarnecki, AWS (31.10.1997-26.03.1999) Jerzy Buzek, AWS (27.07.1998-19.10.2001) Ryszard Czarnecki, AWS (31,10.1997-27.07.2001) AndrzejWiszniewski.AWS (31.10.1997-19.10,2001) JeTzy Kropiwnicki, AWS (31.10.1997-19,10.2001)

minister pracy I polityki socjalnej: minister zdrowia: minister edukacji narodowej i sportu: minister nauki, przewodn. KBN: minister kultury:

Jerzy Hausnei, niezal. Mariusz apiski, SLD Krystyna ybacka, SLD Micha Kleiber, niezal Andrzej Celiski, SLD

przewodniczcy KBN: szef Rzdowego Centrum Studiw Strategicznych:

Gabinet L. Millera
Powoany 5 listopada 2001 r. Kompozycja partyjna:

SLD UP PSL

Niezal.

- 9, co stanowi -1, co stanowi - 2, co stanowi - 4, co stanowi

56,25% stanowisk 6,25% stanowisk 12,5% stanowisk 25% stanowisk Leszek Miller, SLD Marek Belka, niezal. Marek Pol, UP Jarosaw Kalinowski, PSL Wodzimierz Cimoszewicz, SLD Krzysztof Janik, SLD Jerzy Szmajdziski, SLD Jacek Piechota, SLD Wiesaw Kaczmarek, SLD Stanisaw elichowski, PSL Barbara Piwnik, niezal.

prezes RM: wiceprezes RM, minister finansw: wiceprezes RM, minister infrastruktury: wiceprezes RM, minister rolnictwa i rozwoju wsi: minister spraw zagranicznych; minister spraw wewntrznych (administracji: minister obrony narodowej; minister gospodarki: minister skarbu pastwa: minister rodowiska: minister sprawiedliwoci:

5. WYBORY PREZYDENCKIE W POLSCI

1990
Pierwsze bezporednie i powszechne wybory parlamentarne odbyy si w Polsce powojennej 25 listopada 1990 roku. Do I tury przystpio 6 kandydatw, Frekwencja wyniosa 60,6%. Wyniki 1 fury Kandydat LechWaesa Stanisaw Tymi ski Tadeusz Mazowiecki Wodzimierz Cimoszewicz Roman Bartoszcze Leszek Moczulski Liczba g osw 6 569 889 3 797 605 2 973 264 1 514 025 1 176 175 411 516 % gosw 40.0 23,1 18,1

A. Lepper J. Pietrzak T Koluk K. Piotrowicz L. Bubel

235 797 201 033 27 259 12 591 6 825

1,32% 1,12% 0,15% 0507% 0S04%

Q?

______ 2>5 1

7,2

Spord 13 kandydatw na prezydenta aden nie uzyskawymaganej wikszoci bezwzgldnej wanie oddanych gosw. Zgodnie z ustaw z dnia 27 wrzenia 1990 r. o wyborze prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na dzie 19 listopada 1995 zarzdzono powtrne gosowanie. W drugiej rurze udziawzio dwch kandydatw, ktrzy otrzymali najwiksz liczb gosw w pierwszym gosowaniu, tj. Aleksander Kwaniewski i Lech Wasa. Frekwencja wyniosa 68,22% (19 146 496 gosw). Na Aleksandra Kwaniewskiego oddano 51,72% (9 704 439 gosw). Na Lecha Was gosowao 4828% (9 058 176 gosw). Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej wybrany zosu Aleksander Kwaniewski,

Poniewa aden z kandydatw nie otrzyma bezwzgldnej wikszoci wanie oddanych gosw, trzeba byo przeprowadzi powtrne gosowanie, ktre odbyo si 9 grudnia 1990 roku. W II turze udzia wzili dwaj kandydaci, ktrzy otrzymali najwiksz liczb gosw w pierwszym gosowaniu: STymiski i L.Wasa. Frekwencja wyniosa 53,4%. Na Lecha Waese oddano 74,25% gosw (10 622 696 gosw), a na Stanisawa Tymiskiego 25,75% gosw (3 683 098 gosw). Prezydentem RP wybrany zosta Lech Wasa,

20G
Termin wyborw wyznaczony zosta na S padziernika 2000 r. W Pastwowej Komisji Wyborczej zarejestrowanych zostao 13 kandydatw. Jan Olszewski wycofa zgod na kandydowanie i zosta skrelony z listy kandydatw uchwa PKW z dnia 4 padziernika 2000 r. Do wyborw przystpio 12 kandydatw, Wyniki glosowania Kandydat Liczba gosw i Grabowski Dariusz Maciej Ikonowicz Piotr Kalinowski Jarosaw Korwin-Mikke Janusz Krzaklewski Marian Kwaniewski Aleksander Lepper Andrzej opuszaski Jan Olechowski Andrzej Maria Pawowski Bogdan Wasa Lech Wilecki Tadeusz Adam Frekwencja wyniosa
!

