Kultura Historia Globalizacja Nr 6

MAGDALENA ZAMORSKA

TRANSKULTUROWO BUT. JAPONIA, WELSCH I PYTANIA

O TOSAMO

ancerka but Natsu Nakajima w swoim wystpieniu podczas sesji Midzynarodowej Szkoy Antropologii Teatru (ISTA) w Kopenhadze w 1996 roku zaznaczya, e

podstawowym pojciem, a zarazem technik but jest bycie niczym czy inaczej stan pustki. Tancerz pozbywa si swej spoecznej tosamoci i koncentruje na ciele jako takim (Nakajima, 1998, 49). W jaki sposb pozbywajc si tosamoci spoecznej mona wykorzysta dowiadczenia kulturowe, czy moe raczej transkulturow paszczyzn komunikacji, by stworzy, dziki technice eksploracji ciaa i umysu, now form wypowiedzi artystycznej? Japoska awangarda artystyczna lat powojennych, sprzeciwiajc si zarwno wdzierajcej si stylistyce zachodniej sztuki nowoczesnej, postmarksistowskiemu realizmowi shingeki, a take dominacji politycznej i kulturowej Stanw Zjednoczonych) wyrazia postulat nawizania do japoskich tradycji, obyczajw i wierze (np. szintoizm czy japoska wersja buddyzmu tzw. butondo) (Janikowski, 2008). Postawa ta bya bardzo popularna: w kocu lat pidziesitych falom demonstracji i wiecw studenckich bdcych odpowiedzi na traktat o wzajemnym bezpieczestwie ze Stanami Zjednoczonymi, niedawnymi wrogami, ktrzy zrzucili na Japoni bomb atomow, towarzyszyy uliczne performanse artystyczne, w ktrych odwoywano si do japoskich mitw i legend. Dekad pniej, w roku 1970, awangardowy pisarz japoski i czonek militarnego stowarzyszenia Tatenokai Yukio Mishima, po opanowaniu kwatery gwnej si zbrojnych oraz po wygoszeniu mowy w duchu kodeksu samurajskiego Bushido wzywajcej do zamachu stanu i restytucji cesarstwa, w obliczu klski powyszego zamierzenia zakoczy ycie popeniajc rytualne samobjstwo seppuku. Teatr taca but jest dzieckiem swoich (burzliwych) czasw powsta w Japonii w kocwce lat pidziesitych i skrystalizowa si w drugiej poowie XX wieku. W cigu

87

Magdalena Zamorska, Transkulturowo but

pwiecza rozprzestrzeni si na cay wiat, bezustannie zmieniajc swoje oblicze i tworzc hybrydyczne formy. Midzynarodowa encyklopedia taca definiuje but jako wspczesn form, ktra wywodzi si zarwno z tradycji zachodnich, jak i rodzimych (Cohen, 2004). Jak pisze Natsu Nakajima: But wyrs z () potrzeby dania oporu prostemu kopiowaniu zachodnich wspczesnych technik, a take z () poczucia wyalienowania i dystansu wobec tradycyjnych tacw japoskich. Staralimy si tworzy wizi i poczenia po to, by zbudowa pomost midzy nowoczesnym tacem zachodnim i tradycyjn kultur japosk, a rwnoczenie midzy teatrem i tacem (Nakajima, 1998, 48-49). Twrcy but zbuntowali si przeciw hermetycznoci i elitarnoci teatrw n i kabuki, w ktrych tradycja i technika byy przekazywane z ojca na syna, co nie przeszkodzio im wykorzysta niektrych ich elementw formalnych. Byy to przede wszystkim zaadoptowane z teatru kabuki bielenie twarzy (oraz ciaa) mk ryow, jak rwnie zaczerpnita z teatru n technika scenicznego kroku suriashi, ktra pomaga aktorowi dotrze do ciaa preekspresywnego. Ostatni termin (Nakajima wykorzystuje go w swoich wypowiedziach na temat but) powsta na gruncie antropologii teatru i, mwic bardzo oglnie, dotyczy specyficznego stanu gotowoci, ktry charakteryzuje aktora bez wzgldu na bdc jego domen performatywn form (Barba, 2005, 166-184). By odnale prawdziwie japosk stylistyk ruchu i gestu, Hijikata Tatsumi, twrca but, wyprawia si do wity i zapomnianych wiosek na doroczne wita urodzaju, podczas ktrych odprawiano rytuay kagura (Janikowski, 2008). Wi si one z tradycj japoskiego szamanizmu. Bya to przede wszystkim technika optania przez duchy zmarych praktykowana prawie wycznie przez kobiety (Eliade, 1994, 457). Protoszamanistyczny taniec Uzume zosta uznany za mitologiczny obraz jednego z najwczeniejszych obrzdw-przedstawie zwanego kagura (Steiner, 2003, 240), jak rwnie lea u rde teatru n (abdzka, 1999, 231-232). Z widowisk rytualnych, w ktrych uczestniczy, czerpa wiedz na temat typowych dla obrzdw ludowych postaw i gestw cielesnych. Ten rodzaj dowiadcze wykorzystaa w pniejszym okresie jego wieloletnia partnerka artystyczna Yoko Ashikawa, rozwijajc ide etnologii ruchu ciaa i wykorzystujc m.in. oryginalne wiejskie stroje, tradycyjne peruki, obuwie oraz legendy chopw z pnocnej Japonii (Janikowski, 2008), jak rwnie inkorporujc postacie gejsz oraz japoskich wieniaczek.
88