1995
Termin wyborw prezydenckich zosta wyznaczony na 5 listopada 1995 roku. W Pastwowej Komisj i Wyborczej zarejestrowanych zostao 17 kandydatw. W ostatnim tygodniu kampanii wyborczej 4 kandydatw wycofao si z rywalizacji wyborczej: Lech Kaczyski. Marek Markiewicz, Leszek Moczulski, Bogdan Pawowski. Do pierwszej tury gosowania przystpio 13 kandydatw. Frekwencja wyniosa 64,7% (18 203 213).

% gosw 89 002 38 672 1 047 949 252 499 2 739 623 9 485 224 537 570 139 682 3 044 141 176 164 178 590 28 805 61,12% (17 798 791) 0,51 0,22 5,95 1,43 15,57 53,90 3,05 0,79 17,30 0,10 1,01 0,16

Wyniki I tury
Kandydat A. Kwaniewski L. Wasa J. Kuro J. Olszewski W. Pawlak T. Zieli ski H. Gronkiewicz-Waltz J. Korwin-Mikke Liczba g osw 6 275 670 5 917 328 1 646 946 1 225 453 770 419 631 432 492 628 428 969 % gosw 3541% 33,11% 9,22% 6,86% 4,31% 3,53% 2,76% 2,40%

Liczba uprawnionych do gosowania; Liczba 29 122 304 oddanych gosw wyniosa: 17 789 231 Liczba gosw niewanych; Liczba gosw 190 312 wanych: 17 598 919

________________________________ ^ ___________________ .___________

558

559

Pastwowa Komisja Wyborcza, ustalia, i liczba stanowica wicej ni poow wanie oddanych gosw wymaganych dla wyborw prezydenta .RP wynosi 8 799 460. Spord 12 kandydatw wicej ni poow wanie oddanych gosw otrzyma i stosownie do art. 127. ust.4 Konstytucji RP prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej zosta wybrany

WYKAZ HASE
ABDYKACJA 7 ABOLICJA 7 ABOLICJONIZM 7 ABSOLUTORIUM 8 ABSOLUTYZM 8 ADMINISTRACJA PUBLICZNA 9 AFILIACJA 11 AGRARYZM 11 AGRESJA 13 AIDE-MEMOIRE 14 AKREDYTACJA 14 AKSJOLOGIA 15 AKTOR POLITYCZNY 15 AKTYWNO POLITYCZNA 18 ALIENACJA 16 AMBASADOR 17 AMNESTIA 17 AMNESTIA MIDZYNARODOWA 18 ANARCHIZM 18 ANEKSJA 22 ANOMIA 22 ANTYPARTYJNO 23 APARAT PASTWOWY 24 APARTHEID 25 APATRYDA -* BEZPASTWOWIEC 26 APOLITYCZNO 26 ARBITRA MIDZYNARODOWY 27 ARYSTOKRACJA 28 AUTARKIA 28 AUTOKRACJA 29 AUTONOMIA POLITYCZNA 29 AUTONOMIA REGIONALNA 29 AUTORYTARYZM 30 AUTORYTET POLITYCZNY 31 AZYL POLITYCZNY 32 B BALLADURA PAKT 34 BANK WIATOWY 34 BANTUSTANY 35 BEHAWIORYZM 36 BEHAWIORALIZM 36 BEZPASTWOWIEC 37 BEZPIECZESTWO 87 BEZPIECZESTWO MIDZYNARODOWE 38 BEZPIECZESTWO PASTWOWE (NARODOWE) 39 BIUROKRACJA 40 BLISKA (BLISZA) ZAGRANICA 42 BD POLITYCZNY 42 BOLSZEWIZM 43 BONAPARTYZM 44 BRENIEWA DOKTRYNA 44 BRIANDA-KELLOGA PAKT 46 BUDET 46 BURMISTRZ 47 C CASUS BELLI 48 CASUS FOEDERIS 48 CEPTA 48 CEL POLITYCZNY 49 CENTRALIZACJA 49 CENZURA 50 CENZUS WYBORCZY 50 CESJA TERYTORIALNA 51 CHARYZMA 51 CHRZECIJASKA DEMOKRACJA 52 COHABITATION 53 COMMONWEALTH OF NATIONS 54 CYBERNETYKA SPOECZNA 55 D DARWINEM SPOECZNY 56 DECENTRALIZACJA 56 DECYZJA POLITYCZNA 57 DECYZJONIZM 58 DECYZYJNY PROCES 59 DEDUKCJONIZM 59 DEKLARACJA MIDZYNARODOWA 60 DEKLINIZM 60 DEKOMUNIZACJA 63 DEKONCENTRACJA WADZY 64 DELEGACJA USTAWOWA 64 DEMAGOGIA 64 DEMOKRACJA 65

Aleksander Kwaniewski.

560

561 ___________________________________

DEMOLIBERALIZM 71 DEPARTAMENTALIZM 72 DEPRYWACJA SPOECZNA I POLITYCZNA 73 DESPOTYZM 73 DETENTE 73 DOGMATYZM 75 DOKTRYNA POLITYCZNA 7 5 DOMINACJA POLITYCZNA 76 DOMINIUM 77 DOTACJA 77 DYKTATURA 78 DYKTATURA PROLETARIATU 79 DYLEMAT BEZPIECZESTWA 79 DYSYDENT 81 DZIAANIE POLITYCZNE 82 E ECU 83 EDUKACJA POLITYCZNA 83 EFTA - EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU 83 EGALITARYZM 84 EGZEKUTYWA 85 EKOLOGICZNA POLITYKA 85 EKSTREMIZM POLITYCZNY 86 EKSTERYTORL4LNO 87 ELEKTORAT 88 ELIT TEORIA 88 ELITA 90 EMBARGO 91 EPISKOPAT 91 ETATYZM 92 ETYKA 92 EUROKOMUNIZM 93 EURO 93 EUROPA REGIONW 94 EUROPEJSKA KARTA SAMORZDU TERYTORIALNEGO 95 EUROPEJSKA. KONWENCJA PRAW CZOWIEKA I OBYWATELA 95 EUROPEJSKI BANK INWESTYCYJNY 96 EUROPEJSKI BANK ODBUDOWY I ROZWOJU 97 EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU 97

EUROPEJSKI SYSTEM WALUTOWY 98 EUROREGION 98 EWG-WSPLNOTA EUROPEJSK. 100 EWOLUCJA POLITYCZNA 100 F FABIANIZM 101 FALANGA 102 FASZYZM 102 FEDERACJA 104 FEDERALIZM 104 FEMINIZM 105 FILOZOFIA POLITYCZNA 106 FRAKCJA POLITYCZNA 107 FUNKCJONAEM 107 G GABINET 109 GANDYZM 110 GAULLIZM 111 GEOPOLITYKA 112 GLOBALIZACJA 113 GLOBALIZM 115 GLOBALNE PROBLEMY 117 GOWA PASTWA 118 GMINA 119 GOMUKI PLAN 121 GOSZYZM 121 GRA POLITYCZNA 121 GRADUALIZM 123 GRUPA INTERESU 123 GRUPA SPOECZNA 125 GRUPA WYSZEHRADZKA 126 H HEGEMON 128 HISTORYZM 128 HOLIZM 129 HOLOCAUST 129 HOMO OECONOMICUS 130 HOMO POLITICUS 130 HOMO SOVIETICUS 130 HUMANIZM 131

I IDEALIZM 134 IDEOLOGIA 134 IMPEACHMENT 135 INDUKCJONIZM 136 INDUSTRIALIZACJA 136 INDYWIDUALIZM L37 INICJATYWA LUDOWA 138 INKLUZJA POLITYCZNA 139 INKREMENTALIZM 139 INSTRUMENTALIZM 140 INSTYTUCJA POLITYCZNA 140 INTEGRACJA MIDZYNARODOWA 143 INTERAKCJA POLITYCZNA 142 INTERES POLITYCZNY 14.2 INTERNACJONALIZM PROLETARLA.CKI 143 INTERNALIZACJA 143 INTERNOWANIE 144 INTERPELACJA 144 INTERWENCJA HUMANITARNA 144 INTERWENCJONIZM PASTWOWY 146 INTUTCJONIZM 147 ISLAMSKI AKTYWIZM 147 IZOLACJONIZM 148 J JAKOBINEM 150 JEDNOLITO WADZY PASTWOWEJ 150 JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI WSPLNOTA EUROPEJSKA 151 JUNTA 151 JURYSDYKCJA 151 K KAMPANIA WYBORCZA 152 KAPITALIZM 153 KAPITALIZM LUDOWY 154 KATOLICYZM 155 KIBUC 157 KLASY SPOECZNE 157 KLAUZULA NAJWYSZEGO UPRZYWILEJOWANIA 158 KLAUZULA ZAPOROWA 153