Kultura Historia Globalizacja Nr 6

Pojawiy si nawizania do japoskiej ludowej tradycji, na ktr skaday si rytuay inwersji, groteski i bazestwa, ktre krytyk Masakatsu Gunji okreli mianem shuaku no bi, czyli estetyki brzydoty (Janikowski, 2008; Fraleigh, 2004, 51). Zadaniem tych rytuaw byo przywoanie ciemnych aspektw ycia, obnaenie podwiadomych pragnie i signicie w gb ludzkiej niewiadomoci ta tradycja moe si kojarzy z karnawaowym nurzaniem si w dole materialno-cielesnym, o ktrym mwi Bachtin w pismach dotyczcych ludowej tradycji wskrzeszania wiata na opak. Haven OMore mwi w tym przypadku o umysowoci chtonicznej (OMore, 1994). Hijikata, twrca but, postulowa stworzenie formy artystycznej Tohoku Kabuki taca, majcego siga korzeniami jego dowiadcze z okresu dziecistwa, spdzonego w zimnym, opuszczonym, wiejskim rejonie Japonii Tohoku. Hijikata opisuje dowiadczenie cielesnoci bdce udziaem rdzennej ludnoci wiejskiej Japonii midzy innymi w artykule zatytuowanym Wind Daruma (Hijikata, 2000). Przywouje obraz ciaa cierpicego, zniewolonego opowiada o dzieciach, ktre podczas prac polowych umieszczano w niewygodnych koszach, w ktrych pakay, jady i defekoway, pozostawione same sobie na cay dzie. Mwi o wiatrach, ktre znieksztacay ciao prbujce bezskutecznie zachowa rwnowag. Warto pamita o tym, e ju wczeniej pewne elementy tradycji japoskiej dotary do Europy i Stanw Zjednoczonych, stajc si rdem inspiracji dla awangardy zachodniej. Zarwno impresjonizm jak i symbolizm pod koniec XIX wieku, jak i ekspresjonizm oraz surrealizm na pocztku wieku XX czerpay z pewnych idei lub rodkw wyrazu charakterystycznych dla tradycji japoskiej. Wystarczy wspomnie o XVII-wiecznych drzeworytach ukiyo-e, ktre zafascynoway zarwno francuskich impresjonistw, jak i prekursorw taca wspczesnego amerykanka Martha Graham stylizowaa uczesanie zgodnie z kanonem wspomnianych drzeworytw i wystpowaa w scenografii stworzonej przez japoskiego artyst Isamu Noguchiego w abstrakcyjnym wyspiarskim stylu; Mery Wigman z kolei uywaa masek przypominajcych te wykorzystywane w teatrze n (por. Fraleigh, 2004, 48). Wiele lat pniej te same ukiyo-e zwaszcza okruciestwo, szalestwo i fizyczna deformacja przedstawianych postaci zafascynoway japoskich twrcw taca but. Rwnie wan inspiracj dla twrcw but byy dokonania awangardy zachodniej. Sztuka i poezja surrealizmu, egzystencjalistyczny
89