KLIENTELIZM 159 KOALICJA 160 KOLABORACJA 161 KOLEKTYWIZM 161 KOMISJA EUROPEJSKA (EUROPEAN COMMISSION) 162 KOMITET REGIONW 164 KOMPARATYSTYKA 165 KOMPROMIS 165 KOMUNIKACJA SPOECZNA 166 KOMUNITARYZM 169 KOMUNIZM 169 KONCENTRACJA WADZY 171 KONFEDERACJA 171 KONFERENCJA BEZPIECZESTWA I WSPPRACY W EUROPIE (KBWE) 172 KONFLIKT MIDZYNARODOWY 174 KONFLIKT POLITYCZNY 174 KONFORMIZM 176 KONKORDAT 177 KONSENS POLITYCZNY 177 KONSENSUALIZM 178 KONSERWATYZM 178 KONSOLIDACJA DEMOKRACJI 181 KONSTRUKTYWNE WOTUM NIEUFNOCI 182 KONSTYTUANTA 182 KONSTYTUCJA 183 KONSTYTUCJE POLSKIE 184 KONSTYTUCJONALIZM 186 KONTRAKTUALIZM 187 KONTRGLOBALIZACJA 187 KONTRKULTURA 188 KONTROLA 189 KONTROLA KONSTYTUCYJNOCI PRAWA 189 KONWERGENCJA - KONWERGENCJI TEORIE 190 KOOPERACJA 191 KOOPERATYZM 193 KORPORATYWIZM 193 KORUPCJA 195 KOSMOPOLITYZM 196 KRYTYCZNA TEORLA. 196 KRYZYS 197

'62

$63

KRYZYS MIDZYNARODOWY 199 KSENOFOBA 199 KULT JEDNOSTKI 199 KULTURA POLITYCZNA 200 LAICYZACJA 203 LEGISLACJA 203 LEGISLATYWA 203 LEGITYMIZACJA WADZY 203 LEGITYMIZM 205 LESEFERYZM 205 LEWICA 205 LIBERALIZM 208 LIBERALIZM SOCJALNY 209 LIBERTARLANIZM 210 LIDER POLITYCZNY PRZYWDZTWO POLITYCZNE 211 LIGA NARODW 211 LOBBY 212 LOKAUT 213 LUDOBJSTWO 214 LUSTRACJA 215 AD MIDZYNARODOWY 217 AD POLITYCZNY 218 M MACCARTYZM 220 MAFIA 220 MAKIAWELIZM 222 MANDAT PRZEDSTAWICIELSKI 222 MANIPULACJA 223 MAOIZM 224 MARKETING POLITYCZNY 225 MARKSIZM-LENINIZM 226 MARSHALLA PLAN 22S MASONERIA 22S MASSMEDIA 229 MATERIALIZM DIALEKTYCZNY230 MATERIALIZM HISTORYCZNY 231 MA ZAUFANIA 232 MIDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU 232 MINISTER 233 MIT POLITYCZNY 234

MNIEJSZO POLITYCZNA 234 MOBILIZACJA POLITYCZNA 236 MOCARSTWO 236 MONARCHIA 237 MONETARYZM 238 MONROEGO DOKTRYNA 238 MORALNO POLITYCZNA 239 MOTYWACJA POLITYCZNA 240 MULTILATERALIZM 240 N NACJONALIZACJA 242 NACJONALIZM 242 NAFTA PNOCNOAMERYKA SKA STREFA WOLNEGO HANDLU 243 NARD 243 NACZELNY SD ADMINISTRACYJNY (NSA) 244 NAJWYSZA IZBA KONTROLI (NIK) 245 NATO - PAKT PNOCNOATLANTYCKI 245 NAZIZM 249 NEGOCJACJE 250 NEOINSTYTUCJONALIZM 251 NEOLIBERALIZM 252 NEPOTYZM 253 NEUTRALNO 253 NIEINTERWENCJI ZASADA 254 NOWY AD 255 NIK - NAJWYSZA IZBA KONTROLI NIMBY 256 NOMENKLATURA 256 NORMA POLITYCZNA 257 NORMA PRAWNA 258 NORMY SPOECZNOCI MIDZYNARODOWEJ 259 NOWA LEWICA 260 NOWA POLITYKA 261 NOWA PRAWICA 262 NOWY MIDZYNARODOWY AD EKONOMICZNY 263 NSA NACZELNY SAD ADMINISTRACYJNY 263

OBYWATELSKI KLUB PARLAMENTARNY 264 OBYWATELSKIE NIEPOSUSZESTWO 264 OBYWATELSKO 265 OBYWATELSTWO 266 ORGANIZACJA BEZPIECZESTWA I WSPPRACY W EUROPIE lORWE) 266 OCHLOKRACJA 270 ODPOWIEDZIALNO POLITYCZNA 271 OKP - OBYWATELSKI KLUB PARLAMENTARNY 271 OKRGY ST 271 OLIGARCHIA 272 OMBUDSMAN 273 ONZ - ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH 274 OPINLA PUBLICZNA 274 OPOZYCJA POLITYCZNA 275 ORDOLIBERALIZM 276 ORDYNACJA WYBORCZA 277 ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH (ONZ) 279 ORGANIZACJA POLITYCZNA 283 ORGANIZACJE MIDZYNARODOWE 287 PACYFIZM 287 PAKT PNOCNOATLANTYCKI -NATO 288 PAKT STABILIZACJI (PAKT BALLADURA) 288 PANAMERYKANIZM 288 PANARABIZM 289 PANOWANIE POLITYCZNE 290 PANSLAWIZM 291 PASTWO 291 PASTWO DOBROBYTU 294 PARLAMENT 294 PARLAMENT EUROPEJSKI 296 PARLAMENTARNO -GABINETOWY REIM 297

PARLAMENTARYZM - PARLAMENTARNO-GABINETOWY REIM 298 PARTLY POLITYCZNA 298 PARTIE CHADECKIE 302 PARTIE KOMUNISTYCZNE 303 PARTIE KONSERWATYWNE 304 PARTIE LEWICOWO-LIBERTARIARNB 305 PARTIE LIBERALNE 306 PARTIE SOCJALDEMOKRATYCZNE 307 PARTIE ULTRAPRAWICOWE 308 PARTNERSTWO DLA POKOJU 309 PARTYCYPACJA POLITYCZNA 310 PATERNALIZM 311 PATOLOGIE POLITYCZNE 312 PATRONAT 312 PERMANENTNA REWOLUCJA 313 PERSWAZJA 314 PIERESTROJKA 314 PLAN RAPACKIEGO - RAPACKIEGO PLAN 315 PLEBISCYT 315 PLURALIZM POLITYCZNY 315 PLUTOKRACJA 318 PODATKI 317 PODMIOT POLITYKI 317 PODMIOTOWO POLITYCZNA 318 PODMIOTOWO PRAWNA 319 PODMIOTOWO PRAWNOMIEDZY NARODOWA/ PODMIOTOWO POLITYCZNOMIEDZYNARODOWA 320 PODZIA WADZ 321 PODZIAY SOCJOPOLITYCZNE 322 POKJ 323 POLARYZACJA 325 POLLARCHLA 326 POLITEJA 326 POLITOLOGIA 326 POLITYK 328 POLITYKA 329 POLITYKA ZAGRANICZNA 330 POPULIZM 332 POSTAWA POLITYCZNA 333 POSTKOMUNIZM 334