Teatr

Absurdu,

niemiecki

Magdalena Zamorska, Transkulturowo but

ekspresjonistyczny Neue Tanz z lat 20-tych i 30-tych, Teatr Okruciestwa francuskiego reformatora teatru i wizjonera Antonina Artaud oto niektre z tradycji majcych niebagatelny wpyw na powstanie i rozwj teatru taca but. Cho stylistyka taca nowoczesnego (modern), idea ukadu choreograficznego czy pozycji tanecznej zostay odrzucone, to warto pamita, e wszyscy zaoyciele but byli ludmi ksztaconymi w technikach nowoczesnego taca zachodniego (Nakajima, 1998, 48). Najsilniejszy wpyw na twrcw but () wywary niemieckie filmy z okresu ekspresjonizmu oraz technika i estetyka taca ekspresjonistycznego lat trzydziestych XX wieku (np. choreografie i dziea sceniczne Haralda Kreutzberga, ktry by w Japonii w 1939 roku i Mary Wigman). Do but tradycje ekspresjonistyczne przenikny gwnie za porednictwem tancerza i choreografa Takaya Eguchiego, ktry studiowa u Mary Wigman w Niemczech. Duy wpyw wywar take nauczyciel Kazuo no Baku Ishi, ktry swj taniec okrela mianem poezji lub haiku (Janikowski, 2008). Taniec but w swoich pocztkach przeszed kilka faz stylistycznych. W pierwszym etapie twrczoci Hijikata prezentowa styl nazwany ankoku but (czyli taniec najgbszego mroku), ktry powstawa pod duym wpywem wspomnianego Neue Tanz, jak rwnie amerykaskiej tradycji happeningu. W jego pniejszych przedstawieniach pojawia si stylistyka do dzi kojarzona z but: zdeformowane, wyczerpane ciaa i ogolone gowy performerw, pokryte biaym gipsem lub mk ryow twarze, nago albo kostiumy uszyte z zuytych kimon. Rwnoczenie Kasai Akira oraz no Kazuo, a pniej Atsushi Takenouchi wykorzystywali but, by poprzez t form wyrazi niewidzialny, wewntrzny wiat umysu, ucieleni kosmologi i wiat ducha (International, 2004). W pniejszym okresie Kasai zainteresowa si steinerowsk antropozofi i jego teori ruchu, zwan eurytmi, ktr studiowa w Niemczech (por. Cohen, 2004). Natomiast Daisuke Yoshimoto () zetkn si z teatrem i ideami Jerzego Grotowskiego, przeczyta Solaris Stanisawa Lema oraz obejrza Umar klas Tadeusza Kantora (wywaro to na nim olbrzymie wraenie). Sam przyznaje, e wszystko to spowodowao, e zaj si but (Janikowski, 2008). But odtwarza eklektyzm etniczny taca wspczesnego przez wykorzystywanie inspiracji ze wszystkich kultur wiata (Fraleigh, 2004, 50). atwo to dostrzec nawet w muzyce wykorzystywanej w przedstawieniach: tem muzycznym bywaj marsze, arie operowe (np. muzyka Verdiego), flamenco, zwaszcza jego rytmiczna odmiana bulerias, lub tradycyjne utwory i formy muzyczne Japonii, jak Gagaku dawna muzyka
90