;.-'
POTRZEBY POLITYCZNE 334 POZYTYWIZM 335 PNOCNOAMERYKASKA STREFA WOLNEGO HANDLU 337 PRAKSEOLOGIA 337 PRAWA I WOLNOCI OBYWATELSKIE 338 PRAWICA 339 PRAWO 339 PRAWOMOCNO PRAWORZDNO PRAWYBORY 342 341 o.; i PRECEDENS 343 PREMIER 344 PREZYDENCKI REIM 345 PREZYDENT - GOWA PASTWA PROCES POLITYCZNY 345 PROGNOSTYKA MIDZYNARODOWA 346 PROGNOZOWANIE POLITYCZNE 348 PROGRAM POLITYCZNY 349 PROGRESYWIZM 349 PROKURATURA 350 PROPAGANDA POLITYCZNA 350 PROTEKCJONIZM 352 PROTEST POLITYCZNY 352 PROTESTANTYZM 353 PRYWATYZACJA 355 PRZEMOC POLITYCZNA 355. PRZESTPSTWO POLITYCZNE 357 PRZYMUS 357 PRZYWDZTWO POLITYCZNE 358 PSYCHOLOGIA POLITYKI 360 PUBLICZNEGO WYBORU TEORIA PUCZ 361 Q QUANGO 362 QUORUM 362 R RACJA STANU 364 RACJONALNY MODEL PROCESU DECYZYJNEGO 365 RADA EUROPY 365 RADA EUROPEJSKA 368 RADA UNII 369 RAPACKIEGO PLAN 371 RASIZM 373 REAGANOM1KA 374 REALIZM POLITYCZNY 374 REALPOLITIK 375 REFERENDUM 375 REFORMA POLITYCZNA 377 REFORMIZM 378 REGIONALIZM 378 REGLAMENTACJA 380 REGULAMIN SEJMU 380 RELIGIA 381 REPREZENTACJA 382 REPUBLIKA 383 RESORT 383 REWOLUCJA SPOECZNA 383 REIM POLITYCZNY 385 ROZBROJENIE 385 ROZWIZYWANIE SPORW MIDZYNARODOWYCH 389 ROZWJ SPOECZNY 391 RWNO SPOECZNA 393 RUCH SPOECZNO-POLITYCZNY 393 RYNEK 394 RYWALIZACJA POLITYCZNA 395 RZD - GABINET 396 RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH 396 SAMORZD 397 SAMORZD POWIATU 398 SAMORZD WOJEWDZTWA 398 SADOWNICTWO 399 SEJMRP 400 SEJMIK SAMORZDOWY 400 SEJMIK WOJEWDZTWA 401 SEMIPREZYDENCKI RE IM 402 SENAT 402 SOBR WATYKASKI II 403 SOCJALDEMOKRACJA 404 SOCJALIZACJA POLITYCZNA 407 SOCJALIZM 408 SOCJALIZM DEMOKRATYCZNY SOCJALDEMOKRACJA 409 SOCJALIZM ETYCZNY 409 SOCJALIZM NARODOWY 409 SOCJALIZM REALNY 409 SOCJALIZM UTOPIJNY 410 SOCJOLOGIA STOSUNKW POLITYCZNYCH 410 SOCJOTECHNIEA 411 SOLIDARYZM 412 SPISKOWA TEORLA DZIEJW 413 SPOECZESTWO OBYWATELSKIE 414 SPOECZESTWO OTWARTE 416 SPOECZNA DOKTRYNA KOCIOA 417 SPOECZNA GOSPODARKA RYNKOWA 419 SPOECZNO LOKALNA 420 SPOECZNO MIDZYNARODOWA 420 SPRAWIEDLIWO 422 STABILNO POLITYCZNA 423 STALINIZM 424 STAN WOJENNY 425 STAN WYJTKOWY 426 STAROSTA 427 STEREOTYP POLITYCZNY 427 STOLICA APOSTOLSKA 428 STOSUNKI POLITYCZNE 429 STOWARZYSZENIE 429 STRAJK 430 STRATEGIA POLITYCZNA 431 STRATYFIKACJA SPOECZNA 432 SUBSYDLARNOCI ZASADA 432 SUWERENNO 433 SYJONIZM 436 SYNDYKALIZM -> ANARCHIZM SYNDYKALISTYCZNY 437 SYSTEM PARTYJNY 437 SYSTEM POLITYCZNY 439 SYSTEM SPOECZNY 441 SYSTEM WYBORCZY 441 SZOWINIZM 444 WIADOMO POLITYCZNA 445 WIATOPOGLD 445 WIATOWA ORGANIZACJA HANDLU (WORLD TRADE ORGANIZATION) - UKAD OGLNY W SPRAWIE CE I HANDLU (GATT) 446 TECHNOKRATYZM 448 TECHNOSTRUKTURA 449 TEOKRACJA 450 TEOLOGIA WYZWOLENIA 450 TEORLA POLITYKI 451 TERROR 452 TERRORYZM MIDZYNARODOWY TERRORYZM POLITYCZNY 455 THATCHERYZM 456 TUM 456 TOTALITARYZM 457 TRADYCJONALIZM POLITOLOGICZNY 458 TRANSNAROD OWE KORPORACJE 459 TRANSPAREN CY INTERNATIONAL (TI) 460 TRANSNARODOWO 460 TRANZYCJA POLITYCZNA 461 TROCKIZM 462 TRUMANA DOKTRYNA 463 TRYBUNA KONSTYTUCYJNY 463 TRYBUNA STANU 464 TYRANIA 465 U UKAD EUROPEJSKI - WSPLNOTA EUROPEJSKA 466 UKAD OGLNY W SPRAWIE CE I HANDLU - WTO (WORLD TRADE ORGANIZATION) 466 UKAD WARSZAWSKI (UW) 467 UMOWA SPOECZNA 468 UNIA EUROPEJSKA 468 UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE) 475 URZD WOJEWDZKI 479 USTAWA 479 USTRJ POLITYCZNY 480 UTOPIA 480 UTYLITARYZM 481 V VIP 483