Kultura Historia Globalizacja Nr 6

dworska, ktr cechuje wyrafinowanie i elegancja (Janikowski, 2008), nie mwic ju o wspczesnej muzyce eksperymentalnej. Wolfgang Welsch uwaa, e kluczowym zagadnieniem pojawiajcym si w dyskursie globalizacyjnym jest pytanie o tosamo. Odwouje si w krytyczny sposb do herderowskiej koncepcji, ktrej rdze stanowio rozumienie tosamoci w kontekcie monolitycznej kultury lecej u jej podoa. Welsch natomiast twierdzi, e tradycyjne kultury nosiy w rzeczywistoci znamiona kultur mieszanych (Welsch, 2004, 33), ktre cechuje wielka wewntrzna rnorodno, stanowic trway potencja, do ktrego prdzej czy pniej, przy tej okazji czy innej, powracano, by od nowa tworzy wielo opcji, objawiajcych prawdziwie transkulturowy charakter pozornie narodowych kultur (Welsch, 2004, 34). Welsch przywouje sowa profesora Kambayashiego wypowiedziane podczas konferencji Art In Asia External View & Internal Response w Kioto na pocztku wrzenia 2001: w Japonii dwie opcje, modernistyczna i tradycjonalistyczna, wci wchodz ze sob we wzajemn gr (Welsch, 2004, 41). Rne style i modele filozoficzne, estetyczne i kulturowe koegzystoway w Japonii przez wieki jej historii. Gdy co zostao ustanowione, pozostawao ju na zawsze. Buddyzm nie wypchn zupenie szintoizmu, a modernizm nie zastpi w peni tradycji. () To wspistnienie rnych modeli (zupenie obce Zachodowi) z pewnoci przygotowao drog dla przyszego transkulturowego wymieszania. Ludzie przyzwyczajeni s do korzystania z kilku modeli, nie boj si rnorodnoci, nie musz przyswaja nowej mentalnoci, by zaakceptowa wspczesny pluralizm (Welsch, 2004, 43). Kluczowa dla mojego wywodu jest koncepcja Welscha, ktra zrodzia si podczas jego pobytu w Japonii. Teza brzmi nastpujco: tosamo japoska, jak mi si zdaje, jest w sposb wyjtkowy przygotowana do stania si transkulturow; by moe nawet jest transkulturowa w swej strukturze. Jednym z objaww lub warunkiem wstpnym jest fakt, e Japoczycy przywizuj wag do tego, czy dany przedmiot si do nich odnosi, czy jest im bliski niezalenie od miejsca jego pochodzenia. Japoczycy nie opieraj (co wydaje si naturalne dla Europejczykw) swojej oceny na rozrnieniu midzy swoim a obcym, a raczej przykadajc kryterium bliskoci (Welsch, 2004, 41). I jeszcze: Dla Japoczykw podzia obce swoje, a mwic dokadniej, podzia ten dokonywany na
91

Magdalena Zamorska, Transkulturowo but

podstawie kryterium p o c h o d z e n i a, nie odgrywa adnej roli. Podstaw ich oceny staje si b l i s k o . Jeli co wpasowuje si dobrze w kultur Japonii, to j e s t japoskie niezalenie od tego, skd pochodzi. Tym sposobem przedmioty obce mog by automatycznie uznane za swoje (Welsch, 2004, 42). Sumako Koseki podczas prowadzonego w Srebrnej Grze w 2009 roku warsztatu but wspominaa o nieprzekadalnoci japoskiego sposobu odczuwania rzeczywistoci na zachodni. Mwia o wiecie jako niedualnej caoci w cigym przepywie. Warto w tym kontekcie przywoa ide absolutnie sprzecznej tosamoci wspczesnego japoskiego filozofa Kitar Nishidy (por. Kozyra, 2004). Nihilizm paradoksowy (bo tym mianem okrela si wspomniane stanowisko) zakada, e rzeczywisto jest wewntrznie spjn caoci, w ktrej wspistniej przeciwiestwa. W ten sposb podwaa zasad niesprzecznoci logiki formalnej. By moe to wanie dziki odczuwaniu rzeczywistoci w sposb, o ktrym mwi zarwno Sumako Koseki jak i Kitar Nishida, tosamo, ktr Welsch nazywa transkulturow jest dla Japoczykw naturalnym sposobem bycia w wiecie. Zakorzenienie w japoskiej tradycji filozoficznej (ktrej korzenie od zen, poprzez Chiny, sigaj Indii czasu Siakjamuniego Buddy) moe by rdem wspomnianej przez Welscha charakterystycznej dla Japoczykw tosamoci transkulturowej. Welsch zwraca przy tym uwag na istotny czynnik poznawania wytworw kultury: fascynacj. Pojawia si ona wtedy, gdy odbieramy co jako istotne dla nas samych dziki czemu przestaje to by czym odlegym bd minionym. Taki aspekt rzeczy nazywa obecnoci dziki niej uznajemy rne wytwory kulturowe za nasze aktualne wyzwanie (Welsch, 2004, 38). Moc takich wytworw jest zatem wolna od determinacji kulturowej, a zatem skuteczna transkulturowo (Welsch, 2004, 39). Moja teza brzmi, e to pierwotne zauroczenie dziaa niezalenie od znajomoci danej kultury. Moc dziea jest wic () efektywna trans kulturowo (Welsch, 2004, 40). Historia but jest histori otwarcia si na przepyw. Impuls transkulturowy towarzyszcy pocztkom but, dziki ktremu odlege w czasie i przestrzeni tradycje stay si bliskie sprawi, e pozornie odlege dowiadczenia artystyczne zmaterializoway si w nowej postaci, by rozwija si i tworzy nowe, hybrydyczne formy. Afro-but Tebbyego W. T. Ramasike, MoBu, czyli synteza baletu, taca nowoczesnego, jazzowego, improwizacji tanecznej i wanie but: forma stworzona przez Takami Mochizuki Craddock, Japonk mieszkajc i pracujc obecnie w San Francisco, But Dance Therapy (psychoterapia
92