oftn W

WETO 484 WOTUM NIEUFNOCI 484 WALKA - KOOPERACJA 485 WARTOCI POLITYCZNE 4S5 WATERGATE AFERA 486 WIKSZO GOSW 486 WIZI SPOECZNE 487 WIZERUNEK 487 WADZA POLITYCZNA 438 WOJEWODA 490 WOJNA 491 WOLNO 493 WJT 494 WPYW POLITYCZNY 494 WSPLNOTA EUROPEJSKA -* UNIA EUROPEJSKA 495 WSPLNOTA NIEPODLEGYCH PASTW CWNP) 495 WSPLNOTA POLITYCZNA 437 WSPZALENO 498 WrYBORY 499 WYKADNIA PRAWA 500

Z ZACHOWANIA POLITYCZNE 501 ZAMACH STANU 502 ZASOBY POLITYCZNE 502 ZDRADA STANU 503 ZGROMADZENIE NARODOWE 504 ZGROMADZENIE REGIONW EUROPY 504 ZIMNA WOJNA 505 ZJAWISKO POLITYCZNE 507 ZWIZKI ZAWODOWE 508 RDA PRAWA 509 ELAZNA KURTYNA 509

Wydawnictwo alia 2 poleca; Leksykony

LEKSYKON POLITOLOGII.^ zhior. pod red. A. Anzoszswskisgo i Rerbma. Wycenie. VJ 2002 /. Muszyski LEKSYKON MARKETINGU POITTYCZNEGO, Wydcmtel 2001 C. Mojsieimcz, Z. Czachr. LEKSYKON UNII EUROPEJSKIEJ, Wydanie! 2002 LEKSYTON \V3C23^m;H ^^ pr. zbir, pod red. C Mojsietvicza, Wydanie 2004 C. Mojsieuricz, LEKSYKON PROBLEMW MIDZYNARODOWYCHI KOiNFLIKIO W ZBROJNYCH,
Wydanie Ul 2003

Ksiki akademickie
STOSUNKI MIDZYNARODOWE, pr zbir, pod red. C Misiewicza / W.MalendowsMego. Wydaniem 2004 SPORY l KONFLIKTY MIDZYNARODOWE. ASPEKTY PRAWNE I POLITYCZNE, pr. zbir, pod red. W Maier.dovjskie.go, Wydams H 20GO j. Muszyski. MEGATKENTJY A POLITYKA, Wydaausl 200) ]. MussyjisM, PREZYDENTURA W POLSCE. Wydanie 12002 D.Leszczyski. FILOZOFOWIE I ICH FILOZOFIE. OPOWIECI DLANTEWTAJEMNIC20NYCH. Wydamsl 2002 MEDYXYNA.WFRGWADZENIEDGSTlIDI^^ Waszyskuigp, Wydanie J 2003 ZBROJNE KONFLIKTY I SPORY MIDZYNARODOWE U PROGU XXI WIEKU. ANALIZA PROBLEMW I STUDIA PRZYPADKW, pr. zbir, pod red. W, MalemiowskiegO, Wydame l 2003 ]. Kaczmarek, J. Skrzyp, NATO, Wydatne 1 2003 J. Kaczmarek, TERRORYZM 1KONPLHiTY ZBROJNE A FUNDAMENTALIZM ISLAMSKI. Wydamel 2001 /.Kaczmarek. BEZPIECZNY WIAT. UTOPIA CZY REALNA SZANSA?, Wydanie I 2003