Kultura Historia Globalizacja Nr 6

poprzez taniec but), ktr zajmuje si w Sapporo certyfikowana choreoterapeutka Mika Takeuchi, a nawet synteza onglerki z but zaproponowana przez Jeana Daniela Frickera to doskonae przykady realizowania si potencjau transkulturowego tej pochodzcej z Japonii formy teatru taca. Uniformizacja towarzyszca wspczesnym procesom globalizacyjnym to jedynie jedna strona medalu. Rwnoczenie bowiem rodzi si szeroka gama nowych zrnicowa (Welsch, 2004, 40). Wspczesne but to taniec i teatr, to technika terapeutyczna, metoda zbliania si do wasnego ciaa i odkrywania sposobu funkcjonowania umysu. To forma artystyczna, ktra otwierajc si na dowiadczenia kulturowe performera kae mu rwnoczenie pozby si maski spoecznej. Performanse, warsztaty podnosz wieko puda, w ktrym wci pojawiaj si nieoczekiwane bogactwa. Impuls transkulturowy, z ktrego narodzi si taniec but, ma si, jak wida, dobrze.

Literatura: Barba, Eugenio; Nicola Savarese; 2005, Sekretna sztuka aktora. Sownik antropologii teatru, Wrocaw Cohen, Selma Jeanne (red.); International Encyclopedia of Dance; 2004, Oxford: Oxford University Press; w: http://butohdance.blogspot.com/2008/04/but-in-international-encyclopedia-of.html, 06.04.2008 Eliade, Mircea; 1994, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa Fraleigh, Sondra; 2004, Taczc w stron mroku, Krakw Hijikata, Tatsumi; 2000, Wind Daruma; w: The Drama Review, 44.1, Spring Janikowski, Grzegorz; 2008, Taczc w stron korzeni; w: Kultura enter, wrzesie; w: http://www.kulturaenter.pl/02t2.html, 26.05.2009 Kozyra, Agnieszka; 2004, Filozofia zen, Warszawa abdzka, Izabella; 1999, Obrzdowy teatr Dalekiego Wschodu, Pozna Nakajima, Natsu; 1998, Butoh pomidzy teatrem a tacem; w: Opcje, nr 3 (22), wrzesie 1998, s. 48-51 OMore, H; 1994; w: Program spektaklu Kazuo Ohno i Yoshito Ohno Suiren (Nenufary), Teatr Dramatyczny w Warszawie, 08.10.1994 Steiner, Marta; 2003, Geneza teatru w wietle antropologii kulturowej, Wrocaw Welsch, Wolfgang; 2004, Tosamo w epoce globalizacji perspektywa trans kulturowa; w: Krystyna Wilkoszewska (red.), Estetyka transkulturowa, Krakw

93