Ksiki o Unii Europejskiej i europejskiej problematyce

J.Kaczmarek RADAEUROPY, Wydanie 12002; ]. Kaczmarek, UNIA EUROPEJSKA. TRUDNE DOJRZEWANIE, Wydanie U 2003 (zakoialiKwanie ksiki
Unia Europejska. Rszwoj i zagroenia)

A Furda,JAKBY POLAKIEMW UNII EUROPEJSKIEJ, Wydane 1 2003 W. MaimdGwskU M Ratajczak, EUROREGIONY. PO LSKI KROK DO INTEGRACJI. Wydaniell 2000 C. Mojsiewicz, Z Czachr, LEKSYKON UNII EUROPEJSKIEJ. Wydamtl 2002 Z. Czachr, DYNAMIKA INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ, Wydanie I tkniecie* 200*)

Ksiki naukowe
PSYCHOLOGIA SPOECZNA W ZASTOSOWANIACH. POMIDZY TEOEJ A PRAKTYKA, pr. zbir, pod red. K. Lachawicz-Taiiaczek, Wydanie 12001 B. Ohzmska-Dyoniziak, CZOWIEK - HIILXURA - OSOBOWO. WSTP DO KLASYCZNEJ ANTROPOLOGU KULTUROWEJ. Wydaniel 2001: B. OlszewskarDymhidk, CZOWIEKI RELIGIA. STUDIUM Z ZAKRESU GENEZY I SPOECZNEJ FUNKCJI RELIGII, Wydanie I 2002: B. O&ewska-Dyoniziak. CZOWIEK A WSPLNOTA. ANTROPOLOGICZNE ASPEKTY W DOKTRYNACH
PQLTIYC2NYCH, Wydanie 12003

A. Or^^^DEMOKI^TYZ^aAROSJIWIATACH 1987-1999, Wydatki2001 A. Dudek, MECHANIZM I TNSmUMENTY PROPAGANDY ZAGRANICZNEJ POLSKI W LATACH 1946-1950. Wydanie I 2002

R Kowalski, ODYSEJE NASZE BYLE JAKIE- DROGA. PRZESTRZE I PODROWANIE W KULTURZE WSPCZESNEJ, Wydmie 1 2002 Mirosaw Marczyk, GRZYBY W KULTURZE LUDOWEJ. Wydwie! 2003

Historia
ftw, RYCERZE ELAZNEJ OSTROGI. ODDZIAY WOJSKOWE UKRAISKICH NACJONALISTW W OKRESIE II WOJNY WIATOWEJ, V/ydanie S 2000 E. Pm, HULAJPOLE. BURZLIWE DZIEJE KRESW t TKRAINNYCH (OD SOWIASKIEGO SWTTU DO CUDU NAD WIS), Wydanie i 2003 ZnaKomita lektura, bogaciwo informacji, opinii i komentarzy historycznych, ktrych ceiem jest przecie wszystkim wskazanie wsplnych: zych i dobrych iosw dwch nacji zamieszkujcych ten obfitujcy w dramatyczne wydarzenia obszar Europy.

Eseistyka
A Chmielewski, WALC WIEDESKI A WALEC EUROPEJSKI. Wy,ianiel 2001 K Kowalski, ARCHEOLOGIA MORALNOCI. Wydanie! 2002 H. Skolimowski, J.K. Grecki, ZIELONE OKO KOSMOSU. WOK EKOFILOZOFTIW ROZMOWIE (ESEJACH. Wydanie I 2003

Ksiki popularnonaukowe
S. Kosiewicz. ZIOA. CZYU APTEKA ZAPOCIE. Wydani* 1 200?. E Goka, ZEGARY DO CZARNEJ ROBOIT, Wydanie 12002 K.Kodekki, W.Zwolski, ZE SPINNINGIEM NATY. mud* l 2004

Powieci i opowiadania
T. Doga-Mostowicz. PROKURATOR ALICJA HORN. Wydanit I2001. V.E Botwika, CMENTARZYSKO SZPIEGW, Wydmie] 2002 I. Bardo, OSTATNI SMOKOBJCAI INNE OPOWIECI NADRZECZA. Wydanie! 2002 R. Wemik: HABIT I NAGAN. Wydanie I 2000: CZARCIE DRZEWO. Wydanie! 2003